Você está na página 1de 90

1

2


Proaganda. Idcologia c Maniulaao
Nclson JaIr Carcia
|12-10-1947-06-11-2002|

Vcrsao ara cDool
cDoolsDrasil.con

Fonic Digiial
FoclciEdiiion dc 1999
www.cloolslrasil.con
www.jaIr.org
www.ngarcia.org

1999, 2005 Nclson JaIr Carcia
3

ndice
O Autor 4
Capa 7
|Da FoclciEdiiion dc 1999|
Propaganda comercIaI, eIeItoraI e IdeoIgIca 8
CIasses e propaganda 20
DesenvoIvImento da propaganda 29
EIaborao 30
CodIIIcao 45
ControIe IdeoIgIco 53
Contrapropaganda 62
DIIuso 67
EIeItos da Propaganda 81
Sobre o autor 89
|Da FoclciEdiiion dc 1999|
4

O Autor

Yo soy yo y ni circunsiancia
y si no la salvo a clla no nc salvo yo"
Oricga y Cassci (Mcdiiacioncs dcl 'Quijoic', I, 322}

Nclson JaIr Carcia, cssc o nonc sol o qual
fui rcgisirado c laiizado cn ouiulro dc 1947.
Fiz Prinario, Sccundario c Colcgial cn cscola
ullica. O cnsino oficial cra scrio, os rofcssorcs,
rcsciiados, vivian con dignidadc.
Vcio o vcsiilular, fui arovado ara a
Faculdadc dc Dirciio do Largo Sao Francisco.
Cloria ara nin, orgulIo ara a fanlia, invcja
cnirc ccrios vizinIos.
Advoguci or quasc una dccada c, ao ncsno
icno, ingrcssci no nagisicrio sucrior. Lccionci
5
cn varias unidadcs da USP, rincialncnic na
ECA, c cn algunas Faculdadcs ariicularcs.
Na ECA nairiculci-nc cn Pos-Craduaao, fui
arovado c conclui ncsirado c douiorancnio.
Esccializci-nc cn conunicaao crsuasiva c
roaganda idcologica. Valcu, arcndi, alcn dc
icorias gcrais, roaganda, rclacs ullicas,
jornalisno, cincna, iclcvisao, un ouco dc arics
lasiicas. Alcn disso, conscgui sucrar un ouco
do csriio larroco c lurocraiico quc a Faculdadc
dc Dirciio nc Iavia incuiido.
Escrcvi cinco livros, ircs cn acl c dois
clcirnicos, scn coniar ccnicnas dc ariigos c
crnicas. Ha ircs anos sou cronisia dc O
Aiilaicnsc", o naior c nclIor jornal dcsia cidadc.
Aaionado cla Inicrnci, crici csic siic
dcdicado conunicaao crsuasiva, inclusivc
rcroduzindo olras classicas rclacionadas dircia
ou indirciancnic ao icna. Todas as olras sao dc
accsso graiuiio. Esiudci scnrc or conia do
Esiado, ou nclIor, da Socicdadc quc aga
inosios; icnIo a olrigaao dc rciriluir ao
ncnos una goia do quc cla nc roorcionou."

Noia do Ediior. O icio acina cra o dc
arcscniaao do Fidcndo Casiigai Morcs", siic
quc Nclson JaIr Carcia naniinIa na wcl c ondc
6
scus livros c ariigos csiavan disosiao do
nundo, lcn cono nuiias c nuiias olras
classicas. Nclson nos dciou cn una nanIa
nullada dc 6 dc novcnlro dc 2002. Sua olra
coniinua iluninando o nundo.
A rcscnic cdiao dc Proaganda. Idcologia c
Maniulaao", c una rcroduao, cn ouiros
fornaios, do iiulo lanado cn FoclciEdiiion cn
1999, un dos rinciros cdiiados clo
cDoolsDrasil.con, con a colaloraao do Nclson.
Esiava disonvcl, cn Iinl, no Fidcndo Casiigai
Morcs |www.jaIr.org, c, dcois, cn novo
cndcrco c sol a ncsna dircao", cn
www.ngarcia.org|, siic dcsconiinuado con o
falccincnio dc scu wclnasicr. Nclson JaIr
Carcia.
7


PROPAGANDA: IDEOLOGIA E
MANIPULAO

N1son Jor Goro1o

Esic livro foi ullicado cn vcrsao Cuicnlcrg cla
Ediiora Drasilicnsc sol o iiulo O Que
Propaganda IdeoIgIca. Tcnia csclarcccr cono a
roaganda c uiilizada cn una socicdadc, suas
lascs sociais c idcologicas c as rinciais
iccnicas cnrcgadas.
FoclciEdiion. 14 dc agosio dc 1999 -
Fcroduao auiorizada
8


Propaganda comercial, eleitoral
e ideolgica

Ao assisiir iclcvisao, lcr un jornal ou
rcvisia, ouvir radio ou olIar un cariaz dc rua,
icn-sc a aicnao dcscriada ara ncnsagcns quc
convidan a ccrincniar un dcicrninado
roduio ou a uiilizar algun scrvio. Sao anuncios
quc cdcn ara usar un saloncic, funar
cigarros dc ccria narca, dcosiiar dinIciro nuna
cadcrncia dc ouana c inuncros ouiros.
Ouiras vczcs, cnlora scn sc rcfcrir
csccificancnic aos roduios ou scrvios, os
anuncios ncncionan una dcicrninada cnrcsa
ou insiiiuiao, falan dc sua inoriancia ara a
socicdadc, dos cnrcgos quc cla roicia ou dc
sua coniriluiao ara o rogrcsso do as.
Procuran, dcssa forna, criar una inagcn
osiiiva da cniidadc ara quc sc a considcrc con
sinaiia. Traia-sc, cn iodos csscs ccnlos, dc
ullicidadc, ianlcn dcnoninada roaganda
concrcial.
A roaganda clciioral, gcralncnic, c
rcalizada cn vcscras dc clcics. Suas
ncnsagcns, vciculadas clos ncios dc
9
conunicaao ou divulgadas dirciancnic airavcs
dc discursos c aclos cssoais, convidan a voiar
cn dcicrninado candidaio, cnalicccn suas
qualidadcs osiiivas c infornan solrc as olras
quc rcalizou no assado c as quc ira fazcr no
fuiuro, sc clciio.
A roduao dcsscs anuncios cnvolvc divcrsas
c difcrcnics ciaas. A cnrcsa quc dcscja
auncniar as vcndas, o nuncro dc usuarios dc
scus scrvios, ou o candidaio quc qucr scr clciio,
coniraia una agcncia dc roaganda. A ariir
da, rofissionais csccializados assan a
csiudar cuidadosancnic os divcrsos asccios quc
lIcs crniian adquirir un crfciio conIccincnio
da siiuaao. Vcrifican as caracicrsiicas do
roduio ou scrvio, fornas dc disiriluiao, rcos
c infornan-sc solrc os concorrcnics. No caso dc
candidaios a cargos oliicos, analisan suas
qualidadcs, asccios fsicos, idcias quc dcfcndcn
cic. Oliido o naior nuncro ossvcl dc
infornacs, a agcncia assa a invcsiigar os
rovavcis consunidorcs ou clciiorcs. Pcsquisa
scus Ialiios, ccciaiivas, noiivacs, dcscjos c
iodos aquclcs clcncnios ncccssarios ara rcvcr
as aiiiudcs quc odcrao assunir cn facc das
roosias a scrcn arcscniadas. Vcrifica, ainda,
os Ialiios dc lciiura, locais quc frcqucnian,
canais dc iclcvisao c csiacs dc radio quc
rcfcrcn c os rcscciivos Iorarios. Dc ossc dc
iodos csscs dados, rclaiivos ao quc dcvc scr
10
anunciado, s cssoas quc dcvcn rccclcr as
ncnsagcns c aos vcculos dc divulgaao, a
agcncia rcara a cananIa. Tcn condiao,
assin, dc criar os concrciais c anuncios dc forna
airaiiva c convinccnic ara, cn scguida, difundi-
los nos locais, vcculos c Iorarios nais
adcquados consccuao dos oljciivos quc icn
cn visia.
A cssoa quc rccclc a conunicaao nao
cnconira ncnIuna dificuldadc cn crcclcr quc
sc iraia dc roaganda, ou scja, dc quc cisic o
fin csccfico dc gcrar una rcdisosiao ara a
conra ou uiilizaao da scrvio, criar una
inagcn favoravcl da cnrcsa ou olicr voios.
Podc, inclusivc, cviiar os aclos dcsligando a TV,
nudando a csiaao do radio ou sinlcsncnic
nao rcsiando aicnao.
Ha una ouira forna dc roaganda quc sc
dcscnvolvc dc nancira lcn nais conlca. Nos
casos aic agora ncncionados a ncia cra
csiinular acnas a raiica dc un ou alguns aios
isolados. Pronovia-sc, cono vinos, a cscolIa dc
lcns ou scrvios dc ccrias cnrcsas ou a oao
dc voio ara o candidaio dc dcicrninado ariido.
A roaganda idcologica ao conirario, c nais
anla c nais glolal. Sua funao c a dc fornar a
naior aric das idcias c conviccs dos
indivduos c, con isso, oricniar iodo o scu
conoriancnio social. As ncnsagcns arcscnian
11
una vcrsao da rcalidadc a ariir da qual sc
roc a ncccssidadc dc nanicr a socicdadc nas
condics cn quc sc cnconira ou dc iransforna-
la cn sua csiruiura cconnica, rcginc oliico ou
sisicna culiural.
Nao c nais iao facil crcclcr quc sc iraia dc
roaganda c quc Ia cssoas icniando convcnccr
ouiras a sc conoriarcn dc dcicrninada
nancira. As idcias difundidas ncn scnrc
dcian iransarcccr sua origcn ncn os oljciivos
a quc sc dcsiina. Por iras dclas, coniudo, cisicn
scnrc ccrios gruos quc rccisan do aoio c
ariiciaao dc ouiros ara a rcalizaao dc scus
inicnios c, con cssc oljciivo, rocuran crsuadi-
los agir nuna ccria dircao. E clcs conscgucn,
nuiias vczcs, conirolar iodos os ncios c fornas
dc conunicaao, naniulando o conicudo das
ncnsagcns, dciando assar algunas
infornacs c ccnsurando ouiras, dc ial forna
quc so c ossvcl vcr c ouvir aquilo quc lIcs
inicrcssa.
Os noiiciarios dc jornais, radio c iclcvisao c
os docuncniarios cincnaiograficos iransniicn
as infornacs cono sc fosscn ncuiras, ncra c
sinlcs dcscriao dos faios ocorridos. Mas, cn
vcrdadc, cssa ncuiralidadc c acnas aarcnic,
ois as noicias sao rcviancnic sclccionadas c
inicrrciadas dc noldc a favorcccr dcicrninados
onios dc visia. Os filncs dc ficao, ronanccs,
12
ocsias, as lciras dc nusicas c crcsscs
arisiicas dc nancira gcral arcccn rcsuliar da
livrc inaginaao dos nais variados ariisias.
Todavia, a disiriluiao a ronoao das olras sao
coniroladas dc nodo a so iornar conIccidas
aquclas cujo conicudo nao coniraric as idcias
doninanics. As dcnoninacs dc ruas c raas,
as lacas concnoraiivas c dc sinalizaao, as
csiaiuas c cfgics dc cssoas, colocadas nos nais
divcrsos logradouros, aarcnicncnic sc dcsiinan
acnas a scrvir dc oricniaao ou a dccorar os
anlicnics. Porcn, na naioria dos casos, cuja
vida dcva scrvir dc ccnlo, con o oljciivo dc
quc scjan iniiadas cn lcncfcio da rcalizaao
dos inicrcsscs ronovidos cla roaganda.
Profcssorcs ciravasan sua funao dc iransniiir
conIccincnios cicnificos ara divulgar
concccs conronciidas con ccrias osics.
Ldcrcs rcligiosos, quc sc roc a oricniar scus
adcios clos caninIos da az csiriiual c da
salvaao cicrna, acalan cnurrando-os ara
acs quc favorcccn lucros naicriais c anlics
icrrcnas.
Por ioda a aric c cn iodos os noncnios sao
roagadas idcias quc inicrfcrcn nas oinics
das cssoas scn quc clas sc acrcclan disso.
Dcssc nodo, sao lcvadas a agir dc una ouira
forna quc lIcs c inosia, nas quc arccc or
clas cscolIida livrcncnic. Olrigadas a conIcccr a
rcalidadc soncnic naquclcs asccios quc icnIan
13
sido rcviancnic crniiidos c lilcrados, acalan
iao cnvolvidas quc nao icn ouira alicrnaiiva
scnao a dc cnsar c agir dc acordo con o quc
rcicndcn dclas. Un ccnlo concrcio, dcniro
da Iisioria lrasilcira, crniiira csclarcccr nclIor
cssa anliiudc da roaganda idcologica.
En alril dc 1964, alguns niliiarcs, con
aoio dc oliicos, cnrcsarios c scgncnios da
classc ncdia, ionaran o odcr airavcs dc un
golc dc csiado. O novo rcginc oliico foi
rcdcfinido no scniido dc rcsiringir a ariiciaao
oular, incdindo quaisqucr rcivindicacs,
novincnios ou confliios. Paralclancnic,
rounIa-sc a rcoricniaao do sisicna
cconnico ara un nodclo dc dcscnvolvincnio
quc, difcrcnicncnic das roosias nacionalisias
anicriorcs, crniiiria naior cnciraao dc caiial
cicrno no as.
Essas dircirizcs cran fiadas cn funao dos
inicrcsscs das cnrcsas nuliinacionais, dos
grandcs roriciarios dc icrras, indusiriais,
concrcianics c lanquciros. Airavcs dclas,
csiinulava-sc a acunulaao dc caiial scn os
incnodos das icnscs causadas cla luia
rcivindicaioria dos iralalIadorcs.
Mas csscs oljciivos nao odcrian scr
rcalizados scn o aoio c a colaloraao dos
iralalIadorcs cn gcral c da classc ncdia.
14
Ncccssiiavan-sc dos ocrarios nas falricas, dos
colonos nas fazcndas c dos funcionarios nas
rcariics. Era rcciso quc iodos iralalIasscn c
sc csforasscn o nais ossvcl, scn grandcs
cigcncias, ara ronovcr a cansao cconnica.
claro quc ial aoio nao scria conscguido sc as
cssoas visadas nao csiivcsscn convcncidas dc
quc aiuavan cn funao dc scus rorios
inicrcsscs c lcncfcios. Para isso o govcrno
ronovcu una inicnsa cananIa dc roaganda
idcologica, quc sc rcsolvcu duranic varios anos.
Inicialncnic inrovisada c ouco
sisicnaiica, a roaganda logo assaria a scr
oricniada or orgaos csccialncnic criados ara
coordcnar as cananIas. A Asscssoria Esccial
dc Fclacs Pullicas da Prcsidcncia dc Fcullica
(AEFP} cncarrcgou-sc da roaganda nos
govcrnos dc Cosia c Silva c Mcdici. Cciscl icvc a
Asscssoria dc Inrcnsa c Fclacs Pullicas
(AIFP}, dcois dcsncnlrada cn duas. Figucircdo
criou a Sccrciaria da Conunidadc Social
(SECOM}, osicriorncnic sulsiiiuda cla
Sccrciaria dc Inrcnsa c Divulgaao (SID}.
Organizou-sc, cn iodo o as, un sisicna dc
ccnsura dc ial forna rigoroso quc quasc nada
odia scr divulgado scn rcvia auiorizaao.
Qualqucr infornaao ou noicia quc nao csiivcssc
dc acordo con a idcologia oficial do govcrno cra
roilida c odia acarrciar a uniao do
15
rcsonsavcl. Esialclccido, dcssa forna, o
conirolc alsoluio das infornacs, a roaganda
assava a dcscnvolvcr-sc scn ncnIun olsiaculo.
O rinciro asso foi jusiificar o golc do csiado c
o rcginc inlaniado. Elicava-sc quc o niliiarcs
Iavian ionado o odcr orquc o Drasil cra un
as dcsorganizado clas criscs cconnicas c
disiurlios oliicos consianics quc os
govcrnanics c adninisiradorcs corruios nao
conscguian solucionar. A dranaiica ancaa dc
sulvcrsao c gucrra rcvolucionaria, oricniada or
conunisias oriadorcs dc idcologias coiicas c
alicngcnas", cra o rcicio anunciado ara
jusiificar o caraicr auioriiario c rcrcssivo do
govcrno.
Procurando lcgiiinar o rcginc, a roaganda
cncarrcgou-sc dc cnalicccr os rcsidcnics,
arcscniando-os cono ldcrcs os nais indicados
ara scrcn cIcfcs dc govcrno. Con a consiruao
dc una inagcn osiiiva dos rcsidcnics,
cscrava-sc conscguir dcscriar a confiana da
oulaao ara as suas dcciscs, clicacs c
csclarccincnios. Prcicndia-sc olicr, ianlcn, a
sulnissao s convocacs dc nolilizaao ara o
iralalIo c aoio ao govcrno.
Mas nao lasiavan inagcns; cra rcciso
alguns faios concrcios quc nosirasscn govcrnos
aiuanics, c a roaganda sc cncarrcgou dc
difundi-los. Todas as rcalizacs, cqucnas ou
16
grandcs, cran divulgadas ara iodo o Drasil con
insisicncia c rcciiao. A iodo o noncnio, na
inrcnsa, radio, iclcvisao ou cincna, sc
ncncionavan a indusirializaao do Nordcsic, a
Transanaznica, os nilIcs alfalciizados clo
Molral c ianios ouiros.
Muiios fciios foran cagcrados c
dranaiizados ao circno, con o oljciivo dc
sugcsiionar os ouvinics. Sugcria-sc quc naquclc
crodo sc fizcra nais quc cn ioda a Iisioria
anicrior do as; inuncras consirucs cran
arcscniadas cono as naiorcs do nundo.
Afirnava-sc quc iodas a rcalizacs visavan ao
lcn csiar da oulaao cn gcral, oculiando-sc
quc os naiorcs lcncficiados cran os dcicniorcs
do grandc caiial.
Aclava-sc ara o orgulIo airioiico da
oulaao, nas o anor airia assou a scr
sinnino dc sulnissao ao govcrno. Qucn
conicsiassc o rcginc niliiar assava a scr
considcrado aniilrasilciro, c o slogan" dc 1970
inunIa. Drasil, anc-o ou dcic-o".
En scguida, a roaganda rocurava insiilar
o csriio dc fc no as ara quc a oulaao,
confiando no fuiuro, aguardassc cIcgada dc dias
nclIorcs c suoriassc calnancnic as
dificuldadcs. Dizian quc o Drasil cra una grandc
cicnsao dc icrras fcricis cujas inuncras
17
riquczas crniiirian quc vicssc a sc iransfornar
cn grandc oicncia. Pronciia-sc a roduao dc
ouro, uranio, fcrro, cirolco c alincnios cn
grandcs quaniidadcs, quando cniao nao Iavcria
nais rollcnas ncn sofrincnios.
Oiinisno c confiana assaran a scr a
inica das ncnsagcns. CIcgou a Iora dc crcsccr
scn inflaao" (Casiclo Dranco}. Confianos no
Drasil" (Cosia c Silva}. Ningucn scgura o Drasil"
(Mcdici}. Esic c un as quc vai ra frcnic"
(Cciscl}. O Drasil cnconirou a sada. Vanos
iodos crcsccr" (Figucircdo}. Foran cocas c
slogans difcrcnics, nas scnrc o ncsno scniido.
Lcgiiinados o golc c o rcginc, consiruda a
loa inagcn dos rcsidcnics c suas rcalizacs,
csiinulados o airioiisno c a confiana, rcsiava
cdir aoio c convocar ara o iralalIo.
Pariiciaao", a idcia-cIavc da scgunda nciadc
dos anos 60 coniinuaria un lcna a scr rcciido
clos anos afora. Paguc scus inosios" (Casiclo
Dranco}. A ordcn do Drasil c o rogrcsso.
MarcIc conosco" (Cosia c Silva}. Vocc csia
convidado a ariiciar das duzcnias nilIas"
(Mcdici}. O Drasil c o iralalIo c ariiciaao dc
iodos" (Cciscl}. Todos csscs slogans, cada un na
sua coca, foran inicnsa c sisicnaiicancnic
rcciidos cn iodos os ncios dc conunicaao.
18
A roaganda dcu rcsuliados. Crandc aric
da oulaao acrcdiiou no quc ouvia confiando
cn quc os govcrnos niliiarcs cran lcgiinos c
dcfcndian scus inicrcsscs. Sulncicu-sc s
dcciscs oliicas c colalorou con o scu iralalIo.
Os oljciivos foran alcanados cn sua naior
aric. O as sucrou a crisc cn quc sc
cnconirava cn 1964, candiu-sc o sisicna
financciro, o caiial csirangciro invcsiiu cn iodos
os sciorcs, divcrsificou-sc a agriculiura c sc
dcscnvolvcu a indusiria. As falricas, as fazcndas
c os lancos crcsccran c con clcs os lucros. Os
grandcs lcncficiados foran os roriciarios do
grandc caiial. Una cqucna aric da oulaao
rccclcu alguns oucos fruios dcssc
dcscnvolvincnio, nas os caiialisias viran sua
riqucza nuliilicar-sc raidancnic, ficando con
a naior aric. Para as classcs iralalIadoras,
coniudo, a ior conscqucncia foi a alicnaao
roduzida cla roaganda, a ignorancia solrc
suas rorias condics dc vida c scu acl na
socicdadc. Misiificadas, crdcran grandc aric
da sua caacidadc dc organizaao c luia cn
dcfcsa dc scus rorios inicrcsscs, c so ao final
dos anos 80 c quc virian a rccucrar aric dc
sua fora.
Esscs ccnlos sao sinlificaiivos ara
nosirar a fora dc cansao da roaganda
idcologica. Ela foi cnrcgada cn iodas as cocas
conIccidas da Iisioria, clos nais divcrsos
19
gruos c ldcrcs. Uns ara nanicr o siaius quo c
garaniir scu odcr, ouiros ara iransfornar a
socicdadc iodos rocuraran cnvolvcr as nassas
na consccuao dc dcicrninados oljciivos c
rcalizaao dc ccrios inicrcsscs. Inuncras vczcs a
roaganda foi ioial, uiilizada nao acnas ara
divulgar alguns idcias c rincios, nas ara
incuiir ioda una visao do nundo c sua Iisioria,
dc idcias c rcsciio do acl dc cada indivduo c
sua fanlia, da osiao dos gruos c classcs na
socicdadc c ara inor valorcs c adrcs dc
conoriancnio cono os nais adcquados c nais
jusios.
A roaganda ncn scnrc sc dcscnvolvcu da
ncsna nancira, nas variou confornc o noncnio
Iisiorico quc foi rcalizada. En cada coca, o
nodo dc roduao cconnico vigcnic, o csiadio
cn quc sc cnconiravan as foras roduiivas, a
osiao c caacidadc das classcs sociais cn
confliio c quc dcicrninaran a forna, o conicudo
c o grau dc inicnsidadc das cananIas. Mas Ia
alguns asccios quc crnancccn consianics,
rccicn-sc na Iisioria, c odcn scr considcrados
rincios gcrais. o quc sc vcra a scguir.
20


