ANKARA NVERSTES SYASAL BLGLER FAKLTES YAYINLARI: 563

ANKA'NIN YKSEL VE D
Osmanl Diplomasi Tarihi zerine Bir Deneme

Do. Dr. Oral SANDER

Ankara, 1987

ANKARA NVERSTES SYASAL BLGLER FAKLTES YAYINLARI.- 563

ANKA'NIN YKSEL

VE D
Osmanl Diplomasi Tarihi zerine Bir Deneme

Do. Dr. Oral SANDER

A,. Siyasal Bilgiler Fakltesi Siyasi Tarih Anabilim Dal

Ankara, 1987

Copyright: A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi, 1987

SYASAL BLGLER FAKLTES VE BASIN YAYIN YKSEKOKULU BASIMEV, ANKARA -1987

NSZ Osmanl devletinin dnya tarihinde gelmi gemi en byk imparatorluklardan biri olduunu sylemek herhalde yanl olmaz. Byle bir devletin tarihi bugn kadar genellikle "i tarih" asndan yazlm, dnya devletler sistemi iindeki yeni pek az ele alnmtr. Bu tutumun sonucu olarak, dnya ve zellikle Avrupa g dengelerindeki yeri, siyasi tarihin ana konusu olan temel gelimeler ya da deiikliklerdeki pay ortaya konamamtr. Ancak, bu byk imparatorluu, dnya tarihinin genel aknn, g dengelerinin iine yerletirmek, bir bakma "tarihsel balam" iinde deerlendirmek ve zellikle Avrupa diplomasi tarihi iindeki nemli payn elden geldiinde ortaya karmak gerekiyor. Bu nitelikteki almalar, ayn zamanda, imparatorluun baz bakmlardan "mirass'' olan ve ok kk lde de olsa temelde Osmanl corafyas zerinde kurulan Trkiye Cumhuriyeti'nin izledii politikalarn daha anlaml bir perspektif iinde deerlendirilmesine de yardmc olacaktr. Osmanl tarihinin bu ynyle mmkn olduu kadar eksiksiz, tm Osmanl tarihini kapsayacak biimde incelenmesi, gelecek kuaklara kalyor ister istemez. Bugn iin milyonlarca belgenin snflandrlmas, okunmas ve deerlendirilmesi ok zordur. Bir de, Osmanl diplomasisinin zelliinden gelen snrlandrmalar var. Osmanllarn 600 yllk hayatnn ilk 400 ya da 450 yl boyunca, devletin d ilikilerinin dzenli ve sistematik bir biimde incelenmesine olanak verecek haberlemeler ok snrlyd. Bu dnemde d politikay, gerek merkezde ve gerekse yabanc lkelerde plnlayp yrtecek kurulular yoktu. Byk Avrupa imparatorluklarnn d politika tarihlerinin yazlmasnda temel kaynak olarak, merkez-elilik yazmalar, yani yabanc lkelerde bulunan temsilcilerin gnlk olarak tuttuklar notlar, merkeze gnderdikleri raporlar ve merkezden aldklar ynergeler kullanlmtr. Dolaysyla, tm Osmanl belgelerinin snflandrlp deerlendirilmesi durumunda bile, d ilikilerinin aknn anlatmnda nemli boluklarn kalaca aktr. Btn bu snrlamalara ramen, Anka Kuu gibi, ok uzun bir sre grkemli bir biimde yaayan ve sonra kendini 1. Dnya Sava'nn atei iine atp, kllerinden yepyeni bir benlikle doan bu gerekten olaanst III

devleti, yeni bak alaryla deerlendirmek gerekiyor. Bu yolda, elinizdeki almann amac, siyasi tarih iinde Osmanl devletinin d ilikilerinin genel akn ve belirgin kalplarn ortaya koymaa yardmc olmaktr. Beni bu almaya iten gd, konular birlikte olgunlatrmaa altmz rencilerimin derslerde sorduklar ynledirici sorulardr. Onlar bu sorularn hi olmazsa bir blmnn cevaplarn bulabilecekleri bir aba iine girmemi saladlar. Bende yeni sorular, yeni grler ve yeni bak alar yaratmaa altlar. Bu bekleyilerini tam olarak karlayp karlayamadm bilmiyorum. Bildiim, bu almay onlara borlu olduumdur. Oral Sander Ekim, 1987 Ankara

IV

NDEKLER
NSZ GR BRNC BLM-, BE DENZ YAYLASINDA DOU I. BE DENZ YAYLASI II. GEBELK-YERLEKLK LKS III. BE DENZ YAYLASINDA STNLK IV. ANADOLU'DAK OCUKLUK 1. Anadolu'da stnlk 2. Osmanllara zg Kurulu stnlkleri 3. Trkler ve Bizans KNC BLM: GENCN AVRUPA'DA DRKL I. II. AVRUPA'DA DEVLET .. AVRUPA'DA MPARATORLUK 1. Fetih ve Btnletirme 2. Asya'da Ksa Sren Dalma 3. Yeniden Glenme III. AVRUPA'DA STNLK 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. : stanbul'un Alnmas Grek Ortodoks Kilisesi stanbul'un Fethi Sonras Sava: Bayezit-Cem atmas Akdeniz Gc ve Doudaki Tehdit stnln Doruu .Diplomatik Temaslar ve Kapitlasyonlar Akdeniz "Gazileri" '. 17 21 21 24 28 31 31 33 36 39 43 47 51 54 5 0 7 9 11 14 15 III 1

NC BLM: YETKNN AVRUPA'DA DURGUNLUU I. II. III. IV. GENEL OLARAK DURAKLAMANIN NEDENLER DURAKLAMANIN BELRTLER DURAKLAMANIN BALAMASI SAVUNMA DAVASI VE KARLOFA 1. 2. 3. V, Avrupa Devletleriyle Eitlik Son Hamle Avrupa G Dengesinde Osmanllar ... 59 64 68 72 72 77 79 84 84 86 88 90 92 95

KAN DAVASI: PRU1 VE PASAROFA 1. 2. 3. 4. Kan Davasnn Nedenleri Uzun Srmesinin Nedenleri Prut ve Pasarofa Ksa Sren Uyan: Lale Devri

VI. TEN DAILMA SREC VII. TANZMATA KADAR DPLOMAS VE RGT DRDNC BLM: YALININ AVRUPA'DA GERLEMES I. GERLEME NEDENLER ... II. FRANSIZ DEVRMNN ETKLER 1. 2. 3. III. Devrimin Temel lkeleri ve slm Dnyas Devrimin-Devleti Etkiledii Kanallar Devrimin Etkisi ...

101 100 106 108 110 112 112 114 116 119 119 122 128 131 137 137

KANADIN KIRILMASI: 19. YZYILIN LK OSMANLI-RUS SAVALARI ... 1. 2. 3. III. Selim Dneminde Genel Durum Napolyon ve Osmanl-Rus Sava Yunanistan ve Osmanh-Rus Sava

IV.

DPLOMASNN CANLILII: MEHMET AL VE SONRASI ... 1. Mehmet Ali Ayaklanmas 2. ngiltere ile likiler 3. Ticaret Szlemesi ve Tanzimat 4. Dileri Bakanlnn ve Sivil Brokrasinin Temelleri MALYENN ZORLAMALARI: KIRIM VE SONRASI 1. Bor-Ykmllk-Reform Zinciri

V.

2. 3. 4.

Krm Savann k Noktas Krm Sava Paris Antlamas ve slahat Ferman BENC BLM: YALININ AVRUPA'DA LM

140 145 148

I.

GENEL DURUM

155 157 157 163 165 167 ... ... , ... , 172 175 177 177 , ... 180 183 190 193 201 204

II: MALYE VE ORDUNUN TKEN: AYASTEFANOS VE SONRASI 1. 2. 3. 4. 5. 6. III. 1877-1878 Osmanl-Rus Sava Birinci Merutiyet Yeni Dost: Almanya Ar Bunalm Dnemi kinci Merutiyet SivU Brokrasinin D

YALININ NTHARI: BRNC DNYA SAVAI 1. 2. 3. 4. Bloklarn Yakndou Politikalar Alman Asker Misyonu ve Osmanh-Alman ttifak ntiharn Aracu Goeben Cepheler

5. Otopsi: Paralama Anlam.. alar 6. Defin: Mondros ve Sevres SONU YARARLANILAN KAYNAKLAR
e

208

vn

" \

GR

Phoenix, Grek ve Msr mitolojisinde beyz yl yaadktan sonra kendini atee atan ve klleri arasndan yeniden doup sonsuza dek yaayan bir kutur. O kadar yaadktan sonra bu intihar neden kendisine lyk grd pek belirli deilse de, ayn kalp iinde uzun sre yaamann yaratabilecei sknt bir neden olarak dnlebilir. Hele, klleri arasndan baka bir ku olarak yeniden yeryzne dnmesi ve sonsuza dek yaamak istei dikkate alnrsa, bu aklama akla yakn grnmektedir. Phoenix'in Trke'de tam karl yok. Her trl doa st yetenee sahip ve oumuzun yakndan tand "Anka Kuu"nun Phoenix yerine kullanlmas yanl olmasa gerek. 14. yzylda kurulan ve 20. yzyln banda mrn tamamlayan Osmanl devletinin kabaca alt yzyl yaayan grkemli bir imparatorluk olduunda yerli yabanc btn tarihiler birleiyor. Dolaysyla, yaam srelerindeki benzerlik, Anka ile Osmanl devleti benzetmesi iin iyi bir balang noktas olabilir. Devletin, hem de yneticilerinin ounun istei ve iradesi ile 1. Dnya Sava'na girmesi ve savan sonunda mrn tamamlamas, benzetmeyi biraz da d gcmz kullanmamz gerekiyor daha da ileri gtryor. 19. yzyln balangcndan beri hemen hemen tm Avrupa'nn heran yklmasn bekledii bu "yal devlet", dardan (ve oumuzun zaman zaman biraz da akayla kark syledii gibi, ierden) gsterilen tm abalara ramen, bu yzyl iinde varln srdrm ve hatta seyrek de olsa "canlanma" belirtileri gstermitir. Belki de "miyadn doldurmu" bulunan imparatorluk, "ya hep ya hi'' anlayyla (Enver Paa'nm savan kazanlmas halinde devletin gelecei iin kurduu fantazileri dnn) bir dnya savann atei iinde, bir bakma "intihar etmitir". Phoenix'in kendisini atee atmas btnyle lmesi anlamna gelmediine gre, Osmanl devletinin klleri arasndan yeni Trkiye Cumhuriyeti'nin domas, Osmanl-Anka benzetmesini tamamlyor-

' Roma ve ngiliz imparatorluklaryla birlikte, tarihin kaydettii byk ve uzun mrl imparatorluktan biri olan Osmanl devleti, kendinden

ncekiler gibi, kurulu, ykseli ve d aamalarndan geti. Ancak, bugne kadar bu aamalarn hem belirlenmesinde ve hem de aklanmasnda genel olarak i eler ele alnm ve konulara daha ok i tarih asndan baklmtr. Bu yaklamn, devletin gerek kurulu, gerek ykseli ve gerekse ykl dnemlerinin stnlkleri ve zayflklarnn ortaya konmas asndan doru olduunda kuku yoktur. Ancak, byle bir yaklamn sonucu, Osmanl devletinin uluslararas sistem iindeki yerinin ve dnya politikasndaki etkinliinin derecesinin tam anlalamamas, belirginleememesidir. Byk lde bu yzden baarlarn en st noktasnda Osmanl imparatorluunun sanki dnya sisteminin tek devleti olduu ve tm uluslararas politikay etkiledii ya da denetledii gibi yanl bir yargya varlmaktadr. zellikle Batl genel tarih yazarlannda bunun tam tersi bir tutum gryoruz. Bunlar, Arap ile slamiyeti zdetirdiklerinden, Abbasi devletinin ykld 13. yzyla kadar slm dnyasnn stnlklerini anlatmakta ve sonra yava yava ykselmekte olan Bat Avrupa gelimelerine gemektedirler. Arada kalan beyz yl iinde dnyadaki Trk-slm etkinlii grmemezlikten gelinmekte, genel olarak Hristiyan dnyann stnl zerinde durulmaktadr. 19. yzyla gelindiinde, bu tr tarih kitaplarnda, birdenbire karmza "Avrupa'nn hasta adam" kvermektedir. Nasl doduu, gelitii ve hi olmazsa karasal stnl anlatlmadan, Osmanl hkmetinin Avrupa'nn gl devletlerinin elinde bir "oyuncak" haline geldii, uluslararas politikada hibir etkinliinin kalmad ve 20. yzyln banda da hemen hemen hibir iz brakmadan ortadan kalkt sylenmektedir. Oysa, Osmanl devleti ne ykseliinin en st noktasnda dnya politikasn denetleyen bir "baat g" (dominant power) haline gelebilmi, ne de yklnn son yllarnda tmyle etkisiz bir devlet rolne indirgenebilmitir. in ilgin yn, bu yanla Trk tarihilerinin bir blmnn de dm olmasdr. Kanun Sultan Sleyman dneminde Osmanl devletinden daha stn bir g yoktur; 1. Dnya Sava ncesi yllarda da Almanya'nn elinde bir oyuncaktr! te, bu tartmal noktalarn biraz olsun akla kavuturulabilmesi ve tarihsel sre iinde byk "atlamalarn" yaplmamas iin, Osmanl devletinin uluslararas sistem iindeki yerinin belirlenmesi, yani d ilikilerinin arlkl olarak incelenmesi gerekiyor. Byle bir yaklam, yalnz Osmanl devletinin dnya politikasnda oynad roln belirlenmesi ile kalmayacak, ayn zamanda onun "klleri" arasndan doan Trkiye Cumhuriyeti'nin 70 yllk d politikasnn daha iyi anlalmasna da yardm edecektir. Bunun en ak nedeni, Trk d politikasn etkileyen ve hatta biimlendiren eler arasnda, Osmanl dev2 ; - . . .

letinden devralnan madd ve manev mirasn da bulunduu gereidir. Trkiye, zerinde oturduu toprak paras ok daha kkse de, Osmanl devletinin corafyasnda bulunmaktadr ve dolaysyla stratejik konumlar arasnda byk bir benzerlik vardr. Stratejik konumun bir lkenin d politikasn etkileyen en nemli elerden biri olduu, ok iyi bilinen bir gerektir. Bu yzden, Osmanl devletinin davranlarn etkileyen d eler, belki de daha kk oranda, Trk d politikasn da etkilemektedir ve hatta teknolojinin iletiim ve ulam alanlarnda ortaya kard gelimeler, Trkiye'nin mevcut toprak bykln ok aan etkileimler salamaktadr. stelik, Trkiye Cumhuriyeti'ni kuran ve onu ada bir ulus-devlet haline getirmek isteyen Mustafa Kemal ve teki sivil-asker brokrasinin hemen hemen tm Osmanl devletinin i ve d politikalarn plnlayp yrten kadrolardan gelmitir; dolaysyla d politika deneyimlerini Osmanl devleti iinde kazanmlardr. Ksaca belirtmek gerekirse, Trk d politikasnn ve onda sreklilii salayan elerin anlalp zmlenmesinde, Osmanl devletinin d ilikilerinin hi olmazsa ana hatlarnn bilinmesi gerekmektedir.

iin gereine baklrsa, 18. yzyln sonlarna kadar tam anlam ile bir "Osmanl diplomasisinden ya da "Osmanl d politikasndan sz etmek pek doru grnmyor. Teknik anlamda "diplomasi" resm temsilciler araclyla devletler arasndaki ilikileri yrtme ii ya da sanatdr (Plano, 1982: 234-5). Bu faaliyet bir devletin tm d ilikiler srecini kapsayabilir. Geni anlamnda ele alndnda, bir devletin diplomasisi ile d politikas ayn eydir. Dar anlamnda ise, d politika, devletin uluslararas sistemden beklentileri, yani amalardr; diplomasi bu amalara varmak iin kullanlan ara ve mekanizmalardr. Ksaca, nasl tanmlanrsa tanmlansn, diplomasi faaliyeti d politikann uygulanmas kadar belirlenmesi srecini de kapsayabilir. Bu bilgilerin altnda, 18. yzyln sonlarna kadar Osmanl imparatorluunun teki devletlerle ilikilerini "diplomasi" ya da "d politika" kavramlar ile aklamaa almak yanltc olur. Osmanllar, 18. yzyla kadar teki devletleri kendileriyle eit deerlendirmedikleri iin, Avrupa'da oluan uluslararas hukuk kurallaryla kendilerini bal saymamlardr. Gl olduklar dnemlerde srekli bykeli gndermedikleri gibi, bir iki istisnas dnda, baka devletlerin srekli bykelilerini de kabul etmemilerdir. Dolaysyla, kuramda da olsa "eitlik" kavramnn ilikilerin temeli olduu uluslararas sistemde teknik anlamda "diplomasi" yapmamlardr. te yandan, son zamanlara kadar merkezde d politikay belirleyip biimlendirecek bamsz bir kurum (dileri bakan-

l) olmadndan ve byle bir politikay eitli ynergeler ve amalar dorultusunda uygulayacak d temsilcilikler de kurulmadndan, teknik anlamda Osmanl "d politikasndan da szetmek pek doru grnmyor. te, bu dncelerin altnda, Osmanl devletinin uluslararas sistemdeki yeri ve rolnn deerlendirilmesi ancak "Osmanl d ilikileri" bal altnda yaplabilir. Gerekten, Karlofa Antlamas'na (1699) kadar Osmanl d ilikileri, Hristiyan Avrupa'ya giren bir Asya-Mslman gc olarak, karlkllk temeline dayanmayan, tek-yanl bir iliki tryd. Bu iliki biiminin belirgin zellikleri, uluslararas bir yasa ve kural tannmamas (bunlarn Avrupa devletleri arasnda yava yava olutuu dikkate alnmaldr), kendilerini sanki yeryzndeki tek devlet olarak grmeleri, Avrupa'nn yerleik diplomatik temsilcilerinin kabul edilmemesi, darya srekli ve yerleik diplomatik misyon gnderilmemesi ve Avrupa devletlerinin aa grlp horlanmasdr. Doal olarak, bu tr ilikiler btn, Avrupa lkelerinin 17. yzyldan sonra ulus-devletler biimine dnp glendikleri dnemde Osmanl imparatorluunu yalnzlk iine iterek, "izole" etmitir. te yandan, devletin Avrupa'ya doru ve Avrupa iinde genilemee balad 15. ve 16. yzyllarda bu yalnzclk politikas yararl olmu, devlet Avrupa'nn zayflatc ve karmak diplomatik oyun ve dolaplarnn iine girmemitir. 18. yzyla gelindiinde, Osmanl devletinin taraf olduu uluslararas anlama ve antlamalarn, artk uluslararas hukuka uygun ve Batl devletlerin alk olduklar biimde yazldn gryoruz. Bu durum, artk Osmanl devletinin Avrupa'ya kar genilemeci deil, gerileyici bir g olduunu aka ortaya koymaktadr. 18. yzyla gelinceye kadar Osmanl devletinin Avrupa devletlerine kar kulland "silah", diplomasiden ok sava iken, bu tarihten sonra Osmanllar Avrupa'daki rollerinin artk savunma olduunu, devletin varlnn srdrlmesi iin mttefiklere dayanmak zorunda kaldklarn ve bylece srekli ve yerleik diplomatik misyonlara nem verilmesi gerektiini anladlar. Bu, Osmanl devletinin diplomasisinin baladn gsteriyor.

Birinci Blm
BE DENZ YAYLASINDA DOU
I. BE DENZ YAYLASI Gebe Trklerin Mslman dnya ile temasa getikleri yerlere "Ortadou" blgesi denmesi hem bizim ve hem de blgenin teki devletleri asndan birtakm sorunlar ortaya karmaktadr. "Ortadou" terimi ok yakn zamanlarda (2. Dnya Sava'nn iinde) zellikle asker nitelikte kullanlmaa balanmtr. Bu terim blgenin ulusal snrlarnn, zellikle Avrupallar tarafndan belirlenmesinde yararl saylabilirlerse de, tarih bakmdan nem tayan kltrel ve coraf blntlere ters dmekte, eitli karklklara yol aarak, blge devletlerinin kimilerinde yine Batl bir kavramla "kimlik bunalm" yaratmaktadr. stelik, blgeye "Dou" adnn yaktnlmas da belirli bir Avrupa nyargsn gstermektedir (Anderson, 1982:6). Blgeye, 2. Dnya Sava'ndan nce "Yakndou" ad verilmekteydi ve k noktasn da 16. yzyln coraf keiflerinden almaktayd. Son derece mantkl olarak, yeni kefedilen ve Avrupa'dan uzakta olan beldelere "Uzakdou", buras ile Avrupa arasnda kalan blgeye de "Yakndou" denmekteydi. "Ortadou"dan daha anlalr ve nasl ortaya kt belli bir terim olan Yakndou, zamanla Osmanl devletinin ynetimi altnda bulunan tm Avrupa ve Asya topraklarna verilen ad oldu. "Yakndou Sorunu" balkl yzlerce kitabn, daha birinci sayfas almadan, Osmanl devleti ile ilgili yaptlar olduu kolayca anlalabilirdi. "Ortadou" terimine ise, ilk defa 1944 ylnda Msr'da kurulan "ngiliz Ortadou Komutanl" asker birliinde rastlyoruz. Neresinden ele alnrsa alnsn ve dnyann neresinden baklrsa baklsn, "Ortadou" terimi karklk yaratcdr ve Asya ile Afrika bak asna gre hemen hemen hibir anlam da yoktur. Bu karkl farkeden kimi bilim adamlar yeni terimler arayp bulmularsa da, bugne kadar hibiri "Ortadou" kadar tutunamamtr. Bunlardan bazlar unlardr: "Be Deniz blgesi", "Dou Akdeniz", "Merkez Blge", vs. (Ismael, 1970: 3-5). Bunlarn ve saylmayan bakalarnn tartlabilecek ynleri

varsa da, aralarnda "Be Deniz blgesi" ilgi ekici ve belki de "romantik" bulunabilir. Yrenin ortasndaki yaylay ve l alanlarn saatin ters ynnde eviren be deniz, Hazar Denizi, Karadeniz, Akdeniz, Kzldeniz ve Basra Denizi olsa gerek. Yeryznn ilk uygarlklarnn doduu Mezopotamya ve Anadolu blgelerini kucaklayp kuatan bu denizlerin snrlad alan, tarihin eski dnemlerinde olduu gibi bugn de dnyann en stratejik noktasn oluturuyor. te, Trklerin, Orta Asya'daki gebe yaantlarn yava yava brakp, yerleik dzene gemee baladklar blge, bu Be Denizin yaylasdr. Ancak, Trklerin blgede yerlemee balayp yerel stnl ele geirmelerinin ksa yksne gemeden nce, "gebe uygarlk" kavram zerinde biraz durmak, stnln nasl salandnn aklanmas asndan gereklidir. II. GEBELK-YERLEKLK LKS Modern devlet ve ada uygarlk temelde birbirine zt gibi grnen iki dncenin bileimi, iki ayr toplum trnn etkileimi ile olumu saylabilir (Wells, 1959: 127-31; McNeill, 1963: 102-10,361-411). Biri, yerleik uygarlklarn temsil ettii inan ve itaat toplumudur. Bu tr toplumlarda gl bir inan sistemi hakimdir ve hiyerarik olarak rgtlenen merkez otorite stndr. Tm uygarlk rnlerine ramen, aradan belirli bir sre getikten sonra duraanlar. kincisi, gebe uygarlklarn temsil ettii irade toplumudur. Bu tip toplumlarda kendi kendine yeterlilik ve bireysel aba geerli karakter zelliidir. Srekli yer deitiren ve her ynden saldrya ak toplumda, toplum son derece rgtl ve dikkatli, birey ise kendine yeterli ve disiplinli olmak zorundadr. Gebe toplumun kendisini greceli olarak gvende hissedecei bir kalesi, koruyucu bir akarsuyu ya da denizi yoktur. Ayrca, byle toplumlarda nderler halkn zorlayan zorbalar deil, izlenecek efler olma durumundadr. Genellikle seimle ibana gelirler ama kendisine ballk tamdr; ani bir saldr durumunda nderin verecei karar tartacak zaman yoktur. Ksaca, gebeler yerleik insanlardan daha iradeli ve salam kiiler olmak durumundadrlar. Yerleik toplumlarda ise krallarn doutan gelen ve seimle ilgisi olmayan tanrsallklar vardr ve doal bir hak olarak ynetirler. Bu belirtilen koullar altnda gebe halklar, yerleik toplumlara dnem dnem yeni ynetici ve aristokrasi salamlardr. Buna, "tarihin eski dnemlerinin ritmi" deniyor (Wells, 1959: 130-1). Binlerce yllk dnemsel deiiklik gebe halklarn yerleik toplumlar fethetmeleri ile balar. Bu fethin ve sonucu olan etkileimin yaratt yeni uygarlk belirli bir sre sonra yerini rme ve durgunlua brakr ve sonra yeni bir fetih baka
6 ' ' '

bir uygarl ortaya karr. Yeni toplum ve ada uygarln temelinde ite byle bir etkileim vardr. III. BE DENZ YAYLASINDA STNLK

Kabaca 1000-1500 yllar arasndaki beyz yllk sre iinde eitli step gebelerinin zellikle bat ynndeki hareketleri, Be Deniz blgesinin yerleik uygarlklar zerinde etkili oldu ve uzun sreli deiikliklere yol at. Dolaysyla, blgenin siyasal ve kltrel dengesi altst oldu. Bu dnemde nce ndo-Avrupallar, bunlar izleyerek Trkler ve daha sonra Moollar batya g ettiler. Ancak, bu kavimler arasnda blgede en uzun ve kalc etkide bulunan Trkler oldu. G hareketlerinin gei noktasnda bulunmas yznden tarih boyunca yzlerce fetih ve igale tank olan, ancak ou igalcinin blgenin kltr iinde eridii bu blgede Trklerin uzun sreli varl ve benliklerini yitirmemeleri nasl aklanabilir? Trkler, savakan zelliklerini, rnein Moollarla da paylatklarndan, bu tam bir aklama getiremiyor. Bu yzden, Trklere blgede etkinlik salayan baka nemli zellikleri ortaya koymak gerekiyor. Bir kere, bugn ran dediimiz blgede gebe ve yerleik toplumlarn yaadklar alanlar birbirinden kesin hatlarla ayrlm deildi. Gebeler alk olduklar yaamlarn srdrrken, yani daha ok hayvanclkla urarken, ayn zamanda yerleik toplumlarla yararl ticaret de yapabiliyorlard. Bu srekli ve engellenmeyen etkileimle, Trke konuan kavimler ran'da yaayan toplumlarla kaynam ve Trk dili Aral gl ile Hazar Denizi'nin gneyine doru genilemitir. kincisi, Trkler burada kk salm olan slm dinini kabul etmekle birlikte, slm dnyasnda kaybolup, rnein baz ndo-Avrupa kavimleri ve Moollar gibi, benliklerini yitirmemilerdir. Asker glerinin, rgtlenme yeteneklerinin ve birlik duygusunun gururuna dayal stnlkleri, Trkleri teki topluluklardan belirli lde ayr tutmu ve dilleri ile savaken kltrlerini korumulardr. nc bir avantaj da Trklerin Be Deniz blgesinde asker ve siyasal baar salamalarn kolaylatrd. Trkler, slm dnyasnda nemli bir e olarak boy gsterdiklerinde, ii yneticiler blgenin hemen hemen her yerinde egemendiler. Byk lde manev bamszlklarn korumak iin, Trkler Snnilii setiler. Snnilik ilk Halifeler yllarnn saygn ve bozulmam doktriniydi ve blge Mslmanlarnn ounluu da Snni idi. Snni Mslmanlar Trk ynetimi altna girerek ya da buna

aka kar kmayarak hem dindeki "sapmaya" etkin bir cevap vermi oluyor, hem de eskinin grkemli ve huzurlu gnlerine geri dnmeyi mil ediyorlard. Osmanl Trkleri'nin Anadolu'da saladklar prestij de temelde buradan kaynaklanmaktadr. Son olarak, "Gaziler" tarafndan yrtlen "kutsal cihat" kavram, ksaca slam dnyasnn snrlar dnda Hristiyan ve inanmayanlara kar sava, zaten savakan olan Trklere uygun dm ve onlara slm dnyasnda byk bir prestij ve dolaysyla stnlk salamtr (McNeill, 1963: 487-90). te, bu coraf, dinsel ve kltrel koullar, Trklerin kitlesel olarak slmiyeti kabul etmelerine, 11. yzyl izleyerek Mslman ynetici ve askerlerin ounluunu oluturmalarna ve slmiyetin hem Hristiyan dnyasna ve hem de Hindistan'a doru genilemesine yol at.

Trklerin Be Deniz blgesindeki egemenlii ok temel ve uzun sreli deiikliklerle sonuland. Ancak, Trklerin slm dnyasnda egemenlii ellerine aldklar 11. ve 12. yzyllarda blgede kurulan Trk devletlerinin (Grn, 1981; Cahen, 1979: 21-146; Avcolu, III, 1979) genellikle geici nitelikte olduu grlyor. En istikrarls saylabilecek olan Seluklu devleti, ancak 1037-1091 yllar arasnda btnln koruyabildi ve sonra dald. Bu devletin hkm srd dnemde Hristiyan dnyaya kar Trk ilerlemesinin nemli dnm noktas 1071 tarihli Malazgirt savadr. Bylece, Trkler Orta Anadolu platosunu ellerine geirmiler ve daha batya, Hristiyan dnyaya doru ynelileri iin nemli bir s elde etmilerdir. Seluklular'dan daha baarls belki de Selhattin Eyyub olmutur. 1. Hal Seferine kar (1097-1099) Mslman dnyada beliren tepkiden yararlanarak, Irak, Suriye ve Msr' birletirmi ve 3. Hal Seferinin (1189-1191) baarszl Selahattin'in gcn gstermitir. 1250 ylnda bu hanedanln son yneticisi de lnce, Msr'daki Trk tutsak askerleri olan Memluklar iktidar ele geirip ilgin bir oligarik rejim kurmular ve Osmanl sultan 1. Selim tarafndan yklncaya, yani 1517 ylma kadar, Selahattin'in imparatorluunu denetlemilerdir. Blgenin teki ucunda, yine bir Trk tutsak askerinin olu olan Gazneli Mahmut, bugnk Afganistan'daki ana ssnden Pencap ve Ganj vadilerine aknlar dzenledi (998-1030) ve ardllar tm Kuzey Hindistan' igal ettiler. Bu arada, Be Deniz blgesi 13. yzylda D Moolistan'n yksek steplerinden gelen gebe kavimlerin istilsna sahne oldu. Ancak, bu istil daha nceki Trk istilsndan olduka farklyd. Moollar blgeye vahi ve barbar savalar olarak geldiler. Blge halkna, peinde kotuklar hayvanlarna nasl davranyorlarsa yle davrandlar; yani yerine
8 :'.'-, ' '
;

..'

'

."

''

'

'

'

",

. > .

gre uysallatrma ve yerine gre katletme. Cengiz Han, bu yntemlerle (1206-1227) Asya'da byk ve disiplinli bir kabileler konfederasyonu kurdu ve ksa zamanda in'e, Be Deniz yaylasna ve Avrupa'ya baarl aknlarda bulundu. Gebelikten gelme stn ynetim, hareketlilik ve genelkurmay konusundaki baar, Moollara dmanlarna kar ksa sreli stnlk salad. ldnde Volga'dan Amur'a kadar tm Asya stepleri tek ve geni bir asker konfederasyon biiminde birleti. Ancak, Trklerin aksine, Cengiz'in olu ve torunlar devleti srdremediler. Paralanmadan sonra Mool imparatorluunun bat yakasnda sahneye Trkler yeniden ve Osmanl devletiyle ok gl ve srekli bir biimde kacaklardr. IV. ANADOLU'DAK OCUKLUK

ncelikle Osmanl d ilikileri ile ilgilenen bir kitapta, Ouz Trklerinin Orta Asya'da kurduklar konfederasyonun dalmasndan sonra Anadolu yarmadasna gelip yerleik dzene gemelerinin uzun ve biraz da kark tarihi zerinde fazla durmaa gerek yoktur. Bu gl step insannn, 10. yzyla gelindiinde, gneyde Aral denizi ve Siri Derya akarsuyu (Jaxartes), batda Hazar Denizi ile Volga akarsuyunun gneyi ve kuzeydouda rti akarsuyu ile evrili blgede yaad bilinmektedir (Itzkowitz, 1972: 4). Bunlar ounlukla gebe bir hayat srdrmektedirler. Gnenleri daha ok deve, at ve koyuna dayanmakla birlikte, baz yerleik gruplar tarm da yapmakta ve kasaba pazarlarnda hayvan ve orman rnleri karlnda gneydeki kentsel Mslman merkezlerden yerleik toplumlarn rnlerini almaktaydlar. Mslmanlkla bu ekonomik temas, yerleik-gebe etkileiminin ok rahat olduu blgede, Ouz Trklerinin Mslmanl kabuln kolaylatrm olsa gerek. Bilinen, 10. yzyln sonunda Ouz Trkleri aarsnda slmiyetin tam anlam ile yerletii ve aman inancnn, baz zellikleri srdrlmekle birlikte, yeni tek-tanrl dinin iinde eridiidir. Mslmanln kabulnden sonra Trkler Seluk ailesinin nderliinde Siri Derya akarsuyunu gneyine doru atlar. Be Deniz yaylasna gelen hemen hemen her Trk kabilesinde olduu gibi, Seluklular da tarih sahnesine Mslman beyliklerin kiraladklar savakan askerler olarak ktlar. Yine tarihsel srecin temel kalbna uygun bir biimde, zamanla belirli eyaletlerin yneticileri ve sonunda geni topraklarn zerk hkmdarlar oldular. Seluklular, ran'a egemen olduktan sonra Turul Bey'in nderliinde batya yneldiler ve Halifeliin merkezi olan Badat 1055 ylnda Trklerin eline geti. Tarihin bu dneminde Seluklular

her ne kadar Halifenin hizmetinde grnyorlarsa da, Badat'tan bamsz hareket etmekteydiler. te bu Seluklu aristokrasisi, yerleik dzenin gerektirdii siyasal ve hukuk kalba uyduklarnda, Trkmenler, yani Mslmanl kabul etmi gebe Trkler tarafndan tehdit edilmee baland. Trkmenler, gerek yerleik Seluklu toplumunda dinin kat bir biimde uygulanmas ve gerekse yerleikliin nemli ve gerekli sonularndan olan vergi yk yznden, merkez otoriteye kar kmaa balamlard. Asl istedikleri, yamaya izin verilmesi ve bamszlklarnn korunmasyd. Bu isteklerin en iyi bir biimde snr blgelerinin zgr atmosferinde karlanabileceini dnen Seluklu yneticileri, merkez otoriteyi tehdit etmee balayan Trkmenleri kendi blgelerinden uzaklatrmak iin, Anadolu'da Bizans'n dou blgelerine doru yaylmalarn tevik ettiler. Trkmen kabileler, Bizans'a yakn blgelerde yerletikten sonra, slmiyetin snrlarn genileten, bu' dnyay Hristiyan saldrlarna kar koruyan ve bylece byk bir saygnlk kazanan "Gaziler" durumuna ykseldiler.

Bu gelimelerin sonucu olarak Bizans'a snr olan blgelerde Trkmenlerin says kabardka, Bizans topraklarna saldrlar da artmaa balad. Bu durum, doal olarak, stanbul'dan tepki gelmesine yol at ve mparator IV. Romanus Diogenes byk bir ordunun banda douya doru yrmee balad. stanbul'un bu tepkisini karlayan Seluklu Sultan Alparslan oldu. Seluklularn kazand Malazgirt zaferi (1071) dnemin en nemli savalarndan biridir. nk, bu zaferle Anadolu yarmadas yerleim iin Trklere alm ve blgenin Trkletirilmesi ve Mslmanlatrlmas balamtr. Bu arada iki nemli gelime Anadolu'da yava yava yerlemekte olan dengeyi bozdu. 13. yzyldaki Mool istils, Anadolu'nun yerleik ve gebe halklarnn hareketlenmesine yol at. Moollar 1243'te Dou Anadolu'daki Kseda yaknlarnda Seluklu ordusunu yendiler ve bu tarihten sonra Anadolu Seluklular bamszlklarn yitirerek koruma altnda bir devlet statsne dtler (Uzunarh, I, 1972: 9-21). Moollarn Anadolu'daki egemenlii 1308'de son Seluklu Sultan lnceye kadar srd Bu gelimelerin nemli bir sonucu, zayflayan Seluklularn, artk "Gazilerin" Bizans'a olurolmaz saldrlarn nleyememeleridir. Ayrca, Anadolu bu dnemde Mool istilsndan ve baskc ynetiminden batya kaan yeni Trkmen kabileler, vergi yknden kaan kyller ve ran'da Mool egemenliine kar direnme rgtlenmekte olan dervilerle dolmaa balad. Bu konuda son olarak sylenecek olan, Anadolu'daki mer10 , :

kez hkmetin Moollar tarafndan yklmasnn, Anadolu'yu ok sayda bamsz siyasal birime blddr (Itzkowitz, 1972: 10). Anadolu'nun dengesini bozan ikinci nemli gelime, batdan stanbul'a ynelik Katolik tehdidinin Bizans'n dikkatini Balkanlara evirmesidir. Bunun sonucu olarak Anadolu'daki savunmas zayflayan Bizans, 14. yzyln banda Bat Anadolu'dan ekilmek zorunda kald. Artk Anadolu eitli beyliklere blnm olan Trklerin egemenliine gemitir. Bunlardan biri olan Osmanllar, beyliklerinin kklne ramen giderek gleneceklerdir. 1. Anadolu'da stnlk Osmanl devletinin kuruluu, modern tarihle ilgilenenlerin nemli konularndan biridir. St'te, yani Seluk-Bizans snrnda kurulan kk bir u beyliinin, modern zamanlarn en gl imparatorluklarndan biri haline gelmesi, tarihilerin srekli merakn ekmektedir. Nasl oldu da, bu slmiyet ve Bizans imparatorluk mirasn devralan Osmanllar, Balkanlar ve Anadolu gibi son derece stratejik, kark ve savunulmas zor bir blgede istikrarl ve kskanlacak kadar uzun mrl bir imparatorluk kurabildiler? ; Bu nemli ve aklayc soruya cevap verebilmek iin, Osmanl devletinin kurulmasndan biraz nceki dneme geri giderek, Anadolu'daki kitlesel nfus hareketlerini, Gazi beyliklerin kurulu aamalarn, Osmanllar'm kuruluunu etkileyen eitli toplumsal ve ekonomik eleri ve Osmanllar'm kurulular srasnda sahip olduklar stnlkleri ksaca da olsa gzden geirmek gerekiyor.

Daha nce de belirtildii gibi, 13. yzyldaki Mool istils, Be Deniz blgesinde bulunan Trkmen kabileleri, ran ve Azerbeycan'dan batya doru hareketlendirmiti. Bu yzyln ortalarnda Be Deniz blgesinde Mool hkmranlnn tannmas, Anadolu'nun Moollar tarafndan igali ve blgede Mool ynetiminin kurulmas, Anadolu Seluklu devletinin bat snrlarna, yani Bizans'a komu olan blgelere kitlesel nfus hareketlerini balatt. Bu harekette, Trkmen kabilelerinin, srleri iin daha iyi otlak bulabilme umutlar ve Hristiyan topraklarna ganimet iin saldr istekleri sonunda Seluklu merkez hkmetine "yurt" (yazlk ve klk oturma alan) iin basklar gibi kabilelere zg, topraklarn d saldrlara ve zellikle Bizans'a kar koruyabilmek gibi Seluklulara zg dnceler rol oynamtr. U

kinci byk g hareketi, 1277 ylnda Seluklular'n Moollara kar Anadolu'da kurduklar ittifakn rndr. Seluklu yneticilerle birlikte Msr Memluklulan ve Trkmenler Mool egemenliine kar "kutsal cihat" atlar. Douda Moollara kar kazanlan zaferlerden sonra yeniden bilenen saldrgan "cihat ruhu", zamanla "kutsal cihat" olarak batya, iyi korunanayan Bizans'a yneldi. Bu srada lhanl imparatorluunun iinde sren i sava (1291-1295) ve Anadolu'da baz Mool asker valilerin ayaklanmalar ve uyguladklar basklar, daha ok sayda Trkmenin batya doru hareketlenmesine yol at (Bu arada, Osman Gazi'nin ad, ilk defa olarak, Bizans topraklarna aknlar yapan Trkmen kabilelerinin nderi olarak Bizans kaynaklarnda gemektedir). yle grlyor ki, byk demografik potansiyeli ve "kutsal cihat" ideolojisi ile Bizans snrlarnda kurulan beyliklerin ve zellikle Osmanllarn, o sralarda karklklar iinde bulunan Hristiyan dnyaya kar genileyip baar kazanmalar kanlmazd. Genileme u aamalarla gerekleti (nalck, 1981-2: 74-5): (i) Trkmen gebe gruplarn Bizans ky vadilerine doru mevsimlik hareketleri; (ii) Ya ganimet iin aknlar ya da paral askerler olarak i bulmak iin, kabile kkenli Gazi nderlerin ynetiminde kk aknc gruplarn kurulmas; (iii) Birok yerel efi ynetimi altna alma baarsn gsteren nderlerin ortaya kmas ve bunlarn fethedilen topraklarda beylikler kurmalar; (iv) Belirli siyasal ve ekonomik amalar olan bu Gazi beyliklerin, Ege blgesi ve Balkanlar'da blgesel stnlk mcadelesine girimeleri ve bylece daha nce tam ynlendirilemeyen genileme gdlerinin yeni amalar zerinde odaklamas.

Ege blgesindeki beyliklerin belirli bir diriklik kazanmalarnn ve bunlar arasnda Osmanllarn giderek glenip evre beylikleri egemenlikleri altna almasnn nedenleri arasnda, Anadolu'ya zg baz toplumsal ve ekonomik eler bulunmaktadr. Bunlardan nemli bir tanesi, snr topluluklarnda uzun sreli sonular douran esir ticaretidir (nalck, 1981-2: 76). O dnemde esirlerin fiyat, ran'da ve Arap lkelerinde talep ok olduundan, yksekti. stelik, snr blgelerindeki "dinsizlerin" tutsak alnmas hem dine uygun bir hareket, hem de krl bir ticaret oluyordu. Dolaysyla, esir toplamak iin dzenlenen aknlar ve Avrupa'da

paral asker olarak ie alnma olanaklar, Trkmen snr topluluklarnda belirli bir uzmanlamaya ve toplumsal farkllamaya yol at. Bu ileri uzmanca ynetebilmek iin "sava nderleri" ortaya kmaa balad ve yrenin ya da nderin adn tayan beylikler kuruldu. Bu olaylarn en nemli ve uzun vadeli sonucu, kabile balarnn yava yava zayflamas ve bunun yerine giderek genileyen ve glenen beylik balarnn kurulmasdr. Aknlarn giderek yaygnlamas ise, grup balarn glendirerek nderin evresinde salam bir toplumsal grubun kenetlenmesine yol amtr. Bu arada, Anadolu'ya gelen "derviler" hem gaza ideolojisini kuvvetlendirmiler, hem de nderin siyasal otoritesine slmiyetin din yaptrmn eklemilerdir. Aslnda bunun Orta Asya'ya kadar geri. giden bir sre olduu sylenebilir ve dorudur. Ancak, Anadolu'da yeni olan, hareketin boyutlarnn genilemesidir ve bu nicelik fark ilerde nitelik farkna dnecektir. Bunun nedenleri ise, nfus basks karsnda merkez hkmet otoritesinin ve Bizans'n savunmasnn zayflamasdr. Beyliklerin glenmesini salayan bir baka e, anlatlan deiikliklerin hem nedeni ve hem de sonucu olarak deerlendirilebilecek olanat yetitiriciliidir. Trkmenlerin yerletikleri yaylalar at yetitiricilii iin son derece elveriliydi. Dolaysyla, Anadolu'da at yetitiricilii yaylarak, Anadolu atlarnn nleri artt ve komu lkelerde aranlr oldu. Bu durum, bir yandan Anadolu'da zenginliin birikmesine yol aarken, te yandan Trk-Mool sava taktikleri ve silahlaryla glenen Trk svarisi Hristiyan Avrupa'ya kar Anadolu'nun temel stnl haline geldi. At ve svarinin kazand nemin toplumsal sonular da oldu: piyade varln srdrmekle birlikte, svari, yani "sipahi", asker bir elit ve ynetici snf biimine dnt. Ksaca, ata binmek bir ayrcalk oldu. Anadolu'da kabile balarn zayflatp, ilerde Osmanllarn gl bir merkez devlet kurabilmelerini kolaylatran bir baka e de paral askerlik kurumudur (nalck, 1981-2: 77-8). Ele alman dnemde Balkanlar'da ve talya'daki kk devletlerde paral asker toplamak, srekli bir ordu bulundurmaktan ok daha ucuz ve etkili yoldu. Ucuz olmasnn nedeni, paral askerlerin nakitten ok ganimet ve tutsak peinde komalar, etkili olmasnn nedeni ise, bu askerlerin oluturduu gruplarn savakan ve disiplinli olmalardr. Orta Asya'dan gelme nl Trk yay ve grubun uzun yllar birarada arpm olmalar, rgtlenme yeteneklerini ve profesyonelliklerini en st dzeye karm bulunuyordu, iin aslna baklrsa, bu "paral blklerin" yaptklar i hi de kolay deildi. Tanmadklar Hristiyan yrelerde, bazen kendilerinden ok daha gl birliklerle savayorlar ,bazen de yok ediliyorlard. te bu yzden, daha gl ve etkili bir nderin arkasnda disiplinli bir biimde rgtlenmi blklerin baar an-

s doal olarak artyordu. Bu durum da, Anadolu'da gl beylerin ortaya kmasn ve evresindeki halk birletirmelerini kolaylatrmtr. te, bu Anadolu beylikleri arasnda Bizans'a en yakn blgede kurulmu olan Osmanllar, glenerek Bizans'n tek paral asker kayna ve dolaysyla "en sadk dostlar" olmulardr. Burada bir baka nemli nokta da, Orhan'n olu Sleyman Paa'nm tarih bir karar vererek, anakkale'den Gelibolu'ya, yani Avrupa yakasna gemesidir. Bylece, Osmanllara Avrupa yolu alm, ilerde Avrupa sisteminin nemli bir esi haline gelecek olan Mslman bir devletin temelleri atlm oluyordu. Ayn dnemde, Anadolu'daki teki beyliklerin byle bir niyeti yoktu. Onlar, kendilerini Anadolu ile snrlandrmlar ve sonunda Avrupa kaynaklarn da kullanarak giderek glenen Osmanl devletinin snrlar iinde bamsz varlklarn yitirmilerdir. 2. Osmanllara zg Kurulu stnlkleri Buraya kadar zerinde durulan zellikler, Bat Anadolu blgesinde kurulan Trkmen beyliklerinin hemen hemen tm iin geerlidir. Bu yzden, Osmanllar gl klan ve byk, uzun mrl bir imparatorluk kurmalarn salayan baka ve Osmanllara zg zellikler ortaya konmaldr. Bunlarn banda corafya esi gelir. Osmanllar, Bizans'la, yani Hristiyan dnya ile snrda bir yerde kuruldular. Bunun en nemli sonucu, Osmanllarn "kfire" kar Mslman davasn yrten bir "Gazi topluluu" haline gelerek, Mslman dnyada byk prestij salamalardr. Bu prestijlerinin hakkn da vermesini Midiler; hl gebe deerlerle doluydular ve Trk savalarnn savama yeteneklerine sahiptiler. Dolaysyla, "kfire" kar nemli bir davann en bata gelen savunucular oldular. ikinci olarak, devletin kurucusu olan Osman'n, asker fetihlerin meyvelerini etkin bir siyasal yap biimine dntrmesindeki baars, Osmanl beyliini teki Anadolu beyliklerinden ayran nemli bir stnlk saylabilir. Kurucu Osman, iyi bir asker olduu kadar iyi bir yneticiydi; akll, sakin, sabrl ve etkileyici kiilikliydi. nanm bir Mslmand ve ada Halife Osman gibi ilk Mslman nderlerin saf dinsel hevesi ile doluydu (Hammer, I, 1983: 77-8). Taraftarlar kendisine ok bal olup, blnmemi kiisel hkmranla sahipti. Bunlarn sonucu olarak, Osmanllar, Seluklu beyliklerinin oundaki hanedanlk atmalarndan uzak, birleik bir beylik olarak dodular. Ksaca, siyasal yaplar glyd (Kinross, 1977: 25). .. .
14 - .
;

.-

Osmanllarn bir baka stnl, daha nceki Mslman-Arap fetihlerinin yaratt imgenin aksine, Osmanllarn dmanlarna, yani Hristiyan Avrupa halklarna, dinsel banazlktan uzak bir biimde bakmalardr. Osmanllarda kural olarak Hristiyanlarn zorla Mslmanlatrlmalar yoktu. Komu olduklar Bizans', bu son Roma mparatorluu'nu yakndan inceleyip, onlarn ynetim yeteneklerinden ve deneylerinden yararlandlar. stelik, Bizans'n merkez otoritesi bozulunca, gvenlikleri kalmayan ve vergi yk altnda ezilen Bizans halknn bir ksm Osmanl tabiyetine geti ve Osmanl yaamna uyum gsterdi; dinler aras evlilik yaygnlat (Kinross, 1977: 26). Dolaysyla, Osmanllarn Hristiyan halklarla ilikisindeki bu toplumsal hogr, devletin kuruluunun nemli stnlklerinden biri oldu. Belirtilmesi gereken bir baka nokta da, yine corafya zelliine bal olarak, Osman Gazi'ye balananlarn ayn zamanda ek ekonomik avantaj da salamalaryd. Ganimetin, tutsak ticaretinin ve at yetitiriciliinin yansra, Osmanl beylii, nemli Konya-stanbul kervanyolu zerinde bulunuyordu (Itzkowitz, 1972: 11). Btn bu zellikleri zerinde toplayan Osmanllar, Asya ile Avrupa, gebelik ile yerleiklik elerini biraraya getirmiler ve dnyaya baklarnda pragmatik, daha doudaki beyliklerin kat kltrel ve toplumsal snrlamalarndan uzak bir devlet oluturmulardr. Ksacas onlar, Bizans' miras olarak alabilecek ve dntrebilecek bir toplum kurmulard (Kinross, 1977: 26). Osmanllar, drt byk uygarln, drt byk asker ve siyasal gcn brakt boluun ortasnda kuruldular ve dolaysyla bu drt g boluun toplam snrlarnn iini dolduracak kadar genileyecekleri, enaz onlarn gcne eriebilecek bir devlet kuracaklar, belki de daha balangcnda belliydi. Roma mparatorluu'nun yklmasndan doan boluu Bizans, Arap devletlerinin yklmasndan doan boluu da Seluklular doldurmutu. imdi Seluklu ile Bizans'n yklmasndan doan geni g boluunu Osmanllar dolduruyordu. 3. Trkler ve Bizans Osmanl-Bizans ilikisi, slmiyetin glenip Hristiyan dnya ile temasa getiinden bu yana, Hristiyan ve Mslman halklar arasndaki ilikilerde ok ilgin bir biriciklik gsterir. Trkler, Bizans'n aile ve hanedanlk mcadelelerine karmlar, stanbul'un savunulmas iin asker bile gndermilerdir. Trkler, eitli seferlerinde Bizans'tan birlik kiralamlardr ve mparatorun oullar ile Bizans devlet adamlarnn Osmanl seferlerine elik ettikleri bile grlmtr. Bizans, Papalk'tan ok Msl.' . ' S

man Osmanllarla mzakereyi yelerken, iki devletin ileri gelenleri birlikte avlanmlar ve birbirlerinden kz alp vermilerdir. Ancak, btn bunlar Trkleri Bizans'n eitli kent ve topraklarn ellerine geirmekten alkoymam, Osmanllar Srp ve Bulgarlar Bizans'a, Bizans da Osmanl devletinin dousundaki Mslman halklar Osmanllara kar oynamaktan geri kalmamlardr. Bu, Mslman ve Hristiyan halklar arasndaki garip iliki biimi, her iki devlette de etkili olmu, nemli sonular dourmutur. Bizans, asker bakmdan zayf olduu komularna kar khne varln koruma politikasn eitli dolaplarla srdrmek zorunda kalm, bu da zsaygsn yitirmesine ve moralinin bozulmasna yolamtr. Trkler ise, zellikle stanbul'un ele geirilmesinden sonra, Bizans'n entrika atmosferinden etkilenmi ve bu zellik Osmanl saray yaamna girmitir. Karde, oul ve baba katli gibi daha nceki Trk toplumlarnda bulunmayan ve Bizans'a zg crmler, Osmanl sarayna da girmitir. . Ksaca, Trk ve Bizans politikalar o kadar birbirleri iinde erimilerdir ki, Trklerin Bizans' mttefik mi, dman m ya da teba m olarak deerlendirdikleri, Bizans'n ise Trkleri tiranlar m, ykclar m, yoksa koruyucular m olarak grdkleri sylemek kolay deildir (Wells, 1959: 569).

16

kinci Blm
GENCN AVRUPA'DA DRK
I. AVRUPA'DA DEVLET Osmanl devleti bulunduu coraf blgede son derece dirik bir siyasal birlik olarak dodu. Onda, ne Bizans'n miyadn doldurmu rml, ne de daha doudaki Mslman kabile ve devletlerin duraanl vard. Dnya grnde pragmatik, ynetim bilgileri gebe gemilerine dayandndan son derece derin ve etkili, sava strateji ve taktikleri konularnda yetenekli yneticilere; salam bir birlik bilinci olan salkl bir halka sahiptiler. Devlet kurucusu olarak Osman'n en byk ve kalc baars, bir u beyi olarak evresine dayanma iinde bir halk toplam olmasyd. Olu Orhan'n grevi ise, babasnn balad ii bitirmek, yani Osman'n evresine toplam olduu halk, uzun sre yaayacak bir devlet gcne eritirmekti. 1329 ylnda znik, 1337'de de zmit Osmanllarn eline geince, Orhan'n hkmdarlnn sonunda devletin nfusu yarm milyona vard.

Osmanllar, Hristiyanlara kar tm hogrlerine ramen, temelde Mslman bir devlet kurmulard. Devleti ve ulusu belirleyen ana e dindi. Devletin snrlar iinde yaayan Hristiyanlar ve baka dinden olanlar, askerlik grevinden baklklarndan dolay toprak sahibi de olamyorlard. Orduyu beslemek iin (savunmalarnn karl olarak) vergi veriyorlar ve tmyle Mslman denetimi altna girmemek, siyasal bakmdan dk olan statlerine ekonomik bir kart arlk salamak amacyla, kentsel alanlarda oturuyorlard. Ancak, u da var ki, istedikleri zaman kolayca Mslman olabildiklerinden, kkenleri hemen unutulabiliyor, vergiden baklklar salanabiliyor ve toprak sahibi olarak ynetici Osmanl elitine girebiliyorlard. lerde grlecei gibi, Osmanl sadrazamlarnn kmsenmeyecek bir blm teki dinlerden dnmelerden oluacaktr. _ 17

Osmanl toprak sistemi feodal nitelikte olmakla birlikte, bu, Avrupa'da grlen feodal sistemden ok farklyd (Sunar, 1974: 3-6). Halkn sahip olabilecei toprak ok kkt ve Avrupa'dakinin aksine, verasete bal deildi. Toprak genelde devletin mal olup, sultanlar fethettikleri topraklara mutlak anlamda sahiptiler. Byk lde bu yzden, Osmanllar'da, Avrupa'da grlen ve geni toprak paralarna sahip olan soylu snf ortaya kmamtr. Zamanla Osmanl nfusu byd. Bu artn en nemli sonucu, nce tek olan fetih amacnn eitlenmesidir. Kfire kar Kuran'a gre Gazi'nin temel grevi olan fetih, imdi baka amalarla da yrtlmee baland. nk, Anadolu'da nfusun basksyla, ekonomik ve toplumsal genileme ihtiyac ortaya kmt. te, bu noktadan sonra zellikle Avrupa'ya doru Osmanl fetihlerinin temel amac, Bat'nn zenginliklerini eline geirmek ve artan nfusa boalm ve yerleim alan salamak oldu. Osmanllarn Bat Anadolu'da genilemesi, Orta Asya steplerinden gelen Trkleri imdi hi tanmadklar iki e ile kar karya brakt: deniz ve Avrupa ktas. Bunlardan nce Avrupa, ya da onun Anadolu'ya en yakn paras olan Balkanlar, sonra da denizle uratlar.

Moollarn Bat Asya'ya barbarca ve ani girmelerinin aksine, Trklerin Avrupa'ya girmeleri birdenbire ortaya kmayp, tedric bir szma ve yerleme biiminde oldu. Belki de, Osmanllarn Yakndou'da uzun sreli ve salam bir devlet kurmalarnn nemli bir nedeni budur. Bu szmay kolaylatran baka iki enin bulunduu da dorudur. Bunlar, blgenin egemeni durumunda bulunan Bizans mparatorluu'nun zayfl ve Papa'nn Hristiyan dnyadaki otoritesinin sarslmasdr. Bizans da ilerinde olmak zere, 14. yzylda Balkanlar'daki Hristiyan devletler dinsel ve dolaysyla siyasal bakmdan dank bir manzara gsteriyorlard. Bat'ya kar Dou, Katolik'e kar Ortodoks ve Ltin'e kar Grek srekli bir mcadele iindeydi. Bu durum, 1204 tarihindeki Drdnc Hal seferi ile daha da ktlemiti. Trklerin ilerlemesine kar seferber olan Hallar, Mslmanlardan ok Bizans ile savamlar ve bir ara stanbul'u bile ellerine geirmilerdi. Bylece, bu tarihten balayarak 1453 ylna kadar Dou Roma mparatorluu tam bir "hortlak" gibi (Kinross, 1977: 35) yaamn srdrecektir. Trklerin Balkanlara szmalarn kolaylatran bir baka e, Papalk makamnn eski otoritesini yitirmesidir. Papalk, byk Hal seferlerinden sonra Anadolu ve Trakya'y igal etmekte olan Trklere kar Avrupa uluslarn ayaklandrmak iin geni apl rgtlenmeye girimi ve ha18

rekete gemiti. Ancak, 12. ve 13. yzyllarda etki ve basks en st noktaya kan Papalk, Osmanllarn Avrupa'ya getikleri 14. yzyldan balayarak, eski etki ve saygnln yitirmee balam bulunuyordu (Uzunarl, 1972: 235-5). Bu durum ise genliinin tm dirikliine sahip Osmanllarn iine geliyordu. Osmanllar Avrupa'ya, ilgin bir biimde, Bizans'n mttefiki ve hatta akrabas olarak girdiler (Uzunarl, 1972: 130-142; Kinross, 1972: 38-42; Hammer, I, 1983: 124-143). Bunu salayan en nemli gelime Bizans'taki i sava oldu. 1345 tarihinde John Cantacuzene adl bir Bizans soylusu taht iin John Paleologue ile rekabet halindeydi. Cantacuzene, kz Theodora'ya karlk olarak Osmanl yardm istedi. Bunu kabul eden Orhan, soylunun yardmna 6.000 atl gnderdi ve byk lde bu sayede Cantacuzene Karadeniz kylarna egemen olarak taht eline geirdi. 1346'da Orhan Avrupa kysnda byk bir trenle Theodora ile evlendi. 1347 ylnda ise iki soylu ortak imparator iln edildiler. Paleologue, teki imparatorun bir baka kz ile evlenince, Orhan, Avrupa'ya geerken, bir imparatorun damad, tekinin bacana ve hatta ilerde Bulgar ar'nn da damad olmutu. Bu tedric szma ve Avrupa ktasna kimi Hristiyan devletlerin mttefiki ve hatta akrabas olarak girme, Osmanl-Avrupa ilikilerini, teki Asya-Avrupa ilikilerinden ayran son derece nemli bir noktadr ve yeni devletin gcnn de temeli olmutur. 1353 ylma gelindiinde, Bizans, Edirne'yi eline geiren Srp kralna kar yeniden Osmanl yardmn istediinde, bu yardm Trakya'da bir kale karlnda kabul edildi. Orhan'n olu Sleyman Paa kaleyi almak iin^ anakkale Boaz'n batya doru geti ve Gelibolu'yu eline geirip, buraya Trkleri yerletirdi. Bu, Avrupa'ya ilk yerleme ve Trklere Balkanlarn yolunun almasdr. Bu arada, Avrupa'da Osmanllarn iini ok kolaylatran nemli toplumsal zelliklerden de szetmek gerekir. Osmanllar fethettikleri yerlerden, ister Ltin olsun ister Grek, rs toprak sahibi snf kovarak, Balkan kylsn bir bakma baskdan kurtarm oldular. Osmanllar, kendileri toprak sahibi olamadklarndan, ok az bir vergi karlnda dolayl ve greli olarak hafif bir ynetim kurdular ve karlksz almay, yani Avrupa feodal sistemini, kaldrarak kylnn ynetime balln saladlar. Bylece, Balkan kyls, Mslman igalinin, kendisinin feodal ve baskc Hristiyan toprak "aalarndan" kurtarlmas olduunun bilincine vard. Sonu olarak, Osmanllar, Bizans'n toplumsal ve siyasal blntlere urad bir dnemde, bu adem-i merkeziyeti durumu, gl bir merkez devlet denetimi ile ortadan kaldrdlar. Bu da, Osmanllarn Avrupa'da
-.,,' ..' ' . S

genilemesinin ve gl bir devletin temellerini atmalarnn nemli bir nedeni saylabilir. Ayrca, Trklerden nce Balkanlarn igali geici nitelikte olmutu. En ar yenilgilerinde bile, Bizans imparatorlar, felketlerin geici olduunu ve gelenlerin "geldikleri gibi gittiklerini" grmt. Sava-yenilgieski dzene geri dn sreci, Trk fetihlerine kadar srp gitmi ve Bizansllar rahatlatc bir "kadercilie" srklemiti. Bu sre, Trklerle birlikte durdu. Osmanl fetihleriyle birlikte, Balkan yarmadasna yerletirilmek zere aileleriyle birlikte Trk gmenlerin getirilmesi, Osmanl devletinin bu yarmaday ve giderek Avrupa ktasn benimsediini gsteren nemli bir olayd. Osmanl devleti bu bilinli ve doru davranyla, ayn zamanda, fetih hareketleri iin geride brakaca yerlere Trk g- menleri yerletirmek yoluyla arkasn gven altna alarak, Balkanlara yerletirmek niyetini aka ortaya koymutu (Uzunarl, 1972: 179-80).

