TTHAT VE TERAKK VE BEKTALER

Baki z

TTHAT VE TERAKK VE BEKTALER

Osmanl Devleti, son yzyl olan 19. yzylla 20. yzyln ilk eyrei boyunca siyasal, toplumsal ve kltrel adan nemli olaylar ve gelimeler geirmitir. Tanzimatla balayan demokratikleme ve Batllama sreci Yeni Osmanllarla parlamenterizmi ve anayasal sistemi istemeye dnmtr. Bu eilim, 1880lerden itibaren 2. Abdlhamide tepki ierisinde oluan Jn / Gen Trk hareketiyle dorua kar. Hareket, 1890lardan itibaren siyasal rgt ve partileme durumununa dnr. Bu aamada, ttihat ve Terakki partisi doar. Hareket, geni kamu ynlar arasnda yaylan ve devleti ynetmeye alan ttihat ve Terakki hareketiyle ise, artk uygulama aamasna ulamtr. Btn bu hareketlerin ierisinde Bektailik vardr. Trkiyeyi parlamento ve anayasal sistemle demokratikletirmek ve Batnn deerlerine ulatrmak isteyen bu hareketlerin tmnn omurgasn Bektailer olutururlar. Bu hareketlerin nde gelen adlar tmyle Bektaidir. Bu yazdizisi, bu durumu akla kavuturacaktr. Ayrca bu yazdizisiyle, Osmanlnn son yzylnda ynetimler ve siyasal hareketler karsnda Alevi-Bektailiin nitelii ve tutumu sorgulanacaktr. 1. Fransz Devrimcileriyle Bektailerin Ortak almalar Fransz Devrimi dnyay etkiledii gibi; siyasal, askeri, toplumsal, ekonomik ilikiler ierisinde olduu Osmanl toplumunu da etkilemitir. Batnn siyasal, askeri kurumlar, demokrasi ve laiklie ilikin grleri Osmanl aydnlarn ve kimi brokratlarnn ilgisini ekmitir. Bu durum Fransa, ngiltere gibi lkeleri gezme ve yakndan tanma yolunu at gibi zellikle Fransz devrimcilerinin kitaplarn evirterek veya dorudan okuyarak Batl dncelerle tanmak sonucunu dourmutur. 1. Abdlhamid dneminde Amedi kalemi grevlilerinden Ebu Bekir Ratp Efendi, Jan Jaque Rousseaunun yaptlarn Rumlara evirterek okumutur. Bylece Batnn dncelerini, hukuk anlayn ve kurumlarn tanmaya almtr. Onun bu almalarndan yararlanan 3. Selim Ratp Efendiyi olaanst elilikle Viyanaya gndermi, ondan gizli grev olarak Avrupa devletlerinin kurumlarna ilikin bir rapor

hazrlamasn istemitir.[1] Osmanlnn Baty tanma ve kurumlarn alma almalar ve abas srekli duruma gelmitir. Zaman zaman Osmanl aydnlar ve brokratlar bunu hayranlk ve yandalk dzeyine kararak arlatrm, lkenin zararna olacak bir mekanizmaya dntrmlerdir. Voltaire Hristiyanlk, Musevilik ve Mslmanl tek din olarak birletirmek ister. Bylece, bu dinlerden olan toplumlarn arasndaki tarih boyu sren srtmenin kalkaca dncesindedir. Voltairenin bu dncesi onun evresinde yer alan ve ona hayranlk duyan birok Osmanl aydnna arpc ve ekici gelir.[2] Osmanllar enok etkileyen Fransz devrimcisi ve dnr Voltairedir. Bizzat Fransaya giderek onun evresinde yer alan Osmanl aydnlar olduu gibi, lkede onun kitaplarn eviren, okuyan, yorumlayan kimseler ve Voltaireci evreler olumutur. Osmanl Mebuslar Meclisi bakan Halil Mentein anlarnda szn ettii zmirde oluturduklar topluluk bunlardan biridir.[3] Bektailiin ilerici, laik, liberal, demokratik nitelii kimi Bektai aydnlarn Avrupann kltr, bilim, sanat, felsefe ve siyaset alannda gelimi merkezlerine iter. Bunun sonucu olacak ki, Richard Davey, George Young gibi kimi Batl yazarlar 18. yzylda Voltairenin evresinde kimi Bektai babalarnn ve aydnlarnn olduundan sz ederler.. Bunlardan Fazl Bey; filozofun dostluunu kazanm, arkada olmulardr. Onun aydnlk ve laik grlerini benimsemitir. Fazl Bey stanbula dndkten sonra, Bektailikle zde uyuur bu dnceleri tekkelere yayar. Bylece Bektai derghlarnda bir aydnlanma eylemi geliir.[4] Namk Kemal, Rza Tevfik gibi ileri dzeydeki aydnlar, bu aydnlanma merkezlerinin rnleridirler. Bylece Bektai derghlar; Osmanl aydnlanma,

demokratikleme ve adalama hareketinin motoru olurlar. Bektai tarikat, inan ve ilkelerinde liberaldir. Kat kuralc, tutucu ve banaz olmad, dinler ve mezhepler st dnd, gelimelere ak olduu iin baka inan, dnce ve siyasal eilimlerle rahat badaabilmitir. Tarikatn bu yan Avrupada Masonlarla yaknlamalarna, kimi Bektailerin ayn zamanda Masonluu da benimsemelerine neden olmutur. R. Davey, 1897de bu tarikatn, kimi Mason localaryla ilikisi olduunu rendiini yazmaktadr. Bu ilikinin varln 1927de J. P. Brown da vurgular. G. Young 1925de Bektailerin Yenierilerle birlikte 18. ve 19. yzylda Masonlarn Avrupadaki yenileme hareketlerinde oynadklar role benzer bir rol oynadklarn yazar. Voltairenin

arkada Fazl Beyin yeniden dzenledii bu tarikatn yzyl kadar Gen Trkiye hareketinin rgt olarak kaldn belirtir.[5] 1826 Yenieri ve Bektailiin kaldrlndan sonra, gizlenmek zorunda kalan Bektailer Farmasonlora yaklamaya ve onlarla kaynamaya balamlardr. Durum onu gsteriyor ki; Bektailik tarikatn Jn / Gen Trk hareketinin hzlandrc esi olacak biimde elden geiren Voltairenin dostu Fazl Beyin araclyla Fransz Farmasonluuna szmlardr. Bylece Bektailik; Batl deerlerle de yenileerek liberal, aydn, ilerici bir tarikat ve ve bir dnce aydnlanmas merkezi olur. Yeni Osmanl, Jn / Gen Trk ve ttihat ve Terakkicilerin ou hem Bektai ve hem de Masondur. 20. yzyla gidi srecinde Bektailer yeni bir terakkici dncenin yaycs olarak rol oynarlar. Kent koullarnn ve burjuva yaamnn bir sonucu olarak Bektailerle Anadolu ve Balkanlarn krsalnda kendine zg koullarda yaayan Aleviler arasnda kuramsal ve yapsal ayrlk balar.[6] R. Davey, Bektailerin Farmasonlua szlarn 1867lerde balatr. Mlikoff, bu tarihi gerilere eker. Ona gre bu giri, 1839 Tanzimatn ilanyla balamtr. Bektailerin Farmasonlua youn olarak girii 1867- 69 yllar arasnda Mustafa Fazl Paann yardm ve abasyla olmutur. R. Daveyin szn ettii Voltairenin dostu Fazl Bey, Msr valisi Mehmed Ali Paann torunu Mustafa Fazl Paa (1829- 1875) olmaldr. nk, bu aile Bektaidir. M. Fazl Paa Pariste srgn olduu yllarda yanna birok Osmanl aydn toplam, geimlerini dahi stlenmitir. Onun evresine toplananlar arasnda N. Kemal, Ziya Paa, inasi de vardr. Buradaki Mslman Trkler zellikle Luvis Amlable Locasna girmilerdir. Bektailikle Farmasonluk arasnda etkilenim olmutur. Bu etkilenimler ve yeni dncelerle katlan yeni aydnlarn katklaryla Bektailik tarikat kendine ekidzen verir. Bylece yeniden kurumlaan tarikat, Jn / Gen Trklerin rgtlenmesinde ve ttihat ve Terakkinin kurulmasnda bir destek, bir basamak olacaktr. 2. Abdlhamidin nlem siyaseti gerei Anadoluya srlen Jn / Gen Trkler orada Bektai, Mevlevi, Melami tarikat evrelerinde ve Alevi halktan destek greceklerdir.[7] Masonluk, Trkiyede 1. Dnya Sava yllarnda zayflar. Atatrk, souk bakt bu kurumu 1935 ylnda kaldrr. Bektailer, Fransada yalnzca Voltaire ile ilikide ve onun etkisinde deillerdir. Fransz Devriminin dier filozoflaryla da balar vardr. Bir blm Bektai aydn Fransz devrimcilerinden ve filozoflarndan Saint Justun evresindedirler. Hatta ona, Alevi-

Bektai dncesini ve kurumlarn tantmlardr. Alevi-Bektailikteki yardmlama, dayanma ve kardelik esasna dayanan musahiplik Saint Justa ve dier Fransz devrimcilerine ilgin gelir. Bu esasa dayanlarak Pariste devrimciler arasnda bir rgtlenme yolu denenir. Bylece, Alevi-Bektailiin musahiplik kurumu Fransz devrimcilerine ve aydnlarna toplumsal rgtlenmede model olur. 2. Devlet Ynetiminde Tasavvuf ve Tarikatlarn Etkinlii Osmanlnn bandan beri ynetimde din etkeni belirleyici rol oynamtr. Din; giderek genellik zelliini koruyamam, mezhep ve tarikatsal ayrmlar din esinin yerine belirleyici olmulardr. Tasavvufi tarikatlarn gerek halk zerinde, gerekse asker-sivil ynetici brokrasi zerindeki belirleyici ve ynlendirici etkinlii incelediimiz dnemde, yani 19. yzyln ikinci yars ile 20. yzyln ilk eyreinde daha ne kmtr. Devletsiyaset adamlar, bilim adamlar ve dnrler arasnda herhangi bir tasavvufi tarikatn bals olmak, bir dergha / tekkeye devam etmek, bir mride balanmak geerli bir moda olmutur. Bu yzylda aydnlar arasnda bu durum olduka yaygndr. Ayrca toplumun st katmanlar salon toplantlaryla bu tr gelimelere nclk etmektedirler. Tanzimat ncesi ve sonras dnemlerde bu tr toplantlara ortam hazrlayan, konan aan talyann Medicini tr aileleri vardr. smail Ferru Efendinin Ortakydeki yals bunlardan biridir. Buradaki toplantlara katlan nl simalardan biri ulemadan Kethzade Arif Efendi (17771849)dir. Bu gelenek, Tanzimat sonrasnda da srer. Batdaki Aydnlanma dnemi aydnlarnn toplandklar salonlar andran kmelemeler grlr. Bu tr toplantlara Hamdullah Suphi (Tanrver)nin paa olan dedesi ve babas da konaklarn amlardr. Bu paalarn konaklarnda Dou-Bat ilikilerini tartan meclislerin topland bilinmektedir. Suphi Paann olu Ayetullah Bey ise yeni gelimekte olan anayasamerutiyeti eilimlerin filizlendikleri bu ortamda yetimi, Namk Kemal de bu konaklarn nemli konuklarndan biri olmutur. Sonradan Ayetullah Bey ile N. Kemal Yeni Osmanllarn arasnda yer alrlar. Prof. erif Mardin u saptamasyla toplumun st dzey kesiminde tarikat balln gzel bir biimde dile getirir: Osmanl 18. yzyl st tabaka kltrne baktmz zaman bunlarn iinde slami inanlar -muhtemelen tasavvuf yoluyla- bir eit hmanizmaya evirdiklerine iaret eden kantlar buluyoruz. Ancak, bu eilimler hakknda bugn ok az bilgiye sahibiz. Muhtemelen, Osmanl mparatorluunun Batllamasnda bu eilimler

etkili olmutur. Gene bir ihtimal, Tanzimat dnrlerinin bir ksmnda grdmz Masonluun bu akmlardan kaynaklanddr.[8] Tasavvuf ve tarikatsal hareket Tanzimat sonras Osmanl Batllamas, adalamas ve hmanizminin ana kayna olmutur. Bu dnem tasavvufi tarikatlar ierisinde en nde gelen ve aydn evreyi kendisine balayan dinsel yapya din ve mezhepler st yaklaan Bektailiktir. Dolaysyla 19. yzylda Bektailik; Osmanl hmanizmi, aydnlanmas ve adalamasnn motorudur. 19. yzyln balarnda laik brokrasi toplumsal ve kurumsal deiiklii yapabilecek bir gce ulamtr. Avrupa aydnlanmas bu kadrolar yoluyla Trkiyeye girmeyi amalayan programn balatr. Bu oluum sonucunda ulemann gc zayflar, toplumdaki saygnln yitirir, mevkiini kaybeder. 19. yzyln ortalarndan itibaren merkezi karar gcnn dnda tutulurlar. Ynetim, adalet ve eitim sistemi iindeki marjinal rollerinin dnda, her eyden yoksun braklrlar.[9] Alana ilikin biricik / tek g olmaktan karlar. Yerlerini; laikleme ve adalamaya g veren, katk sunan, aydnlanma ve laiklie yatkn tasavvufi-tarikatsal evreler alr. Bunlar ierisinde de bu ada gelimeye en ayak uyduran Bektai tarikatdr. Bektailiin asker-sivil brokrasi ve aydnlar arasnda bu lde tutunmasnn nedeni budur. Bu gelime i, ticaret ve retim kesimine de yansr. Yerel Mslman tccar kesimler, belirgin slami dnya grlerini korurlar. Yalnz, laik ve adalamac zemine oturan yeni dnya gr eski yapdan gelen deerlerle i ie girer. Bu durum i ve retim dnyasnda bir deprem etkisi yaratr. Bu yeni durum, o zamanki Trkiyede asker ve sivil brokraside giderek durgunlaan Snni slamlk dnda ortaya kan deerlerin tek erevesidir. Merkezi ynetimce ileri srlen ve desteklenen Snni slamla ve kimi Snni gruplarn sert kktendinciliine (fundemantalizmine) karn, ii-Alevi

topluluklarnn hogrc tutumu zanaatkrlar ve kk esnaf zerinde etkin olur. evreleri, Aleviliin esnaf ve meslek kesimini iine alan bir kolu olan ve geleneinde kimi zelliklerini gnmze tayan Ahilii yeniden anmsamaya alr.[10] Btn bu gelimelerde Bektailiin ne knn rol vardr. Mevlevilerle Bektailer arasnda tedenberi gelen bir devlet iinde egemenlik kurma, ynetim kadrolarn oluturma yar vardr. Bu durum, her iki tarikatn da ok erken dnemlerden beri egemenlik kurmak iin rgtlendiklerini, birok devlet adamn

yanlarna ektiklerini, bunlar yoluyla devleti yrtmede sz sahibi olduklarn ve sz sahibi olmak iin abaladklarn gsterir. Padiah brahim dneminden (1640- 1648) beri sarayda Mevleviler egemendirler. 4. Mehmed dneminde (1648- 1687) kendilerini aka sahnede gsterecek kadar gldrler. Bu dnemler st dzeyli grevlerin hepsi Mevlevilerin elindedir. Dervi Mehmed Paa, 4. Mehmede Eyp camiinde kl kuandrm (1648) ve Kl Kuanma Trenini bylece Mevlevilere kazandrmtr. Mevlevilerin siyasal baarlarna karn, ancak yarm yzyl sonra Bektailer siyasal ataa geerler. Bu, bir hal arkasnda yaplan cls treniyle balar. 3. Ahmed, 1703de bir Yenieri ayaklanmas sonucu ynetime getirilir. Padiahn Kl Kuanma Treninde Silahtar Aa ile Nakibleraf bulunmasna karn, asl rol Yenieri Aas oynar. Bu tarih ve olay siyasal bakmdan Yenierilerin resmen Bektailerle birletii ve kendilerini Bektai kekleri olarak niteledikleri tarihe rastlar. Bektailerin, Mevlevilerin elindeki ayrcalk ve yetkileri ele geirdikleri biiminde ilk grn Haslucka gre bu olaydr. Padiaha yasallk salayan g bylece Yenieri-Bektai btnlyle simgelemi olur. Byle olmasna karn sadrazamlk, eyhlislamlk gibi en st grevler hl Mevlevilerin elindedir. 18. yzylda siyasal alanda Bektailerle Aleviler arsnda bir uzlama, bir alan ve grev paylam, bir dengeleme kurulur. Byle olmasna karn, yine de bu yzyl boyunca padiahlk makamnn yasallatrmas (merulatrmas) konusunda Alevi-Bektai yar srer. 18. yzyl sonlaryla 19. yzyl balarnda zellikle Rumelide bir Bektailik canlanmas vardr. Bu durum, Osmanl ynetimine kar Bektailik ve Melamilik dnceleriyle yrtlen geni ve gizli bir komplo olduu kansn vermektedir. Bu kesim, 3. Selim dneminde Mevlevilik perdesi altnda saraya szmtr. Tarihi Asm Efendi ile ss- Zaferin yazar Esat Efendi Mevlevi olan 3. Selimin drlmesini Bektai komplosuna balarlar. Onun yerine 4. Mustafay BektaiYenieriler tahta geirmilerdir. Ne var ki, 2. Mahmudun tahta gemesinden sonra, Kl Kuanma Treni Mevlevi eyhlerinin ayrcal haline gelir. 2. Mahmudun Kl Kuanma Treni Konyadan getirilen Mevlevi eyhince yaplr. Bundan sonra ynetime gelen

padiahlardan Abdlmecidin, Abdlazizin, 2. Abdlhamidin, bir Mevlevi olan 5. Mehmedin Kl Kuanma trenlerini Mevlevi elebileri, ya da vekilleri yrtmlerdir. 2. Mahmud Bektailere, tarihleri boyu en byk darbeyi vurmutur. Onun Yenieri ve Bektailere uygulad 1826 krm ve yasaklamas zerine geri kalan Bektai ve Yenieriler zellikle Balkanlardaki derebeylerle birleerek son savalarn verirler. Yenieriler kk esnaf ve halk kesiminin bir blmnde Bektailik glenmesine karn, 2. Mahmud ulemay ve teki Snni tarikatlar yanna alabilmitir. yle ki, ulema arasnda da Mevlevilik tutulmaktadr. rnein, padiah zerinde olduka etkin olan Halet Efendi Mevlevidir. Bektailerin Rumelide en byk dayanaklar olan Tepedelenli Ali Paa gibi derebeylerin amansz dmandr. Bektai eyhleri Yenieri Ocann 94. ortasnda albay rtbesiyle oturmasna karn, 2. Mahmud Mevlevi elebiliini Yenieriliin yerine kurduu Asakir-i Mansure-i Muhammediye ordusunda mirlik rtbesine ykseltmitir. Yenierilik-Bektailiin kaldrlnda da tm Snni tarikat eyhleriyle, asker-sivil Snni brokrasi ve Snni ulema padiahn destekisi olmu, Bektailiin gcn krmada, dahas ortadan kaldrmada ortak hareket etmilerdir. Bektailer, yedikleri darbe sonucu Tanzimat dnemine kadar bellerini dorultamamlardr. Fakat ondan sonra Bektailik-Masonluk-Jn Trklk balants biiminde yeniden gcn toparlam ve ynetime yn verme savamna balamtr.[11] slam dini, inancn benimsettii tm toplumlarda iki biimde ilemitir. Birincisi; resmi, hukuksal ve dogmatik devlet dinidir. Ortodoks bir nitelik gsterir. Medrese ve ulema kesimi bu rn yrtcsdr. kicisi ise; kendisini byk dervi tarikatlarnda ortaya koyar. Geni ynlarn popler, mistik ve sezgisel inancdr. Genellikle heterodoks bir karakter gsterir. Snni eilimler birinci gruba, ii-Alevi-Bektai eilimlerse ikinci gruba girer. Birinci eilim devletlerin genellikle resm inanc olmu, bu durumundan yararlanarak korunan bir konum (stat) kazanmtr. kinci eilim ise, hemen hemen hibir yerde dorudrst devletin ve ynetici evrelerin resm inanc olamam, srekli muhalefette kalm, bu da yasaklanmasna, kstl hareket etmesine, bask altna alnmasna neden olmutur. iiAlevi-Bektai inancn ve buna dayanan tarikatlarn genelde yazgs bu olmutur. Bu yaklamdan hareket eden Prof. B. Lewis, Snni ve Alevi eilimler arasndaki karakteristik fark yle belirtir:

Basit halk, Snni slamln yetersiz ve yoksun olduu yardm ve rehberlii, bu tarikatlarda ve onlarn dervi liderlerinde aramlardr. Camiin kuru tapnmna ek olarak dervi tekkelerinde, mzik, ark ve dansn yardm ettii vecd(coku) halinde dua vard. Ulemann akademik uzakln gidermek zere, dost, mrit ve rehber derviin scak ve kiisel nfuzu vard; Tanr ile insan arasndaki ortodoks aralk zerinde kpr kurmak zere, evliyalar, efaatlar ve kutsal kiiler ile uluhiyetle gizemsel bir birlik umudu vard.[12] Btn dervi tarikatlar belli lde ortodokslua aykrdrlar. Heretik ve heterodoks nitelik gsterirler. Bu nedenle de eriatn bekilerince srekli eletirilmek ve yasaklanmak istenirler. Ortodoksluun temsilcisi ulema varlkl ve soya dayanan bir kast haline gelirken, tarikat evreleri ve derviler halk arasnda daha saygn duruma gelmilerdir. Ama bu durum onlar hibir zaman ynetime getirmemitir. Bu konumlar nedeniyle popler din evreleri kimi kez bakaldrm, kimikez de gizli-ak ynetim organlarna szmaya almlardr. Genellikle erilie kar sufilii, bilgiye kar iman salamln ve gnl balln, siyasal ve ortodoks dinin egemenliine kar halk kitlelerinin egemenliini kurmaya almlardr. Bektailiin Yeni Osmanl, Jn / Gen Trk ve ttihat ve Terakki ierisinde olmalar, bu hareketlerin belkemiini oluturmalarn, Atatrkn en byk destekileri olarak Cumhuriyetin kurulmasna katlmalarnn nedeni budur. Doallkla birer tasavvuf hareketi olan tarikatlarn tm de ayn konumda ve yapda deildir. Kadirilik, Halvetilik, Sadilik, azelilik, Rfailik ve Nakibendilik gibi tarikatlar Snnidirler. Ortodokslua yakn konum almlardr. Devletle iliki ierisindedirler. Gerek padiahlar, gerekse st dzeyli yneticiler ounluk bu tarikatlara intisap etmilerdir. Bektai ve Mevlevi tarikatlar ise geni kamu ynlarnca benimsenmilerdir. Bektailik, Alevilik zemininde bir tarikat olmasna karn, Mevlevilerin ancak bir blm Alevi eilimlidir. Bunlar zaten Snni Mevlevilik ierisinde Alevi bir inan izgisi izlemilerdir. Mevleviler Snni ve ortodoks yanlar nedeniyle zaman zaman ynetimlere ortak edilmilerse de, Alevi ve Bektailere hibir zaman bu olanak tannmamtr. Bektailerin asl kayna Balkanlardaki ve Anadoludaki kyllerdir. Eski Trklk zn barnda tayp getirmitir. Mevleviler ise, zellikle Anadolu kentlerinde etkin olmu,

kentli bir tarikattr. Rumelide birka kentte arlklar vardr. Devlette edindikleri etkinlikle Bektailere ve onlarn bir paras olan Yenierilere kar bir denge esi olurlar. 18. yzylda tarikatlar Trkiyenin hemen hemen her kentinde ve kynde yerlemi durumdadrlar. Esnaf ve tccar evreler de tarikat yelpazesi iine girmilerdir. Zaten esnaf ve tccarlar kucaklayan Ahilik, Ahi Evrenin ldrlmesinden sonra, bir sre ierisinde Bektailikle birlemi, karm ve kaynamtr. Tarikatlar genellikle halk katmanlarn kucaklamasna karn, giderek ynetici elit katmanlarda da yeterince yanda bulmulardr. Osmanlda ou brokratn, aydnn bal olduu bir tarikat vardr. Tarikatlar, 17. ve 18. yzyllarda ortodoks kurumlara etkin olmay baarmtr. Ortodoks / Snni dnce ve eitim alannn daha ahlksal bir yap kazanmasn salayarak, slamn ortodoks / Snni ve heterodoks / tasavvufi tarikat gibi iki alan birbirine yaklatrmada bir lye dek baarl olunmutur. 19. yzylda Avrupa yaylmacl karsnda tarikatlar tepki esi olurlar. Ortodoks evre ve merkezi ynetimin emperyalizme arac olularna karn tarikatlar, ulusalc ve yurtsever bir tutum sergilerler. zellikle Bektailerin u tutumlar onlar Jn / Gen Trk hareketi iine itecek, ilerde ulusal savam veren Mustafa Kemalle btnletirecektir. 2. Abdlhamid, Panislamist bir siyaset izlemitir. Daha saf bir Trk tarikatlar olan Bektailerle Mevleviler bu politikaya ilgisiz kalm ve yaknlk duymamlardr. azili, Rfai gibi ve Arap paraleli dier tarikatlar Abdlhamidin bu politikasndan medet ummu ve desteklemilerdir. Snni yelpazenin iinde yer alan tarikatlar Abdlhamidin yannda yer almalarna karn, Alevi nitelikli Bektailik tr tarikatlar Abdlhamid karsnda yer alm, Abdlhamide kar mcadele ierisinde olan Yeni Osmanl, Jn / Gen Trk ve ttihat ve Terakkinin asl destekileri olmu, bu akmlarla birlemilerdir. yle ki, bu akmlarn nde gelen kiileri zellikle Bektaidirler. Tarikatlarda, 2. Merutiyetin ilanndan sonra ayrma olur. Snni tarikatlar padiah ve halife yanllklarn aka ortaya koyarlar. Bektailerle Mevleviler padiah-halife kart bir siyaset izlerler. ttihat ve Terakki Partisinin ynetimi yllarnda toplumda yaplan her ileri reformu desteklerler. Snni tarikatlar Milli Mcadeleye de yer yer kar kp, halifenin sesini dinlerken, Alevi toplumuyla Bektai ve Mevlevi tarikatlar Milli Mcadelenin dorudan iinde yer alr, emperyalizme ve halife-padiahla kar M. Kemalin nderliindeki ulusal bamszlk hareket olarak savam yrtrler. Mustafa