Classes Sociais, Ideologia e
Propaganda

As acs Iunanas sc dcfincn c sc
disiingucn clo faio dc quc sao rcalizadas con
un caraicr cnincnicncnic social, lascadas na
coocraao cnirc divcrsos indivduos. Para quc
ossan saiisfazcr s suas ncccssidadcs, as
cssoas dccndcn dc lcns c roduios os nais
divcrsos. A roduao c disiriluiao dcsscs lcns
cigcn o iralalIo inicgrado dc varios Ioncns,
colalorando uns con os dcnais. Para quc cssa
colaloraao scja ossvcl, c indiscnsavcl quc
Iaja ccrias idcias oricniadoras, ariilIadas cla
naioria, quc a oricnic nuna ncsna dircao,
crniiindo a consccuao dos oljciivos conuns.
Cada indivduo rccisa icr concccs a rcsciio
do ncio cn quc vivc, dos oljciivos quc dcvcn scr
aiingidos c do scu acl no conjunio das rclacs
sociais. Soncnic quando cssas idcias coincidcn
con as dos dcnais ncnlros da socicdadc c quc
lIcs c ossvcl agir c ariiciar dc forna
Iarnnica c inicgrada.
As idcias nao surgcn foriuiiancnic na ncnic
Iunana, nas sao roduzidas a ariir da
21
crccao da rcalidadc concrcia, ial cono vivida
clos ncnlros da socicdadc. Ocorrc quc as
cssoas nao vivcn da ncsna forna. Enlora sc
cnconircn cranic una ncsna rcalidadc,
inscrcn-sc ncla dc nanciras difcrcnics, advindo
da divcrsas c disiinias fornas dc cnsar. En
ouiras alavras, as idcias sao dcicrninadas cla
osiao quc sc ocua no conicio social. Fcsia
vcrificar cono sc caracicrizan as difcrcnas dc
ariiciaao dos indivduos cn una ncsna
socicdadc.
A forna cono os Ioncns sc cnconiran
inicgrados na roduao cconnica dcicrnina os
liniics dc sua aiuaao c ariiciaao cn iodos os
nvcis sociais, csialclcccndo o scu csao". A
crcssao csao", no asccio social, icn un
scniido csccfico. a arca, dcfinida or ccrios
liniics, dcniro dos quais os indivduos c gruos
odcn agir. Nao sc iraia dc una arca fsica ou
gcografica, nas dc un conjunio dc rclacs. Isio
significa dizcr quc as cssoas, cn suas rclacs
con os oljcios naicrias c inaicriais c con ouiros
indivduos, csiao condicionadas or ccrias
larrciras quc rcsiringcn suas ossililidadcs dc
aao. o caso das classcs sociais. Una classc
social sc consiiiui clo conjunio daquclcs
indivduos quc icn una ncsna osiao c
ocuan o ncsno csao no lano da roduao
cconnica, siiuaao quc lIcs dcicrnina una
ncsna forna dc ariiciaao a nvcl oliico c
22
culiural. Quando a roduao sc cnconira
organizada cn noldcs caiialisias, a socicdadc sc
caracicriza cla divisao cn duas classcs
fundancniais. os iralalIadorcs dc un lado c os
caiialisias do ouiro. Essas duas classcs vivcn
cn condics ioialncnic divcrsas c aniagnicas.
Os iralalIadorcs icn o scu csao dclini-
iado clo faio dc quc cniran na roduao acnas
con sua fora dc iralalIo, ariiciando dos
rcsuliados airavcs dc un salario quc lIcs
garanicn, cclusivancnic, o nnino ncccssario
roria sulsisicncia. Fcflciindo cssa nargina-
lizaao cconnica, cn nvcl oliico, os
iralalIadorcs sao acnas os sujciios assivos
das dcciscs c ncdidas gcradas no scio do
Esiado. Essas dcciscs sao ionadas c inlc-
ncniadas airavcs dc orgaos govcrnancniais,
ondc os rcrcscnianics dos iralalIadorcs nao
cisicn ou consiiiucn una ninoria
insignificanic. No lano culiural, da ncsna
forna, a siiuaao rcflcic a rcalidadc cconnica,
scndo nninas as ossililidadcs dc accsso aos
roduios culiurais ara qualqucr iralalIador.
Poucos odcn csiudar cn cscolas alcn dc
dcicrninado grau, nao icn condics dc adquirir
livros, discos ou quadros, ncn dc frcqucniar
conccrios, cincna ou icairo.
Por ouiro lado, o csao dos aircs, dos
caiialisias, c lcn nais anlo. Elcs sao os
23
roriciarios dos ncios dc roduao. as icrras,
naquinas, fcrrancnias. Ncssa condiao,
arorian-sc da naior aric dos lcns
roduzidos, faio quc sc concrciizan no scu
crcsccnic cnriquccincnio. Conscgucn conirolar
orgaos do govcrno ara quc as dcciscs c ncdidas
scjan favoravcis aos scus inicrcsscs c icn grandc
accsso roduao culiural quc, inclusivc,
ajudan a financiar.
Essa divcrsidadc dc osics, frcnic a una
ncsna rcalidadc, dcicrnina as concccs a
rcsciio dcla scjan igualncnic disiinias. Sc ara
os nais rivilcgiados iraia-sc dc una socicdadc
lcn organizada c jusia, ara os dcnais cla lIcs
arccc alsurda c dcsunana.
Todavia, os liniics quc dcfincn os csaos
das classcs sociais nao sao csiaiicos ncn cicrnos.
En dcicrninados noncnios Iisioricos surgcn
ossililidadcs, ara una classc ou aric dcla, dc
anliar scu cano dc aao. A ossililidadc
aarccc, gcralncnic, quando un gruo adquirc
naior fora cn viriudc do auncnio nuncrico dc
sucs ncnlros, ou or sc icr organizado nclIor,
ou qualqucr ouira razao quc crniia visualizar
una alicrnaiiva dc luiar c conquisiar nclIorcs
condics dc cisicncia. o quc icn ocorrido
con os ocrarios da naioria dos ascs dc
ccononia caiialisia. O dcscnvolvincnio
cconnico faz con quc scjan ncccssarios
24
iralalIadorcs con nclIor Ialiliiaao rofissio-
nal. Pclo rorio faio dc scrcn nais qualificados
c, orianio, iniclcciualncnic nclIor rcarados,
csscs ocrarios cnconiran-sc con nais condi-
cs dc cnicndcr a siiuaao c crcclcr a
coniradiao cnirc o laio nvcl salarial c os alios
lucros das cnrcsas. A ariir do noncnio cn
quc assan a irocar infornacs c discuiir sua
siiuaao, concan a adquirir naior caacidadc
dc organizaao c nolilizaao, quc lIcs crniic
luiar o olicr nclIorcs condics dc vida.
Ocorrc, coniudo, quc dcvido s dissidcncias c
aniagonisnos cisicnics cnirc as classcs sociais,
a anliaao do csao dc aiuaao dc una,
gcralncnic, inlica a rcduao do csao da
ouira. Fcalncnic, a ossililidadc dc os
iralalIadorcs olicrcn un auncnio salarial
rcsulia na igual ossililidadc dc rcduao dos
lucros dos aircs. Da ncsna forna, a
ariiciaao oliica airavcs da clciao dc alguns
rcrcscnianics ocrarios significaria una dini-
nuiao do nuncro cquivalcnic dc rcrcscnianics
dos aircs c assin or dianic.
ncssa coniradiao quc sc dcfincn os
inicrcsscs das classcs sociais. O csao assvcl
dc scr ocuado clos iralalIadorcs consiiiui, ao
ncsno icno, una arca assvcl dc scr crdida
clos aircs. Essc csao corrcsondc, ncssc
noncnio, aos inicrcsscs" dos sciorcs cn
25
confliio. Isso significa dizcr quc o inicrcssc" dc
una classc social corrcsondc ossililidadc
quc cla icn dc anliar o csao quc ocua ou
ncccssidadc dc dcfcndc-lo conira as ancaas dc
ouira classc. Ncssc caso, ara a classc ocraria
iraia-sc dc un inicrcssc dc iransfornaao, con
ncnor ou naior nudana dc suas condics.
Para a classc aironal, significa un inicrcssc dc
nanuicnao, dc conscrvar a socicdadc na forna
cono sc cnconira organizada, incdindo una
nudana quc signifiquc a crda dc una arca ja
ocuada c das vaniagcns c rivilcgios quc cla
rcrcscnia. A inicnsidadc da nudana varia dc
acordo con as condics concrcias cn quc sc
cnconira a socicdadc naquclc noncnio. Podc
Iavcr cqucnas nudanas quaniiiaiivas, con
naior ndicc salarial, nais rcrcscnianics oli-
iicos, dirciio dc frcqucniar cscolas dc grau nais
clcvado. Podc, ianlcn, iraduzir-sc cn radicais
iransfornacs qualiiaiivas, cono a nudana do
sisicna cconnico ou do rcginc oliico.
Volicnos, agora, analisc da forna cono sc
dcscnvolvcn as idcias dos agcnics sociais.
Qual a rincira condiao ncccssaria ara quc
una classc consiga rcalizar scus inicrcsscs,
aiuando no scniido dc anliar ou nanicr scu
csao? Anics dc nais nada c rcciso quc scus
ncnlros crcclan quc cssa ossililidadc cisic.
Para ianio c inorianic quc icnIan
conIccincnio da siiuaao cn quc vivcn, sailan
26
qual a sua fora c quais as condics cn quc sc
cnconiran os ncnlros dc ouiras classcs. So
cniao icn condics fiar oljcios c iraar os
caninIos nais adcquados ara aiingi-los, quc
odcn scr dcsdc una rcivindicaao cranic un
irilunal aic una grcvc gcral c ncsno una
rcvoluao arnada. En ouiras alavras, c rcciso
quc a classc adquira conscicncia das suas rcais
condics dc cisicncia c das ossililidadcs dc
nudana ou da ncccssidadc dc nanuicnao
ncssas ncsnas condics. Essa conscicncia nada
nais c quc un conjunio dc idcias a rcsciio da
rcalidadc social, ou scja, una idcologia.
Una idcologia conicn ircs iios lasicos dc
idcias, quc sao as rcrcscniacs, os valorcs c as
nornas. Fcrcscniacs sao idcias a rcsciio dc
cono c a rcalidadc. cono csia organizada a
socicdadc, cn quc classcs sc dividc, sc Ia ou nao
cloraao dc una cla ouira, cono ocorrc a
cloraao cic. Valorcs sao idcias a rcsciio dc
cono dcvc scr a rcalidadc. a organizaao social
dcvc scr difcrcnic, scn classcs c scn cloraao
ou, cniao, iudo dcvc crnancccr cono csia.
Finalncnic, nornas sao aquclas idcias a rcsciio
do quc dcvc scr fciio ara iransfornar a rcalidadc
ou nanic-la nas condics cn quc sc cnconira.
voiar no candidaio quc iornc a socicdadc ncnos
injusia, organizar una grcvc ara forar o
govcrno a rovidcnciar nudanas ou, ara
aquclcs quc qucrcn nanicr a siiuaao, usar
27
fora olicial ara rcrinir rcivindicacs, dcniiir
ocrarios grcvisias cic.
Una vcz dcfinida, a idcologia scrvc cono
nodclo ara a conrccnsao da rcalidadc c guia
oricniador da conduia dc iodo o gruo c dc cada
indivduo cn ariicular. Fcsia vcrificar dc quc
forna cssa idcologia c roagada, iornando-sc
conIccida clos divcrsos ncnlros dc una classc
social ou, aic ncsno, or ioda a socicdadc.
Una idcologia nunca surgc, ao ncsno
icno, ara iodos os ncnlro dc una
dcicrninada classc. Ccralncnic sao acnas uns
oucos, un cqucno gruo quc conscguc adquirir
conscicncia c visualizar un quadro conlcio dc
sua rcalidadc. Todavia, sua aiuaao isolada odc
nao scr suficicnic. Dc nada adianiaria sc acnas
alguns ldcrcs sindicais fizcsscn una grcvc. Sc os
ocrarios dc un unico scior da indusiria luiarcn
or scus inicrcsscs, odcn scr dcscdidos scn
nada olicr, scn rcalizar ncnIuna nudana. Os
cnrcsarios, ianlcn, ouco conscguirian sc
acnas alguns rcagisscn conira as ancaas aos
scus rivilcgios ou so uns oucos rocurasscn
olicr ncdidas quc asscgurasscn naiorcs lucros.
Da a inoriancia do aoio, scnao dc iodos, ao
ncnos dc una grandc naioria dos ncnlros dc
una ncsna classc, ara quc ossan aiingir
qualqucr rcsuliado. Por cssa razao quc un gruo,
crcclcndo ossililidadcs dc rogrcsso ou a
28
ncccssidadc dc dcfcsa conira ccrias ancaas,
rocura difundir suas idcias. Sua ccciaiiva a
dc inicgrar o naior nuncro dc cssoas quc,
acciiando os ncsnos valorcs c nornas, aiucn
nuna ncsna dircao, crniiindo quc os oljcios
scjan aiingidos. Scnao Iouvcr idcias conuns,
iorna-sc inossvcl coordcnar, inicgrar as acs,
organizar as luias c os novincnios.
Ocorrc ianlcn, nuiias vczcs, quc
dcicrninado oljciivos quc odcn scr aiingidos
or ccria classc sc a ouira rcsisiir c incdir as
acs. Ncssc caso sc iorna ncccssario quc a ouira
classc dc scu aoio c, aic ncsno, colalorc
aiivancnic ara a consccuao daquclcs oljciivos,
o quc cigc quc a idcologia scja acciia ianlcn
clos scus ncnlros. Os aircs qucrcn nanicr
ou auncniar scus lucros, rccisan do iralalIo
dc scus cnrcgados, scn o qual lIcs c inossvcl
rcalizar cssc inicnio. Para os iralalIadorcs,
ianlcn, c nais facil conquisiar nclIorcs
condics sc udcrcn coniar con o aoio dos
cnrcsarios, siiuaao quc raras vczcs ocorrc na
rcalidadc concrcia. Por cssas razcs c quc os
gruos sociais rocuran difundir suas idcias,
nao so ara aquclcs quc cricnccn ncsna
classc social cono aos dc ouiras. Essa difusao da
idcologia sc faz cla roaganda idcologica.
29