Orhan'n 1359 ylnda lm ile Osmanl tahtna Murat geti. Osmanl devletinin kurucularndan ikincisi olan Orhan, siyasal ve asker amalarn, sava yeteneklerinden ok, bir diplomatn beceriklilii ile gerekletirmitir. Babasnn evresine toplad halk bir devlet erevesi iinde rgtleyen Orhan, yukarda da belirtildii gibi, Avrupa'ya salt g yoluyla, yani asker gcn dorudan kullanarak deil, bu gc bir pazarlk esi haline getirerek, dolayl bir biimde ve dnemin koullar ile karlatrldnda, modern bir ordu ile gemitir. te, Osmanl devleti Avrupa'da bu salam temeller zerine oturdu. imdi sra, Bizans'n geriye kalan topraklarn ve Balkanlarn Hristiyan krallarnn arazilerini eline geirerek, devleti geniletmee gelmiti. Bu grevi, gerek asker bir nder ve gerekse devlet adam olarak dede ve babasndan stn olan Murat (Hdavendigr) yapacaktr. Roma ve Grek dnemlerinde Dou nasl Bat'nn stnlne girmise, imdi artk Bat Dou'nun stnl altna girmee balayacaktr (Kinross, 1972: 43). Bu srecin ilk adm, Osmanl Trklerinin Balkanlara girmeleri ve burada gl bir devlet kurmalardr. Avrupa'ya ynelen tehdit, eskiden olduu gibi ksa sreli deil, ok uzun sreli hale gelmiti. Sultan Orhan'la birlikte artk snrlar genilemekte olan Osmanl beylii, yava yava airet kurallarndan ayrlarak bir "devlet" olma yolunu tutmutu. Bylece, ynetimsel, adl ve asker rgtler kurulmas ve zaten kurulu olanlarn da bir devlete yakacak biimde gelitirilmesi gerei ortaya kmt. Balkanlarn bir blmn eline geirerek, iine Hristiyan halklar da alan, iki kta zerindeki bu siyasal birim, artk bir devlet
2 0 ''
' ' ,

-'

olarak rgtlenmeli ve ancak snrl sayda halk birarada tutabilecek airet kurum ve kurallarndan ayrlnmalyd. Osmanllarn ilk hkmet rgt, lhanl ve Seluklular rnek alarak kuruldu. lk kez olarak, Orhan'n taht knn nc ylma rastlayan 1327'de hkmdarlk ve dolaysyla bamszlk belirtilerinden olarak Bursa'da ake, yani gm sikke kestirildi. Devletin merkezi ve en st karar alma makam "divan"d. Bu divana devlet bakan olan sultan ya da vezir bakanlk ederdi. Sultann vekili olan vezir, lhanllar'dan esinlenilerek, 14. yzyln sonlarna kadar hep ulem snfndan olanlara verilmi, yani asker snf dndan tayin edilmitir. Belki de bu yzden, vezirler asker ilere karmazlard; bu iler "beylerbeyi" tarafndan yrtlrd (Uzunarl, 1972: 124-7). te, bu basit ama merkez rgtlenme, Avrupa'nn karmak, rekabetlere, cinayetlere ve dolap evirmee uygun ynetim sistemine gre, Osmanllara nemli bir stnlk salam ve devletin istikrarl bir biimde genilemesine ve glenmesine yol amtr. II. AVRUPA'DA MPARATORLUK Orhan, Avrupa'da Osmanllarn ncsyd; Murat ise ilk byk sultan ya da Bat'daki unvan ile imparatoru olmutur. I. Murat, devletin snrlarn ok ksa bir srede tm Balkan yarmadasn iine alacak biimde geniletmi ve burada beyz yl gibi benzersiz uzunlukta bir egemenliin tohumlarn atmtr. Bu genileme ve imparatorluk haline gelme, birbirinden ok farkl rk, din ve dil elerini ayn potada biraraya getiren yeni Osmanl uygarlnn douunu simgelemektedir.
1. Fetih ve Btnletirme

Balkanlar'da Osmanl ilerlemesi, Bat'da kle ayn zamana rastlad. Esnek olmayan ve dirikliini yitiren Avrupa toplumu kmek zereydi. Kyl toprak sahiplerine, iiler tccarlara bakaldryorlard. Kara lm (veba) gney ve Bat Avrupa'y mahvetmiti. Balangc bu dneme rastlayan byk coraf keifler ise Avrupamn geriye kalan enerjisini, Avrupa'nn Osmanllarn ilerlemekte olduklar dousundan, Atlantik Okyanusu'nun tesine dndrmt. Bir lde ansa da balanabilecek olan bu durum, dirik Osmanllarn iine geliyordu. Son bir feryat ve gayretle, Papa Urban Osmanllarn Balkanlar'da ilerlemesine kar bir Hristiyan birlii salamak istediyse de, Katolik ve Ortodoks kiliseleri arasndaki dmanlk ve Papa'nn siyasal ve din etkinliinin azalmas byle bir birlii engelledi (Uzunarh, 1972: 234-37). Katolik dnyasnn nl "Osman21

hlar yalnzca dmandr ama hizipi Grekler dmandan da beterdir" sz bu zamana aittir (Kinross, 1972: 46). Osmanllarn Balkanlar'da genilemesi ve eitli halklar ynetimi altna almas, nemli ve hemen zlmesi gereken bir sorunu da birliinde getirdi: Bu kadar deiik rk ve din tek bir siyasal at altnda nasl birarada bulunacak, nasl btnletirilecekti? I. Murat, hereyden nce, Balkanlar'm koruma altndaki devletlerin Hristiyanlarna belirli bir hogr gstererek an ve muhtemel bir tepkiyi nlemesini bildi. stelik, bu devletlerin asker nderlerini Osmanl hizmetine geirerek, kendi komutanlarnn komutas altnda Osmanl amalar iin savaan binlerce askeri de kullanmaa balad. Bu hizmete karlk olarak, vergiden baklk ve belirlenen devlet topraklarndan yararlanma hakk tand. Btnletirme ve zmlemeye bir baka are olarak, I. Murat, babas tarafndan koruma biri biiminde kurulan Yenieri birliini gelitirerek bir milis gc haline dntrd (Uzunarl, 1972: 508-12; Hanuner, I, 1983: 99-101; Kinross, 1972: 51). Bu birlik, Hristiyan ocuk ve genlerden toplanp, devirme yntemleri, ballk ve disiplinleri, en iyi asker olacak biimde titizlikle yetitirilmeleri, yaam boyu meslek gvencesi ve birlik iinde son derece birletirici olan Bektailie ballklaryla, ok ksa bir sre iinde, Avrupa'nn en gl ve korkulur asker birlii haline geldi. in aslna baklrsa, Yenieriliin dayand devirme sistemi, slm dnyasnn yabancs deildi. Abbasiler zamannda, Trkler Orta Asya'nn steplerinden tutsak ya da ganimet olarak alnyor, Mslman yaplyor ve sonra Badat'ta asker ve ynetici olarak yetitiriliyorlard. Bu Trklerin bir blm zamanla yksek asker ve idar kademelere kadar ykselebiliyorlard. Hatta, Memluklularda grld gibi, tutsak asker olarak gtrldkleri baz yerlerde ynetimi de ellerine geirebiliyor, uzun sreli hanedanlklar kurabiliyorlard. te, Murat'n bu gelenei izledii sylenebilir. Murat'n yetitirdii Yenieri oca, Sultann tm Balkan seferlerine katld ve fetihten sonra bu yerlerin yattrlmas ve Trk nfusunun yerletirilmesi gibi konularda yardmc oldu.

Trakya'nn fethi, Osmanllara srasyla Bulgaristan ve Makedonya'nn yolunu at. Murat, lkedeki i ekimelerden de yararlanarak Bulgaristan' igal etti ve 1371'de kolayca Dou Makedonya'y ele geirdi. Bir yi] sonra Osmanl ordular Vardar akarsuyunu getiklerinde, Srpllar Osmanl koruyuculuu altna girdiler. Murat, iktidarnn son yllarnda, Tuna'ya doru genilemek iin Sofya'y, Srbistan'n anahtar durumunda bulunan Ni'i ve Vardar akarsuyunun batsndaki topraklarn denetimi iin de Manastr' hkmranl altna ald. ldnde Osmanl devletinin
2 2 . . ' :

snrlar ok genilemi ve Trkler Avrupa'da kalc bir e olduklarn bilinen tm dnyaya aka gstermilerdi. Murat, 27 yl nce iktidara geldiinde lkenin dousundan batsna gnde gidiliyordu. ldnde, lkenin ap 42 gnlk bir seyahati gerektirir hale geldi. 27 yllk bir sre iinde bir devletin snrlarn 14 kat geniletmesi, modern zamanlarda ya hi rastlanmayan ya da ender rastlanan bir baardr. ktidarnn ikinci ylnda Ankara'y eline geirdikten sonra, Murat kuvvetlerinin byk bir blmn hep Trakya'da tuttu. Bunun ak olan bir nedeni, o dnemde asl tehdidin Avrupa'dan gelebileceini grm olmasysa da, asl nemli olan neden, Anadolu'nun zmlenmesinin, ancak daha zengin Avrupa'nn insan ve teki kaynaklaryla salanabileceini akllca anlam olmasdr (Kinross, 1972: 56). Belki de bu nedenden dolay, Murat'n Anadolu seferleri Avrupa'dakiler kadar gz kamatrc deildir (Uzunarl, 1972: 245-51). Olu Bayezit'i Germiyan beyinin kz ile evlendirerek, stratejik Ktahya kenti de dahil olmak zere, komu Grermiyan topraklarnn byk bir blmn ve gller blgesini eline geirdikten sonra, Karaman beylii ile savaa tutumu, ama Karaman beyine eline ptrtmekten teye nemli bir baar elde edememitir. Kendilerini Anadolu Seluklularnn varisi sayan ve daha nce kk bir u beylii iken ksa bir sre iinde geni toprak sahibi ve hatr saylr bir devlet haline gelen Osmanllar ekemeyen Karaman beylii, Murat'tan sonra bir sre daha Osmanl egemenliine kar direnecektir. Murat, saltanatnn son yl olan 1389'da Kosova seferine kt (Uzunarl, 1972: 252-8). Srbistan, Bosna-Hersek ve Arnavutluk'un snrlarnn birletii Kosova'da Srbistan'n bamszlk kaderi kararlatrlmtr. Murat, zaferden o kadar emindi ki, savatan sonra hibir kalenin yklmayacan, hibir yerin yaklmayacan ve talan olmayacan em-* retmiti. Bunun nedeni, zengin bir blgenin kaynaklarn uzun vadeli bir biimde kullanmann, imparatorluun Balkan topraklarnn btnletirilmesi asndan nemini anlam olmasdr. kinci neden olarak, blge halknn dmanln ekmekten kanarak zmlemenin daha kolay salanabilecei yolundaki dncesi olsa gerek. Kosova savann sonuna doru sava alannda bir Srplnn hazrlad suikast sonucu len I. Murat, Osmanl mparatorluu'nun ilk byk sultan saylabilir. Bir kuak gibi ok ksa bir dnemde, atalarnn kurduu devleti Avrupa'da sz sahibi bir imparatorluk haline dntrd. Daha sonraki tarihlerde Fatih ve Kanun gibi sultanlarn geniletecekleri salam bir temel kurdu. Murat, iyi bir sava olmakla birlikte, asl yetenei bar sanatndayd ve byk bir siyasal zekya sahipti. Yeni ele geirilen Hristiyan topraklarnn gelecei konusundaki temel dncesi, yredeki ekonomik ve toplumsal yaamn en az zarar grerek devletin s23

nrlar iine alnmas, yani temel yap bozulmadan btnleme ve zmlemenin salanmasyd. Bu Hristiyan Avrupa topraklarna, Osmanl hkmet geleneinin tam anlamyla uymadnn bilincinde olarak, zamana, yere ve1 geleneklere gre yeni hkmet biimlerinin gelitirilmesi gerektiini dnmekteydi. Bunu son derece baarl bir biimde salad; Hristiyanlara kar hogrl davrand ve Yenieriler darda tutulacak olursa, zorla din deitirtmedi. Ortadoks patrii 1385 ylnda Papa'ya yazd mektupta, Sultan'n kilisesini tam bir serbesti iinde braktn yazmaktadr (Kinross, 1972: 59). Murat, bylesine bir zmleme sreci ile, uzun yllar salkl bir biimde ileyecek olan ok rkl, ok dinli ve ok dilli bir imparatorluk kuran hkmdardr. 2. Asya'da Ksa Sren Dalma Babasnn salam deerlerine pek sahip olmayan I. Bayezit (Yldrm) dnemi, sava alanlarnda eitli baarlara ramen, Anadolu'da, ksa sreli de olsa, paralanmann yksn anlatr. Azim ve irade sahibi, hareketli, yrekli ve deerli bir komutan olmakla birlikte, ikiye dkn, sinirli, aceleci, hrn ve inatyd (Uzunarl, 1972: 322). Bayezit, tahta oturur oturmaz Anadolu'da imparatorluun geleceini tehlikeye drebilecek giriimlerde bulundu. Mentee, Saruhan ve Aydn beyliklerinin bamszlklarna son vererek, zmir hari tm Ege blgesine egemen oldu ve Akdeniz'e dayand. Akay sava ile Karaman beyliini ykarak Konya, Kayseri ve Sivas' eline geirdi. Bylece, Osmanl devleti Anadolu'nun byk bir blmne egemen olmutu (Uzunarl, 1972: 260-7). Ancak, burada nemli olan nokta, Bayezit'in atalarnn zmleme ve btnletirme politikalarn Anadolu'nun ele geen topraklan zerinde uygulayamamasdr. u da var ki, belki Anadolu'nun Mslman halknn ve zellikle Karaman beyliinin zmlenmesi, Balkanlar'n Hristiyan haklarnnkinden daha zordu. Bayezit'in igal ettii topraklarda kalan ya da buradan kaanlar Osmanl ynetimini kolaylkla benimsemediler ve eski yneticilerinin geri dn iin frsat kollamaa baladlar. Bayezit'e kar, Osmanl devletini Anadolu'da paralayan Timur'un kulland en nemli koz bu oldu. Bayezit, yukarda da belirtildii gibi, Anadolu'nun zmlenmesi ve buralardaki ynetimin yerleip glenmesini beklemeden Avrupa cephesine dnmek zorunda kald. Bu batya dnte, Macar kralnn Osmanllar zerine yeni bir Hal seferi dzenlemesinin yaratt tehdit asl rol oynad. Trklerden gelecek byk tehlikeyi sezen Macar kral Sgismund, bu devletle yalnz basma uraamayacan daha nceki deneylerinden anlad iin, teki Avrupa devletlerine bir ortak sefer nerisinde bulundu,
24

Avrupa'nn hemen hemen her yresinden 120.000 kiilik gl bir ordu toplamay baard. Ama, Yzyl Savalar'nm sona ermesiyle Kutsal Roma Germen mparatorluu'nda hkm srmekte olan ender bar havasndan ve Bayezit'in Anadolu'da megul olmasndan yararlanarak, Trkleri, tehlike daha da bymeden, Balkanlar ve dolaysyla Avrupa'dan atmakt. Ancak, Bayezit'in Nibolu zaferi (1396) bu son Hal seferini baarszla uratt ve Trkler Balkanlara salam bir biimde yerletiler. Artk, uzun sre, "Anka"nn gl penesini Avrupa'dan uzaklatracak yetenee sahip bir Avrupa gc ortaya kmayacaktr. Ancak, Bayezit'in eline geirdii topraklarla birlikte, Osmanl imparatorluu tam anlamyla "iki cepheli bir devlet" durumuna dt. Batda, "Hristiyan Avrupa"ya giren bir Mslman "Dou" gc olarak, Osmanl ynetiminin snrlarn Anadolu ile snrlamak isteyen ve giderek glenen Avrupa devletleri ile aradaki uzun bat cephesi ile, douda Osmanl ynetimine kar kan ve yine bu ynetimi Dou Anadolu yksek blgelerinin batsna sktrmak isteyen Mslman devletlerin ve bu arada en glleri durumuna ykselecek olan ran ii otoritesinin oluturduu dou cephesi. Bu durum, Osmanl devletinin kuruluunun ve ykselmesinin en st noktasnda bile, yeni devletin en nemli potansiyel zayfln yaratacak, yani "iki cepheli devlet" olmas sonucunu douracaktr. Tarihin Osmanl devleti iin uygun bulduu davran kalb udur: Osmanl yneticileri, Avrupa'ya kar giritikleri asker kampanyalarda genellikle elde ettikleri asker zaferlerin siyasal ve ekonomik meyvelerini tam toplamaa frsat bulamadan devletin batdaki meguliyetinden yararlanmak isteyen dou devletleri tarafndan Anadolu'da sktrlmlardr. Bylece devletin enerji ve dikkati douya evrilmitir. Burada da genellikle elde edilen asker baarlarn meyveleri tam toplanmadan, Avrupa Hristiyanlar tarafndan bu kez batda bask altnda braklmlardr. Genel olarak, tarihsel sre iinde bakldnda, Osmanl seferlerinin, bir saatin sarkac gibi bir douya, bir batya ynelmesinin temel nedeni, Osmanl yneticilerinin iradesi deil, bu olsa gerektir.

Bu aklamalarn erevesi iinde deerlendirildiinde, Bayezit, Nibolu zaferinden sonra Balkanlar'da daha ileri bir hareketta bulunmaa balayaca bir srada, bu kez doudan ok byk bir tehlike ile kar karya kald. 200 yl kadar nce, tm Ortadou'yu yerlebir eden Cengiz Han ve onu izleyen Mool kabileleri gibi, bu kez ayn slleden geldiini iddia eden Timur Be Deniz blgesi ve Anadolu'nun dousunu eline geirmee alyor ve bylece Dou Anadolu'da Osmanllarn gvenlik blgesine ayak basm bulunuyordu. 25

Ancak, Timur'un Bayezit'le savamak niyetinde olup olmad tam belli deildir. Timur'un amacnn Osmanl imparatorluunu ykp yerine kk bir Osmanl beylii ve Anadolu'da ok sayda ufak siyasal birim brakmak olduunu yazan tarihiler vardr (Uzunarl, 1972: 301-9). Byle bir hareketin siyasal ve asker mantn anlamak zordur. Ne de olsa, Timur'un kurduu imparatorluk, Osmanl imparatorluunun aksine, bir Asya ya da dou devletiydi. Bayezit'le anlat taktirde, bu byk devlet batsndan greli olarak gvenlik altna alnabilirdi. Anadolu'nun kk ve zayf siyasal birimlere blnmesinden en ok yararlanabilecek gler ya Hristiyan Bizans ya da onun batsndaki Avrupa devletleri olabilirdi. Timur, bunu kestirebilecek siyasal zekya sahip bir yneticiydi. Belki de, Anadolu'dan daha nemli sayd Suriye ve Msr'a gitmeyi tasarlyordu. Merkezi Asya olan bir imparatorluun genileyebilecei doal alanlar buralaryd. v , . Ne olursa olsun, Bayezit'in Anadolu seferlerinde yerlerinden ettii eski Anadolu beylik yneticileri, Timur'u bir "kurtarc" olarak grp, kendisinden yerlerine iadeleri ve Timur'un igal hareketlerinde Osmanl devletine snan yneticilerin de Timur tarafndan geri verilmesi istendiinde, iki gururlu hkmdar arasnda anlamazlklarn kaca akt. Bayezit'le Timur arasnda, anlamazlklarn rn olan mektup alverii yapld. Bu mektuplarda Bayezit'in Timur'dan daha kibirli olduunu ve ilkel dzeyde de olsa, mevcut "diplomatik kurallarn" dna ktn gryoruz. Timur, bir tanesinde unlar yazyor:
"Avrupa'da Hristiyanlara kar baz zaferler elde ettin. Klcn Peygamber tarafndan kutsandndan ve Kuran'n akidelerine uygun davrandndan kfirlere kar baarl oldun ve bunlar slm dnyasnn snr ve siperi olan lkene kar harekete gemememin tek nedenidir. Akln kullan, dn, piman ol ve bann stnde sallanan cmzden kurtul. Bir karncadan baka birey deilsin ve neden filleri tahrik ediyorsun? Yoksa, ayaklaryla seni ezerler!" (Kinross, 1972: 73).

Bu mektupta, Timur'un Bayezit'le kapmak istemedii ve Osmanl devletini bir tampon devlet olarak grd bir dereceye kadar anlalabilmektedir. Timur'un mektubuna Osmanl sultan ok sert bir cevap verdi ve "seninle ne zamandan beri muharebe etmek isterdim, imdi bunu fiile karmaa azmettim; sen gelmezsen ben gelirim" dedi (Uzunarl, 1972: 303). Ayrca, Timur'un mektuplar, ierikleri ne olursa olsun, diplomatik bir stille, yani iki hkmdarn adlar yanyana yazlmt. Ama, Bayezit, tm diplomatik uygulamay hie sayarak, kendi adn altn harflerle en baa, Timur'unkini ise kara harflerle en alta yazyordu. Bu alay, kk drme ve Timur'un Bayezit'ten bamsz ve hkmran bir devletin kabul edemeyecei isteklerinden sonra, sorun artk "diplomasi"den savaa kald.
26

ip ^

Bayezit'in 1402 tarihli Ankara yenilgisi, hereyden nce diplomatik beceriksizliinin rndr. Kendisi, baba ve dedesinin akll diplomasisini kullanamamtr. Yenilginin yakn asker nedeni ise, taktik hatalardan ok, devletin o andaki snrlamalarn ok am olmasdr. ok erken bir tarihte ve yeterli kaynaklara sahip obuadan, Mslman Dou'da, Mool istillarndan ncekileri (Emev ve Abbas) aratmayacak byklkte bir imparatorluk kurmak istemitir. Babasnn "Avrupa'nn zengin ve greli olarak kolay elde edilen kaynaklar tam anlam ile ele geip zmlenmeden, Anadolu'da byk apl bir "servene girimeme" yolundaki akll politikasn unutur grnmtr. Ksaca, Gazi geleneinin ok tesine gitmitir. Bylece, karsnda, belki de asl amac, devletinin bat snrlarnn tesindeki Gazi Osmanl devleti ile iyi ilikiler kurup, Avrupa ile arasna gvenli bir tampon blge koymak olan ve temelde gneye ynelraek isteyen Timur'u bulmutur.

Bu konudaki dncelerimiz ne olursa olsun, Bayezit'in yenilgisinin asl ilersi iin ders veren ve belki de uzun srede devlet iin yararl olan sonucu, imparatorluun Anadolu'da tam anlam ile paralanm olmasna ramen, Balkanlar'da dimdik ayakta kalm olmas ve bylece ksa bir sre iinde yalnz paralarn biraraya getirmi olmakla kalmayp, dnemin en gl ve geni imparatorluklarndan birini kurup srdrmesidir. Ankara yenilgisinden sonra Timur'a tutsak den Bayezit'in birlikleri batya doru ekildiler. Burada nemli olan nokta, bu birliklerin anakkale'den Avrupa yakasna Ceneviz ve Venedikliler tarafndan tand gereidir. Bu Hristiyan devletler, bildikleri, tandklar ve srekli iliki kurabildikleri bir "dman", bilmedikleri bir Dou tiranna tercih ettiklerini ak bir biimde gstermilerdir. te, Osmanl devleti iki kuak gibi ksa bir sre iindeki akll politikasyla kendini Balkanlar'm Hristiyan halkna bylesine kabul ettirmi ve Bizans'n gerek halefi olarak kabul edilmitir. Anadolu'da daha nce Seluklu devletinin Mool istils ile paralanp yklmalar gibi, onlarn ardl Timur karsndaki bu nemli Anadolu yenilgisi de Osmanl imparatorluunu ksa mrl yapabilir ve devlet Anadolu'nun tarihi gelenek ve kalbna uygun olarak dalabilirdi. Nitekim, devlet Anadolu'da belirli bir sre daldysa da Avrupa'da ayakta kald; Anadolu'yu kurtaran Avrupa balantsyd. Burada ilgin olan bir nokta da, Osmanl devleti kurulu blgesi olan Anadolu'da paralanm olmasna ramen, Balkanlar'da Trk ynetimine kar hibir halk ayaklanmasnn ortaya kmamasdr. Herhalde, Osmanl ynetimi buraya, halkn istei dorultusunda yerlemi olmasa, devletin bu son derece g durumundan yararlanmak isteyecekler, ncelikle Hris27

tiyan Balkan halklar olurdu. Osmanllarn, Balkanlar'daki fetihlerinin en belirgin nitelii, "geliigzel, sergzet ve apul olarak deil, bir program altnda bilinli bir yerleme" biiminde ortaya kmasdr. Bu da, igal edilen yerlerdeki halkn yeni ynetimden honut olmalarna dayandrlabilir (Uzunarh, 1972: 184). Ankara yenilgisiyle, hem devletin Anadolu'daki birlii tehlikeye dt, hem de Bayezit'in byk bir imparatorluk kurma d belirli bir sre ortadan kalkt. Ama, Bayezit, bu baarszlna ramen, Osmanl hkmeti, toplumu ve ynetim biimi asndan nemli bir miras da brakmam deildir. Bilindii gibi, Anadolu Seluklu devleti zamanndan beri Mslman olmayan gen tutsaklar (Gulam) saray ve devlet hizmeti iin yetitirilmekteydiler. lk kez I. Murat, din yasaya gre hakk olan yamann bete birlik hissesi iinden gelen sava tutsaklarn Yenieri olarak rgtlemiti. Bayezit ise Gulamlara nemli asker ve ynetsel grevler verdi. Bir blmne Anadolu'da tmarlar bile balanmt. Bunlar, Anadolu'da eitli beyliklerinin Mslman yneticilerinin yerine geirilmee balandlar. "Kapkullar" olarak bilinen ve tmyle sultann iradesine bal olan Bayezit'in bu tutsaklar, merkez ynetimi daha da glendirip dirik bir biime getirdiler. Ancak, merkez hkmetin glenmesi, Anadolu'daki din bilginlerinin ve yerlemi Mslman ailelerin tepkisine de yol at. Bunlarn, Bayezit'in yeniliklerine kar kmalar, Hristiyan kkenlilere tmar datlmasndan ve ynetimin st kademelerine yerletirilmesinden honutsuzluklar, Bayezit'in Anadolu'da gl bir imparatorluk kuramamasmda etkili olmutur. Dolaysyla, Bayezit'in Anadolu'daki baarszlnn bir nedeni de bu yeniliklerdir (Itzkowitz, 1972: 20-1). st dzey yneticileri ile Anadolu'nun ulema ve beyleri arasndaki bu mcadele, asl II. Mehmet'in lmnden sonra ortaya kacak ve Cem ile II. Bayezit arasndaki taht ekimesinin sahne ve aktrlerini oluturacaktr. Ankara yenilgisinden sonra Bayezit'in drt olu, Osmanl devletinde ilk kez ve cidd iktidar mcadelesine baladlar. mparatorluun topraklar kabaca ikiye blnd: Edirne'de byk olu Sleyman tarafndan ynetilen Avrupa ile, Bursa'da en kk olu Mehmet tarafndan ynetilen Anadolu. Osmanl tarihinin ilk i savandan galip kan Mehmet, 1413 ylnda tahta oturdu. I. Mehmet (elebi), yine Osmanl tarihinde ilk kez i politikada etkilerini gstermee balayan Yenieriler ve Anadolu beyliklerinin desteiyle ve "Osmanllarn en adil ve deerli ehzadesi" olarak merkez otoriteyi yeniden salad (Uzunarh, 1972: 347-9). 3. Yeniden Glenme " I. Mehmet'in olu ve II. Mehmet'in babas olan II. Murat, 30 yllk saltanat sresince, adil ruhu, itenlii, basitlii ve lkesinin gnencine
2 8

'

'

'

dknl yznden, Osmanl halknn sevgi ve saygsn kazand. Babasnn denetim altna alm olduu on yllk i karklktan sonra lkesinin dzen ve istikrarn salamak iin srekli bar arad. Bunu ayn zamanda kendisine huzur iinde okuyacak ve dnecek zaman bulabilmek iin de yapt. ki kez olu lehine tahttan ekilmesi ve sonra yeniden dnmek zorunda braklmas bunu gsterir. II. Murat, ayn zamanda, mmkn olduu kadar askerlerinin krlmasn nlemek istemitir. Dmanlaryla mzakerelerde son derece adil olmu ve imzalad antlamalara da sonuna kadar sadk kalmtr (Khross, 1972: 83). Ancak, tahta ktnda stanbul kentinin surlar arasna skp kalan Bizans'la bir alp veremediinin kalmamasna ramen, kendini batbasnn dmanlar olan iki g karsnda bularak, isteksizce srekli asker mcadele iine ekilmi ve bu mcadelelerin hemen hepsinden galip kp, sava olarak da n salmtr. Bu dmanlardan biri, stanbul'u alp bir Panislav devlet kurmak isteyen Macaristan ile denizlerdeki stnln srdrmek isteyen Venedik'tir. 1430 tarihinde Venedik'ten Selnik'i ele geirdiinde, askerlerinin kentin sakinlerini katletmelerini, yakp ykmalarn, atalarnn uygulamalarn srdrerek, engelledi; bir kiliseyi Hristiyanlarn ibadeti iin ayrd ve yapt antlama ile Venediklilere Osmanl lkesinde serbest dolama ve denizlerde ticaret yapma hakk tand (Kinross, 1972: 85). Bu arada, Macaristan'da John Cornivus Huniades (Hnyadi Yano) gelecek yirmi yl Osmanllarn bana bela oldu. Osmanllara bu Bat tehdidinde ilgin olan nokta, Karaman beyliinin de Srbistan ve Macaristan ile ayn ittifak iinde olmasdr; Osmanllara kar bu Mslman Dou ile Hristiyan Bat arasndaki birlik ne ilk ve ne de son olaydr. Birbirinden uzak ve Osmanl devleti geniledike daha da uzaklaacak olan iki cepheli tehdit, gelecek Osmanl tarihinin de ana temas olacak ve devletin nce duraklama ve sonra gerilemesinde en nemli elerden birini oluturacaktr. Hnyad, tarihi tekrarlayarak "Trkleri Avrupa'dan atmak" iin bir Hal ordusu kurma amacndayd ve Osmanllara Karamanllarn ynelttii tehdit de cesaretini arttrmaktayd. Asker harekatta nceleri baarl olduysa da, Trakya ovasnda Trk basksyla karlaarak geriye ekilmek zorunda kald. Bata da belirtildii gibi bir bar adam olan II. Murat Hal ordusunu Tuna'nn tesine takip etmedi. Segedin'de (Szeged) 1444 tarihinde on yllk bir brakma imzaland. Buna gre, Srbistan ve Eflk Osmanl denetiminden kt; Macarlar da Tuna'y gememee ve Bulgaristan zerinde hak iddia etmemee raz oldular. Mzakerelere katlan Polonya Kral Ladislas ncil, Murat ise Kuran zerine yemin ettiler ve metinler iki dilde yazlp teati edildi (Uzunarl, 1972: 427). 29

II. Murat'n Avrupa'da meguliyetinden Karaman olu brahim bey yararlanmakta gecikmedi ve Osmanl topraklarna saldrd. Doudan gelen bu tehdit zerine Osmanl sultan Anadolu'ya dnd ve Karamanllar byk bir yenilgiye uratt. Karaman beylii bir daha Hristiyan Avrupa ve gneydeki Araplarla ittifak yapmayaca gvencesini verdi. Bundan sonra Murat, devlet ilerini o srada hayatta kalan tek olu Mehmet'e, Sadrazam andarl Halil Paa'nm nezaretinde brakarak, tahttan ekildi. Bu ekilme, Kral Ladislas'n yeni bir Hal seferi dzenlemesine yol at. Macarlar, Bohemya, Eflk, Hrvatlar, Polonya, eitli Alman devletleri, Papa taraftarlar ve gizlice donanma vererek Venedikliler, Osmanllara kar birletiler. Osmanllar bu byk ittifaka kar 1444 tarihinde Varna zaferini kazandlar. Sava alannda len Polonya Kral Ladislas'n ba Segedin antlamasnn yanna aslarak, antlamalara uymamann ne anlama geldii ak bir biimde gsterildi. 1444 ylnn sonunda, olu Mehmet adna tahtndan feragat etti; Manisa'ya ekilerek kendini dine ve bilime adad. lgin bir nokta olarak, Trk dilinin Arapa ve Farsa'dan bamsz olarak gelimesi iin alt (Kinross, 1972: 92). 1446'da bir kez daha arlarak Edirne'ye gitti. arlmasnn nedeni, Mehmet'in, Osmanl ordular Arnavutluk ve Yunan cephelerinde savarlarken, yani uygun olmayan bir zamanda, stanbul'u kuatma plnlar yapmas ve bu konuda babasnn sadrazam andarl ile atmas olsa gerek. Murat, bu kez Yunanistan'n byk bir blmn koruyuculuu altna alacak olan sefere kt. 1448 ylnda, daha nce^ Osmanl ordusunda grev yapm bulunan skender bey (George Kastriota), Macar kral Hnyadi, Srbistan ve Bosna ile ibirlii yaparak Osmanllara kar yeni bir saldrya girimiti. II. Murat, bu ittifakn ordularn I. Murat'n ldrld Kosova'da kolayca yendi. Bu ikinci Kosova Sava, artk bamsz Srbistan'n sonu olmutur. Macar gc ise uzun sre bu yenilginin etkisinden kurtulup belini dorultamad; Bosna Osmanl koruyuculuu altna girdi. skender bey ise, yenilgiye ramen, Arnavutluk'taki yksek kalesinde Osmanllara kar etkili bir ete savana giriti ve yalnz Murat'n deil, Mehmet'in de uzun sre bana bela oldu. 1451 ylnda II. Murat ld. ldnde, Osmanl devleti yzyln bandaki paralanmann btn etkilerinden kurtulmutu. Kurucu sultanlarn "Avrupa'da devlet" haline getirdikleri Osmanl beylii, paralanma tehlikesini atlattktan sonra yeniden glenmi ve II. Murat da onu "Avrupa'da imparatorluk" biimine sokmutur. Bylece olu II. Mehmet'in (Fatih) snrlarn daha da geniletecei ada bir imparatorluu miras olarak brakmtr. Bundan sonra devlet, yalnz Avrupa'da imparatorluk olarak kalmayacak, ayn zamanda bu ktada g stnln de eline geirecektir.
3 0 ' .

III. AVRUPA'DA STNLK 1. stanbul'un Alnmas Avrupa'nn Hristiyan devletleri ve hatta doudaki Mslman devletler, nceleri II. Mehmet'i byk bir hkmdar olarak grmediler ya da grmek istemediler. Belki de babasnn sava alanlarnda kazand topraklar, imdi bu gen ve deneysiz sultandan diplomasi yoluyla, hi olmazsa bir blmyle, geri alnabilirdi. En kt olaslkla, babasnn fetihlerine yenilerini ekleyemez ve Osmanl devleti "duraan" bir devlet olarak yaamasn srdrebilir, sonunda da Avrupa'dan atlrd. Hristiyan devletler ve zellikle Bizans, byk lde byle dndklerinden, II. Mehmet'in tahta geiinin hemen ardndan, bar arlarnda bulunmaa baladlar. s II. Mehmet bu arlara kulan tkamad ve saltanatnn banda bar emellerle tannmas iine de geldi. Tarihi Gibbons, "dudaklarnda bar ama yreinde sava vard" diye yazyor (Kinross, 1972: 98). Venedik, Ceneviz, Eflk ve Rodos valyeleri gibi yabanc elileri kabul ederek, babasnn antlama ykmllklerine sayg gstereceini belirtti. Bizans Kral Konstantin'in elileri Sultan tarafndan nceleri dosta kabul edildi. Varlan antlamaya gre, Bizans topraklarna sayg gsterilecek ve Bayezit'in torunu Orhan'n stanbul'da tutulmas karlnda Bizans'a belirli bir para denecekti (Uzunarh, 1972: 454). II. Mehmet'in dnya gr iki kii tarafndan etkilenmitir. Bunlardan birincisi, ulemadan gelen ve slm anlayn simgeleyen Sadra2;am andarl Halil Paa idi. Paa, ite glenme, dini yerletirme ve darda bar politikas yanlsyd. kincisi ise, bir Kapkulu olan ve Mehmet'in ehzadeliinde Manisa'da hocas durumunda bulunan Zaanos Paa idi. Zaanos Paa, Gazi geleneine uygun olarak genileme ve zellikle stanbul'un alnmas yanlsyd. Arkasn Yenierilere dayayan andarl'mn, II. Mehmet'in daha nce ksa sren iki saltanatn sona erdiren Yenieri ayaklanmasn hazrlad dedikodu olarak bilinmekteydi (Uzunarh, 1972: 441). Bu davrann gen Mehmet zerinde byk bir etki yapt ve andarl'dan nefret ettii anlalyor. Btn bunlarn sonucu olarak, II. Mehmet tahta getikten sonra drt ynl ya da aamal bir politika izlemee balad: stanbul'u almak, andarl Halil Paa'dan kurtulmak, Yenierileri rgtleyip glendirecek tam anlam ile kendisine balamak ve Gaza felsefesini devlet politikas haline getirmek. Grld gibi, ilk i stanbul'un alnmasyd. Fetih sonrasnda kazanaca byk prestijle, etkisi ok geni ve gl olan andarl'ya kar harekete geebilecek, ba31

sz kalan Yenierileri yola getirebilecek ve sonunda da stanbul'un tesinde fetihlere giriebilecekti. Dolaysyla, stanbul'un alnmas, daha sonra tasarladklarnn n koulu haline gelmiti (Itzkowitz, 1972: 25).

Burada, ok iyi bilinen stanbul'un fetih ayrntlarna girilecek deildir. Mehmet'in keskin zeks, bitmek tkenmek bilmeyen enerjisi, verdii karar sonuna kadar gtrmesi ve ll ihtiraslaryla, Bat teknolojisini en st dzeye karan Osmanl topuluu ve Osmanl ordusunun disiplin ve savakanl biraraya gelince, Bizans'n zaten zayflam olan surlar ve daha da nemlisi "hortlak" biiminde varln srdrmee alan siyasal bamszl ykld. "stanbul'u iine almayan bir imparatorluu ynetmektense, ynetmemek daha iyidir" diyen (Kinross, 1972: 100) II. Mehmet imdi "Fatih" olarak tm Mslman dnyada nam sald. Fatih, fetihten bir gn sonra andarl Halil Paa'y tutuklatp ldrtt. stanbul'un fethinin Osmanl tarihinde nemli bir dnkm noktas olduu ok iyi bilinmektedir. Ancak, andarl'nm ortadan kaldrlmas da bir dnm noktas olarak kabul edilebilir. Yal ve iki imparatora hizmet eden sadrazam, devlet ynetiminde eski, yerlemi Mslman aile yelerinin sonuncusudur. II. Mehmet bundan sonraki sadrazamlarn kiisel tutsaklarndan seecektir. andarl engelini kaldrdktan sonra Yenierileri glendirip tamamen kendisine balayan Fatih, artk drdnc lks olan kutsal Gaza savalarna giriebilirdi. stanbul'un alnd 29 Mays 1453 tarihi, tarihin dnemlere blnmesinde, Ortaa ile Modern a arasndaki dnm noktas olarak geer. zellikle Osmanl tarihileri bunu byle deerlendirirler. Bu deerlendirme Avrupa tarihileri arasnda pek yaygn deildir. stanbul'un Trklerin eline gemesinin iki a birbirinden ayran nokta olduu simgesel adan dorudur. in aslna baklrsa, stanbul'un fethi, tarihsel sreklilii bozan deiiklik gleri iinde birok noktadan biridir. En doru anlatmla bu tarih, byk Roma mparatorluu'nun doudaki son kalntsnn da ykldn ve zayf Bizans'n Balkanlar ve Bat Anadolu'da yani Byk iskender'in asl at koturduu blgede brakt siyasal ve asker boluun, 1300'leri izleyen 150 yllk bir sre iinde ve aama aama, Osmanl beyliinin Gazi serhat savalarnn oluturduklar bir imparatorluk tarafndan doldurulduu tarihtir. Geni bir blgeyi daha 450 yl ynetecek olan bu imparatorluk, artk Avrupa ile Asya arasndaki bu kilit kenti denetleyecekti. Belki denetlemeden de teye, eski Roma mparatorluu'nun topraklar zerinde yaayan halklar uyum iinde birarada tutacak bir "Pax-Ottomanica" kurma heves ile iradesini ortaya koyacak, Avrupa ktasnda siyasal ve asker stnl eline geirecektir.
32

II. Mehmet'in tahta getiinden beri kendini Roma mparatorluu'nun ve onun devam olan Bizans'n varisi olarak grp grmediini (Kinross, 1972: 111-2) kesin biimde sylemee olanak yok. Ancak, byk genilemeci dnceler ve geni ufuklarla byd, stanbul'un fethinden sonra giritii seferlerin temel mantndan aka ortaya kyor. II. Mehmet'in kendini Trk, slm ve Bizans geleneklerinin bir bileimi olarak grdn de kesin bir biimde bilemeyiz. Ancak, stanbul'u byk bir imparatorluun, dnya gc olacak bir imparatorluun, Dou ile Rat'y, Hristiyan ile slm kltrlerini bir pota iinde eritecek bir imparatorluun, belki de Roma'y da ieren bir devletin merkezi yapmak istedii sylenebilir. Ona gre, Osmanl imparatorluu, slmi kurallar iinde, bir zamanlar Bizans'n Hristiyanlk erevesi iinde yapmaa alt gibi, eitli dinden, dilden ve rktan insanlarn birarada, dzen ve uyum iinde yaadklar kozmopolit bir imparatorluk olacakt. Kurup gelitirdii "millet sistemi"nin temel mant bunu gstermektedir. lerde de deinilecei gibi, artk Hristiyanln Dou Kilisesi, slm devletinin hkmranl altndayd ve belirli bir vergi demek durumundayd. Ama, bunun karlnda Hristiyan topluluk ibadet serbestlii ve geleneklerini srdrme ayrcal kazand. II. Mehmet'in ynergesiyle, Mslman olmayan unsurlar, halknn ynetiminden ve iyi davranndan sorumlu olan ve merkez hkmete hesap veren kendi nderlerinin ynetiminde, kendi yasalar ve yaama biimlerini koruyan "milletler" biiminde rgtlendiler. Fethedilmi halk olarak artk birinci snf yurtta olma ayrcalklar ve siyasal zgrlkleri yoktu. Ama, bu snrlamalar iinde bar ve gelime olanaklarndan yararlanmaktaydlar ve zamanla ticar zenginlikleri artmaktayd. Fatih, Mslman olmayan halkn imparatorluk iin yararl olacan sezmiti. Trklerin pek itibar etmedikleri endstri, ticaret ve denizcilikteki becerileri devletin kar dorultusunda kullanlabilirdi. Sultann emirleri zerine, lkenin fethedilmi blgelerinden, devletin ticaret ve endstri alanlarnda gelimesine yardmc olmak zere ok sayda tccar ve zanaatkar getirildi. Bunlarn arasnda Selanik ve A\TUpa'nn teki kentlerinden .buralarda kendilerine eitli basklar yaplan Yahudiler de vardr. O kadar ki, 25 yl iinde Yahudiler stanbul'da Mslman ve Hristiyanlardan sonra nc byk cemaati oluturdular ve kendi milletlerine sahip oldular (Kinross, 1972: 117).
2. Grek Ortodoks Kilisesi

Yukarda sralanan dncelerin rn olarak, II. Mehmet Ortodoks Kilisesi'ne bir patrik bulmakta duraksamad. Ltin ve Ortodoks kiliseleri arasnda birlie kar km olan ve Bat Hristiyanlar ile eskiden gr33

len dolaplara karmayaca anlalan Getanadius Scholarius'u bu i iin uygun buldu. Ona ok iyi davrand ve Ortodoks toplumun bal bulunaca anayasay tartt. zet olarak, Ortodokslar kendi ilerini kendileri yneteceklerdi ve baskda bulunulmayacakt (Kinross, 1972: 113). Burada, son zamanlarda hakknda ok szedilen bu kilisenin yararland ayrcalklar zerinde biraz durulmas yerinde olur. nk, Osmanl topraklar zerindeki din kurulularn sahip olduklar hak ve ayrcalklarn tarih iindeki seyri, devletin temel rgtlenmesi konusuna k tutacak niteliktedir. II. Mehmet stanbul'u ald zaman, Grek Ortodoks Kilisesi (Arnakis, 1952: 235-51) basz bulunuyordu. Ltin ve Ortodoks kiliselerinin birlemesine kar olanlar tarafndan istenmeyen III. Gregory 1451 ylnda kenti terketmiti. Sultan, Ortodoks tebann Papa'nm etkisi altna girmesinin yarataca tehlikeleri ok iyi grm ve deerlendirmiti. Osmanl devletinin uzun vadeli kar, Hristiyanln Dou ve Bat dallarnn birbirinden tmyle ayrlmasnda yatyordu. Bu sonuca varmak iin, iki kilise arasnda zaten var olan dmanl kullanmak hi de zor deildi. Yeni Patrik Scholarius grevine resmen 6 Ocak 1454 tarihinde balad. Greve balamadan nce saraya arlp Fatih'le birlikte yemek yemek erefine nail oldu. Kendisine eitli payeler verildi ve Osmanl gurur ve geleneklerine uyduu lde ^Bizans tre ve merasim adabnn korunmasna aba gsterildi. Sultan Patrie, kimsenin kendisini rahatsz etmeyecei, kar kmayaca, tm vergilerden bak olduu ve kiisel dokunulmazl yolunda gvence belgeleri verdi. Bu belgeler, Osmanl hkmdarlarnn devlet iindeki eitli milletlere verdii ilk berat saylabilir. Bundan byle Osmanl yneticileri, geleneksel olarak, her patriin seiminde benzer belgeleri vereceklerdir. Bu durum, Osmanl devletinde, zamanla yerlemi ynetim kalplarna uygun davranma ynnde bir metot ve dzenlilik olduunu gstermektedir. Eyaletlerde paalar da yeni piskoposlara ayn ya da benzer ayrcalklar tanyacaklardr. ster sultanm, ister yerel yneticilerin verdii olsun, her berat, Gennadius Scholarius'a 1454 ylnda verilen haklarn ounu korumutur. Zamanla stanbul'daki Patrik, tm Rum milletinin, yani sultann egemenlii altndaki Ortodoks Hristiyanlarn nderi durumuna ykseldi. Osmanl ynetiminin gznde din ve milliyet ayn anlama geldii iin, Osmanl hkmeti Rum milletine, din hogr erevesi iinde, nemli lde zerklik tanmtr. Gvenlikleri tehdit edilmedii taktirde, Osmanl ynetimini ilgilendiren tek ey teba milletlerden vergilerin toplanmasyd (Arnakis, 1952: 238). 1572 tarihinde patriklie seilen II. Jeremiah Tranos, Sultan II. Selim tarafndan atanan ve haklarnn resmen verildiini kesin bir biimde bil34

diimiz ikinci patriktir. Saltanat hazinesine armaan olarak 2000 Florin vermi ve Sultan da kendisine bir berat balayarak, ona btn Ortodoks halk ve din adamlar zerinde hkmranlk ve yetki tanmtr. Bu gelenek bylece srp gitmitir. Ancak, 19. yzyln ortalarndan sonra, Trkler arasnda yaylan milliyetilik duygularnn etkisiyle, Ortodokslara verilen ayrcalklar kstlanmtr. Sonunda, cumhuriyetin kurulup likliin iln edilmesiyle, bu ayrcalklar ortadan kaldrlacaktr. Sz konusu beratlarn ierdii haklar ksaca yle sralanabilir (Arnads, 1952: 242-4): 1. Vicdan zgrlne sayg gsteriliyordu. Hibir Ortodoks zorla Mslman yaplamazd. Bir Ortodoks Mslman olmak isterse, nce rt yama gelecek ve yrenin din nderi, ebeveynleri ya da akrabalarnn huzurunda, fikrinden caydrlmak zere telkinde bulunulacakt. Hristiyan dininin gereklerine ve trelerine devlet mdahale edemeyecekti. 2. Devlete kar bir ihanet olmad ve vergi verildii surece, kilisenin ynetimi ve disiplini d mdahaleden masundu. Patrik'in onay olmakszn, merkez hkmet piskopos ve teki din grevlilerini azledemeyecek ve tutuklayamayacakt. Ancak, Patrik ya da yksek din grevlilerine kar ikayet varsa, muhakeme ancak stanbul'da ve kazaskerlerle teki yksek Osmanl grevlilerinden oluan bir Saltanat Divan karsnda yaplabilirdi. 3. Kilise ve manastrlarn mal ve mlk Patrik ve piskoposlar tarafndan ynetilirdi. Mali nitelikteki suistimaller Patriklik Divan tarafndan soruturulur ve cezalandrlrd. Ayrca, kilise kendi amalan iin vergi koyabilirdi. 4. Ortodokslarn meden statleri yalnzca patrikhanenin kaza yetkisi altndayd ve yalnz patrikhane evlenme ve boanma izni verebilirdi. Dolaysyla, aile ve mirasa ilikin konularda kilisenin geni bir yetki alan vard. Trkiye Cumhuriyeti tarafndan kilise mahkemeleri kaldrlana, yani kapitlasyonlar sona erdirilene kadar, Hristiyanlar Roma ve Bizans hukukuna gre yarglanmlardr. te, stanbul'daki Grek Kilisesi'nin Osmanl devlet rgt iindeki durumu ksaca buydu. Arap lkelerini fetheden I. Selim'den sonra stanbul Patrii, Antakya, skenderiye ve Kuds'teki meslekdalarm, Osmanl hkmet merkezine yakn olmas yznden, temsil etmekteydi. Patrik, bu ayrcalkl durumu ile, Gneydou Avrupa ve Anadolu'daki Hristiyanlar! korumu ve Balkan yarmadasnn teba halklarnn zmlenmemesinde etkili bir e olmutur. Yunanllarn, Srpllarn, Romenlerin ve Bulgarlarn 19. yzyln ikinci yarsnda bamszlklarn kazanmalar ile "tarih misyonunu" tamamlamtr.
35

3. stanbul'un Fethi Sonras

stanbul'un alnmasndan sonra II. Mehmet babasnn dmanlaryla urat. Bunlar, Macaristan'da Hnyadi Yano, Srbistan'da Brankovitz, Arnavutluk'ta skender bey ve Ege ile Yunanistan'da Venedik'tir. Birbiri ardndan ve sistematik bir biimde bunlarn stne yrd. 1457'de Srbistan'n tm Osmanl ynetimine girdi ve 400 yl bu ynetim altnda kalarak, kuzeye yaplan seferlerde s olarak kullanld (Uzunarh, 1975: 18-21). 1458 tarihinde de Yunan yarmadasn eline geirdi. Yunanistan'n ve zellikle Mora'nn elde edilmesi Osmanllarn talyan yarmadasna yapacaklar sefer iin nemli bir s niteliindeydi. nk, Balkanlar da etkisi altna alarak bir Akdeniz imparatorluu kurmak isteyen Napoli ve Aragon kral, hem Arnavutluk'u ve hem de Mora yneticisini koruyuculuu altna almt. Mora'nn ele geirilmesi ile bu pln tmyle suya dt gibi, Osmanllar Orta Akdeniz'e saldrda bulunacak nemli bir sse de sahip oluyorlard. Yunan yarmadasnn fethi, dnemin tarihinin gerekten nemli olaylarndan biridir. Bu tarihten sonra Bat Hristiyanl, Yunanllar "kfir" tarafndan ezilen ve Latinler tarafndan mutlaka kurtarlmas gereken mazlum bir halk olarak grmee balayacaklardr. Yunanllar da, 19. ve 20. yzyllarda (ve bugn) bu duyguyu alabildiine smrecek ve arkalarndaki Bat desteini hemen her konuda varsayacak, politikalarn ona gre ayarlayacaklardr. 1829'da bamszln Bat destei ile kazanacak olan bu devletin, ilerki yllarda topraklarn tam drt kat geniletmesini kolaylatran unsurlar arasnda bu duygu smrsnn payn kmsememek gerekir. Gerekte, Mora fatihi II. Mehmet Atinallara ok yksek ruhlu bir biimde davranm ve temel insan haklan ile vergiden baklklarn tanmtr. in aslna baklrsa, Atinallar en ok sevindiren, Ortodoks din adamlarna ayrcalklarn tanmas oldu. Artk Yunanistan'da Franklarn bitmek tkenmek bilmeyen ekimeleri yerine, Osmanl dzeni egemen oldu. Yunan halkna gerekten hogrl davranld, ticaret serbestlii ve kendi yerel hkmetlerini kendilerinin semesi haklar da tannd (Kin* ross, 1972: 128). Bir yandan yarmadadaki Yunan halkna verilen, te yandan stanbul'da Ortodoks Kilisesi'ne tannan haklar sayesinde, Yunan halk dilini, dinini ve kltrn srdrmesini bilmitir.
2

Yunan yarmadasnda bunlar olurken, Anadolu'da Osmanl tarihinin dzenli bir olgusu tekrarlanyor ve Osmanl sultannn batdaki faaliyet36

lerinden yararlanmak isteyen Bizans hanedanlndan Komnenler, Trabzon'da Osmanl hkmetine eitli sorunlar karyorlard. Bunlardan David Comnene, Anadolu'da Osmanllarn en byk dman Akkoyunlu kabilesinin nderi Uzun Hasan'la bir ittifak yapmt. Bu ittifaka daha sonra Karaman, Venedik, Ceneviz ve Papalk da katld. Bylece, Fatih'in karsnda tam anlamyla bir "kutsal olmayan ittifak" kurulmu oluyordu. Bu ittifaktan yreklenen Comnene, Osmanllara verilmekte olan vergiyi kestii gibi, daha nce verilenleri de Uzun Hasan yoluyla geri istedi. Trabzon imparatoruna iyi bir hara kayna olarak bakan Hasan da bu imparatorluun Osmanl etkisi altna girmesini istemiyordu. Dolaysyla, Bizans' ortadan kaldrp Mora'y eline geiren ve oradaki Yunan egemenliine son vermi olan II. Mehmet, Ltinleri ve Akkoyunlular Osmanl aleyhine tahrik etmek isteyen bu Trabzon imparatorluunu da ortadan kaldrmaa karar verdi (Uzunarl, 1975: 52-3). 1460 ylma gelindiinde tm Karadeniz kylar ve Karaman topraklar Osmanllarn eline geti ve kutsal olmayan ittifak da bylece ykld. Yine Osmanl tarihinin temel kalbna uygun olarak, Avrupa Osmanlnn Anadolu'da megul olmas frsatn karmak istemedi. Eflk yneticisi Vlad Dracul (Kazkl Voyvoda) Macar kral ile bir ittifak yaparak, kuzeyden Bulgar topraklarna girdi ve tarihte kendisine kan emici "Drakula" nn kazandran byk bir katliama giriti. Bunun sonucu II. Mehmet'in 1461 tarihli Eflk seferidir. Sefer sonunda kazanlan zaferle Eflk Osmanl koruyuculuunda bir lke haline getirildi ama bir Trk eyaleti biimine sokulmad. Osmanllarn Avrupa'ya kar srdrdkleri aknlar, Avrupa'nn diplomasi yoluyla "Dou'yu Dou'ya kar oynama" sonucunu dourdu. Bu srada Osmanl devletini doudan tehdit edebilecek tek g Akkoyunlu devleti ve bandaki Uzun Hasan'd. Gerekten, Anadolu yarmadas zerinde kurulan devletlerin talihi hep bu olmu, Bat'nn Dou'yu Dou'ya, Dou'nun ise Bat'y Dou'ya kar kullanmasnn yks yazlmtr. Avrupa devletleriyle anlatktan sonra kendini Timur gibi gren Uzun Hasan, Erzincan'dan yola karak hemen hemen tm Dou ve Orta Anadolu'yu igal'ettiyse de, II. Mehmet 1472 tarihli Otlukbeli Sava ile Akkoyunlular tan anlam ile ezmitir. Osmanllar Otlukbeli zaferinden sonra srekli bir biimde Venedik'le mcadele ettiler. Nihayet 1479 ylnda iki devlet arasnda anlamaya varld. mzalanan antlama, daha sonraki Osmanl diplomasi alkanlna ve Avrupa devletlerine eitli tarihlerde tannan ekonomik ve hukuk ayrcalklara ok gzel bir balang rneidir. Kazanlan ve geri verilen topraklar burada saymann pek bir anlam yoktur. Bunlar arasnda, Kroya ve Ikodra kaleleri ile Limni ve Eriboz adalarnn Osmanl topra oldu3?

unun kabul edilmesi de vardr. Venedik, ayrca, her yl vergi ve sava tazminat verecekti. Bunlarn karlnda Venedik de nemli ve belki de uzun vadede belirleyici olacak avantajlar elde etmesini bilmitir. stanbul'da srekli bir Venedik elisi (Balyoz) bulunacak ve Venedik tebas arasndaki hukuk ileri grecekti. Bu Venedik Balyozu, uzun bir sre stanbul'da bulunan tek yabanc eli olma ayrcaln srdrecek ve Avrupallar onun aracl ile Osmanl merkezinden en salkl haberleri alacaklardr. Ayrca, herhangi bir devlet saldrya uramadan nce Venedik bayram ekerse ona saldrlmayacak ve Venedik'in mttefiki kabul edilecekti. Nihayet, Venedik Osmanl denizlerinde serbest ticaret yapabilecekti (Uzunarl, 1975: 124-5). Bu artlar, gl ve muzaffer bir devletin zayf bir devlete tek tarafl ve irad bir "ihsan" olarak deerlendirmek belki doru olabilir. Ancak, artlar arasnda, ilerde Kanun'nin Fransa'ya tand ekonomik kolaylklarn ve yine ilerde devletin gelimesini engelleyecek hukuk ve ticar ayrcalklarn balang izleri de grlmektedir.
3