Kemal, Alevi-Bektailerle ittifak kurar. Emperyalizmin ve lkede gericiliin temsilcisi padiah-halifeliin gc bu ulusu, bamszlk ve yurtsever balaklkla krlr.[13] Krm Sava (1853-1856) sonrasnda blge halk Trkiyeye ger. Bunlarla birlikte, yrenin aydnlar da gelir. Bu aydnlar, zellikle Krm ve Kazanda Bat liberal dnceleriyle beslenmilerdir. Yaz ve almalaryla Yeni Osmanl, Jn / Gen Trk aydnlarn da etkilerler. Bylece, bir Trk aydn hareketi doar. Bu aydnlarn bandan olan smail Gaspirinski (1851-1914) Trklerin birlemesini ve hepsinin anlayabilecei ortak bir edebi dilin gelitirilmesini savunmaktadr. smail Bey 1874de stanbula gelir. Azerbaycanl Mirza Feth Ali Ahundzade (1812-1878) Osmanllarca okunan nemli bir yazardr. Bir baka Azerbaycanl Aaolu Ahmed Bey (1869-1939) Pariste eitim grm ve Jn / Gen Trklerle iliki ierisinde olan biridir. Ruslara kar savam savunmutur. Trk ulusuluunun gelimesinde de nemli rol oynamtr. Bunlar stanbula yerlemilerdir ve tarikat bals insanlardr. Volga blgesinde genellikle dervi tekkelerinde alan aatay ve zbek Trk yazarlar Osmanl mparatorluundaki Trk ulusuluu hareketine g katmlardr. nl dilci Buharal Sleyman Efendi ile nemli bir Trk aydn olan Yusuf Akura (1876-1933) da bu evreden gelenler arasndadr. aatay ve zbek gmenler skdarda kendi tekkelerini kurmulardr. Buras, imparatorluk iinde Trke almalarn ilk merkezi olmutur.[14] zbekler Tekkesi olarak tannan bu merkez bir Bektai tekkesi olarak nlenmi, Milli Mcadele yllarnda stanbulda igal altndaki birok brokrat, subay ve aydnn Anadoluya gemesini salayarak, o karanlk gnlerde vn duyulacak ulusal ve yurtsever bir grev yapmtr. slamdaki tarikatlarn ou Anadoluda kitle bulabilmi, 11. yzyldan itibaren Trk toplumunun yerletii bu blgede yaylabilmi ve yanda bulabilmilerdir. Osmanlnn Yaknanda zellikle askeri kesimler arasnda Bektailik; yksek ynetici kesimde Mevlevilik; ulema arasnda Nakibendilik; halk arasndaysa Kadirilikle Halvetilik daha ok tutunabilmitir.[15] Bu yzylarda Osmanlnn devlet-siyaset, bilim, dnce ve sanat adamlar tasavvuf ve tarikatlarla ilgilenmekte, eilim duymakta, dahas herhangi birinde yer almaktadrlar. Ortodoks slamlktan ok, tasavvufi slamlk ilgi ekmektedir. Bu nedenle Namk Kemaller, inasiler, Suaviler, Mithad Paalar gibi Yeni Osmanllardan daha biroklar herhangi bir tarikat benimsemi, kendini o tarikata bal grm veya yaknlk

duymutur.[16] Tanzimat paalarndan Sadrazam Ali Paann ranl bir gezgin ve bilgin olan Hac Mirza Safnn etkisiyle snaiaariye / Oniki mamcla eilimli eski bir Bektai olduuna ilikin kimi belirtiler vardr.[17] Ayn durum Jn / Gen Trk ve ttihat ve Terakkiciler iin de geerlidir. 1906 Eyllnde Selanikte Osmanl Hrriyet Cemiyetini kuran 3. Ordu subaylarndan ilk on kiilik grubun en nemli ortak zellikleri tarikat bals olmalar ve birikisinin dnda tm ayn zamanda Mason olmalardr. Doallkla bu devrimci ekibin Makedonya topraklarnda olumas, hepsinin de subay ve zellikle 3. Ordunun subaylar olmas bir baka ortak zellikleridir.[18] Tasavvuf ve tarikatlara yakndurululuu dnemin bilim, dnce adamlar ile yazar ve airlerinde de grmek olasdr. ehbenderzade Ahmed Hilmi (1865-1913) ruh sorununda Vcudiyecidir. Yani Panteistir. Sufilere ak eilim ierisindedir.[19] smail Fenni (Erturul) Efendi (1855-1946) Vahdet-i Vcudu ve modernist bir slam dnrdr. Ak ve kesin bir Panteisttir.[20] Mehmed Ali Ayni (1869-1945) bir inan adam olarak kalmtr. Mistiktir. Byk mistiklere / mutasavvflara baldr. Bir bilim ve dnce adamndan ok, bir tasavvuf adamdr.[21] Tasavvuf ve tasavvuf tarihi zerine eserler vermitir. nl ykc mer Seyfettin (1884-1920), Muhiddin Arabi tasavvufuna yaknlk duyar. Muhiddin Arabiyi, sezgiyi aklla anlatabildii iin tasavvufla felsefeyi uzlatran bir reformcu olarak deerlendirir.[22] Tannm bilim ve siyaset adamlarndan, nl tarihi emseddin Gnaltay (1883-1961) ile ilahiyat bilginlerden erafettin Yaltkaya (18791949) sarkl Trk olurlar. Dinde, medrese ile tasavvuf arasnda mekik dokurlar. Kararszdrlar. ada panteist dncelere yaklarlar. Yalnz, tarikat ve mezheplerin dinin safln bozduu grndedirler. zellikle bu alanda Batnilii saplant dzeyinde sulu grrler.[23] Byle olmasna karn, 19. yzyln sonlarnda dahi tasavvufa ilikin kitaplar toplatlp yaklan eyh Bedreddin zerine erafettin Yaltkaya aratrma yapar ve eser verir. Bir dergha devam edecek lde ball olan nl romanc Yakup Kadri Bektai tarikatndadr. Anadolu Aleviliinin temel belirleyicilerinden olan Halla tasavvufi felsefe de bu yzyllarda devlet, bilim, dnce ve sanat evresinde olduka yanda edinmitir. 18. yzylda air Mustafa Efendi, Antakyal Mnif Mustafa Efendi, Bursal smail Hakk, Ragp Paa, Damatzade Mualla Murat, Damat ehit Kazasker Ali Paa, Reislkttap Sari elebi stanbulda Halla evreyi oluturmulardr. 19. yzylda Osmanl dnyasnda Hallac- Mansur nemli bir yer edinmitir. Ahmed Rt Karaaa, air Mridi,

Kethzade Arif Efendi, Yeniehirli Avni bu yzyln nemli Hallalardrlar. Yine bu yzylda Niyazi-i Msri Halla dnceyi ileyen kalc iirler yazar. 20. yzylda Snni Mslman ve nasyonalist / milliyeti dnrlerden felsefeci Nurettin Topu Halla olduunu aka belirtmektedir.[24] Bektai-Jn / Gen Trk ilikisi, Bektailiin ve Bektai derghlarnn 1826da yasaklanmasndan sonra nemli lde gelimitir.[25] stanbuldaki Bektai derghlar ile ttihat ve Terakki Partisi arasnda ak yaknlk ve iliki vardr. Bektai derghlar ttihat ve Terakki yanls bir tutum ierisindedirler. Osmanl aydnlanmas, Bat aydnlanmasndan olduka etkilenmitir. Bu nedenle ileri kabul edilen dncelerin bir blm bu Bat aydnlanmas kanalyla, Baty tanyan ve oralarda eitli nedenlerle yaayan aydnlarmz yoluyla gelmitir. Selanik gibi ticaret kentsoylusu ve asker-sivil aydnmzn younlukta olduu Balkan kentleri ise, bu tr dncelerin lkeye girmesinde arac grevi stlenmilerdir. Tanzimat sonras giderek Trkiye toplumunun ortak dnsel deerleri olmaya balayan laiklik, hogr, evrensellik, ulusuluk, demokrasi, aklclk, bilimcilik, zgrlk ve zgr dncecilik genellikle bu kaplardan ieri girmi; giriine Batdaki Bektai eilimli yazar ve dnrler araclk ettikleri gibi, yine bu dncelerin benimsenmesinde, yaygnlk kazanmasnda zellikle stanbuldaki Bektai derghlar araclk ve nclk yapmlardr. 1860lardan itibaren Avrupann eitli lkelerindeki Yeni Osmanlc aydnlar bu dnceleri tanmlardr. Yazlar ve ilikileri yoluyla Trkiyeye aktarma savam ierisindedirler. Bu nedenle Namk Kemal, Ziya Paa, Mithad Paa gibi ounluu Bektai olan Yeni Osmanl hareketinin nc kadrosu Bat aydnlanmasn Trkiyeye kazandrmada da ncdrler. Ve bu nclkte; Bektai nitelik katalizatr grevi yapm, Bektailiin znde olan bu dncelerin modern Bat dnceleriyle yeniden yorumlanarak lkeye kazandrlmasnda ve topluma benimsetilmesinde belirleyici etken olmutur. Namk Kemallerle vatanseverlik, yurtseverlik niteliiyle balayan liberal ve zgrlk hava ikinci kuak olan Jn / Gen Trklerle liberal, ulusu ve Trk bir nitelie doru kaymaya balamtr. Bu aydnlanmac izginin nc kua ttihatlarla, aydnlanma hareketi Trk-ulusu bir nitelik kazanr. Bu hareketlerin hep merkezinde Bektailik vardr. Birbirlerinin devam olan kuak hareketlerin merkezinde ve nc

kadrolarnda Bektai-tasavvufi izgide olan kimseler yeralmtr. rnein, ttihat ve Terakkinin nc ve merkezi kiisinin Tlt Paa olmas gibi. 1908lerde, yani 2. Merutiyetten itibaren ulusu-Trk izgi giderek yeni boyut kazanr. Mustafa Kemal gibi entelektel bir dehann eliyle gnn koullar gerei yeniden kalba dklerek ulusubamszlk- demokratik bir nitelik kazandrlr. Bektailik etkeni yine hareketin iindedir. zdr. Bektailiin liberal, laik, demokratik, ulusal bamszlk nitelii bamszlk hareketinde bizzat yer alan kadrolarla harekete katlmtr. Mustafa Kemal de bu inantan olanlardan biridir.[26] M. Kemal aydnlanmas, Tanzimat sonras aydnlanma hareketlerinden beslenmitir. nderlik ettii hareketiyle padiah otokrasisi, halifelik, Snni ortodoksluk ve emperyalizme kar kesin baar salar. Btn bu evreleri tasfiye eder. nderliini ettii Trk ulusal bamszlk savamnda iki gten yeterince destek almtr. Bunlar; askeri entelekteller ile Alevi- Bektailerdir. Bu dnem Alevi-Bektai entelektelleri olan Dedeler ile Babalar; Dedelik, Babalk, tarikat erkn, Alevi-Bektai yazn (edebiyat) ve iir ile uram, lke sorununu nemsediklerinden, Trk ulusuluunun ve

bamszlnn yeni ideolojisi ile ilgilenmilerdir. 2. Mahmudun Bektai ve Yenieri yasa, Bektai yaznnn yeraltna ekilmesine neden olmutu. Fakat 1869dan itibaren yeniden basmlar balamtr. Bunda, saray iinde ve dndaki Bektai sempatizan evrelerin rol olmutur. Sultan Abdlazizin Bektai olan annesinin destei nemsenmelidir. 2. Abdlhamid, enerjisini Snni slamn gelimesine harcar. Dnem boyunca Bektailik geriler. Bu dnem hibir Bektai yayn yaplmaz. Abdlhamidin 1908de Jn / Gen Trklerce devrilmesiyle Bektailiin kk rnesans balar. Bu dnem Gen Abdal, Turabi, Edip Harabi, Hilmi Dedebaba ve Rza Tevfikin iirleri yaynlanr. Bu iirler aka tartlr. Bu tartmalar yalnzca entelektel evrelerce de snrl kalmaz. 1909dan sonra 1930lara kadar resmen desteklenen Bektailik Jn / Gen Trk hareketinin, ttihat ve Terakkinin, yeni Trk ulusuluunun, Milli Mcadelenin, ulusuluk-bamszln, laikliin, adalamann ve demokratik bir Trkiye kurma hareketinin her annda, her boyutunda yol arkada olmu, tm bu ileri ve yurtsever hareketlerin yannda, iinde, nnde yerini almtr.[27]

3. Dnemin Aydnlarnn Tasavvuf ve Tarikatlarn asallna ve Grevselliklerine likin Tutum ve Grleri Osmanlnn son yzylnda asker-sivil yneticiler, aydnlar, dnrler, yazar ve airler tasavvuf hareketine kar genelinde lml yaklamlardr. Hemen hemen hepsinin de eitli dzeylerde yaknlk duyduu bir tarikat vardr. Padiahlar bile herhangi bir tarikata balanmlardr. Bu durum bir bakma dnemin siyasal ve inansal modasdr. Hatta hkmetler ve siyasal kurumlar olan rgtlerle partiler bu genel tarikatsal eilimlerden kar ummu, yararlanmann ve kullanabilmenin yollarn aramlardr. nk bu durum, halk ynlendirmenin bir arac olarak grlmtr. yle ki; son dnemler ttihat ve Terakki Partisi Bektailikle, Hrriyet ve tilaf Partisi Melamilikle, padiah ve saray evresi ise Nakibendilik, Halidilik ve Kadirilik gibi tarikatlarla dorudan ibirlii ierisine girerek tavr sergilemilerdir. Bunun sonucu olarak; hibir zaman dervilere, dervi derghlarna ve dervi hareketlerine kar klmam, tarikatlarn elinde bulunan kamuoyu bunlarn aracl ile kullanlmak istenmitir. Doallkla bu gelimeler ve siyasal evrelerin istismar; tasavvufi ve tarikatsal kurum ve evrelerinin yozlamasna, bozulmasna, giderek ada gelimelerin gerisinde kalmasna neden olmutur. Tasavvufi kurumlarn byle bir yozlamaya ekilmesi, kimi modern dnen aydnlar dndrm, eletiri oklarn bu kurumlara evirmelerine neden olmutur. Bu eletirilerin ounluu bu tr dervi kurumlarnn yozlat, gelien dnyaya adm uydurmadklar, siyasal evrelerce kar uruna kullanldklar ve giderek birer gericilik merkezlerine dntkleri dorultusundadr. Bilindii gibi 1925de Cumhuriyet yllarnda kaldrlrlarken, yine ayn gerekelerle bu kurumlara son verilecektir. Demek ki, tasavvufi kurumlar Osmanlnn son yzylnda siyasal evrelerin istismarna uram ve zne ters bir mecraya ekilmilerdir. Bu durum da, tasavvufi kurumlar olan dergh ve tarikatlarn o bilinen sonunu hazrlamtr. mparatorluun sonlarna doru aydnlar ve siyasiler bu kurum zerine eilerek eletirmi ve zm nermilerdir. Bu balamda; Yeni Osmanllarn nde gelen adlarndan Ali Suavi (lm. 1878) slam lkelerinin dnya uygarlnn gerisinden kalnn tek sorumlusu olarak dervi tekkelerini grr. nl yazarlardan Yunus Nadi 1913lerde Mebuslar Meclisindeki konumasnda tekke ve zaviyelerin birer tembellik yuvas olduklarn ve

kapatlmalarnn gerekli olduunu savunur. Klzade Hakk Bey ayn yl tihat

Dergisindeki yazsnda bu tr kurumlarn toplumu slam ve Kurandan uzaklatrdn, softa ve dervilere sava amann kanlmaz olduunu yazar. emseddin (Erturul) Bey Mebuslar Meclisindeki Meclis-i Meayha ilikin konumasnda derghlarn gemite olumlu grevler yaptn, yalnz giderek tarihsel fonksiyonlarna ters dtkleri ve zararl kurumlar durumuna geldiklerine dikkatleri eker. Tekkelerin tarihsel hizmetlerinden uzaklaarak, miskinlik kaynana dntn belirtir. lkedeki tekkelerin ounun sndn, ilerliini yitirdiini vurgulayarak, var olanlarn reforma tabi tutulmasn, buralarn bir takm masallar dinlemekle zaman geiren kimselerin yuvas olmaktan karlmasn ve ada bilgiler verecek merkezlere dntrlmesini ister. Meihat Mdr Bahri Efendi irfan kayna olan tekkeleri, duraganlktan kurtarmann zorunluluunu vurgular. Dnemin nl yazarlarndan Celal Nuri (leri) Bey tasavvufun dini rndan kardn, din iin bir esrar ve morfin grevi yaptn, dima fel ettiini, medrese haiyecilii kadar, tasavvufi eserlerin de beyni vampir gibi kemirdiini ateli bir biimde savunur. tihat ekolnn nderi Dr. Abdullah Cevdet tekke ve trbelerin kapanmasn ister. Ayan Meclisi bakan Ahmed Rza Bey tekke eyhlerini Zhd- takva perdesiyle fikir ve niyetini rten ve halkn cahilliinden ve saflndan yararlanmaya alan ikiyzller ve mnafklar olarak niteleyerek bir raporunda onlara kar cephe alr.[28] Srat- Mustakim, Sebilur Read ve Beyanl Hak gibi slamc dergiler ortodoks slama dn asndan hareket ederek, dervi ve tasavvuf kurumlar olan tekkelerin k konusunda Batclar gibi dnrler. Yalnz zm konusunda ayrlrlar. Kaldrlmalarndan deil, dzeltilmelerinden yanadrlar. Dnce ve siyaset adaml Cuhuriyet dneminde de sren ve bir aralar babakanlk yapan nl tarihi Mehmed emseddin (Gnaltay) Bey, Osmanlda tarikatlarn kne vurgu yapyor ve kaldrlmasn gerekli gryor.[29] M. emseddin Bey, almadan yaamn srdren tekke erbabn yedirip-iirmenin ibadet saylamayacana vurgu yaparak, byle bir durumun Peygamber dneminde olmadn belirtir. ncekiler, insanlar aydnlatp onlara yol gstermeye nem verdilerse, sonrakiler de milletteki yaama ve alma ruhunu o lde ldrmlerdir. Acaba tekkelere milyonlarca lira balayan (vakfeden) hayrsever insanlar, ilim ve irfandan yoksun srt st yatan tembel insanlarn karnlarn doyurmak amacn m gtmlerdir?

diye sorar. Trbeye ve ziyaret yerlerine inanc bir bakma tapma olarak yorumlar ve slama aykr bulur. Bu tr inanlarn mistisizm (tasavvuf) yoluyla eski Hind dinlerinden ve Hristiyanlktan slamiyete szdn belirtir.[30] Bu dnem en ar dincisinden en lmlsna kadar u kanaate ulamlardr ve dncelerini u ksa tmceyle dile getirmektedirler: amz tarikat a deildir Varlan ikinci bir ortak nokta da eyh Muhyiddin Efendinin 3. Ocak 1896 tarihinde 2. Abdlhamide yazd mektubunda dile getirdii tesbittir. eyh Efendi yle diyor: Bu tasavvuf ehlinin duasna sakn inanmaynz, onlarn ne postunda, ne ta ve hrkasnda feyz ve bereket kalmtr.[31] Genellikle tihat Dergisi yoluyla; tekke ve zaviyelerin kaldrlmas, medreseler yerine ada okullarn almas, evliya trbeleri ve ziyaret yerlerinin yasaklanmas, eriatn miskinlii zendirici etkisinin giderilmesi, Kuran ve Hadislerin Trkeye evirilmesi, hutbelerin Trke ve an gereklerine gre okunmas, mezheplerin yeni bir mezhep ierisinde birletirilmesi, Latin alfabesinin alnmas, kadnlarn toplumsal konumlarnn dzeltilmesi gibi konular gndeme tanarak tartlr ve bylece ta o gnlerde, Cumhuriyete bu dncelerle nclk edilir.[32] 4. Dnemin Tasavvufi Kurum, Kurulu, rgt, Dernek ve Yayn Organlar 2. Merutiyetle birlikte tarikat evreleri dernekler kurmu ve yayn organlar, yani dergiler karmlardr. Ne var ki, bu dernek ve dergilerde tasavvufi konular ele al asndan bir ekingenlik ve soukluk ortak zellik olarak yansr. Dnemin dergileri ounluk polemik yazlarla yetinmi, tasavvuf ve tekke kltrn konu alan aratrmalar yaplmam, rnler verilmemitir. Dnemin dernek ve dergilerini incelememiz durumunda bu ksrl ve yzeysellii yakalamamz olasdr. a) Dernekler Cemiyet-i Sufiye-i ttihadiye: Bu dernei, Trablusgarbtan srgnden dnen eyh Naili Bedevi Efendi (lm. 1908) kurmutur. Amac; tasavvuf evrelerinin birlik ve beraberliini salayarak, tasavvuf alannda yetimelerini salamaktr. Tekkeleri; tembelhane olmaktan karp, bir ilerlik kazandrmak ister. Tekkelerin dzeltilmesini (slahn) planlar. Dervilii; Allah, eyvallah, hrka ve klahtan ibaret grenlerin elinden kurtararak tasavvufi yaam egemen klmakla aklayacan dnr. Ne var ki, erken

lm amacn gerekletirmesine engel olur. alamalarn ve amacn Muhibban Dergisi srdrr. Cemiyet-i Sfiye: 1911 ylnda kurulur. Bakan Kelmi Dergh postniini Muhammed Esat Efendidir. Siyaset d kalacaklarn planlamalarna karn, daha al konumasnda devr-i menhus-i istibdat szyle bakan siyaset yaparak ie balamtr. Dernein fahri bakanlna eyhlislam Musa Kzm Efendi getirilmi ve dernek bu Bektai eyhlislamca ynetilmitir. eyh, dervi, muhip gibi tm tarikat ehli dernein doal yesi saylmtr. Dernek, yar resm bir nitelik kazanmtr. Dernek merkezlerinde verdikleri konferanslarla; tasavvuf tarihinin tmn kapsayan bir kitap almas yapmak, tasavvuf ve tarikatlarla ilgili tm kitap ve kaynaklar bir ktphanede toplamak ve bu alanda etkinlik yrtmek amalanmtr. b) Dergiler Ceride-i Sfiye: 1911 ylnda haftalk dergi olarak kar. 1920ye kadar devam eder. Muhammed eriatn rehber edindiklerini, Osmanl hukukunu kefil aldklarn, slam milletine bal olduklarn temel ilke olarak dergilerine balk olarak alrlar. Dergicilik anlaylar, dnemin dier slamc dergilerinden Sebilur-read ile Beyanul-hakka benzemektedir. Yalnz bu dergilerden ayrld nokta, Ceride-i Sfiyenin tasavvuf alanna eilmesi, bu alanda yazlara yer vermesidir. Bunun dnda tefsir, hadis, felsefe ve edebiyat konular benzer biimde ve younlukta yer almtr. Ayrcalkl sahibi ve sorumlu mdr Hasan Kzmdr. kinci yldan itibaren onbe gnlk olarak yaynlanr. Bu dneminde; Tasavvufi, dini, siyasi, ahlki, edebi, Trk ceride-i slamiyesidir, baln kullanr. Snni slami yan ar bastndan, bir sre sonra Trk szc karlr. Derginin yazar kadrosunda; Sadk Vicdani (Kaykolu), bnlemin Mahmud Kemal (nal), Veled elebi (zbudak), Ferid (Kam), Hocazade Ahmed Hilmi, smail Hakk, Mustafa Fevzi, Gelenbevi Mustafa, Bursal Mehmed Tahir, Tahir-Mevlevi (Tahir Olgun), Ahmed Muhtar Paa, Hamizade hsan, Rza Tevfik vardr. Bayazarln bir aralar Ali Fuat (Bagil) yapmtr. Dergi, tekke dncesinin kn beik eyhliine balamaktadr. Tasavvuf: Dergi, 1911de haftalk olarak yayma balar. Ayrcalkl sahibi ve bayazar Urfa mebusu eyh Saffet (Yetkin)dir. Dolayl olarak Cemiyet-i Sfiyenin yayn organ konumundadr. Dergide ounluk tasavvuf terimlerine, tasavvuf edebiyatna, tasavvufi

mektuplara, hikmetlere, sylencelere yer verilir. Daha sonralar eyhlislam olan Haydarizade brahim Efendinin (lm. 1933) neri tr yazlaryla derginin tasavvufi yaamn k ve bir boluun domas nedeniyle douya almas istenir. Dergi, 2. Abdlhamidin tahttan indiriliinden sonra genel eilime uyarak Merutiyet yanls bir siyaset izler. rnein, bu dnem dergide ilenen konulardan biri Tasavvuf ve Merutiyettir. Derginin sahibi eyh Saffet Efendi, Cumhuriyet dneminde halifeliin kaldrlna ilikin yasa tasarsn hazrlayanlardandr. Muhibban: Sahibi ve yneticisi Hacbeyzade Ahmed Muhtardr. Onbe gnde bir yaynlanr. 1909larda yayna balam, 1. Dnya Savann sonlarna doru kapanmtr. Siyaset d kalmay ilke edinmitir. ki amac vardr. Birincisi, Cemiyet-i Sfiye-i ttihadiye derneinin kurulmasna ve yaatlmasna almak; ikincisi ise, yasalln yitirmi Bektai tarikatna yeniden resm ve yasal bir nitelik kazandrmaktr. Kald ki, bu tr uralar temel alan dergi; tasavvuf, tasavvuf tarihi ve Alevilik-Bektailik kltr alannda pek bir alma yapamam, rn verememi ve bu konulara katk salayamamtr. Dergi; asl amacn gerekletirebilmek iin kiisel ekimelerin ve polemiklerin dnda kalmay amalamtr. Bu nedenle dier tarikat evreleriyle srtmekten uzak durmutur. Ahmed Muhtarn derginin ikinci ylna giriindeki yntemlerini belirten yazs bu adan bilgi vericidir. unu yazyor: Muhibban gazetesi eskisi gibi dedikodu yapmayacak () Muhibban, insaniyetli olmak kouluyla en aciz, en yoksul bir kimsenin zgrlk istemez tutsadr. Bununla birlikte yalnz karn dnen Muaviye tiynetli kiilere, ne makamda ne iktidarda olursa olsun el deil, selam bile vermeye tenezzl etmez bir Alevidir. Dergi; Balkan illerinde, Msrda, Giritte, Arnavutlukta ve Sivas gibi Anadolu illerindeki eitli tarikat evrelerince desteklenir ve zendirilir. Kadiri, Sadi, Rfai tarikatlarna bal kimi tarikat eyhleri de destek olurlar. Bektai filozof Rza Tevfik de gzel iir ve nefesleriyle derginin ieriine katk sunar. Hikmet: Dergiyi, ehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi Bey 1910 ylndan itibaren yaynlar. Haftalk gazetedir. Bu dnem, tasavvufi konulara enok yer veren yayn organlarndandr. slam Tasavvufu bal altnda srekli yaz dizileri yaynlamtr. Tasvvufi yklere ve piyeslere de yer verilmitir. Muhyiddin Arabinin tasavvuf ekol,

eseri Fususul- Hikemin eletirisi ve deerlendirilmesi, Vahdet-i Vcuduluk en ok izlenen konular olmutur. Mihrab: Sahibi ve sorumlu mdr Agh Mazlumdur. 1923 ylnda yayn hayatna girmitir. Onbe gnde bir kmtr. eyh Bedreddin, Suhreverdi Maktul, Hay b. Yekzana ilikin uzun inceleme yazlar yaynlanmtr. Tahir Harimi (Balcolu)nin eitli tasavvuf konularna ilikin yazlarnn yan sra Mustafa ekip (Tun) ve Hilmi Ziya (lken)in tasavvuf tarihi ve psikolojisi zerine nemli yazlar yaynlanmtr. Dergi, ada tasavvufi tartmalara da nclk etmitir. eyh Saffet (Yetkin) ile zmirli smail Hakk Bey Tasavvuf Kitaplarndaki Hadisler konulu tartmay bu dergide yrtmlerdir. Bu polemik yaz sonradan iki kitap biiminde yaynlanacaktr: eyh Saffet Tasavvufun Zaferleri (1924) ile zmirli smail Hakk Hakkn Zaferleri (1922). Bu dnem tasavvuf zerine nemli saylacak kitap almalar da yaplr. Haririzade Kemaleddin Efendi (lm.1881)nin Tbyanu Vesailil-Hakaik fi Beyan- SelasilitTaraiki, Hseyin Vassafn (lm.1929) Sefine-i Evliyas, Ahmed Hilminin Hadikatul-Evliyas ve Sadk Vicdani (Kaykolu) (lm. 1939)nun Tomar Turuk- Aliyyesi yaynlanr.[33] 5. Osmanlnn Son Yzylnda er slam-Tasavvufi slam evrelerinin atmas slam, tarihi boyunca er din-tasavvuf elikisini barnda tamtr. er din evreleri slamn ortodoks yann, daha mezhepsel bir erevede tanmlamaya alrsak Snni yann olutururlar. Dinin en ba yneticisi eyhlislamdan tutun, eitim iini stlenen medrese hocalar ve daha yaygn konumda olan cami imamlarna dek bu er slam kesiminde yer alrlar. Ulema bu kesimin akl hocasdr ve ncln yapar. Kurann ak / zahir anlamn kabul eder ve ona dayanarak yargda bulunduklarndan (hkm kardklarndan) bu hocalar ve Snni kesime Ulemay- zahire denir. Karlarnda, Ulemay- batna denilen tasavvuf evbab yer alr. Bu kesim Kurann i / batn, yani gizli, yorumla elde edilecek anlamna dayanrlar. Hkmler, bu yorumla ulalan ve kendini pek aa vurmayan, ancak erenlerin anlayabilecekleri yolla edinilir. Tasavvufi evreler, tarikat yeleri, tekke ve dergh mritleri ve bu kurumlara bal eyh ve derviler bu kesime girerler. Bu eilim ve bu eilime giren kesim; slamn heterodoks kesimini, mezhepsel lekten ve genelleme yaparak adlandrrsak Alevi kesimini olutururlar. slam, bu iki eilimi, tarihi boyu barnda tamtr. Bu iki eilim, birbiriyle srekli i savam