O Desenvolvimento da
Propaganda

A roaganda idcologica cnvolvc un roccsso
conlco, con icrnos c fascs disiinias. O
cnissor", gruo quc rcicndc ronovcr a difusao
dc dcicrninadas idcias, ao visar ouiros con
inicrcsscs divcrsos, rcaliza a claloraao" dc sua
idcologia ara quc as idcias ncla coniidas
arcan corrcsondcr quclcs inicrcsscs. Fciio
isso, roccdc un iralalIo dc codificaao". clo
qual iransforna as idcias cn ncnsagcns quc
airaian a aicnao c scjan facilncnic
conrccnsvcis c ncnorizavcis. Airavcs do
conirolc idcologico" o cnissor naniula iodas as
fornas dc roduao c difusao dc idcias,
garaniindo a cclusividadc na cnissao das sua
rorias. Procura, dcssa forna, cviiar a
ossililidadc dc quc os rccciorcs vcnIan a
rccclcr, ou ncsno roduzir, ouira idcologia quc
os oricnic conira os inicrcsscs do cnissor. A
ariir da as ncnsagcns sao cniiidas airavcs da
difusao", quc rocura aiingir o nais raidancnic
ossvcl un naior nuncro dc cssoas.
30


Elaborao

Quando a roaganda idcologica sc faz cnirc
os ncnlros dc una ncsna classc social, as
idcias a scrcn roagadas nao rccisan sofrcr
ncnIun iio dc claloraao nais significaiivo.
Isio orquc sc iraia dc cssoas quc, or
cricnccrcn ncsna classc, ocuan una
ncsna osiao, dondc sc scguc quc icnIan
inicrcsscs conuns. Ncsia caso, as idcias
dcfcndidas or uns dificilncnic scrian rcjciiadas
clos dcnais.
Nao Iavcria grandcs dificuldadcs ara
ocrarios iransniiircn a ouiros a idcia dc quc
sua siiuaao c rccaria c da ncccssidadc dc sc
nolilizarcn ara conquisiar nclIorcs condics.
Podcn surgir divcrgcncias quanio forna c ao
noncnio da nolilizaao, nas dificilncnic
quanio idcia cn si. Un gruo dc cnrcsarios
ianouco icria dificuldadcs ara nosirar aos
dcnais a inoriancia dc sc ajusiar ccrias
ncdidas cconnicas, dc forna a auncniar os
lucros dc iodos. Ncsscs casos, raiicancnic nao
Ia ncccssidadc dc convcnccr, dc crsuadir, is
quc a arcscniaao clara das idcias ja dcvc scr
31
suficicnic ara quc os rccciorcs dccn sua
adcsao c aoicn as roosias. A roaganda
adquirc, ncsscs casos, un caraicr dc
dcnonsiraao c conscicniizaao. Procura clicar
a rcalidadc cisicnic, nosirar a ncccssidadc dc
nuda-la ou nanic-la c indicar fornas dc rcalizar
inicrcsscs quc sao conuns.
Sc a roaganda c rcalizada dc una classc
social ara ouira quc icn inicrcsscs divcrsos, a
sinlcs difusao da idcologia ja nao c suficicnic
ara gcrar adcsao. Ncssc caso, o gruo cnissor,
anics dc difundir suas idcias, clalora-as ara quc
sc adaicn s condics dos rccciorcs, criando
a inrcssao dc quc aicndcn a scus inicrcsscs.
Mas a vcrdadc c quc as idcias conicn acnas os
oljciivos do cnissor, c a inrcssao coniraria so c
ossvcl sc, ao sc rcoriar rcalidadc, as
ncnsagcns oculicn ou dcforncn alguns dc scus
asccios. Ncssc caso, convcncidos dc quc as
roosias aicndcn s suas ncccssidadcs, os
rccciorcs nao icn razao ara discordar dclas. A
claloraao, dcssa forna, cscondc quais sao os
inicrcsscs rcais cisicnics or iras da idcologia,
ao ncsno icno quc oculia a rcalidadc vivida
clos rccciorcs, ara quc csics nao ossan
fornular ouiras idcias quc nclIor corrcsondan
sua osiao. Ncsic caso, a roaganda nao icn
nais o caraicr dc conscicniizaao, nas dc
nisiificaao, naniulaao c cngano.
32
A forna nais uiilizada na claloraao das
idcologias c a unucsuzuuo. As idcias, quc na
rcalidadc sc rcfcrcn aos inicrcsscs ariicularcs
dc una classc ou gruo, sao arcscniadas cono
roosias quc visan a aicndcr a iodos c
saiisfazcr s ncccssidadcs da naioria. No Drasil,
isio icn sido consianicncnic fciio con rclaao s
ncdidas govcrnancniais, arcscniadas airavcs
dc fornulas do iio. lcncfcios ara o ovo",
rogrcsso do as", dcscnvolvincnio nacional",
ara o lcn dc iodos", ara iodos os lrasilciros".
A claloraao ianlcn icn sido fciia or
tunsccncu, cn quc os inicrcsscs coniidos na
idcologia sao iransfcridos c airiludos
dirciancnic aos rccciorcs. Un dos rinciros a
adoiar osicnsivancnic cssa fornula, no Drasil, foi
Cciulio Vargas. Scus inuncros discursos
concavan dirigidos aos TralalIadorcs do
Drasil" c scguian con a cnuncraao das ncdidas
ionadas clo govcrno cono icndo sido adoiadas
ara lcncficiar os ocrarios. Ajudava-sc os
indusiriais con inccniivos, cnrcsiinos c
sulsdios. Mas a roaganda iransfcria as
vaniagcns ara os iralalIadorcs alcgando quc,
con o csinulo s indusirias, csias icrian
condics dc ofcrcccr nclIorcs cnrcgos.
A univcrsalizaao c a iransfcrcncia ianlcn
sc roccssan dc forna nais suiil. Ha crcsscs
quc nao icn significado nuiio rcciso, dc ial
33
forna quc cada cssoa lIcs da una
inicrrciaao. o quc ocorrc con os concciios dc
dcnocracia", igualdadc", jusiia", lilcrdadc" c
ianios ouiros. Quando algucn fala cn
dcnocracia" a un grandc nuncro dc cssoas,
cada una cnicndc a alavra nun scniido
rclacionado sua roria condiao. Pcqucnos
cnrcsarios cnsan cn naior alcriura ara
dccidir solrc scus rorios ncgocios ou na
ossililidadc dc concorrcr con as nuliinacionais
cn igualdadc dc condics. Ocrarios cnsan cn
lilcrdadc dc luiar cficazncnic or nclIorcs
condics dc iralalIo. Esiudanics inaginan
naior ariiciaao dos alunos nas dcciscs c
aiividadcs cscolarcs, c assin or dianic. E a
alavra dcnocracia c insisicnicncnic uiilizada
clos oliicos c Ioncns dc govcrno, quc
rarancnic cliciian a quc sc rcfcrcn
concrciancnic. A roaganda agc, assin,
rcsunindo as idcias cn crcsscs anlguas dos
iios ncncionados. Conscguc-sc, con isso, quc
cada un dos quc ouvcn a ncnsagcn concordc
con cla, or acrcdiiar quc diga rcsciio a si c a
scus inicrcsscs c ncccssidadcs, c acalc aoiando
o sisicna cconnico c o rcginc oliico.
A univcrsalizaao c a iransfcrcncia sao fciias,
ainda, dc forna indircia. Ao invcs dc arcscniar
roosias cono ossvcis dc aicndcr a iodos,
nascara-sc a difcrcna cnirc os indivduos,
gruos c classcs sugcrindo-sc a igualdadc.
34
Mosira-sc a socicdadc cono un iodo Ionogcnco
ondc nao Ia difcrcnas dc osics c inicrcsscs.
Tal inagcn acala or lcvar conclusao dc quc
quaisqucr ncdidas lcncfician a iodos scn
discrininaao, ja quc sao iguais. Ercsscs do
iio iodos sao iguais cranic a lci"; icscs solrc o
Drasil scr un as cordial ondc iodos falan a
ncsna lngua c rofcssan a ncsna rcligiao, a
roalada afirnaao dc quc no Drasil nao Ia
racisnos ncn rcconcciios, sao arguncnios
cnrcgados con aquclc oljciivo. Ao scrcn
convcncidas dc quc sao cidadaos dc un as
ondc iodos sao iraiados igualncnic, as cssoas
acalan or nao crcclcr a cloraao dc quc sao
viinas. As divcrgcncias con ascs csirangciros,
aic ncsno cn caso dc gucrras, icn crniiido
naniular a oulaao ara quc csia sinia
ariiciar dc un iodo unico. A unica difcrcna
assa a scr cnirc nacionais anigos c csirangciros
ininigos. Ncssc conicio, iodas as idcias c
roosias sao rccclidas cono visando ao
inicrcssc gcral.
Quando nao c ossvcl oculiar as difcrcnas
cisicnics na socicdadc, rocuran nininiza-las,
iorna-las insignificanics. A fornula nais conu-
ncnic cnrcgada ara ial iio dc sugcsiao c a do
cIanado niio do csforo cssoal". A idcia c
divulgada alcgando-sc quc a difcrcna cnirc ricos
c olrcs corrcsondcria a una disiinao cnirc
cssoas nais c ncnos csforadas. Afirna-sc quc
35
os quc dcicn grandc quaniidadc dc lcns
conscguiran adquiri-los orquc iralalIaran
nuiio ara isso, c quc qualqucr cssoas quc sc
ccra o suficicnic odc aiingir alios cargos c
ganIar nuiio lcn. Tonan-sc alguns ccnlos
dc cssoas lcn-succdidas, acsar dc sua origcn
lasianic Iunildc, alcgando quc rogrcdiran
orquc csiudaran con afinco c sc csforaran
nuiio. Enlora csscs ccnlos rarancnic
uliraasscn una dczcna, nun as dc nilIcs,
fica a idcia dc quc qualqucr un, con icnacidadc,
odc aiingir a nvcl dos nais rivilcgiados na
socicdadc. Essa idcia arccc anular a coniradiao
cnirc as classcs, cn quc una c clorada cla
ouira c nao icn alicrnaiivas ara fugir
doninaao. Todavia, oculia un asccio
inorianic dos ascs suldcscnvolvidos. Ncsscs,
a grandc nassa oulacional, dcvido
sulnuiriao, docnas, ncccssidadc dc iralalIar
dcsdc criana, nao icn condics dc sc csforar
ou csiudar.
Ha ouiras siiuacs cn quc as difcrcnas c
coniradics cnirc as classcs sociais sao nuiio
griianics. Quando sc vc, nuna ncsna rcgiao,
favclas c nanscs luuosssinas, faninios ao
lado dc indivduos osicnsivancnic odcrosos, nao
Ia ncios dc sc oculiar ou nininizar as
divcrsidadcs. A roaganda rccorrc, cniao,
oculiaao dos cfciios da cloraao. Nao ncga a
olrcza cisicnic, nas cscondc quc cla cisic
36
ara garaniir o cnriquccincnio dc alguns. E
assin quc a claloraao sc faz, no scniido dc
dcsvalorizar os lcncfcios rccclidos cla classc
doninanic. Fornulan-sc arguncnios dc quc as
cssoas nao odcn concr alcn dc un ccrio
liniic, nao odcn uiilizar nais dc un auionovcl
ao ncsno icno, ara concluir quc a riqucza nao
c iao significaiiva ncn iao airacnic. Afirnan-sc
scrcn iao oucos os rivilcgiados quc a
rcdisiriluiao dc sua riqucza sa daria una
cqucna c insignificanic aric ara cada un. Ou,
cniao, rocura-sc arcscniar a riqucza cono
dcsvaniajosa sol arguncnios do iio dinIciro
nao iraz a fclicidadc", dinIciro acarrcia
rcocuacs", rico norrc dc cnfaric", os ricos,
ara nanicr sua foriuna, rccisan iralalIar
nais quc os olrcs c nao icn icno dc
arovciiar a vida", Naial dc olrc c nais
Iunano c nao iao fornal quanio o dos ricos".
Arovciia-sc a difcrcna dc cosiuncs, ondc os
Ialiios das classcs nais alasiadas sao osios
cono dcsagradavcis c cansaiivos. Fico nao odc
concr voniadc or icr dc olcdcccr a rcgras dc
ciiqucia" ou cniao icn dc concr ouco or
cducaao". Sugcrc-sc, con isso, quc a condiao
dos clorados c ncnos dcsagradavcl quc a dos
cloradorcs.
Quando nao c ossvcl oculiar os lcncfcios
ara as classcs doninanics, disfaran-sc os
rcjuzos ara os doninados. Ncga-sc, or
37
ccnlo, quc os salarios scjan iao laios cono
dc faio sao. Diz-sc quc assisicncia ncdica
garaniida clos Insiiiuios dc Prcvidcncia, a
cisicncia dc roduios a rcos nais laios or
sulsdio do govcrno, a consiruao dc csiradas c