Venedik'le bu antlamadan sonra talya kylarna yaplacak saldrlarda s olarak kullanlmak zere baz yonya adalar ve talya "izmesi"nin gney ucundaki Otranto kenti ele geirildi. Bu kampanyalardan, II. Mehmet'in stanbul'dan sonraki emelinin Roma'y eline geirmek olduu kolayca anlalabilir. Bylece, iki Roma imparatorluunu birletirmi olacakt. Otranto'nun ele geirilmesi ve burada Gedik Ahmet Paa gibi yetenekli bir komutan ve 20.000 asker braklmas herhalde bunu gstermektedir. lgin olan nokta, talya'nn birliinin bozulduu bu dnemde, iyi plnlanm ve hevesle yrtlecek bir harekatla bu iin pekala gerekletiirlebilecei idi. Tm talyan yarmadasn eline geirip, burada srekli bir s kuracak II. Mehmet iin, Avrupa'nn "emperyal kalbi" Viyana'ya giden kara yolu epey ksalm olur ve ilerde greceimiz gibi, torunlarnn bu kenti ele geirmelerini engelleyen en nemli unsur olan mesafe ve Orta Avrupa'nn zellikle iklim ynnden tekin olmayan geni topraklan, birer engel olmaktan kard. Viyana'nn 15. yzylda ele geirilmesinin Osmanl devletine ne kazandraca ve hatta talya yoluyla kentin ele geip geemeyecei, artk tarihin fantazisi olduundan, bunun zerinde fazlaca dnmee gerek yoktur. Ancak, u var ki, II. Mehmet gibi muhteem bir fatihin 1481 ylnda ok gen yata lm, Roma'nn ele geirilmesini engellemitir (Welk, II, 1956: 570). II. Mehmet bir dnya slm imparatorluu kurmay tasarlarken, yalnz lkenin topraklarn geniletmek ve glendirmeyi deil, ayn zaman38 -

da onu yeni ynetimsel, hukuk, ekonomik ve toplumsal kurumlarla yeni bir devlet biimine sokmay da dnmtr. Fatih dneminde, Gazi u beylerinin yar-bamsz ak toplumlarndan, ama o oulcu temele dayanarak, merkezilemi bir hanedanlk devletinin toplumsal ve siyasal yapsna geilmitir (Kinross, 1972: 140). II. Mehmet zamannda Divann ileri sadrazamn iradesine braklmtr. Gerekte, sadrazam hkmet bakan olmu, padiahn, yani devletin mhrn tamaa balamtr. Sultann yardmcs olarak geni yetkilerle donatlm, sivil ynetimde grev datmaa balam, yaplan ve yaplacak ileri denetlemitir. Bu dnemde devlet 4 temel dayanaa sahipti. Birincisi olan sadrazam "paa" unvanna sahipti ve rtbe iareti olarak be at kuyruu tard. Onun altndaki vezirin er at kuyruklar vard. Bu, Trk steplerinde gebe atllar zamanndan kalma bir gelenektir. kincisi, adaletin datlmas ile ilgilenen ve ordunun yargc anlamna gelen Kad-Asker ya da Kazaskerdi. Bunlar, Anadolu ve Rumeli olmak zere iki taneydi. ncs olan defterdar taneydi ve bunlar mal ilerden sorumluydular. Drdncs, Nianc idi ve sultann fermanlarn yazar, turasn izerdi. lkel bir "dileri bakan" olarak deerlendirilebilecek olan nianc, Osmanl hkmet rgtnn byyp karmaklat, iblmnn ve uzmanln yaygnlat 18. ve 19. yzyllar iinde evrilerek Hariciye Nazr olacaktr. Fatih, kendisinin de gururland gibi, iki denizin ve iki ktann efendisi olmutur. Bir fatih olarak byk bir slm imparatorluunun temellerini atm, devlet adam olarak da en az selefleri Roma ve Bizans imparatorluklar gibi yeni ve dayankl bir devlet kurmutur. | Bu baarlaryla, tarihsel adan Ortaan en ileri gelen hkmdar saylabilir (Kinross, 1972: 158). 4. Sava: Bayezit-Cem atmas 1481 Maysnda II. Mehmet ld zaman, imparatorluun zenginlii ve gc, Hristiyan ya da Mslman, Avrupal ya da Asyal herkesin kskanln ekmekteydi. Avrupallar stanbul'un fethini geici bir olay, II. Mehmet'i de ldnde Timur ve Atilla'nn imparatorluklar gibi, kurduu devletin yklaca bir nder olarak grmek istiyorlard. Avrupal devlet adamlar ve tccarlar, Trkleri Avrupa ve Karadeniz kylarndan atmak iin plnlar yapyorlar, ksaca yeni bir "Hal ruhu" yaratmaa alyorlard. Bunlar gereki dnceler deildi. nk, hem bu tarihlerde Avrupa tek bir ama evresinde birleemeyecek kadar blnmt ve hem de Fatih'in imparatorluu, hemen lmnden sonra nemli saylabilecek bir "i-sava" iine girmesine ramen, ksa vadede yklp paralanamayacak kadar glyd.
39

imdi zerinde durulacak olan Bayezit-Cem rekabeti (Fisher, 1941: 449-66), imparatorluk iinde mevcut dmanlklar, kiisel kskanlklar ve devletin gelecei hakknda birbirinden farkl grlere sahip gruplar arasnda iktidar mcadelesini ortaya kard. Alttan alta sren ve I. Bayezit zamannda belli belirsiz balangcn grdmz bu atma, II. Mehmet'in lmnden sonra tam bir i savaa dnt ve gruplar Bayezit ve Cem'in evresinde kmelendiler. uras yadsnamayacak bir gerekti ki, II. Mehmet ldnde Osmanl imparatorluu Frat'tan Tuna'ya ve Azak'tan Otranto'ya kadar uzanyordu. Bu kadar ksa bir srede bu kadar genileyen ok uluslu, ok dinli ve ok rkl bir imparatorluun, btn bu farkl eleri homojen bir yap iinde eritmesi iin vakit ok erkendi. Arada iddete de varan iktidar atmalarnn olmas kanlmazd. Kendinden nceki Roma ve sonraki ngiliz imparatorluunun nne geilemez kaderi, Osmanl imparatorluuna da musallat olacak, ancak bu devlet de enaz onlar kadar uzun yaamasn bilecektir. Bunun hi olmazsa k noktasndaki nedenleri daha nce ele alnmt. Devletin, Bayezit-Cem atmasn fazla tahribata uramadan atlatmasnn yks ve grlebilir nedenleri ise imdi ele alnacaktr. Osmanl imparatorluu 1481 ylma gelindiinde balca iki grup tarafndan ynetiliyordu. Daha nceki Gazi devletten, giderek oluan Osmanl ynetici sekinleri ve Anadolu'daki ulemadan ve beylik dneminin kkl ailelerinden gelien Mslman grup (Fisher, 1941: 450). slmn savalar olan Gazilerin ilk nderi Osman'd. Uzun yllar, Mslman dnyann snrlarn geniletmek dncesi, Osmanl devletinin belki de varlk nedeni olmutu. Genileme o kadar hzl gerekletirilmiti ki, egemenlik altna alman topraklarda yaayanlarn devletle btnletirilmesine vakit kalmamt. te, bu Gazi savalarn izleyen ulema, fethedilen blgeleri geleneksel ve btnletirici slmi anlaya gre ynetmek iin alyorlard. Ancak, daha 15. yzyln balarnda I. Mehmet, Gazi rgtn bir fetih aracndan bir ynetim arac haline getirmee balamt bile. Ulema ve eski Anadolu ailelerinin yerine ynetici ve danman olarak, kendi kendilerini yetitirmi olan Gazileri koymaktayd. Bunlar arasnda, kapkullar, lkleri ve ynetim biimleriyle ak bir Gazi kuruluu olan Yenieriler ve yelii Gaziler ve onlarn ocuklar dnda hemen herkese kapal olan Sipahiler ounluu oluturuyordu. Mslman kuruluu ise, ulema ad verilen din bilginleri tarafndan ynetilen bir gruptu. 11. yzylda Anadolu Seluklular tarafndan fethedilince, Suriye, Irak ve ran'dan slm bilginleri, hkmette grev almak ve prestiji ok yksek bu yeni devletin eline geirdii yerlere Msl40 .

manl yaymak iin Anadolu'ya gelmilerdi. stanbul fethedilinceye kadar hukuk ve din ileriyle eitimin gelimesinde nemli grevler stlenen ulema ve Anadolu'nun beylik dneminden kalma eski aileleri, bu Mslman kuruluun temelini oluturuyordu. Dolaysyla, daha balangcndan beri, Osmanl devletinin nemli sorunlarndan biri, bu iki byk ve etkili kuruluu uyumlu bir biimde iletmekti. Fatih'ten nceki sultanlar, daha olumakta olan devletin fetihlerde bulunmas iin evrelerini Gazi nderlerle donatabilirlerdi. Ama, artk banda II. Mehmet'in bulunduu geni bir imparatorluu baarl bir biimde ynetebilmek iin, hukuk, din ve maliye konularnda eitilmi kiilere gerek vard. Bunlar ise ulema iinde bulunuyordu ve II. Mehmet saltanat sresince birok ulema yesini yksek mevkilere getirmiti. rnein, Karamanl Mehmet Paa'y nce Nianc sonra da Sadrazam yapm, bu kii de yeni devlet kurumlarnn olumas ve hukuk kurallarnn konmasnda byk hizmetlerde bulunmutu. Ancak, II. Mehmet'in byk bir imparatorluk kurma yolundaki admlarn ou Gazileri rahatsz etmee balamt. Hereyden nce, srekli dman saydklar Hristiyanlar ile bar durumunu anlayamyorlard. kinci olarak, kendilerini dorudan sultana bal saydklarndan, yeni vergi toplaycsn benimseyemiyorlard. Ulema ise vergiden bakt ve miras yoluyla mal ve mlk sahibi olmalaryla ynetici gruptan aynlyorlard. stelik, Gazinin temel felsefesinin ve yaamnn ekonomik ve toplumsal temelinin srekli ftuhata dayandn dnrsek, onlara gre sultann getirdii deiiklikler toplumun temelini sarsmaa balamt (Fisher, 1941: 454). te, bu iki kurulu arasnda (bazen de birbirlerinin iinde) iktidar iin rekabet vard ve devleti kendi gruplarnn denetlemesini istiyorlard. Bylesine bir rekabet dmanla her zaman dnebilirdi.

II. Mehmet'in en byk olu olan Bayezit, eski bir Gazi yresi olan Amasya'da yetimi ve tahta kana kadar da orada kalmt. Ancak, bulunduu yrenin genel atmosferine ters den biimde, ok sade zevkleri olan, babasnn Batl tutumlarn onaylamayan, sava sanatna ve nderlie ilgi duymayp vaktinin tmn Amasya'da okuyarak geiren bir kiiydi. Birok bakmdan babasna benzeyen Cem ise, 1481'de eski Seluklu bakenti Konya'da valiydi. Burasnn sakinleri Gazi fikirlerle dolu, Amasya'dakilerden ok farkl grlere sahiptiler. Konya, ulemann merkezi ve Mslman kltrnn kalesi gibiydi. Yine bulunduu yere ters olarak, Cem, Bayezit'ten daha liberal, daha enerjik, daha atlgan ve daha sert bir mizaca sahipti. Bu yzden de babasnn taht iin uygun grd bir ehzadeydi. 41

Bylece, daha balangcndan beri, taht ele geirme ynnde Bayezit ile Cem arasndaki mcadele, bir bakma, ynetici sekinlerin imparatorluun denetimini ellerine geirme giriimini ve Mslman kuruluun da bu beklentiye kar tepkisini dile getirmekteydi. Burada, Bayezit'in Osmanl tahtna oturmas ile sonulanan dramatik olaylarn ayrntlarna giriilecek deildir. Bizim iin nemli olan nokta, bu ilgin iktidar mcadelesinin sonucudur. Cem, ulema ve Anadolu'nun eski aileleri tarafndan desteklenince, ynetici sekinlerin, heves ve lkleri kendilerininkine benzese de, Cem'i dman olarak grmeleri doaldr. Onlarn bak asna gre, eer Cem baarl olup Osmanl tahtna geseydi, kurulacak olan st ynetimde, onlara gre devletin kuruluunda ok az pay olan ulema ve yerel nderler ar basacaklard. Cem'in taraftarlarna gre ise, ynetici sekinler, sultann tutsaklarndan, dnme Hristiyanlardan ve gerek mmin olmayanlardan oluuyordu. Bu "yabanclar" ynetimi onu asl hakedenlerin elinden alyorlard (Fisher, 1941: 465). lgin olan ikilem uradadr: Eer Cem, destek bulduu gruplarla Bayezit'i yenip Osmanl tahtna geseydi, Osmanl devleti tam bir "Dou monarisi" biimine dnr ve belki de 16. yzylda Avrupa g dengesi ve diplomasisinde nemli bir rol oynayamazd. Ama, herhangi bir gruba balanmadan, stanbul'da Bayezit'ten nce gelmi olsayd ve tahta oturabilseydi, babasnn brakt yerden ie balayp, onun geni ufuklarn gerekletirebilirdi. Bayezit'in ise bunu yapacak yetenei ve hevesi yoktu. II. Bayezit'ten sonra I. Selim (Yavuz) ynetici sekinler ve Yenierilerin desteini alarak Osmanl tahtna oturmutur. Bir daha da taht iin bu tip bir mcadele olmam saylabilir. I. Sleyman'n (Kanun) gl saltanat srasnda da, iki kurulu arasnda gerek bir uyum salanmtr. Ama, u da var ki, bu sre iinde, alttan alta ve kendini I. Sleyman'dan sonra gsterecek biimde, Gazilerin lkleri ortadan kalkm ve ulemann lkleri bunun yerine gemitir. Ynetici sekinler ise, Gazi zelliklerini ve felsefesini hemen tmyle unutmu ve iktidar iin ya da iktidar kendi karlar dorultusunda etkilemee alan frsat insanlar grubu haline gelmitir. Osmanl tahtn kardeine kaptran Cem, hep hakk olarak grd taht eline geirebilme midiyle, nce Rodos valyelerine snd ve buradan da Fransa'ya ve Vatikan'a gnderildi. Ama, nereye giderse gitsin; prestiji doruk noktada olan Fatih'in bu gerekten talihsiz olu, glenen ve giderek daha tehdit edici hale gelen Osmanl devletine kar Avrupa Hristiyanlnn elinde nemli bir siyasal koz olarak kullanlmaa alld. Byk ve gl dman olan Trk hkmdarnn kardei olarak, gerek Osmanllara kar ve gerekse Hristiyan hkmdarlarnn kendi ara42

larndaki rekabetin diplomatik arenasnda bir "piyon" gibi kullanld ve zehirlenerek lmesinden nce Rodos valyeleri, Fransa Kral XI. Louis ve Papa arasnda alnp verildi (Uzunarl, 1972: 171-4). Burada, Cem-Bayezit ekimesinin bir baka nemli sonucundan da szetmek gerekiyor. stanbul'a gelip Osmanl tahtna oturan Bayezit, Bursa'ya kadar gelip iktidarna meydan okuyan kardeine kar ancak asker gcn etkili olabileceini anladndan, Otranto'da bulunan deerli komutan Gedik Ahmet Paa'y, kardeine kar gndermek iin stanbul'a artm ve bu kentteki ordunun asker miktarn da azaltmt. Bu asker, kararn Cem'e kar gerekten etkili olduysa da, Otranto'nun savunulmasn zayflatt da bir gerektir. Kentteki zayf Osmanl varlna kar talyan kent-devletlerinin saldrs sonucu, talya'nn igalinde anahtar durumunda olan bu stratejik kent Osmanllardan alnm ve bylece Fatih'in geni ufkunun rn olan talyan kampanyas da son bulmutur. Bu olay, ksir i ekimelerin bir devletin gelecei asndan yarataca olumsuz gelimelere gzel bir rnektir. 5. Akdeniz Gc ve Dou'daki Tehdit II. Bayezit, bar kiiliine ramen Avrupa diplomasisinin kurnaz manevralar iine, istemeyerek de olsa, ekilmitir. zellikle talyan kentdevletleri, birbirlerine kar bir koz olarak, Osmanl tehdidini ya da szde bir Osmanl ittifakm kullanmaa balayacaklardr, Osmanl devleti, brakn Avrupa'da hesaba katlmas gereken bir g merkezi olmay, eitli Avrupa hanedanlklarnn belirli lkelerde iktidara geip gemeyeceinde de asl sz sahibi lke durumuna ykselecektir.

II. Bayezit zamannda gelecek Osmanl tarihini etkileyecek nemli gelime ortaya kmtr. Bunlardan birincisi, Osmanl donanmasnn gerek say, gerekse g olarak gelimesidir. Bu gelime, Gazi savalarnn Ege ve Akdeniz'de baat gler olan Venedik ve spanya'y tehdit edecek kadar yaylmalar sonucunu dourdu. Gl kara ordusuna bir de deniz gc eklenince, Osmanllar "Avrupa diplomasi sisteminin" vazgeilmez bir paras haline geldiler. Artk Osmanl devleti, "evrensel bir monari" olma iddiasnda bulunan bir devletin tm Avrupa'ya egemen olmasnn engellenmesinde, yani Avrupa g dengesi hesaplarnda, ittifak gerekli olan ve aranan bir devletti (Itzkovritz, 1972: 30). II. Mehmet, Osmanl devletine kar dzenlenen Hal seferlerine bir son vermenin, kara ordusu yannda gl bir deniz gcnn de varln gerektirdiini anlamt. te, bu amala II. Bayezit babasnn balatt
43

deniz gc kurma abalarn hzlandrm ve Akdeniz'de deniz stnln eline geirmek istemitir. Dolaysyla, Venedik'le giritii savalarda kazanlan zaferlerin sonucu olarak, bu devletin Akdeniz'deki deniz stnl sona ermitir. Bundan sonra Osmanllar, yalnz Dou deil, Bat Akdeniz'e de saldrda bulunabilecek yetenekte deniz gcne sahip olacaklar ve spanya ile Kuzey Afrika'daki Mslman halklarca "deniz Gazileri" olarak karlanacaklardr (Kinross, 1972: 163). II. Bayezit dneminin ikinci nemli gelimesi, Osmanl devleti batda ve zellikle Akdeniz'de glenirken, doudaki Osmanl stnlne bir tehdit oluturabilecek biimde Safavi devletinin ykseliidir. ii Safaviler Anadolu'da varlklarn srdren Trkmen kabileler arasnda geni bir propaganda kampanyas balatmlard. Artk her ynyle yerleik bir devlet haline gelen Osmanl devletinin siyasal ve mal yapsna tepki duyan ve genellikle gebe olan bu kabileler, Safavilerin radikal felsefesine balandlar. Balarna krmz apka giydiklerinden "Kzlbalar" olarak bilinen bu insanlar denetimi altna almak isteyen Osmanl ynetimi, bunlarn eski kabile zerkliklerini ortadan kaldrm, vergiye balam ve yerleik kyly saldrlarna kar korumaa balamt. Bu arada, Uzun Hasan'n hrs ile hareket eden ve Akkoyunlulara da kabile balanyla bal bulunan smail 1502 tarihinde kendini "ah" iln etmiti. Yeni Safavi nderi, tpk Uzun Hasan gibi, Venedik ile ittifak yaparak Osmanl topraklarna saldrlarda bulunmaktayd. Dou Bat'y ve Bat da Dou'yu Osmanllara kar yeniden kullanmak niyetindeydi. Trkmen Kzlbalar da smail'in destekileri olarak Anadolu'da ayaklanyor ve sorun karyorlard. 1511 tarihindeki ayaklanma glkle ve ksmen bastrlabildi. ki cepheli bir devlet olduunu belirttiimiz Osmanl devletinin dousuna imdi yeni bir atma boyutu daha ekleniyordu: Snni-i atmas. II. Bayezit dneminin nc ve belki de uzun vadeli sonular asndan en nemlisi addedilecek olan gelimesi, Vasco de Gama'nm 1498'de Afrika'y gneyden dolap, Uzakdou'ya giden deniz yolunu bulmasnn ok geni ve kalc etkileridir. Daha nce grld gibi, bat ve dousundan srekli tehdit altnda kalan Osmanl devleti, artk gneyinden de denizci Bat Avrupa imparatorluklarnn basksn duyacak, bu basky belirli bir sre durduracak, ancak bu sre iinde uzun mesafeli dnya ticaretini Okyanus imparatorluklarna brakarak ticaret zenginliini yitirecektir. Gney denizlerinde Portekiz ve daha sonra spanya'nn bu basklarnn ksa vadedeki nemli sonucu, I. Selim'in Msr seferidir

II. Bayezit'in en kk olu olmasna ramen babasnn iktidar zorla kendisine brakmasn salayan Selim (1512-1520), daha sonra kardelerini
44

saf-d ederek Osmanl tahtna kt. Daha nce deinildii gibi, Selim tahta getii zaman Anadolu'da Snni-i atmas babasnn dneminden beri srmekte ve imparatorluu iin iin kemirmekteydi. Byk lde bu yzden, saltanatnn ilk dnemlerinde Avrupa'y rahat brakarak douya, yani imparatorluu Safavi tehdidinden kurtarmaa yneldi. Bu olayn da bir rneini sunduu gibi, batdakilerin aksine, Osmanl yneticilerini dou seferlerine ynelten enin, kendi iradelerinden ok, d zorlamalar olduu daha doru grnmektedir. I. Selim'in bu seferinin asker sonucu 1514 tarihli aldran zaferidir. Ancak, zaferin uzun vadeli nemli sonular da vardr. Bir kere, aldran zaferi ve onu izleyen harekat sonucunda, Dou Anadolu blgesinin ykseklikleri Osmanl egemenliine geti. Bylece, imparatorluk doudan gelebilecek bir saldrya kar doal ve kolaylkla savunulabilecek snrlara kavumu, Asya'da g dengesi Osmanl devleti lehine bozulmu ve Anadolu'daki Trk anayurdunun bugne kadar ok az deiiklik geiren dou snrlar ortaya kmtr. kinci olarak, I. Selim, askeri bakmdan tam anlam ile yklmam olan Safavi ran'a kar ekonomik tedbir uygulayarak, bu lkenin zenginliinin temeli olan batya ipek ticaretini durdurmutur. nc olarak, yine ayn amala, yani ran' ekonomik bakmdan gsz drmek iin, Msr Memluklularnn Kafkaslar'dan Msr'a Krgz tutsak ticaretini, Dou Anadolu yksekliklerine egemen olduundan, engellemitir. Selim'in aldran seferi srasnda, Msr Memluklular iki ynden tehdit altnda kalmakta ve giderek zayflamaktayd. Kuzeyde Safavi devletinin ve gneyde, Vasco de Gama'nm gezilerinden sonra, Portekiz'in basks altndayd. Genilemek ve Halifelii eline geirmek gibi klsik nedenlerin tesinde, Selim'i Msr'a ynelten baka ve belki de daha aklayc dnceler vardr. Bir kere, giderek glenen ve gneyden ak bir tehdit oluturan Portekiz'i, zayf bir Memluklu devleti durduramazd. Bylece, slm dnyasnn daha ok denizi ieren gney blgesi Hristiyan saldrlarna ak hale gelebilirdi. kinci olarak, gemite Timur rneinde grld ve ilerde Safavilerin de dleyebilecekleri gibi, doudaki bir g, Osmanl devletinin gney snrlarnn altndan sarkarak, stratejik Suriye ve Msr blgelerinde egemenlik kurabilir ve imparatorluu tehdit edebilirdi. I. Selim, herhalde bu dncelerle de, aldran'dan sonra, ekonomik ve asker bakmdan daha da zayflatt Memluktular zerine yrd. nce Halep, sonra am, Beyrut ve Gazze blgelerini eline geirdi. 1517 tarihinde de Memluklu Sultan Tuman Bey'i yenerek Msr' ald. lgin olan, Selim'in bu yrelerde, Hristiyanlara "Mslman dneklerden" daha iyi davranddr. O kadar ki, Hristiyan ve Yahudilere dokunmam, hac bedelini drm ve blge ticaretine karmamtr. 45

Selim'in Msr ve Kzldeniz'e doru bu harekt, Gama'nn Afrika'y dolaarak gerekletirdii "Okyanus devrimi"ne ve Portekiz deniz gcnn Hint Okyanusu'na doru genilemesine bir tepki olarak dnlebilir. 1515-1519 arasnda Osmanllarn Kuzey Afrika'ya doru genilemeleri de ayn balamda deerlendirilebilir. Daha nce deinildii gibi, Memluklular, slm dnyasn Portekiz'e kar savunabilecek kadar gl deillerdi. imdi Msr' eline geirmi olan Osmanl Sultan, Mekke ve Medine gibi Islmiyetin beii olan kutsal kentleri de savunma durumuna geldi. Artk Selim, en yksek slm yneticisi olarak, igalcilere kar blgeyi savunma sorumluluuna sahipti. Ancak, u da var ki, Osmanllar Portekiz'le mcadelelerinde bu devleti Hint Okyanusu'ndan kovacak durumda da deillerdi; dolaysyla Okyanus stnl Bat Avrupa devletlerine brakld. Kurulu yerine baklrsa, Osmanllar temelde bir kara devletiydiler. En gl dnemlerinde bile Karadeniz ve Akdeniz gibi okyanuslara gre "i deniz" saylabilecek sulara egemen olabilmilerdir. Ama, yine de, yabanclar Kzldeniz'e sokmayarak Portekiz'in Hint Okyanusu ticaretini tmyle denetlemesini engellemiler ve belki daha da nemli olmak zere, Kuzey Afrika ile Ortadou'yu batdan gelen Hristiyan saldrlarna kar enaz 350 yl savunmasn bilmilerdir. Msr seferinin bir baka nemli sonucu, Halifeliin Osmanl hanedanlna gemi olmasdr. Bylece, Trkiye Byk Millet Meclisi'nin 1924 Martnda hilfeti kaldrmasna kadar Osmanl sultanlar drt yzyl byk bir slm ktlesi tarafndan halife olarak tannmlardr. Daha da nemlisi, baz kutsal emanetlerin stanbul'a getirilmesidir. Bunlar, Osmanl sultannn Mekke ve Medine gibi kutsal kentlerin, Hicaz'n su yollarnn, yani tm slm dnyasnn koruyucusu olduunu simgelemekteydi. Artk Selim, kendinden nce Memluklu sultanlarnn yaptklar gibi, slm dnyasnn ba olduunu iddia edebilirdi. I. Selim, saltanat sresince dikkat ve enerjisini Asya'ya evirmitir. Seferlerinin yn bunu aka ortaya koyuyor. Avrupa'daki durumu ise olduu gibi korumasn bilmitir. Bu davrannn nedeni, Osmanl devletinin gelecekteki genileme ynnn Asya ktasnn ilerine doru olacan dnm olmas deildir. Olaylarn seyri dikkate alndnda, bu pek doru grnmyor. Asl amacnn "Safavi devletini ortadan kaldrmak ve Orta Asya'ya kadar gidip oradaki snnileri etkisi altna almak" (Uzunarh, 1975: 306) olduu da ok kukuludur. Hereyden nce, bunun gereklemesi pek mmkn deildi. Aksi dnlse bile, iilerin devlet iin yaratt tehdidin bilincinde olan ve saltanat boyunca buna gre davranan bir Osmanl yneticisinin byk bir ii kitlesini snrlan iine almasnn yarataca tehlikeleri grmemesi akla uygun deildir. Selim'in se46

ferlerinin ynnn douya evrilmesinin asl nedeni, o dnemde tehlikenin Avrupa'dan deil, Asya'dan gelebileceini anlam olmasdr. Doudan gelen tehdidi ortadan kaldrarak olunun Avrupa ynnde genilemesini salam saylabilir. 6. stnln Doruu I. Sleyman'n (Kanuni) Osmanl tahtna getii tarih (1520), Avrupa uygarlk tarihinin dnm noktasna rastlar. 16. yzyln balarnda, feodal kurumlaryla ge Ortaa karanl, yerini Rnesansm altn na brakmaktayd. Bu yzyl, Habsburg mparatorluu'nun V. Charles' (arlken), Fransa'nn (Valois hanedanlndan) I. Franois's, ngiltere'de (Tudr hanedanlndan) VIII. Heiry'si gibi Avrupa tarihinin tannm simalar olan yneticilerin ve Leonardo da Vinci, Michael Angelo ve Niccola Machievelli gibi dahi sanat, bilim adam ve dnrlerin dnyas idi. te, Sleyman, "muhteem" (magnificent) unvannn da hakkn vererek, byle aydnlk bir dnyaya en ok yakan Osmanl sultan oldu. Onuncu Osmanl hkmdar olan ve Hicretten on yzyl sonra uzun srecek saltanatna balayan I. Sleyman, Mslmanlarn gznde kutsal 10 rakamnn bir insanda simgelenmesi, can bulmasyd. Dou geleneklerine gre, her yzyln banda byk bir insan ortaya kar ve bu yzyla damgasn vuracak kadar tannrd. te, yeni Osmanl sultan bu adamd (Kinross, 1972: 174). Babasndan rakipsiz olarak ald saltanat yarm yzyla yakn eitli zaferlerle sslemi ve ordusunun banda olarak batya ve douya birok sefer yapmtr. Sultan Sleyman'n n yalnz seferleri ve kazand zaferlerle deil, ayn zamanda koydurmu olduu yasalarla devlet rgt ve ordusunu zamann gereklerine gre modern bir biimde dzenlemesinde de grlr. Zamannda Osmanl ordu ve donanmas, dnyann en stnleri arasndayd (Uzunark, 1975: 419).

stanbul'un fethinden ve Osmanl gcnn talya "izmesi"nin ucuna kadar gelmesinden sonra, Avrupa devletleri, ister byk ister kk olsunlar, artk Trkleri ciddiye almak durumundaydlar. nemli bir tehdit olan bu ilerlemenin, yalnz asker deil, ayn zamanda diplomatik manevralarla da karlanmas gerekiyor, kendi aralarndaki rekabette bile Osmanl esi diplomatik hesaplara katlyordu. Bir Osmanl mdahalesi tehdidi, bir gizli Osmanl ittifak, zellikle talyan devletleri arasnda yararl bir diplomasi silah haline geldi. Gerekte, 16. yzylla birlikte Avrupa sahnesinde giderek iki byk imparatorluk sivriliyordu: Osmanl ve Kut47

sal Roma imparatorluklar. kincisinin imparatoru Charles'a, hem Mslmanlara ve hem de batdaki Katolik Fransa'ya kar, Hristiyanln ampiyonu ve birletirici tek gc olarak baklyordu. Charles'n imparatorluu, Baltk'tan Akdeniz'e, Hollanda'dan Almanya'ya, Avusturya ve spanya'ya kadar uzanyor ve Napoli ile Sicilya krallklarn da ieriyordu. mparatorun asl amac, tm Hristiyan dnyay Habsburg'lann ynetiminde ve Kutsal Roma mparatorluu erevesi iinde birletirmek ve Osmanl ile kar karya gelebilecek gce ulaabilmekti. Charles'n bu dn, Mslmanlk sz konusu olduu srece, I. Sleyman hemen hemen tm Mslmanlar birletirerek gerekletirmiti. Ksaca, Habsburg'lann dousunda Avrupa'nn iki byk imparatorluundan birinin bana gemiti. Artk, uzun bir sre, Avrupa g dengesinin bu iki devlet ve bir dereceye kadar Fransa krall tarafndan kurulaca ve denetlenecei anlalmt. Habsburg'lar Avrupa'da baat duruma gemek giriimlerinde bulunurlarsa, bu Habsburg stnln yalnz Osmanllar tehdit edebilirdi. arlken'in amacnn gereklemesinde, kendi Almanyas ile spanya'daki dominyonlar arasna giren Fransa'nn I. Franois's en byk engeldi. Bu yzden, Trk tehdidini ok iyi bilmesine ramen, arlken'in ilk yenmesi gereken dman Fransa'yd. Burada ilgin olan nokta, Avrupa'nn yeni belirmee balayan g hesaplarnda, hem Fransa ve hem de Kutsal Roma mparatorluu asndan, doudaki Mslman devletin, ak bir dman olduu kadar, yararl bir dost da olabilecei idi. Avrupa g dengesinin bu biraz da alayc durumunu ilk olarak Fransa monark anlam grnyor. nk, I. Franois, Venedik elisine, Osmanl devletini, Habsburg mparatoru'na kar "Avrupa devletlerinin ortak ve bamsz varlklarnn en byk gvencesi" olarak grdn sylemiti (Kinross, 1972: 174). Fransa kralnn bu keskin deerlendirmesi karlksz kalmad; Osmanl Sultan da kendisine arlken'e kar etkili bir koalisyon kurabilmesi iin 1533 ylnda 100.000 altn gnderdi. Osmanl yneticisi, asl dman olarak grd Kutsal Roma mparatorluu'na kar mcadelesinde, Fransa'nn bir Osmanl ittifakna ne kadar ihtiya duyduunu ok iyi anlam ve Osmanl-Avrupa ilikilerini "Fransa ile dostluk" temeline oturtmutur. Bylece, Kanuni Sultan Sleyman, 16. yzyl Avrupasnda kta g dengesini denetleyici bir rol benimsemitir. Bylece, Osmanl devletinin diplomatik ve asker prestiji ykselmi ve Avrupa'da g stnln eline geirmitir. te, bu atmosfer iinde, I. Franois'nn 1525 tarihinde Pavia'da Habsburg'lara yenilmesinden sonra, Fransa, Habsburg"un giderek artan gcne kar Osmanl desteini salamay bildi. Bu Fransa-Osmanl devleti ittifak, o dnemde Avrupa uluslar sisteminin ayrlmaz bir paras olmu
48

ve Avrupa g dengesinin temeli haline gelmitir. Fransa'nn Osmanl iin gvenilir bir mttefik olduunu sylemek zordur. Koullar deitiinde, dinsel dncelere balanp Osmanl devletine kar kurulan koalisyonlara girdii dorudur. Ancak, burada ilgi ekici olan, Osmanl devletinin Avrupa'da genilemesinin, Katolik Habsburg mparatorluu'na kar byk bir mcadeleye girien Protestanln tannmasnda ve yaylmasnda son derece nemli bir e olmasdr. Biraz da elikili, ama Avrupa gereklerine uygun olarak, bir yanda Katolik Fransa ve te yandan Protestanlara destek ise, o dnemdeki Osmanl devletinin Avrupa politikasnn temel ta olacaktr (Itzkowitz, 1972: 34). Osmanl hkmdarnn mttefik olarak Fransa'y semesinin baka nedenleri de vardr. Sleyman'n siyasal ufku, atalannnki gibi, Avrupa'ya ynelikti. Amacnn gereklemesinde, uzun srede baarsz olan Byk skender gibi, Sleyman da Dou ile Bat'nn toprak ve insanlarn birletirmek istedi. Bu amala, Dou Avrupa'daki Osmanl snrlarnn ok tesine, ktann imparatorluk merkezi olan Viyana'ya gzlerini dikti. Bunun, gerekleebilir bir ama olup olmad, ilerde de grlecei gibi, tartlabilir. Ancak, Viyana'nn ele geirilebilmesi iin, ncelikle mparator arlken'le boy lmesi, onu yenip Avrupa'nn ortasndaki topraklarn igal etmesi gerekiyordu. I. Sleyman dneminin Avrupa'daki hareketli, uzun ve biraz da karmak asker kampanyalarnn, ittifaklarnn ve bar giriimlerinin yks byk lde budur.

I. Sleyman'n Habsburg mparatoru'na kar ilk harekt, biri karada ve teki denizde olmak zere, Habsburg mparatorluu ile arada tampon durumunda bulunan Macar Krall ile, iinde Hristiyan devletlere ait adalar olan ve Kuzey Afrika ile spanya kylarm ieren Akdeniz'de oldu. Burada ilk hedef olarak, Fatih Sultan Mehmet'in baarsz olduu Belgrad ve Rodos'u eline geirdi (1521 ve 1522). Bu asker baarlarn stratejik sonular, Macar ovalar ve Tuna'nn kuzey blgesinin Osmanl genilemesine almas ve yeni Osmanl topraklar olan Msr ve Suriye arasndaki ulam tehdit eden stratejik Rodos adasnn ele geirilip, Osmanl devletinin artk Dou Akdeniz'e tam anlamyla egemen olmasdr. I. Sleyman'n ikinci Bat seferinin temel nedeni, Fransa Kral'nn 1525 tarihindeki Pavia savanda yenilmesinden sonra, Habsburg mparatoru'na tutsak dmesi ve Osmanl yneticisine yazd gizli mektupta, "tm dnyay egemenlii altna alacak olan arlken'e kar genel bir sefer amas" yolundaki isteidir (Kinross, 1972: 184). Bu istek. Osmanllarn da karlar ile uyum halindeydi. Hem Macaristan Osmanl ilerlemesine kar direnemeyecek kadar byk bir siyasal karmaa iindeydi, hem de Fran, 49

sa'nn desteinde ya da en azndan yanszlnda Habsburg'lara kar topraksal genileme iin ideal bir frsat kmt. Bu dncelerin altnda I. Sleyman'n Macar seferinde kazanlan Moha zaferinin en nemli siyasal sonucu, Osmanl'ya kar rgtl Macar direnmesinin artk sona ermesi ve dolaysyla aradaki tamponun ortadan kalkmasyla Osmanl yneticisinin Habsburg'larla kar karya gelmesi ve Osmanl devletinin gelecek iki yzyl sreyle Avrupa'nn ortasnda baat g durumuna ykselmesidir. Osmanl sultannn nc Bat seferinin en nmeli konusu, Viyana'nn ele geirilmesi olmutur. Bu mcadelenin sonucunu belirleyen en nemli e Orta Avrupa iklimidir. Viyana kuatmasnn (1529) kaderini tayin edecek olan ar toplar, yamurlu mevsimde arlaan toprak zerinde tanmalar mmkn olmadndan, geride braklm, ancak hafif toplar getirilebilmiti. Bu durum, doal olarak savunmann iine yarad. Kuatma sonbaharn sonlarna kadar srd ve eitli saldrlardan herhangi bir baar salanamaynca, geri ekilme karar verildi. Hristiyan Avrupa'nn "kalbi" olan Viyana Trklerden korunmu, ancak I. Sleyman da ordusu krlmadan ve dzen iinde stanbul'a dnmt. Kolay kanlamaz hesaplama baka bir tarihe ertelenmi oldu. Sultan Sleyman 1532 ylnda bir kez daha Tuna seferine kt. Amac, Viyana baarszlna ramen yalnzca "spanya Kral" diye hitap edip aalad mparator V. Charles ile kar karya gelmekti. Kutsal Roma mparatoru ise, bu srada Fransa ile bar durumundayd ve Trk tehlikesinin ne kadar byk olduunu anlayp, tm Hristiyan dnyadan oluan byk bir ordu toplamt. Avrupa, Avrupa olal, byle gl bir orduyu biraraya getirememiti. Ancak bunu gerekletirebilmek iin mparator Protestanlarla anlamaya varmak zorunda kald. Bunlara nemli dnler vererek din sorununun zmn sresiz erteledi. Bylece, biraz da elikili ve alayc olarak, Osmanl devleti Reformasyon hareketinin bir cins bala ve glendiricisi durumuna gelmiti. Ayrca, fethedilen blgelerde Osmanllarn Katolikler yerine Protestan topluluklar desteklemeleri sonucunu da dourdu (Kinross, 1972: 193). Sultan Sleyman bu seferinde Viyana'y kuatmad. Macar topraklarnda birok kale ele getiyse de, arlken'in ok beklenen ordusu Osmanl yneticisinin karsna kmad. 1533 ylnda yaplan atekese gre, Macar toprak ve kaleleri, Macaristan zerinde hak iddia eden ve mparatorun kardei olan Ferdinand ile Sleyman'n destekledii Macar soylusu John Zapolya arasnda paylatrld. Bylece, biri dorudan doruya Osmanl devletinin koruyuculuu altnda Zapolya'ya, teki ise elindeki yerler iin Osmanl devletine vergi vermek durumunda olan Ferdinand'a ait iki ayr Macaristan ortaya kt (Uzunarh, 1975: 336). 50

Osmanllarn Viyana nndeki baarszlklar tarihin dnm noktalarndan biridir. Bylece, Mslman gler, tpk 800 yl nce spanya'daki baarszlklar gibi, Avrupa'nn kalbine girememilerdir. Bu baarszln ok eitli nedenleri arasnda unlar nemli ve reticidir: Artk Avrupa ordular disiplinli, iyi yetitirilmi ve akllca ynetilen ordular biimine dnmt. Eskiden Osmanl glerinin karsna kan feodal ve apul askerler topluluuna benzemiyorlard. kinci olarak, corafya nemli bir rol oynamtr. Osmanl devletinin bakenti ile Sultann sava alan arasnda imdi 1200 kilometrelik bir ulam hatt olumutu. O dnemin teknik olanaklaryla bu kadar uzaktaki bir orduyu uzun bir sre sava malzemesi ve gda bakmndan beslemek kolay bir i deildi. Ayrca, Tuna vadisinin srekli yamur ve seliyle mcadele etmek gerekiyordu. Bu topraklar zerinde ar toplarn ve atllarn hareket etmesi olanaksz olmasa bile son derece zordu. . . Sultan Sleyman sonunda unu anlad ki, Orta Avrupa'da, tesine geilmesi yarardan ok zarar getirecek bir nokta vardr. O dnemin asker olanaklar, teknii ve stratejisi asndan Viyana kenti, stanbul'daki yneticinin eriebilecei noktann tesinde bulunmaktadr. Viyana baarszlna ramen, I. Sleyman'n uzun ve zaferle dolu sefer yllarndan sonra, Avrupallarn Trk tehlikesi korkusu artt ve devletin gcne sayg duyulmaa baland. Karlarnda Asya steplerinden gelen "barbar srler" deil, Bat'nn o zamana kadar karlamad kadar modern bir biimde rgtlenmi ordular vard. Bir talyan unlar yazyor.:
"Asker disiplinleri eski Yunan ve Romallar ok aan sertlie ve adalete; sahipti. Trkler bizim askerlerimizden bakmdan stndn Komutanlarna derhal itaat etmektedirler, savata yaamlarna hi nem vermemektedirler, ekmek ve arapsz uzun sre yaayabilirler ve su ve arpa ile yetinebilirler." (Kinross, 1972: 196).

te, arkasnda bu birlemi kuvvetle, I. Sleyman dneminde Osmanl devleti Avrupa sorunlarnda eskisinden daha ok hesaba katlmas gereken bir g olmutu. Sleyman Osmanl imparatorluunu, ilerde "Avrupa uyumu" (European Concert) diye anlacak olan sistemin kalc bir esi biimine dntrmtr. En byk baars da budur. 7. Diplomatik Temaslar ve Kapitlasyonlar 1 Gerek ve bugnk anlamyla olmasa bile, imdi ele alnan dnem, Osmanl diplomasisinin balang n yakar. Gerekten, Sultan Sleyman 51

dnemi, sava alanlarnda olduu kadar ve belki de ondan daha ok, diplomasi alannda elde edilen baarlarn dnemidir. Daha nce deinildii gibi, eskiden sultann saraynda srekli d temsilcilik Venedik'le snrlyd. Bkemediin eli p rnei, Akdeniz'de deniz stnln Osmanllara kaptrdktan sonra, Venedik stanbul ile yakn bir diplomatik iliki kurmu, srekli eliler gndermi ve Osmanl bakentinde Balyoz denen yksek yetenekte bir temsilci bulundurmaa zel bir nem gstermitir. Bu kiiler stanbul'dan Venedik'e srekli rapor gndermiler ve Avrupa'nn teki devletlerinin de stanbul'da neler olup bittiini renmesini salamlardr. Fransa Kral I. Franois'nm "stanbul'dan, Venedik kanal dnda, hi doru haber gelmez" demesi (Kinross, 1972: 197) bouna deildir. Bu gizlilik, Osmanllarn iine gelmemi, devletin glenmesine yardmc olmam deildir. Ama, Sleyman dneminde gerek Osmanl snrlarnn genilemesi ve gerekse uluslararas sistemde ortaya kan gelimeler, Osmanllarn tam bir "ahane yalnzlk" iinde kalmalarn olanaksz klyordu; er ya da ge devlet diplomasi alannda da alacakt. te, Sleyman dneminde yeni yeni misyonlarn gelmesi ile d temas bir hayli artm bulunmaktayd. Franszlar, Macarlar, Hrvatlar ve en nemlisi Kutsal Roma mparatoru'nun temsilcileri stanbul'a gelmee baladlar. Avrupa geleneine uygun bykeli statsnde olmasalar bile, bunlar ve yabanc gezgin ve yazarlar sayesinde, Avrupa Trk'n yaam biimi, ynetimle ilgili kurulular, son derece gelimi seremonileriyle, Osmanl saraynn nitelii, barbarlktan uzak yaam biimleriyle Osmanl tebas hakknda bilgi sahibi oldu. Ksaca, Avrupa artk Osmanl'y tanmaa balyordu ve Sleyman da Avrupa'nn en uygar monarklar arasndayd. Gebe, kabile ve din kkenlerinden bir Dou uygarln en yksek noktaya karmay ve onu Avrupa uyumu iine sokmay bilmiti. Zaten bunun iin de Bat'da "Muhteem" (naagnificent) olarak adlandrlmt. Zamanla stanbul'un diplomatik nemi byd. Belirtildii gibi, Venediklilerin yannda baka devletler de temsilci gnderdiler. Hatta 1562 ylnda Frankfurt'taki Osmanl temsilcisi, Romallar Kral iln edilen Maximien'in ta giyme treninde hazr bulunmak nezaketini gsterdi (Hanmer, 1984: 1735). stanbul'a gelen temsilciler arasnda en nemlisi 1554 ylndan sonra belirli aralklarla arlken'i stanbul'da temsil eden Ogier Ghiselin de Busbeck'tir. Birok rapor ve mektubunda Osmanl Sultan, saray ve halk hakknda yeni ve nesnel grler nakletmitir. Bat'nn bir adam olan Busbeck, bu bilinmeyen Dou'nun daha uygar ynlerini derhal farketmitir. zel bir mektubunda unlar yazyor:
"imdi gel ve bembeyaz ipekten saysz kvrmlar olan trbanl balarn oluturduu u byk kalabala, u her cins ve renkte parlak giysilere 52

ve her taraf donatan u altnlarn, gmlerin, pembenin, ipek ve satenin prlprllna bir gz gezdir Ben bundan daha gzel birey grm deilim. Ama, tm bu lksn ortasnda byk bir basitlik ve ekonomi var. Giyenin rtbesine baklmakszn, herkesin giysisi ayn biimde ve bizdekinin aksine hibir dantel ve ileme yok... Bana zellikle arpc gelen, o kadar kalabalk bir toplantdaki sessizlik ve disiplin oldu. Bylesine bir kalabalkta mutlaka olmas gereken bar ar kesinlikle yok. Herkes nceden belirlenmi yerinde en sessiz biimde duruyor... Bu byk toplulukta hibir kii rtbesini kiisel deer ve yrekliliinden baka bir eye borlu deil, hibir kimse tekilerden doutan gelen stnle de sahip deil ve kiiye onuru yapt grev ya da bulunduu makama uygun olarak veriliyor. Bir ncellik mcadelesi yok, herkes yapt iin deerine gre belirli bir yerde duruyor. Grev ve makamlarn Sultan'n kendisi datyor ve bunu yaparken kiinin zenginliine, bo rtbe iddialarna kulak asmyor, bir adayn aile evresinin nfuzuna dikkat etmiyor. Hepsinin deerini lyor ve karakterlerini, doal yeteneklerim, mizacn aratryor. Bylece, herkes ballna gre dllendiriliyor ve makamlar da ileri en iyi biimde grecek olanlarla dolduruluyor" (Kinross, 1972: 202). Sleyman dneminde gelien Osmanl diplomasisinin, yine de Avrupa'da gelien diplomatik kurallara uymayan ynleri vard. rnein, Osmanllar yabanc elilerin kabulnde, "dost" ile "dman" bildiklerinin arasna byk bir fark koymaktaydlar. Bu fark arlklara kadar gidebilmekteydi. ran elisi armaanlar ve bar istei ile huzura geldiinde kendisine akl almaz itibar gsterilirken, Avusturya elisi kt davrana konu olabilmekteydi. Busbeek Macaristan'a yaplan Osmanl seferlerinin snrlandrlmas istei ile sultann huzuruna geldiinde hi de iyi kabul grmemi ve derhal oradan uzaklatrlmt.

Sadrazam brahim Paa'nn da etkisiyle 1535 ylnda "byk dost" Fransa ile bir antlama yapld (Kinross, 1972: 204). Bu antlamaya gre, Fransz tccarlar Osmanl topraklarnda Trklerin verdii kadar vergi deyerek ticaret yapabilecekler ve Trkler de Fransa'da ayn haklardan yararlanacaklard. kinci olarak, Fransa Osmanl topraklarnda konsler yarg organlar kuruyordu ve Osmanl makamlar bunlarn verdikleri kararlar uygulayacaklard. nc olarak, Osmanl topraklarndaki tm Fransz yurttalarna tam dinsel zgrlk tannyordu ve daha da nemlisi kutsal yerleri koruma ve bakma hakk veriliyordu. Bu, doal olarak, Dou Akdeniz blgesindeki tm Katolikler zerinde Fransz koruyuculuu anlamna geliyordu. Drdnc olarak, Akdeniz'deki Hristiyan gemileri, korunma gvencesi olarak, Fransz bayra ekeceklerdi. Bu Osmanl-Fransz antlamas, yabanc lkelere "kapitlasyonlar" denen ve ilerde devletin bana tam bir bela getirecek olan ayrcalklar 53

sistemi kurmu olmas asndan son derece nemlidir. Fransa tarafndan byk bir ustalkla kaleme alnd ak olan antlama ile Paris stanbul'da srekli bir bykeli bulundurma hakkn da kazanmtr. Ksaca, bu siyasal ve ekonomik dzenleme, Fransa'y stanbul'da uzun sre en etkili yabanc g durumuna getirmekteydi. Ancak, u da var ki, bir ticaret anlamas d grnts altndaki bu Fransz-Osmanl yaknlamas, Fransa Kral ile Kutsal Roma mparatoru arasndaki Avrupa siyasal ve asker dengesini, Osmanl devleti yararna salamtr. Fransa Kral ou kez antlamann zne aykr davranlarda bulunarak, Osmanl devleti aleyhine Venedik, Kutsal mparatorluk ve Papalk gibi devletlerle yakn ittifak ilikilerine girecekse de, Sultan Sleyman zaman zaman yansz kalan Fransa esinin rahatlatc etkisiyle Akdeniz'de deniz stnln de eline geirme yolunda giriimlerde bulunabilecektir. 8. Akdeniz "Gazileri" Avrupa'da genileme snrlarnn en u noktasna varan Sultan Sleyman, yalnzca "spanya Kral" sayp aalad arlken'le kozlarn henz paylamam olmakla birlikte, dikkatini douya, ran'a evirdi ve buraya uzun sefer yapt. Habsburg'larla mcadelesini ise karada deil, Akdeniz'de srdrecektir. Byk coraf keiflerden sonra, yani 16. yzyl dnyasnda, denizler dnya ticaret ve ulatrmasnda steplerin yerini alm, eski dnyann nl ipek ve baharat yollar nemlerini yitirmilerdi. nsanln yararlanmasna alan okyanuslara egemen olacak ve bylece uzun mesafeli dnya ticaretini eline geirecek gcn, ayn zamanda siyasal ve asker alardan da "baat dnya gc" haline gelecei anlalm bulunuyordu (Modelski, 1972: 110-25). Trkler ise, ticarette kara yoluna dayanmaktaydlar. Ama, imdi deniz ulatrmacl karann yerini alm ya da en azndan onu tamamlar hale gelmi olduundan, Trklerin de kendilerini bu dnya apndaki nemli deiiklie uydurmalar gerekiyordu. Bylece, ksa bir sre iinde Asya ktasnn Gazileri, "Akdeniz Gazileri" durumuna ykseldiler. Akdeniz'de Osmanl genilemesine zaman da ok uygundu. Fatimi Halifeliinin d, onun Mslman uydu hanedanlarm da etkilemi ve Kuzey Afrika merkez denetimin uzanda kk kabile eflerinin eline gemiti. Bunlar da geimlerini korsanlkla salyorlard. Ayrca, 1492'de Endls Mslman krallnn spanya Hristiyanlarnn eline gemesinden sonra, Kuzey Afrika'ya kaan Magripliler (Moor) tarafndan da tevik gryor ve spanya'nn gney kylarna korsan saldrlarnda bulunuyor54

lard. Buna karlk, spanya Kraliesi sebella da Kuzey Afrika'ya seferler dzenliyor ve baz limanlar eline geiriyordu. Bu durumda Magripliler denizci iki kardete etkin bir nderlik buldular: Oru Reis ve Hayrettin Barbaros. Tunus yneticisinin destei ile Cezayir'i spanya'dan alan Oru' un 1518'de lmnden sonra Barbaros ksa zamanda Osmanl sultannn hizmetinde byk bir deniz komutan oldu. Barbaros'un Akdeniz'de Osmanl stnln salamas ksaca yle gerekleti (Kinross, 1972: 218-20; Uzunarh, 1975: 363-74; Hammer, 1984: 1420-8; Itzkovvitz, 1972: 34-6). Barbaros nce ky eridindeki slerini glendirdi, gerilerden kendisini tehdit edebilecek olan Arap kabileleri ile eitli ittifaklar yapt ve bu srada Suriye ve Msr' eline geiren Sultan Selim'le temas kurdu. Kuzey Afrika ky eridindeki stnlnn dou kanad, Osmanl gleri tarafndan salamlatnlabilirdi. Sultana ok deerli hediyeler gndererek ondan Afrika Beylerbeyi unvann ald. Bu arada, Barbaros'un Kutsal Roma mparatoru'na kar Bat Akdeniz'deki mcadelesi, tahta yeni geen Sleyman'n da dikkatini ekmiti. stelik, imdi son derece yetenekli bir Cenevizli deniz amirali olan Andrea Doria'nm komutas altnda Hristiyan donanmalar Dou Akdeniz'e kadar saldrlar dzenlemekteydiler. Bu da yetmiyormu gibi, balln deitirmi ve Fransz Kralna hizmet ederken, imdi daha "azl" bir dman olan Habsburg'lara bal bir biimde savamaa balamt. Osmanl donanmas, Doria'nm eline geen ky kalelerini geri almakta baarszla uraynca, Sultan Sleyman kara kuvvetlerine verdii nemin sonucu olarak, donanmann ihmal edilmi olduunu anlamakta gecikmedi. Bat'nn deniz saldrlarna kar, brakn Bat Akdeniz'e saldrmay, Dou Akdeniz deniz stnln de uzun sre elinde tutamazd. Bu durum zerine Barbaros'a haber gndererek, kendisini stanbul'a davet etti. Burada Barbaros'a "Kapudan Paa", yani donanma kamutanl grevi veildi (1533). Osmanl yneticisi ile Barbaros'un bu akll ibirlii sonucunda Osmanl devleti ksa bir sre iinde tm Akdeniz'e ve Kuzey Afrika ky eridinin byk bir blmne hkmetmee balad. Barbaros, Akdeniz'de bir Osmanl-Fransz ittifakna taraftard. nk, byle bir ibirliinde spanya deniz gcne kar etkili bir kart-arlk grmekteydi. Barbaros'un dnd bu ibirlii Osmanl Sultannn da plnlarna uygun dmekteydi, nk mparatora kar, karsna kmaa cesaret edemedii karadan ok denizden meydan okumay dnyordu. Tm bu gelimeler, 1536 ylnda Osmanl-Fransz gizli karlkl savunma antlamasna vard. Bu antlamadan nce Barbaros, Sultan Sleyman ran seferine karken, 1535'te donanmasyla Akdeniz'e almt. nce Tunus'u ele geirdi ve bylece Dou ile Bat Akdeniz'i birbirinden ayran dar geit zerinde nemli bir s kazand. stelik, buradan Rodos valyelerinin bu55

lunduu Malta adasna aknlar dzenleyebilir ve Sicilya'y ele geirebilirdi. Tehlikeyi anlayan mparator arlken, nce eitli Avrupa'ya zg dolaplarla Trk tehlikesini nlemee alt. Kuzey Afrika'y iyi bilen bir Cenevizli casusu Tunus'a yollad ve burada Trklere kar bir ayaklanma karmakla grevlendirdi. Casus bunda baarl olmazsa, Barbaros rvetle Habsburg'lara kazandrlacak ya da ldrlecekti. Ancak, Barbaros bu dzeni anlamakta gecikmedi ve casus yakalanarak ldrld. Bu "diplomatik" baarszlktan sonra, arlken artk Osmanl stnlne kar harekete gemenin zamannn geldiini anlad. Ballk deitiren Andrea Doria'nn komutasna byk bir filo verdi. spanya ve talya limanlarndan toplanan gemiler, Alman, talyan ve spanyol denizciler tarafndan dolduruldu ve bu filo 1535 ylnda Tunus'u ele geirdi. Ha'bsburg1larn Akdeniz'deki etkin faaliyetlerinin sonu, 1538 tarihli Preveze yenilgisiyle noktaland (Uzumarh, 1975: 374-80). Preveze zaferinden sonra Venedik, bu byk ittifaktan ayrld. Fransz diplomasisinin de destei ile Osmanllarla ayr bir bar imzalad. Preveze zaferinin en nemli sonucu, artk bundan sonra Osmanl donanmasn Bat Akdeniz'de harekatta bulunmaktan alkoyacak bir gcn kalmamas ve Dou Akdeniz deniz stnlnn kesinkes Osmanllarn eline gemesidir. stelik, Barbaros'un stanbul'da olmasndan yararlanmak isteyen arlken'in mttefikleriyle birlikte Cezayir'i eline geirmek istemesi ve bunda baarl olamamasyla, artk Akdeniz'in tm Osmanl-Fransz ittifaknn deniz ibirliine alm oluyordu. in aslna baklrsa, Cezayir'in ele geirilmesi iin Habsburg'larm dzenledikleri saldn da bu ibirliini bozmak iin yaplm ama baarl olamamt. 1543 ylnda Sultan Sleyman Barbaros'u bir kez daha Bat'ya gnderdi ye Barbaros'un baarl seferleri sonucunda Napoli, Sicilya kylan topa tutuldu ve Marsilya'ya kld. ;

Sultan Sleyman, saltanat sresince kez de ran seferine km ve devleti doudan srekli tehdit etmekte olan Safavilerin faaliyetlerini snrlandrmak istemitir. Bu blgedeki son seferi 1553 tarihindedir. Osmanl devletinin batda megul olmasndan yararlanmak isteyen ah, byk bir olaslkla arlken'in de tahrikleriyle ve onunla ittifak halinde, Osmanl snrlarna saldrlarda bulunuyordu. Erzurum bile elden km ve Suriye tehdit edilmee balanmt. Bunun zerine Osmanl yneticisi harekete geerek Erzurum'u geri ald ve 1555 tarihinde bar yapld. Bu anlama ile, Osmanl devleti, Badat, Aa Mezopotamya, Frat ve Dicle'nin deltalan, Basra Krfezi'ne k da dahil Hint Okyanusu'ndan 56

Atlantik Okyanusu'na kadar uzanan bir imparatorluk haline gelecektir. Artk, Trkler, Seluklu ve Osmanl devletini ilk yarattklar "Be Deniz Blgesi"nin, kara ve denizleriyle birlikte, mutlak egemenleriydi ve burada doan "ocuk", iki yzyl sonra, yani genliinde, Avrupa ve Kuzey Afrika'nn belirli blgelerini de ynetmee balamt. Ancak, bylece en geni topraklarna sahip olan imparatorluk, Kanuni Sultan Sleyman'n yerine geen II. Selim'den sonra "orta yallnda" duraklama, "yallnda" da gerileme dnemine girecektir.