iindedir. Ne var ki, er / Snni slam genellikle iktidar olmutur. Bu nedenle, slamn merkezinde yer alm ve kendini yasal / meru grmtr. Ulema, tarihi boyu bu nimetten doyasya yararlanmtr. Tasavvuf ve tarikat evreleri ise bandan beri slamn yasal / meru olmayan kanad olarak grlm, dlanm, aalanm, zaman zaman kyma varan zararlar grmtr. Ama varlk mcadelerini, Osmanlnn son yzylna ilikin incelediimiz dnemde de srdrmlerdir. eri slam, tarihi boyu geni kamu ynlarna srekli souk ve kat gelmitir. Devletler ve ynetim evreleri er slamn bu o lde de kuralc yanndan yararlanmak ve kendi egemenlikleri uruna kullanmak iin sahiplenmekten ve onunla btnlemekten kanmamlardr. Tarikatlar ve tasavvufi evrelerinse er slamn bu kat, banaz ve dnsz yann yumuatmada, bylesi bir biimiyle slam geni kamu ynlarna benimsetmede yararlar olmutur. Ne var ki, resm / ortodoks / Snni din gibi tasavvuf ve tarikatlar da ou kez ktye kullanlm, kimi kez birer tembellik ve kargaa oca olarak grlmtr. 19. ve 20. yzyl Osmanl aydlarnn er slamla birlikte popler slam da eletiri yamuruna tutmalar, kaldrlmasn yahut dzeltilmesini istemeleri bu nedenle olmaldr. Osmanlnn son yzylndaki modernleme eilimleri byle bir genel hava yaratmtr. Osmanlnn son yzyllarnda zellikle modernlemeye adm uydurabilen ve bu modernleme abalarna olanak verebilen dini eilimler yelenmi; ynetimce, aydnlarca, asker-sivil brokrasice ve halkn st katmanlarnca kabul grmlerdir. Bunda er slamn gelimelere engel grlmesinin byk pay olmutur. Bu durum tarikat ve tasavvufi eilimlerin ne kmasna, aydnlarn ve st katmanlarn bu eilimlere girmelerine neden olmutur. Kltrel olarak alt dzeyli kesimler Nakibendi, Kadiri gibi Snni tarikatlarda kalrken, st katmanlar modernlemeye ve toplumsal gelimeye en ak Bektailik, Mevlevilik ve Melamilik gibi Alevi zeminden ykselen tasavvufi eilimlere ve tarikatlara balanmlardr. Bylece Anadolu ve Balkanlarda bu tasavvufi tarikat yaylma ve derghlar yoluyla kurumlama gstermilerdir. Toplumun ilerlemesinde, anayasamerutiyet-cumhuriyet gibi kurumlarn alnmasnda temel nc g olmulardr. 2. Abdlhamid olsun, onun karsndaki ttihat ve Terakki Partisi olsun bu yaplann ve tarihsel gelimenin bilincindedirler. Abdlhamid Snni Naki, Kadiri, Halidi, Halveti, azeli, Rfai ve Sadi evrelere yaslanmaya almtr. Kendisine danmanlk eden iki

eyhi vardr. Bunlar kat Snni ve Arap kkenli Ebl-Hda ile Zafir Efendidir. ttihat ve Terakki ise Bektai, Mevlevi ve Melami evrelerle, derghlarla ve eyhlerle iliki ierisindedirler. Partinin ileri gelenlerinin ou bu tarikatlardan birine girmi, dahas bir dergh yesidirler. Doallkla, younluk Bektailiktedir. zellikle, Bektailiin Trk ve Trkeci olmas geni kamu kesimlerinin bu tarikata balanmasna neden olmutur. Gerek Abdlhamid, gerekse ttihat ve Terakki hoca-eyh kartlndan yararlanmlardr. Kendilerine yakn olanlar tarikatlarn ve derghlarn / tekkelerin balarna getirmilerdir. Doallkla bu oluum modernleme srecinde olan Osmanlnn birok aydnnn dikkatini ekmi ve eletiri konusu edilmitir. nl air inasi eyhlerin kerametiyle alay eder. Abdlhak Hamidse; eyhlie eilimin, asl vakf gelirlerine eilimden kaynaklandn ima eder. Alevi-Bektailere de zaman zaman o bilinen iftiralar ve karalamalar yaplr. Bu dnem iin bunun en arpc rnei, tihatla Trk Yurduna yansr. Trk Yurdunda -kendisi de kkeninde bir ii olan- Ahmet Aaolunun yazlarnda yer alan; Bir kzm olsa putperest bir Trke, hatta bir ii / Aleviye vermem szne Sleyman Nazif tihadn 75. saysndan fkeli yantlar verir. Bu dncenin toplumsal birlii bombalayacan, Anadolu Trkleri arasnda saylar birka milyonu bulan Alevilere kar taknlan bu tutumun Osmanl Trkiyesi toplumunu nasl ayrlklara dreceine vurgu yapar ve knar.[34] Tanzimattan sonra, zellikle 1908 devrimine gidilirken ortodoks slama ve bunun toplum yaamna yansmasna kar eletiriler younlamtr. Bu asi ruhun en arpclar inasi ile Tevfik Fikret olmulardr. Ziya Paa Hristiyanlkla slamiyetin toplum yaamndaki yansmasn karlatrarak, slam lkelerinin viraneye dndrldn belirtir. Muallim Naci yeni gr ve gelimeler karsnda resm slamdan sz etmenin, anlam tamayan bir ryadan baka birey olmayacan vurgular. Tanzimattan Abdlhamid ynetiminin ortalarna kadar bu atma bir biimde srer. Servet-i Fnun Dergisinin ikinci kndan itibaren Tevfik Fikret ortodoks slamn halka telkin edilen biimine, yani dinsel inanlara atar. Tarih-i Kadim iirinde kurulmu din, kabul edilmi ve yerlemi inanlarn hepsine atar. Bu eilimde eletiriler Abdlhak Hamid ve Abdullah Cevdette de grlr. Dine olduka bal olan Mehmet Akif bile softala, banazla kar tavrldr. slam, Osmanl ve Trk toplumunun Bat karsndaki srekli gerileyii aydnlar byle bir tepkiye itmi ve bu gerileyiin nedenini resm / er / ortodoks / Snni slamdan aramlardr.[35]

6. ttihat ve Terakki Partisi ve Ynetiminin Din Anlay Sultan Mahmudtan sonra Osmanl padiahlar din, mezhep ve inanlar konusunda aklc bir siyaset izleyerek, 2. Mahmudun toplumda at yaralar onarmaya almlardr. nan ayrl yokmu gibi bir davran sergilemilerdir. Bylece Osmanl ynetimi, son yzylnda dinler ve mezhepler konusunda aklc olmaya alm, srtme kmamasna, ynetimle uyum ierisinde kalmalarna zen gstermitir. Son dnem ynetimlerin Alevi toplumuna kar tutumu da bu dorultudadr. Dinsel ve mezhepsel ifadeler kullanlrken ayrm yapmaktan ve Alevi gibi merkezi olmayan mezhep ve tarikatlara vurgu yaplmaktan kanlmtr. Bir bakma imparatorluun etnik ve din-mezhep mozayii ierisinde eritilerek etkisiz ve sorunsuz klnmas dorultusunda dikkatli bir siyaset yrtlmeye allmtr. Devletin resm sylemlerinde, Alevilere kar bir suskunluk gzlenmektedir. Devlet, Alevi topluluklarnn farkl ritelini grmezlikten gelmitir. mparatorluk topraklarnda yaayan tm etnik ve dinsel-mezhepsel topluluklar inan ve gelenekleriyle ok iyi tanyan Ahmed Cevdet Paa; birok dinler, mezhepler ve etnik topluluklara ilikin bilgi verip yorum yapmasna karn, Alevilik ve Aleviler konusunda susmay yelemitir. Yasaklanan Bektailik ve kapatlan Bektai derghlar hakknda da ll ve adil bir slp kullanmtr. 19. yzyln yneticileri byk bir olaslkla, Alevilik konusunu grmezlikten gelmektedirler. Adliye ve Mezahih ezaretine ait iradelerde 2. Abdlhamid dnemi boyunca Alevilerle ilgili tek bir kayt bulunmaz. 1898de Malatyann Akada lesinin Dmkili Kyndeki Alevi-Snni atmas iin yaplan adli incelemede dahi bakann (nazrn) buyruuyla vazgeilir. Buradaki suskunluk, iki mezhep aras gerginlii toplumun gznden uzak tutmak, karlkl dlama tutumununu kapamak, kamuoyunun bilgisinden uzak tutmak ve kamuoyunu toplumda derin yaralar aabilecek bu tr scak tartmalarn iine ekmemek eilimi sezilmektedir. Resmen olmasa bile, Bektai tarikatnn varln srdrmesine gz yumulmas bu dnem izlenen siyasetin gereidir. ttihat ve Terakki ynetimi tarikatlarla yakn ilikide olmalarna karn, bu dnemki hkmetler dahi Alevi-Snni gibi ayrmlara aka deinmekten, dile almaktan ve aktan aa yan tutmaktan kanmlardr. 2. Mahmudtan sonra gelen ynetimler, 2. Mahmudun hatasna dmekten kanm, dahas onun at toplumsal yaralar sarmaya almlardr.[36]

Osmanlnn son yzylnda din ve inanlar alannda byle bir siyaset izlenmesine karn, dnemin sonlarnda ynetime ve topluma damgasn vuran ttihat ve Terakki Partisinin din anlayn Ziya Gkalpin bu alandaki almalar ve grleri belirlemitir. Gkalp, bu alandaki grlerini zellikle 1914-17 yllar arasnda yaynlanan slam Mecmuasnda dile getirmitir. Gkalpin din anlay iki temel zerine oturur. Birincisi Kuran ve Snnet (yani Hadis), ikincisi ise rftr. slam tarihi boyunca toplumlar nasn yannda hibir zaman rf devreye sokamamlardr. Gkalpse rfe arlk verir. Nas deimeyen, rfse deiebilen ilke ve kurallardr. Toplumun ortak vicdan olan rf, doru olarak kabul edilen ilke ve kurallardan oluur. Zamann, toplumsal yapnn ve toplumsal etkenlerin deimesiyle rf deiebilir.[37] Nasn yannda rfn devreye giriinin bir baka nedeni ve sonucu vardr. Nasla toplumlar slamn ortodoksluuna, bir bakma Arap toplumuna gre ayarlanm biimine sokulmaya zorlanmlardr. Ama rf, toplumun kendi ulusal gelenek ve kltrn de yaps ierisinde yaatma amac tar. Gkalpin ve ttihatlarn yeni Trkiye toplumu iin dndkleri yeni slamiyet ite eski Trk toplumunun kltrel ve geleneksel deerlerini de iinde tayan, bunlarn canlln koruyan bir dinsel yapdr. Ksaca, eski Trk toplumunun z deerleri olan amanc eler slamlk yelpazesi ierisinde eritilmeden varln koruyacaklardr. Orta-Asyada, Mslmanln bylesi bir tr yaanlmaktadr. Bu durum, ttihat ve Terakki ile ideologu Gkalpe esin kayna olur. Bu kat kuralc, banaz ve tutucu olmayan, ulusal kimlii de eritmeyen, Trk ve Trkeci bir Mslmanlktr. znde, Alevi-Bektailik de bundan baka bir ey deildir. ttihat ve Terakki veya Gkalp, dndkleri dinin adn koymazlar. Belki ekinirler. Ama bu dinsel tasarlar AleviBektailikle tam anlamyla benzemekte ve rtmektedir. Jn / Gen Trk ve ttihat ve Terakkinin Alevi-Bektailii aratrtmas, kltr ve inanlar asndan kapal bir kutu olarak grdkleri Anadolunun toplumsal ve dinsel-inansal yapsn tanmaya almas, bu kesimlerle yakn ilikiye geilmesi, Douda Alevi airetlerinin ttihat ve Terakki Partisine girmeleri, Partinin nde gelenlerinin ounun Bektailii semelerinin nedeni bu ideolojik uyuma ve zde benzerlik olmaldr. ttihat ve Terakki, dinin ideolojik etken olarak gcnn bilincindedir. 1. Dnya Savanda Cihat Fetvas bu etken zerine kurulmutur. Bakomutanlk Vekleti Bb- Fetvada Meclis-i Ali dzenlemi, toplumun eitli evreleri iin fetvalar hazrlatp padiahn imzasndan sonra slam dnyasna datlmtr. Snni evreler iin dzenlenen

cihat fetvasnn yannda Snni kardelerin de Cihat- Mukaddese katldklarn gsterir fetvalar da dzenlenmi ve yaynlanmtr. Alevi ve ii evreler iinse Beyannme-i Caferi Mctehitlerin fetvalar bildirilerle birlikte etkin olabilecei blgelere gnderilmitir.[38] Btn bunlarn sonucu olarak Mcahitler Frkas (tmeni) hazrlatlm, 4. Ordu emrinde bir Mevlevi Taburu kurulmu, ayrca bir Bektai Grubu da Geliboludan Kafkasyaya gnderilmitir.[39] Jn / Gen Trkler, dinin ideolojik g olarak nemli bir etken olduu anlayna oktan varmlardr. 1890 kuayla birlikte bu dncenin ana hatlar belirmeye balar. Ne var ki, 1908 Jn Trk devrimine kadar etkili olamaz. Bilin uyandrc olarak dinin rol konusunda slami bir forml gerekmektedir. Jn / Gen Trkler bilimsel topyac dnya grn korumak iin ilerinden biri olan Ziya Gkalpi slama alternatif bir forml bulmakla grevlendirirler. Gkalp, almalarn ulus ve uygarlk zerinde younlatrarak dnce retir. slam adna, saf slamla ilgisi olamayan Arap kltrn bulur. O ise; Trk ulusunun gizli, fakat yaayan kltrn ortaya karmak, yeni Trk devletini bu temel zerinde kurmak, slam vicdani bir mesele ve kiisel bir inanca dntrmeyi amalamaktadr.[40] Bu almalarn 1914de bir layiha haline getirir. ttihat ve Terakki ynetimi bu lahiyay 1916da bir program erevesinde uygulamaya alr. Programa gre; eyhlislamlk kabineden karlr. eriat mahkemeleri, eyhlislamlktan alnarak Adalet Bakanlna balanr. Vakf ynetimleri, Meihattan ayrlr ve devletin dinden tmyle ayr mali-ticari dairelerinden birinin ynetimine verilir. Cami, medrese gibi dinsel kurumlarn mali ileri yeni kurulan Evkaf Bakanlna balanr. Btn medreseler Meihattan alnarak Eitim Bakanlna balanr.

Bu gelimeler, Cumhuriyetteki dzeltimlerin yolunu aar. Din-devlet ayrm ynnde balayan akm, ciddi bir mecraya girmi olur.[41] Bu gelimelerin hibiri Alevi-Bektailie aykr olmayan, dahas Alevi-Bektailiin znde olan, onunla uyuan-uzlaan-rten ve siyasal talepleri arasnda olan

gelimelerdir. Alevi-Bektai evrelerle Yeni Osmanl- Jn / Gen Trk - ttihat ve Terakki hareketi arasndaki kaynama bu ideolojik benzerlikten olsa gerektir. Trk toplumunda, slamiyet iki koldan ilerleyerek gelmitir. Devlet, Arap ve Fars patentli merkezi slamln temsilcisi olmutur. Bylece mezhep olarak Snni slam; resm ve siyasal slam olmu, halka karn devletin ynetim mekanizmasnn ideolojisini oluturmutur. Bu ideolojiyi elit katmanlar devletle birlikte paylam ve snfsal karlar uruna kullanmlardr. Orta-Asya kltrnn kalntlar ise, heterodoks slamda toplanmtr. Bu durum, sonunda halk dinine dnm ve Alevi temelde gelien bu akm slamn ikinci kolunu oluturmutur. Alt katmanlarn bu inan dervi tarikatlar biiminde kurumlamtr. slam dininin bylece ift ilev gelitirmesi Osmanlda zg bir yap yaratmtr. Din; yneticiler iin alt snfla balant, ynetilenler iin ynetim biimine bir alternatif ve memur kesimine kar ise bir tampon olmutur. Zaten Osmanlda ynetsel yap farkllamamtr ve farkllam bir ynetimin ilevini stlenen zerk yaplar olumamtr. Devletle birey arasnda arac kurumlar bir trl domamtr.[42] Osmanl toplumunda durum aka budur. Din, yerel toplumsal glerle siyasal yap arasnda araclk konumundaki bir balantdr. Bu sre iki dzeyde ilerler. Din, halk yaplarn Osmanl ynetici kurumuna balayan bir kurumdur. Ayrca, bireyler arasnda siyasal yasalln lksn biimleyen kltrel fonu salar. Ayn zamanda da, devlete toplumsal denetimi kurmann bir aracdr. Din, bu alanda nemli bir role sahiptir. Geri resmi ve halk dini arasndaki ayrm burada bir ilev ayrl dourmutur. Dinsel kurum, st snfn siyasal-ideolojik temelinin byk bir ksmn olutururken, dervilerin dini alt snfta genellikle cemaati glendiren ve kimlik oluturan bir sre olarak ilev yrtmtr. Geri Osmanlnn son yzylnda Bektailik, Melamilik, Mevlevilik gibi Hz. Ali ball temelinde biimlenen dervi tarikatlar entelektel olarak gelimi memur ve aydnlara ekici gelmitir. Ama, tarikatlarn orta ve alt snflar iin ilevi bir btn olarak st snfa gre daha kktenci olmutur. Bylece din; Osmanlda btnlemeye giden tek yol gibi grnmse de, aslnda birbirine alternatif iki yol izlemitir. Bunlar; resm din, siyasal din, yani Snnilik ile halk dini, yani Aleviliktir. Bu ikisi slamln pekok yann paylasalar da birbirinden ideoloji, kuram, reti, itikat ve muamelat olarak ayrlrlar.[43] slam iindeki Alevi-Bektai yol ve bu zeminde ykselen dervi tarikatlar, derghlar bu nedenle Yeni Osmanl, Jn / Gen Trk ve ttihat ve Terakki hareketleriyle zdemi, g

ve kar birlii iine girmi, gelecee ayn pencereden bakmlardr. Alevi-Bektai kurumlarnn muhalefet oluu resm ve siyasal slamn temsilcisi padiah-halifelie karn muhalefet izgisinde olan bu siyasal ve aydnlanma hareketinin belkemiini oluturmutur. ttihatlarn Snni slamdan uzaklama biimindeki yaklamlarnn benzerini dnemin sol akmlarndan da grmek olas. Milli Mcadele dneminde ulusal burjuvazi nderliinde emperyalizme kar sava savunan ve destekleyen Aydnlk hareketinin nderi Dr. efik Hsn 1922deki bir yazsnda dine ve mezheplere bakn dile getirerek; Snni / ortodoks slamdan uzaklamay, Alevi bir eilim gelitirmeyi, resmi din yerine popler dini koymay, toplumun dinsel sorununu zmek ve gelimesini salamak bakmndan gerekli grr. Dahas, bu yaklamn neri olarak gelitirir.[44] Ksaca; Alevi-Bektai ve Yeni Osmanl- Jn / Gen Trk - ttihat ve Terakki hareketinin zdemesi, kaynamas, dayanmas, birlikte lke sorunlarnn zmne kouu u temel noktalara dayanmaktadr: Her iki akm da devrimci z tamaktadrlar. lericidirler. adalama yanlsdrlar. Her iki akm da padiah-halife birlikteliine ve bu kurumun g ald resm / siyasal / Snni slama kar muhalefet hareketidirler. Her iki hareket de, slam kisvesi altndaki Arap egemenliine kardrlar. Ulusal deerlerin korunarak, kimliin belirlenmesinde ne karlmasndan yanadrlar. Her iki akm da dervi slamn / halk slamn / tasavvufi tarikatsal slamn toplumsal yaplarla uzlamada resm slamdan / siyasal slamdan / Snni slamdan / merkezi slamdan daha ok liberal olduu kansndadrlar. Her iki akm da, dini bir vicdan sorunu ve kiisel inan olarak grmektedirler. Bunun, laiklikle zlecei kansndadrlar. 7. Dnemin Ynetiminde Ulema Etkinliini Krma Savam Kurulu dnemi padiahlarnn dnda, Osmanl padiahlar tmyle Snni eilimli tarikatlara balanmlardr. Hele halifelii de stlenince, Snni slamc bir fonksiyonla kendilerini ykml hissetmilerdir. Bu durum, son padiaha kadar srmtr. Yalnz, Sultan Abdlazizin Bektailie eilimli bir tutumu vardr. O da yasakl olan Bektailiin zerindeki yasakll yeterince kaldracak kadar, inancna balln gereini ortaya koyamamtr.

Padiahlar, 3. Selimden itibaren genellikle Mevlevilie eilim gstermilerdir. Mevleviler, 4. Mehmed zamanyla (1648-1687) ne karlar. 3. Selim, aka Mevlevilik yanls bir tutum sergilemitir. Bu durum, st dzeyli devlet adamlarna da yansr. Sona yaklarken 2. Abdlhamid Nakibendi, 5. Mehmed Reatsa yine Mevlevidir. Vahdettinin ise tarikat bilinmemektedir.[45] Mezhep olarak Hanifiliin resmen alnmas, bunun ynetimce merulatrlmas, Osmanlda Snni tarikatlarn egemenliini salamtr. Bu etkinlik, Snni dinin nimetleriyle beslenen ulemann toplumun yaamnn her alannda belirleyici ve hkmedici olmasna neden olmutur. Yzyllardan beri eline byle bir gc geiren ulema, kendisine kar eilimlere olanak tanmam, bu tr eilimlerin domasn bask yoluyla engellemitir. Onlarn gznde farkl inanlar, zellikle Alevi-Bektai eilimler rafizi ve dehridirler.[46] ada ve deiimci eilim gsteren Tanzimat sonras aydnlar iin Snni ulemann damgas ve yaktrmas hep bu ve bunun gibi sulama tayan ifadeler olmutur. Osmanlnn son yzylna 2. Abdlhamid uzun zaman ynetimde kalyla (1876-1909) damgasn basar. Yksek ulema ile brokrasi Abdlhamid rejiminin dayanaklar olmakla birlikte, o asl yoksullua kader ve ksmet inanlaryla boyun emeye dntrm, dine banazca balanmay salayarak klelik ruhunu gelitirmi, zgrl ve gelimeyi toplumun gndemine tamaya alan Batc aydnlara kar bir nyargyla donanarak tepki esi durumuna gelmi, eitli Snni tarikatlarn mritlerinden oluan geni kamu ynlarna dayanmtr. Onun egemenliini srdrnde, halife ile halk arasnda din bann kuruluunda, bu dnemler gelien yeni bir din adam tipi de byk rol oynar. Bunlar ekonomik kntye paralel olarak domutur. Bugne kadar halktan uzak kalan resm ulema aristokrasisinin altnda ve dnda olan bir gelimedir. Halkn iinden km ve halkla i iedirler. Srekli de oalmaktadrlar. Medrese rencileri, hafzlar, imamlar, eyhler, eriler, erifler, seyyitler, nakibler, frkler, mneccimler, bycler, magribiler bu dnem mantar gibi oalm, padiah-halifenin destekileri olmulardr. Bunlarn meknlar durumuna gelen popler Snni inan merkezleri niteliinde olan tekke ve zaviyelerde bu dnem olduka yapay dzeyde artlar olmutur. Eski Nakibendi, azeli, Rfai, Mevlevi tarikatlarnn yan sra Kuzey Afrika, Cezayir, Sudan, Arabistan kaynakl Ticaniye gibi tarikatlar Osmanlda ve sarayda itibarl tarikatlar ve evreler durumuna ykselmilerdir. Arap eyhleri ve emirleri bu eniye ayr bir renk katmtr.[47] te Abdlhamid rejiminin ve sarayn gerek dayanaklar bunlardr.