avcnidas, a assisicncia das Dclcgacias do
TralalIo, a scgurana olicial, iudo dcvc scr
considcrado cono un salario indircio, ja quc sao
vaniagcns quc indccndcn dc agancnio dircio
dos cnrcgados c cusiarian carssinas sc nao
fossc assin. Tcnia-sc, ianlcn, sugcrir quc sc a
siiuaao nao c iao loa, rcsia o consolo dc quc
odcria scr ior. Ecnlo sugcsiivo dcssa iaiica
ocorrcu cn fins dc 1976, quando o govcrno
lrasilciro lanou una cananIa quc, cnirc
ouiras coisas, afirnava. Sc vocc csia irisic
orquc crdcu scu anor, lcnlrc-sc daquclc quc
nao icvc un anor ara crdcr (...}; sc vocc csia
cansado dc iralalIar, lcnlrc-sc daquclc
angusiiado quc crdcu o scu cnrcgo; sc vocc
rcclana dc una conida nal fciia, lcnlrc-sc
daquclc quc norrc faninio (...}, lcnlrc-sc dc
agradcccr a Dcu, orquc Ia nuiios quc darian
iudo ara ficar no scu lugar".
Para disfarar os cfciios da doninaao
rocura-sc, ianlcn, airilu-los a un lodc
ciaiorio", un clcncnio, nuiias vczcs cicrno,
quc c rcsonsalilizado clos rollcnas. Criscs
inicrnacionais, alio rco dc roduios
inoriados, aao dc cnrcsas c gruos
38
csirangciros, corruao dc alguns oliicos,
infiliraao conunisia aic ncsno nisicriosas
foras oculias" assan a scr arcscniados cono
rcsonsavcis or iodos os nalcs. Faios c cssoas
do assado, ianlcn, cosiunan scr
rcsonsalilizados or rollcnas rcscnics,
oculiando-sc, dcssa forna, a rcal origcn dos
nalcs. Assin c quc a colonizaao oriugucsa
icria sido a causa original do suldcscnvolvincnio
lrasilciro c das rccarias condics cconnicas
aiuais. Ou cniao foi o sisicna dc nonoculiura da
ccononia cafccira, adoiado nos concos do
scculo, quc gcrou a aiual crisc cconnica. Con
iudo isso, a classc doninanic disfara sua
cloraao solrc os dcnais c ncuiraliza a
ossililidadc dc quc luicn or nclIorcs
condics dc vida.
CIcga-sc, ncsno, a airiluir a cula da
olrcza aos rorios olrcs. Por nao sc
inicrcssarcn cn csiudar, or nao fcrvcrcn as
aguas conianinadas, c quc sao inconcicnics,
olrcs c docnics.
Dcssa forna, grandc aric da oulaao, quc
nao icn ncnIun accsso assisicncia ncdica c
cducacional, vc invcricr-sc a rclaao ara sc
iornar culada clo quc nao icn condics dc
fazcr. cn aric con cssc oljciivo quc os icios
dc ccrias cananIas rccicn iao insisicn-
icncnic. vocc ianlcn c rcsonsavcl", O Drasil
39
c fciio or nos", nao dcic dc vacinar scu filIo".
Dc ianio ouvir iais aclos, os rccciorcs acalan
scniindo-sc culados clos rollcnas, con a
inrcssao dc quc, sc clcs cisicn, c orquc nao
ionaran alguna rovidcncia ara a qual foran
alcriados. Por ioda a aric, na socicdadc, csiao
cssoas a afirnar quc sc iivcsscn csiudado nais,
ou iralalIado con nais afinco, ou fciio isso c
aquilo, odcrian cnconirar-sc cn nclIorcs
condics. Scqucr crcclcn quc sua siiuaao c
fruio do faio dc cricnccrcn a una classc qual
nao sao dadas ouiras alicrnaiivas c a s oucas
arcscniadas sao ilusorias.
Mascara-sc, ianlcn, a doninaao c a
cloraao dc classcs airiluindo-sc a algunas
cssoas ou a ccrios orgaos c insiiiuics ioda a
rcsonsalilidadc clas ncdidas ionadas c
inlcncniadas. Arcgoa-sc, or ccnlo, quc o
govcrno, o rcsidcnic, ou alguns lurocraias c quc
dcicn o odcr c sc cncarrcgan dc iodas as
dcciscs. Oculia-sc quc, na vcrdadc, clcs nao
dcicn o odcr, nas acnas o ccrccn na dcfcsa
dos inicrcsscs dos dcicniorcs do caiial. cssc
disfarcc crniic sugcrir quc iodas as dcciscs sao
ionadas or cssoas ou gruos ncuiros c
dcsinicrcssados, cuja unica rcocuaao c
rogrcsso do as.
Na naioria dos ascs da Ancrica Laiina, as
classcs doninanics, as quc rcalncnic dcicn o
40
odcr da dccisao, sao conosias or
roriciarios dc caiial financciro, laiifundiarios,
cnrcsarios nacionais associados aos dc cnrc-
sas nuliinacionais. con a lcna conscicncia
dcssa siiuaao, as oulacs ialvcz nao
aoiasscn scus govcrnos, orquc crcclcrian
quc a ariiciaao do ovo c insignificanic c scus
inicrcsscs nao sao aicndidos. Por cssa razao,
dcfornan a rcalidadc, airiluindo iodo o odcr dc
dccisao ais niliiarcs ou iccnocraias. Cono csics
nao sao lanquciros ncn laiifundiarios, odcn
afirnar quc os inicrcsscs visados sao os do ovo.
Na vcrdadc, csics niliiarcs c iccnocraias sao
insiruncnios - dc loa ou na-fc - dc gruos cujos
inicrcsscs nao odcn dciar dc rcalizar. Esics, a
roaganda cscondc c nao dcia aarcccr cono
os rcalncnic lcncficiados.
Taiica nuiio cnrcgada c a dc consiruir a
inagcn dc un ldcr, rcsonsavcl or iodas as
ncdidas, unico dcicnior do odcr. Enquanio a
oulaao acrcdiiar nclc nao crcclc qucn sao
os vcrdadciros rivilcgiados quc sc cnconiran or
iras das dcciscs. Alcn disso, Ia scnrc a
ossililidadc dc sc sulsiiiuir un ldcr or ouiro,
cn cocas dc crisc cconnica ou oliica,
convcnccndo a oulaao dc quc o sulsiiiuio
odcra solucionar iodos os rollcnas. Sao os
cIanados ldcrcs carisnaiicos, Ioncns quc
arcccn ossuir doics c airiluios ccccionais. A
roaganda cuida dc roalar insisicnic c
41
rcciidancnic as qualidadcs daquclc quc dirigc.
Ccnio oliico, inicligcnic, Ialil, dc inusiiada
ncnoria, c sucrior a iodos os dcnais, a clc dcvc
calcr o ccrccio lcno do odcr. Mas nao lasian
as qualidadcs ccccionais; os ldcrcs so sao
scguidos sc forcn caazcs dc conrccndcr a
condiao dc scus lidcrados. A roaganda cuida
dcsic asccio ianlcn, arcscniando-o cono
oular, sinlcs, accssvcl c, orianio, caaz dc
conrccndcr nclIor quc ningucn os rollcnas
da naioria.
A claloraao da idcologia ianlcn icn sido
fciia cla ncgaao dc quaisqucr ossililidadcs dc
nudanas quc ossan lcncficiar os rccciorcs,
cono forna dc fazcr con quc csics acciicn as
roosias arcscniadas cono as unicas oss-
vcis. Assin, quando iralalIadorcs rcicndcn
naior ariiciaao nos rcsuliados cconnicos
airavcs dc auncnios salariais, arguncnian quc c
inossvcl nclIorar os salarios, orquc Iavcria
ial auncnio dc cusios ara as cnrcsas quc as
lcvaria falcncia, dciando os ocrarios cn
siiuaao ainda ior. a do dcscnrcgo. Ouiras
vczcs, rocuran dcnonsirar quc as coniradics
c dcsigualdadcs sao naiurais c incviiavcis, quc
scnrc Iavcra cssoas rivilcgiadas c ouiras
dcsiiiudas dc quaisqucr rccursos, dc nada
adianiando luiar conira isso. Afirnan ncsno
quc a rcalidadc c dc ial ou qual forna orquc
Dcus quis assin c c inuiil rcicndcr iransfornar
42
a naiurcza cn quc so o Todo Podcroso" odc
dccidir. Ou cniao sc uiiliza a iccnica dc criar una
inagcn das cssoas quc scja inconaivcl con
qualqucr roosia dc nudana social. Sol o
roiulo dc caraicr nacional lrasilciro" sc airilui
una scric dc caracicrsiicas oulaao, ondc sc
diz quc o Ioncn lrasilciro sc dcfinc clo
individualisno, cla cnoiividadc, cla vocaao
acifisia c ouiros. Da conclucn c arguncnian
quc, scndo individualisia, ouco dado ao iralalIo
cn conjunio c cn coocraao, c incaaz dc sc
organizar cn ariidos oliicos, jusiificando o
conirolc auioriiario dos ariidos clo govcrno.
Scndo cnoiivo, dc conoriancnio ouco
racional, alcga-sc quc nao dcvc icr naior
ariiciaao oliica clo voio dircio, quc cigc
scnso criico c iirocnio. Aoiando-sc na idcia dc
quc o ovo lrasilciro c cordial c acfico, afirna-
sc quc c conirario aos confliios c sc rolcn as
grcvcs c novincnios dc conicsiaao, orquc
scrian insuflados or agcnics conunisias
csirangciros.
CIcga-sc a falsificar c dcfornar faios da
Iisioria, a fin dc cscondcr a caacidadc dc una
classc ara olicr a rcalizaao dc scus inicrcsscs.
Una das fornas dc os indivduos nclIor
conIcccrcn suas condics dc cisicncia, sua
osiao na socicdadc, c a conrccnsao do
assado Iisiorico. Inoria icr noao das rorias
razcs, das origcns c do dcscnvolvincnio da
43
classc social a quc sc cricncc, das luias c
conquisias oliidas clos anicassados. Sao
asccios inorianics ara quc os ncnlros dc
una socicdadc ossan localizar-sc no icno,
conrccndcndo o roccsso dc dcscnvolvincnio
cn quc csiao inscridos. Da a rcocuaao
daquclcs quc dcicn o odcr cn inicrrciar a
Iisioria a scu favor, dcfornando o assado
Iisiorico dc ccrios gruos, ara quc nao
adquiran conscicncia a rcsciio dc sua roria
fora.
A aiuaao das classcs ncdia c iralalIadora
icvc un acl inorianic na cvoluao dc iodos os
ascs caiialisias. Suas cigcncias dcicrni-
naran una scric dc ncdidas quc crniiirian
una organizaao nais racional c cficicnic do
iralalIo. Todavia, a Iisioria univcrsal foi cscriia
c cnsinada nas cscolas cono un conjunio dc
faios rcsulianics das dcciscs dc acnas alguns
Ioncns, ora Icrois, ora iiranos. A Iisioria
assou a scr un conjunio dc aios c
conoriancnios das cliics, cono sc a naioria
das oulacs nao iivcssc ncnIun acl no
roccsso. Essa inicrrciaao, quando
disscninada, gcra un inrcssao dc quc os ovos
sao incaazcs dc dccidir sua roria vida,
ncccssiiando das cliics ara cuidar dc scus
inicrcsscs.
44
Mas ncn scnrc c ossvcl oculiar
ioialncnic os inicrcsscs dos rccciorcs ou a sua
caacidadc dc cscolIcr scu rorio dcsiino. Ncssc
caso a claloraao icn sido fciia clo adiancnio,
ara un fuiuro vago, das saiisfaao dc ccrias
ncccssidadcs. As cliics c os govcrnanics
cosiunan roncicr fuiuros grandiosos quando
Iavcra lcn-csiar ara iodos. Sugcrcn quc sc
dcvc suoriar alguns rollcnas c acciiar
sacrifcios, cn funao dos nclIorcs dias quc
virao. As dcscolcrias dc riquczas, os avanos
iccnologicos, icn sido consianicncnic alardca-
dos, dc forna dranaiica, cono as novas fonics
quc irarao o rogrcsso c dcscnvolvincnio ara
iodos. Con iudo isso sc faz quc as cssoas,
confiando no ananIa, no dia nclIor ara scus
filIos, acciicn assivancnic suas agruras.
Todos os casos acina ncncionados
consiiiucn fornulas dc arcscniaao das idcias c
roosias dc gruos quc dcfornan a rcalidadc,
oculiando o faio dc quc clas sc rcfcrcn
cclusivancnic saiisfaao dc scus oljciivos.
Adcquando-as, assin, aos inicrcsscs dc iodos ou,
nais csccificancnic, dos rccciorcs, iornan
ossvcl fazcr con quc sc sulncian c aic ncsno
colalorcn ara a rcalizaao daquclcs inicnios.
Eisicn ainda ouiras ossililidadcs dc
claloraao dc idcologia, cada noncnio Iisiorico
dcicrninando quais sao as nais cficazcs.
45