Sleyman'a "Kanuni" denmesinin nedeni, hukuk alanndaki reformlarndan dolaydr. Sultann gerekte Tanr tarafndan konan ve Peygamber tarafdan iletilen kutsal yasa olan eriatn ilkelerini deitirme ya da grmemezlikten gelme yetkisi yoktu. eriat, sultann hkmran otoritesini snrlandrmaktayd. Aslnda, Sleyman'n, iyi bir Mslman olarak, bunu yapmaa niyeti de yoktu. Ama, halknn hzla deien bir dnyada iyi bir Mslman olarak kalabilmesi iin yasann uygulamasnda deiiklikler yaplmas gerektiini de grmt. Yzyln banda fethedilmi bulunan topraklardaki nfusun ounluu Hristiyanlardan oluurken, imdi Asya'da yaplan ftuhat sonucu eski Hilafet merkezleri olan am, Badat ve Kahire ile Mekke ve Medine kutsal kentleri ele gemiti. 20 ayr rktan ve deiik hkmetler altnda yaayan 25 milyonluk nfusun 4/5 imdi Asyal nfustu. Tm slm dnyas ona dinin koruyucusu ve kutsal savas gzyle bakmaktayd. Ksaca, Sleyman'n ynetimi altnda Osmanl imparatorluu daha Mslman bir nitelik kazanm ve bu durum da yeni bir yasal dzenlemeyi gerektirmitir. Bu yzden, Halepli Molla brahim bu ile grevlendirilmi ve ortaya kan yasaya "Mlteka-ul-uther" (Denizlerin kava) ad verilmitir (Kimross, 1972: 206). Bu yasal dzenleme 19. yzyln reformlarna kadar yrrlkte kalacaktr.

57

nc Blm
YETKNN AVRUPA'DA DURGUNLUU
I. GENEL OLARAK DURAKLAMANIN NEDENLER

Dnya haritasna ok stnkr bir bak bile, 13. yzyln bandan 16. yzyln sonuna kadar geen 250 ya da 300 yllk sre iinde Hristiyanln egemenlik alannn gerilediini gsterecektir. Gerekten, bu yzyllar daha ok Mool ve Trk halklarnn yzyl saylabilir. Dnemin ncesinde Orta Asya'dan gelen gebelik, ister Moollarda olduu gibi gebe zelliklerini srdrsn, isterse Osmanllar gibi yerleik dzene gesin, bilinen dnyada baat e haline gelmitir. Bu dnemde, ran'da, Hindistan'da, in'de, Msr'da, Kuzey Afrika'da, Balkanlar'da, Macar ovalarnda ve Rusya'da ya Mool ya da Trk yneticiler hkm srmektedirler. Osmanllar ise, Ortadou ve Balkanlara sahip olduktan sonra denize de kmlar ve Akdeniz, Kzldeniz ve Hint Okyanusu'nun bir blmn denetlemee balamlardr. Hatta, Avrupa'nn imparatorluk "kalbi" olan Viyana'y bile kuatmlar, ancak kenti savunanlardan ok iklimin sertliine yenik dmlerdir. Bu, ei tarihte ok az grlen stnlk, 16. yzyln sonlarndaki nebaht (Lepanto) yenilgisine kadar tartmasz bir biimde srecek ve bu tarihten sonra yava bir tempo ile ortadan kalkacaktr. Genel olarak slm dnyas ve zel olarak Osmanl devletinin duraklamas ile ilgili olarak bulunan nedenler, kimi ksa ve kimi uzun vadeli nedenler olmak zere, pek oktur. Osmanl devletinin bana geen nderlerin yeteneksizlikleri ve hatta delilikleri nemli bir neden olarak ne srlr. Ancak, bu belirleyici bir neden olsa idi, herhalde ngiliz mparatorluu 18. yzyla gelindiinde gerileyen ve 19. yzylda yklan bir devlet olurdu. Her byk imparatorluun "doal snrlarna" kavumas ve bundan sonra iten ie rmesi de belirtilen temel nedenlerden biridir. Bunun aklayc olabilmesi iin drt ktaya yaylan kk bir Portekiz'in "doal snrlarnn" neresi olduunun sorulmas ve buna aklc bir cevap 59

verilmesi gerekir. Karada doal snrlar saptanabilir ama denizler szkonusu olduunda bu snrlar sihirli bir biimde genilemektedir. Dolaysyla, Osmanl devleti asndan asl aklayc olan, bu devletin neden bir okyanuslar imparatorluu olamadnn sorulmasdr. Ancak, bu ou yanl, ou hibir ey aklamayan ve ou da "kaderci" yorumlarn geerli olup olmadnn uzun uzun tartlmas, bu aratrmann amac asndan yararl deildir. Dnya tarihinin genel seyrine bakldnda, slm dnyasnn ve bu arada Osmanl devletinin duraklamasn etkilemi olmas gereken baz temel deiikliklerin ve etkilerini bugn bile srdrmekte olan, gelimelerin ortaya karlmas zor deildir. uras bir gerek ki, Mslmanlar ve bunlarn belki de tek bamsz ve koruyucu gc olan Osmanllar, 16. yzyl hzl ve devrimci akn srdrrken, bazlar Bat Avrupa'nn giderek glenmesinin sonucu olan nemli d ve i sorunlarla karlatlar. Bunlara gerekli tepkinin gsterilememesi, tepkinin yeterli olmamas ya da i iten getikten sonra dzeltimlerde bulunulmas, Mslman dnyann duraklamasn etkileyen en nemli nedenlerdir.

Mslman dnyann duraklamasnn nedenleri arasnda, uzun vadede belki de en nemli olan, bu dnyaya kar berik yarmadas devletlerinin, Akdeniz, Atlantik ve Hint okyanuslarndaki tepkisidir. Portekiz'in, 16. yzylda nce Bat Afrika'ya hakim olup, sonra gney denizlerine inerek blgedeki slm ticaretini baltalad ve nihayet byk bir deniz smrge imparatorluu kurduu daha nce belirtilmiti. spanya ise 1492'de Granada'y fethetti ve 16. yzyl boyunca Kuzey Afrika'da Mslman halklarla atmaa balad. berik yarmadas devletlerinin bu genilemesine ramen, 16. yzyl boyunca Osmanl donanmas Akdeniz'deki egemenliini srdrd. Ancak, Osmanllar ayn baary Hint Okyanusu'nda gsteremediler ve burada Portekiz'in stnln ortadan kaldramadlar. Zamanla Hint Okaynusu ve Akdeniz'de deniz stnl srasyla Hollanda, Fransa ve ngiltere'nin eline geti. Burada ilgin olan nokta, bu devletlerin dnya apndaki baarlarn bir lde Osmanllara borlu olmalardr. nk, ilerde de grlecei gibi, Osmanllar ani bir tehdit olarak deerlendirdikleri Portekiz ve spanya'ya kar bir denge unsuru olmak zere, sz geen devlete ekonomik ve asker nitelikte eitli kolaylklar saladlar. 1535'te Fransa'ya, 1580'de de ngiliz Levant Ticaret irketine birtakm ticar ayrcalklar verildi. Bunlar, blgede gelecek Avrupa stnlnn temelini oluturacaktr. 17. yzyln sonlarna doru ise, Hollanda, Fransa ve ngiltere, ilerde endstri devriminin kn salayacak olan zenginliin temelini oluturacak uzun mesafeli ticareti ellerine geirdiler. Bu, ada dnyay
6 0 . . . .

aan ve belki de gelimi ve gelimemi dnyalar birbirinden ayran byk devrimin (Barrachlough, 1967: 43-64) Osmanl egemenliindeki topraklarda grlmemesinin bir nedeni de bu uzun mesafeli ticareti denetim altna alamama olsa gerektir. 1580'lerde bir Osmanl corafyacs, Yeni Dnya hakknda III. Murat iin yazlm bir kitapta, Avrupallarn Amerika, Hindistan ve ran krfezi kylarnda yerlemelerinin slm lkeleri iin oluturduu tehlikeyi ve slm ticaretine verecei zarar tahmin ediyor, Sultana Svey'te bir kanal amasn ve "Hint ve ndus limanlarn zaptetmek ve kfirleri kovmak zere" bir filo gndermesini salk veriyordu. 1625'te mer Talib adnda baka bir Osmanl gzlemcisi tehlikeyi daha acil bir biimde gryordu:
"imdi Avrupallar btn dnyay tanmay rendiler; gemilerini her yere gnderiyorlar ve nemli limanlar ele geiriyorlar. Eskiden Hindistan, ndus ve in mallar Svey'e gelir ve Mslmanlar tarafndan btn dnyaya datlrd. Fakat imdi bu mallar Portekiz, Felemenk ve ngiliz gemileriyle Frengistan'a tanyor ve oradan btn dnyaya dalyor. Kendilerinin ihtiya duymadklar eyleri stanbul'a ve dier slm lkelerine getiriyorlar ve fiyatnn be katma satp ok para kazanyorlar. Bu nedenle slm lkelerinde altn ve gm azalmaktadr. Osmanl mparatorluu Yemen kylarn ve oradan geen ticareti ele geirmelidir; aksi halde ok gemeden, Avrupallar slm lkelerine hkmedeceklerdir". (Lewis, 1970: 27-8).

Bu nemli ve Osmanl devletinin geleceini belirleyen gelimelerin nedenleri herhalde ok ve karmaktr. Ancak, en belirgin olanlar ortaya konmak istenirse, Osmanl devletinde ticaretle uraanlarn olumsuz toplumsal statlerinin, yani karlarnn ne ynde olduunu anlamayan ya da anlamak istemeyen asker ve ynetici brokrat snfa bal kalmalarnn en bata dnlmesi gerekir. Kat din ve ynetimsel kurallara bal kalan Osmanl tccarlar uzun mesafeli ve byk apl ticarette, zellikle coraf keiflerden hz ve heves kazanan Avrupa tccarlar ile rekabet edemez duruma gelmilerdir (McNeill, 1963: 613-6). Hele, baharat ticaretinden aracnn krmn ortadan kaldrlmas ve faizin yasaklanmas, belki de modern ada slm dnyasnn baarszlnn temel nedenidir. Asl ticareti gerekletirecek olan kentlinin, memur, ynetici ve toprak sahiplerine srekli boyun emesi ve bunlara bal olmas, Mezopotamya'nn byk uygarlklarndan bu yana, yani M.. 3000'lerden beri, Ortadou toplumlarnn belirgin zellii olmutur. Byle bir ortamda yeniliki dncelerin ve zenginlik biriktirecek ticaretin yeerecek toprak bulamayaca herhalde dorudur. te, en grkemli dnemlerinde bile Osmanl devleti bu binlerce yllk toplumsal ve ekonomik kalba uymutur. stelik, kurulan asker devlette Osmanllar yalnz drt meslek tanyorlard:

Yneticilik, sava, din ve tarm. Sanayi ve ticaret, miras aldklar sanatlarna devam eden fethedilmi Mslman olmayan halka braklmt (Lewis, 1970: 35). Ama, unu da teslim etmek gerekir ki, 1700'lere gelindiinde Avrupa'daki ticaret devriminin uzun vadeli sonularn kimse kolay kolay gremezdi. Osmanllar sayesinde, 16. yzylda Akdeniz'de berik devletlerinin tehdidi ortadan kaldrlm, Hint Okyanusu'nda ise snrl tutulmutu. Bat Avrupa ticareti henz Osmanl devletinin i blgelerine kadar sokulamamt. Dolaysyla, Osmanllarn kendilerine o zamana kadar g kazandrm olan eski ynetim model ve anlayndan ayrlmay ciddi olarak dnmeleri iin pek bir neden yoktu. Eski yntemler gelecekte de ileyebilirdi. Ortaada Hal seferleri nasl baarsz olmusa, imdiki Avrupa ticaret saldrs da en azndan baar kazanamamt. Panie kaplmak, reform yapmak ve Mslman dnyann temel stnlnden kuku duymak iin zaman ok erkendi. Osmanllarn toplumsal ve ekonomik hareketsizlii btn bu dncelerin en mantkl sonucudur. lerde grlecei gibi, Avrupa tehditlerinin bir blmn sezen yetenekli Osmanl yneticilerinin asker arlkl giriimleri de daha ok teknolojik nedenlerle pek bir sonu dourmayacaktr.

slm dnyasnn duraklamasnn ikinci nemli nedeni, kuzeyde Rusya'nn glenmesi ve bunun yol at gelimelerdir (McNeill, 1963: 617). Rus arl 16. yzyln ortalarnda Kazan ve Astrakhan hanlklarn eline geirdi ve bylece btn Volga blgesi Rus ticaret ve yerleimine ald. Daha sonra Kazaklar Rus koruyuculuu altna girdi. Bylece, Ukrayna'da da rahatlayan Ruslar Ural dalarn douya doru getiler ve nce tccar ve servenciler Rus gcn bu blgelere yerletirmee baladlar. Blgenin zengin doal kaynaklarndan yararlanarak 1638'de Pasifik Okyanusu'na dayandlar. Rusya'nn Karadeniz'in kuzeyi ve Asya'daki bu baarlar, 16. ve 17. yzyllarda slm dnyasnn genileyebilecei kuzey snrlarn nemli lde daraltt. Osmanl devleti zerinde ise son derece olumsuz bir etki yaratt. Bu devletin, Hazar denizinin kuzey ve dousuna doru yaylp, buralarda potansiyel olarak ibirliine ak rkdalar ile iletiime girmesini ve devletin dou snrlarnda srekli tehdit oluturan ran'n kuzey ve dousundan evrelenip bask altnda bulundurulmasn engelledi. Rusya'nn glenmesi ve yaylmasyla, slm' dnyasnn ve bu arada Osmanl devletinin kuzey ve dou snrlar tam olarak belirlendi. Bu tarihten sonra gney ve batya doru genilemek isteyecek ve bu amacn da iki yzyl sonra gerekletirecek olan devlet Rusya olmutur. Bu durum ise, iler62 . . .

ki yzyllarn ana temasn oluturacak olan Osmanl-Rus savalarnn temel nedenidir. te, btn bu gelimelerle, Avrupa Hristiyanlar ile dorudan temas iinde bulunulan snrlarda slm dnyas, eskisi kadar artc olmasa bile, zaferler kazanrken, Dou Avrupa ve Asya'daki kayplar ya da olanaklarn kullanlamamas, slm dnyasnn ilk duraklama iaretleri oldu.

Duraklamann nc nedeni, slmiyetin Snni ve ii yorumu arasndaki farklarn byk atmalara varacak kadar abartlmas ve bunun ykc sonulardr. slmiyetin, hilfetin Muhammed'in damad Ali'den geldiini iddia eden izm ile Abubekir, mer ve Osman'n meruiyetini kabul eden Snnizm arasndaki blnts balangta belirgindi. Zamanla Sfilik gibi ok eitli blntlerin ortaya kmasyla, bu temel anlamazlk ok karmak bir hale geldi. Osmanl devletinin kuruluunda Snnilik resm devlet diniydi. Ancak, Osmanl yneticileri balangta slmiyete kendilerine gre deiik yorumlar getiren ve otoritelerine tehdit oluturmayan dervi topluluklaryla ilikilerini bozmadlar ve bunlara kar byk bir hogr ile davrandlar. Bunun temel nedeni, bu topluluklarn cokun dinsel heveslerinin ve heyecanlarnn, Osmanllarn kurulu ve genilemelerinde son derece etkili olmasdr. Ancak, zamanla, baarsn bir lde bu hogr ve sonucu olan "birlik"te bulan slm dnyasndaki dinsel ve siyasal denge bozuldu. Daha ncse de ksaca deinildii gibi, 1500'de banaz bir ii mezhebi, smail Safavi'nin nderliinde Hazar denizinin gneyinde gl bir ordu ile Tebriz'i ele geirdi ve smail de kendini "ah" iln etti. 1506 tarihinde tm ran platosu ve 1510'da Badat ile Irak'n byk bir blm smail'in egemenliine geti. Bu baarlarnn gizi, smail'e bal askerlerin, kuaklar boyunca yeraltnda yrtlen ii propagandas sonucunda oluan dinsel banazlklardr. Denetimleri altna giren yerlerde Snniler byk bir bask altnda tutulmulardr. I. Selim'in, Anadolu'da bile merkezi otoriteyi g durumda brakan ayaklanmalar kartan smail'in zerine nasl yrd daha nce ksaca belirtilmiti. 1514 tarihli aldran savanda Osmanl topusu nihayet Safavi banazlna stnln salad ve blge belirli bir sre din savalarndan arndrld. Ancak, u da var ki, Yenieriler arasndaki huzursuzluk ve Safavilerin inat direnilerinin sonucu olarak, I. Selim smail'i daha da douya doru izleyememi ve Safavi gcn tam olarak ortadan kaldrmadan geri dnmek zorunda kalmt. Dolaysyla, 16. yzyl boyunca, Safavi devleti slm dnyasnda blc, zayflatc ve rahatsz edici bir e olarak kald. Osmanllar ile ran
63

arasnda kalc bir bar ancak 1639 ylnda imzalanacaktr. Bu tarihe kadar da, iki-cepheli bir devlet olan Osmanl devleti sk sk dousundan ran tarafndan sktrlacak ve devlet Avrupa ile Akdeniz'de kazand asker baarlarn siyasal ve ekonomik meyvelerini toplayamadan douya, ran zerine dnmek zorunda braklacaktr. Bu da, daha zgl olarak, Osmanl duraklamasnn dolayl nedenlerinden biri haline gelecektir.

Sonu olarak unlar sylenebilir: Belirtilmee allan bu gelime, slm dnyasnn ve daha zgl olarak Osmanl devletinin uzun vadede stnl yitirmesinin ve hatta duraklayp gerilemesinin temel nedenleridir. Ancak, unu da belirtmek gerekir ki, hangi lte vurulursa vurulsun, 17. yzyla varldnda slm dnyas, 16. yzyl boyunca karlat glkleri ve tehditleri byk lde denetim altna alabilmi, Hristiyan dnyasna kar stnln, blgesel dzeyde de olsa, bir kez daha ortaya koymutu. Ksaca, hem ierden, hem de dardan gelen tehlikeler ortadan kalkmt. Karlalan glklerin ancak ksa vadede atlatld ve dnya tarihinin temel zelliklerinin uzun vadede etkili olaca bir sre sonra anlald. slm dnyasnda esen "frtna", ncekilerin aksine durmak bilmiyordu. Darda, gelien Avrupa silahlar ile mcadele vermee balayacak, gl ordularla karlaacak olan slm dnyasnn koruyucusu Osmanl devletinde, ierde yeniliklere kar etkili bir tutuculuk da egemen olacaktr. talyan "yeniden douu"na hakim olan ruh ve diriklik II. Mehmet'in saraynda da vard. Ama, I. Selim ile I. Sleyman Osmanl imparatorluu iinde "tehlikeli dncelerin" dolamasna izin vermediler. II. Mehmet'in "bilimsel Rnesans, edebiyat ve hukuk setine arpt" (Lewis, 1970: 53). Ancak, devletin hl genilemeci, dirik ve gl olduu ve Avrupa tehlikesinin de ksmen ortadan kalkt bu dnemde ,Osmanl devletini ilerde rahatsz edecek ve sonunda duraksatp ykacak olan gler tam belirgin deildi. Ama, 17. yzyldan balayarak Avrupa'da modern bilim ve edebiyat douran aratrc, yeniliki akmlar ve anlay, I. Sleyman' izleyen ynetimler baaryla ortadan kaldrdlar. 18. yzyl balarnda ortaya kan Lle devrinin uyan ksa bir sre sonra ayn akibete urad. . II. DURAKLAMANIN BELRTLER II. Selim, babasnn aksine devlet ilerine ilgi gstermemi, "sava adr ve klc" yerine Topkap saraynn rahatn ve zevklerini yelemitir. Dolaysyla, savakan Gazi geleneklerine bal, ordunun banda dou ve batya srekli Gaza seferleri dzenleyen, devlet ilerine ilgi gsteren ve
64

onu tek bana dzenleme yeteneine sahip sultanlar dnemi, ilerki tarihlerde bir iki istisnas dnda, kapanm oluyordu. Bu saray gszlnn ilk belirtisi, Yenieri ocann "bahi ayaklanmas"dr. II. Selim, saltanatnn banda "stn iradesini" kullanmaktan ekinip ayaklananlarn isteklerini yerine getirerek, otoritesini zayflatm ve bu durum da askerin disiplin dna kmasna yol amtr (Uzunarl, 1973: 5). Bundan sonra Yenierilerin "serkelii", 1826 ylnda ocak ortadan kaldrlana kadar srecek ve hemen hemen her Osmanl sultannn tahta kna rastlayan gnlerin bilinen kalp davran haline gelecektir. Biraz da elikili olarak, II. Selim'in devlet ilerine olan ilgisizlii, imparatorluun yararna da oldu denebilir. nk, bu ilgisizlik devlet ilerinin, Sokullu Mehmet Paa gibi stn bir sadrazamn elinde kalmasn salam ve II. Selim ayn zamanda kardei ile evli bulunan Sokullu'ya byk sayg gsterip gvenmitir. Bu durum gelecek iin de iyi bir rnek oluturacaktr. Belirli dnemlerde zayf sultanlar devletin ynetimini gl ve lkeyi zor gnlerde ynetecek sadrazamlara brakacaklardr. Sokullu'dan sonra Kprller bu davran kalbna iyi bir rnektir. Osmanl devletinin duraklamasnn tm sorumluluunu II. Selim'e yklemek herhalde hakszlk olur. Kendisinin tahta kt dnemde, daha nce belirtildii gibi, duraklamann temel ve nesnel nedenleri devleti etkilemee balamt. Bunlar arasnda belki de en kesin etki brakan, kuzeyde Rusya'nn glenmesiydi. II. Selim tahta oturduunda iki gl ve komu devlet arasnda ilk atma kt.

Balangta Ruslarn Trkler iin bir tehlike olduu sylenemez. 1492 ylndan beri Osmanl topraklarnda serbeste ticaret yapabiliyor ve Osmanl gvenliim tehdit etmiyorlard. Ancak, 1547 tarihinde "ar" unvann alan "Korkun" van'la iler deiti. van, "Byk Dkalk" bir imparatorluk biimine dntrmek iin genileme ve glenme politikas izlemee balad. Halefi III. van, son Bizans imparatorunun kuzeni ile evli olduundan, kendisini Dou Roma mparatorluu'nun gerek mirass olarak gryor ve stelik hkmranlnn belirtisi olarak Bizans'n ifte bal kartaln kullanyordu (Kinross, 1972: 262). Rusya, gneye doru genilemesinde (kendisini Bizans'n mirass olarak grdne gre, stanbul'a doru da diyebiliriz) ilk olarak Osmanl devletinin koruyuculuu altnda olan Krm Hanl'na saldrd. Bu saldrnn, asker ve siyasal olduu kadar din nemi de vard. Halife, yani slm dnyasnn en st dzeyde "hamisi" olarak, Osmanl sultannn prestijinin korunmas da iin iine girdi. nk, Rus ar eline geirmi ol65

duu Trkistan'daki Mslmanlarn dinsel ve ticari amalarla kutsal kentlere, yani Mekke ve Medine'ye gitmelerini yasaklamt. Bu arada Hazar denizinin kuzeybat kysndaki stratejik Astrakhan kentini de eline geirmiti. Rusya'nn bu ilerlemelerine kar Sokullu, 1568 ylnda Osmanl donanma ve ordusunu Azak denizine gnderdi. Amac, yalnz blgedeki Osmanl gcn gstermek ve Astrakhan'n alnmas deil, ayn zamanda Volga ile Don akarsular arasna bir kanal yaptrmakt (Uzunarl, 1973: 35-7). Sokullu, bylece hem Rus ilerlemesini durdurmak, hem de ran' kuzeyinden de evrelemek, yani daha nce incelenen duraklama nedenlerinden son ikisine bir are bulmak dncesindeydi. Don Karadeniz'e, Volga ise Hazar denizine dkldklerine gre, byle bir kanal yaplrsa Osmanl denetimi altndaki Azak denizi Hazar'a balanm olacakt. Ancak, iklim koullar ve teknolojinin yetersizlii yznden kanal ii tamamla' namad ve geri dnld. Ayrca, Krm Han Devlet Giray, Osmanl pln gerekleecek olursa Krm Hanl'nm mevcut yar-bamszlm da yitirebilecei korkusuyla kanal almasna karyd. Projeyi Rus ar'na bildirdii gibi, kanal iinde uramakta olan iiler arasnda da olumsuz propaganda yaparak ufak olan baar ansn tmyle ortadan kaldrd. Bu arada, i isyanlarla uramak iin serbest kalmak isteyen Rus ar'nn stanbul'a temsilciler gndererek bar istemesi zerine anlamaya varld. Bu anlama ile, Osmanl sultan Krm Hanl zerindeki hkmranln srdrmekle birlikte, st kapal bir biimde de olsa, Astrakhan zerindeki iddialarndan vazgeti (Kinross, 1972: 264). Sokullu'nun, slm dnyasn duraklamaya iten temel gelimelerin o kadar erken bir dnemde farknda olup olmad kesin bir biimde ortaya konamaz. Ancak, kuzey kanal projesini balatmas Rus ve ii tehditlerine kar duyarl olduunu gstermektedir. in belki de artc yn, duraklamay etkileyen nc tehdide, yani Bat ve Kuzey Avrupa devletlerinin gneyden yarattklar tehlikeye kar da duyarsz olmaddr. Bunun gstergesi de, balatt gney kanal projesi, yani Svey Kanal'nn yapmn istemesidir. Burada zgl amac, hem Hindistan'dan hac ve ticaret iin Osmanl lkesine gelen ve gidenleri Portekiz saldrlarna kar korumak, hem de bunu salamak iin gl bir donanmaya gerek grldnden, Osmanl Akdeniz donanmasnn dorudan doruya Kzldeniz ve Hint Okyanusu'na geerek faaliyette bulunmasn temin etmekti. Msr Beylerbeyi'ne 1568 tarihinde gnderdii bir fermanda kanaln almas iin almalara balanmasn istedi (Uzunarl, 1973: 33). Dnya ekonomisinde gerekten byk bir devrim yaratacak olan bu projenin neden baarlamad tam belli deildir. Ancak, teknolojinin yetersizlii, bu 66

srada yapmna balanan Don-Volga kanalna ncelik verilmi olmas ihtimali ve Yemen ayaklanmasnn bastrlmasnn stanbul'un tm dikkat ve enerjisini buraya ekmesi gibi nedenler zerinde dnlebilir.

II. Selim dneminde devlet genilemesini srdrm ve Kbrs adas fethedilmitir. Osmanl devleti Suriye ve Msr' alp, Kuzey Afrika'nn en gelimi blmne sahip olduktan sonra, yol zerinde bulunan ve korsan gemilerine smak olan Girit adasyla, Suriye ve Anadolu kylarna ok yakn bulunan, ticaret gemilerine rahat vermeyen Kbrs adasnn ele geirilmesi nemli bir, gereklilik haline gelmiti (Uzunarl, 1973: 10). Sokullu, II. Selim'in bu dncesine kar kt. Kendisi, geleneksel Osmanl diplomasisini srdrerek, Akdeniz'de en nemli dman sayd spanya'ya kar bir harekat dzenlemek ve bunun iin de Venedik'le aray amamak istiyordu. Ayrca, Kbrs'n fethine kalklacak olursa, Avrupa devletlerinin byk bir blmnn Osmanllar aleyhine birlemelerinden de ekinmekteydi. Ancak, bu konuda hkmdar ilk kez sadrazamla anlamazla dt. Onun iin nemli olan, Osmanllar iin stratejik nemi bir yana, nl bir arap retim merkezi olan Kbrs adasnn alnmasyd. 1571 ylnda Kbrs, son dnemlerde bar ilikiler srdrlm bulunan Venedik Cumhuriyeti'nden alnd. Adada, Katoliklere kar Grek Ortodokslarmn eski ayrcalklar canlandrld ve Ltinlere zg tutsaklk sistemi kaldrld. Venedik soylularna ait olan topraklar Osmanl devletine transfer edildi. Yerel halka ekonomik ve mali yardmda bulunularak, Anadolu'dan Kbrs'a nfus yerletirildi (Grel, 1984, I: 11-14). Sokullu Mehmet Paa'nm ok iyi tahmin ettii gibi, Kbrs'n Mslmanlarn eline gemesi Hristiyan dnyasnda byk bir znt ve tepkiye yol at. Papa V. Pius'un abalar sonunda, tm Hristiyanlar bir Hal ruhu iinde birletirmeyi amalayan "Srekli Kutsal Lig" kuruldu. Bu birliin erevesinde Osmanllara kar 1571 ylnda Papalk, spanya ve Venedik arasnda l ittifak gerekletirildi. Bunlarn oluturduu filoya Malta valyeleri ve talyan kent-devletleri de katldlar. Filonun komutanlna ise, arlken'in olu ve Fransa Kral II. Philip'in vey kardei olan Don Juan getirildi. Osmanllarla "Srekli Kutsal Lig"i kar karya getiren nebaht (Lepanto) deniz sava (Uzunarl, 1973: 15-21; Hammer, 1984: 1888-92; Kinross, 1972: 267-73) "hill" ile "ha" arasndaki son byk deniz savadr. Sava, Osmanl donanmasnn yenilgisi ile sonuland. Osmanl devleti gcn gstererek, alt ay gibi ksa bir srede Akdeniz'e daha da kuvvetli bir donanma gndermi ve yenilginin geici olduunu belirtmee al67

msa da, nebaht sava tm Avrupa'da bir efsane biiminde byd ve yaad. O kadar ki, Fransa Kral IX. Charles, Trklerin mttefiki olmasna ramen, bu yenilgiyi lkesinde trenlerle kutlad. Savaa katlm olan yazar Cervantes, Don Qiuxote adl kitabnda "Hristiyanlar iin Trklerin yenilmez olmadn gsteren en talihli gn" diye deerlendirdi. Hristiyan zaferi daha sonra nl resimlere konu oldu, airler iirler yazdlar, halk ozanlar trkler bestelediler. talya'nn birok kent-devletinde sava ve zaferi anmsatmak iin ok sayda kilise yapld ve bunlar dnemin en gzel mimari eserleri arasna girdiler. Hatta Papa, Don Juan'n yrekliliini, ncil'in "Bu, Yahya namnda, Tanr tarafndan gnderilmi bir adamd" szn onun iin sylenmi addederek kutlad. Yenilgiden sonra ad Kl Ali'ye evrilen Ulu Ali, Kaptan- Derya oldu. 1572 ylnda, yani nebaht'dan 6 ay sonra, 250 gemiden oluan Osmanl donanmas, yeniden Akdeniz'in egemeni olduunu gstermek iin Hali'ten Akdeniz'e ald. Osmanl bayrann yeniden Akdeniz'e grlmesinden hemen sonra, gerek Osmanllarla ticaret karlar ve gerekse zaferden sonra Hristiyan devletler arasnda ittifakn bozulmas yznden, Venedik Cumhuriyeti ile Osmanl devleti arasnda Kbrs' resmen Osmanllara brakan bir antlama imzaland. 1573 ylnda, nebaht zaferiyle spanya'nn eline gemi bulunan Tunus geri alnd ve bylece Trablus, Tunus ve Cezayir Osmanl eyaletleri oldular. 1578'de Osmanl etkisi Fas'a kadar geniledi. Fas erifi, kendileri iin alacak bir bakasn Fas tahtna karmak iin mcadele eden Portekiz'e kar Osmanllardan yardm istedi ve bu istek derhal kabul edildi. Yaplan savata Osmanl donanmasnn kazand zafer tarihin nemli dnm noktalarndan biridir. nk, Portekiz Kral Sebastian'm da ld bu savatan sonra Portekiz'in gerilemesi balam ve bir daha da okyanuslarn ve dolaysyla dnyann "baat gc" roln oynayamamtr. Ayn yl II. Selim ld. Kendisi verimsiz bir hkmdar olmakla birlikte, lm zamansz olmutur. III. DURAKLAMANIN BALAMASI II. Selkn'in lmnden sonra Sokullu, III. Murat'n tahta geiriliini saladysa da, bu seim kendisi iin hayrl olmad. Sultan Murat bizzat devlet ileriyle megul olmamakla birlikte babas gibi hkmet ilerini tmyle Sadrazama brakmam, haremin de etkisi altnda gereksiz ve zararl mdahaleleriyle hkmet ilerinin ve devlet dzeninin bozulmasna yol amtr (Uzunarl, 1973: 44). Dolaysyla, Sokullu daha bir sre grevinde kalmsa da, II. Selim'in kendisine tand tam otoriteye sahip 68

olamam ve haremin kendi aleyhine nifaklar ile uramak durumunda kalmtr. Hkmet ilerine karanlarn banda Murat'n annesi Nurbanu Sultan'la, ei Venedik'in Bafo ailesinden gelen Safiye Sultan geliyordu. te, bu iki kadn arasndaki rekabet, koruduklar adamlarn eitli vesilelerle hkmet ilerinde etkili olmalarna yol at. O kadar ki, zellikle d politika zerinde etkili olan Safiye Sultan, Venedik'in tahrikedici saldrlarna ramen, Sultan Murat'n Venedik'e sava amasn nlemitir. Bununla da kalmayarak, Venedik, Osmanl hkmetinden yeni kapitlasyonlar ve ticaret ayrcalklar elde etmitir. Bu ortam iinde devleti ynetmee abalayan Sokullu, 1579'da, byk bir olaslkla muhalifleri tarafndan, katledildi. Bu byk devlet adamnn lm, uzun srecek olan Osmanl duraklama, gerileme ve ykln, yani sonun balangcn oluturan olaydr.

slm dnyasnn genel duraklama nedenlerinin erevesi iinde, Osmanl duraklamasn balatan zel nedenler de vardr. Bu dnemin en belirgin gstergesi ise sultanlarn otoritesinin zayflamasdr. Kanuni'den sonra Osmanl sultanlar devlet ynetimine, bir iki istisna dnda, ciddi bir ilgi gstermemiler, hkmet mekanizmas da bovermilik, sorumluluklarn kt datlmas ve ynetim ilkelerine balln gevemesi sonucunda bozulmutur. Daha nce hkmdarn mutlak kiisel otoritesine bal ve onun maiyeti tarafndan etkili bir biimde ynetilen devlet, hkmdarlarn otoritelerinin sarslmasyla paralanmaa, karkla ve dzensizlie uramtr. Bu kntnn nemli bir nedeni, Avrupa'da fetihlerin durmu olmasdr. Avrupa ynndeki sefer ve fetihler ynden devletin gcne g katmaktayd. Hereyden nce, Hristiyan Avrupa'ya kar sava, Osmanllara bir ama duygusu, birlik ve beraberlik salamaktayd. Devletin tm enerjisi bu ynde kullanlmakta ve gelecek savalarda baar kazanmak iin devletin ynetimi sk tutulmakta, hazinenin dolu olmasna dikkat edilmekteydi. kinci olarak, fetihlerin durmasyla, Osmanl hazinesinde fakirleme, ganimet gelirlerinde ve yllk vergilerde byk bir gerileme balad. Pek nem verilmeyen, ama en az ilk ikisi kadar nemli bir neden de, yeni fethedilecek topraklar olmaynca, Osmanl devletinin o zamana kadar baar ile srdrd nfus yerletirme politikasnn da durmasdr. Dmandan alnacak ganimet ve yerleecek yer olmaynca, kiiler birbirlerini soymaya, kentleri doldurmaya ya da krsal blgelerde karklklar karmaa baladlar. 6

Kanuni Sultan Sleyman'n iyi niyetli toprak reformunun onun isteklerinin aksine olumsuz sonular dourmas da duraklamann bir baka nedenidir. Tmar ve zeamet datm yerel otoritelerden alnp merkezin tasarrufuna braklmt. Ama, zamanla bu datm, iddialarn hakllndan ok, merkezde sarayn evirdii dolaplar ve rvetin byklne gre yaplmaa baland. Bylece, Kanuni'nin amacnn aksine, byk toprak sahipliinin ve bunun zerinde irsiyet ve miras hakknn doduunu gryoruz. Bu da, o tarihe kadar Osmanl fetihlerini byk lde kolaylatrm bulunan ve toprak sahiplerine byk yararlar salayan Osmanl toprak sisteminin ortadan kalkmasna ve toprak sahibi kylnn byk toprak sahipleri tarafndan smrlmesine yol amtr. Bylece, Avrupa kyls artk Osmanly kurtarc gzyle grmemee balam ve ar vergi yknn altnda ezilmitir (Kinross, 1972: 279). Duraklamann salt ekonomik nedenleri de vardr. Birincisi, ekilen topran byklnde herhangi bir deiiklik olmakszn, nfusun hzla artm olmasdr. kincisi, byk coraf keifler sonunda bulunan "yeni dnya"dan gelen spanyol-Amerikan altn Avrupa'ya sokulunca, fiyatlarn artmasdr. Bu da Osmanl gm parasnn deerinin dmesine ve yksek enflasyona yol at. 1584 ylndaki devalasyonla altn para %50 orannda deer yitirdi ve askerlerin maann verildii gm sikkeler eritilerek daha im^ kalplarla basld, iindeki bakr oran da arttrld. Bu, duraklamann bir baka nedenine, yani Yenierilerin disiplinden iyice kmalarna yol aacaktr. nc ekonomik neden, 16. yzyl boyunca Osmanl nfusunun iki kat artmas ve Avrupa'da genileme olana kalmaynca bu nfusu yerletirecek toprak sknts ekilmee balanmasdr. Toprak ktl kylleri ve zellikle genleri baka yerlerde yaamlarn kazanmaa itti. Osmanllarn lonca sistemine dayanan ekonomisi ise toprak rnlerinin dnda herhangi bir ekonomik kaynan gelimesine izin vermiyordu. Kbrs'n alnmas sorunu biraz ertelemiti, ama zellikle Anadolu isiz, topraksz ve kksz kiilerle dolup tayordu. Bunlar, memuriyet, yerel haydutlarn paral askerlii gibi bulduklar her ie girmee hazrdlar. Hazine, byyen a kapatmak iin vergileri arttrarak yeni kaynaklar arama yoluna gitti. Bunun yk ise, gerek merkezi ve gerekse yerel ynetimler kanalyla kylnn srtna bindi. Enflasyonun yk ise daha ok sabit gelirlilerin, yani asker, sivil ve adli memurlarn zerindeydi. Bu durum ise, onlar rvete, kt yollara ve kylden hukuk-d vergi istemee itti (Kinross, 1972: 284). Duraklamann asker nedenlerine gelince: Topraksal genilemenin durmasnn bir baka sonucu Hristiyan kkenli asker bulmann artk olanaksz hale gelmesidir. Bu, orduya ok sayda Mslman nfusun alnmas 70 . ..-'-..

sonucunu dourdu. Bylece, devletin eitli asker ocaklarnn bileimi, dayanma duygusu ve disiplinleri bozulmu oldu. Yeterli sayda seferin. yaplmamasndan aylak kalan ve ekonomik durumun ktlnden dolay maalarn dzenli alamayan Yenierilere zanaatkrlk yapma izni verilmi ve bylece ticaret hayatna atlan ve stanbul tccarlaryla kaynaan ocan savama hevesi ve disiplini kaybolmutur. stelik, Kanun dneminde evlenmelerine de izin verildiinden, Yenierilik babadan oula geen bir nitelie brnmtr. Tm bunlarn sonucu olarak, 16. yzyln sonlarna doru, Yenieri oca srekli karklk karan ve ykc isteklerde bulunan bir askeri birim haline geldi. 1589 ylnda deeri drlen parayla maalar verilince, ayaklanarak Topkap sarayna gitmiler, divan toplantdayken sultandan sorumlularn kafalarn istemilerdir. Bu istekleri yerine getirilmitir. 1593'te ise, Sipahiler ayakland zaman, bu isyan Yenieriler tarafndan bastrlm ve bylece iki ocak arasndaki rekabetten yararlanmak gelenek halini almtr.

imdi ve daha nce aklanan nedenlerle, Osmanl devleti nce duraklama ve sonra gerileme dnemine girdi. Bunlarn yannda, saltanat mcadelesinde karde katillii artarak sryor, I. Mustafa gibi akl dengesi bozulmu olanlar tahta kyor, haremin devlet ilerindeki etkisi artyor, asker disiplini bozulmu olan Yenieri oca bulduu her frsatta ayaklanp karklk yaratt yetmiyormu gibi, devlet ilerinde haremle birlikte en etkili g haline geliyordu. Yenieri ocan ortadan kaldrmak isteyen ilk hkmdar Sultan II. Osman'dr. Bunun iin byk bir Asya ordusu kurmay plnlam ve bunlarla stanbul'a yryp Yenieri ve Sipahi ocaklarn ortadan kaldrarak yeni bir ordu ile imparatorluu glendirmee almtr (Kinross, 1972: 293). Ancak, 1622'de Yenieri ve Sipahilerin ayaklanmas sonucu, annesi Safiye Sultan'n da dolaplaryla I. Mustafa yeniden tahta karlm ve II. Osman ldrlmtr (Uzunarh, 1973: 138-9). II. Osman tebas tarafndan ldrlen ilk Osmanl sultandr ve imparatorluun ne duruma dtnn de en iyi belirtisidir. Osmanl devletinin bu srada ihtiya duyduu, asker ocaklarn gaddarln ve sivil ynetimin rmln ortadan kaldracak, enaz onlar kadar zalim ve yine onlarn sayg duymad hukuk dzenini yeniden kuracak bir tirand. Osman'n kk kardei olan ve tahta getiinde 14 yanda bulunan IV. Murat (1623-1640) zamanla tam byle bir hkmdar oldu. Evliya elebi, Murat'n Osmanl sultanlar arasnda en acmasz olduunu yazmaktadr. Murat, ynetimi tek bana ele alacak kadar byyene dek, devlet ynetimi annesi Ksem Sultan'n elinde kald. Bu srada imparatorluun her . .71

yerinde karklklar hkm sryordu. Anadolu i sava ve ayaklanmalarla inliyor, ranllar Badat ve Erivan' ele geiriyor, Lbnan'da eitli kabileler isyan ediyor, Msr valileri sadakatsizlik rnekleri veriyor, Berberi kabileler bamszlklarn zorluyor. Krm Tatarlar ayaklanyor ve apulcu Kazaklar stanbul Boaz'na kadar tm Karadeniz kylarn yamalyorlard. Bu durum gen Murat'n keskin gzlemlerine konu oldu ve ilerisi iin nemli dersler kard. Ksa bir sre sonra da devletin ynetimini eline ald. Murat, nce, ynetimi haremin etkisinden ve eitli dolaplar eviren ve hatta haremle ibirlii yapan vezirlerinden kurtard. Yenieri ve Sipahilere ballk yemini ettirdi ve estirdii terr ksa zamanda anarinin sonunu getirdi. Bu iki ocan devlet ilerindeki etkisini ortadan kaldrdktan sonra Anadolu'daki ayaklanmalar bastrd ve 1635 tarihinde ilk Asya seferine karak Erivan' yeniden devlete kazandrd. yl sonra Badat seferine kt ve kent alndktan sonra ranla Kanuni Sultan Sleyman'n yz yl nce yapt bara benzer bir bar yapld. Bu, Gazi geleneini srdrerek ordusunun banda savaan bir Osmanl sultannn yapt son bar oldu. Sultan Murat, devletin dzenini salam esaslar zerine kuramadan ve gen yanda 1640'ta ld. Yerine tmyle Topkap'da yetien, korku iinde byyen, babasnn zulmn devralan, ama onun deerlerini almam bulunan I. brahim geti. Dolaysyla, IV. Murat'n lmyle Osmanl imparatorluu yeniden byk bir knt iine girdi. IV. 1. SAVUNMA DAVASI VE KARLOFA Avrupa Devletleriyle Eitlik

I. brahim dnemi (1640-1648) ierde sefahat ve rmlk, ama darda snrl baarlar dnemidir. Daha ok yetenekli komutanlar sayesinde, Rus arl'mn koruyuculuu altnda bulunan Krm Kazaklarn elinden geri alnm, Girit adasnn nemli limanlar ele gemitir. 1648'de I. brahim tahttan indirilerek, yerine 7 yandaki IV. Mehmet oturtuldu. Yeni hkmdarn ocukluu ve olgunluu dnemlerinde byk devlet adamlar olan Kprllerin sadrazam olduklarn gryoruz. Kprller, etkili ve aydn bir ynetimle sultann mutlak despotizmini snrlandrp Osmanl devletine belirli bir i istikrar saladlar. Ayrca, bu srada devlet, Avrupa'dan bask altnda kalmad iin (Avrupa devletleri 30 Yl Savalar'nn ykc etkilerini daha zerlerinden atamam ve Osmanl devletini rahat brakmlard) bu istikrarn salanmas kolaylat. Bylece,
72 .

^ ? ^ ^ ^

'S-ilJ'.i-A.i'L J,".:..;to:-.

17. yzyln ikinci yars boyunca Osmanl gerilemesi ertelenebilmi ve devlet greli bir g ye gnence kavumutur.

imdi, Kanuni Sultan Sleyman'n lmnn zerinden tam yz yl gemi bulunmaktadr. Bu dnem ierde karklk ve dertler dnemidir. Darda ise artk "fetihler dnemi" bir daha geri gelmemek zere kapanm ve Osmanl devleti "yetikinliin durgunluu" iine girmitir. Ancak, Avrupa devletlerine nemli toprak paralar yitirilmi de deildir. Daha nce belirtildii gibi, bunun nedeni hem siyasal hem de dini olarak Avrupa'da reform-kart hareketlerin balamas ve 30 Yl Savalar sonucunda Avrupa devletleri arasnda beliren anlamazlklardr. Tam aksine, Avrupa'da Trklerin ittifakn salama abalar vardr. Ancak, kabul etmek gerekir ki, Osmanl devleti yzyl ncesindeki gibi bu yardm verebilecek durumda da deildir. Artk, Osmanl imparatorluu ile Avrupa devletleri arasnda yeni bir iliki biimi domak zeredir ve bunun da en gzel belirtisi Zitvatorok bardr (Kinross, 1972: 319-20; Uzunarl, 1973: 94-99). 1606 ylnda (I. Ahmet dnemi) yaplan Zitvatorok bar Osmanl ve Habsburg imparatorluklarnn arasndaki Macaristan'da tarafsz bir yerde imzalanmtr. Bu, yeni iliki biiminin nemli bir zelliini gsterir. nk, daha nce antlamalar, kar tarafn stanbul'a gnderdikleri elilerle grlr, dnya stnl iddiasnda bulunan bir devlet olarak, kar tarafa bir "ltuf" biiminde ve Osmanl yneticisinin uygun bulduu bir sre bar yaplrd. Daha nceki antlamalar, srekli u ibareyi de iermekteydi: "Her daim muzaffer Sultan tarafndan, her daim malp ve kfir ... Kralna bahedilmitir". Zitvatorok'ta ilk kez Sultan ve mparatorun eitlii antlamaya yazlm ve Avrupa diplomatik kurallarna uygun olarak kendisine "Kayzer" diye hitap edilmitir (Lewis, 1970: 36). Eitliin bir baka gstergesi olarak, Avusturya'nn her yl verdii vergi kaldrlmtr. Zitvatorok'un nc nemli zellii sresidir. Daha nceki antlamalar ok ksa sreler iin ya da Osmanl yneticisinin stnln ak olarak gsterir biimde "kar taraf ate-kesi ihlal edene kadar" yaplmken, Zitvatorok 20 yllk bir sre iin imzalanm ve gerekte 50 yl yrrlkte kalmtr. Antlama, Dou ile Bat arasnda yeni tip diplomatik ilikilerin balangcdr. Uluslararas hukukun genel ilkeleri ve nezaket kurallar ilk kez Osmanllarca benimsenmitir. Drdnc olarak, stanbul ile Hristiyan Avrupa devletleri arasndaki diplomatik ilikiler daha nco yalnzca sava gereklilii dolaysylayd. Habsburg'larm dman Fransa istisna edilecek olursa, ittifaklar kurma asndan Osmanl devleti tam bir "yalnzclk politikas" izlemekteydi. Ama, imdi greli bir bar dnemi
73

iinde Osmanllar Avrupa devletlerinin yaklamlarna ak hale geldiler. Bar gereklilii dolaysyla da diplomatik giriimlerde bulunmaa baladlar. Bu durumun Osmanl gelimeleri asndan bir baka sonucu ise, geleneksel "millet sistemi"nin genilemesidir. nk, imdi bu sistem, yalnz Osmanl snrlar iindeki eitli dinlere bal olan tebaya deil, ayn zamanda yabanc devletlerin lke iindeki yurttalarna ve zellikle tccarlarna da uygulanmaa baland. Avrupa devletleri, bykelileri ve konsoloslar kanalyla lke-d ayrcalklar kazanmlardr. Bu kapitlasyonlar, 17. yzyl boyunca ve bunu izleyen dnemde Osmanl devletinin d ilikilerinin allm kalbn ve niteliini deitirecektir.

16. yzyln sonlarna doru spanya'nn denizlerdeki stnlne meydan okumaya hazrlanan ve Bat Avrupa ile dnya denizlerinde hzla ykselmee balayan ngiltere'nin Osmanl devletine yaklat grlyor. stelik, ngiliz tccarlar da Dou Akdeniz'le ticaretin gelimesi iin ngiliz hkmeti zerinde baskda bulunuyorlard. Bu gelimelerin sonucu olarak 1578'de ngiltere'nin ilk stanbul bykelisi olan William Harborne Osmanl bakentine geldi. yi bir diplomat olan Harborne, Osmanl devleti zerinde tekelci ayrcalklara sahip bulunan Fransa'nn muhalefetine ramen, stanbul'dan ticaret serbestisi sz ald ve 1580 tarihinde yaplan bir anlama ile ngiltere de Fransa'nn sahip olduu haklar ald. Sultan III. Murat'n bu konuda ngiltere Kraliesi Elizabeth'e gnderdii mektupta, Kralie'nin tm unvanlarn gryoruz. Yaplan antlamada, hapsedilen ngiliz'in saptanm bulunan paray verir verir vermez serbest braklmas, ngilizlerin belirli baz vergilerden bakl ve ngiliz hkmetinin uyruklar arasndaki anlamazlklar zecek bir konsolosu tayin etme hakk da bulunuyordu (Kinross, 1972: 324). ngiltere ile yaplan bu antlama Fransa'nn ani tepkisine yol at. Fransz hkmeti antlamay ortadan kaldrmak iin ok uratysa da, nemli bir baar elde edemedi. Bunun iki nedeni olabilir: (i) Daha nce deinildii gibi, Osmanl devleti spanya ve Portekiz'e kar ngiltere'yi potansiyel bir mttefik olarak grmee balamt ve (ii) ran'la yaplan savalarda Osmanl devletinin silah ihtiyac domutu. stenen silhlar o srada bir i sava iinde olan Fransa karlayamayacana gre, bunlarn bir baka byk devletten alnmas gerekiyordu. ngiltere ile Osmanl hkmeti arasnda uzun mzakerelerden sonra, 1582 tarihinde, Harborne ngiltere Kraliesi'nin Osmanl Sultan nezdindeki ilk bykelisi unvann kazand. Bykelinin iki grevi vard: Kra7 4 . ' ' '

lie'nin Kraliyet temsilcisi olarak diplomatik grevi ve Osmanl topraklarnda ticaret amacyla kurulan irketlerin ticaret ajan olarak ekonomik grevi. stanbul'a bir ngiliz bykelisinin gelmesi Fransz ve Venedik elilerince tepki ile karlanmsa da, Osmanl sadrazam kendilerine, stanbul'un bar isteyen herkese ak olduunu sylemitir (Kinross, 1972: 326). Osmanl tutumundaki deiiklik son derece belirgindir.
4 ' . , " "

Sultan IV. Mehmet, imparatorluun kn durduracak reformcu kiilerin grlerine itibar ettiinden, devletin ynetimini, Kprl Mehmet Paa ile ondan sonra olu Kprl Fazl Ahmet Paa'nm eline brakt. Bylece, gelecek yirmi yl, Osmanl devleti son derece yetenekli bir sadrazam "hanedanlnn" dirayetli ellerinde ynetildi. 17. yzyldaki bu nemli dnm noktasndan sonra, imparatorluun merkezi ynetimi yalnz sultann saray deil, ayn zamanda sadrazamn da sarayna gemitir. Buraya "Bab- Al" ad verilecek ve bundan sonra Osmanl hkmeti anlamnda kullanlmaa balanacaktr. Mehmet Paa 1661 ylnda lnce yerine lkeyi 15 yl daha ayn dirayetle ynetecek olan Kprl Ahmet Paa geecektir. Kprller dnemi, Osmanl devleti iin ierde istikrarn salanmas, darda ise prestij ve gcn greli olarak artmas dnemidir. Ancak, yeni sadrazam sadaretinin ilk yllarnda ie bir yenilgi ile balayacaktr. Osmanl imparatorluunun 17. yzylda Habsburg mparatorluu'na ilk yenilgisi 1664 ylnda St. Gothard'da oldu. Bu sava, 17. yzylda Osmanl ordusunun ve asker bilgisinin dnemin gelimelerinin arkasnda kaldm ak bir biimde gsterdi. 30 Yl Savalar sonunda Avrupa ordularnn rgtlenme, eitim, nderlik, taktik ve malzeme alarndan ok byk deneyler kazand anlalm, Kprllerin ilk baarlar ve iyimserliklerine ramen, Osmanl ordusunun geleneksel yntemleriyle an gelimelerinin gerisinde kald ortaya kmtr. Ancak, zafere ramen Hristiyan ordusunun da kayplar ok bykt ve sava sonunda yaplan Vasvar bar (Uzunarl, 1973: 412-3) genel hatlaryla Zitvatorok barn yeniledi. Yenilgiden iki yl sonra, yani 1666 ylnda, daha nce bir iki liman ele geen Girit adasnn bakenti Kandiye (Caldia) igal edildi. Bylece, Girit tam anlamyla bir Osmanl adas haline geldi. Kprl Ahmet Paa bir sre daha Venedik'le mcadele ettikten sonra 1669 ylnda bar yaplacak (Uzunarl, 1973: 419-21) ve ar koullar zorlanmayacaktr. Venedik garnizonu arlklaryla birlikte adadan ekilmi ve Giritlilerin baka yerlere getmelerine izin verilmitir. Barn Osmanllar asndan nemi, Dou Akdeniz'in artk tam bir Osmanl "gl" haline gelmesidir. 75

Ayrca, Girit'in Yunan Hristiyanlan, Ltin Katoliklerin baskc ynetimlerine kar Trkleri kurtarc olarak grmler ve zamanla ounluu Mslmanl kabul etmilerdir (Kinross, 1972: 337). Kprl Ahmet Paa bundan sonra kuzeye dnd. 1672'de Rusya ile Polonya'nn aralarnda paylamak istedikleri Ukrayna Kazaklar Osmanllarn yardmn istediler. Kprl, ilerde Osmanl devletinin bana bela olacan bildii bu "kuzey basks"n ortadan kaldrmak iin, Sultan da bizzat sefere kmaa ikna ederek, Balkanlardan kuzeye yrd. Budan'dan Dinyester akarsuyunun kylarna varldnda Krm kuvvetleriyle buluuldu. Akarsu alarak iki nemli kale ele geirildi. Bu ilerleme karsnda bar isteyen Polonya Kral ile Bua (Buczacs) bar yapld (Uzunarl, 1972: 424-5). 1672 tarihli bu barla, Dinyeper ve Dinyester akarsular arasndaki Podolya topraklar Osmanllara, Ukrayna'nn bir blm de Kazaklara verildi; Polonya Osmanllara yllk vergi vermee raz oldu. Bylece, ksa bir sre Osmanl gc kuzeybat Karadeniz blgesine egemen oldu ve Polonya'ya baskda bulunma ve Rusya'nn Ukrayna'da stn duruma geme tasarlarna engel olma olanaklar dodu. Osmanllarn Dou Avrupa'da bu canlan ok ksa srd. 17. yzyln sonunda Dou Avrupa'da stnl ele geirmek isteyen iki byk devlet, Avusturya ile Rusya, Osmanl devletini yenecekler ve bu noktadan sonra aralarnda stnlk mcadelesi vereceklerdir. Osmanl devleti de bu sre iinde blgedeki topraklarn yava yava yitirerek Balkan snrlar iine ekilecek ve hele son Viyana kuatmasnn baarszlndan sonra Orta Avrupa'da herhangi bir iddias kalmayacaktr. 1672 ayn zamanda Kprl Ahmet Paa'nn lm yldr. Kprl'nn olu ok kk olduundan, yerini kardei Mustafazade'nin almas bekleniyordu. Ancak, IV. Mehmet damad Kara Mustafa Paa'y sadrazamla getirerek bu "hanedan" sadrazam ailesinin ynetimine son verdi. Bu davran da, Kprllerin canlandrmaa altklar imparatorluun artk gerilemesinin nlenemeyeceinin ilk habercisi oldu. Kara Mustafa Paa'nn Viyana kuatmas, bu yz yllk gl imparatorluun, belki de "can havliyle" son saldrs olarak kabul edilebilir. Avrupa'nn imparatorluk merkezinin Trklerin eline gemesi, devletin gcn arttrp mrn uzatabilir miydi? Ya da tam tersini dnrsek, byle bir giriimde bulunulmasayd, ordu krlp dklmeseydi ve Osmanl prestiji ar bir yara almasayd, devlet Dou Avrupa'da yitirdii topraklar geri almak olanana sahip olabilir miydi? Bu durumda da, blgedeki Rus gcnn snrlandrlmas ynnde gelimeler ortaya kabilir miydi? Tarihte "olsa idi..." diye balayp retici ve aklayc genellemelere varmak ve salam akl yrtmek pek yoktur. Dolaysyla, byle bir zmlemeye girimek yzeysel ve yanltc olur. Ancak, u sylenebilir ki, Avusturya'nn giderek bl76

gede arln arttrd, Rusya'nn gneye doru srekli geniledii bir dnemde, Viyana "hamlesi", Osmanl devleti eer blgede stnlk iddiasn srdrecekse, son anslyd. "Kumar" oynand ve kaybedildi. Ama, tarih asndan asl nemli olan ve zerinde dnlmesi gereken, devletin "kumar" oynayacak duruma gelmi olmasdr. Bunu salayan gelimeler de tarihin "nesnel eilimleri"dir. Byk coraf keiflerin Avrupa devletlerinin kasalarn doldurup byk bir "ticaret devrimi"ne yolat, bunun giderek tarihin belki de en kkl hareketi olan "endstri devrimine" varacak gelimeleri balatt, makinalamann sava endstrisine uyguland ve Rnesans ile aydnlanma ann Avrupa insannn kafalarn aydnlatp bilimsel "pozitif" dnceyi gelitirdii bir ada Osmanl devleti ancak bylesine bir "kumar"la kazanp kaybedebilirdi.
2. Son Hamle