Doallkla muhalefet konumunda olan Jn / Gen Trk hareketi, bu kesimin karsnda yer alan Alevi-Bektai evrelerle doal ittifak iinde olacaktr. Bu durum, koullar gerei kanlmazdr. zellikle Tanzimat ncesi ve sonrasnda ksa, bir dnem kimi muhalefet nitelikli olaylarda, ulema konumlar gerei etkin olmutur. zellikle toplumun geni bir kesiminin meruiyetin kaynan din olarak grmesi, ulemann bu alandaki nemini somut olarak ortaya koyar. Osmanlnn son yzylnda ise, ulema ile aydnlar arasnda muhalefet konusundaki iliki iki biimde yeni bir boyut kazanr. Bu gelimeye gre; birincisi yeni aydn tipinin byk ounluu dini toplumsal gelimenin nnde engel grmektedir. Bu nedenle ulema artk uyuulabilecek ve uzlalacak bir balak deildir. kincisi ise; siyasal rejimin meruiyetini dinsel kurallara dayandrarak aklamas, dinin meruiyetini rtmek iin, muhalefetin ulemann zorunlu desteine gereksinim duymasn gerektirmitir. Jn / Gen Trkler bu ikinci kesimle ilgin ilikiler kurmutur. Abdlhamid rejiminin kendisine kar grd bu ulema ve dinci kesime ynelik siyasal basks, bu kesimle Jn / Gen Trk hareketi arasnda ibirliine, ilgin ve scak ilikilerin gelimesine neden olmutur. Ynetimin zellikle Snni eilimli halk-slamc evrelerin temsilcilerinden yararlanmaya almas, bu ilikiler yuman daha da karmaklatrmtr. Jn / Gen Trklerin ortodoks slam ulemasndan aldklar fetvalarla sultan drmeyi ve rejimi ykmay caiz gstermeye almas, ttihat ve Terakki rgtn 1895 ncesinin renci topluluu niteliinden kurtarmak ve eitli kesimlere ynelmek almalar srasnda ilkin bu ulema kesimine ynelmeleri, belli bir sre birbirlerinden yararlanmalar bu karmak ve ilgin ilikilerin bir sonucu olmutur. Ulema temsilcilerinin rgtn merkez ynetimini ve bir takm mevkileri ele geirmi, etkin duruma geldikleri de olmutur. Suriye, Msr gibi ubelerde de ulema ile Kadiri ve Rufai gibi Snni tarikat evrelerinin egemenlii olmutur. rnein Bedevi eyhi Naili Efendi stanbul merkez rgtnde etkindir. Bu durum eitli evrelere de arpc gelir ve eletirilere yol aar. Bat zgrlklerini esas alan Jn / Gen Trk hareketiyle fanatik ve anti-Avrupa tabakalarn; dervi, softa ve ulemann nasl beraberce hareket ettii sorulur. rgtn darbe hareketleri srasnda saraydan zel balarla beslenen eyh Abdlkadir ve Naili Efendilerin tutuklanmas, 350nin zerinde rgt yesinin yakalanmas stanbul merkez rgtnn kmesine neden olmutur.[48] Bu olaylardan sonra ve rgtn oluturulmasnn ikinci aamasnda dinci, slamc, ulema ve Snni tarikat evrelerine kar daha ll yaklalm, rgt bu evrelerden uzak

tutulmutur. zellikle, Alevi-Bektai evrelerle iliki bu deneyimden sonra younluk kazanacaktr. 8. Yeni Osmanllarn Radikalletirdii Softaclk Karsnda, 2. Abdlhamidin Snni Tarikatlara Yanama Politikas Yeni Osmanlclk ve onu izleyen Jn / Gen Trk, ttihat ve Terakki gibi hareketler Bat standartlar lsnde yeterince birer devrimci hareketler deildirler. Jn / Gen Trkler Avrupada liberel, milliyeti, sosyalist ve Paris Komncleriyle tanmalarna, onlarla ilidl olmalarna ve onlardan etkilenmelerine karn, onlarla ayn dalga uzunluunda evreler edinememilerdir. Onlara karn, slamc ve tutucu nitelenmilerdir. Kald ki, Avrupa standartlarna uysalard, Trk toplumunu o lde etkiliyebilmeleri olanaksz gzkmektedir. Oysa, Yeni Osmanllar ve Jn / Gen Trkler toplumu tabandan harekete geiren bir dinamizm yaratmay baarabilmilerdir. Ama bu dinamizm, Avrupann etkisiyle oluan hakszlklara kar bir kitlesel tepki olarak dnlmemitir. Avrupay rkten bu durum olur. Bilindii gibi Yeni Osmanllarda bir Panislamist eilim grlmez. Bu eilim ok sonralar ttihat ve Terakki ile ortaya kacaktr. Abdlhamid, Yeni Osmanllarn zayf noktalarn ok iyi bilmektedir. Onlarn memur olular, srlme ve grevden uzaklatrlma gibi zayf bir yanlarnn olmas ve kendi aralarnda tam bir uyuum iinde olmamalar Abdlhamidi zaman zaman bu hareketi etkisiz klmada, zayflatmada baarl klmtr. Yeni Osmanllarsa medrese rencilerini (suhteler / talebe-i ulum) etkileyebilmilerdir. O dnemler, kitleler halinde siyasal eylemlere giriebilen tek kesim suhteler / softalardr. Bu kesim stanbul iine ve dna cerre kabiliyor, para kazanabiliyor, yayn izleyebiliyor, yabanc dil renebiliyor, Krmdan, Kafkasyadan srgn gelen din adamlaryla grebiliyorlard. Yeni Osmanllar bu gruplarla toplantlar yapabiliyor ve camilerde biraraya gelebilmektedirler. Bunlar arasnda merutiyetin vgsn yapan Mehmed Bey gibi propagandaclar kabilmitir. Ali Suavi ve Hoca Sadk Efendi gibi medrese kkenli Yeni Osmanllar bu kaynamay daha rahat yrtmlerdir. Bylece Yeni Osmanllarn etkisinde kalan medreseliler Abdlhamidin karsnda giderek radikalleerek yer alrken, Abdlhamid de bunlara karn Snni tarikat kesimleriyle yaknlk kurar. Bu nedenle Kadiri, Rfai, azeli, Sadi, Halveti ve Nakibendi tarikat evreleriyle ilikilerini gelitirir, onlardan g ve destek alr. Doallkla, bu iliki siyasal nedenlidir. G edinmek ve denge kurmak amac

tar. Yoksa tarikatlara ilgisi, ar bir sufilik merakndan ileri gelmemektedir. Bu durum, Snni din ve tarikat eilimleri ierisinde bir yeleme (tercih) siyasetidir. Yoksa, 2. Mahmud Yenierilikle savanda Bektai tarikatn da dman saym ve yok etmitir. Abdlhamidin ilk dnemlerinde Bektailik bir g oluturmadndan, bir alternatif deildir. eliki, atk kutuplama ve yandalama Snni toplumun kendi iinde, yani eri/ ortodoks slamc kesim ile Snni eilimli tasavvufi tarikatsal kesim arasnda yaanmtr.[49] Kurnazl, kukuculuu ve bl-ynet siyasetiyle bilinen Abdlhamid, Bektai evreleri de blmeye almtr. Anadoluda etkin olan elebilere karn, Balkanlarda etkin olan Babagan Kolundaki zellikle Arnavut Bektailerini yanna ekmeye almtr. Besim Atalayn saptamasna gre; Abdlhamid dneminde bulunan devlet adamlarnn, valilerin, bakanlarn birou Arnavut Bektailerindendir.[50] Bu durum, Abdlhamidin nl blynet siyasetinin bir rndr. 9. Yeni Osmanl, Jn / Gen Trk, ttihat ve Terakki rgtlerinin Bektailikle likileri Bu rgtler, Bektailikle dorudan ve dolayl iliki ierisindedirler. Bu rgtlerin birok st dzeyli ve alt kesimlerdeki yeleri Bektai tarikatndan olan kimselerdir. Doallkla bir siyasal ama tayan bu rgtler dorudan Bektailii amalamamlardr. Onlarn amac siyasal dzendir. Bu nedenle Ramsaur, S. Akin gibi bu alann aratrclarnn belirledii gibi Jn Trk - ttihat ve Terakki Masonluktan bir ara olarak yararland gibi, Bektailikle de doal olarak benzer bir iliki ierisindedirler.[51] Ama bu rgtlerde yer alan birounun Bektai inancna girdikleri, herhangi bir dergh eyhinden el alarak yola girdikleri de bilinenler arasndadr. Olayn bu yzn de yadsmamak ve gz ard etmemek gerekir. Yoksa, bu hareketlerde yer alan herkesin sadece siyasal kar iin bu rgtlere yanat gibi yzeysel ve gnmzde allm biimiyle kolay dile getirmek gibi bir anlam kar ki, bu yaklam bizi olgunun gereklii asndan yanl sonuca gtrr. Anadolu Alevilii ve Bektailik, zellikle ttihat ve Terakki hareketinden balayarak Osmanl Devleti ierisinde, Batllamac kadrolara yaslanma ve onlarla balama zorunluuna dmtr. Bu konulan; Snni ortodoksi ile kar kutuplarda yer aln sonucu olarak bu kesimle eliki ierisinde olan ttihat ve Terakki hareketine yakn olmak

gerekliliinden domutur. Doallkla, bu yaknlkta politik yan arlktadr. nansal yan ikinci planda kalmaktadr.[52] Ama bu durum ttihat ve Terakki ierisindeki Bektailerin, tarikata inanlarnn olmadn da gstermez. nk, bunlarn nemli bir blm herhangi bir eyhten el alm, Bektailik tarikatna girmi ve Bektai derghlarndan birine gitmeyi inanlarnn bir gerei olarak gren kimselerdir. Osmanlnn son yzylnda aydnlanmay stlenen aydnlarn ounluu Bektaidir. Bunlar, bu birbirini izleyen ve birbirini tamamlayan aydnlanma ve demokrasi hareketlerinin nc kadrolarn oluturmulardr. Bu hareketlerin genel hatlaryla liberal, dinsel tutuculuktan uzak ve ulusu olular, yine ayn nitelii tayan Bektailikle olduka rtmtr. Liberallik ve ulusuluk zellikle ttihat ve Terakki dneminde rgtn somut nitelii durumuna dnmtr. Bu durum, Prof. Irne Mlikoffun ttihat ve Terakkiciler Bektailer benzerliine ilikin saptamasnda yle yer alr: Bektailer zgrlk (liberal) ve kurallara balanmay sevmeyen insanlardr. Her zaman, din adam egemenliinin karsnda ve kendilerini tanrszlk sulamasyla kar karya brakacak, dinler st durular olmutur. Bu durular, -liberalizm, non-konformizm, anti-klerikalizm-; Masonluun amalarna da uymaktadr.[53] Bu dnemler zellikle Trklk nplandadr. Ulusuluk / Trklk ve AleviBektailiin dou retisinde olan Snni halifeye kartlk Alevi-Bektaileri Jn / Gen Trk - ttihat ve Terakki ile ayn ama ierisinde birletirmitir. Ramsaur, bu banty u tesbitiyle yakalar: Trkiyedeki Bektailer milliyetilik duygusuna, bir yere kadar da olsa, sahiptiler ve eitli davalar peinde koan kimseleri evrelerinde toplayacak kadar liberal grlydler. () Tarikat ballarnn Halifelik konusunda iilerin mamlk ilkesine daha yakn olmalar, dolaysyla Osmanl padiahlarnn Halifelikle ilgili iddialarn olumlu karlamamalar, Bektailerin Jn Trk hareketini desteklemeleri iin bir dier neden olarak gsterilebilir.[54] 1905lerde amda, daha sonras Selanikte yeni yrede ve yeni katlmlarla yeniden oluan ve giderek ttihat ve Terakkinin olumasna yol aan M. Kemallerin kurduu bu rgtlerin kurulmasnda 1905 Rus devriminin, randa kurulan Merutiyet ynetimlerinin, Makedonya bunalm zerine Rumelide Avrupa mdahalelerinin etkileri olmutur.

rgtlenmede 2. ve 3. Ordularn subaylar barol oynarlar ve rgtlenme bu ordularn subaylar arasnda hzla yaylr. Manastr; Bursal M. Tahir, Binba Sleyman Askeri Bey, Binba Vehip, Temen Atflarn nderliinde Selanikten sonra nemli bir merkez olur. Kolaas Niyazi Resnede; Kolaas Eyp Sabri Ohride; Yarbay Galip Bey skpte; mer Fevzi Mardin Gevgilide; smet (nn), Kzm Karabekir, Seyfi Paa ve Hseyin Kadri Edirnede; Yzba Ali Bey Serezde ve ayrca Drama gibi yerlerde nemli lde rgtlenmeye gidilir. Buralar, ttihatln nemli sleri olurlar.[55] Giderek ttihat ve Terakki Partisi adn alan bu alt rgtlenmelerin kurucu ve nderlerinin ou ve slenme merkezlerinde aktif grev yapanlarn nemli bir blmnn dervi tekkeleriyle, zellikle de Bektai tarikat ile ilikileri vardr. Tlt Paa, Resneli Niyazi Bey, mer Naci gibi birounun Bektailii, Mehmet Tahir Beyinse Melamilii aka bilinmektedir. Bu durum onlarn, byk bir dikkat ve gizlilik iinde olmalarn ve dikkatli davranmalarn gerektirmitir.[56] Yeni Osmanl - Jn Trk - ttihat ve Terakki hareketleri iinde bulunanlarn dnsel ve ideolojik besini yle grnyorki Alevi-Bektailiin tarihsel gelenei ve bu gelenein kitaplara yansm zdr. Bu hareketlerin iinde yer alan, giderek nderliklere kadar ykselen kadrolar ideolojik besinlerini Alevi-Bektai kitaplardan edinmilerdir. AleviBektailiin devrimci gelenei, kozmopolit Osmanl karsnda Trk / Trkmenlik z, kltrnde Orta-Asyadan tayp getirdii amanc kltrel deerler, Arap-slam zmleyicilii karsndaki tarihinden getirdii bu kltrle ulusal kimliini 20. yzyllarda ayakta tutmadaki savam ve gnne tayp getirmekle birlikte, inancnn merkezine yerletirmedeki becerisi ve kararll, Jn / Gen Trk aydn hareketine ekici gelmi, ideolojik kaynak olmutur. Bu hareketlerin iinde yer alan aydnlar Namk Kemal gibi devrimcilerin yaynlarnn yan sra Alevi-Bektai kitaplar okuyarak, nefeslerini renerek kendilerini ideolojik olarak yetitirmilerdir. lk rgtlenmeyi yapanlardan Dr. brahim Temonun szleri, hareketin iinden gelen birinin aklamalar olmas ve o dnem genliinin yetimesinin etkenleri asndan anlamldr. brahim Temo, anlarnda bu konuda unlar yazyor: Derslerime fazla altm gibi, gizlice tedarik ettiim edebi ve siyasi kitaplar incelemeden geri kalmadm. Taradan gelen efendilerle zellikle; Dyarbakrl shak Sukuti, Ziya, Ethem ve Cevdet Osmani, stanbullu erafettin Memumi,

Arnavut Rza, Selanikli Ahmet Bahtiyar, Cihangirli Adil ve sonralar nklapta byk hizmetlerde bulunan askeri rencilerden kimileriyle grr, sofu eilimli ve tutucu olanlarla Snnilik ve Alevilie ilikin sz eder ve boubouna bir birimizi kandrmaya alrdk. e zaman ki, bir ders srasnda dardan getirdiim el yazl amk Kemal Beyin Ryasn okurken, shak Sukuti arkamdan grm, dinlenmeye ktmz zaman, benimle dargn olmasna karn, aman kardeim brahim Ethem, beni affet, seni iyi tanyamamm. Kemal Beyin Ryasn bu akam iin bana da ver okuyaym dedi. te o gnden itibaren ok iyi arkada ve dost olduk. shak Sukuti bana Dyarbakrli air Hamii Amidinin iirlerini, dier Mezopotamya ve Dou Anadolulu kimselerin edebi eserlerini verir, Ben de Kemal Beyin, Ziya Paann Rumeli ediplerine, Bektailere, Mevlevilere aid sadece Trke yazlm gazelleri, ilahileri, nefesleri ve o sralarda yabanc postalaryla Londradan gelen ran zgrlklerinin yaynladklar gazeteleri, Ali efkatinin yaptlarn verir ve gvendiimiz rencilere okuturduk.[57] Bu pasajdan grld gibi dnemin aydnlarnn temel ideolojik kayna Alevi-Bektailik ve bu temele dayanan kitaplar, gelenekler ve kimseler olmulardr. Aydnlara ve genlie esin kayna olan Namk Kemal ile Ziya Paa Bektaidirler. Dnemin genliinin etkilendii ran zgrlkleri ve devrimcileri iidirler. Kitaplar; Hz. Ali, Ehlibeyt ve Oniki mam inancn esas almlardr. Ali eriati, bu alanda r aan ve iilik / Caferilie yeni yorum kazandran biridir. Rumeli, bir Bektailik merkezidir. Babai olayndan beri Anadolu Alevileri bu yrelere gmlerdir. Rumelinin airleri, yazarlar, iir ve nefesleri tmyle Alevi-Bektailii yanstr. Jn / Gen Trk ve ttihat ve Terakki genlii AleviBektai bir etkenle yetimitir. Harekette yer alanlarn da ounluunun bu nedenlerle Bektai olmas doaldr. Osmanl okulusluluu bu konuda engelleyici bir ge olmamtr. nk temel ama; bir lke btnl ierisinde meruti-anayasal siyasal rejimini getirmek, Abdlhamid gibi bask ve iddete dayanan rejim temsilcisini ykmaktr. Bu noktalarda hangi kkenden gelinirse gelinsin, birleilmitir. Oysa, rgtlerde Osmanl halkndan olup her etnikten insanlar grev alm ve ayn lk dorultusunda savam vermilerdir. rnein, 1889da kurulan ve ttihat ve Terakkinin ekirdeini oluturan ttihad- Osmani Cemiyetini Azeri Trk, erkes, Arnavut ve Krt kkenlerden gelen renciler kurmulardr.[58] Giderek baka katlmlar olmutur. Bu zellik, 2. Merutiyetin ilk Meclisinin yapsna da

yansmtr. lk Meclisteki 288 milletvekilinin 147si Trk, 60 Arap, 27si Arnavut, 26s Rum, 14 Ermeni, 10u Islav ve 4 Yahudidir. Bu dalm, yaklak olarak 1912 ve 1914 Meclislerinin oluumunda da grlr.[59] Genel eilimi Dr. Abdullah Cevdet ve toplumbilimci Ziya Gkalp gibi dou kkenli aydnlarn dnceleri belirlemitir. Bu da her trl din, mezhep ve etnik ayrln stnde kalarak Trkiyenin zgr vatandalnda birlemekten kaynaklanmaktadr. Tm savam, bu dorultuda verilecektir.[60] 1826 Yenieri ve Bektai krmndan sonra Bektailiin susma ve sinme dnemi balamtr. Bu eylemle stanbulda hibir Bektai tekkesi ak braklmaz. Bu krm ve yasaklama olayndan sonra Bektailiin merkez makam Arnavutluk olur. stanbul ve evresindeki kimi Bektai evreleri kendilerini yakn bulduklar tarikatlara girerek barnma olana bulurlar. Siyasal hesaplar yznden geleneksel ve dinsel dengelerin sarsld bu dnemde Bektailer de ataa geerler. eitli dalgalanmalarla bu gizlenme, saklanma ve yasakllk 2. Merutiyete kadar srer. Bektailerin byk ounluu ttihatlarla birlikte hareket ederken, Babagan Kolundan olan kimi Arnavut Bektaileri ise Sultan Abdlhamidin Panislamist politikasna taklarak valilik, bakanlk gibi nemli grevlere getirilirler. Abdlhamid bylece ttihatlarla btnlemi Bektailii blmeyi, bir blmn mansplarla yanna ekmeyi[61], Arnavutlukta ise bir Bektai Arnavut ynetiminin kurulmasn nlemeyi[62] baarm olur. Arnavut kkenli ve Babagan Kolu Bektaileriyle bu yaknlama rn verecek, Mtareke yllarnda Arnavut Bektaileri ksmen stanbul Hkmetinin yanna ekilecektir.[63] Ispartadaki Veli Baba Ocana ait menakbnamede ocaa ilikin hizmet, yardm ve mansp koparma konusunda 1893-94lere ilikin verilen bilgiler Sultan Abdlhamidin ikiyzlln ortaya koyacak niteliktedir. Padiahn evresinde yer alanlardan Cavit Paa, Divan- Hmayun Mehmed Ali Bey, yardmcs Cemil Bey, Sadaret mektupusu Abdlbaki Bey, Evkaf Hmayun Nazr Ali Galip Paa, Maliye Nazr Nazif Paa, Mabeyin Hmayun Miri Gazi Osman Paa, Hassa-i Ordu-yu Hmayun Miri Rauf Paa, katibi Ali Bey, Evkaf Hmayun muhasebecisi Canip Bey, Cihat Mdr Mahmud Efendi, Maliye muhasebecisi Sabri Bey, yardmcs Reat Bey, Maliye Mstear Mecdettin Bey, mhrdar Said Bey ve Hicaz katibi Emin Efendiler tmyle muhibb-i ehl-i dildirler -nandrcl kuku tamakla birlikte-, yani bunlar Ehlibeyte gnl balam, Alevilik-Bektailik eiliminde olan kimselerdir.[64]

Jn / Gen Trk - ttihat ve Terakkiciler toplumun her katmanyla ilikiye geerler. Okullar, medreseler, hatta tekkeler propaganda sleri olarak seilir. Tasavvufi tarikat evrelerinin ttihat ve Terakki rgtlerine eilimi youn ve sistemli almalar sonucu olacaktr. 1901lerde Macaristandaki bir Trk Bektai derviinin trbesini ziyaret[65] edecek lde Bektailik yoluna inanla bal olan Dr. brahim Temo anlarnda birer tasavvufi dervi ocaklar olan tekkeleri / derghlar rgte kazandrmak iin almalar yaptklarn belirtir.[66] stanbul merkez grlmekle birlikte derghlarla, zellikle Bektai derghlar s klnarak yaplan almalar ancak Osmanlnn Balkan topraklarnda yrtlr. Bir Bektai olan Resneli Niyazi Beyin anlattklarna gre Arnavutluktaki Melmepan Bektai dergh babalarndan eyh Hseyin Baba ile zel grlerek blgede alma yapmaya ve yre halkn harekete kazandrmaya yol alr. Baba, Cemiyeti ve amacn kutsal grr. Byklne inand bu yoldan ayrlmamalarn ve kendi mrtlerine gerekirse bu uurda kanlarn aktabileceklerini syler. Bu Bektai babas blgede ve tm Toska Bektaileri arasnda saygn ve etkindir. Ayrca, erisi koruyan ve yardm eden de odur.[67] ttihat ve Terakki rgt Arnavutluk, Bulgaristan ve Makedonya topraklarnda youn almalar srdrr. Doallkla, rgtn Alevilerin youn olduu Bulgaristann Deliorman ile Bektailerin youn olduu Arnavutlukta almas halkn eilimi nedeniyle kolay yrtlr. Snni evreler kimi yerlerde rgt yanllarn Bektailie dnk bir kmseme ile karlarlar. Kroiste ve o blgede durum budur.[68] Bu Alevi-Bektailerin Jn / Gen Trk - ttihat ve Terakkiye youn olarak katldnn, Snni evrelerinse pek eilim duymayarak serin kaldklarnn, yer yer karlarnda yer aldklarnn gstergesidir. 1908 devrimi ncesinde Anadoluda Jn / Gen Trklere bal siyasal rgtler kurulmaya balamtr. Sarayn taraya srgne gnderdii kimseler anayasa ve merutiyet dncelerini Anadoluya gtrmlerdir. Buras bir yerde Jn / Gen Trk komitecilerinin mekan olmutur. Erzurum, Van, Bitlis ve Diyarbakr Jntrk memurlarn srgn yerleridir. Ayaklanma iin merkezden buralara sinyaller verilmektedir. 1906- 1907 Erzurum olaylar, bir dizi kar-hkmeti hareketin balangc olur. Erzurum yerlilerinden ok sayda kk burjuvann da katld Canverir adyla bir tccarlar rgt kurulur. ttihat ve Terakki Cemiyeti kurucularndan Dr. Abdullah Cevdetin Diyarbakra grevlendirilmesi, Ziya Gkalpin ve birok yerli erafn ttihat harekete katlmasna

neden olur. Ziya Gkalp, 1908 devriminden nce Diyarbakrda gizli bir cemiyet kurmutur. Bu gizli cemiyet, 2. Merutiyetin ilannn hemen ardndan Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti Dyarbakr ubesi olarak ortaya kar. Devrim ncesinde Diyarbakrda yaratlan Telgrafhane olaylarnda bu gizli cemiyetin byk rol vardr. Cemiyet, zellikle 1906-1908 arasnda Anadoluda gizli ubeler kurmak yoluyla rgtlenme politikas yrtmtr. Abdlhamid ynetimi Anadoludaki bu gelimelerin farkndadr. Tek bildii yntemi uygular. Bask yapar ve tutuklar. 1907 yl sonunda yalnz Erzurumda hkmete kar eyleme geenlerden 130dan fazlas tutuklanr. Erzurumdaki Rus konsolosunun verdii bilgiye gre; Trkiyedeki tutukevlerinin tm bu nedenle dolmutur. Jn / Gen Trk - ttihat devrimci hareket yalnz Balkanlar ve Makedonyaya zg deildir. Jn / Gen Trk hareketinin ve devrimin Balkanlara zgl anlay, devrimci hareketin sadece Balkanlarda olduu dorultusundaki yargnn aldatc bir yansmas olmaldr. Trk yurtseverleri devrimci hareketin yeri olarak Avrupay deil, Asya Trkiyesini semilerdir. Yaygn bir anlaya gre, hareketin merkezi Erzurumdur. Devrim, Anadoluda bir dizi ayaklanmayla balar. Harekete ar, anayasa szcdr.[69] Her ne kadar Z. Kars gibi gen aratrmaclar 1908 Jn / Gen Trk devriminin merkezinin ve nclnn Anadolu olduuna vurgu yaparlarsa da, bu durum devrimin retisini yaratmada, rgtlenmeyi balatmada, yaygnlatrmada, kitlesel bir g durumuna dnmesinde ve eyleme geilmesinde Balkanlarn ncelii gereini deitirmez. 1908 Anadolu olaylarnda ncl esnaf, tccar, aa, airet bakan ve kent zenginleri olan ulusal burjuvazi yapmtr. Aleviler, Anadoluda kyll oluturmaktadrlar. Kent eraf ierisinde de yeterince yer alamamlardr. Bu nedenle, bu harekette nclk yapamamlardr. Yalnz hareketin halk kitlesini oluturduklar kukusuz. Ancak Alevilerin kentlerde yaayan eraf ve esnaf, krsal kesimin ileri gelenlerinden airet bakan ve aalardan oluan elit ve feodal katman Jn / Gen Trk - ttihat harekette yeterince yerlerini alm, dahas nc kadrolara girmi ve etkin olmulardr. Milli Mcadeleye gidi srecinde halk katmanlar da hereketin iine ekilmi, Milli Mcadelenin en byk katlmcs ve destekisi Alevi halk olmutur.

Dou Anadoludaki Alevi oymaklar (airetleri), bunlar ierisinde Hormek oyma bakannn belirttii gibi; Merutiyet, Trk ulusal birlii dorultusundaki kaynamann ilk basama olmutur. Hormek, Lolan, Balaban, Abdalan ve daha birok Alevi oymak Jn / Gen Trk - ttihat ve Terakki hareketine yaknlk duymu, iinde yer alm, Hrriyetin ilanna sevinmi, Abdlhamide karn yeni anayasal dzene umut balamtr. Hamidiye Alaylarnn saldrlar karsnda ailelerini, oymaklarn savunmak amacyla daa kan, su ilemek zorunda kalan kimseler kylerine dnm, devlete teslim olmulardr. Oymak (airet) aalar yeni rejime ayak uydurarak ocuklarn okullara yazdrm ve eitim-kltr seferberliine yrelerinde ve oymaklar ierisinde nclk ve nderlik etmilerdir. Balkan Savalar ve 1. Dnya Sava srasnda devleti yalnz brakmam, maddi ve manevi katklar sunmu, oluturulan airet birliklerinin banda airet bakanlar dorudan ordunun buyruuna girmilerdir.[70] Jn / Gen Trk - ttihat ve Terakki hareketine Anadoludaki Alevi oymaklar yaknlk duyar, katlr ve desteklerler. Dersim-Erzincan yresinin Alevi oymaklarnn (airet) en byklerinde biri olan Balaban oymann ve oymak bakan Glaann rgtle ilikisine aile tarafndan korunarak gnmze kadar getirilen mektup ve telyaz trndeki yazmalara baklarak bir yargda bulunmak olasdr. Oymak, 1908den beri rgtle ilikidedir. Bakan Glaa ve oyma 1910da ttihat ve Terakki Cemiyetine kabul edilirler. Daha sonra Glaa, Erzincan ttihat ve Terakki Cemiyeti Merkez Ynetim Kurulu yeliine getirilir. Balkan Savalarna katk toplayan kurullarda grev alnr. Parti mfettii Hilmi Beyin mektuplarna gre; Glaa ve oyma ttihat ve Terakki Partisinden Erzincan mebus aday Halet Beyi kazandrmaya alrlar. Partinin isteiyle 1. Dnya Savana katlmalar iin elli kiilik bir oymak (airet) birlii gnderilir.[71] Btn bunlar Alevi oymaklarnn (airetlerinin) ttihat ve Terakki hareketine duyulan yaknln ve onu benimsemenin sonucudur. Jn / Gen Trk - ttihat ve Terakki rgtlenmesinin asl merkezi bakent stanbuldur. zellikle, okullarla tekkeler birer propaganda sleridir. Bektai evereleri ve derghlar bu alanda nc bir alma ierisindedirler. Jn / Gen Trkler ve ttihat ve Terakkiciler zellikle tekkelere ynelmilerdir.[72] Osmanl Hrriyet Cemiyetinin yaylma alan genellikle Alevi-Bektai yrelerdir.[73] ttihat ve Terakkinin oluumunda da Bektailer nemli rol oynamlardr.[74] Kendisi de bir Bektai olan haberalmac subaylardan

Tekilt- Mahsusa bakan Albay Hsamettin (Ertrk) Beyin anlar bu konuda kimi ipular vermektedir. unlar yazyor: Daha Kuleli Askeri dadisinde ve sonralar Harp Okulunda renci iken siyasetle uramaktan zevk alrdm. () Okulda inasinin, Ziya Paann, Ebuzziya Tevfikin, amk Kemalin, Abdlhak Hamidin zmirli air Erefin eserleri,

iirleri en ok okunanlar idi. Bunlarn okunmas ise resmen yasak edilmiti. Bize nerilen eyler edebiyat adna Leyla ile Mecnun, Ferhat ile irin, Tahir ile Zhre, Ak Garip, Battal Gazi, Enveriikin, Ahmediye ve Muhammediye gibi eserlerdi. Sarayn adamlar devaml surette rencinin okuduu kitaplar denetlerdi. Tekkelerdeki zikirler, camilerdeki vzlar, gayri mslimlerin mabetlerindeki ayinler, hep sivil grevlilerce izlenirdi. Fakat buna karn btn yasaklar deliniyor, genler el altnda ve gizli gizli hem ierde yazlan, hem dardan lkeye getirtilen gazeteleri, dergileri, kitaplar okuyor, bask ynetimine kar derin bir nefret ve Padiahn evresindekilere kar anlatlmaz bir hn duyuyordu. Bahriyenin birou -Jntrk- rgtne girmiti. Ben de Pangalt ubesine kaytl idim. Harbiyede Franszca retmenimiz Binba rksulu Mahmut ve yardmcs Piyade nyzba Bursal Muhittin Beyle yine yardmclar Sultantepeli Ferit Efendi Paristen gelen gazeteleri, dergileri bana veriyorlard. Ben de uygun grdm, gvendiim arkadalara bunlar datyordum. () Jntrkler rgtne dahil genliin bir blm Glhanedeki Tbbiye rencileri, Vefadaki dadi (lise) rencileri, Kumkapdaki Eczac mektebi rencileri arasnda yaygnd. () Kazanl Yusuf Akora da Jntrkler rgtndeydi. Bask ynetimine kar koymada Trkler kadar gayrimslimlerin de pay vard. Bu tarihlerde Halcolunda meyhenecilik yapan Yunan uyruundan Dimitri, Galatadaki Avusturya

Postahanesinden postrestand ald gazete ve dergileri Stlce Bektai Tarikat derghnda bulunan tekkenin eyhi Mnir Baba Efendinin olu Hseyin Ulvi Beye teslim ederdi. () Yldz Saray postahanesinden Karakemal Bey () gazete ve dergileri gvendii kimselere verirdi. Dier kahvehanelerden Karakemali ziyarete gelen birok kimseler Avrupadan yurda sokulan bir blm Trke, bir blm Franszca basn bu sayede okur, birok eyler anlard. Samatyada mrahor eyhinin de almalar bykt. Bu derghn eyhi hukuk rencilerinden Vehbi Efendinin de Parisle ilikisi vard. zinli olduklar zaman Tbbiye ve Eczac

Mektebi rencileri, Cuma geceleri bu dergha devam ederler. Bu sayede el altndan gazete ve dergileri ele geirirlerdi. zellikle bizim Yenicamideki berberimiz Bektai tarikatndan Hac Haim Efendi de Jntrklerdendi Stlce derghnn eyhi Mnir Babann olu Hseyin Ulvi Bey burada tra olur, her defasnda buraya gazete getirirdi. Hac Haim, eline geen bu gazete ve dergileri Merdivenky derghnda Bektai airi Harabiye yollar, o da tekke mritlerine okuturdu.[75] Jn Trk - ttihat hareket, Bektailikle siyasal olarak birlikte hareket etmitir. Bu iki hareket arasnda mcadele ierisinde ama birliktelii domu, ama birliktelii bu iki hereketin giderek kaynamasna, zdelemesine yol amtr. ki hareket de znde kendi zgrlklerini korumalarna karn, anayasal-demokratik dzen temelinde birlemi, ayn lknn savunucular olmulardr. O nedenle bu hareketlerdeki Bektailik eilimi yalnzca tarikat varln srdrme abas ve amac olarak grlmez. Anayasaldemokratik dzenin salanmasyla, tarikatsal amacn da gerekleecei inanc bu evrelerce ada ve aklc bir dzeyde kabul grmtr. Osmanlnn son yzylnda geirdii tarihsel deneyim sonucu, yzyln sonlarna doru bilinli olarak yeniden dzenlemesini salayan Bektailik tarikatnn Jn / Gen Trklerin ve ttihat ve Terakkinin kuruluunda, gelimesinde destek ve o kurulular iin bir snak olduu ortadadr. Bu rgtler ierisinde Bektai Jn / Gen Trk, ttihat ve Farmason says olduka kabark olduu da bilinmektedir.[76] 10. Bektailerin ttihat ve Terakki, Melamilerin ise Hrriyet-tilaf Partileriyle Btnlemeleri: Melamilikle Bektailik, kaynan Horasan-Trkistann Batni ierikli tasavvuf

okullarndan alrlar. Yesevilik, ikisi zerinde de belirleyici lde etkin olmutur. Zaten bu blgede kaynaklanan, giderek Anadoluya gen tasavvuf eilimlerinin hepsi de Hz. Ali ve Ehlibeyt inancn esas alr. Batni ieriklidir. Yesevi, Melami, Bektai, Kalenderi, Haydari, Babai gibi deiik adlarla adlandrlsalar da aralarnda kuramsal ve retisel anlamda byk farklar yoktur. Birbirine benzer ve birbirlerine yakn duran Batni-tasavvufi eilimlerdir.