Codificao

A rcalidadc social c circnancnic conlca.
Sao indivduos, gruos ncnorcs ou naiorcs c
classcs sociais inicrando-sc uns con os ouiros c
sc dcfroniando con oljcios quc odcn ou nao
saiisfazcr as suas ncccssidadcs. Inicgran-sc
cconnica, oliica c culiuralncnic, conondo
ioda una irana dc rclacs aliancnic
divcrsificada. Por ariiciarcn dc fornas
difcrcnics dcssas rclacs os Ioncns icn
conIccincnios c ccricncias igualncnic
divcrsas. Sua caacidadc dc conrccnsao
variavcl. Enquanio uns icn nais facilidadc ara
cnicndcr ccrios fcnncnos, ouiros nao
conscgucn scqucr crcclc-los. Ouiros, ainda,
ncn cIcgan dar aicnao a un grandc nuncro dc
faios c aconiccincnios, or nao considcra-los
inorianics, cnlora ossan inicrfcrir
rofundancnic cn suas vidas. Una idcologia,
or rcflciir a rcalidadc, rcflcic ianlcn grandc
aric dc sua conlcidadc c, ara nuiios,
dificilncnic c conrccnsvcl cn scu iodo. Ncssa
condics a roaganda, ara iransniiir a
idcologia, rccisa adaiar c adcquar as idcias
ncla coniidas s condics c caacidadc dos
46
rccciorcs dc ial forna quc icnIan sua aicnao
dcscriada ara as ncnsagcns c consigan
cnicndcr scu significado. Pois lcn, codificaao c
roccsso clo qual as idcias sao iransfornadas
cn ncnsagcns assvcis dc scrcn iransniiidas c
cnicndidas.
Ha inuncras fornas clas quais as idcias sao
codificadas anics dc sua divulgaao. En rinciro
lugar, lcvando-sc cn conia aquclas cssoas quc
icn dificuldadc cn cnicndcr ccrias idcias
conlcas, rocura-sc sinlifica-las. Essa
sinlificaao odc scr naior ou ncnor, cn
funao do grau dc conrccnsao daquclcs quc
dcvcrao rccclc-las. Lcnin, rocurando dcfinir a
naior forna dc organizar a roaganda
socialisia, afirnava quc o agiiador ara aiingir
una grandc nassa, dcvcria iransniiir una so
idcia ou un cqucno nuncro dclas. Hiilcr, or
sua vcz, cnicndcndo quc a caacidadc dc
conrccnsao do ovo cra liniiada, considcrava
quc a roaganda dcvcria rcsiringir-sc a oucos
onios rcciidos cono csirililIos. A roaganda,
dcssa forna, rocura difundir acnas o csscncial
do conicudo dc una idcologia, sclccionando
algunas idcias fundancniais, rcsiringindo-sc a
una ou sc liniiando a un ncro sinal sinlolico.
As dcclaracs, rogranas c nanifcsios,
cnirc ouiros, consiiiucn fornas dc sinlificaao
cn quc sc cnconiran sclccionadas c dcsiacadas
47
as idcias ccnirais dc una dcicrninada idcologia.
O Crcdo" conicn as idcias lasicas dcfcndidas
cla Igrcja Caiolica.
O Manifcsio Conunisia" consiiiui una
snicsc das rinciais concluscs coniidas no
cnsancnio socialisia ial cono fornulado or
Mar c Engcls.
Procurando olicr sinlificaao ainda naior,
a roaganda uiiliza fornulas curias quc
conicnIan una ou alguna das idcias nais
inorianics dc una dada corrcnic idcologica. A
alavra dc ordcn" conicn, cn una crcssao
curia, o rincial oljciivo a scr aiingido cn
dcicrninado noncnio.
Quando, duranic os novincnios csiudaniis
ocorridos ao final dos anos 60, dcfcndia-sc a idcia
dc quc cra ncccssario rcduzir a vcrla dcsiinada
s Foras Arnadas ara quc fossc ossvcl
aicndcr s ncccssidadcs lasicas do ovo, adoiou-
sc, ara difundi-la, a alavra dc ordcn Mais ao,
ncnos canIao".
O slogan, ouira forna dc sinlificaao nuiio
scnclIanic alavra dc ordcn, conicn un aclo
aos scniincnios dc anor, odio, indignaao ou
cniusiasno daquclcs a qucn sc dirigc. Aqui
conca o as da lilcrdadc", cscrcvian os
rcvolucionarios franccscs na fronicira dc scu
as. Esscs ncsnos rcvolucionarios adoiavan o
48
lcna Lilcrdadc, igualdadc c fraicrnidadc" ara
rcrcscniar suas idcias c dcscriar a cnoao dos
ouvinics.
A fornula nais siniciica quc sc odc uiilizar
ara crinir una idcia c o snlolo, lrcvc sinal
quc rcsunc una idcologia ou quc a rcrcscnia.
Jusiancnic or scr lasianic sinlcs, c usado
consianicncnic cla roaganda. Inrcsso cn
jornais, anflcios, nas landciras, iniando nas
arcdcs c nuros, uiilizando cono disiiniivo nas
rouas, crniic difundir a idcia a quc sc rcfcrc dc
forna anla c raida.
Os snlolos sao fornados or sinais graficos,
gcsios ou crcsscs c cunrincnios rcciidos
clos adcios dc una dcicrninada corrcnic.
Foran cnrcgados cn iodas as cocas c, dcnirc
os conIccidos, o adoiado clos aliados duranic a
Scgunda Cucrra Mundial odc scr considcrado
dos nais crfciios. O V" cra lasianic sinlcs.
acnas dois iraos rcios quc odian scr
raidancnic rcroduzidos, con qualqucr
insiruncnio dc cscriia, cn acis, arcdcs, no
cIao ou cn quaisqucr oljcios. Alcn disso, cra
suficicnicncnic sugcsiivo or scr a lcira inicial
da alavra Viioria ( Viciory}, quc rcrcscniava o
rincial oljciivo dos aliados. Inoria lcnlrar
quc a alavra viioria conca con a lcira V" ianio
cn inglcs, cono cn franccs, csanIol ou
oriugucs, o quc lIc dava un grandc valor ara
49
scr difundida cn nvcl inicrnacional. Era un
sinal vcrsaiil, quc odia assar dc grafico ara
lasiico c scr fciio con os dcdos indicador c
ncdio ou con os dois lraos crguidos. Alcn
disso, iornou-sc sonoro, orquc a lcira V, cn
codigo Morsc, fornada or ircs onios c un
irao, c assou a scr associada ao irccIo inicial
da Quinia Sinfonia dc DcciIovcn, quc icn ircs
noias curias c una longa.
Alcn da sinlificaao, as idcias iornan-sc
nais accssvcis quando associadas a ouiras nais
sinlcs. Essa associaao c fciia or scnclIana,
sc a idcia iransniiida c cliciiada or ouira
difcrcnic, nas con a qual guarda alguna
siniliiudc dc forna ou csiruiura c quc scja nais
sinlcs. Para iransniiir as idcias rclaiivas
organizaao oliica do as c csiruiura dos
orgaos dc govcrno, icn sido nuiio uiilizado o
rccurso dc conara-las a un sisicna faniliar. A
fanlia c una rcalidadc nais conIccida c vivida
clos rccciorcs, quc ncn scnrc conscgucn
conrccndcr ioda a conlcidadc das
insiiiuics govcrnancniais. Duranic o Esiado
Novo, rocurou-sc una fornula ara arcscniar
a idcia dc quc o Drasil cra una so naao, unida
sol a dircao dc Cciulio Vargas, ldcr alsoluio a
qucn dcvcrian scr airiludas iodas as dcciscs c
ioda rcsonsalilidadc. Para ianio, dizia-sc. A
naao c una grandc fanlia", Cciulio, o ai dos
olrcs", Cciulio, o ai dos iralalIadorcs".
50
As idcologias gcralncnic sc rcfcrcn a ccrias
siiuacs quc, or janais icrcn sidos
rcscnciadas clos rccciorcs, sao ouco
conrccnsvcis. Cono clicar o valor c a
inoriancia dc un rcginc lilcral c dcnocraiico a
qucn icnIa vivido acnas sol sisicnas
auioriiarios ? Ncssc caso a associaao da idcia c
fciia or conirasic, cn quc sc conara a siiuaao
a scr clicada a ouira coniraria, orcn nais
conIccida. Essa c a fornula consianicncnic
cnrcgada or gruos dc oosiao quc
arcscnian suas roosias rccorrcndo a inagcns
dc un rcginc scn ccnsura", scn violcncia
olicial" cic.
A ilusiraao dc idcias con ccnlos
concrcios conIccidos c ouira forna conun dc
codificaao. Aquclcs quc dcfcndcn a ncccssidadc
dc quc a dircao da ccononia fiquc a cargo da
iniciaiiva rivada cosiunan aoiar-sc na icsc da
inconcicncia adninisiraiiva c gcrcncial do
govcrno. Para dcnonsira-la rccorrcn
frcqucnicncnic a ccnlos lcn conIccidos dc
cnrcsas c rcariics ullicas dcsorganizadas c
incficicnics. A cisicncia dc favclas scrvc ara
ilusirar a idcia dc quc o govcrno dcvc invcsiir
anics na soluao do rollcna Ialiiacional quc
na consiruao dc olras suniuarias. Lcnin, ara
clicar cssa forna dc arcscniar as ncnsagcns,
lcvaniava a Iioicsc dc sc icr dc clicar una
grcvc. Scgundo clc, ara dcfini-la cn suas
51
caracicrsiicas nais inorianics, o agiiador
dcvcria ilusirar a noao dc grcvc ionando un
faio lasianic conIccido or scus ouvinics, cono
o dc una fanlia dc grcvisias olrc c faninia. A
ariir dcssc ccnlo c quc rocuraria nosirar o
alsurdo da coniradiao cnirc a riqucza dc uns
cn oosiao niscria alsoluia dc ouiros. So
cniao c quc scria ossvcl clicar a grcvc cono
una conscqucncia da forna dc organizaao
cconnica do sisicna caiialisia.
Ouiro asccio inorianic a scr considcrado
na codificaao c o faio dc quc as cssoas ja
carrcgan consigo una scric dc concccs a
rcsciio da rcalidadc cn quc vivc. Idcologias ja
cisicnics, idcias c crcnas as nais divcrsas,
niios c sucrsiics dao aos indivduos quc
vivcn cn una culiura una vcrsao dc scu
anlicnic c dc sua vida, una clicaao da
rcalidadc, quc lIcs crniicn inicgrar-sc ao ncio
c ccrccr un dcicrninado acl. A roaganda
nao dcvc dciar dc considcrar, ao difundir novas
idcias, o faio dc quc clas odcn cIocar-sc con as
ja cisicnics, or scrcn divcrsas c ncsno
coniradiiorias. Ncssc caso, ao ncsno icno quc
sc arcscnian ccrias idcias, odc-sc ncgar as ja
cisicnics, rocurando nosirar quc sao falsas c
nao corrcsondcn rcalidadc. o quc ocorrc
con alguns rcgadorcs roicsianics ao difundir
suas idcias aos adcios da fc caiolica
conlaicndo a raiica da adoraao dos sanios c
52
criiicando a uiilizaao dc inagcns cono as
cisicnics nas igrcjas caiolicas.
Essa oricniaao, coniudo, ncn scnrc c
cficaz, orquc as cssoas icndcn a sc acgar
cnocionalncnic a ccrias concccs quc, s
vczcs, irazcn consigo dcsdc a infancia c rcjciian
qualqucr nova clicaao. Ouira ossililidadc,
ncssc caso, c a dc fundir a idcia a scr roagada
con as concccs ja cisicnics, soluao quc
inclusivc faciliia a acciiaao das ncnsagcns,
orquc lascadas cn idcias ja acciias cono
vcrdadciras. A roaganda Iiilcrisia rcgava a
urcza da raa ariana, dcsiinada a doninar o
nundo, ao ncsno icno quc condcnava c
conlaiia os judcus. Essas idcias, coniudo, nao
foran criadas clos nazisias, nas ja sc
cnconiravan disscninadas cla AlcnanIa. A
roaganda nazisia sc aroriou dclas,
conlinando-as con as roosias do ariido ara
iorna-las nais convinccnics.
53


Controle ideolgico

Por nais quc un gruo clalorc sua idcologia,
oculiando quc sc rcfcrc cclusivancnic a scus
oljciivos, ara olicr o aoio dos dcnais, c
ossvcl quc csics acalcn or adquirir
conscicncia dc sua roria osiao na socicdadc
c dc quc scus inicrcsscs sao divcrsos. Ncssa
Iioicsc, odcrian fornular ouira idcologia, nais
adcquada s suas condics, quc os lcvaria a agir
cn scniido divcrso daquclc rcicndido clos
cnissorcs da roaganda. Por cssa razao, os
gruos quc roagan suas idcias, gcralncnic
rocuran cviiar quc os rccciorcs ossan
crcclcr a rcalidadc or ouiro risna quc nao
aquclc quc lIcs c roosio. Fazcn isso ianio
incdindo a fornaao dc ouiras idcologias cono
ncuiralizando a difusao das ja cisicnics. O
conirolc idcologico conrccndc iodas as fornas
uiilizadas ara quc dcicrninados indivduos c
gruos nao icnIan condics dc crcclcr sua
rcalidadc c, assin, fiqucn incdidos dc fornar
sua roria oiniao.
Os indivduos c gruos so odcn adquirir
conscicncia dc suas rcais condics dc vida or
54
duas vias. a olscrvaao dircia do ncio cn quc
vivcn ou airavcs das infornacs oliidas dc
ouiros, scja cssoalncnic, scja clos ncios dc
conunicaao. Da o conirolc idcologico sc rcalizar
solrc o ncio anlicnic, solrc os ncios dc
conunicaao c solrc as cssoas.
A rcnodclaao do anlicnic fsico crniic
iorna-lo nais adcquado s idcias difundidas cla
roaganda. Procuran, assin, fazcr con quc as
inagcns crcclidas confirnan as idcias
arcscniadas. Dcsdc a Aniiguidadc sc cnconiran
noncnios cn quc os gruos dcicniorcs do odcr
rocuraran noldar a dccoraao do ncio, dc
forna a aoiar suas idcias. Inuncros rcis,
incradorcs c dirigcnics oliicos nandaran
consiruir grandcs nonuncnios ara rcforar a
idcia dc scu odcr c rcsigio.
No Drasil, Cciulio Vargas foi un dos quc
nais sc rcocuaran con a forna do anlicnic
urlano cono insiruncnio dc confirnaao das
suas idcias. A cficicncia c nodcrnidadc dc suas
ncdidas cran sugcridas airavcs dc inuncras
consirucs quc indicavan un govcrno
organizado c cnrccndcdor. A idcia do scu
carisna c dc sua crsonalidadc foric cra
rcforada airavcs das suas foiografias,
olrigaioriancnic afiadas cn iodas as cscolas,
falricas, rcariics ullicas, larcs c
rcsiauranics, vagcs dc ircns. Sua cfgic csiava
55
nas nocdas, sclos, lacas concnoraiivas c dc
inauguraao. Dusios dc lronzc foran crigidos cn
divcrsos locais. Scu nonc foi airiludo a
inuncras ruas c logradouros ullicos. Sua
inagcn, dcssa forna, inrcgnava iodos os
lugarcs c anlicnics duranic iodo o icno.
As idcias c concccs, coniudo, ncn scnrc
rovcn da crccao dircia do ncio anlicnic.
Dcvido conlcidadc do conicio cn quc vivcn
as cssoas, clas so icn condics dc sc infornar
c sc conscicniizar a rcsciio dc sua socicdadc
airavcs dos ncios dc conunicaao. O conirolc
dcssc ncio sc faz, rincialncnic, cla sua
uiilizaao dircia. Dado o faio dc quc a
conunicaao dccndc, cada vcz nais, dc
aarclIagcn sofisiicada c lasianic cara, iorna-sc
incviiavcl quc os ncios scjan conirolados or
cssoas c gruos da classc ccononicancnic nais
foric. Elc os uiilizan cclusivancnic ara a
difusao das idcias c oinics quc lIcs sao
favoravcis, nao crniiindo quc sc roagucn
idcologias conirarias ou faios quc conicsicn scus
inicrcsscs. A oulaao fica, dcssc nodo,
inossililiiada dc icr accsso naior aric dos
asccios dc sua rcalidadc c, assin, incdida dc
conrccndcr caiancnic sua osiao c scu
inicrcsscs, icrnina or scr cnvolvida na unica
idcologia quc lIc c arcscniada.
56
A ccnsura oficial, rcalizada or orgaos
govcrnancniais, ianlcn c un insiruncnio dc
conirolc idcologico. Airavcs dcla sc dcfincn os
liniics do quc odc ou nao scr divulgado,
ncuiralizando-sc as ossililidadcs dc
nanifcsiacs conirarias aos valorcs dcfcndidos
clos govcrnos.
Scn accsso s infornacs quc lIc ossan
forncccr una visao dos divcrsos asccios do
nundo cn quc vivc, a oulaao acala icndo
una visao dcfornada da rcalidadc, quc a conduz
a sc conoriar dcniro dos csiriios liniics
iraados a ariir dos inicrcsscs da classc
doninanic.
O conirolc idcologico sc ccrcc, ianlcn,
dirciancnic solrc as cssoas, scja rcrinindo ou
corroncndo ldcrcs ara quc dcsisian ou scjan
incdidos da icniaiiva dc conscicniizar scus
lidcrados, scja ccrccndo rcsscs consianics ar
quc os rccciorcs nao icnIan condics
sicologicas dc julgar, analisar c avaliar as idcias
quc rccclcn.
Ccralncnic surgcn, no scio das classcs
doninadas, alguns indivduos quc, acsar dc
ioda a ccnsura c naniulaao dos ncios dc
conunicaao, conscgucn crcclcr nclIor ccrios
asccios da rcalidadc c rocuran iransniiir sua
conrccnsao aos dcnais, conscicniizando-os. o
57
caso dos ldcrcs ocrarios, csiudanics, rcligiosos
c iniclcciuais. Ncsscs casos, a classc doninanic,
dirciancnic ou airavcs dos orgaos do govcrno,
rocura ncuiralizar csscs ldcrcs airavcs dc
ancaas, riscs, ioriuras ou clio. Ouiras
vczcs, a ncuiralizaao sc faz dc forna nao iao
violcnia airavcs da cooiaao. Cooiaao c o
roccsso clo qual un indivduo ou cqucno
gruo rccclc conccsscs c rivilcgios, cn iroca
dos quais dcva dciar dc dcfcndcr os inicrcsscs
da classc social qual cricncc, ara dcfcndcr
aquclc quc lIc fcz as conccsscs. o caso dc
iralalIadorcs c iniclcciuais quc sao coniraiados
ara ccrccr ccrios cargos rivilcgiados no
govcrno ou cn cnrcsas rivadas.
A rcssao solrc as cssoas odc, ianlcn,
concrciizar-sc airavcs dc crscguics, dcnuncias
c acusacs insisicnics conira aquclcs quc nao
scgucn dcicrninada oricniaao. o caso das
airulIas idcologicas", crcssao nuiio
cnrcgada no Drasil, a ariir dc 1978, ara
qualificar os gruos quc criiican rcciidancnic
alguns ariisias, iniclcciuais c cssoas nuiio
oularcs quc nao adcrcn s idcias dcfcndidas
or aquclcs gruos. O cincasia Carlos Dicgucs c o
canior Caciano Vcloso ja sc quciaran or scrcn
cagcradancnic criiicados ao nao assunircn as
osiuras cigidas or niliianics csqucrdisias.
Pclc afirnou scr crscguido c criiicado or gruos
quc nao adniiian sua rccusa cn assunir a
58
lidcrana na luia conira o racisno. A ncsna
forna dc rcssao icn sido fciia, dcsdc os
concos do scculo, solrc aquclcs quc dcfcndcn a
ncccssidadc dc sc dar naior aicnao aos
rollcnas sociais cono o analfalciisno, a
niscria, o alio ndicc dc cnfcrnidadcs cic.
Inuncros sao os quc csiao ronios a acusa-los dc
anarquisias, conunisias, agcnics russos ou
culanos, aniiairioias. Traia-sc dc una forna dc
crscguiao quc visa, scnao olicr a adcsao do
rcssionado, ao ncnos conscguir scu silcncio
ara quc nao crcssc idcias julgadas
inconvcnicnics.
A rcssao sicologica c una das fornas nais
inicrcssanics dc conirolc. Aiua dirciancnic solrc
os rccciorcs, afciando sua caacidadc dc
analisc, ara quc rccclan as ncnsagcns da
roaganda dcniro dc una osiura assiva c
sulnissa.
As cssoas, cn condics nornais, ao
rccclcrcn una infornaao ou assisiircn a un
faio, rocuran conrccndcr a siiuaao, analisar
os ros c coniras, vcrificar sc sc iraia dc algo quc
lIcs diga rcsciio dirciancnic assin or dianic.
o quc sc cIana scnso criico. Todavia, cn
dcicrninadas siiuacs dc cnvolvincnio
cnocional, icnsao ncrvosa, icnor, cansao fsico
c ncnial, os indivduos icndcn a icr o scu scnso
criico dininudo. Ncsscs noncnios, ouvcn as
59
afirnacs ou assisicn aos faios scn avalia-los,
acciiando assivancnic o quc lIcs arcscnia. A
roaganda uiiliza inuncras fornas dc rcssao
ara ncuiralizar o scnso criico dos rccciorcs c
lograr convcncc-los. O rccurso nais cnrcgado c
a organizaao dc grandcs conccniracs dc
nassas. Ncssas ocasics, as narcIas, as nusicas
c caniicos anliados or alio-falanics, as luzcs, o
lanancnio dc folIcios c acis, o riino dos
ianlorcs, as landciras, csiandarics, os discursos
inflanados, iudo rcflcic solrc os rcscnics.
Envolvcn as cssoas con ial inicnsidadc quc,
quasc Iinoiizadas, iornan-sc nais
sugcsiionavcis s ncnsagcns quc rccclcn. Foi
con o cnrcgo consianic dcsscs rccursos quc
Adolf Hiilcr conscguia nanicr as nuliidcs cn
coninuo csiado dc caliaao c conduzi-las ao
dclrio.
Algunas raiicas rcligiosas ianlcn sao
cnrcgadas cono insiruncnios dc rcssao
sicologica ara olicr a adcsao fanaiica dos
rccciorcs. Produzcn csgoiancnio fsico, fazcndo
as cssoas ficarcn nuiio icno cn c,
ajoclIadas ou ariiciando dc longas c cansaiivas
danas. Ccran ansicdadc airavcs da cscra do
saccrdoic quc sc airasa, da cscuridao ou luz
nuiio inicnsa, alnas, nusicas c canios
riinados, da rcciiao dos sons dc ianlorcs.
Enlriagan con inccnso, alcool, funo c drogas
inclrianics. Dcscrian icnor con ancaas dc
60
infcrnos, nonsiros c dcnnios. En ncio a iudo
isso fazcn-sc as rcgacs, conscguindo nao so
convcnccr os rccciorcs. cono lcva-los a
vcrdadciros csiados dc osscssao c iransc. Sao os
rccursos adoiados or divcrsos culios nsiicos
raiicados no Drasil c na frica c, cnlora dc
forna ncnos rofunda c ouco inicnsa, or
quasc iodas as sciias rcligiosas cisicnics na facc
da icrra.
Dcnirc as fornas dc rcssao sicologica
conIccidas, a nais inicnsa c, ialvcz, a nais cficaz
c a dcnoninada lavagcn ccrclral". rcalizada
con indivduos ou gruos quc sao conduzidos a
locais afasiados, dc ondc nao odcn sair duranic
algunas scnanas ou ncscs, ocasiao cn quc sao
frcqucnicncnic lonlardcados con novas idcias.
Dascia-sc cssa iccnica no faio dc quc os
conIccincnios, idcias c rcflcos dos indivduos
scrvcn ara quc ossan adaiar-sc c nanicr-sc
cn cquillrio cono o scu ncio.
Conscqucnicncnic, ao sc criar un novo anlicnic
ondc os Ialiios c rcacs cosiunciras sao
insuficicnics ara olicnao do cquillrio, iorna-
sc nais facil incuiir novas oricniacs. Sc, alcn
disso, forcn fciias rcsscs quc dininucn o
scnso criico, a ossililidadc dc crsuasao c
ainda naior.
Ha ainda, una iccnica dc conirolc idcologico
quc rocura incdir quc as cssoas adquiran
61
conscicncia dc suas condics dc vida, disiraindo
sua aicnao. Airavcs dos ncios dc conunicaao,
lonlardcia-sc a socicdadc con noicias solrc
faios suficicnicncnic airaiivos ara quc os
indivduos icnIan sua aicnao dcsviada dos
rollcnas cconnicos c sociais. Dascia-sc no
faio dc quc as cssoas icn un liniic dc
crccao c aicnao c quc, saiuradas or un
ccrio nuncro dc infornacs quc aclan ara as
cnocs c scniincnios, nao lIcs solra csao
ncn icno ara rccclcr ouiras idcias. Crandcs
iorncios dcsoriivos, crincs conciidos con
crucldadc, icn sido consianicncnic alardcados
ara cnvolvcr os rccciorcs cn sua discussao c
disira-los das qucsics nais gravcs.
62