Viyana kuatmas Osmanl tarihinin dnm noktasdr (Uzunarl, 1973: 439-59; Kinross, 1972: 341-8; Itzkowitz, 1972: 81-6; Marriott, 1930: 115, 122-3). zel yaamnda sefahata pek dkn bir adam olan Kara Mustafa Paa, emperyalist bir fatih olarak dnyaya n salmak hlyasnda olan muhteris bir sadrazamd. Banaz bir Hristiyan kart olarak, I. Bayezit'in tehdidini yeniledii, yani bil gn Roma'nm S. Peter alannda atla dolaacan syledii rivayet edilir. Viyana'y eline geirdikten sonra Ren akarsuyuna doru ilerleyip Fransa'nn "Gne" Kral 14. Louis ile savaacan da sylemekteydi. Ama, ne yazk ki, bir asker komutan olarak yetenekleri ok snrlyd. Viyana kuatmas ncesinde Osmanl devleti Ukrayna'daki topraklarnn byk bir blmn Ruslara vermek zorunda kalmt. Bu tehdit zerinde durmak ve ona gre tedbirler almak aklc bir davransa da, Kara Mustafa Paa'y asl ilgilendiren, Kanuni Sultan Sleyman'n baarsz olduu Viyana'nn alnmasyd. Arad frsat ta kt. Katolik ynetimden memnun olmayan Protestan Macarlar Kont Emmerich Tekeli'nin nderliinde Habsburg tmparatoru'na kar bir iki baardan sonra Osmanl sultanndan yardm istediler. Ayrca, Fransa'ya da yardm iin bavurdular. 14. Louis bu yardm vadederken (Fransa, Katolik olmasna ramen, Avrupa'daki genilemesinde karsndaki en gl devlet olan Kutsal Roma mparatorluu byk engel oluturduundan ve Protestanlar da mparatorlukla mcadele verdiklerinden, Louis'nin Protestanlar desteklemesi uluslararas ilikilerin gereklerine uygundu) stanbul'daki elisi araclyla, bir Osmanl-Avusturya savanda yansz kalacan belirtti ve bylece Osmanllar savaa tahrik etti. Bu arada, Vavar barn yenile77

mek iin stanbul'a gelen Avusturya elisine tehditlerde bulunuldu ve antlama yenilenmedi. Bu gelimeler, bir Osmanl-Avusturya savan artk kanlmaz klyordu. 1682 sonbaharnda Topkap Saray'nn nne Sultan'n alameti olan at kuyruklar asld ve yaknda bir bat seferine klaca duyuruldu. 1863 ilkbaharnda Edirne'de byk bir ordu topland. Bu, eski Osmanl geleneklerine uygun olarak, din uruna Hristiyan Avrupa'ya kar giriilen son byk Mslman seferidir. Bunun karsmda mparator Leopoid, yetenekli bir general olan Dk Charles de Lorraine komutasnda bir ordu toplad. Bu orduya Papalk, Alman prensleri ve Osmanllarla son antlamay dikkate almayan Polonya Kral Sobieski de asker gndererek yardm edecekti. Sultan Belgrad'ta kald ve burada Peygamber'in kutsal emanetleriyle birlikte ordunun komutasn sadrazamna brakt. Ordu Viyana'ya doru yrrken Tekeli'nin Macar kuvvetleri de Osmanllara katld. Ordunun byk bir blm 13 Temmuz 1683 tarihinde Viyana nlerine geldi. Mustafa Paa'nn en nemli eksii, tpk Kanuni gibi, ar toplarn getirememi olmasyd. Sadrazam daha ok Osmanllarn gerekten ok stn olduklar mayncla, yani kalelerin altndan alan tnellere ve burada patlatlacak baruta gveniyordu. nce, Viyana'nm byk bir blmn ablukaya alarak kenti dardan yardm gelmesini nlemee alt ve daha sonra tnel kazma iine giriildi. Kale altnda patlatlan maynlarn at deliklerden bir iki kez kente girmek mmkn olduysa da, sonunda pskrtld. Ancak, kenti savunanlarn ii de zordu ve yiyecek sknts bagstermiti. te, tam bu srada Polonya takviye birliklerinin kentin yaknlarna geldii haberi yayld. Gerekten, bir sre sonra Sobieski, kente hakim bir tepe olan Kahlenberg'de kararghn kurmu bulunuyordu. Bu tepenin Osmanllarca tahkim edilmemi olmas sadrazamn bir baka hatasdr. Kentin kuatlmas ile ilgili olan Mustafa Paa, byle bir kuvvete kar tedbir alm deildi. Ayrca, yeni kuvvetin geldii grlm olmasna ramen ordusunun bir ksmn bu dman ile uramak iin ayrmad. stelik, Tuna'dan geecek olan Avusturya ve Polonya takviye kuvvetlerinin durdurulmas iini de gvenilirlii ok kukulu olan Krm Han'na brakmt. Kaleden top at ve tepeden svari birliklerinin saldrs baladnda, iki ate arasnda kalan Osmanl birliklerinin kaderi de o anda belli oldu. Artk kuatmada kullanlan toplar geriye ekip Sobieski zerinde kullanmak iin de vakit geti. Ordu dald ve Mustafa Paa yalnz Peygamber'in emanetlerini kurtararak geri ekildi. adr ise Hristiyan zaferinin bir ans olarak hl Viyana'da bulunmaktadr.
78

Kanuni Sultan Sleyman, 150 yl kadar nce, Viyana'y ulam sorunlar ve ar toplarnn olmamas yznden alamam, ama ordusuna da hibir zarar verdirmeden geri dnmesini bilmiti. Mustafa Paa ise, bir meydan sava vermi, yenilmi ve ordusu da darmadank olmutu. Baarszlk, Avrupa'da Osmanl Trklerinin fatih bir devlet olarak prestijlerinde byk yaralar at. Viyana baarszlndan bir yl sonra, yani 1684'te Venedik Osmanl devletine sava aarak Preveze ve Mora'y, Avusturya da Hrvanistan'm byk bir blmn igal ettiler. Bu tarihten sonra, yeni ulus-devletleriyle Bat'nn gc artk Dou'ya srekli galebe alacak ve bundan byle ikisinin arasndaki "uurum", yalnz asker deil, ekonomi ve toplumsal gelime alanlarnda da derinleecektir. Osmanl devleti ve slm dnyas gerilemee balayacak, ya da baka bir deyile, gelimesi Avrupa'nmkine gre ok yava kalacaktr. Bundan sonra Avrupa iin nemli bir tehlike oluturamayacak Osmanl devleti, genileyen baka bir imparatorluun konusu olacaktr: Rusya! Viyana kuatmasnn baarszl gerekten Avrupa tarihinde nemli bir dnm noktasdr. Byk hatalar yaplmasa ve Viyana dseydi, Osmanl devletinin snrlar Ren blgesine kadar genileyebilirdi. Osmanl devletinin duraklamasn etkileyen temel elerin, bir asker zafer ile ortadan kaldrlabileceini dnmek tarihi bilmemek demektir. Dolaysyla, baarl olunmas durumunda bile Osmanl devletinin Avrupa'nn "kalbini" uzun sre ynetemeyeceini sylemek yanl olmaz. Ancak, u da var ki, Viyana'nn dmesi, herhalde Hristiyan dnyasnda byk bir ok etkisi yaratacakt. Byle bir oku nleyen ise Polonya Kraldr. Kendisini "en Hristiyan Kral" olarak gren XIV. Louis ise, Osmanl devletinin ilerlemesini, Habsburg'larn dikkatinin douya ekilmesi bakmndan iyi karlad. O srada Burbonlarn genileme tutkularn snrlandrabilecek tek g Habsburg mparatorluu idi. Bu arada, Viyana baarszlndan sonra Osmanl devleti ile Habsburglar arasndaki sava 15 yl daha srecektir. 1684 ylnda kurulan "Kutsal Lig", Trklere kar 12. yzyln Hal seferlerinin niteliine brnmt (Marriott, 1930: 124).
3. Avrupa G Dengesinde Osmanllar

1683-1699 yllar arasndaki Osmanh-Habsburg sava, modern Avrupa tarihi asndan son derece nemli bir savalar dizisidir ve zellikle Avrupa g dengesi hesaplar asndan ele alnmaldr. Avrupa'nn belli
79

bal devletleri, Fransa'da XIV. Louis'nin (1643-1715) genileme politikasna kar, "g dengesi" kuramna uygun olarak mcadele etmiler ve 1648 tarihli Westphalia bar ile ksmen baar kazanmlard. Ancak, Louis'nin genileme tutkusu burada bitmi deildir. Fransa'nn srekli genilemesine kar etkili olacak ve genilemeyi snrlandrabilecek iki devlet spanya ve Kutsal Roma imparatorluu idiyse de, ikincisi douda Osmanllar ve Macarlar tarafndan sktnldndan, Fransa'ya kar mcadeleye etkin bir biimde katlamamt. Nihayet, 1684 ylnda, Habsburg'larm nderliinde, Osmanllara kar, Polonya, Venedik, Papalk, Bavyera, Brandenburg ve Saksonya'nn oluturduu bir "Kutsal Birlik" (Holy League) kuruldu (Marriott, 1930: 125). te, bu tarihten drt yl sonra, XIV. Louis'nin Fransa'sna kar, hemen hemen btn Avrupa devletleriyle ngiltere'nin katldklar "Augsburg Birlii" kurulabildi. Bu dzenlemeleri harekete geiren, Avrupa'nn batsnda Fransa, dousunda ise Osmanl mparatorluu'nun Avrupa ktasnda stnlk salama yolundaki giriimleriydi. Her iki durumda da, yani stnl kim kazanrsa kazansn, bu devletlerin toprak kazanlar Kutsal Roma mparatorluu'nun aleyhine olacakt. Dolaysyla, kurulan iki byk ittifakn yelerinin savunma savalar yaptklar ve g dengesini korumaa altklar sylenebilir. Osmanllara kar savata "Kutsal Birlik'' Hristiyan ideolojisinin, Habsbufg'lara kar savata ise Osmanl devleti Mslman ideolojisinin ampiyonluunu yapyorlard (Randle, 1973: 349). Batdaki sava 1697 tarihli Ryswick bar ile belirsiz bir sona ulamsa da, 1713 tarihli Utrecht bar ile Fransa'nn gc ve genileme tutkusu snrlandrld. Douda ise Osmanl devleti yenildi. Bu arada, spanya tahtnn veraseti konusunun yeniden bir Avrupa savama yol aacan tahmin eden Habsburg mparatoru, Osmanl devletinin yenilgisinden tam anlamyla yararlanamad. Dolaysyla, doudaki sava biran nce bitirip, batdaki savaa hazrlanmak iin alelacele atekes grmelerine baland. Doudaki sava 26 Ocak 1699 tarihinde biterek, Karlofa (Karlowitz) Antlamas imzaland.

Karlofa, gerekte, bir dizi antlamaya verilen addr ve bir yanda Osmanl devleti ile te yanda Avusturya, Polonya, Venedik ve Rusya ile 4 ayr antlama imzalanmtr. Avusturya ile imzalanan belgeden (Uzunarl, 1973: 589-95; Randle, 1973: 350-5) Osmanl devletinin artk Avrupa'da savunma durumuna getii aka ortaya kmaktadr. 25 yl sreli ate-kesle Osmanl devleti Macaristan ve Transilvanya'nn ok byk bir blmn brakm, Tise (Tit80

sa) ve Moro (Morava) karasular kylarndaki kalelerini ykarak, buralar silahszlandrmtr. Bosna'daki Avusturya garnizonunun kaldrlmasna karlk, Osmanl tebasmdan olanlarn Avusturya'ya getmelerine izin verilmeyecek ve gedenler ise geri gnderilecekti. Antlamann teki maddelerinden, artk Avrupa devletlerinin Osmanllardan ticari ayrcalklar zorla koparabilecek bir gce eritikleri ve hatta stanbul'un yerlemi diplomatik geleneklerini yenilikler dorultusunda zorlamaa baladklar anlalyor. Avusturya ile Osmanl devleti arasnda serbest ticaret kurulacakt. Bunu salayacak ve "en fazla msaadeye sahip devlet" ilkesi temelinde yaplacak olan ticaret anlamas, taraflar arasnda teati edilecek elilerce ayrntlaryla hazrlanacakt. Ayrca, stanbul'daki bykelilere Avrupa uluslararas hukukuna uygun ayrcalklar tannacak ve Katoliklere Osmanl topraklarnda nceki Osmanl yneticilerinin tand haklar aynen geerli olacakt. Polonya ile imzalanan antlamaya gre ise, bu devlet Budan'dan ekilecekti, ama Osmanl devleti artk Polonya ve Ukrayna topraklarn brakyordu. Polonya bykelisi Osmanl topraklarndaki Katolikleri temsil yetkisine ve Avusturya'ya salanan ticari kolaylklarn eine sahip oluyordu. Venedik'le yaplan antlama ile Mora ve Dalmaya'nm bir blm braklacak, ancak Grek yarmadas, Ege adalar ve Ragusa Osmanllarda kalacakt. Alnp verilen topraklar zerinde Osmanllar Venedik uyruklu kiilere vergi koyamayacak, taraflar arasndaki snr silahtan arndrlacakt. Ayrca, sava ncesinde taraflar arasnda yaplm olan ticaret anlamalar teyit ediliyordu. Rusya'nn savata direnmesi ve elde edecei dnleri arttrmak istemesi zerine, bu devletle ate-kes zor salanm ve Karlofa'da ancak iki yl sreli bir brakma imzalanarak, Azak Rusya'ya braklmtr. Rusya ile asl bar antlamas 13 Haziran 1700 tarihinde stanbul'da imzalanmtr. Antlamaya gre, taraflar brakmay srdrecek ve ilerde yenileyeceklerdi. Dinyeper akarsuyu evresindeki kaleler yklacak, yerine yenileri yaplmayacak ve iki lke arasndaki snrn belirli blmleri silahszlandrlacakt. ki devlet arasnda bir ticaret anlamas hazrlanacak, gelecekteki anlamazlklar dosta zlecek, Rusya stanbul'a bir temsilci gnderirse, bu temsilci, teki lkelerinkine salanan ayrcalklardan yararlanacak ve kutsal yerlere haca gidecek Ruslar engellenmeyecek ve zel vergilere tabi tutulmayacakt.

Karlofa, klsik Osmanl tarih anlatmnda, devletin duraklama dneminin balang noktas olarak kabul edilir. Bunun bir bakma doru 81

olduu sylenebilirce de, bu antlamalar dizisi baka bakmlardan da nem tar. Bir kere, Karlofa, Osmanl duraklamasnn balang noktas olmaktan ok, daha nceki tarihlerde balayan ve uzun srecek olan uzun bir srecin iindeki noktalardan biridir. kinci olarak, antlamann tarih asndan asl nemli gstergesi, Osmanl devletinin artk bir "savunma davas" ile kar karya bulunduunu ortaya koymasdr. Antlamalarla yklan kalelerin evresindeki topraklarn ve silahtan arndrlan blgelerin ilerde savunulmas son derece g olacak ve Avrupa devletleri bu durumdan yararlanarak Osmanl devleti aleyhine daha kolay genileyebileceklerdir. nc olarak, Osmanl devletinin yenilgi sonunda zorla verdii ticari ayrcalklar, artk Osmanl yneticisinin, Trklerin pek fazla itibar etmedikleri ticaretin gelimesi iin, eskiden tek tarafl olarak verdikleri ve istedikleri zaman geri alabilecekleri ticari dnlerden farkl niteliklere sahipti. Herne kadar, henz endstri devriminin ilk aamalarn bile gerekletiremeyen Avrupa devletleri, Osmanl devletini ekonomik bakmdan hrpalayacak kadar bu ayrcalklardan yararlanabilecek durumda deillerse de, ilerde bu antlamalar rnek olarak deerlendirip devletin ekonomisini ellerine geireceklerdir. Son olarak, ilerde ayrntlar ile grlecei gibi, Osmanllarn son derece g ve g olduu kadar da ypratc bir sre iinde, diplomatik alkanlklarm brakp Avrupa diplomasisi iine, hem de kendilerine yabanc olarak Avrupa'da gelien uluslararas hukukun kurallarna uygun bir biimde girmelerinin bir bakma ackl yksnn de balang noktalarndan biridir. Ksaca, Karlofa bir devrin bittiini ve bir bakasnn baladn belirtir. Bylece, Osmanl mparatorluu ilk kez, aka bir savata kesin olarak yenilmi bir devlet olarak bar imzalam ve uzun sredir Osmanl ynetiminde bulunan Dr-l slm'n bir paras saylan geni topraklar "kfir" dmana terketmek zorunda kalmt (Lewis, 1970: 37). Avrupa diplomasisi asndan nemi ise, Fransa ve Osmanl devletine kar Avrupa g dengesinin belirli bir sre korunmu olmas ve Fransa'ya kar Avusturya ile birleen ngiltere'nin, bundan byle Avrupa sorunlarnda ok nemli bir rol oynamaa balamasdr (Randle, 1973: 357). Karlofa antlamalar, genel olarak slm dnyas ile Avrupa arasndaki asker dengede tam bir dnm noktasdr. Sava, Osmanl ordusunun bundan byle yeniden dzenlenmesini, glendirilmesini ve yeni yntemlere gre savamasnn kanlmaz olduunu gsterdi. Karlofa antlamas, Osmanllarn asker gcnn nemli lde zayfladn ortaya koydu ve Avrupa zerinde yzyllar sren Trk gcnn artk eskisi gibi olmad82

n ve hatta silinmee yz tuttuunu gsterdi (Uzunarl, 1973: 595). Yenilgi ve bar antlamas, yalnz Osmanl devletinin d ilikilerinde, asker zayflnn sonucu olarak savunmada olduunu iln etmekle kalmam, ierde de bu zayflktan yararlanan yerel yneticilerin Osmanl merkezi otoritesine kar kmaa balamalarna da yol amtr. lgin olan nokta, eyalet bamszlnn ilk grnd ve ileri gittii yerlerin, Asya ve Afrika'daki eski slm topraklar olmasdr. Merkezden kopmaa ynelik bu hareketler, Osmanl ynetimine kar toplumsal ya da ulusal direnmeler deildi; ne nderleri ne de taraftarlar yerliydi. nderler ya Osmanl ya da Memluk asker snflarndan geliyordu. Bunlarn ou, uzaklktan ve sultann otoritesinin zayflndan yararlanarak eyalet gelirlerinin daha byk bir blmn almak ve eyaletleri fiilen bamsz prenslikler durumuna getirmek isteyen as ve servenci paalar ve subaylar idi (Lewis, 1970: 38). Ulusal bamszlk ynndeki hareketler, ilerde, 19. yzylda ortaya kacaktr.

slm dnyas, Karlofa'y izleyen yenilgiler dizisine hazr deildi. nk, 17. yzyln sonlarna kadar slm ve Hristiyan dnyalar arasndaki uzun ve iddetli atmada, baar ibresi hl Mslmanlar gsteriyordu. Tarihin nesnel aknn ald bu yeni eilim, Mslman dnyay zmsz bir bilmece ile kar karya brakt. Siyasal ve asker felketler Mslman dnya iin yeni deildi; rnein, Abbasi Halifelii yklm, ama Osmanl devleti slmiyetin snrlarn ve grkemini yeniden bytmt. Dolaysyla, eskiden olduu gibi, frtnann gemesini, Osmanl devletinin yeniden eski gcne ulamasn beklemek gerekiyordu. Ama, frtna dinmedi. 16. yzylda ortaya kan ve yakn sonular hemen belli olmayan temel deiiklikler, "dnya iklimini" deitirmiti; etkilerini imdi ve kalc bir biimde gstermee balamlard. Bu yeni ve allmadk durum, Mslman dnyada genel olarak iyi ayr tip tepkiye yol at. Birincisine gre tehis ak ve basitti: dinde Muhammet'in doru yolundan saplm ve Sufizm gibi akmlarla Allah'n birlii ve grnmezlii zedelenmiti. Hastaln tedavisi ise, yeniden Allah'n doru yoluna, slmiyetin 7. yzyldaki temel ilkelerine geri dnmekti. Bu grn en nemli simas, Arabistan'da Abdhvahhab'tr (1703-1792). Abdlwahhab'n etkisi Arap llerinin tesine pek gememise de, bugne kadar slmiyet'in karlat ikileme bir zm yolu olarak ayakta kalmtr. Bu, aka grlmektedir ki, slmiyet'in duraklamasna kar tutucu bir tepkiydi. kinci tepki yeniliki ve stanbul kaynakldr. Avrupa'nn baarsn salayan temel gelimeler ve deiikliklerin ne olduu, belirgin bir biimde
83

olmasa bile, en azndan sezilmitir. Dolaysyla, stanbul'un tepkisi, baz nemli gelime ve yenilikleri Osmanl toplumuna uygulamak ynnde ortaya kt. ncelikle el atlan alan, Avrupa ordularn baarl klan yeni asker teknolojiyi ele geirmek oldu ve Osmanl ordusunu Avrupa modeline uygun olarak yeniden dzenleme faaliyetleri balad. Ancak, ne yazk ki, bu tarihten sonraki tm yenilik giriimlerinde olaca gibi, Yenieri ve ulemann tutuculuu bu yenilik hareketlerini, yani ilerici tepkinin baarsn baltalad. Dolaysyla, kr bir tutuculuk ve ortadan kalkmakta olan toplumsal dzenin kmekte olan kurulu ve dncelerine ballk, 19. yzyln ortalarna ve belki de 20. yzyla kadar Mslman dnyaya egemen oldu (McNeill, 1963: 695). Dolaysyla, Osmanl devleti, bir Ortaa zihniyeti ve ekonomisiyle ama hibir Ortaa devletinin tamak zorunda kalmad bir brokrasi ve byk ve srekli ordunun ek ykyle bir Ortaa devleti olarak kald ya da bir Ortaa devletine dnt. Hzla modernleen bir devletler dnyasnda pek az glenme ya da en azndan varln olduu gibi koruyabilme ans vard (Levvis, 1970: 36). V. KAN DAVASI: PRUT VE PASAROFA 1. Kan Davasnn Nedenleri 1673 ile 1878 yllar arasndaki 200 yllk sre iinde Osmanllar ve Rusya tam 10 kere savatlar ve bu savalar Avrupa tarihinin neredeyse ana konusu haline geldi. Bu sre iinde en uzun bar dnemi ise 29 yldr ve 1878 savandan sonra daha az savamlardr. Uluslararas sistemin niceliksel aratrmaclar, 15. yzyldan bu yana inceledikleri sistemde, nl istisnas dnda, uzun sren ve kalc dostluk ya da dmanlk olamayacan, savaan taraflarn ve ittifaklarn deimeden kalamayacan belirtmektedirler. Gsterdikleri istisna, Fransa ve Almanya, Japonya ve in ile Osmanl devleti ve Rusya'dr (Small ve Singer, 1970: 154-5). Modern tarihte bu allmam durum bir dizi soruyu da birlikte getiriyor. Karadeniz'in Avrupa kys 18. ve 19. yzyllarda neden Avrupa'nn en ok savalan blgesi oldu ve Avrupa'nn en stratejik blgesi olan Flander dzlklerindeki savalarn saysn at? Osmanl devleti ile Rusya neden bu kadar ok savamlardr? Yine Bat Karadeniz blgesi, Flander dzlklerindekinden daha ok askere neden mezar oldu? Hi kuku yok, bu sorularn says arttrlabilir. Sorulara cevap aramadan nce, iki blge arasndaki benzerliklere temas etmek yararl olur. Bir kere, hem Flander dzlkleri ve hem de Bat Karadeniz dz ve dolaysyla piyade ve svari savalarna uygundur. Her ikisi de son derece nemli ulam yollar zerindedir. Karadeniz'in Avru84

pa kylar ve Flander dzlkleri stratejik denizlere komudur ve gl devletlerin snrlarna yakndr. Ancak, benzerlikler ne kadar arttrlrsa arttrlsn, Rusya ile Osmanl devleti arasndaki savalarn nedenlerinin, aratrlmasnda, bunlara ek olarak ve son derece temel ve uzun vadeli sorunlarla bu iki devletin birbirinden ayrldklarn sylemek gerekir. Hereyden nce, klsik din esini ortaya koymak gereklidir, Mslman Osmanl devleti milyonlarca Ortodoks Hristiyan barndrmaktayd ve bunlar da Rus bak asna gre byk bir bask altndayd. stelik, Osmanl devleti hemen hemen tm tek-tanrl dinler iin kutsal saylan yerleri ve Kuds' elinde bulundurmaktayd. Hacca gitmek konusunda Ortadokslar, Katolik ve Protestanlardan daha da hevesliydiler. Dolaysyla, bunlarn hacca gidip gelmeleri, hem srekli srtmelere hem de eitli anlamalara konu olmutu. 1700 tarihli stanbul antlamasndan sonra 1739 tarihinde imzalanan bir baka antlama da "Rus yurtta ve din adamlarnn Kuds ve teki kutsal yerleri serbeste ziyaret edecekleri ve ziyaretler srasnda vergi demeyeceklerini" hkme balyordu. Bu madde, 1774 tarihli antlamada da aynen tekrar edilmiti. Yine din esinin erevesi iinde, Osmanllara kar Rus seferlerinin hemen hemen tm tam bir "Hal ruhu" iinde yaplmtr. 1826 tarihinde Krm yarmadasnn karsndaki Anapa kenti arln eline getiinde, Rus askerleri kente, balarnda elinde bir ha tutan Ortodoks papazn arkasnda girmiler ve 1853 tarihli Krm savanda da Osmanl snrna ayn merasimle gitmilerdir (Blainey, 1973: 178). Salt corafya esi, Ruslarn Osmanl topraklarna mdahale etmelerinin bir baka nedenidir. Karadeniz'e akan akarsularn Rus ticareti asndan ne kadar nemli olduunu anlamak iin blgenin haritasna bir gz gezdirmek yetecektir. Avrupa'nn en uzun akarsuyu olan Volga, Petesburg'dan (sonra Petrograd ve nihayet Leningrad) Hazar denizine doru akmakta ve Karadeniz'e dklen Don akarsuyuna bir noktada 70 kilometre yaklamaktadr. Dolaysyla, Rusya'nn lkenin kuzeyinden Karadeniz'e mal gndermesi hem kolay hem de ekonomik olmaktayd. Rusya'nn Avrupa kylarn evreleyen denizden yalnzca Karadeniz'in buz tutmad dikkate alnrsa, bu denizin hem Rus tccarlar ve hem de strateji uzmanlar ve askeri evreleri asndan ne kadar nemli olduu kolayca anlalr. stelik, Karadeniz'e baka Rus akarsular da dklmektedir. te, Rusya asndan son derece nemli bu Karadeniz tam bir Trk gl halindeydi. Ancak, Osmanl duraklamas ile birlikte, 18. yzyln sonuna gelindiinde Karadeniz'in kuzeyindeki tm akarsularn azlar Rusya'nn denetimi altna girdi ve 1786'da Sivastopol'da ve 1796'da Odessa'da Rus deniz sleri kuruldu. Ksaca, 18. yzyln sonlarna gelindiinde Rusya Karadeniz'de hatr saylr bir deniz gc olmutu. Ancak btn bu
85

gelimelere ramen, Rusya, 19. yzyla girildiinde Boazlar' elinde bulunduran stanbul'un eline bakmakta, Osmanl iradesine balanmaktayd. Bylece, stanbul ve Boazlar ele geirmedike bitmeyecek olan bir yar balad (Blainey, 1973: 179). Etnik e 'de, iki devlet arasndaki ok sayda savan temel nedenlerinden olmutur. Rusya, zellikle glendii 18. yzyln ikinci yansndan sonra, Osmanl imparatorluunun topraklarnda yaayan Slavlarn koruyuculuunu stlenmitir. Avrupa'nn gl ulusu akmlarnn Balkanlara kadar uzand 19. yzylda ise, Balkan Slavlar (Srplar, Hrvatlar, Bulgarlar ve Makedonya Slavlar) Osmanl egemenliinden kurtulmak iin sk sk Rus mdahalesini davet etmiler ve bu "byk aabey" de ksmen Slav dayanmas, ksmen kendi ulusal karlarna hizmet ettii iin, bunu "kutsal bir grev" olarak kabul etmitir. Osmanl ynetimine kar Balkan ayaklanmalarnn hemen hemen hepsinde ya Rus tahriki ya da desteini grmek mmkndr. Slav olmayan Grekler bile bamszlklarn bir lde Rus desteine ve Osmanllarn yenilgisi ile biten bir Osmanll-Rus savama borludurlar. stelik, bu dava Rus i politikasnda da son derece "popler" olmu, Dostoevski ve Tschaikawski gibi nller de Panislavizmin bayraktarln yapmlardr. Bylece, corafya ile dini ve etnik balar, Osmanl-Rus ilikilerini etkileyen en nemli e olmaktadr. Rusya'nn bu savalarn ounu balatmasnn nedenleri, Osmanl devletinin Karadeniz'le Akdeniz arasndaki' stratejik Boazlar denetlemesi, Kutsal yerleri ynetmesi ve Balkan Slavlarn hkmranl altnda tutmasyd.
2. Uzun Srmesinin Nedenleri

Osmanl devleti ile Rusya arasndaki savalarn okluunun ve uzun srmesinin nedeni ise, taraflardan birinin tekini kesin bir yenilgiye uratamamasyd. statistik adan deerlendirdiimizde, savalardan genellikle Rusya'nn galip kt aktr. Ancak, Rusya'nn bu zaferleri Osmanl devletinin gcn srekli bir biimde zayflatamam, Rusya'nn asl amac olan Boazlar'daki Osmanl denetimi gevetilememiti. Yalnz bir kere, on savan onuncusunda, stanbul kaplarna kadar gelmilerse de, ngiltere'nin mdahale tehdidinin de etkisiyle durdurulmulardr. Bugne kadar bir kere bile Rus donanmas Boazlar zorlayp Akdeniz ya da Karadeniz'e geebilmi deildir. Savalarn sk olmas ve uzun srmesinin nedeni, taraflardan birinin tekini kesin bir yenilgiye uratamamas ise de, kesin bir zaferin neden kazanlamad sorulmaa deer bir soru oluyor. Bunun cevabnn aratrlmasnda u noktalar nem kazanmaktadr (Blainey, 1973: 183-5).
86

Hereyden nce, apak olan nokta, her iki devletin de gl ordulara sahip olmasyd. Ancak, birbirine komu ok sayda devletin gl ordulara sahip olduu bilindiine gre, bu zellik ok aklayc dfeildir. Her iki devletin de kapsad alann ve nfuslarnn ok olmas, sava dizilerinin uzamasnda ve kesin zafer kazanlamamasnda etkili eler olduklar dnlebilir. stelik, taraflarn mttefik salama kalplar da savalar dizisini arttrm ve kesin yenilgiyi ya da yengiyi engellemitir. Eer taraflarn deimeyen, srekli mttefikleri olsayd, teki eleri bir an iin yok varsayalm, herhalde kar taraf ok dayanamazd. Ayrca, g dengesi peinde olan Avrupa'nn gl devletleri, genellikle zayf olann yannda savaa katldlar ya da "hayrhah" bir yanszlk izleyerek arlklarn koydular. Dolaysyla, Rusya 18., Osmanl devleti ise 19. yzyllarda daha ok mttefik saladlar. Ancak, taraflarn birbirlerine kar kesin zafer ve stnlk kazanamamalarnm en nemli nedeni, her iki imparatorluun bakentinin, baka bir deyile "kalbinin" sava alanlarndan uzakta olmasnda aranabilir. 200 yl boyunca en ar yenilgi bile, impratorluklann merkezlerini tehlikeye drm deildir. in aslna baklrsa, mesafe, Osmanl ve Rus ordularnn en byk dmanyd. Rusya asndan, Karadeniz kylarna ordu birlikleri ve malzeme getirmek son derece yava ve pahalya mal oluyordu. stelik, Rusya iin Karadeniz'in tmnn denetlenmesi de ok zordu. nk, asl donanmas Baltk denizindeydi ve bu donanma Akdeniz'den kendini zorlayarak Karadeniz'e geebilmi deildi. Dolaysyla, Rusya'nn ayr bir Karadeniz donanmasna ihtiyac vard. Bu da Rusya'nn az gelimi bir blgesinde s ihtiyacn ortaya karyordu. Donanmann yaamsal bir rol oynad Osmanl-Rus savalarnda, Osmanllar bu alanda daha gl olduklar iin, zellikle 18. yzyln ortalarndan sonra Rusya karada daha gl olsa da, donanma zayfl savan genelinde nemli rol oynuyor, Rusya'nn ldrc darbesini engelliyordu. 1. Dnya Sava'nda bile, iki sava gemisinin eklenmesiyle Osmanllarn Rusya'ya nasl saldrd ve deniz stnln nasl hemen eline geirdii unutulmamaldr. 19. yzyln ortalarnda Rusya'nn Karadeniz donanmasnn greli olarak glenmesiyle Knm savanda ngiltere ve Fransa gibi iki en byk deniz gcnn Osmannl devletinin yannda yer almalar, yalnz tarihsel bir raslant deildir. Tm bu aklamalardan sonra, Osmanl-Rus savalarna "mesafe ve corafya hakim olmutur" demek abartma saylmamaldr. Belki de iki lke arasndaki ilikilere uzun vadede belirli bir dzen verecek olan, taraflardan birinin kesin bir zaferi, bylece engellenmitir. Sonunda, mesafe unsurunu yenen, endstri devriminin en nemli rn saylan demiryolu oldu. 19. yzyldaki son Osmanl-Rus savanda (1877-1878 sava) gney
87

ve bat Rusya'da birka demiryolu hattnn yaplm olmas, bu devlete cepheye birlik, top ve at tama olanan salad. Bu avantaj da Rusya'nn 1878 zaferinin en nemli nedeni oldu. Rusya'nn kurduu demiryollarna verdii nem ve bunlardan duyduu gurur, edebiyatn bile etkilemitir. 19. yzyl Rus edebiyatnda trenin ne kadar nemli bir yer tuttuunu unutmayalm. Arma Karanina, sevgilisi Vronsky'yi 1877-1878 Osmanl-Rus savana gtrecek trenin altna atlayarak intihar etti ve kitabn yazar Tolstoy bir tren istasyonunda ld (Saader, 1984: 149). 1877-1878 Osmanl-Rus sava, gerekten Rusya'ya byk bir stnlk salam ve Karadeniz'le kk Balkan devletleri zerinde denetim kurmutur. Osmanl devleti ise, artk Rusya karsnda zayf olduunun bilincine varm ve hatta 1904-1905 Rus-Japon savanda Rusya'nn urad ar yenilgiden yararlanmak frsatn bile dnememitir. 1878'den 1. Dnya Sava'na kadar srecek olan 36 yllk bar dnemini salayan, 1878 Berlin ban ile iki lke arasnda kurulan stat snflandrmasnn her iki devlete de kabul edilmi olmasdr. Osmanl devleti ile Rusya arasndaki son silhl atma 1. Dnya Sava'ndaki mcadeledir. lgin olan, Osmanl devletinin bu savaa Rusya'ya dmanl kadar, belki de ondan ok, Almanya ile olan ittifak dolaysyla katlm olmasdr. ki lke, 1914-1917 arasnda Karadeniz'in Asya kysnda, yani Kafkasya'da savatlar ve bu savalar 1. Dnya Sava'nn teki cephelerindekilere gre ikinci plnda kald. nl "ift" zayflam ve mcadeleleri, ncekilerin aksine, Avrupa tarihinin ana temas olmaktan kmt. Yine son derece ilgin olan nokta, 1. Dnya Sava'nda her ikisinin de yenilmi olmas, birbirlerine yine kesin bir stnlk salayamamalar ve' her iki monarinin, 200 yl savatktan sonra, birbirlerine kar verdikleri mcadele sonunda tarih sahnesinden ekilmeleridir. Karadeniz'deki "kan davas", gerek kan davalarnn ounda olduu gibi, her ikisinin de "lmesiyle" sonulanacaktr. 3. Prut ve Pasarofa II. Mustafa'nn (1695-1703) yerine geen III. Ahmet (1703-1730) bar dnceli bir sultand. Avrupa gelimeleri ise Osmanl devletini Avrupa iine ekecek nitelikteydi. spanya veraset savalar dolaysyla Avusturya ile mcadele halinde olan Fransa'nn bykelisi stanbul'da Fransa ile ittifakn yararlarndan sz ediyor ve Macaristan'da Habsburg'lara kar ortak harekat neriyordu. Ancak, III. Ahmet Hristiyanlar arasndaki bu savaa Osmanl devletini ilgilendirmedii iin girmek istemedi. Ayrca, mcadele Fransa'nn aleyhine geliiyordu.

Osmanl devleti Avrupa mcadelesinin iine bir baka ynden ekildi. Bu srada Rusya'nn 1709'da Poltava savanda sve'i kesin bir yenilgiye uratmas, kuzeyde Rus gcn arttrmt, isve Kral Charles daha nce diplomatik iliki kurmak istemedii Osmanl devletine snm ve buna ramen Sultan tarafndan son derece iyi karlanmt. III. Ahmet, Rus basklarna ramen Kraln verilmesini kabul etmemi, ancak Kral yeniden tahta koyarak Rusya ile sren bar bozmak istemediini de belirtmiti (Kinross, 1972: 371). Ancak, Ruslar Budan arazisine girerek Osmanl topraklarn ihlal ediyorlar ve burada karklk karyorlard. Ayrca, Budan'a snm bir sve birliini de ellerine geirmilerdi. Sonunda Sultan, Rusya'ya sava amaa ikna edildi. Rus bykelisi Yedikule'ye hapsedilerek Budan zerine yrnd. Seferin zamanlamas iyi yaplmt, nk ar hl kuzeyde meguld. Prut'ta Osmanl ordusu zafer kazand; o kadar ki ar'n tutsak edilmesi an meselesiydi. Byk bir sinir bunalmna giren ar Petro vasiyetnamesini bile yazd, ama akln bana getiren ei Catherine oldu. Onun dncelerine uygun olarak Osmanllara iki kez ban nerisinde bulunuldu ve nihayet 2 Temmuz 1711 tarihinde Prut antlamas imza edildi (Uzunarl, 1978: 82-6). Prut barma gre, Azak ve evresindeki topraklar Osmanllara geri verilecek, Dinyeper akarsuyundaki baz kaleler boaltlacak, Rus ordusu Polonya'dan ekilecek ve sve Kral'nn lkesine serbeste dnmesi salanacakt. Bylece, Rus ar'nn Karadeniz'i bir Rus gl haline getirme d yok oldu ve Rusya ile Osmanl devleti arasnda 25 yllk bir bar dnemi ald.

Byk bir seferberlik hareketine girien Osmanl devleti Prut'ta greli olarak kolay bir zafer elde etmiti. Sava bir anlaya sahip olan Sadrazam Damat Ali Paa, bu kuvveti ve zaferin kazandrd morali, imdi Osmanllardan daha hzl bir biimde gerilemekte olan eski bir dmana kar kullanmak istedi: Venedik. 1715 tarihinde byk bir ordu ve donanma ile nce Korent ele geti. Eskiden olduu gibi Grekler Trkleri kurtarc gibi karladlar ve Damat Ali Paa kolayca Modon, Koron ve Navarin'i Venediklilerin elinden alnca tm Mora Osmanllarn eline geti (Uzunarh, 1978: 104-8). . Ancak, Damat Ali Paa'nm hesaba katmad Avusturya mparatoru VT. Charles'n tepkisiydi. Vene^ik'in bavurular zerine iki devlet arasnda bir ittifak yapld. Bu.un zerine de Divan'da sava karar verilerek 1716 tarihinde byk bir Osmanl ordusu Belgrad'a doru harekete geti. Varadin'de yaplan meydan savanda Osmanl ordusu bozguna urad ve 89

Damat Ali Paa savata ld. Avusturyallar daha sonra Temevar kalesini de drerek, Kanuni Sultan Sleyman dneminden beri Osmanllarn ynetimindeki ve Macaristan'daki son Osmanl kalesi olan bu yeri ellerine geirdiler. Temevar, bundan sonra "Kk Viyana" diye anlacaktr (Kinross, 1973: 376). Daha sonra Belgrad da decektir. Artk bara varmak gerekiyordu; Karlofa ncesinde olduu gibi ngiltere ile Hollanda arabulucu oldular ve 1718 tarihinde Pasarofa'da bar imzaland (Uzunarh, 1978: 140-6). Bu antlama ile Osmanl devleti, tm Macaristan', Eflk ile Budan'n byk blmlerini ve Belgrad da dahil Srbistan'n nemli blgelerini elinden kard. Bu antlama ile Osmanl devleti Dou Avrupa'daki varln son derece zayflatrken, Avusturya mparatoru blgedeki stnln aka ortaya koymutur. Karlofa ile Pasarofa'nn Osmanl tarihi asndan nemleri uradadr: Karlofa, Osmanl devletinin Avrupa iin ciddi bir tehlike olmadn, Pasarofa ise artk giriimde bile bulunamayacak bir g haline geldiini gstermitir. 4. Ksa Sren Uyan: Lale Devri Gerekte bir bar adam olan ama sadrazamnn sava emellerine de kar kamayan III. Ahmet, Pasarofa barndan sonra 12 yl srecek olan bar dneminde Batllama ve reform ynnde ciddi saylabilecek giriimlerde bulunma olanan buldu. Haremin evirdii dolaplardan greli olarak uzak kalmasn bildi. Hogrl, Bat ile Dou'nun uygarlklarm birletirmesini bilen, modern dnyay anlayan ve gelimi bir kafa yapsna sahip bir hkmdard. stanbul'da, Fransz Bykelisinin getirdii plnlara uygun olarak, kendine yazlk Saadabad Saray'n yaptrd. Kendisine bu konularda gzel sanatlara ok dkn olan Sadrazam Damat brahim Paa da yardm etti. Avrupa ile bu al veriler, ilk kez, kltrel ve toplumsal hayat zerinde etkili olmaa balad. 1721'de Paris'te Osmanl Eliliinin balatt moda, stanbul'da daha kk lde bir Fransz tarz ve stili modasyla karlk buldu. Fransz baheleri ve dekorasyonlar, Fransz mobilyas saray evrelerinde ksa bir sre tutundu (Lewis, 1970: 47). III. Ahmet dnemi, ayn zamanda Lale devridir (Uzunarh, 1978: 147-71; Kinross, 1972: 378-82). Lale, dnemin edebiyatnn, teki gzel sanatlarn ve Batllama hareketlerinin simgesi durumuna gelmitir. O kadar ki, bu iek, 20. yzylda cumhuriyet dnemine kadar Trk iirinin simgesi olma durumunu korumutur. Ayrca, Lale devri, geici bir heves de olmam, yeni bir dnyevilik, aydnlanma, rasyonel bir aratrma duy90

gusu ve liberal reform dnemini amtr (Karal, 1970: 55-6). slamc Dou'nun geleneksel dini deerlerine lik bir kart-arlk salamak zere, yeni bilimsel gelimeleri, ekonomik refah ve asker gc iin de esin kayna olarak Bat'ya baklmaa balanmtr. Bylece, lle, Bat uygarlnn etkisi altnda yeni domaa balayan "Trk Rnesans"nm simgesi olarak deerlendirilebilir. Herne kadar Arnold Toynbee, Osmanl devletinin, 1774 ylnda Rusya ile ac bir biimde sonulanan savatan kt zaman tmyle iine kapank ve "Bat uygarlnn en kk bir izini bile tamadn" belirtmekteyse de, Avrupa ile sava alanlarnn dnda ilk temaslar Lle devri sralarnda balamt (Heper, 1974: 44). 1720 tarihinde Osmanl hkmeti XV. Louis'nin sarayna Yirmisekiz Mehmet Sait Efendi adnda zel bir eli gnderdi (Lewis, 1970: 46-7). Resmi grevi Fransa ile ittifak salamakt. Ancak, sadrazam tarafndan Fransz fabrikalarn, kalelerini ve teki gelimeleri grp bir rapor biiminde stanbul'a sunmas da istendi. Yazd rapor Osmanl devletinde gelecek yeniliklerin el kitab durumuna gelmitir. 1727 ylnda ibrahim Mteferrika'nn stanbul'da ilk matbaay kurmas bu raporun aydnlatc etkisinin sonucudur. Damat brahim Paa'ya sunduu raporda unlar yazyor: "Gemite Mslmanlarla karlatrldnda o kadar zayf olan Hristiyanlar, imdiki zamanlarda neden bu kadar ok lkeyi ellerine geirmilerdir ve hatta bir zamanlar muzaffer Osmanl ordularn yenmektedirler?" Bu temel soruya cevap olarak, Mslmanlarn basiretsizlik uykusundan uyandrlmas gerektiini sylyor ve yle devam ediyor: "Mslmanlar dmanlarnn durumlar hakknda bilgi sahibi olmaldrlar. leri grl davranmal ve yeni Avrupa yntemleri, rgtleri, stratejileri, taktikleri ve sava sanat konularyla yakndan ilgilenmelidirler" (Kinross, 1972: 381). Rapor blme ayrlmt. Birincisinde, iyi dzenlenmi bir hkmet sisteminin devletler iin nemini belirtmekte ve teki lkelerde var olan eitli rejimleri anlatmakta ve yorumlamaktayd. kincisinde, bilimsel corafyann devlet ynetimindeki yararlarna dikkati ekmekte, nc blmde de, Avrupa ordularnn farkl eitlerini, talim alanlarndaki rgt ve disiplini, sava yntemlerini ve askeri kanunlarn inceleme konusu yapmaktayd. Sonu olarak da, Avrupa ordularnn stnln ve onlar rnek almann Osmanllar iin nemini belirtmekteydi (Lewis, 1970: 48). Trklerin hukuk ve dzeni kabul etmede teki halklar geride braktklarn, bu nedenle yeni askeri bilim ve teknikleri rendikleri taktirde bu devlete kar hibir kimsenin duramayacan sylemekteydi. Bundan sonra, eyhlislm'dan Kuran ve teki kutsal kitaplar dndaki bilimsel kitaplarn bastrlmas fetvasn ald. Bu arada bir Fransz soylusu olan Comte de Bonneval, slmiyeti kabul edip Ahmet adn alm ve Osmanl hizmetine girmiti. Kendisi 1731'de 91

topu ktalarn (humbarac) dzeltmekle grevlendirildi. Gerekten olumlu almalarndan sonra 1734'te skdar'da yeni bir retim merkezi olan Hendesehane ald. Ancak, bu yenilikler uzun mrl olmad. Her trl yenilie kar olan Yenierilerin basksyla okul kapatld. III. Ahmet ynetiminin sonlarna doru, devletin Pasarofa antlamasndan sonra yararland ender rastlanan bar dnemi, dou snrnda ran'la ortaya kan savala bozuldu. 1730 tarihinde ran'da iktidara yeni gelmi olan Nadir Han karsnda uranlan yenilgi, sarayn taknlklarna ve saray evrelerinin "Frenk tarz"na kar kzgnln artmakta olduu stanbul'da bir "halk" ayaklanmasna yol at (Levvis, 1970: 47-8). Hkmetin kendi ihtiyalarna kaytszlndan ve "gvur usullerinin" yaygnlamasndan rahatsz olan Yenieriler de bozucu seslerini duyurmaa balamlard. Bask karsnda Sultan sadrazam halletti ve kendisi de yeeni I. Mahmut lehine tahtndan ekildi. Bu olay sonunda da Lle devri tm hzn yitirdi. brahim Mteferrika 1745 ylnda lnce matbaas da almamaa balad ve tutucu ortam 1783 ylma kadar almasn engelledi. Bu gecikme, Trk rnesans olarak kabul edilebilecek olan Lle devri gelimesini uzun sre geciktirecektir. VI. TEN DAILMA SREC III. Mustafa Osmanl tahtna getii zaman, Kpriiller'le karlatrlabilecek kadar yetenekli bir sadrazam, Ragp Paa, lkenin ynetimini elinde bulunduruyordu. Geleneksel yaplarla Batllama arasnda bir uyum kurmaa alt. D politikasnda da ayn uyum ve dengeyi arad. Avusturya ile Rusya'nn devlet zerine bir "karabasan" gibi ken arlna kar bir denge olmak zere, 1761 ylnda, yeni yeni gl bir devlet haline gelmekte olan Prusya ile bir antlama imzalad ve bunu savunma ve saldr ittifakna dntrebilmenin yollarn aramaa balad. Byle bir kmeleme iin Prusya'y semesinin temel nedeni, bu devletin hibir Osmanl topra ya da kar ile ilgisinin olmamasdr (KLnross, 1972: 394). Ancak, III. Mustafa bir bar adam deildi. Avrupa'nn ilerinde Osmanl devletinin daha savakan ve "militan'' bir tutum almas gerektiini, imparatorluun ancak bu yolla zayflamasnn nne geilebileceini dnyordu. "Ortayalln dinginlii" devleti olduu gibi koruyamamakta, imparatorluk hzla dalma srecine doru ilerlemekteydi. Tam bu srada, Rusya'da da kendisi gibi savakan bir ynetici iktidara gelmiti. Devletinin "genliinin dirikligi" ile, arie Byk Katherina, yalanmakta olan Osmanl devletini datp Boazlar'm kylarna yerlemek dncesindeydi. 92

Ayn tarihlerde Polonya Kral lnce, bu devletin bir kez daha paralanmas sorunu Avrupa gndemine geldi. 1764 ylnda Rusya ile Prusya, Avusturya'nn da gz yummas ile, Polonya'y igal ederek bir "kukla"y kral yaptlar. Prut bar ile Polonya'dan askerlerini ekmek durumunda bulunan Rusya'nn bu tutumuna Osmanl sultan tepki gstermekte duraksamad. stelik, Ruslar, kaan Polonyallar kovalamak bahanesiyle Besarabya topraklarna girmiler ve burada bir kaleye sman Polonyallar ve Trkleri ldrmlerdi. Bunun zerine sava yanls olmayan Ragp Paa grevden alnarak Rusya'ya bir ltimatom verildi: Rusya'nn Prut antlamasna aykr olarak girdii Polonya topraklarndan kmas isteniyordu. Reddedilince sava iln edildi. Savata Osmanl birlikleri baarl olamadlar ve Ruslar Eflk ile Budan topraklarna girdiler. Bu srada, yani 1769 ylnn sonuna doru, Rus yneticisinin d gc, onu Yunanllar kurtarma gibi bir projeye itti. Bunda, o zaman daha Osmanl devletinin toprak btnln koruma politikas izlemeyen ve Fransa'ya kar her devletle birlik olabilen ngiltere de yardmc oldu. 1770 ylnda Rus donanmas Akdeniz'den Mora'ya saldrdysa da, taraflar nemli bir baar elde edemediler. Sava Kafkaslar ve Avrupa'da da iyi gitmiyordu; Osmanl ordular Tuna'nn gneyine ekilmilerdi. Ancak, Rusya'nn bu kadar glenmesi ilerine gemlediinden Prusya ile Avusturya arabuluculuk yaptlar ve 1771 ylnda atekes salanarak Bkre'te bar artlar grlmee balandysa da, Osmanl devleti Krm'n elden kmasna gz yummad iin sonusuz kald. 1773 tarihinde Silistre kalesi iyi bir savunma yapt ve Rus ordusu bozuldu; Varna'ya doru ilerleyen bir Rus birlii de pskrtld. Bundan yreklenilerek 1774'te umlu'da kar-saldrya geildiyse de Osmanl ordusu bozguna urad ve yedi saat iinde Kk Kaynarca bar imzaland.

Kk Kaynarca Antlamas, Osmanl devletini dardan datma amacna ynelik saylamaz. Ama, yeni ve belki de daha ciddi bir politikann da balang noktasn oluturur: Osmanl imparatorluunu ierden datma! (Uzunar, 1978: 422-5; Marriott, 1930: 151-4). Kk Kaynarca, Rusya ile Osmanl devleti iinde yaplan birok antlamann, uzun vadeli nemlisidir. Bu, iki devlet arasnda gelecek yzyl ki antlamalarn temeli olmu ve Rusya srekli mutur. arasnda 200 yllk sre sonular asndan en iinde imzalanacak tebu metne atfta bulun-

Antlama hereyden nce Osmanl gururunu krd. Bununla, Sultan yalnz Hristiyan nfusunun oturduu fethedilmi topraklar deil, ayn 93

zamanda Krm'daki eski Mslman topran da terketmek zorunda kald. Rusya, bylece, ilk defa olarak Karadeniz'in kuzey kylarna salam bir biimde yerlemi oluyor, Azak denizi ile Karadeniz arasndaki boaz da denetlemee balyordu. stelik, bir zamanlar tm Karadeniz'i evrelemekte olan Osmanl topraklan, bu antlamadan sonra, Bu akarsuyunun gneyi ile snrlandrlm hale geliyordu. Ticaretini gelitirebilmek iin Rusya, istedii yere konsolosluk aabilecek, Rus ticaret gemileri Karadeniz'de serbeste ticarette bulunabilecek ve arie'nin tebas btn Osmanl topraklan zerinde ayn haktan yararlanacaklard. Ayrca, Rus tebas, Osmanl devletinin daha nce ngiltere ve Fransa gibi "en fazla msaadeye mazhar" devletlere tand tm ayrcalklardan aynen yararlanacakt. Doal olarak, Osmanl tccarlanna da ayn haklar Rusya'da tannyordu. Rusya'nn stanbul'daki diplomatik baars da en az bunlar kadar nemlidir. Rusya, bundan byle stanbul'da srekli bir bykeli tarafndan temsil edilecekti. Ayrca, Rusya, bykelisinin kendi zel ibadet yeri dnda, stanbul'da bir Grek Ortodoks Kilisesi de ina edebilecek ve bu Kilise bykelinin koruyuculuunda bulunacakt. stelik, Osmanl hkmeti, Rus yurttalarnn Kuds ve teki kutsal yerlere yapacaklar hac ve ziyaretlere izin verecek ve Sultan Hristiyan Kilisesi ve dinini srekli koruyacakt. Rus bykelisi Ortodoks Kilisesi'nin her trl temsilini de zerine alm bulunuyordu ve Osmanl hkmeti bu konudaki istekleri komu ve itenlikle dost olan bir devletin ricas olarak kabul edecekti. Bu maddeler, Rusya'nn Osmanl iilerine, sonu Krm savama kadar varacak olan mdahalelerinin de temeli olmutur. Bundan byle, Osmanl devletinin gl kuzey komusu, kendini Osmanl iilerine kanma konusunda stn bir hakka sahip sayacaktr. Bu maddelerdeki dnlere baklacak olursa, Kk Kaynarca'nn Rus diplomasisinin gerekten parlak bir zaferi olduu ve Osmanl diplomasisinin de ne duruma geldii aka ortaya kacaktr. Osmanl devletinin dalmas srecinde ikinci adm, Rusya'dan deil, Avusturya'dan geldi. Avusturya'nn bunu baarmadaki yntemi gerekten ilgintir. Bu devlet, toprak ve nfus olarak Polonya'nn paylalmasnda aslan payn alm olmasna ramen, payndan honut deildi. Dolaysyla, Kk Kaynarca antlamasnn imzalanmasndan hemen sonra Osmanl topra olan Bukovina'y eline geirdi ve Osmanl devleti de bu oldu-bittiyi kabul etmek zorunda kald. 7 Mays 1775 tarihinde imzalanan bir antlama ile bu ilhak resm hale geldi. Dolaysyla, tam bir "kapt-kat" oyunuyla, Avusturya, Rusya'nn uzun ve ykc bir sava sonucu elde ettii topraklardan daha byk bir paray eline geirmi oluyordu. Daha 94

JfJl^S-'.-

da ilginci, Bukovina baars Viyana ile St. Petersburg arasnda sk bir dostluun da kurulmasna yol at ve iki devlet 1775 ile 1792 tarihleri arasnda Osmanl devletine kar mttefik olarak hareket ettiler. Osmanllar iin sava, bir ncekinden de kt gitti. Bu arada I. Abdlhamit lm ve yerine yeeni III. Selim gemiti. 1790'da da Habsburg mparatoru Joseph ld ve tahta kardei Leopold oturdu. Yeni mparator, Osmanl devletinin daha da zayflamasnn Avusturya iin yararl olmayacan dndnden, 1790 tarihinde sava ncesi statkosuna dn ieren bir barla savatan ekildi. Ancak, Rusya'nn Osmanl devletine kar ilerlemesi sryordu. Bu srada iin iine ngiltere'nin de girdii grlyor. Tm 18. yzyl boyunca ngiltere'nin d politikas, asl rakip olarak deerlendirdii Fransa'ya kar arlk olmak zere Rusya'ya meylediyor ve bu devletin Osmanllara kar genilemesine de gz yumuyordu. Ayrca, Rusya ile ticareti, Osmanl devletiyle olandan ok daha fazlayd. Ancak, Fransz Devrimi ile birlikte Avrupa'da g dengesi deimi ve Rus tehdidi ok ak bir biimde ortaya kmt. Bu gelimelerin sonucu olarak, ngiltere'nin Rus yanls politikas deiti ve 1790 tarihinde ngiltere, Prusya ve Hollanda arasnda Osmanl devletinin toprak btnlnn korunmas amacyla bir ittifak yapld. Bu Avrupa basksnn sonucu 1791 tarihli Ya bardr. Bununla Rusya Dinyeper ile Bu akarsular arasnda kalan topraklar eline geirdi. VII. TANZMATA KADAR DPLOMAS VE RGT