Tasavvuf konularnn dnya apnda uzman Glpnarl; Melamilii, Alevilik balamnda grr. Melametilikte Snniliin deil de, ii-Alevi karakterin belirleyici olduunu, bu inanta Hz. Aliye balln esas alndn belirtir.[77] Melamiler, tarihleri boyu ii-Alevi inan temelinden hareket etmi, ii-Alevi bir inan biimi sergilemilerdir.[78] Melamilik; Abdallk, Kalenderilik, Bektailik gibi birok Batni tarikatn domasnda ve biimlenmesinde etken olmutur.[79] Osmanl mparatorluunda Masonlarla iliki ierisinde olan son dnem Melamileri Batnidirler.[80] Melamiler, 15. yzylda uradklar basklar nedeniyle izlerini kaybettirirlerse de, 19. yzyln ortalarnda Seyyid Muhammed Nurl Arabi ile yeniden ortaya karak 2. Merutiyet dneminde siyasal alanda nemli roller oynarlar.[81] nc dnem Melamileri stanbulda, Rumelide, Anadolunun bat blgesinde ve zmirde olduka yaygndrlar. zellikle kent merkezlerinde ve bilim-dnce-sanat evreleri ierisinde yer edinmilerdir. Byk bir blm, Masonlua da girmitir. Son dnem Melami tekkeleri, bilinen tekke / derghtan ok, toplanma / toplant yerleridir. Melamilikte dier tarikatlardaki gibi, dervi snf yoktur.[82] Osmanlnn son yzylndaki siyasal alkantlar ierisinde yer almaya alan Melamilik; Bektailik tarikatna karn daha devlet yanls bir siyaset izlemi, iktidarlarn kayrmackoruyuculuu altnda var olmaya almtr. Padiah-halife 2. Abdlhamid bir yandan Snni / ortodoks slam glendirici, tede ise Bektailik gibi kendisine kar kesimlerle btnlemi u akmlara kar yardmn grebilecei Melamilik tr akmlar koruyucu ve glendirici bir strateji yrtmtr. Bektailerin youn olduu ttihat ve Terakki Abdlhamid kart, Melamilerin youn olduu Hrriyet ve tilaf Partisininse Abdlhamid ve sonraki halife-padiah iktidarlarnn yanls olmas rastlantsal deildir. Hep bu stratejilerin sonucudur. Prof. erif Mardinin altn izdii gibi bu dnemler, bu strateji gerei canlandrlm bir tasavvuf akm olarak Melamilik, resm slamlk kadar -bu kayrmaclk sonucu- etkili olabilmitir. Daha sonralar ttihat ve Terakki ierisinde nemli adlardan olacak olan Bursal Mehmet Tahir ile 1908lerden sonra kurulan Hrriyet ve tilaf Partisinin bakan Miralay Sadk Bey bu etkilerle yorulmu ve bu etkilerle donatlmlardr.[83] Halkn tarikatlara blnmesine yol aaca kaygsyla dnemin tarikatlarn, zellikle de Melamilii Rza Tevfik Bey basnn gndemine tar. Karlkl polemikler yaplr.

Melamiliin Hrriyet ve tilaf Partisi ile birliktelii vurgulanr. Bir Melami olan Hrriyet ve tilaf Partisinin genel bakan Sadk Beyin dini ara olarak kullannn zararlar zerinde durulur.[84] Manastr, Melamilerin arlkta olduu bir merkezdir. Balarnda, Miralay Sadk Bey vardr. Selanikte ise, Bektai Masonlar arlktadr.[85] Miralay Sadk Bey, ttihat ve Terakkinin Manastr merkez kurulunda gldr. Bu nedenle, Mahmud evket Paa tarafndan emekli edilmitir. Bundan sonra Sadk Bey, stanbulun ehzadebanda bir Melami yuvas kurar. Aktan banazlk ve kkrtclk yapar. ttihat ve Terakkiye ve Tlt Paa gibi nderlerine, zellikle Masonluklarn ne srerek karaalar. Sadk Bey, hrsldr. Hrs uruna, her yolu denemekten kanmaz.[86] Abdlhamid zulmne kar birleen Alevi-Bektai Masonlarla, Melami ve Nakibendi Masonlar, 31 Mart olayndan sonra ayrrlar. Rumeli yakasnn Alevi-Bektai ve Masonlar parti ii iktidar ele geirince, Snni slamln youn olduu yrelerde Melami, Nakibendi Masonlar ayrlrlar. ttihat ve Terakki Partisinin atlamas ile, 1910da Hrriyet ve tilaf Partisi doar. ttihat ve Terakki Partisinde Alevi-Bektai Masonlarn egemenliine karn, Hrriyet ve tilaf Partisinde Melami ve Nakibendi Masonlarn egemenlii vardr.[87] Melami eyhlerinden Terliki eyh Salih Efendi Hrriyet ve tilaflarn, zellikle Sadk Beyin ttihat ve Terakki dmanlna varan propagandasnda nemli rol oynayan biridir. Sadk ve mezi afan Efendinin ehzade Vahdeddince korunduklar, ileride Vahdeddin yanls bir siyaset yrttkleri bilinmektedir.[88] Melamiler, Hrriyet ve tilaf Partisi ierisinde olduu gibi, partiye yanda ak-gizli rgtlerde de etkin olurlar. stanbuldaki Melami tarikat eyhi Terliki Salih Efendi ordu ierisinde gizli bir rgt olarak oluan Halaskr Zabidan Grubunun (1912) aktif destekilerindendir. Zaman zaman iinde yer alm, destek ve yardm salamtr.[89] yle ki, Rza Nurun zendirmesiyle Terliki Salih Efendi 115 Melami subayn rgtleyerek Halaskr Zabidan Hareketini gerekletirir. Hkmet yklr ve Byk Kabine kurulur.[90] ttihat ve Terakki Cemiyetinin gizli dneminde lkede iki nemli merkezi vardr. Biri Selaniktir. Buras Yahudi ve Masonlarn egemenliindedir. kincisi ise, Manastrdr. Burada ise, Arnavutlar ile Melami ve Bektailerin egemenlii sz konusudur. Doallkla,

Cemiyetin ak dneminde bu durum deiecektir. Deiik bir younlama yaanacak; Selanik Mason Bektailerin, Manastrsa Mason Melamilerin etkin olduu merkezler olacaktr. ttihat ve Terakkinin fikri gcn Selanik, vurucu gcn ise Manastr merkezi oluturur. Manastr ve evresindeki halk Bektaidir. zellikle Mslman Arnavutlarn ou Bektaidir. Manastr Bektai dergh da olduka gldr. nc dnem Melamilii kuran ve eyh Bedreddinin Varidatna erh yazan Muhammed Nurl Arabi de buradadr. Bunun yoluyla Melamilik, Manastrda yaygnlamtr. stanbul Melami tekkesi eyhinin olu Miralay Sadk Bey de Manastrdadr. Buradaki Melami subaylar Sadk Beyin evresinde toplanmlardr. Selanikte genellikle Batnn sosyalist ve Masonik grleri geerlidir. Vurucu gleri ise Manastr merkezine gre zayftr. nk, ordudaki subaylarn ou Melamidir. Ekya izlemekle grevli silahl glerin ounluu ise Arnavuttur. 1908 devrimiyle siyasal iktidar Selanik ocann eline gemi, Selanik rgt ierisinde egemen ve ynlendirici konuma ulamtr. Fikri g, vurucu ge egemen olmutur.[91] Osmanlda yaayan Alman Yahudilerinden Parvs Efendi (1859-1924), slami bir sosyalist (Melami) federasyon nerir. arlk Rusyasna kar elerin dayanmas amalanmaktadr. Osmanlnn Balkan topraklarnda yaayan Romen, Srp, Ulah, Makedon, Rum ve Yahudi etnikleri bu federasyonda yer alacaklardr. Bu slami sosyalist (Melami) federasyonun temsilcisi, skpe yerlemi olan Muhammed Nurl Arabidir. Miralay Sadk Bey, Yzba abanolu, Terliki Salih Efendi, 1912 Halaskr Zabidan Hareketi ve eyhlislam Cemaleddin Efendinin eitli abalar ile eilimleri bu slami sosyalist (Melami) federasyonu oluturma istei ve mcadelesinin birer sonulardr.[92] Hrriyet ve tilaf Partisinin temel dayana drdnc tabaka Melamileri olmutur. Bunlarn ba da Terliki Salih Efendidir.[93] Melami tarikat eyhlerinden olan Terliki Salih Efendi, Mahmud evket Paaya suikast olay nedeniyle tutuklanp Sinopa srlm, Trkiye Komnist hareketinin nl nderlerinden Mustafa Suphi ile burada tanmtr. Mustafa Suphinin Melamilie girii, bu grmelerden etkilenmesi zerine olmutur.[94] ttihat ve Terakkinin nemli adlarndan ve Osmanlnn nl sosyal bilimcilerinden Bursal Mehmed Tahir Bey de Melamidir. Parti iinde Melami kanadn bandadr.

1912lere gidi srecinde Mustafa Kemali ttihat ve Terakki Partisinden koparan nedenler, bir Bektai olan Rza Tevfiki de koparmtr. Rza Tevfik; sonraki yllarda Hrriyet ve tilaf Partisinde yer alacak, bakanlklar stlenecek, ne yazk ki bu kartlklar ve ekimeler onu ulusal bamszlkn karsna drecektir. Anadoluda; Alevi halk ttihat, Snni halksa Hrriyeti saflarda toplanrlar. Bu durum, zaman zaman siyasal slamc evrelerin kkrtmalarna malzeme olacak dzeye ykselir. 1912 seimlerinde Eskiehirde bunun en ak rnei yaanr. 31 Mart olayna benzer bir olay yaratlarak, Alevi-Snni atmas karlmaya allr.[95] Hrriyet ve tilaf Partisinin dmanlk dzeyine varan ttihat ve Terakki kartl onu padiah-halife kuyrukuluuna, ngiliz emperyalizmi ballna ve vatan hainliine kadar gtrecek, Milli Mcadele dneminde bu ac konuma dlecektir. Milli Mcadele dneminde kimi Alevi-Bektai evreler Mustafa Kemalin karsnda yer alan 2. Grupla ilikiye girerler. Bu tutumlarnda Hacbekta elebisi Cemaleddin Efendi etkin olmutur. Kimi krgnlklar onu bu tutuma yneltmitir. M. Kemal bir Bektai olan eski haberalmac Albay Hsamettin (Ertrk) Beyi grevlendirir. Hsamettin Bey, eski bir ttihat olan Salih Niyazi Babann yol ierisindeki etkinliinden de yararlanarak AleviBektai evreleri toparlar ve M. Kemalin ncln yapt 1. Gruba oylarn vermelerini salar.[96] 11. ttihat ve Terakki ve Bir Alevilik Yolu Olan Ahilikle lgisi Ahilik, Aleviliin bir koludur. Hz. Ali, Ehlibeyt, Oniki mam klt zerinde kurulmutur. Ortadou kltrlerinden yararlanmakla birlikte, eski Trk toplumlarnn toplumsal yaamlarndan kaynaklanarak biimlenmi ve Seluklular dneminde Anadolu insannn yaamnda dzenleyici olarak rol oynamtr. zellikle kentli kesimi kucaklam, esnaf ve ticaret kesimini i yaam ierisinde rgtlemitir. Asyadan gelen konar-ger Trk / Trkmen topluluklarnn yerleik yaama gemelerini, kent retimine girmelerini, yerleiklii ve kent yaamn benimsemelerini salamtr. Bu balamda bir kiilik eitimi (nefis terbiyesi) r amtr. Ahi kurulular giderek Bektailemi ve Ahilik, Bektailik ierisinde erimitir. a) Osmanlnn Son Yzylnda Ahiliin Konumu ve Ahilie Yaklam

Yeni Osmanl- Jn / Gen Trk - ttihat ve Terakki hareketlerinin Osmanl toplumuna yeni bir dzen kazandrma aray ierisinde akla gelen kaynaklardan biri de Ahilik olur. Ahiliin kltrel, dnsel, inansal ve i retim alanndaki tarihsel birikiminden yaralanmak, yeniden canlandrmak, gelitirerek aa uyar duruma getirmek ve topluma yeniden kazandrmak, Ahilii bir ekonomik-toplumsal-siyasal sistem olarak uygulamak dnceleri doar. Yanda da bulur. Kimileri Bektailikle, Masonlukla ve Sosyalizmle karmalatrarak gne uyarlamaya alr. zellikle ttihat ve Terakki Partisinde Memduh evket (Esendal) Beyin ban ektii bir kanat Ahilii siyasal sistem haline dntrmek dorultusunda olur. Mesleki Temsil Sistemi, bu grler dorultusunda doar. Bu akm, Cumhuriyet balarna kadar srer. Ama ne yazk ki, o alkantl dnemde yeterli lde yanda bulamaz ve kabul grmez. Tarihsel bir zlem olarak yeniden su yzne km bu dnceler, Ahiliin deerlerini bilenlerin bilin altna yerleerek unutulur gider. Ahi kurumlarndan 19. yzyla pek birey kalmaz. 1908 devrimine gidi srecinde Gedik Sistemi bile kaldrlr. Zaten Ahilik, oktan Bektailikle kaynam ve Bektailik olmutur. Bu yzylda Ahilik, yalnzca tarihsel bir an olarak belleklerde yerini almtr. Jn / Gen Trk - ttihatlar bu tarihsel andan yararlanmak isterler. Masonluk, Ahilik ve Bektailikteki gizlilik esi cemiyetin karmayaca, olduka nemseyecei noktadr. Bu ynyle Jn / Gen Trk ve ttihatlarn ilgisini eker. Ta o gnlerden gnmze kadar birok yazar loncalar, Ftvvetilik, Bektailik ve Masonluk arasnda benzerlik olduu kansndadrlar ve bu yana srekli vurgu yaplmtr. Bektailik, Ahilik gibi tarikatlarn gizlilie dayal olmalar ve tasavvufun felsefe yapmaya izin veren yaps Masonluun buralarda yeerme olana bulmasn salamtr. Jn / Gen Trk - ttihat ve Terakki hareketinin arad da bu oluumdur.[97] Ahilik, Bektailik, Masonluk arasndaki benzerlik ile Ahiliin i-retim alanndaki tarihsel birikimi cemiyet iin karlmaz bir durumdur. zellikle, Ankara Ahi rgt ve ynetimi zel olarak aratrma konusu edilir. Ahi ynetimine ait evraklar Ankaradan stanbula getirilerek incelenir. Cemiyetin grevlendirdii Baha Said Bey, 1910lardan itibaren Ahilikle birlikte Alevilik-Bektailii de aratrma konusu eder. Fakat asl Milli Mcadele yllarnn balarnda Ahilik olduka revaatadr. b) ttihat ve Terakki Dneminde Anadoluda Ahilik ve Alevilik-Bektailik almalar

2. Merutiyet dnemi aydnlar ulusal deerlere ilgi duymulardr. Bu eilimler erevesinde Ahilik ve lonca rgt ile de yakndan ilgilenmilerdir. 1908 sonrasnda Aydn milletvekili olarak Mebuslar Meclisine giren Hac Sleyman Efendi, Ahi rgtnn esnaf yaamna zamann koullarna uygun deiikliklerle uygulanmas amacyla bir nerge sunar. Onun 1909 ortamnda Ahi / Ftvvet ilkelerinin esnaf yaamna, i- retim alanna, reticinin kooperatiflemesine uygulanmasn istemesinin kkeninde demokratik sosyalizme duyduu hayranlk yatmaktadr. Bu nergeler, Meclis Genel Kurulunca reddedilir.[98] Hac Sleyman Efendi 1912de yeniden ttihat ve Terakki Partisinden Aydn milletvekili seilerek parlamentoya girer. Lonca sistemine ilikin almalar parti genel merkezinde ses getirir. ttihat ve Terakki yetkilileri 1912-14 aras parlamentoda ticaret, i ve meslek yaamyla ilgili gemite ve o gnlerde varln srdren lonca sisteminin gerekliliinin bilincine varr ve aratrlmasn gerekli grrler. Bu ile, Baha Said Bey grevlendirilir. Baha Said Bey, bu rgtn merkezi olan Ankara ve Krehir dolaylarn gezer. Ahilikten / Lonca rgtnden kalanlar inceler ve rapor hazrlar. Raporu, ancak 1925lerde kendisi bir gazetede yaynlayarak kamuoyuna mal edebilme olanan bulur.[99] Bu almalar daha sonralar Mesleki Temsilcilik ad verilen siyasal, kltrel ve ekonomik bir harekete dnr. 2. Merutiyet yllarnda bu almalarn etkisiyle esnaf rgtlerinin bana ttihat khyalar getirilir. 1910lu yllarda balayan bu almalar, ttihat ve Terakki Partisinin esnaf rgtlerini benimsedii uluslama sreciyle uyumlu klmaya almas nedeniyle ve Baha Said Beyin de raporunun yaratt etkiyle, daha sistemli olarak yrtlmeye balanr.[100] 1914de Ziya Gkalpin bu konuyu parti genel merkezinde gndeme getirir. zellikle, bu konuda israrc olur. Baha Said Beyin de raporunun etkisiyle bu konular ayrntlaryla aratrmak iin bilim kurullar grevlendirilir. 26. ubat 1910 tarihinde Esnaf Cemiyetleri Talimatnmesi ile loncalar kaldrlmtr. Byle olmasna karn, bu tarihten 1. Dnya Savann sonuna kadar stanbulda 51 esnaf cemiyeti kurulmutur. 1915 ylnda bu cemiyetlerin tm ttihat ve Terakki Partisinin abasyla Esnaflar Cemiyeti ats altnda birletirilmitir.[101]

1. Dnya Savann bandan beri, iae konusunda kimi sonular alnr. 1914 ylndan itibaren partinin stanbul merkezinde esnaf kurulularnn yeniden rgtlendirilmesi nplana kar. 1916 kongresinde bu konu karara balanr. 1917 kongresinde partinin siyasal programnda bu konuda nemli deiiklikler yaplr. Btn bu dnsel hareketlerin merkezinde 1912 seimlerinde Diyarbakr milletvekili olarak stanbula gelen Ziya Gkalp (1876-1924) vardr. ttihat ve Terakki Partisi Genel Merkez yesi olan Gkalp, stanbula geldikten sonra toplumsal, kltrel ve hukuksal konularla yakndan ilgilenir. Partinin dn adam, ideologu olur. 1914den itibaren Trk entelektel yaamnda nde gelen biridir artk. Dernekler, kurumlar ve kurulular zerinde etkili biri konumundadr. Tlt Paann sadrazamla geldiinin ilk gnlerinde, ki bu tarih ubat 1917 olmaldr. Bir kapal kutu olan Anadolunun aratrlmasn ister. Tarihi E. B. apolyo bu aratrma kurullarnn oluturulmasn yle anlatr: ttihat ve Terakki Partisinin lideri merhum Talt Paa sadrazam olduu ilk gnlerde Parti Genel Meclisini topluyor. Bu Mecliste diyor ki: -Bu milletin bana getik. Fakat Anadolu bizim iin kapal bir kutudur. nce bunu tanmamz, sonra bu millete layk hizmetlerde bulunmamz gerektiine inanyorum, demi. Bunun zerine Genel Merkezin hocas Ziya Gkalp: -<Biz siyasal bir inklp yaptk. Yani meruti bir ynetim vcuda getirmekle kalp deitirdik. Oysa, en byk inklp toplumsal inklptr. Toplumsal yapmzda, kltr alannda yapabileceimiz inklplar en by ve en verimlisi olacaktr. Bu da ancak, Trk toplumunun morfoloji yaps ile fizyoloji yapsn tanmakla olasdr. Bunlar da toplumsal kurumlardr. Bunlarn banda Anadolunun eitli dinsel inanlar, bunlardan doan tarikatlar, sektler, Trkmen airetleri gelir Bu kurumlar incelemek zere bilimsel yeterlilii olan arkadalar, bu kutuyu amalar iin gnderelim>, demitir. Bunun zerine parti genel merkezi Kzlba ve Bektaileri incelemek zere Baha Said Beyi, Ahilerin incelenmesine de Bursal Mehmet Tahir ve Hasan Fehmi Hocay, Ermenileri incelemeye de Esat Uras Beyi gndermilerdir. Bunlar raporlarn ileri Bakanlna bildirmilerdir.[102]

Bylece Ahilik konusu Bursal Mehmet Tahir (Olgun) ile Hasan Fehmi (Turgal), Kzlbalk ile Bektailik Baha Said Beye, Ermenilik ise Esat (Uras) Beye verilir. Baha Said Beyin ttihat ve Terakki merkezine Ahilie ilikin sunduu rapor 1914 ylndan ncedir. Bu yeni grevlendirilmeyle kartrlmamaldr. Geri, arkada Prof. Hilmi Ziya lkenin de Baha Saide Kzlbalk ve Bektailii inceleme grevinin partice 1914-15 tarihinde verildiini yazmas[103] olaylar biraz daha karmak klmaktadr. Ama u bir gerek ki, Gkalp 1914lerden itibaren bu tr bir nerinin peindedir. Grevlendirme ancak 1917de gerekletirilebilmitir. Geri bu ara Trkiyt Cemiyeti/ Trkiyt Enstits (1915), yayn organ ise Milli Tetebbular Mecmuas gibi bir takm aratrma kurumlar kurulmu ve F. Kprl gibi bilim adamlar ciddi yaynlarda bulunmulardr.[104] Bu karardan sonra Baha Said Bey Alevilik (Kzlbalk), Bektailik, Nusayrilik, Ahilik ve bir Alevi Trkmen topluluklar olan Tahtaclarla epnileri bylece ttihat ve Terakki Partisinin zendirmesi ve grevlendirmesiyle aratrr ve nemli bulgular, gzlemler, saptamalar ortaya koyar.[105] Yntemi; katlmc gzlem ile alan aratrmas yapmak biimine dayanr. Gzlem, grme, emik-etik yaklam yollarn uygulamtr.[106] Raporlar yaynlanmaz. Ancak kendi olanaklaryla 1926-27 yllarnda Trk Yurdu Dergisinde yaymlama olana edinir. Sadece birikisini daha nceleri yaynlayabilmitir.[107] Bu ara Anadolunun toplumsal, kltrel ve etnik yapsn inceleyen baka almalar da olmutur. Bunlarn ilki Ziya Gkalpn henz Diyarbakrda iken yapt bir almadr. Gkalp, Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler adn tayan bu incelemesini ttihat ve Terakki Partisinin isteiyle 1909 ylnda yapmtr. Kitabn sonunda Diyarbakr-Haziran 1909 notu vardr (s. 166). Bu aratrmay Gkalp, yakn akrabalarndan Dr. Rza Nura vermitir. Kitap, Rza. Nurun ktphanesinde 3343 numarayla kaytldr.[108] Tlt Paa, Hkmetin Osmanl topraklarnda yaayan konar-ger airetlere ilikin bilimsel inceleme ve aratrma yapmak zere Dahiliye ezareti Muhacirin Mdiriyeti