Contrapropaganda

Quando nao conscgucn olicr o nonoolio
das infornacs airavcs do conirolc idcologico, os
gruos rocuran ncuiralizar as idcias conirarias
airavcs da coniraroaganda.
Ela sc caracicriza clo cnrcgo dc algunas
iccnicas quc visan ancnizar o inacio das
ncnsagcns oosias, anulando scu cfciio
crsuasivo. Procura colocar as idcias dos
advcrsarios cn coniradiao con a rcalidadc dos
faios, con ouira idcias dcfcndidas or clcs
rorios ou cn dcsacordo con ccrios rincios c
valorcs acciios c arraigados cnirc os rccciorcs.
Ouira vczcs, aiua dc forna indircia, icniando
dcsnoralizar as idcias, nao cla criica
crsonalidadc ou ao conoriancnio daquclcs
quc as susicnian. Criiica-sc o saccrdoic ara
dcsncrcccr o conicudo dc suas rcgacs, aiaca-
sc alguns dirigcnics oliicos ara conlaicr a
filosofia adoiada clo govcrno c assin or dianic.
A coniraroaganda, na raiica, sc concrciiza
airavcs da cnissao dc ncnsagcns quc,
associadas aos arguncnios ou crsonalidadcs
dos advcrsarios, dcscrian rcacs ncgaiivas.
63
A arcscniaao dc faios quc csicjan cn
coniradiao con as ncnsagcns advcrsarias,
sugcrindo sua falsidadc, irrcalidadc ou alsurdo, c
rcalizada con o iniuiio dc dcscriar duvida cn
rclaao a clas. A coniraroaganda dos
dcfcnsorcs do sisicna caiialisia rocura
ncuiralizar as idcias socialisias difundindo,
dranaiicancnic c con csiardalIao, noicias
solrc fugas dc cssoas quc vivian cn ascs
conunisias. O oljciivo dcssc roccdincnio c o dc
sugcrir quc nao dcvc scr lon aquclc rcginc, sc a
cssoas quc nclc vivcn qucrcn fugir dc la.
Os faios quc sc coniracn s idcias da
roaganda advcrsaria cosiunan scr ioialncnic
forjados. Nao icndo condics dc vcrificar, airavcs
dc fonic scgura, a vcracidadc ou nao das
infornacs, os rccciorcs icndcn a acciia-las
ou, ao ncnos, crnancccn indccisos. Duranic a
Scgunda Cucrra Mundial os aliados criaran una
csiaao dc radio quc sc fazia assar or alcna c
irradiava noicias ara a AlcnanIa. Un dos
inforncs, arcscniado cono conunicado oficial
do govcrno nazisia c iransniiido quando Hiilcr
insisiia cn quc csiava vcnccndo a gucrra, gcrava
ccria crlcidadc. A noicia dizia quc alguns
soldados alcnacs csiavan dcscriando do froni c
dcvcrian scr dcnunciados or qualqucr cssoa
quc conIcccssc scu aradciro. Susciiava-sc,
assin, duvidas cn rclaao viioria dc un
ccrciio cujos soldados csiavan fugindo.
64
A coniraroaganda ianlcn aiua solrc o
icnor, nosirando quc as idcias advcrsarias, sc
concrciizadas, odcn causar gravcs rcjuzos c
nalcfcios s cssoas. As cananIas
aniiconunisias consiiiucn os ccnlos nais
significaiivos.
Nos ascs do lloco ocidcnial", inclusivc o
Drasil, ainda sc rccic a iccnicas quc vcn scndo
osia cn raiica Ia anos dc divulgar noicias dc
airocidadcs conciidas na Uniao Soviciica, CIina,
Cula, Nicaragua, c ascs africanos. Fala-sc cn
crianas c nulIcrcs fuziladas, Ioncns
cruclncnic ioriurados, dcgolados c qucinados.
Ao ncsno icno insisic-sc quc iais faio scrao
scnrc incviiavcis ara qualqucr as quc oic
clo sisicna socialisia. Con isso, conscgucn
incuiir un ial ncdo na oulaao quc as
convcnccn a aoiar o govcrno cn sua aao
rcrcssiva conira os adcios dc idcias
igualiiarias, scjan socialisias ou acnas
sucrficialncnic scnclIanics.
A coniraroaganda ianlcn c rcalizada no
scniido dc dcscriar dcsrczo clos advcrsarios c
suas idcias, associando-os a siiuacs conirarias
aos rincios c valorcs rcsciiados clos
rccciorcs. Os concniarios quc sc fazcn a
rcsciio dc alguns dirigcnics govcrnancniais,
acusando-os dc dcsoncsios, corruios,
Ionosscuais c, aic ncsno, dc irados clas
65
csosas, visan dcsnoraliza-los c gcrar dcsrczo
clas roosias c idcias quc dcfcndcn.
Con o oljciivo dc dcsnoralizar as
nanifcsiacs csiudaniis, afirnou-sc quc sc
iraiava dc filIinIos dc aai" quc, ao invcs dc
csiudar c cunrir suas olrigacs, crnanccian
fazcndo ladcrnas" c arruaas", rcjudicando o
iransiio, gcrando inscgurana ara o ovo c
criando dificuldadcs ara iodos. Conscguian,
dcssa forna, dcscriar a Iosiilidadc c dcsrczo
dc grandc aric da oulaao conira os
novincnios c, assin, alafar a qucsiao dos
rollcnas sociais quc csiavan scndo lcvaniados
clos univcrsiiarios.
As qucsics dc naiurcza cconnica ou
oliica sao circnancnic significaiivas ara
naioria das cssoas, ja quc sc rclacionan
iniinancnic con suas condics dc vida. Por
cssa razao, a roaganda rocura arcscniar as
idcias dcniro dc un clina dc grandc scricdadc, s
vczcs aic solcnc, quc iornc ossvcl dcscriar a
aicnao ara a inoriancia dos assunios
alordados. Da grandc aric da
coniraroaganda aiuar airavcs do Iunor, da
saiira ou da iada, ridicularizando as idcias c
cssoas quc as dcfcndcn. Procuran, assin, gcrar
dcsinicrcssc clo conicudo das ncnsagcns c
dcsvalorizar sua inoriancia.
66
Os vcculos dc conunicaao, consianicncnic,
difundcn cIargcs, aclidos c saiiras quc
dcsnoralizan c dcsfiguran dirigcnics c ldcrcs
oliicos, iornando-os cngraados ou ncsno
ridculos. Quclran, assin, a inagcn dc rcsciio
quc csics rcicndan inor c afcian o conicudo
dc suas afirnacs.
Os slogans ianlcn sao ridicularizados, ara
crdcr scu cfciio crsuasivo c dc inacio. No
Drasil, os icnas das cananIas govcrnancniais
icn sido auionaiicancnic ironizados con
sugcsiiva criaiividadc. Para a frasc Drasil, anc-o
ou dcic-o" criou-sc a rcsosia O uliino, aaguc
a luz do acroorio". Quando sc dissc O Drasil
dcu un asso frcnic", conicsiou-sc
raidancnic E csiava lcira do alisno". Conira
o icna O Drasil c fciio or nos" rcsondia-sc O
difcil c dcsaia-los".
A coniraroaganda, orianio, c o
insiruncnio uiilizado or un gruo airavcs das
fornas c rccursos ncncionados, visando
ncuiraliza a fora das icscs c arguncnios da
roaganda advcrsaria. Dcssa forna, ancnizando
o cfciio crsuasivo das idcias conirarias s suas,
o gruo odc dcscnvolvcr sua roria cananIa
dc roaganda, scn a ncccssidadc dc rccorrcr a
ouiros ariifcios c rccaucs quc csclarcan a
razao das difcrcnas cnirc suas roosias c as
alIcias.
67