17. yzyln sonu ile 18. yzyln banda Osmanl devleti Avrupa ile greli olarak rahat ilikiler iine girmiti. Karlofa Antlamasnn imzalanmasndan alt ay sonra onaylanmas byk ve gsterili seremonilerle olmutu. Bu, dosta ilikilere yol am ve bir yanda Osmanl hkmeti ile te yanda Avrupa devletleri arasnda, ncekilere gre daha srekli diplomatik temsilcilerin teatisi ile sonulanmtr. Eskiden belirli vesilelerle ve ancak ksa srelerle Avrupa bakentlerinde bulunan Osmanl diplomatlar imdi daha uzun sreler Avrupa'da bulunuyor, Bat uygarln daha yakndan reniyor ve Bat'nm yalnz kltr yaamna deil, ayn zamanda hkmet sisteminin ileyiine de ilgi duyuyorlard. rnein, Avusturya'ya yeni Osmanl elisi olan brahim Paa, Viyana kuatmasnda asker grevde bulunmu deerli bir devlet adam ve askerdi; imdi Viyana'ya ok deerli armaanlarla bir "diplomat olarak giriyordu", istanbul'da ise, Avusturya elisi, Sultan'm huzuruna kabul edilmeden nce, erefine veri95

len yemekte kendisine Boaz'da yakalanm balk kzartmas verilmiti ve bu teki elilerin ouna lyk grlmeyen bir ziyafetti (Kinross, 1972: 366). ngiltere'nin yeni bykelisi Sir Robert Sutton daha nce Karlofa barnn yazlmasnda yardmda bulunmutu. Bu hizmetinden dolay Sultan tarafndan ok scak bir biimde karland. Osmanl devletinin "dman" says azalm, diplomatik karlamalarda daha nce grlen arlklar torpillenmee balamt. Ama yine de, Karlofa'y imzalamayan, bunun yerine iki yllk brakmaya yanaan ve bunun yenilenmesi iin bir sava gemisi iinde meydan okurcasna stanbul'a gelen Rus elisine kar dosta duygular ve muameleden sz edilemez. 18. yzylda Osmanl devletinin Avrupa devletleriyle ilikilerinde bir "silah" olarak savan yerini diplomasinin ald grlyor. Osmanllar artk Avrupa'daki rollerinin savunma olduunu ve bunun iin de mttefiklere ihtiyalar bulunduunu anlamlardr. Bu gelimelerin sonucu ise, Avrupa lkelerinin geleneklerine uygun olarak, stanbul'da srekli diplomasi sisteminin kurulmasdr. Karlofa Antlamasna kadar, Hristiyan Avrupa'ya giren bir Mslman devlet olarak, Osmanl imparatorluunun diplomasisi tek tarafl ve karlkllk esasna dayanmayan bir uygulamalar btnyd. Devletler arasndaki hukuk kurallaryla uyumayan bir biimde ve biraz da Avrupa devletlerinin hor grlmesinin sonucu, bu devletlerin gnderdii bykeliler zaman zaman kabul edilmi olmakla birlikte, Osmanl devleti srekli bykeli gndermemiti. Bu sistemin, devletin Avrupa'da dirik ve genileyici bir g olduu dnemlerde iyi ilemedii sylenemez. Ancak, imdi, Avrupa devletleriyle diplomatik ilikiler nem kazand iin, bu "karlksz diplomasi" Osmanllar "izole" etmiti. Dolaysyla, devlet Avrupa devletleriyle ilikilerinde gsz bir temelden hareket etmek zorundayd. erde, d ilikileri sistematik bir biimde plnlayacak bir merkezi rgt olmad gibi, darda da devletin uluslararas karlarn tutarl bir biimde koruyacak srekli elileri bulunmuyordu. Ayrca, stanbul'daki yabanc elilerin de ii kolay deildi. Onlar da yeterli iletiimin olmamas, Osmanl yaants iine girememeleri ve en nemlisi, kendilerinin Trke ve Osmanl yetkililerinin de Avrupa dillerini bilmemeleri dolaysyla, ok zor durumdaydlar. 1699 ylnda, yani Karlofa ile birlikte Bab- Al'de Tercme Odas'nn kurulmasyla biraz olsun rahatladlar. Bu odann memurlar genellikle Yunan ticaret topluluunun iinden seilmekteydi. 18. yzylla birlikte, Osmanl hkmetine "Bab- Al" (Sublime Port) denilmee balanmtr. Bu, Avrupa monarilerinde daha ok court deni96

len hkmeti genel olarak anlatan bir g merkezidir. Osmanllarda sultann sarayna verilen birok ad bulunmasna ramen, zamanla hkmet hizmetlerinin yaygnlamas ve farkllklar gstermesiyle, nceleri Avrupallar tarafndan esnek bir biimde kullamlmaa balanm ve daha sonra "Osmanl hkmeti"nin yerine gemitir. Daha zgl olarak, Bab- Al, herhangi bir kapya deil, belirli bir binaya ya da zamanla temel ynetimle ilgili binalarn tmne verilen ad olmutur. 19. yzyln balarnda ise ok zgl bir anlam kazand: Sultann sarayna bitiik, sadrazamn makamn, oturduu yeri ve onun hemen altndaki grevlilerin alma yerlerini ieren ve sadrazamn divannn toplanma yeri. Bab- Al'nin olumasyla birlikte, doal olarak yazma hizmetleri de nem kazanmaa balad. Bu hizmetler Saray'daki Saltanat Divanndan alnarak, ba olan Reis l-Kttap'la birlikte Bab- Al'ye tand. nceleri Bab- Al'de drt nemli daire gryoruz (Findley, 1980: 55-6): Adl ilerle ilgili olan avuba, sadrazamn yardmcs durumunda bulunan Khyabey, Reislkttap ve Vakanvis. 18. yzyln sonlarna doru yukardaki dairelerin Reislkttap'n denetimi altna girdii grlyor. Bu, Reislkttap'n ilevlerinde nemli bir niteliksel deiiklie baldr. nceleri, yalnz yabanc hkmdarlarla yazma ve antlamalarn kayda geirilmesi ile grevli olan Reislkttap, gerilemekte olan imparatorluun diplomatik ilerinin younluu ve ciddiyeti arttka, diplomasi faaliyetlerinin de merkezi durumuna gelmitir. Bylece, Reislkttap zamanla bir cins "dileri bakan" olmu ve dairesinin nemi de artmtr. 19. yzylla birlikte, gerek Osmanl devletinde ve gerekse Avrupa'da, imparatorluun varln srdrmesinin, yalnz asker yeteneklerine deil, ayn zamanda Avrupa'nn byk devletleriyle ilikilerinde diplomasiyi etkin bir biimde kullanarak, amalarm diplomatik aralarla da gerekletirmesine dayand anlalmaa baland. Bu durum zellikle 1829 tarihli Edirne barndan sonra tm akl ile ortaya kt. Hele, Mehmet Ali bunalmnn imparatorluu iine soktuu g durumdan Avrupa devletlerinin ortak tutumunun kurtarmas, artk diplomasiyi devletin vazgeilmez bir arac durumuna getirdi.

imparatorluk Avrupa devletlerinin ortak desteine bal kald srece, devletin asl gereksinim duyduu kiilerin, asker nderlerden ok, Avrupallar ile ilikileri iyi bilen ve bu lkelerle ibirliinin dayand eitli reformlar gerekletirebilecek nitelikte devlet adamlar olduu anlald. Bunu salayacak makam askeriye olmayacana gre, Reislkttap'n dairesi artan bir nem kazand. 1908 olaylarnn da gsterdii gibi, gerek Osmanl ve gerek Cumhuriyet dneminde askerin devlet yaant, 97

smdaki yerinin kolay kolay ortadan kalkmad anlalmsa da, 19. yzyln son on ylna kadar, uluslararas politikann zel nitelii devletin d ilikilerinde askerlerin etkisinin azalmas sonucunu dourmutur. Gerekten, sz konusu dnem, asker ve dini kuruluun gerilemesine ve saray ile reislkttaplk hizmetlerinin nem kazanmasna tank oldu> zet olarak, bu gelimenin nedenleri yle sralanabilir (Findley, 1980: 67): (i) Hkmet kurumlarndaki farkllamann sonucu olarak yeni Bab- Al yrtme merkezinin ortaya kmas; (ii) asker-din kuruluun nemini yava yava yitirmesinin yaratt yeni ykselme olanaklar; (iii) din gelenein deien dnya koullarnda artk rehber olamamas ve (iv) Osmanl devletinin yabanc lkelerle ilikilerinde artk asker gcne tam anlam ile gvenememesinin sonucu olarak reislkttaplk hizmetlerine artan bir gereksinimin ortaya kmas. Reislkttapln altnda Divan- Hmyn Kalemi ve onun banda Beyiiki bulunmaktayd. 18. yzyla kadar bu makam "kalem" denen blme ayrlmt. Bunlardan Beylik blmnn grevleri uydu: Yasalarn, Mslman olmayan tebann hukuksal statsne ilikin kurallarn, yabanc lkelerle yaplan antlasmaarn ve verilen ayrcalklarn kayd ve bunlara uyulup uyulmadnn anlalmas iin gereken tedbirlerin alnmas. Tahvil kalemi, eitli tayinlerin zabtlarnn tutulmas ile urar, has, tmar ve zeamet gibi toprak ayrcalklar verir ve bunlardan doan geliri tayan tahvil tezkeresi karrd. Rus kalemi ise, rus denilen rtbelerin verilmesi iiyle uramaktayd. Bu kalem bir yazma kalemi olmakla birlikte, asl grevi din eitimim bitirmi olanlar rus snavna sokarak, onlar din kuruluun eitli kademelerine tayin etmekti (Findley, 1980: 76). Grlecei gibi, ilkel bir dileri bakan durumunda olan reislkttap, aslnda din ilerinden dilerine, toprak ilerinden antlamalarn kaydna ve denetimine kadar geni bir hkmet alannda sz sahibiydi. Yetkileri bununla da kalmyordu. Divan- Hmyn Kalemi'nden baka, reislkttapla bal bir baka daire Divan- Hmayun Tercman'yd. Bu tercmanlar nceleri saraydaki divana hizmet etmekteydiler. Ancak, Bab- Al'nin nem kazanmas ve saray divanmn nemini yitirmesi ile birlikte, tercmanlar da yeni ynetim merkezine tand. Reislkttap yava yava d ilikilere bakan biri olunca, tercmanlara da onun makamnn elemanlar gzyle baklmaa baland. 17. yzyln ortalarndan 1821 tarihine kadar bu grev stanbul'daki Yunan ailelerinin tekelinde kalmtr. Bunlar, tm yabanc dildeki belgeleri tercme etmekteydi. Resmi grmelerde Avrupa elilerinin demelerini sadrazam ya da sultana evirirlerdi. Kapal almalarda ise reislkttabm sylediklerini yabanc diplomatlara evirirlerdi. Tercman, Avrupal diplomatlar ziyaret eden tek 98

Osmanl memuruydu. Ksaca, d ilerin yrtlmesinde reislkttaptan sonra en nemli memur haline gelmiti (Findley, 1980: 77-8). Reislkttaplk kaleminde bir baka makam, Mektub-i Sadr- Al'dir. Ksa sylenii ile Mektupu, sadrazamn haberleme sekreteriydi. Kendisine, gelen ve giden mektuplarla ilgili olarak sadrazamn zel sekreteri gzyle baklabilir. Sadrazamla bu denli yakn ilikisi olmakla birlikte, reislkttaplkta da nemli grevleri vard. Reisilkttapln bir baka kalemi, Amed denen ve alc ya da kabul edici olarak anlatabileceimiz broydu. 1777 ylnda kurulmu olup, reislkttapn zel sekreteri statsndeydi. Grevi, sadrazamn yabanc lkelere gnderecei ve saraya sunaca belgelerin hazrlanmasyd. Alc, ayn zamanda reislkttapm yabanc diplomatlarla yapt toplantlarda hazr bulunurdu ve onun lkede bulunan yabanc diplomat ve konsoloslarla haberlemesinden sorumluydu. Divan- Hmyn Tercmanlarnn hemen hepsinin Mslman olmayanlardan olumasnn nedeni, Osmanl ynetici ve aydnlarnn daha ok Arapa ve Farsa bilmeleri ve ok aznn Bat dilleriyle aina olmasdr. Bilenler de zaten bu grevi stlenmek istememilerdir. Hristiyanlktan dnmelerin yerine Yunanllarn bu greve gelmelerinin nedeni, ite Mslmanlarn bu kltrel eilimleri ve stanbul'da bir cins Yunan "tccar aristokrasisinin domasdr. Kentin Fener blgesinde oturan bu aristokratlar (Fenerli Rumlar), grevlerinden elde ettikleri geliri, ailelerinin genilemesi ve zenginlemesi, Yunan kltrn renme ve glendirme ile hem Ortodoks hem de Osmanl hkmet sisteminde g ve statlerini arttrmak iin kullanmlardr (Findley, 1980: 92). Bunlarn bazlar ok nl de olmulardr. rnein, Alexander Mavrocordato, Kprl Ahmet Paa'ya hizmet etmi ve Karlofa bar grmelerinde kilit bir rol oynamt. Fenerli Rumlar zamanla siyasal grevler de almaa baladlar. rnein, Eflk ve Budan gibi bal prenslikler Bab- Al'de iki tane Yunanl "Kap Khyas" tarafndan temsil edilirlerdi. Yunanl Rumlar bu siyasal grevlerini Bizans emperyalizminin "megali ideas"n yeniden canlandrmak iin de kullanmlardr (Findley, 1980: 93).

99

Drdnc Blm
YALININ AVRUPA'DA GERLEMES
I. GERLEME NEDENLER

Osmanl devletinin gerileme ve giderek paralanma nedenleri ok ve karmaktr. Birbiriyle etki-tepki ilikisi iinde dnldnde baz nedenler kategorisi, bu bir zamanlarn gl ve geni imparatorluunun, sonunda ykmna kadar varacak temel zayflklarn ortaya koyabilir (Sander: 1984: 208-11):

Hereyden nce, daha nce de ksaca deinildii gibi, Osmanl devleti, Avrupa'da Rnesans ve Reformasyon dnemlerini izleyen Aydnlatma ag'nn ada dnceleri, yeni teknolojik bulular ve bunlarn sonucunda ortaya kan endstri devriminden uzak kalmtr. Avrupa'da Fransz devrimini gerekletiren ulusal burjuva snf, Osmanl devletinin ekonomik yaps iinde oluamamtr. 19. yzyln ortalarnda bunun clz bir kopyas belirmise de, ilerde de deinilecei gibi, bu snf aznlklardan olumu ve "ibirliki burjuvazi" niteliini kazanmtr. Nasl lkenin d ilikilerinde son derece nemli ve gizli olmas gereken grevler Fenerli Rumlarn elinde kalmsa, devletin snrlar iindeki ticaret, ihracat ve ithalat, yine Yunanllarn, Yahudilerin, Ermenilerin ve Kuzey Afrika Araplarnn tekeline braklmtr. Bunlar da genellikle bal bulunduklar devletin karlar dorultusunda almlardr. stelik, stanbul, Atina ve Selanik'te younlaan aznlk tccarlar, 19. yzyla kadar yabanc rekabete kar gmrk duvarlaryla da korunmular ve bylece devlet iindeki ekonomik zenginlik aznlklarn elinde birikmitir. Osmanl yksek dzey yneticileri ise, yine 19. yzyln ortalarna kadar, stanbul'daki hazineye vergi, fetih ganimetleri ve gelirinin aknn srdrlmesi dnda, bu uzun vadede ykc gelimelerle yakndan ilgilenmemi ya da ilgilenememilerdir. 19. yzyln ortalarndan sonra durumun vehametine varan sultanlar ve st kademe yneticileri ortaya kacaksa da, bunlarn aldklar ' 101

tedbirler ya ok ge olduundan sonu vermeyecek ya da srklenilen savalardan mttefiklere verilen dnlerle, alman tedbirler sulandrlacaktr.

Endstri devriminin sonucunda Avrupa devletlerinin ordular tarafndan gerekletirilen byk teknik ve lojistik basanlar, Osmanl yneticilerince ok ge ve etkisiz biimde izlenmitir. Byk lde bu yzden, Osmanl ordusu, 19. yzyl boyunca girdii hemen hemen her savatan yenik kmtr. Bunda, daha nce eitli yerlerde deinildii gibi, Yenieri ocann yozlamasnn da pay byk olmutur. 19. yzyla gelindiinde, genel olarak asker brokrasinin ve zel olarak Yenierilerin gcn salayan iki temel ilke terkedildi: emeklilikten nce evlenme yasa ve herhangi bir el sanat ya da ticaretle ilgilenmeme. III. Murat, Yenierilerin siyasal amalar iin kullanlabileceini anlam ve oca yolsuzlua itmek istemiti. rnein 1582'de eitim grmemilerin de ocak saflarna girmelerine izin vermiti. IV. Murat ise, Mslman ocuklar Yenieri olarak yetitirmee balamt. Bylece, 18. yzylla birlikte, Yenierilik babadan oula geen bir meslek olmaa balamt. Ticarete de atlan Yenieriler, ok gemeden lonca rgtleri ve bu rgt yelerinin karlar ve ballklar ile zdeme eilimi gstermilerdir (Heper, 1974: 49). . Ayrca, Yenieri ocann ball belirli bir siyasal kuruma deil, Osmanl sultanna idi. Savalarda srekli ordusunun banda bulunan yetenekli sultanlar dneminde, devlete asker ynden byk yararlar salayan ocak, sultanlarn saraya kapanmas ve imparatorluun genel knts iinde yozlam ve sultandan bamsz, istedii an ayaklanp dnler alan ve hatta sultanlar drp tahta oturtan "anari yuvalar" haline gelmitir. Ocak, 1826 ylnda Sultan II. Mahmut tarafndan ortadan kaldrlm ve bylece olumsuz bir unsur bertaraf edilmise de, Avrupa sava teknolojisindeki gelimeleri ok gerilerden izleyen Osmanl ordusu, tm iyi niyetli abalara ramen, an gereklerine uygun bir biimde modernletirilememi, kaldrlan Yenieri ocann yeri doldurulamamtr.

Fransz devriminin Avrupa sahnesine daha bir iddetle sunduu ulusuluk ve ulus-devlet olma hareketi, Avrupa'nn ortasnda iki byk devlete, yani talya ile Almanya'ya, ulusal birliklerini armaan ederken, Avrupa'nn daha dousuna yaylarak, Osmanl devletinin Balkan ve Ortadou'daki topraklarnda yaayan uluslarn, bamszlklarn alp devletten ayrlmalar sonucunu dourmutur. Bylece, 19. yzylda, Osmanl tmparator102 . ^

luu iindeki aznlklarn teker teker bamszlklarn almalaryla, devletin paralanma sreci de balamtr. Burada, Avrupa tarihi asndan nemli ve Bat kaynaklarnda pek zerinde durulmayan bir noktaya deinmek gerekiyor. Osmanl devletinin temelde teokratik bir devlet olduunda kuku yoktur. Ancak, Osmanl ynetiminin hogrsz olduu ve aznlklar bask altnda tuttuu, merkezi ynetimin bozulup baz yerel yneticilerin keyfi hareket etmee baladklar 19. yzylda bile, genel bir uygulama olarak ileri srlemez. zerinde egemenlik kurulan lkelerden devletin maddi ihtiyalar geldii ve Osmanl hkmranl tannd srece, blgesel ynetimlere dorudan pek karlmam, kltrel ve dini bask uygulanmamtr. Bylece srdrlen blgesel zerkliin, baml lkelerdeki ulusal benliin srdrlmesine yardmc olduu sylenebilir. Dolaysyla, ulusuluk akm Dou Avrupa'ya geldii zaman, burada uygun bir ortam, dinlerini, dillerini ve ulusal benliklerini koruyan topluluklar bulmutur. Ama, hogrl ynetim, bu topluluklarn bamszlklarnn kazanlmasnda yardmc olurken, Osmanl imparatorluunun da paralanmasnda nemli bir etken haline gelmitir. Ksaca, Dou Avrupa ve Balkanlar'da Yunanistan, Romanya, Bulgaristan, Yugoslavya ve Arnavutluk gibi lkelerin, bamszlklarn kazanmalarndan hemen sonra kolaylkla Avrupa sisteminde ulus-devlet olarak yer almalarnda ve ulusal btnlklerini korumu olmalarnda, Osmanl ynetim anlaynn hogrs, herhalde azmsanmayacak bir rol oynamtr. Avrupa'nn emperyalist devletlerinin elinden kurtulan teki ktalardaki devletlerin ulusal, kltrel ve ekonomik btnlk konularndaki glkleri bugn bile ortadadr. Baz Avrupal tarihilerin dillerinden drmedikleri "Osmanl Dou despotizminin baskcl" iddialarna kar, bundan anlaml bir kant bulunamaz.

Osmanl yksek kademe yneticilerinin lkenin karlat sorunlar braknz zecek, daha anlayamayacak kiiler olmas, merkezi otoritenin ypranmas sonucunu dourmu ve gerek ynetim eyalet beylerinin, valilerin ve paalarn eline gemitir. 19. yzyln ilk otuz yl iinde stanbul, Kavalal Mehmet Ali Paa gibi asi valilerini yola getirmee alacak ve bu aba iinde daha da zayflayp, Avrupa'nn gl devletlerinin desteine karlk, uzun vadede ykc sonular douracak dnler vermek durumunda kalacaktr. Yzyln ortalarna doru merkezi hkmet otoritesinin glendirilmesi iin eitli nlemler alnacaksa da, bu, devleti paralanmaktan kurtaramayacaktr. . 103

Merkezi otoritenin zayflamasnn nemli bir sonucu, vergi sistemindeki bozulma oldu. Hazine mal gelir kaynaklar "iltizam" ad altnda ve belirli bir cret karlnda, kiilere ve zellikle Yahudi ve Rumlara satld. Bunlar, "dedikleri parann karln fazlasyla karmak istediklerinden, vergi ykmls zerindeki bask artt, "mltezimlerin" yolsuzluklaryla hazine fakirleti ve bylece ksr bir dng iinde merkezi ynetim etkinliini yitirdi. Aslnda, merkezi ynetimin zayflamasnn ve paralanmann nemli bir nedeni, devletin gcnn en yksek noktaya kt ve snrlarnn en geniledii dnemlerde yatmaktadr. Osmanl devleti gibi, geni toprak paralarna yaylm hibir otokrasi, bylesine byk bir "kara imparatorluunun" ykn srekli tayamazd. stanbul'dan Cezayir, Macaristan ve Yemen'e kadar uzanan topraklarn fethi ve korunmas, esasl bir karlk alnmakszn, kaynaklarn bouna tketilmesi sonucunu dourdu. Belki, deniz stnlne dayanan uzun mesafeli ticaret bu a kapatabilirdi. Ama, daha nce de grld gibi, Osmanl devleti gcnn zirvesinde olduu zamanlarda bile, bylesine bir deniz stnlne ve ticaret olanana sahip olamamtr. Ksaca, merkezden ok uzakta bulunan toprak paralarnn elde tutulmas iin devletin harcad asker ve ekonomik kaynaklar, bu blgelerin Osmanl hazinesine katklarndan ok daha fazlasn alp gtrmlerdir.

Ekonomik ve mali durumun ktl, devletin paralanma nedenleri arasnda en nemlilerinden biridir. Biraz nce deinildii gibi, Osmanl toplumu bir endstri devrimi yaamamtr. Ekonomisi byk lde ufak iletme birimlerine dayanan devlet, 19. yzylda bir gibi genileyen kapitlasyonlar yznden, Avrupa devletlerinin ak pazar haline gelmi ve zaten emekleme dneminde bulunan endstrisini gelitirmek, ayaklar zerine kaldrmak olanana sahip olamamtr. in ilgin yn, devleti bu durumdan kurtarmak iin alman ekonomik tedbirlerin bazlar ile Batllamaya kar unsurlar arasnda olumsuz bir ban da kurulmu olmasdr. lerde ele alnaca gibi, Tanzimatm kii hak ve hrriyetlerinde salad eitlik ilkesi, genellikle aznlklara yarar salamtr. Bir yandan "milletler", yani din siyasal topluluklar ek bamszlklar kazanmlar, te yandan da yeni ekonomik tedbirler birinci derecede aznlk tccar ve i adamlarnn iine yaramtr. Ekonomik konulardaki bilgisizlik yznden, bu gelimelere tepki dinsel bir nitelie brnmtr. Dolaysyla, bozuk mali ve ekonomik dzenin sokaktaki adama ykledii ek klfetler ile, halk tarafndan "gvurlama" olarak gr104 ' .

len Batllama hareketleri arasnda ba da kurulmu oluyordu (Heper, 1974: 72). stelik, Osmanl devleti Rusya ile yapt savalarn mal ykn d yardm ve kredilerle hafifletmee alnca, ortaya bir de "d borlar sorunu" km ve Osmanl maliyesi, brakn alm olduu borlan, bunlarn faizlerini bile deyemeyecek duruma dmtr. Bu yzden de ekonomisi, byk lde, bor veren Avrupa devletlerinin denetimi altna girmitir. lerde grlecei gibi, ttihat ve Terakki ynetiminin en byk ura, kapitlasyonlarn kaldrlmas ynnde olacak ve bu ama tam olarak ancak Trk ulusal kurtulu sava sonrasnda gerekleecektir. Hatta, Osmanl devletinin 1. Dnya Sava'nda Almanya'nn mttefiki olarak savaa katlmasn salayan bir neden de, galip gelinmesi durumunda ngiltere ve Fransa'ya verilen bu ayrcalklarn kaldrlmas umududur. 6 Osmanl devletinin teokratik bir nitelik gstermesi, yani devletin din., dinin de devlet ilerine karmas, reform ve yenilik hareketlerini baltalamtr. Ayrca, slamiyetin o zamanki dini retisi, insana evresini aratrp, her alanda etkin bir yaam srdrmekten ok, i dnyasn zenginletirmeyi tlemekteydi. Tarihi Enver Ziya Karal'n deyiiyle,
"slm eitimi, tabiat ve cemiyet olaylarn zmeyi hedef tutmaktan ok, kiinin i alemini, din ve edebiyat bilgileriyle sslemekteydi... (Avrupa insan, 18. yzylda doann yasalarn bulup, bunlar retime uygulamaa balarken) medreselerde yetien ve ulema adn tayan Osmanl bilginleri, Aristo devrini bir saman p gememi durumda idiler".

Osmanl devletinin bamszlk ve toprak btnln korumay d politikasnn temel ta yapan Avusturya Babakan Metternich de Osmanl devletinin gerilemesini farkl bir yerde aramamaktadr. 1834 ylnda unlar sylyor:
"Trk imparatorluunun tarihi incelendiinde, ok temel ve srekli bir zayflk kaynana sahip olduu kolaylkla grlyor. Bu imparatorluk, geni topraklar ynetmektedir ama gl deildir. ok verimli topraklara sahiptir ama zengin deildir. Coraf konumu ok uygundur ama ticareti yoktur. Askerleri lmeyi bilir ama savamay bilmemektedir. Nasl olur da hkmetmek isteyen Mslman gururunun artk hkmedecek gc yoktur?... Siyasal dnceler bu soruya cevap veremiyor. Toplant salonlar ve asker byk birlikler ok az eyi aklyor; aslnda bozukluun kkeni ok derinlerde. Islmiyette temel bir durgunluk ve dolaysyla rme vardr. Trk imparatorluunda insan zeks, lks ve fizik zevkler tarafndan ortadan kaldrlmtr... Trk imparatorluu Trk olduu iin deil, Mslman olduu iin kmektedir. Onun yerine bir Arap imparatorluu koysanz da birey deimez. Ayn rme kaynaklar devam edecektir" (Sauvigny, 1962: 247-8). 105

Metternich'in deerlendirmesinde baz zorlama ve arlklar olduu ileri srlebilir. Ancak, daha nce de belirtildii gibi, slm dnyasnn 16. yzylda karlat sorunlar 19. yzyla gelindiinde hl zememi olduu, duraanlat ve dolaysyla temel zayflnn srd ve kolay kolay da ortadan kaldrlamayaca nsezisi dorudur.

Rusya'nn Osmanl topraklar zerinde genileme ve Boazlar yoluyla ak denizlere ulama politikas ile, ilerde grlecei gibi, ngiltere'nin 1878 ylndan sonra Osmanl devletini paralayp bamsz siyasal birimlere ayrma politikasna balamas da, imparatorluun zayflayp yklmasnda etkili oldu. ngiltere, Rusya ve Fransa gibi Avrupa'nn byk devletleri, bu emellerini gerekletirmek iin, imparatorluk iindeki ulusal ve dinsel aznlklar bamszlk yolunda kkrtp desteklemiler ve eitli Hristiyan ve Mslman mezheplerin koruyuculuunu stlenerek devleti iten ykmak istemilerdir. Byk lde bu yzden, yalnz 19. yzyl iinde drt tane Osmanl-Rus savann ktn belirtmek, konuyu aydnlatmak iin yeterli olsa gerektir.
8 .

Osmanl devleti, 1798 ylnda Napolyon'un Msr seferinden balamak ve tm 19. yzyl boyunca srdrlmek zere, d politikada bir "denge politikas" izledi. Devletin giderek zayflayp asker gcne gvenenemesinden temelini alan bu politika, siyasal bamszln ve toprak btnln srdrmek iin, Avrupa'nn byk devletleri arasndaki kar atmalarndan yararlanarak, d politikadaki arl u ya da bu devlete ya da devletler kmesine- vermek olarak tanmlanabilir. Gerekten, Osmanl devleti 1798'den balayarak eitli dnemlerde, Rusya'ya kar ngiltere'ye, Fransa'ya kar Rusya ve ngiltere'ye, ngiltere, Fransa ve Rusya lsne kar Almanya'ya dayanmak yolunu tutmutur. ok kaba biimde zetlemek gerekirse, 1798'den 1878 ylma kadar ngiltere'ye ve bu tarihten sonra Almanya'ya dayanlmtr. 19. yzylda Osmanl devletinin d politika gelimeleri bu ereve iinde deerlendirilmelidir. II. FRANSIZ DEVRMNN ETKLER
1. Devrimin Temel lkeleri ve slm Dnyas

Fransz devrimi gibi, btn 19. ve 20. yzyln nemli olaylarna damgasn vuran, modern an belki de en nemli "patlamas" zerinde burada aklayc bilgiler vermek gerekmez. Ancak, bu devrimin Osmanl
106 , ' " ' ' ' '

devletindeki etkilerinin aratrlmasnda (Lewis, 1953: 105-25), uzun vadeli temel niteliklerinin ortaya konmas ve bunlarn Osmanl devlet ve toplum yaantsndaki yansmalarnn belirlenmesi yararl olacaktr. Fransz devriminin tm dnyadaki uzun sreli etkisi, ancak lik niteliiyle aklanabilir. Bu devrim entellektel anlatmn dini olmayan terimlerle yapan, Avrupa'nn ilk byk toplumsal ayaklanmas, kent-devlet uygarlnn her alanda "iek amas" olan Rnesansn, byk bir ulus-devlette "ptrak" gibi almasdr. Bu adan bakldnda, likliin pek de kol gezmedii slm dnyasnda ve bu arada Osmanl devletinde tepki ile karlanm olmas gerekir. Ancak, ilgin bir eliki olarak, Fransz devriminin Hristiyan olmayan ve hatta Hristiyan-kart temasnn da grmezlikten gelinemeyen bir ekicilii vard. Yalnzca kuramsal olarak dnldnde, Mslman dnya, dini inanlarndan hi fedakrlk etmeden, onlar Hristiyanlkla hi karlatrmadan, Bat'nn gcnn srlarn bu devrim iinde ele geirebilir ya da en azndan baz kurum ve dncelerini kullanabilirdi, polaysyla, uzun vadede dnldnde, Bat'dan gelen yeni dnceler, Dou'da grup dayanmasnn temellerini sarsmaa, yeni ballk ve benlik kalplar yaratmaa ve yeni hevesler ortaya karmaa balad. Fransz devriminin "pandora kutusundan" kan bu dnceler, ok iyi bilindii gibi, szck ile zetlenebilir: zgrlk, eitlik ve ulusuluk. zgrlk, slmiyette eskiden hukuki bir terim olup, tutsakln aksini anlatmaktayd. Ancak, Fransz devrimini izleyen 19. yzyl iinde siyasal ierik de kazand: dardan glenmekte olan Avrupa emperyalizmine ve ierde koyulaan despotizme kar mcadele. Ama, ister d, ister i anlam olsun, her ikisine kar yrtlecek mcadele de, anayasa, temsili hkmet ve hukukun stnln, yani halkn ynetime katlmasn, bunlar da lik otorite ve buna uygun yasal dzenlemeler gerektiriyordu. Dolaysyla, Mustafa Kemal'in mcadelesine kadar, Fransz devriminin bu belki de en nemli ilkesi, slm dnyasnda yeerecek toprak bulamad. Eitlik, slm dnyasnda deiik bir anlam kazand. Avrupa toplumlarndakinin aksine, slm dnyasnda toplumsal ve ekonomik eitsizlik nemli bir ikayet konusu olmamt. slm toplumu, Fransz devrimi ncesi Avrupas'nn toplumsal snflarna ve kast ayrcalklarna sahip deildi. slm dnyasnn az gelimi ekonomisi, zengin ile fakir arasnda byk uurumlar yaratmamt. kisi arasndaki fark, toplumun "korporatif" yaps, slmiyetin ahlki ve yardmlama gelenei ile dolduruluyordu. Bu yzden, eitlik ilkesinin asl etkisi uluslar zerinde oldu. 19. yzyln sonu ve 20. yzyln balarnda Bat'nn ulusal "kendi kaderini kendinin tayin etme" (self-determination) ilkesi ile birleerek, uluslar arasnda eitlik anlamn kazand.
107

Ulusuluk ise, Batl anlamda ortak bir dil, rk ve topraa bal dayanma olarak tanmlandnda, slm dnyas iin ok yeni bir kavram deildi. Ancak, ulus, grup benliinin birincil temeli olamamt. slm dnyasnda grup dayanmasnn birincil temeli, ortak bir hanedanla (rnein, Memluk, Abbasi ve Osmanl hanedanlklar gibi) ballkla glendirilen belirli bir din cemaat iindeki inan kardeliiydi. Bu dnyada, tarihin yeni "misyonunu" tamamlayp, grup dayanmasnn en stn birimi olarak ulus-devlet kurma baarsn Mustafa Kemal gsterecektir. Dolaysyla, bu temel ilkelerin uzun sredeki etkileri dikkate alndnda, zellikle Osmanl devletinde grdmz 19. yzyln reform hareketlerinin z, Bat eitiminden geen ya da bu dncelerden etkilenen aydnlarn yeni bir lik ve siyasal ballk kalb yaratma yolundaki abalardr.
2. Devrimin Devleti Etkiledii Kanallar

Fransz devrimi, Osmanl toplumunu, askerlik alanndaki modernleme, diplomasi ve kurumlarnn gelimesi ile Fransa'nn kendine zg abalar olmak ze"re, ilk ikisi dolayl kanaldan etkilemitir. in aslna baklrsa, Fransa ile Osmanl devleti arasndaki asker ilikiler, 18. yzyln balarna kadar geri gider. Kanun Sultan Sleyman'n dostluk geleneinin devam olarak, I. Mahmut zamannda (1730-1754) Count de Bonneval, Fransa'dan Osmanl ordusuna general olarak gelmi ve daha sonra lkede kalarak Humbarac Ahmet Paa adyla asker alandaki hizmetleriyle n kazanmtr. Daha 1734'te Asker Mhendislik Okulu almsa da, faaliyeti uzun sre Yenieriler tarafndan engellenmitir. 1773 yl Osmanl devletinde donanma iin matematik okulunun alna tank oldu. III. Selim ise, tehizat, yetenek ve eitimde Osmanl ordusunu ada Bat ordularnn dzeyine getirmek iin asker reformlara (Shaw, 1965: 291-305; Karal, 1970: 61-5) ciddi bir biimde girien ilk Osmanl sultan saylabilir. lgin olan nokta, Fransz devriminin, III. Selim'in Fransz asker yardmna gvenmesini etkilememesidir. 1796 ylnda Fransa Bykelisi General Aubert du Bayet'nin stanbul'a bir sr asker uzman getirdii biliniyor (Lewis, 1953: 110). Osmanl devletinde Fransa'nn asker etkisi 1806'da Bykeli Sebastiani dneminde en yksek noktasna varmtr. Asker yeniliklerin sonucu, yeni bir toplumsal enin ortaya kmasdr: gen ordu ve donanma subaylar. Bu adamlar, cehaletin rahatl iinde "barbar" ve "zndk" Bat'y dikkate almayacak durumda deildiler. Tam aksine, hem eilimleri hem de grevlerini daha etkin bir biimde yapmalar uruna, tutucu ve gericilere kar yeniliklerin yannda olacaklardr. . 108

Ayn dnemde, III. Selim'in diplomasi alanndaki reformlar, Bat'ya, yani Fransz devriminin na ikinci pencereyi amtr. Daha nce de grld gibi, 18. yzyln sonuna kadar Osmanl devletinin yabanc lkelerde srekli diplomatik temsilcisi yoktu. Zaman zaman zgl amalarla zel misyonlar gnderilmekte, Bab- Al d lkelerle resm ilikilerinde, stanbul'da oturan bykelilerle temas kurmaktayd. Bu temaslarda bile devletin yerel Hristiyan tercmanlara (dragoman) dayandn grdk.. Ayrca, Osmanl yksek kademe memurlarnn pek az Bat dillerini bilmekteydi ve Avrupa ile dorudan deneyleri yoktu. III. Selim, Avrupa'nn nemli merkezlerinde srekli bykeli bulundurmak ynnde harekete getiinde bile, gnderilenler, eski ekole ait, Bat dillerini bilmeyen ve dnya grlerinde tutucu kiilerdi. Bunlar, gittikleri yerlerde ok az ey reniyorlar ve rendiklerinden de pek etkilenmiyorlard. Ancak, Osmanl diplomasisi asndan ilerde ok deiiklik yaratacak olan gelimeler de bu bykelilerle birlikte balad. Bunlarn yanlarnda gtrdkleri yardmclarnn asl grevleri, Avrupa dillerini ve toplumlarnn yaant biimlerini renmekti. Bu yardmclar, ilerde hem d, hem i politikada nemli makamlara gelecekler ve yenilik hareketlerinin de yrtcleri olacaklardr. rnein, ngiltere'deki bykelilikte birinci sekreter olan Mahmut Raif (lkeye dndnde ngiliz Mahmut) stanbul'a geldikten sonra, 1800-1805 tarihleri arasnda reislkttaplk yapm ve 1807'de askerleri Avrupa tipi niforma giymee ikna etmee alt bir srada, ayaklanma sonucu ldrlmtr. Yine darda bulunmu olan Amed Galip Efendi, daha sonra sadrazam da olmu ileri grl akll bir diplomatt. ok inanm bir reformcu olan Galip Efendi 19. yzyl Osmanl reformlarn gerekletiren siyasi ekoln kurucusu saylr (Lewis, 1953: 112; Karal, 1970: 46). nemli olan, bu giriimlerin, ani sonular elde etmekten ok, Avrupa'da oturan, dil renen ve Avrupa'da revata olan dnce akmlarna ak genlerin ortaya kmasn salamasdr. Bunlar, daha sonra Bab- Al'de de hizmet grm ve buradaki sivil brokratik hiyerari iinde, asker reformlar gerekletiren subaylar gibi, Bat eilimli bir "aznlk" oluturmulardr. Bat'ya nc pencereyi Fransa'nn zel abalar at. Fransa, zellikle devrimden sonra, hem genel "misyoner" heves, hem de yalnz kaldklar Avrupa'da hi olmazsa Osmanl desteini salamak amacyla, stanbul ve teki baz eyaletlere zel bir nem vermi ve sempati kazanmak istemitir. Ksaca, bu yakn ilginin amac, Fransz politikasna Osmanl desteini salamak ve Fransz devrimine de Osmanl sempatisini kazandrmakt. Bunun byle olduunu, stanbul'daki ilk cumhuriyeti bykelinin (Descorches, 1793-5; Verninac, 1795-6; du Bayet, 1796-7) faa109

liyetlerinden, aldklar ynergelerden ve anlarndan reniyoruz. Bykelilerin de mesleklerine devrimle balamlar, stanbul'da devrimin propagandasn yapmlar ve ayrca yayn faaliyetinde de bulunmulardr (Lewis, 1953: 114-5). zetlemek gereikrse, 18. yzyln sonlar ve 19. yzyln balarnn askeri nitelikte reformlar yeniliki asker brokrasiyi, ayn dnemin diplomatik reformlar ilerici sivil brokrasiyi, Fransa'nn kendi karlar iin yrtt zel abalar ise Franszca konuan aydn bir tabakay yaratm ve bu birarada, Osmanl devletinde gelecek reformlarn tam anlamyla yrtc "motoru" olmulardr. Sonu olarak, asker ve sivil brokratlar ile Trke konuan Fransz ve Franszca konuan Trkler, zellikle istanbul'da yeni ve atlmc bir grup oluturdular. Dnemin fikirleri ve beenileri aralarnda serbeste tartld ve devrimci Fransa'nn iyimser hevesi, rehberlik iin zaten Bat Avrupa'ya bakmakta olan yeni Trk kua arasnda derhal olumlu bir biimde karland. . 3. Devrimin Etkisi Devrim, Fransa'nn nemli olmayan bir i sorunu olarak deerlendirildiinde, nceleri Osmanl devletinde pek etkili olmad. st dzey yneticilerinin yorumlarna gre, bu patlama, Osmanl devletini hi ilgilendirmeyen ve Osmanl topraklarna giremeyecek bir Hristiyan sorunuydu. Hatta, Hristiyan devletlerin devrim savalar ile ilgilenmeleri ve bu yzden Osmanl devletini rahat brakmalar, Bab- Al'nin karna da olmutu. Bu yzden, Osmanl yneticileri Prusya ile Rusya'nn Fransz devrimine kar stanbul'da yrttkleri propagandaya hi kulak asmadlar ve devrim savalarnn dnda kalmay yelediler. Ancak, tam bir Osmanl ihtiyatyla, Prusya tarafndan tanlncaya kadar yeni Fransz ynetimini resmen tanmadlar. Dolaysyla, iki lke arasndaki ilikiler dostane olmakta devam etti. Hatta, III. Selim'in Fransa'daki yeni dzene sempati bile duyduu sylenebilir. Ne de olsa, Fransz devrimini gerekletiren burjuva snf, Osmanl ekonomik ve toplumsal yapsnn iinde olumamt. Dolaysyla, devrimin Osmanl toplumuna dorudan bir etkisi dnlemeyeceine gre, III. Selim'in taht da sallantda olamazd. ki lke arasndaki ticaret de devam etti ve hangi ynetim tarafndan gnderildiklerine baklmakszn, Fransz asker uzmanlar Osmanl devletinde iyi kabul grd. Ancak, iyi ilikiler uzun sreli olmad ve 17 Ekim 1797 tarihli Compo Formio antlamas ile Venedik topraklarnn bir blmn eline geiren Fransa ile Osmanl devleti ilikilerinde yeni bir dnem ald. Bu antlama 110

ile, lonya adalar ve Yunanistan-Arnavutluk kylarndaki baz blgeler Fransa'nn eline geti. imdi, Osmanl devletinin geleneksel dostu Fransa, ayn zamanda snr komusu olmutu ve dostluk bu ani deiikliin yaratt "oka" dayanamad. Ksa bir sre iinde, imparatorluun snrlan iinde zgrlk ve eitlik haykrlar, Helen uygarlnn eski an ve erefinin iade edilmesi, Mora ile Girit'in Osmanl devletinden ayrlmas gerektii gibi rktc haberler gelmee balad. Napolyon Rumlar merkez otoriteye kar kkrtyordu. Komutanlarna verdii bir emirde almalarnn amacm yle belirtiyordu: "Halk kazanmak iin elinizden geleni yapnz. Eer halkn bamszla eilimi varsa bamszlk duygusunu krkleyiniz. Yunanistan'da kabarmaa balayan milliyet taassubu, din taassubundan daha kuvvetli olacaktr" (Karal, 1970: 101). Bu gelimeler karsnda Fransa'nn istanbul'u rahatlatma yolundaki giriimleri sonu dourmad. 1798 ilkbaharnda Reislkttap Ahmet Atf Efendi, Divan tarafndan, siyasal durumla ilgili ve mttefiklerin Fransa'ya kar kurduklar koalisyona Osmanl devletinin de katlmas yolundaki davetleri hakknda bir rapor hazrlamakla grevlendirildi. Atf Efendi'ye gre, Fransz devrimi, teki Hristiyan Avrupa devletlerini olduu kadar Osmanl devletini de tehdit eden bir olayd. 1 Temmuz 1798'de Fransa'nn Msr'a saldrmas ve daha sonra Filistin'deki faaliyetleri Atf Efendi'yi hakl kard. Fransz devriminin Osmanl devletindeki etkileri konusunda ilgin olan udur: Fransa'da kraln idam edilmesi ve cumhuriyetin iln gibi Avrupa devletlerinin en ok tepkisini eken gelimeler, stanbul'da pek bir etki yapmamtr. Osmanl devletinin bu dnemlerinde bir hkmdarn ldrlmesi stanbul'daki yaamn olaan bir paras olduu gibi, Osmanllar yzyllar boyu Venedik ve Ragusa kent-devletleriyle yakn ilikileri dolaysyla cumhuriyeti kurululara alktlar ve yeni bir cumhuriyetin kurulmasnn tehdit edici bir taraf yoktu. Uzun vadede stanbul'u asl rahatsz eden, devrimin lik nitelii oldu. Kilise ile devletin ayrlmas, tm dini doktrinlerin yasaklanmas ve akln yceltilmesi tehlikeli dncelerdi. Franszlarn Hristiyanl reddederek slm dnyasna yaklatklar propagandas, nceleri biraz sempati ile karlanmsa da, zamanla Osmanl yneticileri bu dostluun geleneksel slmi dzen ve ilkelere ynelttii tehdidin farkna vardlar (Lewis, 1953: 123). Fransa Msr'dan ekildikten sonra siyasal dnceler yeniden stn geldi. 1805 ylndaki Napolyon zaferleri ve Avusturya ile Rusya gibi Osmanl devletinin en byk dmanlarnn uradklar yenilgiler III. Selim'in iine geliyordu; sonunda Napolyon'u imparator olarak tand. Ancak, Fransz devriminin zgrlk ve eitlik gibi ilkeleri, ksa vadede nemli bir etkide bulunmam olsa da, bir kere Osmanl topraklarna gir. 111

dikten sonra kk salmaa balad. Bu dnceler, 19. ve 20. yzyllarda Osmanl reform hareketlerinin ana temas haline geleceklerdir. III. KANADIN KIRILMASI: 19. YZYILIN LK OSMANLI-RUS SAVALARI 1. III. Selim Dneminde Genel Durum III. Selim 6 Nisan 1789 tarihinde Osmanl tahtna kt zaman, devlet gerekten byk tehlikelerle kar karya buluuyordu. Hereyden nce, yzyl kadar nce imzalanan Karlofa barlaryla Eflk ve Budan beylikleri dnda kalan Tuna'nn kuzeyindeki btn topraklar elden kmt. Artk, giderek glenmekte olan Avrupa devletlerine kar Osmanl devletinin Tuna'nn gneyini savunma olanaklar zayflamt. kinci olarak, 1774 tarihli Kk Kaynarca baryla Krm' ele geiren Rusya, Karadeniz'e tam anlam ile km ve elde kalan son Balkan beyliklerini de tehdit edecek bir duruma gelmiti. nc olarak, 1789 ylma gelindiinde, Ruslar, Akerman, Bender ve Hotsi gibi byk Dinyester kalelerini igal etmiler ve Besarabya ile Budan'a askerlerini sokmulard. Osmanlnn byk kuzey komusu, Avrupa'nn bir zamanlar grkemli, ama imdi kabuuna ekilmi bulunan Anka'snn kanadm krmaa hazrlanyordu. stelik, bir baka gl devlet de penesini teki kanada, yani Balkanlarn batsna atmaa balamt. Avusturya, Srbistan ve Bosna'y tehdit eder duruma gelmi ve Belgrad elden kmt. Artk, devletin, stanbul dahil Balkan topraklarn koruyacak gc kalmam gibi grnyordu. III. Selim bu tehditleri bir sre durdurmasn bildi. Tahta kt zaman 28 yanda olan Sultan, uzun bir sreden beri saraydaki ehzadeler arasndan kan sultanlarn hepsinden daha yetenekli, daha bilgili ve tecrbeliydi. ok gen yalarda Fransa Kral ile mektuplam ve Avrupa sorunlarna gittike artan bir ilgi gstermiti. 1792 yln izleyen bar ortamnn Avrupa'daki glkler yznden olduunu ve ok gemeden Avusturya ile Rusya'nn Osmanl devletine kar yeniden saldrya geeceklerini ok iyi biliyordu (Lewis, 1970: 39). Avrupa devletleri arasndaki anlamazlklardan ve Avusturya'nn i karklklarndan yararlanp, bu devletle itovi barn yapt. Bunu izleyerek, dikkatini ve enerjisini Rusya zerinde toplad ve 1792 tarihli Ya bar ile Ruslar, daha nce elde ettikleri yerleri terketmee zorlad. Btn bu gelimelerin sonunda, Tuna yeniden devletin batdaki, Dinyeper 112

ise doudaki Avrupa snrlan oldu. Dinyester ile Bu akarsular arasndaki topraklar yitirilmesine ramen, Eflk ile Budan ve Sfbistan ile Bosna Sultan'n ynetimi altnda kalmt. Son derece akll ve ileri grl bir hkmdar olan III. Selim, ksa sreli olarak deerlendirdii bu baarlaryla yetinecek kadar iyimser deildi. Daha nce de deinildii ve ilerde de grlecei gibi, Osmanl devletinin d politikasn plnlayp yrtecek temel kurulular rgtlemee balamt. Devlet, asker bakmdan zayfladna gre, toprak btnlnn ve bamszlnn korunmasnda artk diplomasi n plna kyordu. Dolaysyla, bu uzmanlktan anlayacak kiilerin yetitirilmesi ve diplomasi kurumlarnn gelitirilmesi gerekiyordu. '

III. Selim, "Nizam- Cedid Ordusu" ad altnda nemli saylabilecek asker yeniliklere de girimi ve bu yolda nemli yol da almt (Shaw, 1965: 302-5). 1806 ylna gelindiinde, zellikle Fransz subaylar tarafndan yetitirilen, erleri stanbul'daki isiz genlherden oluan ve Fransz silahlan kullanan Nizam- Cedid ordusu 25.000 askere sahipti. Bu ordu, ne yazk ki her savata etkili bir biimde kullanlamad. Ancak kullanld ender durumlarda da Yenierilere ve teki birliklere stnln aka gsterdi. 1799 ylnda bunlardan Gazze'ye gnderilen 700', kaleyi ele geirmek zere Napolyon'un nderliinde ilerleyen Fransz ordusunun durdurulmasnda, Ahmet Cezzar Paa'ya byk yardmlarda bulundular. 1800 ylnda ngiliz donanmas skenderiye'yi abluka altna aldnda, ngiliz birliiyle karaya kan 2.000 Nizam- Cedid askeri baaryla ablukay srdrm ve bir yl sonra da teslim olmalann salamt. Bundan sonraki alt yl iinde yeni ordu Trakya ve Makedonya'daki isyanlann bastmlmasnda snrl ama nemli hizmetlerde bulundu. Ancak, Yenierilerin srekli itirazlar ve ayaklanmalan yznden, Sultan yeni birlii stanbul'daki klalarnda tutmak zorunda kald ve bylece asl Osmanl ordusu etkisiz ve gvenilmez Yenierilerden olutu. Yeni birliin, ok ender durumlar hari, stanbul'da ve Yenierilerin savama azim ve becerilerinin ok eskilerde kalmas, ilerde greceimiz askeri yenilgilerin nemli nedenlerinden biridir. Ancak, bu sonucun alnmasnda Sultan'n da pay vardr. III. Selim'in en zayf, yan, inanlannda srar edecek yreklilie sahip olmamasyd. Tutucu muhalefet genileme eilimi gsteren bir bunalma yol atnda, kendisini kurtarmak iin reformcu eleri feda etmekten ekinmemitir. Bunun en iyi rnei, eitli olay ve basklar sonucunda Nizam- Cedid'i 1807 ylnda lavetmesidir. Nizam- Cedid deneyi ile aka ortaya kt ki, nemli asker, siyasal ve sosyo-ekonomik reformlarla birlikte gerekletirilmedii taktirde, yeni 113

bir ordu kurmann Bat Avrupa'dakilere benzer bir baar ans yoktu. Buna ramen, Nizam- Cedid Ordusu, 19. yzyldaki reform hareketleri zerinde nemli etki yapmtr. Nizam- Cedid'in gerekten talihsiz kaderi, varln srdren reformculara, gerici askeri birlikler ortadan kaldrlmadka ve reformlarn kapsam ve derinlii arttrlmadka, giriilecek yeniliklerin baar ansnn olmadn gsterdi. stelik, ilerde, Yenierilerin ortadan kaldrlmasndan sonra kurulan Asakir-i Mansure-i Muhammediye birliinin ekirdei, yine bu ordudan geriye kalanlar tarafndan oluturuldu. Temel rgtlenmesi ve usulleri eskisinin hemen hemen ayn idi. Bylece, bu reformcu Sultan'm ordusu gelecekteki asker reformlara rnek, ders ve model olarak, hepsinin ekirdeini oluturdu (Landen, 1970: 29-32). 2. Napolyon ve Osmanl-Rus Sava Napolyon'un 1798 ylnda Msr'a saldrmas sonucunda Osmanl devleti, Avrupa'nn gl devletleri kendisini yalnz braknca, Rusya ile bir ittifak imzalad (Karal, 1970: 31-3). Osmanl devletinin daha nce deinilen "denge politikas"nn balangc olan bu ittifak, ak hkmlerinde klsik bir asker yardmlamay ngryordu. Ancak, gizli hkmlerine gre, Napolyon'un igal ettii Yedi adann Franszlardan kurtarlmas iin, Rus donanmas Boazlar'dan serbeste geecek, ancak sava bittikten sonra Karadeniz'e dnecekti. Bu, sonraki gelimeler asndan son derece nemli bir noktadr, nk bununla Osmanl devleti uzun sreden beri izlemekte olduu "Boazlar'm kapall" ilkesinden ilk dn vermi oluyordu. Hatta, ar Rus basks altnda, 1805 ylnda imzalanan ikinci bir ittifakla, Rusya'ya verilmi olan dn geniletilecek ve bu devlete. Yedi adada bulunan askerleriyle ikmal balantsn salamak iin, bar zamannda da Boazlar'dan gei hakk tannacaktr. Osmanl-Rus ittifak Osmanl tarihinde byk bir nem tar. Resm bir ittifak kabul edilemeyecek olan 16. yzyln Osmanl-Fransz dostluu istisna edilecek olursa, Bab- Al, 1798 tarihine gelinceye kadar, uluslararas ilikilerde ittifaklar sistemine girmemi ve yalnzclk ilkesine bal kalmt. Dolaysyla, Osmanl-Rus ittifak, Osmanl devletinin Avrupa lkelerince benimsenmi olan d politika ilkelerine kaymas anlamn tayordu. Yani, daha nce de belirtildii gibi, Bab- Al, asker alandaki yetersizliini rtmek iin, bundan sonra Hristiyan devletlerle ittifaklar yapmak durumunda kalacaktr. ttifakn bir baka nemi, Avrupa politikasndaki etkisidir. Osmanl devletinde karlar olan devletler, artk Rusya'y ve daha da nemlisi Osmanl devletine yaklaabilecek bir Rusya'y dikkate alarak, Yakndou sorunlaryla daha yakndan ilgilenmee balayacaklardr (Karal, 1970: 34). 114

Rusya'ya Boazlar'da salanan stnlk, Hindistan yolunun gvenlii asndan en ok ngiltere'yi ilgilendirmi ve bu tarihten sonra Boazlar'm kapall ilkesine balanarak, bu durumu uluslararas bir ykmllk haline getirmee almtr. Bylece, Osmanl devletinin bana, tm yzyl boyunca srmek zere, bir de Boazlar sorunu km olacaktr. Oysa, 19. yzyla gelene kadar Boazlar konusunda herhangi bir uluslararas antlama imzalanmam ve bu stratejik su yolu tmyle Osmanl yneticisinin tasarrufuna braklmt. ngiltere'nin konuyu uluslararas alanda ykmllk altna almak ynndeki abas, ilerde grlecei gibi, 1841 ylnda gerekleecektir. 1805 .tarihinde Rusya'ya verilen dn ise, bir yl sonra kacak olan Osmanl-Rus sava ile ortadan kalkacaktr. 1806 tarihinde balayan ve 1812 tarihli Bkre bar antlamas ile sona eren 19. yzyln ilk Osmanl-Rus sava, Rusya ile savamakta olan Fransa'nn Osmanl devletini kkrtmas ve Sultan'n Eflk ve Budan beylerini grevden almas zerine kt. Osmanl devletinin aleyhine gelien sava, 1812'de Napolyon'un Moskova seferinin hazrlklarna balamas zerine ve Rusya'nn bar nerisi ile bitti. mzalanan bar ile (Karal, 1970: 100) Ruslar toprak kazanlarndan yalnz Besarabya'y ellerinde tuttular. Eflk ile Budan Osmanl devletine geri verildi. Prut akarsuyu iki devlet arasnda snr kabul edildi ve Karadeniz'e dklen iki az ortaklaa kullanlacakt. Rusya'ya gvenerek isyan etmi olan Srp tebas iin Osmanl devleti baz ayrcalklar verecekti. Bu, Balkanlar'daki ilk ulusuluk kvlcm ve bu ynde Osmanllarn verdii ilk dndr. 19. yzyl ilerledike verilecek dnler bir gibi byyecektir. 19. yzyln balangcnda Osmanl devletinin i gelimeleri asndan nemli bir hareket, 1808 tarihli Sened-i ttifak'tr. Osmanl devletinde 19. yzyln anayasa hareketlerine mutlaka bir balang noktas bulmak gerekirse, buna Sened-i ttifak'la balamak yanl olmaz. (Karal, 1970: 93). Bu belge sultann mutlak otoritesine ilk kez hukuki bir snrlama getiriyordu. Ancak, asl amac merkezi otoriteye kafa tutan ayan ve valilerin ballklarnn yeniden salanmasdr. Daha nce, merkezi otoritenin zayflamasyla birlikte, Osmanl yerel yneticilerinin zaman zaman ayaklandklar ya da merkezden bamsz hareket ettikleri belirtilmiti. te, hem Osmanl yneticisinin mutlak yetkisinin snrlandrlmas, hem de merkezin glendirilmesi abalarnn Sened-i ttifak'la birletii grlyor. Buna gre, ayan ve beyler Padiah'a bal kaldklar srece (vergi vermeleri, paray Padiah adna bastrmalar, istendiinde asker gndermeleri gibi) Padiah da kendilerini keyf bir biimde grevlerinden alamayacakt. Ayrca, Yenierilerin disiplinsizlii ve etkisizlikleri, Nizam- Cedid ordusunun lavedilmesinden bir yl sonra, 1808 ylnda, Sekban- 115

Cedid adyla yeni bir ordunun kurulmasn gerektirdi. Bunlara bir rnek niforma' giydirildi ve Avrupa usullerinde talim gsterilmee baland. 3. Yunanistan ve Osmanh-Rus Sava Yunanistan'n bamszln almasnn nemi, Osmanl devletinin paralanmasnda yeni bir sreci balatmasdr. Bu tarihten sonra ulusal aznlklar, baz byk Avrupa devletlerinin desteini de alarak, imparatorluktan ayrlacaklardr. Gerekten, Yunanistan'n bamszln almasndan sonra 1. Dnya Sava'na kadar Osmanl snrlar iinde yaayan Balkan uluslar, Osmanl devletinin girdii savalarda zayflamasndan yararlanarak ve byk devletlerin ulusuluk ynndeki sempatilerine dayanarak bamszlklarn kazanacaklardr. Dolaysyla, bu bamszlk hareketlerinde, Osmanl merkezi otoritesinin zayflamas ve ynetimin bozulmasnn yannda, Fransz devriminin Avrupa'ya yayd ulusuluk ve liberalizm ilkeleri ile Avrupa devletlerinin destei de nemli etkenler olarak saylmaldr. Burada, zellikle Yunanistan'n ve genel olarak Balkan uluslarnn kolayca bamszlklarn almalarnda etkili olan bir etkenden bir daha ksaca sz etmek gerekir. Daha nce ayrntl bir biimde grdmz gibi, 15. yzyldan bu yana Gneydou Avrupa topraklar Osmanl devletince ynetilmekteyse de, blgede din, eitim, ticaret ve maliye byk lde Greklerin ve teki uluslarn elinde kalm ve eyaletler blgesel zerklie sahip olagelmilerdir. Ayrca, Fatih Sultan Mehmet dneminden bu yana, Osmanl yneticileri stanbul'daki Yunan Patrikhanesi'nin faaliyetlerine hogr ile bakmlardr. Daha nce deinilen beratlar sayesinde Yunan Patrikhanesi yalnz Ortodoks Kilisesi'nin temsilcisi olarak kalmam, ayn zamanda Osmanl merkez ynetimi ile Grekler arasnda resm iletiim kanal olmutur. O kadar ki, Patrik, Osmanl sadrazamnn Ortodoks Hristiyanlarn ilerine bakan yardmcs durumuna gelmitir. Osmanl ynetim sisteminde aznlklarn saladklar zgrlklere bir rnek de budur. Osmanllarn bu ynetim anlay, Gneydou Avrupa'daki uluslarn ulusal benliklerini korumalarnda nemli bir e oldu. Yunanistan'n bamszl iin aba gsteren iki devlet, Fransa ile Rusya'dr. 1815 Viyana Kongresi'nden gl kan Rusya, Grek lkesindeki ulusu duygular alabildiine kkrtm, 1821 ylnda Mora'da kan ayaklanmada ba rol oynamtr. Dileri Bakan Castlereagh dneminde Osmanl toprak btnln koruma politikas izleyen ngiltere, 1822 ylnda yerine Canning'in gemesiyle politikasn deitirdi (Armaolu, 1973: 98-101). Bunun nedeni ise, naslsa bamszln kazanacak gibi g116

rnen Grek yarmadasnn ve dolaysyla Dou Akdeniz'in Rus etkisi altna dmesini engellemek ve ngiltere'nin yardmndan doan minnet duygularndan yararlanarak bu devlet ve blge zerindeki etkisini arttrmakt. Bylece, stratejik Dou Akdeniz'de muhtemel bir Rus genilemesine kar, belki de ilerde glenecek olan bir mttefik kazanm olacakt. Fransa'ya gelince, bu devletin de Dou Akdeniz'de ngiltere'ninkine benzer stratejik karlar ve youn ticari ilikileri vard. stelik, yeni Fransz yneticileri, Napolyon'un Grek sempatisi zerine kurulu d politikasn srdryorlard. Yunanistan'n bamszln kazanmas, 1815 ylndan beri srdrlmekte olan Metternich politikasna, yani Viyana Kongresi dzenine indirilen byk darbelerden biri, belki de birincisidir. Avrupa'nn neresinde olursa olsun dzene kar ortaya kan ayaklanmalar bastrmay ve bu yolda baka lkelerin iilerine karmay kendisine grev edinmi olan Viyana dzeninin koruyucusu olan byk devletler, Grek ayaklanmasn bastracaklar yerde, etkin bir biimde, kurulu dzene kar ayaklananlarn yannda yer alarak, kurduklar dzene ilk darbeyi indirmilerdir. stelik, bu ayaklanma, Osmanl snrlar iindeki ayaklanmalarn en plnl ve sreklisi olmutur. Hibir ayaklanma daha nce ince ayrntlarna kadar bylesine dnlmemi, hibir ayaklanmadan nce byle bir hazrlk yaplmamtr (ok, 1975: 68).