Umumiyesinin grd gereksinim zerine bir bilim kurulu oluturur. Bu kurul almalarn, Osmanl lkesinde bulunan airetler ve kabileler zerinde younlatrr. ileri Bakanlna bal bu genel mdrln almalar iki kitapla snrl kalr.[109] Bu

kurumda o dnemler ynetici olarak alan Zekeriya Sertel ou Alevi olan airetler ve tarikatlar konusundaki almann yaynlanmayan sonular hakknda u bilgiyi verir. O srada Muhacirin ve Aair Umum Mdrl ad altnda bir daire kurulmutu. Genel mdr kr Kaya idi. Paristeki renimini tamamlam, yurda yeni dnmt. Zeki ve bilgili bir genti. in bana onu geirmilerdi. Ben de airetler ubesi mdrlne atandm. kr Kaya, bana airetler hakknda nce bilimsel bir alma yapmak gerektiini syledi. lkede airetlerin says ne idi? Gelenekleri, detleri nasld? nce, bunlar bilmek ve ona gre ie girimek gerekti. Bu kuruluta kaldm iki yl ierisinde biri airetler, biri de tarikatlar konusunda iki etrafl dosya hazrladm. Airetlerin ou Alevi idi. Bu bakmdan Alevilii ve tarikatlar renmek gerekti. Bylece iki koldan aratrmalar yaptm. Fakat sonradan bu aratrmalarn ortaya getirdii eserler ne oldu bilmiyorum. Oysa, yaynlayabilselerdi ortaya deerli iki eser kabilirdi.[110] ttihat ve Terakki Partisi bu konuda almalar yapmas iin bakalarn da grevlendirmitir. Grev verilenlerden biri de Habil Ademdir. A. Nesimi Fatinolu tarihsel deeri olan anlarnda bu konuda u bilgiyi verir: Habil Adem, daha sonra Emniyetin Airetler masasnda Trkmenler blmnde almtr. Osmanl Devletinin Emniyeti zellikle Trkmen ve Krt halklarnn o dnemdeki durumlarn saptamak zere Batdan, Almanyadan uzmanlar getirtmiti. Ayrca Habil Ademe birok kitaplarn da Trkeye evrilmesini vermiti. Bu kitaplardan yalnzca Trkmen Airetleri kitab baslmtr.[111] ttihat ve Terakkinin Anadoludaki topluluklarn inansal, kltrel ve etnik yapsn incelemekle grevlendirdii Baha Said Bey aslen Kafkasyadan Anadoluye gm Dastanl bir Trk ailesinin ocuudur. 1882de anakkalenin Bigada domutur. erkes kkenli olduu sanlmaktadr. Fakat, etnik anlamda hibir zaman erkezcilik yapmamtr. leride Trkiye Cumhuriyetine gnlden bal bir bilimci-aydnlanmac Trk milliyetisi ve yurtseveri rnei sergilemitir. Harp Okulundan sonra, 1906 ylnda Harp Akademisini de bitirerek kurmay yzba olarak orduya katlmtr. Fakat askerlie fazla snmadndan erken ayrlm, kendini ilgi duyduu sanat, bilim, dnce alannda almalara vermitir. Ksa bir sre de ticaretle uramtr. Fakat 57 yllk mrnn 25 yln -onun deyimiyle- Anadolunun iyzn anlamak, incelemek, aratrmak,

anlatmak ve yazmakla geirmi; Alevi- Bektai, Nusayri, Ahi, Tahtac, epni toplumlar ve kurumlar hakknda gnmz aratmalarna da k tutan deerli rnler vermitir. O gnlere kadar kapal kutu olan Anadolu kltr, Baha Said Bey yoluyla aydnla ulamtr. Baha Said Bey, bu alanda bir ilk ve nemli admdr. Baha Said Bey ttihat ve Terakki Partisinin merkez yeliini yapm nemli biridir. Partinin aydnlar kadrosundandr. Milliyeti, mefkreci ve vatansever rnei vermitir. Daha sonralar Trk Oca, Milli Talim ve Terbiye Cemiyeti, Tekilat- Mahsusa, Milli Kongre, Karakol Cemiyeti, Trk Hava Kurumu gibi ulusu yerlerde etkin almalar iinde olmas onun bu niteliinin belirtisidir. Siyasal, kltrel ve bilimsel almalarnn yan sra eitim almalarna da katlm; Anadolu halknn eitilmesine, ulusal bilin dzeyinin ykseltilmesine, ulusal deerlerin topluma kazandrlmasna bir ada Trk aydn olarak katk sunmutur. Milli Mcadele yllarnda Mustafa Kemal tarafndan kendisine Aydnlanma Kurullar / rad Heyetinde grev verilmi, Milli Mcadeleye halkn desteini salayabilmek iin Anadoluyu dolamtr. Rusa, Arapa, Farsa, Almanca, Franszca olarak be dil bilmekte, ayrca Urduca ve aatay Trkesinde de stad konumundadr. 1939 ylnda lmtr.[112] ttihat ve Terakki Partisinin ideologlarndan ve ayn zamanda dnceleriyle Cumhuriyete katk sunmu olan Ziya Gkalp, Trkln Esaslar (1923) kitabnda Ahilii ve lonca rgtlenmesini Mesleki Ahlk bal altnda deerlendirir. -retim alanna tarihsel birikiminden de yararlanarak ada bir yap kazandrmak ister. Gkalp Mesleki Ahlk deerlendirirken Bektailie gnderme yaparak, mesleksel ahlk bu inan esaslar zerine oturtur. Anadolu Seluklular dneminde kurulan Ahi rgtnn ftvvet ilkelerine dayanarak zaviyeler biiminde yaygnlk gsterdiklerini, Osmanllar dnemindeki esnaf loncalarnnsa bu Ahi rgtlerinin devam olduklarn belirtir. Gkalpe gre esnaf rgt ilk dnemlerde dar ve kk bir ekonomik yap nitelii sergiler. Her kent kendine zg bir esnaf loncas olarak rgtlenmitir. Gelimemi ekonomik dnemlerde (Gkalp buna nahiyevi iktisat devresi diyor.) esnaf loncalar yararl olmulardr. Ulusal iktisadi dzeye ulalnca bu loncalar yetersiz kalm ve ayakba olmulardr. Bu nedenle, Gkalp eski yapdaki esnaf loncalarnn yeniden diriltilmesini ve yaatlmasn yanl bulur. Onlarn yerine devlet merkezinde gelimi

ulusal loncalarn kurulmasn gerekli grr. Her kentte btn loncalarn temsilcilerinin katlmyla olumu i borsas ad altnda bir merkezi kurul oluturlmaldr. Bu kurul, btn loncalarn ortak ilerini grr ve kentin ekonomik yaamn dzenler. Her kentteki i kollarnn oluturduu federasyonlar lke merkezinde bir st kurul olarak konfedarasyon oluturmaldrlar. O zaman btn meslek ve i kesimleri rgtlenmi bir i-retim ordusuna dnm olurlar. Bu rgtlenme, mesleki ahlka bir yaptrm gc kazandrr. Bir onur kurulu olumaldr. Bu kurul, mesleki ahlkn kurallarn koyar ve ballarn bu kurallarla dzene sokar. Bu tr rgtlenmenin bir baka yarar da ayn i koluna bal kimseler arasnda yardmlama ve dayanmay salamak, bunu rgtl ve dzenli bir biimde yrtmektir. Bu durum sonuta topluma dzen getirir ve ulusal dayanmay glendirir. Gkalpin Ahilik incelemeleri ve bu alandaki nerileri 1917de esnaflarn hazrlad Mesleki Ahlk Bildirisinde rn verir.[113] ttihat ve Terakki merkezinden ynlendirilen bu almalar 1917 ylnda Mesleki Temsil Programnn hazrlanmasyla hz kazanr. Hareketin temelinde kapitalistleme srecine giren Osmanl toplumunda varl tehlikeye giren kk giriimcilerin zlemlerini karlamak istei yatmaktadr. almalar Kr Ali hsan, Kara Kemal ve Memduh evket (Esendal) Beyler planlamaktadrlar. ttihat ve Terakki ile TBMMnin oluum yllarnda olduka ilgi gren Mesleki Temsilcilik esasnda temel kaynaa dayanr. Birincisi, Osmanl toplumunda nemli bir yeri olan lonca sistemi; ikincisi, 1908 sonras ok partili parlamenter sistemin baarszla uramas; ncs ise, Rusyada yaama geirilen sosyalizm ve komnizmdir.[114] c) Milli Mcadele Dneminde Ahilik Aray Trk Karl Marks olarak tannan ve ttihatlarn Kr Ali Beyolarak lakap taktklar Ali hsan Beyin Anadoluda Yeni Gn gazetesinde 12. Ekim-1. Kasm 1920 gnleri arasnda bir program yaynlanr. Bu programyla topluma sosyalist bir yap kazandrmak isteyen Ali hsan Bey, Trk toplumunun inan-tarikat gemiini de deerlendirir. Alevi / Kzlba / Bektai izgiye yer verir. Bu eilimin bask altnda tutuluunun nedenlerini belirler. Bu gelimeler ierisinde Osmanl ncesi dnemde sanat ve ticarete ilikin rgt olan Ahilii, niteliini, etkinliini, i-retim alanndaki nemini gzler nne serer. Bu rgtn, Osmanllar dneminde Bosna ve Herseke kadar kol budak saldn belirtir.

Ne var ki, Ali hsan Bey dierlerinin ksr grllne der. Ahilii sadece Ankara merkezli ve Snni bir rgt olarak deerlendirir.[115] Milli Mcadele balarnda Ankara ynetimi aray ierisinde iken, Ahilik ynelmelere erek olarak gsterilir. Gidecei yolu arayan Ankara ynetimine Dr. Tevfik Rt (Aras) Bey Yeni Dnya gazetesinde 14 ubat 1922'de yaynlanan Ankarann Yolu balkl yazsyla Ankarann gemiini ve Ahilii inceler. Bu dnemin tam olarak aydnlanmam olduunu belirtir. Yazsnda Ahilii u tmceleriyle sorgular. Ahiler Kimdir? Toplumsal organizasyonlar nasldr? ereden nasl gelmiler,

ama ve erekleri neymi? Bunlarn hepsi de tarih sayfalarnda bilinmez olarak kalmtr. uras kesindir ki, Ahiler adnda bir topluluk veyahut toplumsal bir tarikat ballar yllarca buralar bir faaliyet merkezi olarak yapm, birok olay grm geirmilerdir. Ahiler, sonradan dallarn hzlandran birtakm tarihsel nedenlerin ve etmenlerin eklenmesiyle kp gitmi bir toplumsal varla, esasl ve nemli bir rgt yapsna sahip idiler.[116] Bu yaynlarn yan sra Ahilikle asl orlulu bir ifti ailesinin ocuu olan romanc Memduh evket (Esendal) Bey ilgilenir. O, 17-18 yalarnda iken, ttihat ve Terakki Cemiyetine girmi eski bir tthatdr. Memduh evket Bey 1883de orlu'da domutur. lm 1952dir. 2. Merutiyeti, Milli Mcadeleyi ve Cumhuriyet dnemini yaamtr. Rumeli gmenlerinden, ifti Khyabeyolu Mehmet evki Beyin oludur. 1906da ttihat ve Terakki Cemiyetine girmitir. ttihat ve Terakki iinde mesleki temsil temeline dayanan dnceleri savunan Nail Bey, Kara Kemal, Muhittin Birgen ve Sadk Vicdanilerden oluan parti kanad ierisinde yer almtr. 1923-1926 aras Meslek gazetesini karmtr. Siyasal yaam boyunca esnaf rgtlenmesini, yani Ahilii yeniden toplumun yaamna kazandrmak istemitir.[117] 1908 devrimiyle ttihatlar parlamentodan ok sivil ve resm kurumlar, rgtleri ele geirmeyi yelemilerdir. Memduh evket Bey de esnaf birliklerini kurma iiyle grevlendirilmitir. M. evket (Esendal) Beyin Ahilie ilgisi ve Ahilikle ilikisi bylece balamtr. Esnaf kesimiyle ve birlikleriyle ttihat ve Terakki ierisinde asl Ali hsan (Kr Ali) Bey ilgilidir. Onun evresinde parlamentoya, partiye ve brokrasiye etki edebilen

esnaf odalarna ve mesleki birliklere dayanan bir grup olumutur. Bu grubun en etkin, nemli ve gl kiisi esnaf odalar birliini yneten Memduh evket (Esendal) Beydir. Ali hsan Bey, Trk-slam kaynakl Ahi rgtn ve zellikle 1. Muradtan nceki Ankara kentindeki Ahi Birliini incelemi ve o ynetime uygun bir devlet ynetimi biimi tasarlamtr. Bu devlet, klasik devlet ynetiminden uzak, bir tr korporatif devlet biimidir. Bu model; spanya, talya ve Portekizdeki uygulamalardan temelden ayrlmaktadr. Bu korporatif devlet, bir tr kooperatifi sosyalist devlet dzenidir. Ali hsan Bey ve arkadalar ttihat ve Terakkiden ayrlarak, kooperatifler kurup, buna dayanan bir siyasal rgtlenmeye eilimlidirler. 1. Dnya Savann balamas bu tr tasar ve almalar suya drr. 1. Dnya Sava yllarnda bu grup, ae rgtn ele geirirler. Bu yolla rgtlenmeye alrlar. Bunlara aeciler denir. Bunlar; Mesleki Temsilcilik savunucular olduklar iin, Mesleki Temsilcilikle aeciler ayn anlamda kullanlr ve ayn eilimin ad olurlar. Sava yllarnda, aeciler veya Tekilt- Mahsusa-i Ticariyeciler rettikleri veya sattklar maln maloluu ile sat arasndaki fark gelir olarak alrlar. Bu gelir kaynana dayanan bir vakf kurulur. Bylece iinde; milli (ulusal) szc bulunan; milli mensucat, milli iktisat, milli kantariye, itibar- milli iktisadi ve ulusal kurulular oluturulur. Bu yolla Osmanl ekonomisine, dolaysyla Osmanl politikasna belki biim olarak deil ama, fiilen sahip olunur, yn verilir, egemen olunur. Memduh evket Bey ve arkadalar devlet kadrolarndan ok esnaf odalarnda, parti kademelerinde ve haberalmada (Tekilt- Mahsusa) grev alrlar. Darbe klaryla nl Yakup Cemil Bey de bu gruptandr. 1. Dnya Sava sonrasnda Tlt Paa ekibinin lkeden kayla gerek partinin, gerekse lkenin yazgs Ali hsan Bey ekibinin; yani Mesleki Temsilcilerin, Tekilt- Mahsusa-i Ticariyecilerin, i ve d Teskilt- Mahsusaclarn eline geer. 1. Dnya Savandan yenik kmamz, Rusyada devrim olmas, Almanyada Spartaks, Avusturyada Belakuncularn ayaklanmalar zerine mesleki temsilcilerin sol kanadnn bir blm kendilerini dnya devrimine verirler. Bunlarn solculuu Parvs bir Komnistliktir. Baka bir deyile Trk ve slamn nderliinde bir dnya Komnizmi eilimli harekettir. Merkezi temsilcilerin merkezi ve lml kanad ise, Trkiyede Ulusal Kurtulu Savann ekirdeini olutururlar. Mahmut evket (Esendal) Bey bu merkezi grup ierisinde yer alr.

Merkezi Temsilcilii zaman zaman Mustafa Kemale aarsa da, M. Kemal o gnk koullarda bu neriyi zamansz bulur ve ileriki gelimelerde dnlebilecei kansnda olduunu dile getirir. Memduh evket Bey bu kurulularn temsilcisi olduundan Ankara Hkmetince Azerbaycana eli olarak, 1921de de bu konular incelemek iin Moskovaya gnderilir. Stalinle grr. Bolevik mesleki birlikleri olan Profesyo Solhozlar inceler. Ali hsan Beyin retisine yeni bir biim vermeye alr. tede Avrupadaki sendikalar, ii konseylerini, mesleki kurulular inceleyen Servet Erkin Bey, Ali hsan Beyin Mesleki temsilciliini Kapitalist dorultuda iler. Bylece Ali hsan Beyin Mesleki Temsil retisi Memduh evket (Esendal) ve Servet Erkinin temsil ettikleri iki kola ayrlr. Kurtulu Savandan sonra bu iki kol ortak ama iin birleirler. Ali hsan Bey, Milli Mcadeleden sonra ttihat ve Terakkiden arkada Cavit Bey ve ekibiyle anlamaya alr. Varlan nokta udur: ki meclis olacaktr. Biri semenlerin temsilcisi Millet Meclisi; teki ise, retici glerin, yani meslekleri temsil eden korporatif meclisidir. Bu tasarnn yaama geirilmesi iin Ali hsan Beyle Cavit Bey bir siyasal parti kurma konusunda anlarlar. Cavit Bey ekibi ile Ali hsan Beyin ekibi birka kez toplanrlar. Bir siyasal parti kurulmas gr tartlr. Katlanlardan Salih Cimcoz, Ahmet Nesimi ve daha birka kii siyasal yaamdan ekildikleri iin bir siyasal partiye giremeyeceklerini belirtirler. Katlanlarn bir blm ise yeni bir partiye gerek olmad, CHPye girerek ona bu ynde bir program kazandrmay nerirler. Memduh evket (Esendal) Bey bu grtendir. Katlanlarn bir blm ise, yeni bir parti kurulmas nerisinde bulunan Cavit Beyi desteklerler. Cavt Bey, yeni bir parti kurma yanllaryla srekli toplantlar yapar. Bu toplantlara katlan Sabri (Toprak) Bey grmeleri ankayaya iletir. Daha sonra zmir suikast nedeniyle Cavit Bey ve yeni parti kurma yanllar ortadan kaldrlr ve etkinlikleri krlr. Memduh evket Bey de retmenlikten alnarak, eli olarak yurt dna srlr. Onun yarglamada kurtarlp yurt dna srgnn smet Paa salar. Servet Erkin Bey de retmenlikten alnarak Ticaret Bakanlnda geri bir greve atanr.[118] Vl Nurettin, arkada nl air Nazm Hikmetle 1921in Ocanda Ankaraya gidilerini ve Milli Mcadeleye katllarn yklerken Alman Spartakislerine eilim

duyan bir takm kimselerden sz eder. Bunlar, Alman devrimcilerinden Karl Liebknecht ve Rose Luxemburg hayrandrlar. Bunlar arasnda sonradan CHP Genel Sekreterlii yapacak olan Nafi Atuf (Kansu), akrabas ticaret okulu profesr ve sonradan CHPden milletvekillii yapacak olan Mehmet Vehbi (Sardal) Bey, Einli Sadk Ahi (Mehmet Sadk Eti) ve bir grup pos bykl ii vardr. Alman Spartakist hareketi yanls bu sol grup Ahilik savunucusudurlar. Einli (Erzincan- Kemaliye) bir eraf ailesinin ocuu olan Sadk Ahi, Anadolu Seluklular dneminde olduka etkin olan Ahilerden dorudan gelme olduunu savunur. Ahileri, bir tr dou komnisti olarak kabul eder. Ahiliin srlarndan sz ederek, bu sisteme genlerin ilgisini uyandrr. Nazm Hikmetin zerinde de olduka etkili olur.[119] Bu dnemki sol genlik arasnda Ahilikten esinlenen ve Ahilik dzenini amalayan olduka azmsanamayacak bir kesim vardr. Mehmet Sadk Eti (Sadk Ahi) daha sonralar Malatya Belediye Bakanl, CHP l Bakanl ve 1950- 54 aras yllarda milletvekillii yapacaktr.[120] 1920de oluturulan Halk Zmresi Ali hsan Beyin programndan esinlenmitir. ttihat yan M. Kemali kayglandrm, o nedenle bu oluum baltalanmtr. Bu kez, bu hareket kendini Mesleki Temsilcilik olarak ortaya koymutur. Geri Ali hsan Bey, M. Kemale de Mesleki Temsilciliki benimsetmeye almsa da, baaramamtr.[121] Ahilii artran Mesleki Temsil Sistemi 1921 Anayasas ile Meclisin gndemine getirilir. Byk Millet Meclisi; iller halknca meslek gruplar temsil edilmek zere, dorudan doruya seilen yelerden kurulur biimindeki komisyonca dzenlenmi olan madde hkm uzun sren bilimsel grme ve tartmalara yol aar. Mesleki Temsil Sistemi milletvekiller arasnda nemli lde yanda bulur. Komisyon adna konuan Balkesir Mebusu Vehbi Bey; her snf halk temsil edecek bir sistemin bulunmasna karar verildiini, bunun iin de <Mesleki Temsil> usulnn getirildiini anlatr. Kastamonu milletvekili Dr. Suat Bey mesleklerin temsili sistemini savunur. Adana milletvekili Zeki Bey bu gr destekler. Bu sistemin halklkla badaaca vurgulanr. zmir milletvekili Mahmut Esat Bey; Mesleki Temsil Sisteminin lkenin

esenlii iin gerekli olduunu vurgular. Bu sistemi savunurken Ahilii gz nne getirerek, Trk tarihi nnde, tarihsel grevimi yaptm kansndaym. Mesleki temsil usul Bat bilginlerince incelenip ve tartldktan sonra kabul edilmitir, der. Mahmut Esat Bey ayrca; mesleklerin temsil sistemini benimsemekle lkeye en byk eserin braklacan, tarihin bize haykrd bir tehlikenin ilacnn bulunmu olaca, lkenin sahiplerinin ancak bu yolla lkenin geleceine egemen olabileceklerini, Anadolu halknn bunu beklediini dile getirerek, Mesleki Temsil Sistemini savunur. Krehir milletvekili Yahya Galip Bey mesleklerin temsili sistemini ver. stnln ve yararn dile getirir. Bursa milletvekili Muhiddin Bey de mesleki temsil sisteminin stnln ve gerekliliini savunur. Sonuta, Mesleki Temsil Sistemini Meclis reddeder.[122] d) Cumhuriyet Dneminde Ahilik zleminin Dnce, Sanat ve Edebiyat Yoluyla Dile Getirilmesi Ahiliin canlandrlmasn Cumhuriyetin yneticileri ve yol gstericileri -dnemin youn sorunlar nedeniyle- sonraki gelimelere brakrlar. Trkiye giderek liberal ve kapitalist bir sisteme doru ilerler. Ahilik tr ulusal deerler daha kolay kolay akla gelmez. Yalnz, Cumhuriyet dnemi yazarlarndan Ahmet Hamdi Tanpnar (1901-1962) bunun dndadr. Tanpnar 1923de Edebiyat Fakltesini bitirmi, edebiyat retmenlii ve profesrl yapmtr. 1942- 46 yllar aras Mara milletvekili olarak parlamentoya girmitir. Yaptlarnda Anadoluda gelien Trk-slam uygarlnn zellikleri ve deerleri zerinde zenle durur. Bu deerlerin, Bat uygarl karsnda tad anlam aratrr. Batllama / adalama hareketi iinde geleneklerin nemini gzler nne sergilemeye alr. Tanpnar; 1949da yaynlanan Huzur adl romannda ve ayrca Yahya Kemal (1963) ile Be ehir (1972) adl almalarnda Anadolunun geleneksel deerlerini, zellikle bunlar ierisinde Seluklu kalknmas ve uygarlnn biricik etkeni Ahilii yeniden akllara getirmeye alr. Tanpnara gre, geleneksel Trk toplumu cemaat idealini gerekletirebilecek bir yapya sahiptir. Huzur romannda kahraman hsana bu grevi ykletir. Belki, Bat toplumlarnda cemaat idealinin gereklemesi g olabilir. nk, onlar snf savam

geirmilerdir. Oysa, geleneksel Trk toplumu bylesi bir sreten gemedii iin daha bandan beri zgrdr. Ahmet Hamdi Bey, kendine esin kayna olarak grd Yahya Kemale ilikin monografik incelemesinde cemaat idealini Yahya Kemal (Beyatl)de de bulmaya alm, medine / site / kent uygarlklarn nemsemitir. Tanpnar orta snf, burjuvaziyle edeer grr. Trk toplumunda orta snfn olumayn bu adan bir olumluluk olarak deerlendirir. Ortaa Trk toplumunun yapsn oluturan esnaf loncalar, Tanpnarn gznde bu cemaat idealinin tipik rneidir. Esnaf loncalarndan cemaat idealine geilmeyiini de tasavvuf dncesinin gsterdii dnmlere balar. El emeinin yceliine ve ruh eitimi alanndaki deerine dayanan lonca ahlk yerini, yava yava tembellie ve dnyadan elini eteini ekmeyi tleyen ar bir zhdilie brakmtr. Esinlendii Yahya Kemalin lonca ahlknn yklnda byk pay olduunu dnd bu tr tasavvuf dncesini Ahmet Hamdi Bey yle anlatr: Ka defa bana <eer tasavvuf ve Melamilik araya girmese idi tpk ngilizler gibi, iinde ve ibadetinde, alkan insanlarn cemaati olurduk> demiti. Yahya Kemale gre bu; alkan, namuslu, iinde gcnde olan insandr. Buradaki alkan insanlar cemaati Yahya Kemalin, dolaysyla da rencisi ve izda Tanpnarn ideal toplum anlayn ortaya koymaktadr. Onlara gre, Trk-slam loncalar dzeni ideal cemaatin ekirdeidir. Tanpnar, Be ehir adl kitabnda Erzurum Ahilerini anlatrken emek kavramyla neyi anladna aklk getirir. Ahileri; i eitimi alm, eli iledii, yaratt iin nefsine sayg duygusu yerlemi, kiilikli ve kendine gvenir insanlardan oluan bir topluluk olarak deerlendirir. Huzur romannda Ahi nitelikli kahramanlarna; bunlarn hepsi manevi grevlerine inanm, muayyen bir ruh dzeninden gemi, nefislerini eitmi (terbiye etmi) insanlard, diyecektir. Tanpnarda emek kavram; ruh saltanat, ya da i lem uygarl adn verdii ahlksal, dolaysyla da ideolojik bir kavramdr. Tanpnarda; emein, retim biiminin temel esi, ya da toplumsal retim srecinde deer yaratan etkenlii sz konusu deildir. O sadece emei; insan ruhunu eiterek belirli bir ahlksal yapy oluturan bir

ara olarak grr. Bu nedenle Tanpnar, emein ahlksal deeriyle yetindii iin, Ortaa Trk-slam loncalarnn amalad idealleri benimser. Tanpnar, kltrmz temellendirirken i lemin eitimini amalayan bir adan yaklar. Ona gre; insan, uygarln felsefe dnemi diyebileceimiz kesitinden kar kmaz bu uygarlk sanatn yerine zenaat koyacak kadar folklorlamtr (Yahya Kemalden). Ortaa Trk-slam loncalar kltrnn, sanatn yerine zenaat koyarak belirgin bir yetkinlie ulatn belirten Tanpnarn kansnca gemi kltrmzn yetkinliini i lem uygarl (Huzurdan) adn verdii ruh eitimini salayan lonca ahlknda, zenaaty yaratt yaptta kendi kiiliini yadsyan inceliklerde aramaldr. Tanpnar emek, retim gibi kavramlar maddi yaam bir btn olarak kavrayp aklamak iin kullanmaz. Onda bu kavramlar; ahlksal bir lky temellendirmeye yarayan ideolojik kavramlar olarak kullanlmtr. Emek kavram; Tanpnar iin toplumsal retim srecinde deer yaratan kategori deil, insan ruhunu eitmeye yarayan ahlksal bir kavramdr. Bu anlamda emek, lonca ahlksal sistemiyle btnleir. Tanpnar rnek model olarak gsterdii Ahiliin tasavvufi yannn bilincindedir. Vahdet-i Vcutuluu zmsemi bir insan ve toplum erekler. Roman kahramanlarna eski slam mutasavvflarnn Vahdet-i Vcut felsefelerine benzeyen bir gr savundurur. Doann btn iinde erimek dorultusunda bir panteizme varlr.[123] Ahilii roman konusu edenlerden biri de Cumhuriyet dneminin nl tarihi olaylar yazarlarndan Kemal Tahirdir. Tarihsel, ulusal ve toplumsal deerlerimizin bilincinde olan bu nl yazarmz Devlet Ana romannda Ahilii tarihsel erevede iler ve Trk toplumu iin idealize eder.[124] Grld gibi Yahya Kemal ve izda Ahmet Hamdi Tanpnarda lksel toplum Ahiliin ortaya koyduu toplumsal yap ve dzendir. Cumhuriyetin bu iki nemli yazar Ahilik dzenini gen kuaklara tantmak, benimsetmek dncesindedirler. Ahilik zemininde yeniden yaplanma ve uygarlama modelini Trkiyenin gndemine getirmek istemilerdir. zellikle Tanpnar, Yahya Kemalin grlerini de dayanak alarak bunu yapmaya almtr. Ama ne var ki, liberalizme ve kapitalizme bulanm Trkiyenin 1950 sonras ynetim kadrolar bu dncelere kr ve sar kalmtr. 12. Mason-Bektai Birliktelii ve Yeni Osmanl-Jn / Gen Trk - ttihat ve Terakki Hareketlerindeki Ortak Mcadelesi

Trkiyedeki Masonluun, Ahilik, esnaf loncalar, Ftvvetilik, Bektailik, Melamilik, Mevlevilik gibi Trk tarikat ve tasavvuf rgtleri yoluyla kurulduu dorultusunda bir gr teden beri egemen olmutur. zellikle, Masonlukla Ahilik arasnda benzerlik grlmek istenir. Oysa, Osmanlda ve Trkiyedeki Masonluk Avrupadan alnmtr. lkin yabanclar, sonra da Hristiyan aznlklar arac olmulardr. Trkiyedeki Masonluun temeli bunlar yoluyla atlr. Ahilik Doudan, Asyadan gelmesine karn, Masonluk Avrupadan Balkanlar yoluyla gelmitir. Masonlua Anadolu deil, Balkanlar ve merkez stanbul beiklik etmitir. Trkiyeye zg bir Masonluk veya bir Trk Masonluu yoktur. Bu nedenle Trk Masonluu yerine Trkiyedeki Masonluk demek daha olayn tarihine uygundur. Trkiyede ilk Mason locas, stanbulda padiah 3. Ahmed dneminde (1703-1730) kurulmutur. Bu, dnyann teki lkeleriyle hemen hemen ayn yllara rastlar. Trkiyenin ilk Masonu olarak bilinense Yirmisekiz elebi Mehmet Efendinin olu Said elebidir. Said elebi ailecek devirme kkenlidirler. Avrupa lkelerine eliliklerle grevlendirilmi, 1755de bir sre sadrazamlk yaparak vezirlik payesiyle paa olmutur.[125] Prof. Irne Mlikoff, Bektailerin Masonlua 1867lerden sonra katldklarn, yalnz bu rgtlere eilimlerinin 1839da Tanzimatn ilanyla baladn belirterek daha gerilere gtrr. 1867-69 yllar arasnda Msrl prens Mustafa Fazl Paann destekledii Louis Amiablenin saygdeer stadl dneminde Dou Birliine Mslman evreler ilgi duyar ve katlrlar. 1869da Dou Birliinin bir kolu olan Grand Oriente bal olan r-y l-i Osmani doar. Avrupa'daki Mslman srgnlerden Mustafa Fazl Paa ve paraca destekledii Namk Kemal ve inasiler katlrlar. Bylece Namk Kemal gibi Bektai-Masonlar ilk Osmanl Mason locasnn kuruluunda bulunmu olurlar.[126] Masonlukla Trk tasavvuf tarikatlar ve rgtleri arasndaki benzerlik, iliki, Masonluun Trkiyeye zellikle bu yolla girii konusunda tartmalar hl srmektedir. Doallkla Masonlukla Alevi-Bektai temeldeki tasavvuf akmlar ve rgtleri ilikilendirilmek istenmektedir. Kald ki, bu grler henz dorulanmam ve kesinlik kazanmamtr. Masonlukla Ahilik, Bektailik, Melamilik, Mevlevilik gibi tasavvuf tarikatlar arasnda iliki kurma genellikle u noktalara dayanr: Gizlilik ve sr. Hogr ve akgrllk.