Difuso

Elalorada a idcologia, rcalizada sua
codificaao c csiruiurado o sisicna dc conirolc
idcologico, roccdc-sc difusao sisicnaiica das
ncnsagcns.
Dcnirc as fornas dc difusao uiilizadas cla
roaganda idcologica, a oral, airavcs da alavra
falada, ainda c das nais inorianics. Enrcgada
dcsdc a aniiguidadc, foi a forna rcfcrida or
inuncros ldcrcs. Hiilcr considcrava quc iodos os
aconiccincnios inorianics c iodas as rcvolucs
foran roduzidas cla alavra falada. Lcnin dizia
quc o agiiador, anics dc nais nada, dcvcria agir
dc viva voz. Os discursos oliicos, rcgacs
rcligiosas, dcclaracs dc ldcrcs c Ioncns dc
govcrno icn sido, cn grandc aric, os naiorcs
rcsonsavcis cla roagaao das idcologias cn
iodos os rccanios do nundo. Una dc suas
grandcs vaniagcns c crniiir ao orador olscrvar
dirciancnic a rcaao dos scus ouvinics c, a ariir
dcla, rcforar ccrios arguncnios, insisiir cn
dcicrninados asccios, dar naior ou ncnor
cnfasc s alavras, rcciir afirnacs, auncniar
ou dininuir ausas, sullinIar as idcias con
68
gcsios c crcsscs fisionnicas. Alcn disso, o
discurso c a rcgaao consiiiucn as unicas
fornas quc crniicn rcunir un grandc nuncro
dc cssoas, aic ncsno cn grandc raas
ullicas, dc ial forna quc cada indivduo sinia
sua crsonalidadc diluir-sc na nuliidao,
crcclcndo-sc cono aric dc un iodo c icndcndo
a aconanIar as nanifcsiacs da naioria. Tcn-
sc a a ossililidadc dc roduzir una inrcssao
dc unaninidadc iao crsuasiva quanio os
arguncnios do orador. Essc clina odc ainda scr
rcforado cla rcaraao das claqucs, gruos dc
cssoas rcviancnic cncarrcgadas dc alaudir c
ovacionar o orador. Ouira vaniagcn da alavra
falada, quando rofcrida dirciancnic clos
ldcrcs, c a sua naior crcdililidadc. O orador
odc inor una inagcn dc sinccridadc,
inossvcl dc scr iransniiida or ouiro ncio;
suas afirnacs icn nais calor c sc iornan nais
Iunanas.
Sc a crcssao oral cnconirava liniics
rcsiriios dc icno c csao no assado, Iojc, con
a cvoluao iccnologica dos ncio dc conunicaao
dc nassa, adquiriu una anliiudc quasc infiniia.
Os saicliics icn ossililiiado quc nuiias
dcclaracs do aa ou do rcsidcnic dos EUA,
dcnirc ouiros, scjan divulgadas incdiaiancnic
naioria dos ascs do glolo icrrcsirc.
69
A inrcnsa, o nais aniigo dos ncios
naicriais dc conunicaao, ccrcc un acl
inorianic cn roaganda. Jornais c rcvisias,
or infornarcn consianicncnic solrc os faios
rcgionais c inicrnacionais, conirilucn cn alio
grau ara forncccr aos lciiorcs una dcicrninada
visao da rcalidadc cn quc vivcn. Dcssa nancira
iransniicn os clcncnios fundancniais ara a
fornaao dc un concciio da socicdadc c do acl
quc cada un dcvc ccrccr ncla. Por iralalIar
con fcnncnos arcscniados dc nancira
aarcnicncnic oljciiva, cono sc fossc a ncra c
sinlcs arcscniaao dos faios uros, iais cono
rcalncnic ocorrcran, adquirc una aarcncia dc
ncuiralidadc quc asscgura a confiana da naioria
dos lciiorcs. Mas cssa ncuiralidadc nao c rcal. As
noicias inicrnacionais sao disiriludas or
agcncias csccializadas, rincialncnic as noric-
ancricanas Associaicd Prcss c Uniicd Prcss
Inicrnaiional, ondc sc sclccionan as infornacs
scgundo os criicrios csialclccidos clos
inicrcsscs cconnicos c oliicos dos gruos quc
as conirolan. Essas infornacs sao cnviadas s
rcdacs, ondc, juniancnic con as noicias
locais, sao novancnic sclccionadas, agora con
olscrvancia dc ouiros criicrios, dcicrninados
clo inicrcssc dos roriciarios dos jornais ou
dos quc nclcs anuncian. Dcssa forna, a
inrcnsa acala or consiiiuir un clcncnio dc
naniulaao dc gruos inicrnacionais c
70
nacionais quc so crniicn a iransnissao
daquclas ncnsagcns quc ossan rcforar sua
idcologia.
Alcn da sclcao dc infornacs, Ia ouiros
ncios dc naniulaao dos faios. Un dclcs c a
fragncniaao da rcalidadc, inlciia na roria
forna cono sao arcscniadas as noicias. Para sc
adquirir conscicncia da rcalidadc social, c
ncccssario quc sc crcclan as rclacs cnirc os
divcrsos fcnncnos, olicndo-sc a visao dc
conjunio ncccssaria ara vcr a socicdadc cono
un iodo inicgrado, cn quc os faios cconnicos,
oliicos c culiurais scjan visios ial cono sc
dcicrninan rccirocancnic. A grandc inrcnsa,
ao conirario, aonia os faios isolados uns dos
ouiros, nanicndo oculias aquclas rclacs. O
lciior, cn rclaiivancnic ouco icno, acala
lcndo noicias as nais variadas solrc csorics,
crincs, coiacs dc lolsa, inflaao, dcsasircs,
gucrras cicrnas, dcclaracs dc lrasilciros c
csirangciros. Fccclc una visao caoiica da
rcalidadc, scn crcclcr os cfciios quc os faios
icn uns solrc os ouiros.
Ouira forna dc naniulaao c rcalizada clo
naior ou ncnor dcsiaquc quc sc da noicia. A
agina cn quc c colocada, a dincnsao do icio, o
iiulo, o naior ou ncnor nuncro dc orncnorcs
coniidos na dcscriao crniicn dar aos faios un
ouiro significado. As grcvcs organizadas clos
71
sindicaios ocrarios, or ccnlo, quc icn una
cnornc rccrcussao cconnica c oliica,
gcralncnic sao iraiadas cla grandc inrcnsa
cono un sinlcs faio acidcnial scn naior
significaao. O Estudo dc S. Puuo, or ccnlo,
ncnciona-as cn cqucnos csaos nas aginas
dc ccononia, ao lado dc ouiras infornacs,
cono osiao dc rcos no ncrcado, coiacs dc
lolsa, dando a inrcssao dc un sinlcs
fcnncno corriquciro scn naiorcs
conscqucncias.
Ha ianlcn a inicrrciaao das infornacs,
gcralncnic rcalizada dcniro dc una linIa
rccsialclccida cla dircao do jornal, quc c
dcicrninada clos inicrcsscs ali dcfcndidos. As
noicias a rcsciio dos ascs socialisias sao
sclccionadas a inicrrciadas dc forna aliancnic
ncgaiiva. Pouco sc ncncionan as rovidcncias
lcn-succdidas, ionadas na CIina c cn Cula,
ara nclIoria dos nvcis dc cducaao c saudc.
Mas un grandc dcsiaquc c dado s riscs
oliicas c ioriuras, nosirando-sc acnas o lado
ncgaiivo daquclcs sisicnas. Ja cn rclaao aos
Esiados Unidos, insisic-sc no dcscnvolvincnio
cconnico, na crfciao" do sisicna
dcnocraiico". Mas ouco sc ncnciona a
cloraao dos ovos suldcscnvolvidos or
aquclc as, ou a inicrvcnao noric-ancricana cn
ascs ondc sc fazcn rcvolucs c sc dccn
Ioncns dc govcrno quc nao acciian ccrias
72
inosics. Silcncia-sc solrc a corruao oliica
cisicnic. Pouco sc fala solrc a vida cada vcz
nais angusiiada da juvcniudc ancricana, quc vai
luscar nas drogas o unico consolo ara suas
criscs cisicnciais.
Alcn dos asccios ncncionados, quc fazcn
aric da roiina dos criodicos, csics ianlcn sao
cnrcgados ara difundir a dcclaraao dos
Ioncns ullicos. O rorio govcrno usa csao
dos jornais ara rclacionar suas rcalizacs.
Cruos ariicularcs ianlcn arovciian a
inrcnsa, agando o csao, ara arcscniar
suas idcias.
Aic agora falanos da inrcnsa vinculada aos
inicrcsscs dos gruos cconnicos nais forics.
Mas cla ianlcn c adoiada, algunas vczcs, or
gruos ninoriiarios nao ligados aos dcicniorcs do
odcr. A Hisioria do Drasil rcgisira o
aarccincnio dc inuncros jornais c cqucnas
rcvisias da inrcnsa ocraria c csiudaniil quc
rocuran cvidcnciar as coniradics do sisicna
vigcnic c iransniiir roosias alicrnaiivas.
Ccralncnic sao criodicos dc vida curia, logo
olrigados a fccIar cn viriudc dc dificuldadcs
financciras rcsulianics dc rcsscs dos gruos
cconnicos nais forics ou ncsno or inosiao
olicial, quc nao crniic quc sc cccdan liniics
rccsialclccidos or sciorcs da classc doninanic.
73
A roaganda cnrcga ainda o cincna, ianio
con filncs docuncniarios quanio dc ficao. Os
docuncniarios icn a grandc vaniagcn, ara os
quc o uiilizan, dc quc c noniado con inagcns
vcrdadciras, ciradas dirciancnic da rcalidadc,
faio quc lIcs da circna crcdililidadc. Todavia, a
ossililidadc dc sclccionar, dcnirc as inagcns
ossvcis, aquclas quc confirncn c rcforccn una
dcicrninada idcia, crniic una grandc
ooriunidadc dc naniulaao. No Drasil, os
docuncniarios cincnaiograficos sao
olrigaioriancnic cilidos nas iclas dos cincnas
or inosiao lcgal. Sao sisicnaiicancnic
uiilizados ara cngrandcccr o rcginc oliico
vigcnic c cnalicccr a caacidadc dos dirigcnics c
cnrcsarios. O conicudo nais consianic dcsscs
filncs docuncniarios c a arcscniaao dc
grandcs rcalizacs govcrnancniais ou dc sciorcs
rivados da agriculiura, indusiria c concrcio.
Quasc scnrc irazcn ccnas quc sugcrcn
aoio c unaninidadc cla rcscna sorridcnic c
confianic das auioridadcs civis, niliiarcs c
cclcsiasiicas ou dc nuliidcs oularcs quc
alaudcn. Os docuncniarios odcn scr
falsificados, noniados con sons c ccnas
vcrdadciros, nas scn ncnIuna rclaao uns con
os ouiros, faio quc rarancnic c crccivcl ara a
naioria dos cscciadorcs. Podc-sc acrcsccniar
sons dc griios, iiros, alausos a ccnas cu quc na
vcrdadc nao ocorrcran. Muliidcs odcn scr
74
associadas a rcunics ondc nao Ia nais dc una
dczcna dc cssoas. Essa ossililidadc dc associar
c fundir irccIos divcrsos dc filncs c sons crniic
ao roduior iransniiir a idcia quc lIc arouvcr.
Os filncs dc ficao, scndo roduzidos nao
con ccnas rcais c oljciivas, nas inicrrciadas c
noniadas, nao icn o ncsno ar dc auicniicidadc
c o odcr crsuasivo dos docuncniarios. Mas,
airavcs da irana dc siiuacs quc sc odc criar,
da varicdadc incnsa dc riino dc son c inagcns
ossvcis dc sc olicr, crniicn criar un clina dc
cnvolvincnio cnocional quc faciliia a inculcaao
dc idcias c valorcs. Alcn disso, rojciados cn
salas cscuras, odcn coniar con naior
rccciividadc, ja quc nao cisicn ouiros faios quc
ossan disirair a audicncia.
O roiciro adrao dos filncs dc avcniura
ancricanos crniic avaliar lcn scu valor cono
insiruncnio dc iransnissao dc idcias.
Ccralncnic sao conosios dc ircs idcias
csscnciais. Una rincira nosira una siiuaao dc
az c Iarnonia. En scguida Ia o aarccincnio
dc una ancaa ara, finalncnic, sc succdcrcn
as icniaiivas dc dcfcsa quc culninan con un
final Icroico. O cscciador, cnvolvido clo clina
Iarnonioso inicial, c lcvado a indignar-sc conira
o sujciio da ancaa, quc odc scr un indgcna,
un crininoso ou un csiao russo. Afinal, acala
idcniificando-sc con o Icroi ou Icrois quc vcn
75
roorcionar a soluao fcliz. Todo filnc acala
rcduzido a una roosia naniqucsia cn quc sc
arcscnian acnas duas alicrnaiivas. a ccria ou
a crrada, a loa ou a na. Todo cssc conicio c
crncado dc ccnas dc anor c odio, aios dc
naldadc ou londadc, violcncia c carinIo
inicnsos, alguns ioqucs croiicos. O riino das
ccnas sc alicrna da lcniidao raidcz circna, as
nusicas aconanIan o crcsccndo c varian da
docc suavidadc dc un coro cclcsiial vccncncia
das narcIas dc gucrra, iudo ara conduzir o
rcccior a un clna. Foi airavcs dcsscs rccursos
quc o cincna noric-ancricano conscguiu inor
ao nundo ocidcnial ccrias inagcns
csicrcoiiadas cono a do indgcna sclvagcn c
assassino, dos alcnacs c jaoncscs frios c
calculisias da Scgunda Cucrra Mundial, ou do
agcnic russo dcsunano, iraiociro c crininoso. E
iudo isso cn conirasic con a figura do noric-
ancricano lon, lcal, corajoso c Ioncsio.
O cincna ianlcn odc scr uiilizado ara
conscicniizar o cscciador accrca das
coniradics sociais, cnlora ncn scnrc csscs
filncs consigan vcnccr os olsiaculos da ccnsura
c das rcsscs cconnicas. No Drasil, iivcnos o
crodo do cIanado Cincna Novo", cnirc o final
dos anos 50 c conco dos 60, ondc sc
roduziran alguns filncs quc nosiravan a
niscria dos scrics c o drana das favclas
lrasilciras. Mais rcccnicncnic, fizcran-sc alguns
76
filncs solrc a corruao olicial c a violcncia
urlana.
O radio ianlcn c un insiruncnio da
roaganda, con a grandc vaniagcn dc odcr
iransniiir as ncnsagcns con raidcz c
anliiudc, crniiindo ncsno quc ccrios faios
scjan divulgados incdiaiancnic aos ocorrcrcn.
Pcrniic dirigir-sc s canadas nais Iunildcs
da oulaao, inclusivc analfalcios, quc nuiias
vczcs nao icn accsso a ouiros ncios dc
infornaao. Pcrniic ianlcn o csialclccincnio
dc un clina dc iniinidadc, ondc o locuior
sussurra oinics ara o ouvinic, criando una
siiuaao dc anizadc c dc dcsconiraao infornal
lasianic sugcsiiva. Por scr iraiar dc conccssao
govcrnancnial quc odc scr cassada a qualqucr
noncnio, induz scus roriciarios c funcionarios
a cviiar a difusao dc ncnsagcns cn dcsacordo
con a idcologia roclanada oficialncnic. Alcn
disso, clo faio dc, cono a inrcnsa, dccndcr dc
anuncios concrciais ara sc nanicr, o radio sc
iorna un insiruncnio assvcl dc scr conirolado
clos inicrcsscs das classcs doninanics quc
agan csscs anuncios. largancnic cnrcgado
ara a divulgaao dos discursos, dcclaracs c
ncnsagcns dos dirigcnics c orgaos
govcrnancniais. A irradiaao oficial cIanada
Hora do Drasil" foi criada or Cciulio Vargas
con cssc oljciivo c, cnlora rcfornulada,
77
crnanccc aic Iojc con o nonc dc A voz do
Drasil".
A iclcvisao scrvc anics dc nais nada ara c
difusao dc noicias, o iclcjornalisno. Cono a
inrcnsa cscriia, assa or roccssos dc sclcao
c inicrrciaao, dccndc dc anuncios agos c dc
conccssao govcrnancnial, o quc a iransforna cn
insiruncnio dc difusao das idcologias dos gruos
cconnicos ou do govcrno. A forna cono sao
roduzidos os rogranas dcu iclcvisao o
caraicr dc insiruncnio ara iornar a oulaao
nais assiva. Novclas, rogranas dc audiiorio,
sIows dc varicdadcs, arcscniaao dc caniorcs,
jogos, disuias, csorics c soricios alsorvcn
grandc aric da caacidadc criica do cscciador,
conduzindo-o a una csccic dc fuga da rcalidadc.
Dcsviando sua aicnao das qucsics sociais,
induz alicnaao. Tonc-sc o ccnlo do
rograna Slvio Sanios, Ia anos scndo vciculado
aos doningos, dcsdc a nanIa aic a noiic. Toda a
roduao c caracicrizada or un clina consianic
dc suscnsc c dc agiiaao crcsccnics, con
cnornc varicdadc dc arcscniacs. Os soricios,
anunciados dcsdc o incio do rograna, sao
rcalizados ao final quando, cn alguns scgundos,
algucn odc iornar-sc un nilionario. Envolvc-sc
a audicncia dc ial forna c con ial riino quc lIc c
inossvcl raciocinar solrc o quc vc c ouvc. E
nao falian os clogios c cnaliccincnios a oliicos
c govcrnanics.
78
O icairo icvc acl inorianic na divulgaao
dos idcais da Fcvoluao Franccsa c na
rcaraao da Fcvoluao Fussa. Os
rcvolucionarios lolcIcvisias, or ccnlo, o
cnrcgavan ara a arcscniaao dc cas
raidas ondc sc criiicavan a nolrcza, a
dccadcncia do caiialisno c sc cnaliccian os
ocrarios, canoncscs c o rcginc socialisia. No
Drasil o icairo icn-sc dcscnvolvido lasianic c c
nuiio cnrcgado cono insiruncnio dc criica c
conicsiaao dos valorcs c cosiuncs vigcnics.
Coniudo, dcvido ao alio rco dos ingrcssos, a
naioria das cas aiingc acnas a una cqucna
cliic cconnica c culiural. Dcssa forna, clo
cqucno ullico a qucn sc dirigc, crdc grandc
aric do scu valor cono ncio dc iransnissao dc
idcias c dc conscicniizaao.
Os cariazcs, ilusirados ou nao, cn corcs ou
cn lranco c rcio, sao lasianic uiilizados ara
afiaao cn nuros c arcdcs visando iransniiir
algunas idcias fundancniais airavcs dc un
inacio raido. Alcn dclcs, inuncros ouiros
inrcssos sc rcsian a auiliar na difusao dc
ncnsagcns. Os nanifcsios" clican c dcfcndcn
una dcicrninada osiao cranic ccrios faios
cconnicos c oliicos. Os anflcios" divulgan
faios, noicias ou criicas a dcicrninadas idcias c
roosias. Os volanics" scrvcn ara difundir
noncs, frascs, slogans, alavras dc ordcn c
snlolos ou ara anunciar c convocar rcunics c
79
novincnios. Disiriludos dirciancnic ara os
rccciorcs ou lanados do alio dc cdifcios ou dc
avics, sao nais frcqucnicncnic adoiados or
aquclcs quc, or sc oorcn aos dcicniorcs do
odcr c conicsiarcn a idcologia doninanic, nao
conscgucn icr accsso inrcnsa, radio ou
iclcvisao. O livro, or suas rorias
caracicrsiicas, sc dcsiina a lcvar idcias acnas a
un cqucno nuncro dc cssoas. aquclas quc icn
grau dc insiruao nais clcvado.
As idcias nazisias na AlcnanIa iivcran no
livro MinIa Luia", dc Adolf Hiilcr, un dos scus
nais inorianics insiruncnios dc divulgaao. No
Drasil, foi duranic a diiadura dc Cciulio Vargas
quc nais sc roduziran livros con o oljciivo
csccfico dc aoiar a roaganda. Ccnicnas dc
olras clogiosas ao rcginc c cnalicccdoras da
crsonalidadc dc Vargas foran cscriias, cn
linguagcn sinlcs a accssvcl, ara quc fosscn
lidas clo naior nuncro ossvcl dc cssoas.
Alcn dos ncios dc conunicaao
roriancnic diios, a roaganda ianlcn sc
aoia cn inuncros ouiros suorics. Qualqucr
oljcio ou csao quc ossa scr visio or un
razoavcl nuncro dc cssoas c arovciiado. As
arcdcs sao icIadas con frascs, slogans c
snlolos. As lacas dc inauguraao c sinalizaao
difundcn rcalizacs, rcsiigian ldcrcs oliicos
c Ioncns ullicos. As ccdulas c nocdas, os sclos
80
osiais, conicn ncnsagcns c cfgics dc Ioncns
ullicos. Faias c csiandarics osicnian
ncnsagcns c snlolos. Esiaiuas c lusios
concrciizan o rcsigio daquclcs quc dcvcn scr
considcrados Icrois. Alio-falanics auilian a
anliar o alcancc dos discursos c dcclaracs.
Avics cscrcvcn ncnsagcns dc funaa nos ccus.
Ha, ainda, una ouira forna dc difusao dc
idcias quc sc caracicriza clo anoninaio. o
runor. A infornaao, gcralncnic falsa, circula dc
cssoa, odcndo aiingir grandc aric dc una
oulaao. Cono c nuiio difcil dcscolrir a fonic
inicial da infornaao, o runor consiiiui un
insiruncnio nuiio uiil ara aquclcs quc, or
qualqucr razao, rcicndcn iransniii-la scn
scrcn idcniificados.
81