Burada, Yunanistan'n bamszlk hareketinin ayrntlar zerinde durulmayacaktr (Armaolu, 1973: 99-105; ok, 1975: 68-73; Karal, 1970: 107-23). Osmanl devleti Mora'da balayan ayaklanmay, Napolyon'u Msr'dan atmak iin Msr'a giden askerler arasndan sivrilerek Msr valiliine kadar ykselmi ve elinde byk bir kara ve deniz kuvveti toplamay baarm bulunan Mehmet Ali Paa'nn yardmyla bastrmt. Ancak, gerek ngiltere'nin 1825 ylnda taraflar arasnda atein kesilmesi iin Osmanl devletine verdii ltimatom ve gerekse 1827 ylnda bir ngilizRus-Fransz ortak donanmasnn Osmanl donanmasn Navarin'de yakmas, bu devletin asilere kar srdrd savan hzn kesti. Bunlarn ynnda, 1828 ylnda balayan Osmanl-Rus sava, Yunanistan'n bamszln kazanmasnda nemli bir etken oldu. Rusya ve Avrupa'nn byk devletleri, Yunan ayaklanmasn bir Hristiyanlk-Mslmanlk sorunu haline getirdiler. Bu durumda, Osmanl devleti de konuya ayn adan bakmak durumunda kald (Armaolu, 1973: 105). Navarin olay Rusya'ya kar duyulan fkeyi arttrmt ve yanar filo iin Osmanllarn tazminat istekleri de geri evriliyordu. likiler, b117

ykelilerin pasaportlarn istemeleriyle sonulanacak kadar gerginleince, Rusya, 1828 Nisannda Osmanl devletine sava ilan etti ve sava balad. Osmanl devletinin yenilgisi ve Edirne bar ile biten sava, Osmanl imparatorluunun paralanmasnda nemli bir aamay simgeler. Bu bara gre, Avrupa'da Osmanl-Rus snr Prut akarsuyu olmakla birlikte, Rusya Tuna deltasndan bir ksm toprak alyor, douda Anapa, Pota, Ahska gibi mstahkem mevkiler Rusya'ya terkediliyordu. Eflak, Budan ve Srbistan'a yeni ayrcalklar tannyordu. stelik, Osmanl devleti, 22 Mart 1829'da ngiltere, Rusya ve Fransa arasnda imzalanan ve Yunanistan'n bamszln kabul eden protokole de taraf olarak bu devletin bamszln tanyordu. 14 Eyll 1829 tarihli Edirne bar, Osmanl devletinin Kk Kaynarca'dan sonra imzalad en ar antlamadr. Hereyden nce, Rusya, Tuna'nm denize dklen blmn ve Dou Anadolu'yu denetleyebilecek yerleri eline geirmi oluyordu. kinci olarak, Osmanl devleti, Eflk-Budan ve Srbistan'a verdii ayrcalklarla ,bu nemli blgelerin zerkliklerini de bir lde kabul etmi oluyordu. nc olarak, Rusya'ya sava tazminat olarak verdii para zaten kt durumda olan ekonomisini daha da bozmutu. Drdnc ve en nemli nokta ise, Yunanistan'n bamszln kazanmasdr. Bamsz bir Yunan devletinin kuruluu, Osmanl devletinin dalmasnda bir balang noktasdr. eitli uluslara bal topluluklardan kurulmu olan Osmanl imparatorluu tebas iin, bamsz bir Yunan krall, bundan sonra uygun bir rnek oluturacaktr. Ksaca, Osmanl devleti, yitirdii topraklardan da te, artk byk kuzey komusu Rusya'y yenmek ve onu zararsz duruma sokmak iin besledii btn mitlerini yitirmi oluyordu. Bundan sonra, Osmanl devletinin toprak btnlnn korunmas, kendi gcnden ok, Avrupa g dengesi politikasnn yrrlk deerine bal kalmt (Karal, 1970: 121-2). Osmanl devletinin bu paralanma sreci, bir yl sonra yeni boyutlar kazand ve 1529 ylndan beri Osmanl egemenlii altnda bulunan Cezayir, tam 300 yllk bir sreden sonra Fransa tarafndan igal edildi. Fransa'da uygulad ekonomik politikasnn baarszln rtbas etmek, uygulad bask ynetimine kar ortaya kan i huzursuzluun dikkatini darya ekmek ve Bat Akdeniz'de Fransa'nn stnln salamak isteyen (Hurewitz, 1975: 242) Kral X. Charles, Cezayir'deki Osmanl valilerinin (Cezayir daylar) Akdeniz'de korsanlk yapmalarn bahane ederek, 1830 ylnda lkeyi igal etti. 1827 ylnda Navarin'de donanmasn yitiren ve bylece eli kolu bal bulunan Osmanl devleti de, kuru bir protesto ekmekten baka bir davranta bulunamad. 1830 ylna gelindiinde Dou Akdeniz'de Mora'y, Bat Akdeniz'de de Cezayir'i yitiren Osmanl devletinin paralanma sreci de hzlanm oluyordu. 118

IV. DPLOMASNN CANLILII: MEHMET AL VE SONRASI 1. Mehmet Ali Ayaklanmas

Yunanistan'n bamszln almas ve Cezayir'in Fransa tarafndan igalinden sonra, Osmanl devleti on yl sreyle bir valisinin ayaklanmasn bastrmak iin urat. Edirne antlamas ile bamsz Yunan krallnn kurulmas ve Fransa'nn Cezayir'e yerlemesi, Osmanl devletini Akdeniz'deki iki toprak parasndan yoksun brakmt. Bunlardan da nemlisi, Yunan bamszl ile bir ulusuluk, Fransa'nn Cezayir'e yerlemesi ile de bir smrgecilik rnei yaratlmt. Dolaysyla, imparatorluun dtan ve iten zlmesi iin bu rneklerin uluslar ve emperyalist Avrupa devletleri zerinde zendirici etkide bulunmas tarihin akina uygunda te, bu dncelerin altnda, Osmanl devleti, bir yl sonra, Mora ve Cezayir'in yitirilmesinin eziklii daha ortadan kalkmadan, Msr valisi Mehmet Ali Paa'nn isyan ile uramaa balad. Bu isyan nceleri devletin bir i sorunu olarak grld. Ancak, valinin ar basmas zerine, Msr ayaklanmas uluslararas bir sorun biimine dnt. Bylece, byk devletlerin Osmanl imparatorluu hakkndaki dnceleri ve politikalar da akla kavutu (Karal, 1970: 124-5). Mehmet Ali ayaklanmasnn yzeysel nedeni, valinin Navarin'da yanan donanmasn yeniden kurmak iin Suriye'nin ormanlarndan yararlanmak ve bu yzden Msr'n yannda Suriye valiliini de istemesidir. Ancak, Msr valisinin bunun tesinde daha byk tutkular da vard: (i) Msr' bitiik blgelerde, yani Sudan ve tm Arabistan'da en stn g haline getirmek; (ii) stanbul'dan bamsz bir biimde hareket edebilmek; (iii) Msr valiliini bir hanedanlk biiminde babadan oula geirmek ve bylece bamszlk yolunda ilk adm atmak ve (iv) Suriye'yi, Anadolu'yu ve hatta belki de tm Osmanl devletini eline geirerek, stanbul'da Osmanl yerine Mehmet Ali hanedanln kurmak. Mehmet Ali Paa, bu emellerini gerekletirebilmek iin bal bulunduu devletten daha gl olmas ve baz byk devletlerin desteini almas gerektiini biliyordu. Bu yzden, Msr'da ekonomik, asker ve idar reformlara giriti (Landen, 1970: 55-61). lk i olarak, Msr'daki tm topraklar devletletirdi. lkenin ana retim maddelerini devlet tekeli haline getirdi ve yeni endstriler kurdu. Bu abalar sonucunda, Nil deltasnda pamuk retimi gelitirildi, ekerpancar ve zeytin gibi endstriye hizmet eden rnler ekilmee baland. Fabrikalar kuruldu ve genler, ticari ve ekonomik baarann srlarn renmek zere Bat lkelerine ve zellikle Fransa'ya eitime gnderildi. , 119

Mehmet Ali Paa tam bir despot olarak bu reformlar yaparken, devletin bana bela olmay 300 yldr srdren Memluklular ve Vahableri de, olu brahim Paa komutasndaki Msr ordusu ile dize getirdi (Landen, 1970: 46-8). Msr valisinin bu faaliyetleri, Msr'da ekonomik yatrmlarda bulunmu olan ve gl bir Msr' etkisi altna alarak ngiltere'nin imparatorluk, yani Hindistan yolu zerinde stn bir duruma gemek isteyen Fransa tarafndan da desteklenmekteydi. Napolyon'un baarsz asker giriimleri ve politikas, 35 yl sonra tersine evrilebilir ve baarl bir "Dou" politikas izlenebilirdi. Mehmet Ali de, emellerini gerekletirmek iin arad byk devlet desteini bulmutu.

Osmanl Sultan II. Mahmut (1808-1839) ise, daha nce deinilen 1825 tarihli ngiliz ltimatomu zerine stanbul'a danmadan askerlerini Mora'dan eken, 1828-1829 Osmanl-Rus savama asker yardmda bulunmayan ve kendisinden bamsz hareket etmeyi srdren valisine ierlemekte ve kendisine iyi bir ders verilmesi gerektiini dnmekteydi. Byle bir hava iinde, brahim Paa 1831 ylnda Suriye ormanlarndan yararlanmak gerekesiyle Suriye'yi igal etti ve 1832 ylnda biri Belen, teki Konya'da olmak zere, zerine gnderilen iki Osmanl ordusunu ar yenilgilere uratt. Bu durumda, Osmanl devleti iin byk devletleri yardma armaktan baka bir seenek kalmamt. Belika ve Hollanda sorunu yznden Avrupa'da megul olan ngiltere'nin isteksiz davranmas zerine, Fransa zaten Msr' desteklediinden, tek are olarak Rusya yardma arld. Zayf bir Osmanl devleti yerine, di geiremeyecei ve Fransa tarafndan desteklenen bir Msr'n gemesini Akdeniz'deki karlar asndan zararl bulan Rusya ise, bu teklifi geri evirmedi ve 1833 ylnda stanbul'a bir donanma ile 5.000 kiilik bir ordu gnderdi. Bylece, Rusya, Osmanl devleti zerinde, tpk 1798-1805 dneminde olduu gibi, etkili duruma geiyordu. Bu durum, tahmin edilecei gibi, Dou Akdeniz'deki karlar asndan ngiltere ile Fransa'y harekete geirdi. karlarnn akt doruydu ama Rusya imdi her ikisine de meydan okumaktayd. stanbul'daki Rus askerlerinin biran nce ekilmesini salamak iin, bu iki devlet, Mehmet Ali zerinde baskda bulundular ve bu bask sonucunda 1833 tarihli Ktahya antlamas imzaland (Karal, 1970: 136). Bununla Mehmet Ali'ye, Msr ve Girit valiliklerinin yannda Suriye valilii, olu brahim Paa'ya da Cidde valiliinin yannda Adana'nn vergi toplama hakk verildi. Bu antlamadan sonra, Rusya ile Osmanl devleti arasnda bir ittifak antlamas imzaland. Bu, 8 Temmuz 1833 tarihli nl Hnkr skelesi ant120

lamasdr (Karal, 1970: 137-8; Hurewitz, 1975: 252-3; Armaolu, 1973: 118-20; ok, 1975: 85-6). Antlamann ak maddeleri klsik bir savunma ittifakyd. Ancak, gizli maddesine gre, Rusya'ya bir saldr ortaya kt taktirde, Osmanl devletinin zayfl gznnde bulundurularak, bu devlet Boazlar btn yaabnc devlet gemilerine kapatacakt. Askerlerini ektikten sonra, bu ittifakla Osmanl devleti zerinde stn durumunu srdrmek isteyen Rusya'nn bu tutumu, zellikle ngiltere tarafndan tepki ile karland. Daha antlamann mrekkebi kurumadan, gizli madde renilmi ve Dileri Bakan Lord Palmerston'a gnderilmiti. Bakan durumu ok endie verici buldu. Osmanl yneticileri, bu maddenin istisnas olarak, Rus gemilerinin her iki istikamette Boazlar'dan gemelerine izin verebilirdi. Gerekte, antlama Rusya'ya byle zgl bir hak tanmyordu, ama ngiliz yneticileri Rus ar'nn g durumda kalabilecek olan bir sultandan byle bir hak elde edebilecei kukusunu tayorlard. Fransa'nn da endieleri hemen hemen aynyd. Bundan sonra ngiltere en ksa zamanda Boazlarn kapall ilkesini uluslararas bir ykmllk altna almak iin gsterdii abalara hz verecektir. Bunun ilk belirtisi, ngiliz Dileri Bakan'nn 26 Austos 1833'te Bab- Al'ye sunduu protesto notasdr (Hurewitz, 1975: 253-4). Bu notada, Hnkr skelesi antlamas ile Osmanl-Rus ilikilerinin teki devletlerin itiraz edebilecekleri bir biimde deitii, Rusya bu ittifaka dayanarak Osmanl iilerine silahl bir mdahalede bulunduu taktirde ise, ngiltere'nin sanki byle bir antlama yokmu gibi karlarnn gerektirdii bir biimde serbeste hareket edecei belirtiliyordu.

Mehmet Ali ayaklanmasnn ikinci aamas 1839 ylnda balar. Valisine 1833 ylnda istemeyerek verdii dnleri geri almak isteyen II. Mahmut, toplad bir orduyu Mehmet Ali'nin zerine gnderdi. Ancak, bu ordu Nizip'te yenildi. 1833 gelimelerini, yani yalnz kalacak Osmanl devletinin yeniden ve bu kez bir ittifak antlamasna dayanarak Rusya'nn yardmn isteyebileceini hatrdan karmayan ngiltere, bu kez Osmanl devletinin arkasnda etkin bir tutum ald. Bir sre sonra, Hnkr skelesi antlamas ile Osmanl devleti zerinde salam olduu stnl uzun sre srdremeyeceini anlayan Rusya da ngiltere'ye katld. Her iki devlete birden kar duramayacan hesaplayan Fransa'nn, Msr valisine kar beliren bu gruplamaya katlmas ile 1840 ylnda Londra'da bir konferans topland. Burada, Msr'n yeni stats saptand ve Padiah'n (1839'dan sonra Abdlmecit) 1841 tarihli ferman ile (Hurewitz, 1975: 276-8) Msr valilii babadan oula gemek zere Mehmet Ali Paa'ya verildi ve bundan sonra Msr valilerine, ayrcalkl statlerini teki valiliklerinkindtn ayrmak iin, "Hidiv" denmee baland. 121

Devleti gerekten ok zor durumlara dren Mehmet Ali sorunu bylece bir zme kavuturuldukatn sonra, 18 Temmuz 1841 tarihinde Boazlar'n stats de karara baland, imzalanan Londra Boazlar Szlemesi ile, Boazlar'n bar zamannda sava gemilerine kapall uluslararas bir ykmllk altna alnd (Hurewitz, 1973: 279). Bu szlemeyi, Avusturya, Fransa, ngiltere, Prusya, Rusya ve Osmanl devleti imzaladlar. Bylece, bu szlemeyle, Trk Boazlar ilk kez uluslararas bir stat kazand ve ngiltere'nin bu yndeki abalar baarl oldu. Burada iyi bilinmesi gereken bir nokta, Boazlar'n kapallnn yalnz bar zamannda uygulanacadr. Osmanl devleti bir savaa girdiinde, Boazlar" istedii gibi kullanabilir, yani diledii devletin sava gemilerine aabilirdi. Nitekim, ilerde incelenecek olan Krm Sava'nda bu durum ortaya km ve Osmanl devleti ngiliz ve Fransz donanmalarnn Karadeniz'e gemelerine izin vermitir. Sonu olarak, 1841 ylnda durumu deerlendirdiimizde, Osmanl devleti zerinde koruyuculuunu kurmak isteyen Rusya gerilemi, Fransa'nn Msr zerinde salamak istedii stnlk, belirli bir sre iin de olsa, ortadan kaldrlm ve Hnkr skelesi antlamas son bulmutu. Neresinden baklrsa baklsn, olaylardan krl kan tek devlet vard: ngiltere. imdi, Dou Akdeniz ve Yakndou'da etkinliini arttran bu devletle Osmanl imparatorluu arasnda ilikilerin incelenmesine geebiliriz. 2. ngiltere ile likiler 1830'lara gelindiinde Avrupa kamuoyunda Osmanllarn imgesi olumsuzdu. Hereyden nce, Yunan bamszlndan sonra, Osmanl ynetiminin kt ynleri ve baskcl hakknda byk bir kampanya balatlmt. stelik, 1828-1829 Osmanl Rus savanda Rus birliklerinin kolayca Balkanlara girmeleri ve Edirne barn zorla kabul ettirmeleri, Osmanl devletinin asker gc konusunda giderek gelien kukular ortaya karmt. Hele, merkez hkmetin Mehmet Ali gibi bir valisine sz geirememesi, bunlarn zerine tuz biber ekmiti. Ksaca, Osmanl devletinin yakn bir gelecekte ne olaca ortak bir Avrupa sorunu haline geldi. Rus ar'nn daha ileri bir tarihte ortaya ataca deyimle "Avrupa'nn hasta adam', bizim deyiimizle "Avrupa'nn yals" acaba yaantsnn sonuna m yaklamt? Konuya uluslararas ilikilerin temel mantndan baktmz zaman, Avrupa'da g dengesinin korunmasn d politikasnn temel direi ha122

ne getiren ngiltere'nin, Osmanl devletinin toprak btnln ve bamszln koruma politikas izlemesi gerekiyordu. Yzyln son eyreine kadar izledi de. Ancak, ngiliz Dileri Bakam Palmerston (1830-1841 ve 1846-1851 yllar arasnda bu bakanl yrtmtr) bakanlnn ilk iki ylnda Osmanl devletinin gelecei ile pek ilgilenmedi ya da yakndan ilgilenecek zaman bulamad. Yunanistan'n snrlarn geniletmesine ses karmad ve Msr valisi ile Sultan'n Suriye zerinde atmasna karmad. ngiltere'nin stanbul Bykelisi Sir Stratford Canning'in, Suriye sava uzun srerse her iki tarafn da ok zayflayaca, sonunda imparatorluun ilk gelecek igalciye yem olaca ve bu durumda da ngiltere'nin yaamsal ticaretinin zarara urayaca konusundaki grlerine de aldrmad (Rodkey, 1929: 570-1). Ancak, 1833 ylnda hemen herey deiti. Daha nce de deinildii gibi, Msr'a kar stanbul'u korumak zere ve Sultan II. Mahmut'un daveti zerine Rus askerleri Boaz'a knca ve iki lke arasnda sk bir ittifak yaratan Hnkr skelesi antlamas yaplnca, Palmerston tutum deitirdi. 21 Mart 1833'te stanbul Bykeliliine gnderdii bir ynergede, "Sultan'n maliye, ordu ve donanmasn rgtlemesinde kendisine yardm etmeliyiz. Bunu salayabilirsek, Sultan lkesinin toprak btnln koruyabilir" demekteydi (Rodkey, 1929: 572). Bunun anlam, ngiltere'nin Rusya'nn gneye doru genileme ritminden endielenmee baladdr. Yeni Bykeli Lord Ponsonby'ye gnderdii ynergede ise unlar yazyordu: "Osmanl hkmeti eski politikasna dnp ngiltere'nin yardmn ararsa, birtakm tehlike ve glkler nlenmi olur mesajn Sultan'a iletin. ngiltere'nin karlar Osmanl devletinin karlar ile uyumaktadr. Gl olan ve sistematik biimde Osmanl imparatorluu aleyhine genileyen Rusya'ya dayanmak tehlikelidir" (Rodkey, 1929: 572-3). Bundan kan sonu udur: Palmerston, ngiltere'nin Dou Akdeniz'deki geleneksel politikasna dnmek ve Rusya'nn Hnkr skelesi antlamasyla Osmanl devletinin iilerine karmasn kesinlikle engellemek istiyordu. Bir baka ynergede ise unlar yazyor: * "Osmanl hkmetinin balatm bulunduu reformlar srdrmesi iin faaliyet gsteriniz. Osmanl devletinin tfek gereksinimi varsa, ngiltere hkmeti istedii kadar ve ok ucuz fiyatla verecektir" (Rodkey, 1929: 576). Buraya kadar zetlenen ynergeler, ngiltere'nin politika deiiklii ve bu devletin ilerde ataca admlar dikkate alnrsa, Palmerston'm 18331839 dneminde temel dncesinin u olduu aka ortaya kmaktadr: Osmanl devleti, ngiltere'nin Dou Akdeniz'deki geleneksel karlarn tehdit eden ve Hindistan yolunu tehlikeye dren Rusya'ya kar g123

lendirilecekse, Yakndou'da bar korunmal ve Rusya'nn mdahale edebilecei atmalardan kanlmaldr. kinci olarak, eer Mehmet Ali'nin elinde bulunan zengin ve geni topraklar Osmanl imparatorluundan ayrlacak olursa, bu devletin toprak btnl ve bamszl tehlikeye girecektir ve bu durum da ngiltere'nin Yakndou'daki yaamsal karlarna uymamaktadr. Dolaysyla, Palmerston'n bu dnemde izledii politika, Avrupa devletlerini, Osmanl imparatorluunun bamszl ve toprak btnlnn srdrlmesinde sorumlu hale getirerek, Yakndou sorununu uluslararas bir platform iine sokmakt (Hurewitz, 1975: 267). Bu temel dnceleri, ngiliz Bykelisi Ponsonby, Bab- Al'ye yle aktard:
"Eer Osmanl devleti eski gcne kavuacak ve toprak btnln koruyacaksa, bunun yolu giriilen reform hareketlerini baltalayarak bir sava-balatmamaktr... Sultan'n ordusunu glendirmek iin ngiltere hkmeti ngiliz subaylar ve ucuz fiyatla silh gnderebilir. ngiltere'deki askeri akademilere bir miktar Trk rencisi kabul edilebilir" (Rodkey, 1929: 576-9).

ngiltere, bu mesajnda samimi olduunu gstermek istercesine, 1836 tarihinde Osmanl devletinin asker rgtlenmesinde yardmc olmak zere bir grup ngiliz subayn stanbul'a gnderdi. Ancak, ngiltere'nin bu dnemde ve zellikle asker alandaki giriimleri olumlu sonular vermi deildir. Belki de Rusya'nn etkisiyle, Osmanl hkmeti ngiliz subaylarnn grevlendirilmelerini erteledike erteledi. Bu ertelemenin gerekeleri ise yle sraland: Devletin geleneklerine gre, Hristiyanlar Osmanl ordusunda resm grev alamazlard. stelik, nceleri, ngiliz askerlik sisteminin, allm bulunulan Fransz sisteminden ok farkl olmad tahmin edilmiti. Bunun byle olmad anlalm ve taktik deitirmek de devletin iine gelmemiti. stenen uzman teknik tavsiye idi; teknik deiiklii deil. Ancak, nl Prusyal general Helmut von Moltke'nin 1835 ylndan beri Osmanl ordusunda grev yapmakta olmas ve hatta Nizip savanda kurmay heyeti iinde bulunmas (Karal, 1970: 141) ortaya elikili bir durum karmt. Bu elikinin farkna varan Palmerston da, Helmuth'un grevi dolaysyla hem Berlin ve hem de stanbul'u protesto etmiti. Osmanl hkmetinin, Moltke'nin rtbesini kullanmadan Osmanl ordusunda grev yaptna ilikin aklamas pek inandrc olmadysa da, Palmerston' asl rahatlatan ve konuyu kapatmasn salayan, uzmanlarnn Prusya'nn Rusya'nn Yakndou'ya egemen olmasna kar olduu ve ordusunda da Rusya'ya kar byk bir fkenin bulunduu yolundaki aklamalardr. 124

Bu dnemdeki ngiliz-Osmanl ilikilerinin nitelii konusunda son olarak sylenmesi gereken, Osmanl hkmetinin izledii d politikann, ar Nikola'ya kar aka kar kmadan nce ve ngiltere'nin kesin destek gvencesine kadar, taraflar arasnda nazik bir dengeyi srdrmek olduudur. Bab- Al'nin son 50-60 yldr srdrd ihtiyatl d politika deimemiti. lerde de grlecei gibi, 1. Dnya Sava ncesi yllara kadar da pek deimeyecektir. "Avrupa'nn yals"n, Avrupa devletlerinin beklentisine ramen, bu byk savaa kadar yaatacak olan nemli nedenlerden biri de, diplomasisinin canll ve belki de "yalln" verdii ihtiyattr.

1833-1839 yllar arasnda Osmanl-ngiliz ilikilerinde gelimelerin anahatlar buysa da, nemli nokta hl aklama beklemektedir. Birincisi, yukardaki ynergelerden anlalaca gibi, ngiltere, Osmanl devletinde srdrlen reform hareketleriyle neden bu kadar yakndan ilgilenmekteydi? kinci olarak, 1838 ylnda Osmanl devleti ile ngiltere arasnda bir ticaret szlemesinin imzalanp, Osmanl gmrklerinin dt grlmektedir. Neden ve nasl? nc olarak, Osmanl reform hareketleri iinde nemli bir balang noktas olan Tanzimat Ferman 1839 ylnda iln edilmitir. Bu grnte i olay ile ngiltere ile ilikilerin gelimesi arasnda dorudan bir balant var mdr? Yani, Tanzimat'n 1839 ylnda iln edilmesi tmyle i gelimelerin rn olup, ngiltere ile ilikilerin gelimesiyle kronolojik yaknl tarihsel bir raslant mdr? Bu sorulara tmyle doyurucu ve tketici aklamalar getirmek kolay deilse de, 1833-1839 yllar arasnda Osmanl-ngiliz ilikilerine deiik bir adan ve biraz daha ayrntl bakmak birtakm ipularnn verilmesinde yararl olacaktr. in aslna baklrsa, daha ngiltere Osmanl devletiyle ilgili giriimlerde bulunmadan nce, 1832 Kasmnda II. Mahmut ngiliz donanmasnn desteini istemiti. Ancak, iktidarda bulunan Liberal Parti ve Palmerston, Mehmet Ali'nin Bab- Al kadar gl olduunu ve Osmanl devletinin Rusya'nn Hint Okyanusu'na doru genilemesinde bir kalkan grevi yapabileceini anlayacak kadar Dou ilerinden anlamyorlard. Daha nce belirtildii gibi, ngiliz hkmeti 1833 tarihli Hnkr skelesi antlamasna kadar tarafsz bir tavr taknmt. 1833 ylnn banda, ngiltere Kral IV. William'n zel sekreteri Her1 bert Taylor'm zel temsilcisi durumunda bulunan David Urquhart (Bolrover, 1936: 444-67) Krala ithaf ettii ok arpc bir kitap yazd (kendisi 1831 Kasmndan 1832 Eyllne kadar stanbul'da grev yapmt). Bu kitapta, zet olarak, Yenierilerin 1826 Vaka-yi Hayriyesi ile ortadan kald125

rlmalarnn Osmanl ynetiminden nemli bir rmlk kaynan sildiini ve Osmanl devletinin kuruluunda zaten var olan yerel muhtariyet ilkesini gelitirerek gl bir devlet olabileceini belirtiyordu. Kraln beenerek birer kopyasn bakanlarna gnderdii bu kitap, her zaman olumlu olmasa bile, ngiltere'de nemli yanklar yapt. . 1833 ylnn son aylarnda Urquhart, grnte resmi sfat olmayan bir tccar olarak, yeniden stanbul'a gnderildi. Bu srada stanbul'da bir reform ihtiyac havas hakimdi. Urquhart'n ilk ii, Bab- Al'yi kkl bir tarm reformunun yaplmasnn gereklilii konusunda ikna etmekti. 23 Ocak 1834 tarihli ticari raporunda, Osmanl devletini ngiliz rnleri iin gelimemi bir pazar ve imdiye kadar Rusya'dan salanan hammaddelerin nemli bir kayna olarak anlatt. D politika ile ilgili blmde de, Osmanl devletinin ngiltere'yi Rusya'ya kar bir gvence olarak grdn ve stanbul'a bir ngiliz filosu gelip ngiltere'nin desteinin ciddi olduunu gsterirse, Rus stnlne kar etkili bir mcadelenin balayabileceini aklad. Rusya'nn hemen denetlenmemesi durumunda ise, ngiltere'nin bylesine byk bir kaynaktan yoksun kalacan belirtti. Bu arada, Sultan II. Mahmut'u, gen Osmanllarn Avrupa'ya gnderilip Bat uygarln renmeleri konusunda zorlad. Bu arada, Urquhart'm, ngiltere, Rusya, Fransa ve Trkiye balkl bir kitab daha yaynland. Kitabn nemli noktalar unlardr: (Bolsever, 1936: 455-9) Rusya'nn izledii Osmanl politikasnn asl amac, stanbul ve Boazlar' ele geirmektir. ngiltere ile Fransa, bu Rus ilerlemesini durduramazlarsa, Rusya'nn Avrupa g dengesini bozmasna izin vererek, kendi ykmlarn hazrlayacaklardr. Rusya, Boazlar denetledii taktirde, Avrupa ve Asya'da baedilemeyecek bir stnlk kazanacaktr. Uydular haline gelecek olan Avusturya ve Prusya ile birlikte Fransa'ya da eninde sonunda boyun edirtecektir. Asya'ya gelince, ran ve Afganistan' denetleyerek ngiliz imparatorluunu tehdit edecektir. te, bunlarn gereklememesi iin, ngiltere ile Fransa, Osmanl devletinin ye dolaysyla Boazlar'n koruyuculuunu stlenmeliydiler. Kitaba gre, btn bunlarn baar ans da vard, nk Osmanl devleti tm reformlara akt ve kolayca glendirilebilirdi. Son on ylda teki Asya lkelerinin oundan ve bunlarn yzylda gerekletirebileceklerinden daha gelimi bir durumdayd. Reformlar yoluyla eski gcne yeniden kavuabilmesi iin Osmanl sultannn Mehmet Ali ve Rusya'ya kar bamszln korumaya ikna edilmesi yetecekti. Bu da, ancak, bir ngiliz donanmasnn stanbul'a gelerek ngiliz desteini etkin bir biimde gstermesi ve bylece Hnkr skelesi antlamasnn yklmas ile gerekleebilirdi. 126

David Urquhart, bundan sonra Osmanl devleti ile ngiltere'yi ticari bakmdan birbirini tamamlar ve birbirine bal lkeler haline getirmek iin aba gsterdi. nce, Rusya'nn ngiltere'ye ihra edecei tm hammaddelerin Osmanllar tarafndan da salanabileceini; ikinci olarak, bir kere kalknmaa balad m, Osmanllarn Rusya'dan daha ok ngiliz mamul mal zmleyebileceini iddia etti. Ticari ilikilerin gelimesi ve iki devlet arasndaki ekonomik ban glenmesi, doal olarak, Osmanl-ngiliz siyasal dostluunu perinleyecek ve ngiltere iin Osmanl devletinin Rusya'ya kar savunulmas nemli bir d politika amac haline gelecekti.

te, tm bu dncelerinin gereklemesi iin, Trk gmrk resmini %3 olarak saptam olan kapitlasyonlara ek olarak yeni bir Trk-ngiliz ticaret anlamasnn imzalanmas yolunda Bab- Al'yi ikna etmee alt. Osmanllar, ngiltere'nin Osmanl mallarna kar uygulad gmrn azaltlmasn isteyecek, bunun karlnda, yabanclara kar uygulanan gmrk resmi arttrlacak, i gmrk hadleri ve tekeller kaldrlacakt. lgin olan nokta, Osmanl hkmetinin bu nerilerin altnda, 1834 Ekim aynda Londra'ya bir heyet gndermesi ve uzun mzakerelerin sonunda bir ticaret anlamasnn imzalanmasna ngiliz ticaret kurulu bakannn kar kmasdr. Bunun gerekesi olarak, Osmanl devletinin, uzun bir sre gemeden, Rusya'dan ithal edilen maddeleri ayn miktarda ngiltere'ye gnderemeyecei idi. Bylece Urquhart'n ngiltere'nin ticaret orta olarak Rusya'nn yerine Osmanl devletinin konmasna ynelik almalar engellenmi oldu. Ancak, Urquhart'n stanbul'dan baarsz ayrlmasndan drt yl sonra, ekonomik alanda istekleri ve reform nerileri, yirmi yl sonra da siyasal istekleri, deiik biimlerde de olsa, temelde gerekleecektir. Urquhart'n at yoldan, ama Osmanl devletinin aleyhine olacak bir ticaret anlamas, ilerde grlecei gibi, 1838 ylnda imzalanacak, hemen bir yl sonra da Tanzimat Ferman iln edilecektir. ngiliz kamuoyu yaratclarn etkileyen alma ve faaliyetleri de, ksa vadede Palmerston'u aadaki szleri sylemee itecek, uzun vadede de, Krm bunalmnda ngiltere'nin Osmanl devletinin yannda savaa katlmasnda nemli bir e olacaktr. ' '
"(ngiltere'nin karlar) ve bar, Trk imparatorluunun olduu gibi srdrlmesini gerektirmektedir; dolaysyla, Trk imparatorluunun olduu gibi srdrlmesi, amalanacak birinci hedef olmaldr" CHurewitz, 1975: 267) (28 Haziran 1839). 127

3. Ticaret Szlemesi ve Tanzimat

Mehmet Ali Paa'nn Osmanl devletini iine soktuu zor durumdan en ok yararlanan devlet, henz Osmanllarla bir ittifak ba kurmam olsa da, Msr valisine kar sert bir tutum taknan ngiltere oldu. Napolyon savalar srasnda Osmanl devletinin d ticaretinde birinci sray ngiltere almt. Bu sray tam yz yl srdrecektir. Sultan II. Mahmut'un Osmanl devletinin aleyhine olan bu son derece liberal nitelikte ticaret anlamasn imzalamasnn nedeni, bana 10 yldr bela olan asi Msr' valisini ngiltere'nin destei ile yola getirmek olsa gerektir. 16 Austos 1838 tarihinde Osmanl devleti ile imzalad Balta Liman ticaret szlemesi ile (Ycekk, 1968; Hurewitz, 1975: 256-6) Osmanl gmrk duvarlar indirilmitir. Bylece, zaten emekleme dnemine bile girememi olan Osmanl endstrisi, Avrupa rekabeti karsnda savunmasz durumda braklmtr. David Lrquhart'n nerdiklerinden hangilerinin gerekletii sormaa deer. ngiltere, Osmanl mallarna kar gmrn drmemi ve Osmanl devleti de kendi gmrk resmini arttrmak yle dursun, bsbtn indirmiti. Ama, nerilerinin bir blm, yani, Osmanl i gmrk hadlerinin drlmesi ve tekellerin bir blmnn kaldrlmas, ksaca devletin karlk olarak verecei dnler, hi karlk alnmadan teslim edilmitir. Bylece, yalnz ngiltere ile Osmanl devleti arasnda birincisinin lehine sk ekonomik balar kurulmakla kalmam, ayn zamanda Msr valisinin Msr'da yapageldii ekonomik reformlara da, szlemenin imzaland yerin adna uygun olarak, balta vurulmu ve kurduu tekeller yklmtr.. Szlemenin sonucu olarak, ngiltere'nin Akdeniz'deki stnl, zellikle ticaret alannda, bir kere daha kurulmutur. Bundan sonra, Dou Akdeniz'deki ekonomik karlarnn geleceinden endie duyan blgenin bir baka gl devleti Fransa ile ngiltere arasnda nemli ticari srtmeler ortaya kacak ve bu srtmeler Krm Sava'na kadar nemini yitirmeyecektir. Ayrca, Osmanl devleti, ngiltere'ye tand haklarn benzerlerini 25 Kasm 1838 tarihinde Fransa'ya, iki yl sonra da Hollanda'ya tanyacaktr. Balta Liman szlemesinin uzun sreli ve dolayl bir baka sonucu ise, Osmanl devletinin bana "d borlar" sorununu amasdr. lerde ele alnaca gibi, Sultan AbduLmecit, d borlara kar iddetle direnmi ve bunu lkenin hkmranlna bir tehdit olarak deerlendirmitir. Bylece, son derecede ilgin olarak, Bat Avrupa devletlerinin Osmanl devletine bor verme yolundaki abalar bir sre sonu vermeyecektir. 128

Ancak, sanki salt bu nedenle km gibi, Krm sava ve bu savan Osmanl maliyesine ykledii ar yk, Osmanl yneticilerini seimsiz brakacaktr.

1838 ticaret szlemesi, 1839 tarihli Tanzimat Ferman'nn da temellerinden birini oluturur. Hereyden nce, ngiltere, imdi yakn ticari ilikiler kurmu olduu Osmanl topraklarndaki tccarlarnn ve bunlarla i yapacak Osmanl brokrasi ve ticaret erbabnn temel baz haklarnn gvence altna alnmasn, karlar asndan gerekli grmee balamt. yle anlalyor ki, Urquhart'n stanbul'dayken toplumsal reform yaplmas yolundaki abalar, biraz gecikmi de olsa ve orijinal amacndan biraz sapsa da, sonu vermee balamt. Osmanl Sultan ise, Msr'n ayaklanmasnda kendisine yardm eden ve devletin bu zayf dneminde dayanabilecei tek byk devlet olan ngiltere'ye ho grnmek niyetindeydi. te, bu karlkl hesaplar, Tanzimat'n d kkenini ortaya koymaktadr. Duruma Osmanl devleti asndan baktmzda, Fransz devriminin ortaya kard liberal dnceler, yani yneten ile ynetilen arasnda kopuksuz, organik ve ilevsel balarn kurulmas sreci, zgrlk ve eitlik ilkeleri, Osmanl devletinde uzun sre etkili olamad. Belki Lle devri, giderek, Osmanl devlet yapsnda ve toplumsal rgtlenme alannda kstl da olsa deiikliklere yol aabilir ve 19. yzyla daha hazrlkl gelinebilirdi. Ama, ne yazk ki, daha nce grld gibi, bu yenilikler dnemi ok ksa brl oldu. Dolaysyla, 18. yzyln ortasndan 19. yzyln ortalarna kadar geen yz yllk dnemde, yeniletirme hareketleri hep asker alanda ortaya kt ve Osmanl yneticileri ya devleti yklmaktan kurtarmak iin devlet bnyesinde deiiklik yapmak zorunluluunu duymadlar ya da duysalar bile tutucu evrelerce engellendiler. 19. yzyln ilk Osmanl yneticisi olan III. Selim'in Nizam- Cedid ordusunu kurmas ve ardl II. Mahmut'un (1808-1839) 1826 ylnda Yenieri ocan kaldrarak, yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye adl orduyu oluturmas, Osmanl yneticilerinin askeri rgtlenmeye verdikleri nemi gstermektedir. 20 yllk srekli frtnalardan sonra (1822-1841), Osmanl devleti pek alk olmad kadar uzun dinginlik dnemine girdi. Bu, her ne kadariki savala dolu dnem arasnda bir gei noktas olmusa da, Sultan Abdlnecit'e "evini" dzene koyabilecek kadar uzun bir zaman kazandrd ve Osmanl tarihinde son derece nemli bir a da at (Marriott, 1930: 249-250). 129

1839 ylnda II. Mahmut'un yerine geen Sultan Abdlmecit'in tek tarafl iradesi ile Mustafa Reit Paa tarafndan 3 Kasm gn iln edilen Tanzimat Ferman (Glhane Hatt- Hmayunu) (Karal, 1970: 170-84; Hurewitz, 1975: 269-71; Landen, 1970: 38-41) devletin temel yapsnda nemli bir deiiklik getirmemekle birlikte, can ve mal gvenlii gibi baz haklar tanm, vergi, eitim, askerlik ve edebiyat konularnda snrl da olsa yenilikler ortaya karmtr. Bu reformlarn grnrde amac, Hristiyan gruplarn artan ulusu duygularnn yattrmas ve varlkl kesimlerin mal ve mlklerinin hukuki koruma altna alnmasyd. Ancak, Osmanl brokratlarn ynlendirip reformlarn st dzey plnn hazrlayan ingiltere idi. Dolaysyla, yaplan deiiklikler aslnda u anlama geliyordu: Tm yurttalar arasnda hukuki eitliin salanmas, zel mlkiyet hakknn tannmas, devlet topraklarnn zel kiilere devredilmesi, ceza ve ticaret yasalarnn yeniden dzenlenmesi, ekonomik ilikilerin Avrupa usullerine gre ayarlanmas ve liberal ekonomik politikann kabul edilmesi. Ayrca, ngiltere'ye gre, modern (pazar) toplumu, eit derecede modern ve etkili bir brokrasiyi gerektiriyordu. Dolaysyla, bunlar Sultan'n deil, toplumun memurlar durumuna getirilmeliydi (Sunar, 1974: 53). 1856 slahat Ferman da dahil, 1839-1876 arasndaki Tanzimat reformlarnn z budur. stelik, Tanzimat, Fransz devriminde iln edilen Haklar Bildirisi gibi bir halk. hareketi sonucu ortaya km olmayp, ynetici tarafndan tek-tarafl olarak verilen ve dolaysyla gerektiinde geri alnabilecek olan baz temel haklar tanm oluyordu. Temel bir nedeni yabanc sempatisi kazanmak olduundan, Tanzimat ve daha sonraki reform belgeleri, Avrupa'nn byk devletlerinin zaman zaman Osmanl devletinin iilerine karmalarna da ek bir olanak salamtr. Olumlu ynlerine gelince, 18. yzyln ilk yarsndan itibaren yava biimlenmee balayan yeni bir dnya gr, sonunda yenilie dnk padiahlar tarafndan onaylanm oluyordu. Devleti kurtarmak iin, yozlam eski dzenden hi deilse belirli bir lde vazgeiliyordu. Belirli alanlarda Avrupa'nn stnl kabul ediliyor, nce baz tekniklerin sonra kurumlarn alnmas neriliyordu. Bu reformlara "ksm Batllama" denebilir, nk slmi normlarn stnlnden vazgeilemedii iin tam bir Batllama gerekleememitir. Ancak, 1830'larla birlikte Bat'dan "aktarmalarn" says ve kapsam giderek artacaktr. 1843 ylnda geni lekli bir asker reform da yrrle kondu. Avrupa uygulamalarna uygun olarak askerlerin silh altna alnd ordu, iki nemli blme ayrld: askerlerin be yl sreyle hizmet verdii etkin Nizam ordusu ve yedi yl daha silh altna alman ve bir cins yedek ordu niteliindeki Redif ordusu. Daha sonra zenci tutsaklarn ticareti yasakland. Eitim zerinde 130

eriatn tekeli krlarak bir tp okulu ve asker akademi kuruldu ve ayrca ticaret, bilim ve sanat alanlarnda teknik eitim canladrld (Marriott, 1930: 250). Ksaca, dneme egemen olan stratejik karar, snrl bir liklemeyi nererek eriattan bamsz karar alma alanm geniletmeye ynelmitir. Ancak, yine de her yeni atlm, son aamada dini brokrasinin onayna sunulmak zorundayd (Heper, 1974: 53-5). Tm bu anlatlanlardan sonra, Tanzimat dnemi, Osmanl reform izgisi zerinde, temel haklan ilk kez salayan, ancak devletin temel yapsnda bir deiiklik getirmeyen ve bu yzden zayf ynleri de bulunan bir dnem, Ferman da belge olarak kabul etmek yanl olmaz. Belki de en nemli zellii, Avrupa'da ortaya kan yeni dncelerin, 19. yzyln ilk yarsnda Osmanl snrlan iine girmekle kalmayp, merkezi otoriteyi de etkilemi olmasdr. Modern an temel siyasal rgtlenme ilkeleri, Asya'nn teki blgelerine ve Afrika'ya gemeden nce, 19. yzyln ilk yarsnda Osmanl devletinin snrlar iinde dolamaa balayacak ve bylece 20. yzylda Trkiye Cumhuriyeti "binasnn" oturaca temele ilk ta konmu olacaktr. 4. Dileri Bakanl ve Sivil Brokrasinin Temelleri 1 III. Selim ve II. Mahmut'un Bab- Al'ye bal yazclk hizmetlerinde yaptklar deiiklikleri daha iyi anlayabilmek iin, eski merkezi dairelerin dnda ortaya kan olaylar zincirini grmek gerekir (Findley, 1980: 127-54). III. Selim'in "Yeni Dzeni"nin reformlar iinde en yeniliki atlm, 1793 tarihinde Avrupa'nn byk bakentlerinde srekli Osmanl bykelilerinin almas ve bylece Osmanl devletinin srekli ve karlkl diplomasi ile ilgili Batl uygulamay kabul etmesidir. Bu olay, ayn zamanda, reislkttapln nem kazanmas sonucunu dourmutur. Bu kuruluun iinde yetien ve alan elit yava yava etkisini arttracaktr. Bunlar, imparatorluun yalnz d ilikilerinde sorumluluk almakla kalmam, ayn zamanda yeni diplomatik role uyum salama yoluyla kazanlan Batc kltrel eilimin sonucu olarak, devletin iilerinde de modernlemenin ncs olmulardr. Osmanl devleti daha nce darda srekli bykeli bulundurmadndan ve yabanc lkelerin stanbul'da bulundurduklar bykelilere de Avrupa uygulamalan dnda snrlamalar getirdiinden, Avrupa diplomasisine gei, beklendiinden daha karmak sorunlar kard. rnein, 18. yzylda stanbul'daki yabanc bykeliler hl birer konuk gibi grlmekteydi. lke iinde masraflarn Osmanl hkmeti karlar ve lke iindeki gezilerinde yanlarna bir mihmandar koyard. Buna karlk, bu 131

bykeliler malikhanelerinde bir cins gz hapsinde bulundurulur, serominelerde bazen kk drlr ve temsil ettikleri lkelerle Osmanl devletinin aras bozulduundan hapse girebilir ve rehine durumuna debilirlerdi. Gerekte, Avrupa diplomatik teamllerine uyum zorluklar, Osmanl diplomasisinin balang tarihinin nemli bir temas haline gelmiti. Selim'in ilk sreli diplomatlar lke dna kmalarndan nce, Osmanl yetkilileri stanbul'daki ngiliz Bykelisi il? uzun ve ayrntl grmelere gemilerdi. rgtsel benzersizliklerden dolay, hangi Osmanl temsilcileri hangi Avrupa resm ahsiyetleriyle ayn dzeyde kabul edilebilir, yeni temsilcilere hangi diplomatik paye daha uygun der ve kara m yoksa deniz yoluyla m gitmelidirler gibi konularda gr alveriinde bulunulmutu. Bunlar Osmanl yetkililerinin renmeleri gereken derslerden ancak birka idi. Avrupa diplomatik evrelerindeki resmiyet ve kendini beenmilik ise bu derslerin ounu tatsz bir biime sokmutu. III. Selim'in bykelilik ama plnnn ilk uygulamalar Londra, Paris, Viyana ve Berlin'de oldu. Daha nce de deinildii gibi er yl iin gnderilen bu bykelilerin yannda grevleri dil renmek ve devlet hizmetinde teki yararl bilgileri edinmek olan gen memurlar da vard. Bu ynde ilk adm, Yusuf Agh Efendi'nin 1793 tarihinde Londra'ya gnderilmesidir. Birka yl iinde ise, drt merkezde de Osmanl bykelilii kurulmu bulunuyordu. III. Selim, bunlara ek olarak, dardaki Osmanl tebasnn ticari karlarnn korunmas iin Osmanl konsoloslar da tayin etmitir. Daha 1725'te Sadrazam Nevehirli Damat brahim Paa, mer Aa adnda birini Viyana'ya konsolos olarak gndermiti. Bu, nemsiz tek bir olay gibi grnse de, Lle devrinin zellii olan deiiklik hevesini gstermekteydi. ster resmi, ister gayr-resmi olsun, 1725 ile 1802 tarihleri arasnda Osmanl konsoloslar eitli merkezlerde boy gstermee balamlard.
" . ' . 2 . ' .

Ksa dnemde dnld taktirde, III. Selim'in srekli diplomatik ve konsler temsil sistemi "Yeni Dzen"in teki blmlerinden daha baarl deildir. Bunun temel nedenleri unlardr: Bir kere, Osmanl sistemine yeni eler eklenirken, eskiler ortadan kaldrlmamtr. Bu zellik, son derece karmak ve almas ok zor bir brokrasi hiyerarisinin ortaya kmasna yol amtr. kinci olarak, kazanlm haklar olan gl ve tutucu gruplarn direnmesi karsnda, ancak zorunluluk karsnda yeni grevler yaratlm, brokrasi kurumu bir btn olarak ele alnp kkl reformlara gidilmemitir. Ayrca, rnek alnan Bat toplumlar iinde b132

rokrasinin yeri de anlalmamtr. Bu toplumlarn siyasal, toplumsal, eko~ nomik ve kltrel yaplar savsaklanm, brokrasinin bu yaplar ile nasl bir etkileim iinde ortaya kt ve bu evrimin kuruma hangi zellikleri kazandrd zerinde durulmamtr (Heper, 1977: 64). Bu baarszln bir baka nedeni Napolyon dneminde diplomatik havann deiken nitelii ve III. Selim'in dmesidir. Bu ilk kurulan Osmanl bykeliliklerinin sorunlar, Avrupa lkeleriyle ilikilerde, Osmanl reformcularnn yenmeleri gereken glklere de k tutmaktadr. Bu sorunlar, zamann uluslararas diplomatik teamlne geile ilgilidir. Ancak, en nemli ve temel sorun, srekli ve karlkl diplomasi sisteminin ilemesini salayacak, gelimi bir rgtsel temelin eksikliiydi. Her ne kadar, reislkttap modern dileri bakannn baz grevlerini stlenmise de, Bab- Al'de onun denetimi altndaki kalemler, byk bir imparatorluun d ilikilerini egdmleyip denetleyebilecek uzmanla erimi deillerdi. Reislkttapln grevi, stanbul'daki bykelilerle ilikilerdi. Bu rgtsel eksiklie, yetenekli ve eitilmi personel bulmann zorluklarm da eklemek gerekir. Bunlarn bir uzants olarak, modern anlamda d politika planlamas ve uzun sreli uygulamas da yoktu. Ksaca, imparatorluun tanmlanm, ayrntl ve tutarl bir d politikas yoktu. Osmanl eliliklerinin raporlarndan anlald kadaryla, bunlarn uratklar konular, ittifak ya da askeri yardm arama ve yabanclarn Osmanl lkesinde elde ettikleri ticari" ayrcalklar Osmanl tccarlarna da salamak gibi, olanaksz olmasa bile son derece zor amalard. Ayrca, baz bykeliler Avrupa basnn etkilemee almlar, bunda baarsz bile olsalar, en azndan yabanc basnn stanbul'a bildirmilerdir (Findley, 1980: 129). Yani, bu bykelilerin varlabiliri bir tarafa brakn, izleyebilecekleri spesifik politika amalar bile yoktu. in aslna baklrsa, onlardan beklenen de gnderildikleri lkeler hakknda genel bilgiler vermekti. Bu durum, Batllama reformlar baladnda, imparatorluun Bat dnyas ile ilikilerinde kltrel bamll da birliinde getirmitir. Ksaca, Osmanl bykelilerinin baarlar nceleri ok snrl kald. Karlatklar u glkler, zaman zaman tahamml snrn amtr: (i) Gvenilirlii son derece kukulu tercmanlara dayanma zorunluluu; (ii) stanbul ile iletiimde ortaya kan aksaklklar; (iii) mali zorluklar ve (iv) Avrupa devletlerinin Osmanl devletinin karlarn ciddiye almayp bolamalar. III. Selim'in dmesinden sonra reform hareketleri tm ynleriyle kesintiye uradnda, yazma hizmetlerinin geliebilecei ufuklar da da133

Tald ve diplomatik ve konsler sistemler bozuldu. 1811 ylndan sonra yukarda sz edilen bykelilik merkezleri maslahatgzar dzeyine indirildi. 1821 ylndaki Yunan isyanyla birlikte diplomatik hizmet belirli bir sre askya alnd. Konsolosluk hizmeti ise 18. yzyldaki gayr-resmi havasna brnd. 1821 ayaklanmasndan sonra Yunanllar hakkndaki kukular, doal olarak Fener elitine de srad. Bunun nemli bir gstergesi, Divan- Hmayun'daki son Yunan tercmanlarnn ilerine son verilmesi ve bunun yerine Bab- Al Tercme Odas'nn kurulmasdr. Bu hareketin amac, devletin bir daha Yunan tercmanlara muhta durumda kalmamasdr. Yine doal olarak, iine son verilen Yunanllar yerine yetenekli ve bilgili tercmanlar hemen bulunamad iin, geici bir sre tercmanlk ii karanlkta ve Tercme Odas da kk kalmtr. Tercme Odasnn bymesi ve nem kazanmas 1830'larla balar. Osmanl ordularnn 1832 Aralmda Mehmet Ali'ye Konya savanda yenilmesiyle 1833 tarihli Hnkr skelesi antlamasna kadar olan youn diplomatik ortamda, Oda'nn prestiji ykseldi. Ayrca, Oda'ya yetenekli kiiler girdi. Bunlar arasnda ilerde hem hariciye nazn, hem de sadrazam olacak li ve Safvet efendiler vard. Birka yl iinde bunlara yine ilerde sadrazam olacak Keecizade Fuat ve Ahmet Vefik efendiler de eklenecektir. Kuruluta, Mustafa Reit de dahil, gelecek dnemin nemli devlet adamlarnn bulunmas, ofisin ne denli nemli ve saygn bir yer olduunu gstermektedir. stelik, 1841 ylna gelindiinde Tercme Odas otuzu akn memura sahip olmutur. Mehmet Ali bunalmyla birlikte Franszca en ok itibar gren yabanc dil durumuna ykselmi ve Oda'da renilir hale gelmitir (Findley, 1980: 135). II. Mahmut dneminde srekli d temsilcilik kurulmas yeniden gndeme geldi. eitli Avrupa merkezlerine geici nitelikte eliler gnderilmesinden sonra, 1834 ylnda srekli bykelilik kurulmaa baland ve ilk olarak Mustafa Reit (1838'de paa) Paris'e gnderildi. Daha sonra bunu baka bykeliler ve konsoloslar izledi. Ancak, bu kadar ara verilmesinden sonra diplomatik temsilin yeniden balamas, III. Selim dneminin sorunlarn bir kez daha ortaya kard. Bunlar arasnda II. Mahmut dnemi iin en belirgin olan Osmanl brokratik yaamnn "himaye gelenei"nin, diplomatik sistemin rasyonel ilemesine engellemesidir (Heper, 1977: 67). Diplomatik atamalarda kiisel ilikiler yetenekli kiilerin eli olmasn engellemitir. Bu himayecilik o dereceye varmtr ki, dileri memurlarnn d atamalarda elerini gtrmeleri yasaklanm, darda iyi hizmet grmelerini salamak iin belli bir miktar altn gvence olarak Hazineye yatrmalar zorunlu klnmtr. kinci sorun ise, hizipler aras rekabetin diplomatik temsile etkisidir. Bunun belirgin bir
134

rnei, ileri gelen reformcularn koruyucusu olan Pertev Paa'nm 1837 ylnda lmesinden sonra bykelilerin ve bunlarn iinden atand merkez rgtnn personelinin hemen deitirilmesidir.

II. Mahmut dnemi diplomasisi ve rgtnde, 1790'larla karlatrldnda, baz nemli farkllklar olduu grlmektedir. Hereyden nce, bu dnemde, diplomat olarak hizmet edecek olan personel asndan, ynetici brokraside daha iyi yetimi, daha iyi ve ok sayda dil bilen elemanlar vard. kinci olarak, uluslararas ortamda da nemli deiiklikler ortaya kmt. Ortadou sorunu, Avrupa'nn byk devletlerinin ilgisini 40 yl ncesine gre daha ok ekmee balamt. 1839 ylnda Avrupa devletlerinin Msr sorununa ortaklaa olarak mdahale etmeleri, Osmanl devletini artk ortaklaa desteklediklerini gstermekteydi. Doal olarak bu destein snrlar ve bir de bedeli vard. Osmanl devleti ticaret alannda eitli ayrcalklar verecek ve Avrupal devletlerin istedikleri reformlar gerekletirilecekti. Her ikisinde de, Avrupa ile ilikileri iyi bilen ve dzenleyebilecek olan yeni sivil brokratik elitin pay yaamsald. te, bu koullar altnda II. Mahmut'un diplomatlarnn tutumu nem kazand. Bu diplomatlarn, uluslararas politika alanndaki rollerinin etkili olduunu sylemek ok zordur. Doal olarak, Msr ve Cezayir sorunlarnn zm, gmrk tarifelerinin mzakeresi, Avrupa basnnn Osmanl devleti lehine etkilenmesi ve yeni diplomatlar kendilerinden daha iyi eitmek gibi grevlerinde belki pek baarl olamadlar. Ne de olsa, toprak btnl baka devletlerin desteine bal olan ve giderek gc azalan bir devletin temsilcileriydiler. Ancak, baka bir alanda, Avrupa'daki deneylerini tam anlam ile hazmetmede ve yneticilerle reformculara bunu anlatmada, baarl oldular. Dolaysyla, Osmanl devletini Bat'ya deil, Bat'y Osmanl devletine tantma yoluyla, d ilikilerin erevesini aan bir nfuza sahip oldular (Findley, 1980: 137). Bunlarla birlikte, stanbul ve teki nemli merkezlerde yeni bir sivil brokrasi dodu ve bunlarn Osmanl reform hareketi iindeki yerlerine uygun olarak, reislkttaplk da artan bir nem kazand. Bu yeni brokrasiye rgtsel bir temel hazrlamak isteyen II. Mahmut, Tercme Odas'n glendirip, diplomatik ve konsler faaliyeti canlandrdktan sonra, 1836 ylnn Mart aynda, reislkttapl Hariciye Nazrl haline getirdi. Bu yalnz bir unvan deiiklii gibi grnmekteyse de, baka blmlerde yapt deiikliklerle, reislkttapl gerek bir dileri bakanl biimine sokmaa alt. Ayn yl mstearlk, yani bakan yardmcl kurdu. Hariciye Nazrl'nn kurulmas ve diplomat135

lardaki deiikliklerle birlikte, Bab- Al'nin yazma ileri de nemli ilevler yklendiler. Sivil brokratik elitin siyasal etkinlik kazanmasnn nedenleri zetle yle sralanabilir (Heper, 1974: 67-8): Hereyden nce, uygun bir eitime sahiptiler. Daha nce deinildii gibi, ou Tercme Odas ve/ya da dardaki Osmanl eliliklerinde siyasal eitimlerini gelitirmilerdi (Sadk Rfat, Mustafa Reit ve bunlardan daha gen olan l ve Fuat paalar gibi). Darda lik ve uygulamaya dnk bir eitimden gemilerdi. Diplomasi ve devlet maliyesi alanlarnda uzmanlk kazanmlard. Osmanl devleti bu dnemde byk devletleri birbirine oynayarak siyasal yaamn devam ettirebildii ve devlet hazinesi de srekli glklerle karlat iin, bunlar yararl yeteneklerdi. Ayrca, sivil brokratik elitin siyasal g kazanmalar bakmndan en kritik olan yllarda, yani bu alanlarda reformcu bir kiilie sahip olan II. Mahmut'un lmnden sonra, kendilerine sempati besleyen Abdlmecit tahta kmt. Abdlmecit, II. Mahmut'a gre, tm siyasal gc elinde toplamaa daha az istekli olduundan, bu boluklar sivil brokrasi dolduruyordu.