Din ve mezheplere, dinler ve mezhepler st bir anlayla bakmak. Liberalizm. Tasavvufun felsefe oluu nedeniyle dnceye olanak tanmas.

Bu etkenler Masonlukla tasavvufi tarikatlar arasndaki ilikinin kurulmasna yol am ve bunlar ara olarak kullanarak teden beri Trkiyede yaylma olana bulmutur. Osmanlnn son yzyl asndan konu deerlendirilirse, Masonluk Ahilikle falan deil de enok Bektailikle dirsek temasndadr. O nedenle benzerlik asndan iliki kurulmak istenirse, Ahilikle deil de Bektailikle ilikilendirilmelidir. Alann aratrmacs Orhan Kololu hakl olarak Bektailerle Masonlarn ayn lky paylatklar, liberalizm, hogr, gibi yarglar ihtiyatla karlyor. Bektailik ve dier tasavvufi tarikatlarn gizlilie dayal olmalar, tasavvufun felsefe yapmaya izin veren yapsnn olmas gibi nedenleri, Masonluun yaylmasna uygun ortam olarak deerlendiriyor. Kimi aratrmaclar Masonluun zellikle Trkiyede kolaylkla yaylmasnda tarikatlardan Bektailiin zel rol bulunduu kansn tarlar. Harputuzadede bu imay grmek olasdr. T. Zarcone de hem Bektai babas, hem de Mason stad olan Filozof Rza Tevfikde tasavvufla felsefenin aynl grnn bulunuuna dikkatleri ekiyor. Mlikoff da ayn kandadr. L. Massignon ile A. Glpnarl loncalardaki Ftvvetilikle Masonluk arasnda benzerlik olduu kansndadrlar. Bektailiin hazrlad ortamda Avrupa

Farmasonluu Trk modelini yaratmtr. Bat dncesinin ve yaama biiminin Mslman ve Dou toplumlarna girmesi iin gizli cemiyet ve tartma zgrl bulunan bir ortam gerekmitir. Bunu da, Bektailik salamtr. Bektailik heterodoksi nitelii nedeniyle Trklerin siyasal, kltrel ve inansal tarihinde esiz bir rol oynamtr. zellikle, uzlatrmac ve barcl niteliiyle dier slam tarikatlarndan ayrlr. Kololunun vurgulad gibi Alevi-Bektailiin bu ruhu aydn sufizmi denilen olay yaratmtr. Bektailikle Farmasonluk arasnda dorudan iliki olup-olmad henz kesinlememitir. Yalnz Aydnlanma yzylnn ruhu ile Bektai liberalizmi arasndaki yaknlk ortadadr. Bu iki eilim arasnda mistik, felsefi ve toplumsal alardaki benzerlik yadsnamaz durumdadr.

Osmanl lkesinde ilk rgtl Masonluun ortaya k dneminde, uygun ortam Bektailik hazrlamtr. Tarikatlar mistisizmi srdrrken, Masonluk; vicdan zgrlne dayal tmyle hayrsever, felsefi ve ilerici bir kurum durumuna dnp ereini gerei aramak, evrensel ahlk, bilimleri ve sanat aratrmak olarak belirlemitir. Bektailik uzlamac-badatrmac yolunu srdrrken, dier tarikatlar mistisizmde kalarak varlklarn yaatmlardr. Genelinde Mslman toplumun Masonlua giriinin nedenleri akllar kurcalamtr. Bu yeleyi Mslman toplumlarnda Masonluu seen kimselerin yalnzca tanrtanmazlna (ateistliine) balanamaz. nk; Mslman Masonlarn arasndan tam ateistlerin ktn gsteren kantlar henz ortaya konamamtr. Dine eilimleri aka bilinen N. Kemal, R. Tevfik gibi nl Bektai Masonlar en bilinen rneklerdir. Bu rnekleri oaltmak olasdr. Mslman Masonlar, Masonluu yeleyilerine ilikin eserlerinde, anlarnda ve zel yaamlarnda hibir kant ve bilgi brakmamlardr. Bu da aratrmaclarn iini zorlatrm, kesin bir yargda bulunmay gletirmitir. Bu alanda en nlenmileri Mustafa Reid Paa, Namk Kemal ve Rza Tevfiktir. de zengin birer kltrel miras brakmalarna karn, bu konuya ilikin herhangi bir ipucu brakmamlardr. Oysa, nn de Masonlua giriinde, iinde bulunduklar Osmanl toplumunun byk bunalmnn rol kesindir. de bu byk bunalma zm aray srecinde etkin olmak istedikleri, nn de kltr dzeylerinin yksek olduu, kimi kararlara vardktan sonra Masonluu setikleri grlmektedir. Bir baka rnek de, iilikten gelen Cemalettin Afaganidir. Belirli bir dini olamayan, bir Mslmandan ok Avrupal gibi yaayan biri olarak bilinir. Olduka ileri dzeyde, din ve mezhepler st bir dnya anlayna sahiptir. slam dnyasnda dnce alannda aklc ve adalamac bir r amtr. slam dnyasnda olduka etkin olan Muhammed Abduh ve Muhammed kballer onun bu rndan yryeceklerdir.[127] Ksaca; Masonluu seen Osmanl aydnlar tmyle yksek kltrel dzeye sahip, din banazlndan syrlm, Bat yaamn l alan, aklclk ve adalamaclk zlemleri tayan kimselerdir. Onlarn bu zlemlerini gerekletirmelerinde, Masonlua

geilerindeki rahat edilerinde; Bektailiin tutucu olmayan, olaylara, din ve mezheplere, dinler ve mezhepler st yaklaan ve genel rahatlatc nitelii yardmc olmutur. Masonluk, 18. yzyln bandan beri Osmanl lkesinde localar kurmutur. Bu ilk localar, ilk dnemlerinden itibaren dervi tarikatlar ve derghlarla ilikidedirler.[128] Mason localar Osmanl ynetimince doru-drst bir engelle karlamamlardr. Dorudan deil, dolayl olarak engellerle karlamlardr. Pek az kimse Mason olduu iin, soruturmaya uramtr. Ancak soruturma geirmesine muzr, fesat, eylemci gibi baka faaliyetleri, ya da Alevi, Bektai gibi baka nitelikleri neden olmutur. Doallkla bunun en ak rneklerine Abdlhamid dneminde rastlanlr. Abdlhamidin hafiyeleri birok Alevi-Bektai babann, dedenin srgnne, kyma uramasna neden olmulardr. rnekler arasnda unlar saylabilir: Selanikte Bektai eyhi Hac smail Baba ile dervii Adanaya srlmtr. Mason cemiyeti mfsidesine mensup olup halk fesada ve ihanete srkleyen Prevezede mer Paa Dergh eyhi Sabri Trablusgarba srlmtr. 1875de stanbul Proodos locasna giren Rumelihisar tekkesi eyhlerinden Tevfik Bey Baba Alevilerle ar dostluu ve ezan okuyan bir mezzini dvd gerekesiyle Trablusgarba srlr ve Baba srgnde lr. Selanikte Masonlarla Bektailerin ortak kullandklar Demiryolu istasyonu tekkesi hkmetin srekli hedefi olur.[129] Osmanl lkesinde, Masonlua kar youn bir eilim olmutur. zellikle toplumun st eitim alm, kltrel dzeyleri yksek, nemli grevlere kadar ykselmi elit katman bu katlmda nc olmutur. Tasavvufi tarikatlar ierisinde ise, yine kltrel dzeyi ykseklii ile ne kan Bektailer nde gelirler. Bektailer Masonlua yumuak bakm, hogryle yaklam, genellikle benimser bir hava yanstmlardr. 1909da yaynlanan Bektai Srrnn yazar Rfk Baba; Masonluu, din zgrlne kefil olan bir dayanma ve yardmlama yolu[130] olarak deerlendirir. Bektai kesiminin geneli de Masonlua kar hemen hemen bu anlayta bir yaklam ierisindedirler. Masonluk, Arnavut Bektaileri arasnda da ar ilgi grr. Dnemin raporlarnda birmilyon Arnavut Bektaisinin Mason olmak iin bavurduu yazlrsa da[131], o gnk nfus ierisinde bu kadar Bektai olamayaca ortadadr. Rakam olduka abartl olmakla

birlikte, Arnavut Bektailerinin Masonluu youn olarak yeleyilerini gstermesi bakmndan anlamldr. Arnavutluk, zellikle talyan Masonluunun etki alanndadr. talyan Mason localar Arnavutlukta genellikle youn olarak Bektai kesimini iine ekebilmitir. Arnavut Bektailerinin genele yakn blmn Masonlatrma olgusunu anlatan u haber bu adan ilgintir. Rivista Massonica dergisinde 15-31. Mays 1913de Nikola vanoj imzasyla yaynlanan yazda Arnavut Bektailerinin Masonluu benimseyileri yle dile getirilir: Akll ve zeki Arnavurt Mslmanlarnn byk ksm dinlerinden kopmu ve Bektai olmulard. Buna slamn Protestanl da denebilir. Hatta daha da fazlas sylenerek; zgr dnce, eitlik ve kardelik yararna dini deitirip yalnlatrarak Mason inancna olduka yaklatrdklar ileri srlebilir. Bylece onu idealize etmi ve eski Asya Masonluu temeline oturtmulardr. Bugn, bu ve dier kltrl ve zeki, Mslman ve Hristiyan Arnavutlardan birou modern evrensel Masonlua baldrlar. Ancak bu Arnavut Masonlar bugne kadar, Arnavutluk ve Avrupa Trkiyesindeki Trk, Yunan ve Romen localarna ballar. nk, Trkler ve zellikle daha sonra Gen Trkler Masonluu da tekelletirmilerdir.[132] Arnavutlukta olduu gibi Selanik ve stanbul gibi Osmanl lkesinin dier merkezlerinde de Masonluk Bektailer arsnda rahat ve kolay tutunmutur. ttihat ve Terakki Partisinin nde gelenleri parti kadrolarnn ou Masondur. Yalnz Trkiyedeki Masonluu ihtillci, siyonist vb. gsteren ngiliz evreleri ard niyetlidir. Bu biimde nitelemeleri amaldr. 14.11.1911 tarihli Daily Telegraph gazetesinde yer alan bir ngiliz gazetecisinin u yazs btn bu gelimeyi doru olarak yle tablolandrr: () Devrimden sonra stanbulda bir dzine kadar loca ald. ok kii kabul iin bavurdu. Bunlar arasnda Yahudiler ndeydi. Kafalarnda ngiliz

Farmasonlarndan farkl bir dnce olaca belliydi. Kimilerinin kafasnda vatana hizmet ve kendi servetlerini yapmak fikri vard. Ancak ounluunda Masonik ideal bizdeki kadar inanlyd. Son zamanlarda kimi yazarlar tarafndan Trk Mason localarnn gizli toplantlarda kimi grevlilerin, gazetecilerin ya da kendilerine kar olanlarn ldrlmesi ya da drlmesini buyuran Yahudi-Mason mafyas

olduklarna ilikin aptalca ve ocuka iddialar ileri srlmtr. Bu tr siyasal cinayetlerin ilendii yadsnamaz, ancak Masonlukla hibir ilikileri yoktur. Halk arasnda Farmasonlua kar byk bir nyarg var. Farmasonlara Bektai diyorlar. Bektai, bir tr Mslman Farmasonudur. Bunlardan Arnavutluk, Makedonya ve Trkiyenin dier blgelerinde yzbinlerce vardr. Bat

Farmasonlarndan farklar udur ki, localar ayn zamanda ibadet yerleridir. Buraya kadn ve ocuklar da kabul ederler. Yerin, onlarca nemi yoktur. Dua camide de baka yerde de yaplabilir. Bu da neden Arnavutlukta Mslmanlarla Hristiyanlarn yanyana o kadar dosta yaadn aklar.() Bektai, militan bir Mslmandr.() Bugn Arnavut haklarn savunmak iin donatlm iki hazr Arnavut etesi tanyorum ki, birini bir Bektai tekkesinin eyhi, dierini tekkenin ikinci adam ynetiyor. () Osmanl Byk Locasnn Byk stad Faik Bey (kodra askeri valisi) Gen Trk partisinin en sayg deer kiilerindendir. Gnmzn en nde gelen politikaclar Farmasonlar arasndadr. () Osmanl Farmasonlar, yeleri arasnda lkenin en iyi kiilerini bulunduruyorlar.[133] Bu yazda Osmanlda slami Masonlukla Bektailiin ibirlii boyutu arpc bir biimde ilenmekle birlikte, 1908 devriminde Alevi- Bektai retisinin ve kurumlarnn roln de ak biimiyle ortaya serer. ttihat ve Terakki Cemiyeti 1908 devrimini yapmasna karn, ynetime gelmeyi dnmemi, zellikle sivil kurumlara egemen olmakla yetinmitir. Hkmet ve Hkmet ba ttihat olmayan kimselerden oluturulmutur. Mahmut evked Paann muhalefet tarafndan ldrlmesinden sonra partinin tam iktidar olu dnemi balar ve 1918lerin ortalarna kadar be yl srer. lk dnem parti, denetleme durumundadr. Cemiyetin ynetimi sivil kanatn elindedir. Masonluun ulusal dzeyde rgtlenme abalar da bu dneme rastlar. Ama, 1912lerde durgunlua girer. Partinin tam iktidar dneminde ynetimde arlk askeri kanatn elindedir. in ilginci ttihatlarn Said Halim Paa ile Tlt Paa Mason sadrazamlarnn aralksz be yl ynetimde olduklar ve yine Cemal Paa ile Cavit Bey gibi Mason bakanlarn (nazr) ok etkin olduklar bu ikinci dnemde Masonluk olduka durgun bir dnem geirmitir. stelik Masonlukla hi de badamayan Kutsal Cihatlarn ilanlaryla Panislamclk trmandrlm ve

Panturanclka vardrlan Trklk bu dnem dorua karlmtr. Ksaca; ttihatlarn tam iktidar dnemi, hi de Masonluk damgal olmamtr. Bat, rk ve din fark gzetmeden evrensel ilkeler tayan Masonluu Osmanl toplumuna sunmaya alrken, ttihatlar yoluyla bu grn Osmanl toplumunda ilerliini denemeye almlardr. Bunun yannda Batnn ayn dnemlerde insanla sunduu Ulusuluk ve Sosyalizm gibi iki akm daha vardr. Prof. Landau ve Dumont gibi yazarlar Masonluun Jn / Gen Trk devriminin hazrlanmasnda ve uygulanmasnda rol olmad kansndadrlar[134] Ramsaur da Masonluun 1908 devrimi ncesi ve sonrasnda etkin olmad, dnemi hazrlayanlarn bir blmnn Bektai olmalarna karn Mason olmadklar kansndadr. Ne var ki, bandan beri Masonlardan yararlanlabilinecei dnlm ve o dorultuda davranlmtr. Devrim, milliyeti ve liberal dnceli kimselerce balatlm ve yrtlmtr. Btn bunlarn, bu nitelikten tr Mason olduklar sylenemez. Trk devrimi sadece bir Mason-Musevi komplosu deildir. 1908 devriminin hazrlanmasnda Masonlara daha ok hak tanmak eldeki belgelerle badamaz. Devrimin gerek hazrlayclar olan 3. Ordu subaylarnn hepsi Mason deildir. Mason olmayanlardan biri de Mustafa Kemaldir. Selanikteki btn Jn / Gen Trklerin de Mason olduu sylenemez. ttihat ve Terakki Cemiyeti 1908de gcn Selanik dndaki krsal kesimden almtr ki, Masonluk buralarda hi de etkin deildir. Avrupadaki Jn / Gen Trklerin de ou Mason deildir. Cemiyet ierisinde nemli yerleri olan Ahmed Rza Bey ile Selanikli Dr. Nazm Bey hibir zaman Mason olmamlardr. Ar milliyeti- Trk olan Jn / Gen Trklerin uluslararas bir rgt olan Masonluun boyunduruu altna girmesi doallkla beklenemez. Masonluun bir sre Trkiyede revata kalmas o gnlerin koullarnn bir gerei olmutur. Jn Trk - ttihat devrimciler, devrim arifelerinde Masonluk etkeninden yararlanmak istemilerdir. Masonlua gei grevi yapan Bektailerin de ou Mason olmamtr. nk, Bektailik de bir yerde ulusu ve Trkdr. Ayrca, inan arlkl bir yan da vardr. Dervi tarikatlar ierisinde en Trk nitelikli olan Bektailiktir. Bu nedenle, bu tarikat milliyeti ve liberal dnceli evrelerin merkezi olmutur. Milliyetilik duygusuna sahip ve eitli davalar peinde koan kimseler, bu tarikat evresinde toplanmlardr. Bu nedenle Mason olsunlarolmasnlar Bektailerin Jn / Gen Trk ve ttihat ve Terakki hareketinde, 1908 devriminde nemli etkinlikleri grlmtr.[135]

Sina Akin; ttihat ve Terakki - Masonluk ilikisinin varlna deinirken, bu genel kandan biraz ayrlr. Cemiyetin istibdat ortamnda almalarn Mason localarnn

kolaylatrdn, Cemiyetin birok yesinin Mason olmas nedeniyle, localarn yanda edinmede elverili ortam saladn, ttihat ve Terakkinin Masonluu ara olarak kullandn belirtir.[136] Jn / Gen Trk - ttihat hareketin doktriner nitelii yok denecek kadar azdr. Sosyalizm gibi doktriner sistemlere yabanc kalmlardr. Ulusuluksa, toplumsal i devinimin / gelimenin bir sonucudur. Ulusuluu, bu nedenle benimsemilerdir. ttihat hareketin dinamiini oluturan bir ideoloji deil, bir zlemdir: Vatan, devleti kurtarmak Btn bunlara 1876 Anayasas ve Merutiyetini geri getirmekle ulalaca sanlmaktadr. Harekette, belirli bir sisteme ballk ve bilimsel bir dnya gr yoktur. Pragmatik yaklamlar amac belirlemektedir. Bu nedenle Jn / Gen Trk - ttihat hareket dargrllk ve ksrllktan kurtulamamtr. Dnemin gzde ideolojilerinden

Sosyalizmden bilgilerinin olmaynn nedenlerinden biri de budur. ttihatlara Osmanl mirasndan kalan slamsal enin arl onlar olduka zorlam, zgn siyasal bir forml ortaya koyamamalarna neden olmutur.[137] slama ncelik ve stnlk tanmayan bir formln Osmanl toplumunda tutunamayaca bilinmektedir. tede, Tanzimatla ada dnyada yer edinebilmek iin bir adm atlmtr. Evrensel eitlik, zgrlk, kardelik gibi dnceler benimsenmitir. Batllama ve adalama bunlarn uygulanmasn gerektirmektedir. yle grnyor ki, ttihatlarn Masonlua ynelmelerinde szge ve snak ilevlerinin yan sra buna bir zm aray da rol oynamtr. Olguyu okiyi gzemleyen Prof. erif Mardin Jn Trklerin siyasal dnce boluklarn iki yolla kapamaya altklarn belirtir. Birincisi; Bir yandan kendi dnemlerinde Avrupada tartlmakta olan dncelerin <poplerize> edilmi biimlerinin etkisi altnda kalmlar ve byk teorisyenlerle halk arasnda arac roln oynayan ikinci derecede dnrlerin grlerini kendi grlerine katmlardr. Tardeye karn Le Bonun dncelerini yeleyileri buna en arpc rnektir. kincisi ise;

Jn Trkler uzun zaman fikirsizlikten kendileri de ikyet ettikten sonra Abdlhamid dneminde devrimci (ihtillci) evrelerin dnda gelitirilmi kimi siyasal ve toplumsal dnya grlerini kabul etmek zorunda kalmlardr. Jn Trklerde grlen Trklk balangc bunun en tipik rneidir.[138] Aklclk, zgrlk, hogr, insanlk ve kardelik gibi yalnlatrlm ve poplize edilmi grler ilk anda ttihatlarn doktrin gereksinimini karlamtr. Bu ilkeler, Osmanly paralanmak ve devleti kurtarabilmek iin bir forml olabilmitir. Bunlar da ttihatlar en yaln biimiyle Masonluk ve Bektailikte bulabilmilerdir. Masonluk ve Bektailie yaklamalarnn bir baka nedeni de budur. 20. yzyla gidi srecinde Osmanl aydnlarnn rnek aldklar Avrupada Sosyalizm, Komnizm, Anarizm gibi evrenselci ve ayn zamanda etniksel temelde blnme yaratabilecek doktrinler modadr. Osmanl Devleti ise, ok etnikli ve ok uluslu bir yapya sahiptir. Bu retiler (doktrinler), Osmanlnn paralanmasna kolaylkla yol aabilecektir. Bu nedenle ttihatlar gibi Osmanl aydnlar ulusulua ynelmilerdir. Bektailikle, dier tarikatlara karn ulusu ve Trk olduu iin badalmtr. Masonlua slami bir renk kazandrlmtr. Bir slam Masonluu anlay domutur. Bu, Batdan bamsz bir tr yerli Masonluktur. ttihat ve Terakki, Masonluu evcilletirme operasyonunu iki ylda tamamlamtr. Localara ulemadan kimseler sokularak, dinci evrelerden gelecek tepkilere paratoner olarak kullanlmtr. Dinde reform dncelerini Selanikte ttihatlk balamadan ok nceleri aklayan Bektai Musa Kzm Efendinin eyhlislamla getirilii de bu adan zenle yaplan bir seimdir.[139] Bilindii gibi Bektailik, Alevilik zemininde ortaya km bir inan-kltr

rgtlenmesidir. 1826 krm ve yasaklamasndan sonra Hacbektataki elebiler mrit iine kacak, elebi Kolunda Alevileme eilimi ve Alevilikle kaynama sreci yaanacaktr. Balkanlarda ve stanbuldaki Babagan Kolu Bektailerinde ise, 19. yzyl sresince Anadolu krsalndaki Alevilerde ve elebi Kolu Bektailerinde uzaklama olacaktr. Zaten iki kesim arasnda toplumsal farkllk vardr. Babagan Kolu Bektailerinin Farmasonlua ynelmeleri bu ayrl daha da deriletirecektir. Gizlenmek zorunda braklan Bektailer zgrlklk, nceden konulmu kurallara direnme, merkezi / siyasal / er dinsel otoriteye boyun ememe, liberalizm gibi dncelerde yakn bulduklar akm ve evrelere yanamlardr. Farmasonlarn yannda kendilerine destek

bulular da bu yolla olmu, bu ortak grler yaknlamay salamtr. Farmasonlarn etkisi altnda kalan Bektailer btn evrimci ve devrimci dncelere ak aydn bir entelektel rol de oynayacaklardr. Bundan sonra Bektailerle Anadolu Alevileri arasndaki ayrlk daha da byr. Jn / Gen Trk ve ttihatlarn ou ayn zamanda Mason ve Bektaidir. N. Kemal, Abdlhak Hamid, Rza Tevfik, Tlt Paa ve eyhlislam Musa Kzm Efendi bunlarn en tipik rneklerindendir.[140] Geri ta bandan beri Bektai ve Mason evrelerin de kendi aralarnda siyasal ekimelerden kaynaklanan srtmeler yaanm, birbirlerini kyma dahi uratmlardr. Bu kesimler, genellikle ynetim kadrolar olduu iin politik kar esi srekli ne km, kimikez Bektai ve Mason nitelik gz nne bile alnmamtr. Bunun en tipik rnei Yeni Osmanlc Bektai ve Masonlar arasnda yaanlr. Bektai olan padiah Abdlazizin lm olayna yine bir Bektai olan Mithad Paann ad karr. Mithad Paann ldrlmesinde de yine bir Bektai olan Mahmud Nedim Paann ad evresinde speklasyon yaplr.[141] Bu tr siyasal srtmeler Jn / Gen Trk ve ttihat ve Terakki dneminde de grlr. Bu tr siyasal etkenden kaynaklanan srtmeler bir bakma doaldr. Masonluk ve Bektailik etkeni, hibir zaman siyasal etkenin nne geip bir salt birliktelik yaratamamtr. Bektai ve Mason evrelerde az da olsa istibdat padiah Abdlhamidin ve ngiliz emperyalizmiyle uzlaan Hrriyet ve tilaf Partisinin yanna geenler olmutur. Toplumsal olaylarda matematiksel saflamann olamayaca doaldr. Btn bunlara karn, zn Bektailikten alan sufilik ruhu 1. Abdlmecidin saltanat yllarnda (1839-1861), sadrazam Reid ve Mithad Paalarn liberal reformlar ierisinde balar. Jn Trklerdeki sufilik ruhu 1908 devriminden ok nceleri olgunlar. Bektailik ve Melamilik gibi tasavvuf akmlar dierlerine gre liberal reform hareketlerinde ve aydnlanma kart akmlarla savamda daha ok ne kar ve dier ilerici glerle btnleirler. Masonlukla dialog da bylesi bir etkilenim ierinde doar. Yenierileri ve Bektaileri etkileyen yasaklamalarda Osmanl Farmasonluu da nasibini alr. Farmasonlarn zel konumu, Bektailiin bu dnemki zel konumunu izler. Nakibendilerle Mevlevilerse 2. Mahmudun ltfuna mazhar olurlar. Snni tarikatlarn bu ltuflandrl, Snni azeli tarikatndan olan 2. Abdlhamid dneminde dorua kar. Abdlhamid Bektai yaynlarna izin vermez. Buna karn bir Bektailik dergisi olan Muhibbann 1917de yazd gibi Pir Hac Bektan Ocana balananlar dnce