Efeitos da Propaganda
Ideolgica

A roaganda idcologica crniic disscninar,
dc forna crsuasiva, ara ioda a socicdadc, as
idcias dc dcicrninado gruo. Dcois dc cniiida
airavcs dos divcrsos ncios c suorics dc
conunicaao, clas assan a scr rciransniiidas,
dircia ou indirciancnic, no scio das divcrsas
insiiiuics sociais, anliando c rcforando o
roccsso dc difusao. A idcologia, dcssa forna, sc
csalIa c inrcgna iodas as canadas da
socicdadc. Na fanlia, na cscola ou no iralalIo,
cn iodas as arics c or iodos os ncios, iodos
assan a scr oricniados ara os ncsnos fins c
cnquadrados dcniro dos ncsnos rincios.
Nas fanlias, os ais, quc sofrcn o cfciio
crsuasivo da roaganda, acalan iransfcrindo
ara scus filIos as concccs c nornas dc
conduia quc lIcs foran inculcadas. Acrcdiian,
na naioria das vczcs, quc a ccricncia adquirida
lIcs da condics dc oricniar scus filIos, dc
forna ncuira c oljciiva, ara quc julgan scr o
nclIor caninIo". Incn rcgras dc rcsciio c
olcdicncia, indican os cursos quc dcvcn rcalizar
82
c as rofisscs quc odcn ccrccr. Dcssa
nancira, noldan scus filIos ara quc ingrcsscn
no conicio social da forna nais adcquada
rcalizaao dos inicrcsscs da classc
idcologicancnic doninanic. En cada classc
social as fanlias roduzcn os novos ncnlros
quc dcvcrao cnirar, discilinadancnic, no
sisicna cconnico, oliico c culiural,
rcroduzindo o acl dc scus anicccssorcs.
Crian os ocrarios csforados c sulnissos, os
gcrcnics Ialcis c olcdicnics, c, aic ncsno, os
novos rivilcgiados quc dcvcrao salcr cono
nanicr c rcforar o odcr c a doninaao
adquiridos or Icrana.
A cscola, cn rincio, icn o oljciivo dc
oricniar o dcscnvolvincnio dos alunos, ao ncsno
icno quc fornccc as infornacs c fornulas
raiicas quc lIcs crniiirao inicgrar-sc ao ncio.
Ncssc roccsso, acalan or rccclcr o conicudo
da idcologia acciia or scus rofcssorcs ou
inosia clos adninisiradorcs cscolarcs.
Arcndcn as nornas dc discilina quc dcvcn
cunrir c os conIccincnios quc os lcvarao a
inicgrar-sc na socicdadc, olscrvando os csiriios
liniics dcfinidos cla idcologia doninanic. Sao
condicionados a rcsciiar Iicrarquias c olcdcccr
os sucriorcs, arcndcn qual c o scu lugar" c o
acl quc dcvcn ccrccr. Ha, inclusivc, as
naicrias c discilinas criadas c rogranadas con
o fiio cclusivo dc iransniiir dcicrninadas
83
idcologias dc forna dircia. o caso dc cursos
cono os dc Educaao Moral c Cvica" cic.
Nas igrcjas c icnlos, ianlcn, os saccrdoics
c asiorcs, alcn do scu cscoo confcssado, quc c
o dc iransniiir az c conforio csiriiual,
uliraassan os liniics das idcias rorias
rcligiao quc rofcssan. Dcfcndcndo os inicrcsscs
c valorcs idcologicos vigcnics na socicdadc cn
quc aiuan, iransfornan-sc cn insiruncnio dc
sua divulgaao. Duranic scculos, a Igrcja
rocurou induzir scus ficis a crnancccrcn
assivos cranic os alusos c arliiraricdadcs cn
iroca da fclicidadc a scr oliida no rcino dos
ccus". Algunas vczcs, inclusivc, cssc acl c
rcviancnic oricniado cla rcssao dos
dcicniorcs do odcr. Mcrcccn scr lcnlrados os
ccnlos dc Naolcao Donaaric c Cciulio
Vargas quc, cnlora cn cocas c ascs
difcrcnics, uiilizaran a ncsna iaiica dc inor
aos saccrdoics a olrigaao dc, cn suas
rcgacs, afirnar quc o lon crisiao" dcvcria
olscrvar as lcis c olcdcccr s ordcns c dcciscs
do govcrno.
Essc roccsso dc rciransnissao da idcologia,
difundida inicialncnic cla roaganda, ocorrc,
da ncsna forna, cn iodos os iios dc
insiiiuics, scjan clas rcligiosas, oliicas ou
ncsno culiurais c rccrcaiivas. Nos ariidos,
sindicaios, cnrcsas, clulcs c associacs, a
84
iodo noncnio sc csia dcfcndcndo c
disscninando as idcias incuiidas cla
roaganda.
As conscqucncias da difusao dc una
idcologia c scu csforo cn nvcl insiiiucional sao
divcrsos cn funao da dircao c do lano cn quc
sc rcaliza. En rinciro lugar, Ia aqucla rcalizada
cnirc indivduos c gruos dc una ncsna classc
social, ondc cnissorcs c rccciorcs ocuan una
ncsna osiao no conjunio das rclacs
cconnicas. Ncssc caso, as idcias dc uns,
rcflciindo suas condics, rcflcicn, ao ncsno
icno, a rcalidadc dos dcnais. A difusao dcssas
idcias crniiira quc un naior nuncro adquira
conscicncia do csao quc ocua na socicdadc c
das ossililidadcs dc anliaao dc scus liniics.
A roaganda adquirc a un acl dc
insiruncnio dc conscicniizaao, crniiindo a
cada un dos cnvolvidos conrccndcr nclIor o
conicio quc o ccrcc c oricniar sua aao cn
scniido adcquado ao suc rorio
dcscnvolvincnio. Alcn disso, a roaganda sc
iransforna cn insiruncnio dc uniao da classc
social cn iorno dc ncias conuns, crniiindo quc
cla sc iornc nais organizada c quc sua acs
scjan nais cocrcnics. Incdc-sc quc os
indivduos c gruos caninIcn cn scniido
divcrsos, o quc acalaria or olriga-los a rciornar
ao onio dc ariida c rcconcar o iralalIo.
Asscgurando, dcssa nancira, a aiuaao cocsa
85
nuna ncsna dircao, a roaganda roicia o
forialccincnio da classc cn qucsiao, quc assa a
icr naiorcs ossililidadcs dc sc dcfcndcr dc
cvcniuais ancaas c ncsno dc anliar os liniics
quc rcsiringcn sua aiuaao. airavcs da
roaganda, or ccnlo, quc os cnrcsarios
conscgucn difundir, cnirc si, una ncsna
conccao da rcalidadc cconnica cn quc vivcn,
airavcs da qual oricnian sua acs c inicgran
scis csforos ara asscgurar a rcalizaao dos
inicrcsscs conuns. Enirc ocrarios, soncnic
quando alguns dclcs conscgucn conrccndcr o
sisicna cn quc csiao inscridos c roagan cssa
crccao aos dcnais c quc surgc naior uniao.
Conscicnics do faio dc quc ocuan osiao
idcniica no conicio social c quc odcn
organizar-sc c nolilizar-sc na luia cla nclIoria
dc sua siiuaao. So con cssa conscicncia c
organizaao c quc adquircn fora c condics
ara avanar c rogrcdir cconnica, oliica c
culiuralncnic.
A siiuaao assunc ouiras caracicrsiicas
quando a roaganda sc faz dc una classc social
ara ouira. Podc ocorrcr quc o cnissor arcscnic
suas idcias scn rcssao ou inosiao.
Sinlcsncnic cc suas conviccs c
arguncnios a ic ncsno confcssa quc sc rcfcrcn
a scus rorios inicrcsscs, dciando aos dcnais a
lilcrdadc dc adcrir ou nao. Esics, analisando as
roosias, icn condics dc avaliar aic quc onio
86
ariilIan os ncsnos inicrcsscs, odcndo aoiar
ou sugcrir ouiras alicrnaiivas. Essa scria a forna
nornal dc iransnissao dc idcologias dcniro dc
una socicdadc idcal, luralisia c dcnocraiica.
Todavia, ncdida quc un dos lados icn
ossililidadc dc ccrccr o conirolc alsoluio das
vias dc accsso rcalidadc, acala or inor scus
oljciivos aos dcnais. As cssoas, a naior aric
dclas, assan a vivcr, cono sua, una rcalidadc
quc lIcs c csiranIa c a luiar cla rcalizaao dc
inicrcsscs quc sc ocs aos scus.
Inconscicnicncnic, iralalIan c sc csforan cn
lcncfcio dc un caiial quc as clora c
roician un dcscnvolvincnio quc sc rcaliza s
ccnsas dc sua niscria. Convcncidos dc
assunir una crsonalidadc quc lIcs c inosia c
acrcdiiando quc cssa c a nancira dc ariiciar c
dcscnvolvcr-sc, sofrcn c sc frusian quando nao
olicn qualqucr rcconcnsa quc icnIa alguna
significaao. Sao ncnlros das classcs ncdias,
cnvolvidos cla ansia dc ossuir c consunir lcns
quc nao lIcs dao a saiisfaao c lcn-csiar
ronciidos. Esiudanics, quc aos anos dc
csforo, quando logran olicr una colocaao,
uiilizan scus conIccincnios c Ialilidadcs na
rcalizaao dos oljciivos dc una ninoria quc ncn
scnrc conscgucn idcniificar. Agriculiorcs c
colonos quc ajudan a roduzir nilIarcs dc
ioncladas dc alincnios, nas nao conscgucn
cscaar da ignorancia c da niscria. Ocrarios
87
quc janais conscgucn adquirir un unico, dcnirc
os nilIarcs dc oljcios quc roduzcn
diariancnic. Envolvidos, assin, cn un nodo dc
vida vazio dc scniido, rocuran rcfugir-sc cn
disiracs noncniancas c fugazcs quc conduzcn
a una alicnaao ainda naior. E a roaganda
iningc fuiclol c carnavais quc assan a scr
algunas das oucas concnsacs ara un
longo c csiafanic crodo dc iralalIo.
O conirolc idcologico, csialclcccndo os
liniics do quc odc ou nao scr divulgado c
rcrinindo ioda nanifcsiaao coniraria aos
valorcs vigcnics, acala or gcrar un
conscrvaniisno olscuraniisia quc aiingc a
socicdadc cn iodos os scus asccios. Todos
assan a vivcr cn funao dc un ncsno conjunio
dc idcias quc fican congcladas c cncrran o
rogrcsso culiural. Incdc-sc a cvoluao da
cicncia, o dcscnvolvincnio dc novas iccnicas c o
arinorancnio das fornas dc crcssao arisiica.
Iniclcciuais c ariisias sao rcrinidos c
anordaados. E cssas c una das rinciais
razcs clas quais, cn divcrsas arcas do
conIccincnio, nos nos cnconiranos con anos dc
airaso cn rclaao a ouiras culiuras.
Mas cssa siiuaao, sc odc scr naniida c
rcroduzida or longo icno, nao c cicrna. No afa
dc auncniar sua riqucza c acunular nais
caiial, a classc ccononicancnic doninanic
88
rccisa anliar c dcscnvolvcr scus ncgocios. Para
ianio, dccndc dc nais aoio c colaloraao das
sulalicrnas. En iroca, sc vc olrigada a ccdcr c
fazcr conccsscs. Os sciorcs doninados, cla
roria cigcncia do dcscnvolvincnio cconnico
c oliico, ianlcn sc dcscnvolvcn c sc iornan
ncnos sugcsiionavcis c vacinados conira ccrias
fornas dc nisiificaao. Cradaiivancnic, a
naniulaao idcologica rccisa sofisiicar-sc, sol
cna dc crdcr a cficacia. Cada vcz sc acrcdiia
ncnos cn roosias iriunfalisias c roncssas
dcnogogicas. Conca-sc a cigir naior
ariiciaao rcal c cfciiva. Enlora con un ou
ouiro rciroccsso, os csqucnas dc conirolc c
crsuasao vcn crdcndo sua fora c cficicncia c
icndcn a dcsnoronar nais ccdo ou nais iardc. O
fuiuro dcvcra irazcr fornas nais dcnocraiicas na
iransnissao das idcologias.
89


Nlson Jahr Garcia

DacIarcl cn Dirciio (USP}. Mcsirc c Douior
cn Cicncias da Conunicaao (USP}. E-rofcssor
dc varias Faculdadcs da USP c ariicularcs. E-
dircior da Escola Sucrior dc Proaganda c
Marlciing. Trcs livros c dczcnas dc ariigos
ullicados. Cilcr-cidadao.
Ariigos ullicados cn Iii.//www.aiinci.con.lr
c
www.jaIr.org
c-nail. jaIraiinci.con.lr
FoclciEdiion. 14 dc agosio dc 1999 -
Fcroduao auiorizada
Fcsonsavcl or csia cdiao.
icoionioicoionio.org
90


coyrigIi 1999, 2005 Nclson JaIr Carcia

Vcrsao ara cDool
cDoolsDrasil.con

__________________
Janciro 2005
1a. cdiao cn cDool FoclciEdiiion cDoolsDrasil 1999

Proilido iodo c qualqucr uso concrcial.
Sc vocc agou or cssc livro
VOCE FOI FOUDADO!
Vocc icn csic c nuiios ouiros iiulos
CFTIS
dircio na fonic.
www.cloolslrasil.con

Você também pode gostar