zgrln ve vicdan bamszln elden brakmaz ve siyasal yeleyilerini (tercih) bu dorultuda yaparlar.[142] Varln gizli srdrme zorunluluu, kentlerde yaayan Bektailerle Mason rgtleri arasnda yaknlama yaratr. Siyasal konum kazanmada Bektailer Masonlardan nemli lde etkilenirler. Hem Bektailer, hem de Masonlar zgrlk ve sorgulayc bir dnya grne sahiptirler. Bu, etken yaknlamada ve birlikte harekette belirleyici olur. Ayrca, iki kesim de hogrye zel bir nem vermektedirler. Btn bunlarn tesinde, Mason hareketi Bektailerden farkl olarak tanrtanmazla (ateizme) daha yakn gzkmektedir. Masonluk, Osmanl aydnlar ve asker-sivil brokratlar arasnda yaygnlk gsterir. Fuad Paa, Mithad Paa, Ahmed Vefik Paa, Tunuslu Hayreddin Paa, Mevlevi eyhi Ataullah Efendi, Namk Kemal, Ziya Paa, Tlt Paa, Rza Tevfik, eyhlislam Musa Kzm Efendi gibi nemli adlar Masondurlar. Bunlarn bir blmyse hem Mason, hem de Bektaidir. zellikle 2. Abdlhamid dneminde Bektai hareketi ile Mason hareketi arasnda sk bir yardmlama ve bir i ielik ortaya kar. Jn / Gen Trklerde buluan Bektailikle Masonluk, ttihat ve Terakki ile ynetime trmanr.[143] Fransada, Fransz devrimcileriyle ve Voltaire gibi Fransz filozoflaryla 18. yzylda balayan Bektailerin yaknlamas ve etkilemesi sonucu, bu aydnlanma 19. yzyl Bektai hareketine yeni bir boyut kazandrr. Bu aydnlanmac nitelik Bektailie yasallamann nn aar, ne karr ve ynetici snf arasna katar. Olgunun byle bir boyut kazanmasnda Bektai bir aileden gelen ve kendisi de bir Bektai-Mason olan nl air Namk Kemalin[144] byk rol vardr. Daha sonraki kuaktan ayn nitelii tayan Tlt Paa, Rza Tevfik, Musa Kzm Efendilerin bu yasallama, ynetime trmanma srecine nemli katklar olur. Osmanlnn nl filozof airi Rza Tevfik (Blkba)in mektubunun metnini vererek, konuyu bitireceiz. Rza Tevfik Bey, dneminde Bektailiin konumunu ve Bektai-Masonlarn kimler olduunu olayn iinden biri olarak yle aklyor: Bektailer gerekten de dier gizli mezheplere karn en liberal dervilerdir. Hibiri devlet dini olan Snniliin koullarn yerine getirmeyi gerekli grmez. Trk imparatorluunun balang yllarndan beri bu mezhep dierlerinin yan sra benimsenmi ve sayg grmtr. Yenierilerin hepsi Bektaiydi. Bu nl askeri rgt yozlamaya baladnda II. Sultan Mahmut tarafndan tmyle mezhebin

sivil yeleri ve eyhleri de dahil olmak zere ve yeniliklere kar inatla ve terbiyesizce direndiklerinden tr ortadan kaldrlmtr. Yine de, Trkiyede ok Bektai vardr. Bektai babalarnn (eyhlerinin) ve dervilerin ou okuma yazma bilmezler, ancak stanbulda ve dier kltr merkezlerinde yksek makamlarda grevli kltrl Bektailer vardr. Ben ahsen birka vezir, bir eli ve bir hakim vb. tanyorum. En az iki Bektai eyhlislam vardr. Birisi Musa Kzm Efendi, ttihat ve Terakki Cemiyeti lideri Tlt Paann kabinesinde grev almtr ve Tlt Paa, benim gibi hem Bektai hem de Mason staddr. Bu nedenle Bektai kardelii, Trkiyede daha hogr sahibi ve inanlara kar daha zgr bir tavr benimseyerek bir idare iin giriilecek herhangi bir siyasal ihtill ya da toplumsal devrimi sevinle karlayacak bir dnsel yapya sahiptir. htillci komitenin stanbuldaki yeleri arasnda hayli Bektai vard; hemen hemen btn Bektailer komiteye amacn gerekletirmesi iin yardmc oldular.[145] Jn / Gen Trk - ttihat hareketi desteklemek Bektailiin temel ilkelerinden midir? Doallkla bu soruya evet demek olas deildir. Daha dorusu Bektai toplumu Jn / Gen Trk - ttihat ve Terakki programna; yani ulusulua ve liberalizme; Abdlhamidi devirip Osmanl lkesinde daha liberal, demokrat, hak ve hukukun anayasa ve yasalarla belirlendii ve daha yaanlr bir siyasal dzen kurma dncesine ve abasna yatknlk duyduklar iin bu harekete katlmlardr demek daha doru olmaldr. Bu yaanlan srete grlen bir baka zellikte ttihat ve Terakki Cemiyeti dervi tarikatlarndan hibiriyle zel bir anlama iine girmemi, yalnz onlardan ama ve erek birliktelii nedeniyle yardmlam ve dayanmtr. Tm hareket boyunca Bektailer, Melamiler ve Mevlevilerle iliki bu boyutta ve nitelikte yrtlmtr. Masonlarla olan iliki de bundan farkl deildir. Gzle grlr bir baka zellik de udur. Osmanlnn son yzylnda Bektailerdeki bu toplumsal konum yksekliini Alevi / Kzlbalarda grmek olanakszdr. Genellikle Anadolu krsalnda yaayan Alevi / Kzlbalar tarihin hibir dneminde Bektailerde olduu lde yksek dzeyde brokrat, aydn yetitirememi, lke ynetimlerinde yararlanamamlardr. Ama tepkisel nitelikte olarak toplumu deitirme srelerine aktif olarak katlmlardr. zellikle bu farkllk, Bektailerle Alevilerin toplumsal konumlarnda

gzle grlr bir farklln domasna neden olmutur. Jn / Gen Trk - ttihat hareket dneminde de somut olarak grlen budur.

DP OTLAR

Prof. Dr. Enver Ziya Karal: Osmanl Tarihi, TTK Yay. Ankara 1983, C: VIII: 200 vd. Bkz. Orhan Kololu: Abdlhamit ve Masonlar, Gr Yay. stanbul 1991: 26 vd. [3] Bkz. Halil Mente: Osmanl Mebusan Meclisi Reisi Halil Mentein Anlar, Hrriyet Vakf Yay. stanbul 1986: 118. [4] Bkz. Prof. Dr. Fuat Bozkurt: Aleviliin Toplumsal Boyutlar, Yn Yay. stanbul 1990: 68 vd. [5] Geni aklamalar iin bkz: Ernest Edmondson Ramdaur, Jr.: Jn Trkler ve 1908 htilali, Sander Yay. stanbul 1972: 129 vd. [6] Prof. Dr. Irne Mlikoff: Uyur dik Uyardlar, Cem Yay. stanbul 1993: 108; Prof. Dr. Irne Mlikoff: Hac Bekta: Efsaneden Geree, Cumhuriyet Yay. stanbul 1998: 304 vd. [7] Geni bilgi iin bkz: Mlikoff (1993): 231 vd.; Mlikoff (1998): 304 vd. [8] Prof. Dr. erif Mardin: Trkiyede Din ve Siyaset (Makaleler-III), letiim Yay. stanbul 1991: 274. [9] Bkz. Mardin (1991): 44 vd. [10] Bkz. Mardin (1991): 95 vd. [11] Deerlendirme iin bkz: Prof. Dr. Niyazi Berkes: Trkiyede adalama, Bili Yay. stanbul 1973: 139-144. [12] Prof. Dr. Bernard Lewis: Modern Trkiyenin Douu, TTK Yay. Ankara 1984, 2. basm: 401. [13] Geni aklamalar iin bkz: Lewis (1984): 400-405. [14] Bkz. Prof. Dr. Stanfort J. Shaw - Prof. Dr. Ezel Kural Shaw: Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, E Yay. stanbul 1983, C: II: 317 vd. [15] Bkz. lhami Soysal: Mezhepler / Tarikatlar, Cumh. Dn. Trkiye Ans., letiim Yay. stanbul 1983, C: V: 1365. [16] Bu dnem ileri gelenlerinin tarikat ilgilerine rnekler iin bkz: evket Sreyya Aydemir: Makedonyadan Ortaasyaya Enver Paa, Remzi Kitapevi, stanbul 1983, C: I: 33 vd. [17] Bkz. Prof. Dr. Hamit Algar: Bektai ve ran: Temaslar ve Balantlar, Trkiyede Aleviler, Bektailer, Nusayriler, Ensar Neriyat, stanbul 1999: 146. [18] Bu subaylarn kimler olduklarna ilikin bkz: Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya: Trkiyede Siyasal Partiler, Hrriyet Vakf Yay. stanbul 1984, C: I: 21 vd.; C: III (1989): 15, 321 vd.; Dr. Mehmet Kabasakal: Trkiyede Siyasal Parti rgtlenmesi, (1908-1960), Tekin Yay, stanbul 1991: 35 vd. [19] Prof. Dr. Hilmi Ziya lken: Trkiyede ada Dnce Tarihi, Seluk Yay. stanbul 1966, C: II: 471, 475. [20] lken (1966), C: II: 475, 478. [21] lken (1966), C: II: 489 vd. [22] lken (1966), C: II: 500. [23] lken (1966), C: II: 649-656. [24] Bkz. Louis Massignon: Hallac- Mansur (Der.: Prof. Dr. iyazi ktem), Ant Yay. stanbul 1994: 12, 64, 83. [25] Nefes Dergisi, Say: 32: 19 vd. [26] Bkz. Baki z: Kurtulu Savanda Alevi-Bektailer, Can Yay. stanbul 1996, 8. basm: 16 vd. [27] Geni aklamalar iin bkz: Anton Jozef Dierl: Anadolu Alevilii, Ant Yay. stanbul 1991: 66 vd. [28] Prof. Dr. erif Mardin: Jn Trklerin Siyasi Fikirleri (1895-1908), letiim Yay. stanbul 1983: 135. [29] lken (1966), C: II: 651 vd. [30] Mehmet emseddin (Gnaltay): Hurfattan Hakikate, Hurfeler ve slam Gerei (Haz.: Do. Dr. Ahmet Gkbel), Marifet Yay. stanbul 1997: 278-290 ars. [31] Geni bilgi iin bkz: lken (1966), C: II: 65 vd.; Mustafa Kara: Tanzimattan Cumhuriyete Tasavvufi Tarikatlar, Tanz. Cum. Trkiye Ans., letiim Yay. stanbul 1985, C: IV, s; 986-990; Dr. Mustafa Kara: Tekkeler ve Zaviyeler, Dergh Yay. stanbul 1990, 3. basm: 265 vd., 313 vd.
[2]

[1]

Bu grlerin geni bir aklamas iin bkz: Prof. Dr. Yusuf Hikmet Bayur: Trk nklb Tarihi, TTK Yay. Ankara 1952, C: II, Ksm: IV: 439-456. [33] Geni bilgi iin bkz: Kara: a. g. m., Tan. Cumh. Trkiye Ans., letiim Yay. stanbul 1985, C: IV: 991 v.d.; Kara (1990):275-297. Ayrca bkz: Blent Varlk: Tanzimat ve Merutiyet Dergileri, Tan. Cum. Trk. Ans. letiim Yay. stanbul, C: I: 112-125; Zafer Toprak: II. Merutiyette Fikir Dergileri, Tan. Cum. Trk. Ans., letiim Yay. stanbul C: I: 126-132. [34] Dergilerdeki tartmann bu blmleri iin bkz: Bayur (1952), C: II, Ksm: IV: 425. [35] Geni bilgi ve airlerin iirlerinden rnekler iin bkz: Prof. Dr. Yusuf Hikmet Bayur: Trk nklab Tarihi, TTK Yay. Ankara 1983, C: I, Ksm: 2: 34-44. [36] Prof. Dr. lber Ortayl: Alevilik, usayrilik ve Bb- li, Trkiyede Aleviler, Bektailer, Nusayriler, Ensar Yay. stanbul 1999: 35-56. [37] Bkz. Prof. Dr. erif Mardin: Trkiyede Din ve Siyaset (Makaleler-III-), letiim Yay. stanbul 1991: 23. [38] Tunaya (1989), C: III: 497. [39] Tunaya (1989), C: III: 276. [40] Bkz. Mardin (1991): 61 vd. [41] Berkes (1973): 404; Mardin (1991): 163. [42] Mardin (1991): 157 vd. [43] Bkz. Mardin (1991): 156 vd. [44] Dr. efik Hsnnn bu grleri iin bkz: Do. Dr. Mete Tuncay: Trkiyede Sol Akmlar (1908-1925), Bilgi Yay. Ankara 1978, 3. basm: 379. [45] Enver Behnan apolyo: Trkiyede Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, Trkiye Yay. stanbul 1964: 448 vd.; Berkes (1973): 140 vd.; Aydemir (1986), C: II: 186. [46] Berkes (1973): 312. [47] Berkes (1973): 304. [48] Geni aklamalar iin bkz: Do. Dr. kr Haniolu: Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk (1889-1902), letiim Yay. stanbul 1985, C: I: 112 v. d, 188, 215 vd.,225 vd. [49] Geni bilgi iin bkz: Orhan Kololu: Abdlhamit Gerei, Gr Yay. stanbul 1987, 2. basm: 96 vd. [50] Besim Atalay: Bektailik ve Edebiyat, Ant Yay. stanbul 1991: 13. [51] Bkz. Ramsaur (1972): 128 vd.; Do. Dr. Sina Akin: Jn Trkler ttihat ve Terakki, Gerek Yay. stanbul 1980: 59. [52] Bkz. Reha amurolu: Gnmz Aleviliinin Sorunlar, Ant Yay. stanbul 1992: 120. [53] Mlikoff (1998): 302 vd. [54] Ramsaur (1972): 130 vd. [55] Bu rgtleri, derneklerin kurucular ve buralarda aktif grev yapanlarn kimlikleri iin bkz: Ramsaur (1972): 133 vd.; Yuriy Aatovi Petrosyan: Sovyet Gzyle Jn Trkler, Bilgi Yay. Ankara 1974: 251 vd.; Akin (1980): 56 vd. [56] Petrosyan (1974): 253. [57] Bkz. brahim Temo: brahim Temonun ttihat ve Terakki Anlar, Arba Yay. stanbul 1987: 8 vd. [58] Bkz. Naci Kutlay: ttihat Terakki ve Krtler, Koral-Frat Yay. stanbul 1991, 2. basm: 5. [59] Stefanos Yerasimos: Azgelimilik Srecinde Trkiye, Gzlem Yay. stanbul 1975, C: II: 1062; Feroz Ahmad: ttihat ve Terakki (1908-1914), Kaynak Yay. stanbul 1984: 255. [60] Kutlay (1991): 24, 28, vd. [61] Bkz. Atalay (1991):13; Do. Dr. Yaar Nuri ztrk: Tarihi Boyunca Bektailik, Yeni Boyut Yay. stanbul 1990: 200 vd.; Prof. Dr. Ethem Ruhi Flal: Trkiyede Alevilik Bektailik, Seluk Yay. stanbul 1991, 2. basm, s. 208. [62] Mlikoff (1993): 34. [63] Tunaya (1986), C:II: 522. [64] Bkz. Do. Dr. Bedri Noyan: Veli Baba Menakbnamesi, Can Yay. stanbul 1993: 296 vd. [65] brahim Temonun ttihat ve Terakki Anlar (1987): 138 vd. [66] brahim Temonun ttihat ve Terakki Anlar (1987): 18 [67] Resneli iyazi Beyin Anlar (1975): 171. [68] Resneli iyazi Beyin Anlar (1975): 109. [69] Geni bilgi iin bkz: Petrosyan (1974): 234 vd.; Ramsaur (1972): 150 vd. Bu alanda nemli bir alma iin bkz: H. Zafer Kars: Belgelerle 1908 Devrimi ncesinde Anadolu, Kaynak Yay. stanbul 1984: 46 vd., 124 vd. [70] Bkz. Mehmet erif Frat: Dou lleri ve Varto Tarihi, Ankara 1970, 3. basm: 165 vd.; Burhan Kocada: Lolan Oyma ve Yakn evre Tarihi, stanbul 1987: 115 vd.

[32]

Balaban oyma tarafndan korunan belgeler ve aklamalar iin bkz: Vatan zgl: I. Dnya Sava ncesinde Balabanllar, Osmanl Topluluu ve ttihat-Terakki ile lgili Baz Belgeler, Hac Bekta Veli Dergisi, Say: 16: 125-136, K 2000. [72] Kabasakal (1991): 26 vd. [73] Kabasakal (1991): 35 vd. [74] Kabasakal (1991): 75 vd. [75] Bkz. Hsamettin Ertrk (Yazan: Samih Nazif Tansu): ki Devrin Perde Arkas, Ararat Yay. stanbul 1969. 3. basm: 19 v.d. [76] Mlikoff (1998): 305. [77] Bkz. Abdlbaki Glpnarl: Tasavvuf, Gerek Yay. stanbul 1985, 2. basm: 127, 130 v.d. [78] Bkz. Abdlbaki Glpnarl: Melamilik ve Melamiler, Gri Yay. stanbul 1992: 15 vd., 26, 59 vd., 84, 98 vd., 114, 197 vd., 216, 275 vd. [79] Glpnarl (1992):14 [80] Glpnarl (1985):132, 153 vd. [81] Glpnarl (1992): XVI (F.Kprlnn nsz). [82] Glpnarl (1992): V (Murat Bardaknn nsz), 299 vd. [83] erif Mardin: 19.Yzylda Dnce Akmlar ve Osmanl Devleti, Tanz. Cumh. Trkiye Ans., letiim Yay. stanbul 1985, c: II: 348. [84] Orhan Kololu: ttihatlar ve Masonlar, Gr Yay. stanbul 1991: 252 vd. [85] O. Kololu: ttihatlar ve Masonlar (1991): 219 vd. [86] Halil Mentein Anlar (1986): 131 vd., 157. [87] Sanatsal bir dille anlat iin bkz: Erol Toy: Meclisler ve Partiler (Denemeler), stanbul 1990: 103 vd. [88] Bkz. Hseyin Cahit Yaln: Siyasi Anlar, Trkiye Bankas Kltr Yay. stanbul 1976: 183. [89] Aydemir (1986), C: II: 255 vd., 262 vd. [90] Bkz. Abidin Nesimi: Yllarn inden, Gzlem Yay. stanbul 1977: 194. [91] Bkz. Abidin Nesimi (1977): 31 vd. [92] Abidin Nesimi (1977): 155 vd. [93] Abidin Nesimi (1977): 193. [94] Abidin Nesimi (1977): 193. [95] Tunaya (1989), C: III: 407 vd. [96] Tansu (1969): 529 vd. [97] Orhan Kololu Abdlhamit ve Masonlar, Gr Yay. stanbul 1991 s: 71, 250. [98] Geni bilgi iin bkz: Do. Dr. smail Grkem: Baha Sait Bey, Trkiyede Alevi-Bektai, Ahi ve usayri Zmreleri, Kltr Bak. Yay. Ankara 2000: 24 vd. [99] Bkz. Zafer Toprak: Trkiyede Milli ktisat (1908-1918), Yurt Yay. Ankara 1982: 280. Rapor; 1925 ylnda Meslek Gazetesinin 19, 20, 21 ve 22. saylarnda Eski Trkiyede Tekilat / ttihat ve Terakki Tarafndan Evvelce Ankara ve Havalisinde Yaptrlan Tetkikata Gre Ahilere Dair Elde Edilmi Olan Malmat balyla yaynlanmtr. Bu yazlarn yeni dilden yaym iin bkz: Grkem (2000): 61-75. [100] Toprak (1982): 279 vd. [101] Bkz. Toprak (1982), s. 280. [102] Bkz. apolyo (1964): 2 vd. [103] Bkz. lken (1966), C: I: 423. [104] Grkem (2000): 12. [105] Bkz. lken (1966), C: I: 423. [106] Bkz. Prof. Dr. Orhan Trkdoan: Alevi-Bektai Kimlii / Sosyo Antropolojik Aratrma, Tima Yay. stanbul 1995: 43-46. [107] Baha Sait Bey, partinin grevlendirmesi nedeniyle Aleviler / Kzlbalar, Bektailer, Nusayriler, Ahiler, Tahtaclar ve epnilere ilikin hazrlad almalarn parti yaymlamaynca, daha sonralar Cumhuriyetin ilk yllarnda 1926-27 yllar arasnda Trk Yurdu Dergisinde dank makaleler biiminde kendi olanaklaryla yaymlar. Daha sonralar olduka gereksinim duyulan bu yazlarn birounu Nejat Birdoan (Bkz. ttihat-Terakkinin Alevilik Bektailik Aratrmas (Baha Sait Bey), Berfin Yay. stanbul 1994.), tmn ise Do. Dr. smail Grkem (Bkz. Baha Said Bey-Trkiyede Alevi-Bektai, Ahi ve usayri Zmreleri, Kltr Bak. Yay. Ankara 2000) yaymlarlar. Herbiri bir zel aratrma olan yazlar unlardr: Ehl-i Hakk ve Atam Gk Anam Yer (1915), Anadoluda timai Zmreler ve Anadolu timaiyat (1918), Memleketin yz: Anadoluda Gizli Mabetler (1919, Trkiyede Alevi Zmreleri / Tekke Alevilii-timai Alevilik (1926), Sufiyan Srei / Kzlba Meydan (1926), Sufiyan Srei / Kzlba Meydannda Dknlk (1926), Anadoluda Alevi Zmreleri / Tahtac, etmi, Hardal Trkmenleri Yahut Yan Yatr Srei (1926), Anadoluda Gizli Mabetler: usayriler ve Esrar- Mezhebiyeleri (1927),

[71]

Bektailer I.-II.: Batniler, Batnilerin k, Babailer, Ahiler, Mevleviler, Hac Bekta Veli ve Muasrlar (1927). [108] Kitabn yeni yaym vardr. Bkz. Ziya Gkalp: Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik nceleme, Komal Yay. Ankara 1975. Bu kitaba ilikin zayf da olsa u bilgi vardr. Bkz. Komal Yaynlarnn kitaba ekledii NSZ: 12. Ayrca kitaba ilikin hi de nesnel olmayan u deerlendirmeler yer alr: nceleme 1909da ttihat ve Terakki Partisinin isteiyle yaplmtr. ncelemede, duygusal yarglara yer verilmitir. Yeterli bir aratrma deildir. Buna karn, son tahlilde Trk bilim adamlarna nemli bir miras brakmaktadr. Kitap, Krt halknn dilinin, kltrnn varln ve bu varln XX. yzyln ilk eyreindeki durumunu vermektedir.; Bu aratrmaya ilikin bilgiler iin ayrca bkz: smail Beiki: Dou Anadolunun Dzeni, E Yay. stanbul 1970, 2. basm: 347; Bar Dnyas Dergisi, Say: 13: 241, Nisan 1963. [109] Grkem (2000): 13. [110] Zekariya Sertel: Hatrladklarm, Gzlem Yay. stanbul 1968: 81 vd. [111] Abidin Nesimi (1977), s. 111. [112] Baha Said Beye ilikin geni bilgi iin bkz: Grkem (2000): 1-50; Birdoan (19949: 7-12. [113] Bkz. Ziya Gkalp: Trkln Esaslar, Varlk Yay. stanbul 1963: 106 vd. [114] Grkem (2000): 25. [115] Geni bilgi iin Bkz. A. Cerraholu (Kerim Sadi): Trkiyede Sosyalizmin Tarihine Katk, May Yay. stanbul 1975: 398-407; Tuncay (1978): 152-162. [116] Bkz.: Cerraholu (1975):541 v. d [117] Bkz. Tahir Alangu Cumhuriyetten Sonra Hikye ve Roman (1919-1930), Antoloji, stanbul 1959, C: I: 125 vd. [118] Bu hareketin iinde biri olarak A. Nesimi Fatinolunun an ve gzlemleri iin bkz: Abidin Nesimi: Yllarn inden, Gzlem Yay. stanbul 1977: 244-250. [119] Vl Nurettin (V-n): Bu Dnyadan azm Geti, Cem Yay. stanbul 1979, 3. basm: 60 vd.; Mahmut Gololu: Cumhuriyete Doru (1921-1922),Ankara 1971: 49 vd.; Tuncay (1978): 294. [120] Gololu (1971): 51 vd. [121] Tuncay (1978): 154, 156, 158, 162. [122] Meclisteki grmeler iin bkz: Gololu (1971): 57 vd. [123] Ahmet Hamdi Tanpnarn Ahilii ve lonca sistemini lksel cemaat olarak niteleyen grlerinin ayrntl deerlendirmesi iin bkz: Hilmi Yavuz: Felsefe ve Kltr, ada Yay. stanbul 1975: 36-61. [124] Bkz. Kemal Tahir: Devlet Ana, Bilgi Yay. Ankara 1975, 5. basm: 108 vd. [125] Bu konularda ayrntl bir aratrma iin bkz: lhami Soysal: Dnyada ve Tekiyede Masonluk ve Masonlar, Der Yay. stanbul 1988, 4. basm: 167 vd., 217 vd. [126] Mlikoff (1998): 304. [127] Geni aklamalar iin bkz: O. Kololu: Abdlhamit ve Masonlar (1991): 70 v. d, 86, 249 vd. Ayrca Cemalettin Afgani iin bkz: Tunaya (1991): 237 vd. [128] O. Kololu: Abdlhamit ve Masonlar (1991): 20. [129] Bkz. O. Kololu: ttihatlar ve Masonlar (1991): 40 vd. [130] O. Kololu: ttihatlar ve Masonlar (1991): 131. [131] O. Kololu: ttihatlar ve Masonlar (1991): 213. [132] O. Kololu: ttihatlar ve Masonlar (1991): 327. [133] Metin iin bkz: O. Kololu: ttihatlar ve Masonlar (1991): 298 vd. [134] Bkz. O. Kololu: tihatlar ve Masonlar (1991): 351 vd. [135] Geni deerlendirmeler iin bkz: Ramsaur (1972): 122-131. [136] Akin (1980): 59. [137] O. Kololu: ttihatlar ve Masonlar (1991): 352. [138] Bkz. Mardin (1983): 24. [139] O. Kololu: ttihatlar ve Masonlar (1991): 355 v. d, 371 vd. ttihat ve Terakki atad eyhlislamlarn mason ve Bektai olmasna zen gstermitir. Hayri Efendi ile Musa Kzm Efendiler en ak rneklerdir. Bkz. Tunaya (1989), C: III: 309. [140] Geni aklamalar iin bkz: Ramsaur (1972): 132; Mlikoff (1993): 26 vd., 33, 108, 117, 232 vd.; Mlikoff (1998): 304 vd.; Bozkurt (1990): 69. [141] Gl aal Gven (Haz.): Belgelerle Msr, Ermeni, Krt, Dou Rumeli Meseleleri, Kmil Paann Anlar, Arba Yay. stanbul 1991, 2. basm: 291. [142] Bkz. Thierry Zarcone: Bektailiin Rnesans: Bat Karsnda Bir Mistik deoloji, Nefes Dergisi, Say: 32, 33, 34, Haz.-Tem. 1996. [143] Bkz. lhan Seluk- G. aylan- . Kalkan: Trkiyede Alevilik ve Bektailik, Hasat Yay. stanbul 1991: 135 vd.

Bkz. Prof. Dr. Irne Mlikoff: amk Kemalin Bektailii ve Masonluu, Tarih ve Toplum Dergisi, Say: 60: 17, Aralk 1988. [145] Mektubun metni ilkin u kaynakta yaynlanmtr. Bkz. Ramsaur (1972): 132.

[144]