Bu anlatlanlarn sonucu olarak, II. Mahmut'un 1839 ylnda lmesiyle, Sultan ile yksek dereceli memurlar arasnda var olan g atmas da bir lde ortadan kalkt ve 1871 ylna kadar srecek olan yeni bir reform dnemi ald. Abdlmecit (1839-1861) ok tehlikeli bir dnemde 16 yanda hazrlksz bir hkmdar olarak tahta kt ve sivil brokrasinin almasna dorudan mdahale etmedi. Abdlaziz (1861-1876) baatln ve otorite^ sini kurmak isteyen ama bunu yapabilecek iradeye sahip olmayan bir yneticiydi. V. Murat ise (1876) akl dengesizlii dolaysyla ancak ay tahtta kalabildi. Dolaysyla, Osmanl hanedanl II. Abdlhamit'e kadar, II. Mahmut'a gerek bir halef karabilmi deildi. stelik, 1830 reformlarnn yksek kademe memurlara salad memuriyet gvencesi, sivil brokrasinin gcn arttrd. Brokratik esneklik azalarak, gerek gcn Sultan'dan yksek memurlara doru kaymasma yol ald. Bu g kaymasndan yararlanan da sivil brokrasi oldu. Siyasal gcn reform yanllarnn eline gemesiyle, asl arlk bu sivil brokrasi iinde yeni diplomatik elitte topland. En sonuncusu 1871 ylnda lecek olan byk ahsiyetlerin usta ynetimleri sayesinde sivil brokrasi gcn pekitirdi ve Bab- Al gerek bir hkmet merkezi durumuna geldi. Mustafa Reit Paa, 1846-1852 arasnda srekli sadrazam, daha sonra dileri bakan ve 1854 ylndan ld 1858 ylna kadar yeniden ke136 . " .

re sadrazam olacaktr. l Paa 1846'da hariciye nazr olmu ve 1852'de sadrazamla getirilmitir. Fuat Paa her iki mevkide de kendisini izle* mistir. Mustafa Reit Paa'nn lmnden sonra bu ikisi, l'nin 1871'de lmne kadar sadrazaml tekellerinde bulunduracaklardr. Bu dnemde, Osmanl devletinde iileri bakanl yoktu ve bu grev sadrazamn makamna balyd. Bylece, Osmanl devletinin bu iki en nemli makam, yani sadrazamlk ve hariciye nazrl, tm ynetime hakim, olmutur. Ayrca, daha nce deinildii gibi, dnemin hkmdarlarnn zayfl ya da ynetime arlklarn koymak istememeleri, siyasal denetimin bu iki makamda toplanmasn kolaylatrmtr. Tm bu anlatlanlar, birbirleriyle etki-tepki ilikisi iinde, hem yksek derecede bir siyasal istikrarszlk ve hem de kkl reformlarla dolu yepyeni bir dnem at. Osmanl devleti, 18. yzyln banda Lle dneminin sona ermesiyle kard "Batllama trenine" 100 yl sonra yeniden yetimek zereydi. Bu dnemin ad da, hakim havay gerekten ok iyi anlatan ve "yeni bir dzen getirme, dzenleme" anlamna gelen "Tanzimaf'tr (Findley, 1980: 154). , . V. MALYENN ZORLAMALARI: KIRIM VE SONRASI
1. Bor-Ykmllk-Reform Zinciri

Tanzimat dnemi, bir "reformlar dnemi" olarak nitelendirilebilirse de, Sultan Abdlmecit, 1849-1856 yllar arasnda yaygn reformlar konusunda pek hevesli grnmemektedir. Bunu, tmyle tutuculua ve belirli kar evrelerinin direniine balamak doru deildir. Bu tutum, nemli olmakla birlikte, Bat Avrupa devletlerinin ekonomik szmasna kar tetikte durmak istemelerinin ye Rusya'nn siyasal ve asker tehdidini savuturmak niyetlerinin de bu hevessizlikte pay vardr. Bunlarn sonucu olarak, Osmanl yneticisi, zellikle 1849 ve 1850 yllarnda, karl belirli reformlara balanm bulunan ykmllkler istendiinde, bor para almak konusunda isteksiz davrand. Sz konusu olan bor para, Osmanllarn sonu gelmez mal skntlar ve devlet btesinde ortaya kan ve giderek byyen a gidermek iin verilecekti. Osmanl hkmetinin mal skntlarnn bilincinde olan ngiliz Bykelisi Sir Stratford Redcliff, 22 Austos 1950'de Sultan Abdlmecit'e uzun bir memorandum verdi (Rodkey, 1958: 348). Bu memorandumda, Bab- Al'nin d borca bavurmas gerektii belirtiliyordu. ok iyi koullarla bor para alabilmek iin, baz madenlerin retiminin, gmrk vergilerinin bir blmnn ve lkenin zengin bir eyaletinin merkeze gnder' " 137

dii verginin gvence olarak gsterilmesinin yeterli olaca ne srlyordu. Sultan'm bu neriye tepkisi, aka olmasa bile, olumsuz oldu. Memorandumun verilmesinden bir ay sonra Sultan'n reformlar konusunda ok ileri gidildiinden ikyet ettii sylentileri yaygnlamaa balad. Kasm aynda ise, bakanlarna, imparatorluun hesaplarnn, bor para alarak deil, ancak savurganl nleyip, harcamalar azaltmakla denkletirilebileceini syledi. Sultan ve Bab- Al yetkililerinin bir blmnn tutumu o kadar katyd ki, Bykeli Canning (Redcliffe) ve Dileri Bakan Palmerston bor ve reformlar konusunda stanbul'u daha ok sktrmann bir anlam olmadna karar verdiler. Ancak, 1851 Austosunda, bir lde 1838 tarihli Balta Liman Szlcmesi'nin Osmanl maliyesi zerindeki kt etkisi yznden, mali durum tehdit edici bir hal ald. O kadar ki ,ticaret andan doan borlarn sresi dolduunda, iki aylk bir sre iinde 600.000 Sterlinin Londra'ya transferi gerei ortaya kt. Bykeli Canning'in, bunun ancak bor alarak denebilecei konusundaki tehditlerine ramen, Osmanl hkmeti transfer sorununu zd ve kamu harcamalarn aazltarak devlet gelirlerini arttrma yoluna gitti. Ancak, bu tedbirler Osmanl hkmetine ok ksa bir sre kazandrd.

1852 ylnn sonlarna doru, Osmanl hkmeti, tm tehlikelerine ramen, Paris'teki zel temsilcisi kanalyla d bor konusunda geici bir n-szleme imzalad. Sultan Abdlmecit ise, eski tutumunu srdrerek, byle uzun sreli bir bor anlamasn onaylamakta duraksyordu. Bab- Al temsilcilerinin 1852 ylnn Eyllnde imzaladklar szleme, 50 milyon Frank bor, 23 yl sre, %6 faiz ve szlemeyi gerekletirenlere %2 komisyon verilmesini ieriyordu. Ayrca, szlemede herhangi bir karlk gsterme kayd yoktu ve szleme stanbul'a onay iin gnderilmeden nce 11 milyon Frank hemen teslim edilecekti (Rodkey, 1958: 350). Ancak, u da var ki, Sadrazam Al Paa, hkmdara szlemenin ayrntlarn anlatmadan nce, bor paray kullanmaa balamt bile. Al'ye iddetle muhalif olan ve Abdlmecit'in de kaynbiraderi bulunan Mehmet Ali Paa, bir ay iinde szlemenin ayrntlarn renerek Sultan'a ihbarda bulundu. Al Paa derhal grevinden alnd ve yerine Mehmet Ali Paa getirildi. Abdlmecit'in borcu reddeden tutumu ynetici elitin ounluu tarafndan da destekleniyordu. Hristiyanlar da dahil, stanbul'daki hemen herkes, sonularnn tehlikeli olacan tahmin ettikleri bir bortan kurtulduklar iin sevinliydi. Eer bor alnrsa, devletin bu borcun faizlerini 138

bile deyemeyecei ve bundan yararlanan Fransa ve ngiltere'nin devletin iilerine karaca tahmin ediliyordu. Osmanl hazinesinin boald ve Bab- Al'nin ya d bor almak ya da ordularn maasz ve malzemesiz brakmak ikilemi karsnda kald Krm Savann balangcnda bile, Osmanl hkmeti hibir mali destek almamtr. Ancak, savan srmesi ve paraszlktan savan yenilgi ile sonulanmas ihtimali ile kar karya kalan Osmanl hkmeti, 1854 ylnda Bat'dan, yani o andaki mttefiklerinden ilk borcu almak durumunda kald. Bu borcun ancak %80'i hkmetin eline geecektir. 1855 ylnn yaznda alman ikinci bor karlnda ise, gvence gstermek zorunda kalnm ve Msr'n vergi geliri ile zmir ve Suriye limanlarnn gmrk geliri karlk gsterilmitir. te yandan ngiliz Bykelisi Canning, bu bor sorumluluunun Osmanl devletini Mslman olmayan tebaya tm yurttalk haklarn tanmaa zorlayacana inanyordu (Rodkey, 1958: 351). 1855 ylnn ilkbaharnda, Osmanl hkmeti, Canning'in Osmanl devletinden istedii ykmllklerin kabul edilemeyeceini, byle bir davrann Sultan'n gururu ile ve Rusya'ya kar giriilen savan ilkeleriyle badaamayacan belirttiyse de, 1856 ylnn ubat aynda slahat Ferman'nn iln engellenemedi.

Birok ileri gelen Osmanl yneticisi, devletin gerek duyduu reformlarn gnlden destekisi olmalarna ramen, bunlarn k noktasn oluturan koullar reformlarn istekli bir biimde uygulanmasn engelledi, 1856 reformlar Batl devletlerin basklar arasnda balatlmt ve Trklerin kafasnda bor anlamalarnn ortaya koyduu eitsizlikler ve Mslman olmayanlara verilecek ayrcalklarla o kadar birbirine bal bir hale gelmiti ki, reformlarn sulandrlmas ve hatta bazlarnn ortadan kaldrlmasn onaylamak durumunda kaldlar. Trklerin ou, Tanzimat ve slahat reformlarna, baka nedenlerden dolay deil, byk lde Bat'nm karsnda aalayc bir boyunemeyi simgeledii iin kar kmlardr. Bylece, Trklerin byk bir blmnn reformlara kar kmasn yalnzca rmle, banazla, cehalete ve atalete balamak doru olmasa gerek. in aslna baklrsa, u sav da ne srlebilir: Osmanl yetkililerinin lkelerinin sorunlarn ve bu sorunlarn zm yollarn tehis etmedeki yaklamlar, en az Batl "dostlarnn" zm yollar kadar gerekiydi. lkelerine Bat'nm ekonomik szmasnn yaratabilecei tehlikelerin farknda olduklarndan, baz cesaretli kararlar aldlar. Ancak, ey139

rek yzyl sonra hem devletin maliyesi iflas etti, hem de imparatorluun Trk olmayan blgelerindeki siyasal denetimlerini yitirdiler.
2. Krm Savann k Noktas

Osmanl topraklarnn paylalmas ile ilgili olarak St. Petersburg'da 1853 ylnn ilk aylarnda ar I. Nikola ile ngiliz Bykelisi Sir Hamilton Seymour arasnda balayan gizli grmelerin temeli, 1844 ylnn yaznda Rusya ile ngiltere arasnda varlan gizli gr birliidir. Bu gr birliinin amac, Osmanl devletinin Avrupa topraklarnn paralanmas sz konusu olduu zaman, bu topraklarn bar ve Avrupa g dengesini bozmayacak bir biimde el deitirmesinde ngiltere ile Rusya'nn ibirlii yapmalaryd. 1844-1854 yllar arasndaki btn belgesel kantlar byle bir anlay birliinin varln ve Krm Sava'na kadar geen 9 yl iinde geerliliini srdrdn gstermektedir (Puryear, 1931: 219). Zaten bu tarihten sonra Osmanl devletinin kaplad topraklar da dahil Asya'nn hemen her yerinde nfuz blgeleri iin rekabete ve atmaya giriecek olan bu iki devlet, karlar elverdiinde Osmanl devleti aleyhine eitli anlay birliine varacaklardr. Burada nemli olan, bu anlayn ne kadar srd ya da sonucunun ne olduundan ok, belki de kinci Dnya Sava srasnda Churchill-Stalin gizli grmelerine kadar, iki byk devletin dnyann bu yresinde karlar dorultusunda ^ gr birliine varm olduklardr. Krm savana katlan ya da yakndan ilgilenen devletlerin tutumu, Avrupa politikalarna bal olarak, belirgin elikiler gstermektedir (Anderson, 1S46: 141-3). Bu da, Krm Sava'nm aslnda Avrupa'ya zg dncelerle yrtlen bir sava olduunu savunan tarihileri hakl karan bir kanttr. nce Rusya yanls olan ve hatta bu devletle Osmanl devleti aleyhine bir anlay birliine varm bulunan ngiltere, ilerde de greceimiz gibi, sonradan Fransa'ya ve dolaysyla Osmanl devletine meyletmitir. Rusya'nn Osmanl politikasna kendi karlar asndan kar olan ve savaa Osmanl devletinin yannda giren Fransa, sava sona ererken, ngiltere'den duyduu endienin rn olarak, Rusya'ya sempati duymaa balamtr. Bu da, Osmanl devletinin, Fransa ile ngiltere'nin mttefiki olarak galip kt bir savata, siyasal ve ekonomik avantaj salayamamasmn bir nedeni olacaktr. atmann balangcnda Rusya ile ittifak bulunan Avusturya, sava srasnda Metternich politikasn terkedip yansz kalm, ancak sava bitiren Bat ltimatomuna da katlmtr. Bu, sorunlarla dolu ok-uluslu imparatorluk, herhalde savan uzamasn, kendisinin de atmann iine ekilmesi olasln ortaya 140

karacandan, endie ile karlamtr. atma ile dolayl biimde ilgilenen Prusya, nce Avusturya ile yakn bir anlay birliinden sonra Rusya'ya eilimli hayrhah bir tarafszla kaymtr. nk, Avusturya'nn atmann sonunda glenmesi, Alman ulusal birliinin Prusya'nn nderliinde gereklemesini zorlatrabilirdi. Piyemonte, ilerde deinilecei gibi, mcadeleye Osmanl devletinin yannda, ama savala hi ilgili olmayan amalar uruna katlmtr. Rusya ile bir yl gizli grmeler yapan sve, 1855 ylnda ngiltere ve Fransa'nn lehine arln koymutur. Belika ise, masum bir seyirci durumundayken, Bat Avrupa'daki statejik konumu, ngiltere'nin Rusya ile ibirliinden vazgemesinde nemli bir rol oynayacaktr. Boazlarn egemeni ve bir lde koullarn kurban durumunda olan Osmanl devleti, sava ncesinde Avrupa'daki gelimeler karsnda bir dizi elikili davranlarda bulunmutur. Savata galip gelmesine ramen, imzalanan bar antlamas devlete avantajlar salamak bir yana, gelecek yllara kt bir miras brakacaktr.

Krm savann diplomatik balangc olarak, Rusya'nn Osmanl devleti zerinde stn duruma getii 8 Temmuz 1833 tarihli Hnkr skelesi antlamas gsterilebilir. Antlamadan ksa bir sre sonra ar Nikola, buna ngiltere ve Fransa'nn gsterdii sert tepkiden rkerek, Avusturya ile gizli bir anlamaya vard. ki lke arasnda imzalanan Mnchengratz Szlemesi ile Hnkr skelesi antlamasyla elde ettii baz avantajlar Avusturya'ya verdi. ki devlet, Osmanl imparatorluunun mmkn olduu kadar uzun yaamas iin birlikte hareket edeceklerdi. Ancak, hereye ramen devlet paralanrsa, ibirliini srdreceklerdi. O srada bu iki Dou Avrupa devletinin asl nem verdikleri, g dengesinin srdrlmesi asndan Osmanl devletinin toprak btnlnn korunmasyd (Puryear, 1931: 221). in aslna baklrsa, Mehmet Ali bunalmnda Osmanl iilerine Avrupa mdahalesi, zlmekte olan Osmanl devletinin d ilikilerinde 40 yl srecek baarl bir "konferans diplomasisi" dnemi de amt. Byle bir diplomaside, Rusya, ngiltere'yi yannda grmeyi, karlar asndan yararl bulmaktayd. ngiliz politikas ise, bir Rus-Fransz yaknlamasnn Dou Akdeniz'de karlarn zedeleyecei ynndeydi. Bu yzden-, 1839 ylnn sonunda Rus giriimlerine yanat. Londra'da imzalanan szlemeyle, Rusya Hnkr skelesi Antlamasndan vazgeiyordu. Osmanl devletinin toprak btnl tehlikeye decek olursa, Rus ve teki devletlerin donanmalar, istisnai olarak Marmara denizine birlikte girebileceklerdi. Ayrca, taraflar, Osmanl-Msr anlamazlnda birlikte hareket edeceklerdi. Daha nce grdmz gibi, yle de oldu. Bu szlemeye son141

radan Osmanl devleti, Avusturya ve Prusya da katld. Bylece, Osmanl

imparatorluu artk Avrupa devletler sistemi iine girmi saylabilirdi (Hurewitz, 1975: 271-5). 1841 tarihli Boazlar Szlemesi, Osmanl devletinin paralanmasndan sonra kurulacak siyasal birimlerin niteliklerine ynelik siyasal faaliyetleri bir sre durdurdu. Ancak, 1839 Londra szlemesi de dahil, 1840 sonras diplomatik olaylar, Rus-Avusturya anlay birliinin, iine ngiltere'yi alp Fransa'y darda tutacak biimde geniletilmesine yol at. 1844 ylnn yaznda Fransa ile ngiltere arasnda bir dizi siyasal anlamazlk knca, ar Nikola bu rekabetten yararlanmak istedi. ngiltere ile Rusya'nn Yakndou karlarnn benzer olduu, birlikte hareket ettikleri taktirde, Osmanl devletinin paralanmas ile ortaya kacak karkln savaa yol amayaca konularnda ngiltere'yi ikna etmee alt. Gerekten, bu srada iki devlet arasndaki ilikiler iten bir havaya brnmt. Fransa'nn Afrika'da genilemesi ve Msr'daki etkisinin artmas, ingiltere'nin Rusya ile Asya'daki rekabetini ikinci plna drmt. Dnyann eitli yrelerindeki ngiliz-Fransz rekabeti bir yana, ngiltere 1842 ylnda serbest ticaretin yandaln yapmaa balamt ve Fransa hl sk bir koruyuculuk politikas izliyordu. Aslnda Rusya da koruyucu kabul edilebilirdi ama daha emekleme dneminde olan Rus endstrisi ngiltere ile dnya pazarlarnda rekabet edecek durumda deildi. Bu arada, 1844 ylnn Hazirannda Londra'y ziyaret eden ar, Fransa'nn Kuzey Afrika ve Dou Akdeniz zerindeki stnlnden ekindiini ve Fransa'nn denetim altna alnabilmesi iin ngiltere, Rusya ve Avusturya arasnda ibirlii yaplmas gerektiini belirtti. Ancak, byle bir ibirlii, daha nce ngiltere ve Rusya'nn Osmanl devleti zerinde anlamalarna balyd. Daha sonraki gizli grmelerde ve zellikle Rus Dileri Bakan Kont Nesselrode'un ngiliz hkmetine sunduu 3 Aralk 1844 tarihli ve Osmanl devletine kar ortak politika isteyen memorandumundan sonra (Hurewitz: 1975: 291-3) Osmanl devleti ile ilgili hemen hemen her konuda anlamaya varld. Rusya karadan ve ngiltere denizden Yakndou blgesinde belirgin bir stnle sahiptiler. Birbirlerinden ayr hareket ettikleri taktirde her ikisi asndan istenmeyen sonular doabilirdi. . Btn bu gelimelerin sonucu, ngiltere, Rusya ve Avusturya arasnda, aslnda Fransa'ya ynelik olan ama sonunda Osmanl devletini paralayacak nitelikte gizli bir anlamadr. Bu anlamann ierii yle zetlenebilir: (i) Taraflar, Osmanl devletinin mmkn olduu kadar uzun yaamasn salayacaklard; (ii) eer bu mmkn olmazsa, taraflar Osmanl devletinin nasl paralanaca konusunda bir n anlamaya vara142 .

caklard ve (iii) tpk Mnchengratz szlemesinde olduu gibi, byle bir paralanma ne taraflardan birinin gvenliini tehdit edecek, ne de Avrupa g dengesi tehlikeye decekti. Bylece, Rus ar, Avusturya ile yapt szlemenin kapsamn geniletiyor ve nemli bir eksiini tamamlam oluyordu: Osmanl devletinin gelecek paralanmasndan nce, bu iin nasl olaca ve hangi siyasal birimlerin kurulaca konusunda taraflar nceden anlaacaklard.

Bu anlamadan ksa bir sre sonra, Tahiti'de ve teki baz yerlerde Fransz-ngiliz rekabeti zme baland ve Osmanl devletinin nasl paylalacan gndeme getirecek herhangi bir gelime de olmad. Ancak, 1850'lerin balarnda, ngiltere ile Fransa arasndaki sorunlarn teker teker zme balanmasndan ve bylece Osmanl devletine kar politikasn uzun sre devam ettiremeyeceinden endielenen ar, iki nemli giriimde bulundu. Bir kere, 1853 lkbaharnda St. Petersburg'daki ngiliz Bykelisi Sir Hamilton Seymour araclyla, Osmanl mirasnn bar bir biimde paylalmasna ynelik olarak ngiltere ile gizli grmelere giriti. Bylece, 1844 gizli anlamasnn ikinci maddesini harekete geirmek istiyordu. Bu dnemde Rus-Fransz ilikileri de bozulmaa balamt. zellikle 1852 ubatndan sonra Fransa'nn destekledii Katoliklerle, Rusya'nn destekledii Yunan Ortodoks Hristiyanlar arasnda, kendilerine tannacak ayrcalklar konusunda iddetli anlamazlklar kmt. Politikasna ngiliz destei her zamankinden daha ok gerekliydi. stelik, 1844'te mzakerelerde bulunduu Lord Aberdeen'in babakan olmasndan da cesaret bulmutu. Osmanl devleti iin kullanlan "Avrupa'nn hasta adam" deyimi, dnya apndaki yaygn kullanmn ite bu ar-Seymour grmelerine borludur (Hurewitz, 1975: 298-303). kinci olarak, 1853 ubatnda Prens Menchikov, Rusya'nn yava yava ortadan kalkmakta olan siyasal etkisini yeniden kurmak iin stanbul'a gnderildi. Savatan galip kan bir komutann gururlu edasyla diplomatik gelenekleri hie sayan temsilcinin Osmanl devletinden istekleri, yalnz Kutsal Yerler Sorunu'nun Rus karlar dorultusunda zme balanmas deil, ayn zamanda Rus ar'nm, Osmanl snrlar iinde yaayan Yunan Ortodokslarmn koruyucusu olduunu ngren bir antlamann imzalanmasyd (Marriott, 1930: 256). Bu istekler, snra ylan ok sayda Rus askeri tarafndan da desteklenmekteydi. Rusya'nn bu kavgac tavr ngiliz hkmetinin resmi bir tepkisine yol amad gibi, ngiliz Dileri Bakan Russell, 1844 anlamasnn ilkelerine uygun olarak Fransa'y lml bir tutum almas yolunda ikna etmee de alt (Puryear, 1931: 230). Rus istekleri ise Osmanl hkmeti tarafndan reddedildi. Bu 143

tavnn ortaya konmasnda ngiliz Bykelisinin tavsiyelerinin nemli bir pay olduu sylenir. Rus ltimatomunun reddedilmesi iin bireysel aba gsterdii dorudur. Ancak, grld gibi, ngiliz hkmetinin bu ynde abas yoktur. Dolaysyla, red kararnn dorudan doruya Osmanl hkmetinden kaynakland akla yakn grnyor (Anderson, 1966: 123). ngiltere'nin bu tutumundan yreklenen ar, ngiltere ile lkesi arasnda Osmanl devletinin paylalmas ile ilgili olarak "samimi ve gizli" grmelerin biran nce balamas iin zorlamalarda bulunmaa balad. Dncesine gre, Rusya Balkanlar'da baat g haline gelirken, ngiltere de Msr ve Girit'i eline geirebilirdi. ngiltere'nin yeni Dileri Bakan Clarendon ise, Boazlar'm gelecei konusunda Rusya'nn ak ve kesin bir aklamada bulunmam olmas yznden, yeni Rus nerisinin tatmin edici olmad dncesindeydi (Puryear, 1931: 231). Bu arada, ngiliz-Rus anlamasn geersiz klacak olan gelimeler de balamt. ar, ngiltere ile gizli 1844 anlamas yrrlkte kald srece, Fransa'nn ne yaptnn umurunda olmadn eitli vesilelerle ortaya koymutu. Ancak, ar'n bu dncesi, Rus hkmetinin stanbul ve Boazlar'n gelecei konusunda ak bir ykmllkten kand bir srada, ngiltere'nin, Fransa'nn Bat Avrupa'daki davranlar karsndaki endielerini hesaba katmyordu. te, 1844 tarihli gizli anlamann knn temeli burada yatyordu. nk, Prens Menchikov'un stanbul'a gelmesinden endielenen Fransa, Rusya'nn bu giriimini boa karacak davranlarda bulunmaa balamt. 1853 Martnda Fransa'nn Brksel Bykelisi, Belika dileri bakanna, Rusya'nn Osmanl devletine kar kesin stnlk salamas halinde Fransa'nn Belika'y igal edebilecei tehdidinde bulundu. Belika Kral Leopold hemen Avrupa devletlerinin koruyuculuunu isteyince, ngiliz Dileri Bakan Clarendon, Belika hkmetine her ihtimale kar hazrl olmasn bildirdi. Clarendon tehdidin aslanda ngiltere'ye ynelik olduunu anlamt. Fransa, Rusya'nn Osmanl devleti zerinde kurmak istedii stnle kar ngiltere ile ortak hareket etmek istiyor ve bunun salanabilmesi iin elindeki en nemli kozu kullanyordu. Bat Avrupa'da ortaya kan bu gelimenin ertesi gn, yani 23 Mart 1853'te, Clarendon Osmanl devletinin paylalmas ile ilgili olarak balatlm bulunan gizli ngiliz-Rus grmelerinin sona erdiini Rusya'ya bildirdi. Gereke, Yakndou'daki karklklarn Bat Avrupa ile ilgili dzenlemeleri ngiltere aleyhine etkileyebilecei idi. Fransa ile ngiltere arasndaki bu anlay birlii, Mays aynn sonunda iki devletin de ayn gn Akdeniz donanmalarn anakkale'ye yolladklar an somutlam oldu (Puryear: 1931: 233).

44

Rusya ile ngiltere'nin 1844 gizli anlamasna verdikleri greli deerin karlatrlmasnda en nemli nokta, Osmanl devletinin paralanmasnn zamanlamas ile ilgiliydi. Rus ar Nikola, uzun saltanat boyunca, Osmanl devletini knn eiinde olan bir devlet biiminde deerlendirmiti. ngiltere ise bu kanya 1828-1829 olaylarndan sonra varmt. Dolaysyla, Osmanl devletinin yklmasndan nce paylalmas gerei ortaya kmt. te, tam bu noktada ngiltere ile Rusya 1853 Maysnda farkl grlere sahip oldular. Anlamazlk, bu kn yakn ya da uzak bir gelecekte mi gerekleecei noktasnda dmlendi. Dolaysyla, Clarendon 23 Martta Osmanl devletinin daha uzun yllar varln koruyabileceini aklaynca, 1844 anlamasnn da herhangi bir anlam kalmad. Ksaca, gizli anlay birliinin 1853 Martnda ortadan kalkt sylenebilir. Mnchengratz Szlemesi ise 1854 Ocak aynda ortadan kalkacaktr. 3. Krm Sava

Aristo'nun devrimler iin syledii, savalar iin de dorudur. Sava ortaya karan yakn ya da ani neden nemsiz olabilir. Ama, gerek ya da temel nedenler her zaman ok nemlidir (Marriott, 1930: 251). Bu Krm sava iin zellikle dorudur. Osmanl devleti ile Rusya arasndaki Krm savann yakn ya da ani nedenlerinin aratrlmasnda iki e arlk kazanyor: Rusya'nn Osmanl devletine kar deien politikas ve kutsal yerler sorunu. 1853 ylna gelindiinde, Rusya, Mehmet Ali bunalm srasnda izledii zayf bir Osmanl devleti zerinde etki alanlar kurma politikasn brakarak, bu devleti ylana politikas izlemee balamt. Bunu gerekletirebilmek iin de kutsal yerler sorununu kulland. Hristiyanlarca kutsal saylan ve tm tek-tanrl dinlerin doduu yer olan Kuds ve evresinde Osmanl devleti gerek Katoliklere ve gerekse Ortodokslara eitli ayrcalklar vermi bulunuyordu. Daha nce deinildii gibi, 1853 ylma gelindiinde bu ayrcalklar konusunda Rusya ile, Katolikliin dnya apnda savunuculuunu yapan Fransa atmaa baladlar. Bu sorunu parmana dolayan ve Osmanl devleti iin yaknda lecek "Avrupa'nn hasta adam" deyimini kullanan Rusya, nce de belirtildii gibi, ngiltere'ye "mirasn" paylalmas nerisinde bulunmu, ancak Osmanl devletinin toprak btnln koruma politikas izleyen ngilte~ re bu neriyi kabul etmemiti. Rusya, bunun zerine, tek bana harekete geerek, Osmanl devletine bir ittifak ve bu devletin snrlar iinde yaayan Ortodokslarn koruyuculuunun Rusya'ya braklmasn nermiti. Osmanl hkmeti, ngiltere'nin de destei ile bu istekleri reddedince, 19. , 145

yzyldaki nc letine ingiltere ve giriilecek deildir. Osmanl devletine azndan bu kitabn

Osmanl-Rus sava balad. Bu savata Osmanl devFransa da yardm ettiler. Burada savan ayrntlarna nk, ngiltere ile Fransa'y ve teki baz devletleri yardma iten nedenler, savan nasl yapldndan, en amalar asndan, daha nemlidir.

Krm sava, Osmanl devletinin toprak btnlnn korunmas isteinden ok, Avrupa'ya zg dncelerle yrtld ve nemli olan Avrupa'nn siyasal statsyd (Anderson, 1966: 145-8). Krm savann temel nedenleri burada aranmaldr. ngiltere iin nem tayan Avrupa'daki g dengesinin korunmasyd ve bunun iin savat. Daha nce grld gibi, ngiltere, "Yakndou sorunu"nun nemini ge anlam olmakla birlikte, bu tarihe gelindiinde, Osmanl imparatorluu zerinde Rus koruyuculuunun, Msr zerinde Fransz koruyuculuu kadar tehlikeli olabileceini kavramt. Dolaysyla, ister birlikte, ister tek tek olsun, Rusya ve Fransa'nn Osmanl devleti hakkndaki zel niyetlerine kar kmak, 19. yzyln geriye kalan blmnde ngiliz d politikasnn temel ilkesi durumuna geldi. ngiltere'ye gre, Avrupa'nn siyasal statsnde deiiklik, bir byk devletin tek yanl iradesiyle deil, ancak "Avrupa uyumu" iinde diplomasi yoluyla yaplabilirdi. Ayrca, 1849 ylnda Macar ayaklanmasnn Rusya tarafndan kanl bir biimde bastrlmas ve Polonyallara kt davranlmas, ngiliz kamuoyunda Rusya aleyhine duygularn ortaya kmasna neden olmutu. Avrupa zgrlkleri, Dou'nun bu tirannn basksndan kurtarlmalyd. Dolaysyla, Avrupa sistemi korunmal ve Rusya'nn imdi zorla deitirmee alt g dengesi salanmalyd. stelik, Macar ulusal kahraman Louis Kossuth ve teki Macar mltecilerine Osmanl devletinin kaplarn amas ve bunlara iltica hakk tanmas, Londra'da Osmanl sultannn prestijini arttrmt (Marriott, 1930: 254-5, 259). Fransa, deiik dncelerle ama ngiltere'nin yannda savaa katld, III. Napolyon, ngiltere'nin tan aksine, g dengesini kendi lehine ykarak Fransa'ya Avrupa'da stnlk salamak istiyordu. Kendisine gr, amcas Byk Napolyon'un en byk hatas ngiltere ile gereksiz atmaya girimesiydi. Fransa'nn baarsnn anahtar ise ngiltere ile anlamaktan geiyordu ve Krm sava da bunun iin ok iyi bir frsatt. ngiltere ile Fransa'nn ortak dnceleri ise, Rusya'nn Avrupa ktasnn dnda tutulmasyd. Bu bakmdan Krm sava, bugnk "souk sava" ortamnn nemli bir zelliinin, 19. yzyln ortasnda anlaml bir rneidir. Avrupa'nn byk devletlerinin koalisyonu, yalnz g denge146

sini korumakla kalmaz, ayn zamanda Rusya'y da Avrupa dnda tutabilirdi. Bylece, Rusya "byk devlet" statsnden aa indirilebilir, Polonya yeniden kurulabilir, Osmanl devleti zamansz bir paralanmaktan kurtarlabilir ve Fransa da isteine uygun olarak Avrupa'da yeniden stn duruma geebilirdi. Orta Avrupa devletleri ise bu dnceleri tam paylamadlar. Prusya r ilerde kurmay tasarlad Alman ulusal birlii iin Rusya'nn yardmna ihtiya duyabilirdi. Avusturya iin ise, sava alan ve Rusya ok yaknda,, "Tanr ise ok uzaktayd". , Savan sonunda Rus gc zayflayabilirdi, ama bunun somut bir biim almas ancak yaplacak bar antlamas ile gerekleebilirdi. Mttefiklerin ise nasl bir bar antlamas yapacaklar konusunda belirgin g~ rleri yoktu. Baka benzer durumlarda da olduu gibi, Batl devletler "neye" kar savaacaklarnn bilincinde olmakla birlikte, "ne" iin savatklarn tam bilmiyorlar ya da ortak bir gre sahip bulunmuyorlard.. Dolaysyla, imzalanan bar antlamas hemen hemen hibir sorunu zmedi. 19. yzyln ortalarna gelindiinde, Osmanl sorunlarnn Avrupa sorunlarnn ayrlmaz bir paras haline geldiinde hl kukular var idiyse de, bunlar Krm sava ile ortadan kalkt. Rusya'nn Eflk-Budan beyliklerini igal etmesinden sonra Osmanl devleti, 4 Ekim 1853 tarihinde,. Rusya'ya sava ilan etti. Bundan bir ay sonra Rusya'nn sava ilnn ve 30 Kasm'da da Sinop'a bir baskn yaparak Osmanl donanmasn yaktn gryoruz. Osmanl hkmetine moral destek olarak, ngiliz ve Fransz. donanmalar Marmara denizine girdiler ve 1854 Ocak aynda Karadeniz'e aldlar. 12 Mart 1854 tarihinde de Fransa ile ngiltere Osmanl hkmetiyle asker yardm antlamas imza ettiler (Hurewitz, 1975: 307-8). Bu antlamada, "Sultan'm tahtnn bamszlna ve Osmanl imparatorluunun toprak btnlne kar giriilen Rus saldrsna kar koymak iin, ngiltere ile Fransa Sultan'n yardm isteini kabul etmilerdir... Batl imzac devletler, Osmanl imparatorluunun imdiki snrlar iinde varln srdrmesinin Avrupa devletleri arasndaki g dengesinin* korunmas iin gerekli olduunda gr birlii iindedirler" denmekteydi. Bylece, Sinop basknndan sonra ngiltere ve Fransa Osmanl devletinin yannda savaa katldlar. Avusturya ile Prusya'nn balangta yansz kaldklar ve talyan ulusal birliinin kurulmas iin ngiltere ve Fransa'nn destek ve sempatisini kazanmak amacyla Piyemonte'nin de Osmanl devletinin yannda katld sava, 1856 ylnda Rusya'nn bar istemesi zerine bitti. 19. yzylda Osmanl devletinin Rusya'ya kar kazand, tek sava olan Krm sava sonunda Paris Bar Antlamas imzaland. 14T

4. Paris Antlamas ve slahat Ferman 1 Paris Bar Antlamas ve zellikle bu antlamaya varan gelimeler, gerek Osmanl d ilikileri ve gerekse Avrupa g dengesi oyunlar a^ sndan son derece ilgin ve nemlidir. Bu nemli olayn anlalmas iin hereyden nce savan son aylarna kadar geri gitmek gerekir. 1855 Eyllnde Sivastopol'n dmesi, yalnz Rusya'nn sava yitirmesinin balang noktas deildir. Bu asker olayn nemli siyasal sonucu, Fransa mparatoru III. Napolyon'un prestijini sihirli bir denekle ykseltmesidir. Rusya yarm yzyl kadar nce I. Napolyon'u yenmiti; imdi ise nemli bir Rus kalesi yeeninin ordularna teslim olmutu. Yln balarnda stanbul'da ngiliz etkisi zayflam, Sivastapol'un dmesinden sonra Fransa'nmki artm ve Osmanl sultanna Legion d'honeur nian verilmiti (Temperley, 1932, I: 387). Fransa'nn, Osmanl devletinin toprak btnlnn korunmas konusunda artk ngiltere'ye ihtiyac da kalmamt. stelik, Ruslar savan son aylarnda Napolyon'a pohpohla^ yc yaklamlarda da bulunmulard. O halde, Napolyon kendini yalnz barn deil, Avrupa geleceinin dzenleyicisi olarak da deerlendirebilirdi. Sivastopol'n dmesi, ayn zamanda yansz Avusturya'y da harekete geirdi. Fransa ile Rusya arasnda gizli grmelerin balayabilecei ihtimaline kar, iki devlet anlancaya kadar durup beklemenin, Avusturya asndan tehlikeleri vard. Avusturya ya hemen ngiltere ve Fransa'nn yannda savaa katlmal, ya da arabuluculuk nerisinde bulunup, bu neri reddedildii taktirde savamalyd. 1813 ylnda Metternich'in I. Napolyon'a yapt gibi, savama tehdidini ieren arabuluculuu tercih etti. Avusturya, daha nce ngiltere ve Fransa ile tartlm bulunan 4 maddelik bir ltimatomu 1855 Aralnda Rusya'ya verdi. ltimatomun 1. maddesine gre, Eflk ve Budan'da Rusya'nn sahip olduu zel koruyuculuk haklar kaldrlacak ve Besarabya'nn bir blm Osmanl devletine verilerek, iki devlet arasndaki Avrupa snr dzenlenecekti. 2. madde, Tuna'da su ulamnn serbestliini ve akarsuyun denize dkld blgenin Avrupa devletlerince gvenceye alnmasn ngryordu. 3. maddeye gre, Karadeniz silahtan arndrlp btn devletlerin ticaretine alacak ve asker nitelikli deniz sleri ile silah depolar kaldrlacakt. 4. madde ise, Sultan'n Hristiyan tebaya verdii hak ve ayrcalklar yeniden doruluyordu. ltimatom, ayn zamanda, bar yapldktan sonra ngiltere, Fransa ve Avusturya arasnda bir l ittifakn imzalanmas iin almalarn balayacan da duyuruyordu (Temperley, 1932, I: 38914JB

92). Belli ki, galip devletler, imzalayacaklar bar antlamas ile yeniden kurulacak olan Avrupa dzenini korumada kararlydlar. ngiltere Babakan Palmcrston, baka noktalarn da belgeye eklenmesi taraftaryd. Bir kere, 4. maddedeki Hristiyanlara Yahudilerin de eklenmesini, ayrca, Baltk'taki Aaland adalarnn tarafszlatrlp silahtan arndrlmasn istiyordu. Bu istek, Baltk'ta dostu sve'in Rusya'ya kar savunulmasn salayacak, bu denizdeki ngiliz donanmas gvence altna alnacakt. nc olarak, Asya'da Osmanl-Rus snrnn Osmanh devletinin lehine dzeltilmesini, snrdaki Rus kalelerinin yklmasn ve Kafkaslar'daki Krgz kabilelerinin bamsz statye kavuturulmasn istiyordu. Bylece, Rusya'ya kar Osmanl savunmas glendirilecek ve iki devlet arasnda kk bir tampon devlet kurulmu olacakt. Avusturya ile Fransa'nn bu ayrntlara itirazlar zerine, ltimatoma son derece dip-* lomatik bir dille yazlm bir 5. madde eklendi: "Savaan devletler, bir Avrupa yarar anlay iinde, kendilerine ait olan, drt gvenceye ek olarak yeni koullar oluturmak hakkn korurlar". Bu biimde oluturulan ltimatom, 16 Ocak 1856 tarihinde Rusya tarafndan kabul edildi.

Paris Bar Konferans 1856 ylnn ubatnda balad. Taraflar arasnda ilk g denemesinin Kars zerinde ortaya kaca daha balangcndan belliydi. Bu Dou Anadolu kalesi, Avusturya'nn ltimatomu St. Petersburg'a varmadan nce Rus birliklerinin eline gemiti. Palmerston, mttefiklerin Osmanl devletinin toprak btnln koruma szn vereceklerini ve daha bu verilmeden bir Trk kentinin feda edilmesinin sz konusu olamayacan, bu yzden hibir koula bal olmakszn kentin geri verilmesini istiyordu. Rusya ise, Kars'n elindeki tek koz olduunu ve mttefiklerin Besarabya'daki isteklerine kar kullanlabileceini biliyordu. Fransa ve Avusturya ise, Kars Rusya'ya brakld taktirde, bu devletin Besarabya'da fazla kat davranmayabileceini tahmin ediyorlard. Osmanl devleti, kazand bir savata, Avrupa g dengesi oyunlar iinde nemli bir kentini yendii Rusya'ya brakma tehdidiyle kar karya idi. Ancak, ngiltere'nin basks sonucu, Besarabya'da ufak bir blgenin daha Rusya'ya braklmas karlnda Kars'n Osmanl devletine geri verilmesi kabul edildi (Temperley, 1932, I: 405). Konferansta bundan sonra, belki de en nemli sorun olan Karadeniz'in silahtan arndrlmas konusu ele alnd. Rus delegesi, ar'm Karadeniz'de hibir sava gemisi yapmamay kabul ettiini, ancak gururunun bu konunun bar antlamasnda sz konusu edilmesine izin vermeyeceini belirtti (Temperley, 1932, I: 407). Teknik olan konu Rusya ile Osmanl devleti arasnda ayr bir szleme ile zlmeli, ancak konuya genel 149

ilgi dolaysyla, bu szleme btn taraflarca onaylanmalyd. Grmeler ilerledike anlamazlk konular da artt. Rus delegesi, mttefiklerin Karadeniz'de bulunacak en fazla gemi says olarak nerdikleri 6 gemiye 6 tane daha hafif :gemi ekleyerek, taraflarn bu denizde bulunduracaklar toplam gemi saysnn 12 olmasn nerdiyse de ngiltere'nin tepkisiyle karlat. Sonunda bir anlamaya varlarak 6'ar geminin stne 200'er tonluk 4 geminin eklenmesi kararlatrld. Bylece, Rusya'nn blgedeki deniz gc dengelenmi ve snrlandrlm oluyordu. stelik, Osmanl-Rus szlemesinin teki devletlerin onay alnmadan deitirilemeyecei de karara baland. Bu arada 1841 Boazlar Szlemesi de baz deiikliklerle kabul edildi. Osmanl devleti barta olduu srece, Sultan Boazlara hibir sava gemisi kabul etmeyecekti ve imzac taraflar Suitan'm iradesine sayg gstereceklerdi. Genel antlamann iinde 15. maddede yer alan bu OsmanlRus szlemesi, antlamann ayrlmaz bir paras olduu iin, onunla ayn g ve geerlilie sahip olacak ve teki devletlerin rzas olmadan deitirilemeyecek ve ortadan kaldrlamayacakt. Bylece, 1841 szlemesinde yaplan deiiklikler ayrntda kald ve temel ilkesi hi deitirilmeden srdrld. Dolaysyla, Osmanl devleti stanbul ve anakkale Boazlarnda istedii kadar sava gemisi yapp silahlandrabilirken, Rusya'nn Azak Denizi ve Karadeniz'e dklen akarsularda ayn haklara sahip olmamas yznden, g dengesinin Osmanl devleti lehine dnd sylenebilir. Ksaca, "Boazlar iesinin az yalnz mantarlanmakla kalmyor, ayn zamanda mhrleniyordu'' (Temperley, 1932, I: 409). ltimatomun 4. maddesi ok nemli sorunlar birliinde getirdi. Tm antlamann temel amac, ister.Eflk ve Budan'da koruyuculuk, ister Srbistan ve Karada'da destek, isterse imparatorluk iindeki Hristiyanlarn haklarn korumak iin, bir antlama maddesinin verdii szde bir hakk kullanmak yoluyla olsun, Osmanl devletini Rus mdahalesinden kurtarmakt. Dolaysyla, Osmanl devletinin hkmranl her yerde korunacakt. Osmanl devletinin, tebasnm haklarna sayg gsterebilecek ve uygar bir devlet olarak Avrupa uluslar topluluunda uygun bir yer alacak kadar yeterli olduu kabul ediliyordu. Ancak, bunun iin, Mslman olmayan tebaya belirli haklar ve ayrcalklar tanyacak bir "Hatt- erifin dzenlenmesi gerekiyordu. stanbul'da ngiliz, Fransz, Avusturya ve Osmanl temsilcilerinin ok hararetli tartmalarndan sonra, slahat Ferman yaynland. Bylece, Osmanl devleti Hristiyan teba konusunda yabanc devletlerin mdahalesinden kurtarlm olacakt. Ancak, bu, Krm savann nemli nedenlerinden biri olan kutsal yerler sorununun Avrupa devlet adamlarnn belleklerinde henz taze olduu bir dnemde, belki de itenlikle byle kabul edilmiti. lerde grlecei gibi, aradan zaman ge150

>-^

cince, bu Ferman birok Avrupa devletinin Osmanl iilerine mdahale etmeleri iin k noktas haline gelecektir. Paris Bar Antlamas, bu mzakerelerden sonra 30 Mart 1856 tarihinde imzaland (Karal, 1970: 243-5; Marriott, 1930: 276-7; Hurevritz, 1975: 319-22).

Krm sava ve sonunda imzalanan antlama birok bakmdan nemli sonular dourmutur. (i) Uzun srede Romanya'nn (Eflk ve Budan beylikleri) tam bamszlna giden yol alm, ksa srede Karadeniz silahtan arndrlmtr. Bu ksa sredeki sonucu, tpk Versailles'da (1919) Ren blgesinin silahtan arndrlmasna benzemektedir ve ayn lde bo bir aba olmutur. nk, Rusya antlamann bu hkmn iki nedenden dolay kabul etmi olabilirdi: Ya, ngiltere ve Fransa'dan ekindii iin "evet" demiti. Bu korku ilerde ortadan kalktnda, yeniden silahlandrabilirdi. Ya da Osmanl devletine artk saldr amac gtmemee balamt. Bu durumda da pek bir gerei yoktu. Burada yeniden, Krm savann birleik ve anlaml bir karar verilmeden yaplan ve bylece istenen sonucu dourmayan bir mcadele olduu genellemesine varyoruz. Rus gc krlmam, ancak Avrupa'daki etkisi azaltlmt. Fransa'nn prestiji ykselmi, ama Avrupa'da baat bir duruma gelememiti. Fransa, Avrupa'da stn duruma geip, Almanya ve talya'ya kendi bildii gibi biim vermek istiyordu. Her iki devlet de, Fransa'ya kendi bildikleri gibi devletler kuracaklarn gsterdiler. Gerekte, Bismarck ve Piyemonte Babakan Kont Cavour'un, Krm savann asl galipleri olduunu sylemek yanl olmaz. ' (ii) Snrlarda herhangi bir deiiklik yapmayan antlama, Osmanl devletini Avrupa uluslar topluluuna kabul ediyor ve devletin bamszl ile toprak btnl Avrupa devletlerinin ortak gvencesi altna konuyordu. Aslnda, daha nce grld gibi,1840 ylndaki Londra Szlemesiyle Avrupa uluslar topluluuna katlan Osmanl devletinin bu stats resmen ortaya konmu bulunuyordu. Ancak bu hkm, Osmanl devletinin 19. yzylda iine dt durumu ve zayfln da aka gstermektedir. Artk, Osmanl devleti kendi bamszlk ve toprak btnln kendisi koruyacak durumda deildi. Bir de, Rusya kazand her savatan sonra Osmanl devletinden toprak kazanrken, Osmanl devletinin kazand bir savatan sonra toprak elde edememesinin aklanmasn, herhalde sava ancak mttefiklerinin yardm ile kazanm olmasnda aramak gerek. . 151

(iii)' Osmanl devleti, ok pahalya kan ykc bir sava yrtebilmek iin, Avrupal mttefiklerinden deme yeteneinin ok stnde bor para ald. Zaten clz olan endstrisinin gelimesi, 1838 ticaret szlemesi ile engellenen devlet, bu borlarn altndan kalkamam ve sonunda Avrupa devletlerinin mal denetimi altna girmitir. Bu adan bakldnda, galip klan Krm savan, devletin paralanmasndaki aamalardan biri olarak deerlendirmek gerekir. (iv)1 Paris Antlamas ile Osmanl devleti Eflk ile Budan'n zerkliini kabul etmi Srbistan'a verdii ayrcalklar ise geniletmitir. Bu hkm de, Osmanl devletinin paralanmasnda dnm noktas olarak grlebilir. Eflk ve Budan eyaletleri zerkliklerini aldktan sonra, Fransa ve Rusya'nn destei ile, 1859 ylnda birleeceklerdir. Eyaletlerin "Romanya" ad ile tam bamszlklarn almalar, 1878 ylnda ve bir baka Osmanl-Rus sava sonunda gerekleecektir. (v) Daha nce deinildii gibi, Paris antlamasyla, Karadeniz bir iki istisnas dnda silahtan arndrld. ar II. Alexander (1855-1881) antlamann bu hkmn iktidarnn bir "lekesi" olarak deerlendirdi. Alman ulusal birliinin kurulmas aamalarndan biri olan Prusya-Fransa savann en civcivli dneminde, yani 1870 ylnn Ekim ve Kasm aylarnda iki aklama yaparak, Paris antlamasnn bu hkmnn, Rusya'y teki devletlere gre ok dezavantajl bir duruma drdn belirtti. Zamanla ok iyiydi, nk savata bulunan Fransa, ngiltere ile Rusya'ya kar ortak cephe oluturacak durumda deildi. ngiltere, antlamann deitirilmesine kar kmakla birlikte, imdi Avrupa'nn gl nderleri arasna giren Alman anslyesi Otto von Bismarck'n, konuyu zme balayacak bir konferans toplanmas nerisini reddedemedi. 17 Ocak -13 Mart 1871 tarihlerinde Londra'da toplanan konferans (Hurewitz, 1975: 379) Paris'te kabul edilmi bulunan silahszlandrma hkmlerini ortadan kaldrd ve Sultan'm Boazlar'dan dost lkelerin gemilerini geirme yetkisini arttrd. Antlamaya eklenen bir Osmanl-Rus szlemesi de Karadeniz'de bulunacak Rus ve Osmanl donanmalarnn say ve gcn snrlayan 1956 hkmn iptal etti. (vi) Krm sava, bugnk modern Avrupa'nn temellerinin atlmas konusunda da nemli bir aama niteliindedir (Marriott, 1930: 284). Savaa asker gnderen Piyemonte, Paris bar konferansna, yalnz Piyemonte'nin deil, tm talya'nn temsilcisi olarak katld. Konferansta ngiltere'nin sempatisini ve III. Napolyon'un da etkin yardmn salad. Bylece, talyan ulusal birliinin temelleri bu sava sonunda atld. Ayrca, ngiltere, Fransa ve Rusya'nn savamalarndan ve bylece dikkatlerinin Yakndou'ya kaymasndan yararlanan Prusya da, Alman ulusal birliini salamak iin gsterdii abalara uygun bir ortam buldu. Dola152
'

ysryla, Krm sava yaplmam olsayd, Avrupa'nn bundan sonraki 20 yllk tarihi, herhalde deiik bir biimde yazlr, modern Avrupa'nn temelleri de ayn biimde atlmazd. (vii) Paris bar antlamas, o srada iln edilmi bulunan slahat Fermann Avrupa devletlerine duyurdu (Karal, 1970: 250-2; Hurewitz, 1975: 315-8). Bu ferman, bir bakma Osmanl reform hareketleri iinde nem kazanan bir belgedir. Fransz devrimi ile Avrupa'ya yaylan eitlik ilkesi, snrl bir biimde de olsa, ilk kez Osmanl devletinin siyasal yaants iine girmi bulunmaktayd. Fransz devriminin bir baka ilkesi olan zgrlk ise, Osmanl toplumuna 1876 tarihli I. Merutiyet hareketi ile girecektir. 18 ubat 1856 tarihli slahat Ferman ile Sultan Abdlmecit, Mslman olmayan tebann geleneksel haklarn teyid etmi, din zgrlk ve eitlik szn vermiti. Bu, aka, Krm savann yakn nedeni olan, Rus ar'nm Yunan Ortodoks tebann haklarn korumak bahanesiyle Osmanl imparatorluunun iilerine karmasn engellemek iin yaplmt. Paris antlamasnn 9. maddesi ile Avrupa devletleri bu fermann yksek deerini kabul etmekteydiler. Ancak bu, Avrupa devletlerine ne tek olarak ve ne de topluca, Sultan ile tebas arasndaki ilikilere ve devletin i ynetimine karma hakk tanyordu.

Tanzimat gibi, slahat Ferman da d kaynakl olup, Krm savanda mttefiklerin isteklerini karlamak zere hazrlanm ve bu yzden bar antlamasnn iine alnmtr. Belge, Tanzimat'taki temel haklar gvencesine eitlik esasn eklemekte ve 20 noktada Hristiyanlarla Mslmanlar arasnda eitlik salamay amalamaktayd. Ancak, Hristiyanlar lehine hkmler ierdiinden, Mslman halk memnun ettii sylenemez. Bundan baka, bu fermana dayanan byk devletler, 1856-1876 yllar arasnda Osmanl devletinin iilerine daha ok karmaa balayacaklardr. Eflk ve Budan'n birlemesi ve Srbistan'a verilen ayrcalklarn arttrlmas bunun tipik rnekleridir. slahat Ferman'nn, hkmlerinden anlalan amac, imparatorluk iindeki herkese Osmanl yurttaln vermekti. Yasalar nnde eitlik, dini fark gzetilmeksizin herkese memur olabilme hakk, din yetkililerinin sivil otoritelerinin kaldrlmas, ordunun hem Mslman hem de teki din mensuplarna almas, vergi reformu ve rvetle mcadele, fermann getirdii yenilikler arasndadr. Bu tarihten sonra, Osmanl devletinde Bat'nn liberal dnceleri dolamaa balad, gazeteler kuruldu, edebiyatta Fars stili brakld ve Montesquieu ile Rousseau gibi dnrlerin kitap153

lan Trke'ye evrildi. Abdlaziz (1861-1876) Avrupa gezisine kp Viyana, Paris ve Londra'ya giden ilk Osmanl sultan oldu. slaihat Ferman gerekten nemli deiiklikler getirmiti ve dnsz uyguland taktirde uzun vadede devletin temel niteliini deitirebilirdi. Ancak, ksa bir sre sonra, getirdii yeniliklere kar byk bir direni ortaya kt. En nemli tepki, Osmanl tarihinde srekli gzlendii gibi, din adamlarndan geldi. Nedeni ise, cemaatleri zerindeki siyasal otoritelerinin ellerinden alnmasdr. in ilgin yn, cemaatlerin imdi Mslmanlarla eit duruma getirilmi bulunan Hristiyan dini nderlerinin en sert tepkiyi gstermeleridir. stanbul'daki Patrik, Grek Kilisesi'nin topraklarn denetledii gibi, bugnk Romanya'da topran 7/8'sine sahipti. Ayrca, afaroz yetkisi, Grek Hristiyanlar zerinde otoritesini glendiriyordu. Bunlar elinden alnnca, yeniliklere kar kt. Mslmanlar da dahil, lik devlet, bireysel zgrlk ve Osmanl yurttal gibi kavramlara kar olan din yetkilileri, "eski dzen"i istemee baladlar. Dolaysyla, Islahat Ferman baarl bir biimde uygulanamad.

154

"'i:

Beinci Blm
YALININ AVRUPA'DA LM
I. GENEL DURUM

Osmanl devletinin 1699'da Macaristan' yitirdikten sonra byk bir toprak gerilemesi srecine girdiini grdk. Devlet, ikdyz yl daha yaamsa, bu, Avrupa denge politikasnn ve bu politikay zaman zaman iyi kullanmasn bilen Osmanl diplomasisinin sonucudur. Eer Osmanl devleti 19, yzyln banda Napolyon savalarnn ykc etkisinden kurtulmusa, bunu nemli nedenlerinden biri, ngiltere, Fransa ve Rusya arasndaki kar atmalarna dayanm olmasdr. 19. yzyln ortalarna gelindiinde, Osmanl devletinin u snrlarndan kmee balad grlyor. Rusya, Krm ve Kafkaslar ele geirmi, Srbistan zerkliini kazanm, Yunanistan bamsz, Romanya ise birleerek zerk bir prenslik olmutu. Fransa Cezayir'i igal etmi, Arap hanedanlklarndan Suud'lar Arabistan'n byk bir blmn ynetmee balamlard. Msr'da Mehmet Ali Paa, ailesini mr boyu vali yaptrmt ve eyaleti neredeyse bamsz bir biimde ynetiyordu. Ancak, yitirilen tm topraklara ramen, Osmanl devleti yine de bykt. Anadolu, stanbul'dan Adriyatik denizine kadar Balkanlar'm orta blm, Kuzey Afrika'da Trablusgarp ve Msr, Aknediz'de Girit ve Kbrs gibi adalar Osmanl topraydlar ve Arabistan zerinde de hkmranl vard. Krm savan izleyen yirmi yl iinde Yakndou'da nemli bir bunalm ortaya kmad. Doal olarak, olaylar durmad ve kmekte olan bir imparatorluun snrlar iinde durmas da beklenemezdi. Ancak, bu olaylar byk devletler arasndaki ilikileri bunalm yaratacak lde gerginletirmedi. Yirmi yllk greli sessizlik dnemi, Yakndou'nun istikrara kavutuunu da gstermiyordu. Gsterdii, byk devletlerin dikkatlerinin baka yerlere evrildii ve dolaysyla Osmanl sorunlarnn Avrupa barn bozmasna izin vermedikleriydi. Son elli ya da altm yldr Ya155

kmdou'da gcnden ok ey yitiren Habsburg imparatorluu, 1960'larda "talya" ve "Almanya"da ortaya kan ulus-devlet kurma akmlar karcnda var ya da yok olma mcadelesi veriyordu. III. Napolyon Fransas iin Yakndou sorunlar, Avrupa'daki nemli gelimeler (talyan ve Alman ulusal birliklerinin kurulmas) karsnda ikinci plna dmt. Boazlar, Kafkaslar ve Karadeniz, Rusya iin her zaman nemli idiyse de, bu devlet 1856 sonrasnda dikkat ve enerjisini Orta Asya ve in'de topraksal genilemeya evirmiti. ngiltere ise, 1840-1856 dnemiyle karlatrldnda, artk Osmanl devletinin toprak btnlnn korunmas iin etkin bir tavr koymamaa balamt (Anderson, 1966: 149). Ksaca, Yakndou 1856'y izleyen yirmi yl iinde de uluslararas srtmeler iin "verimli" bir blge olma zelliini srdrdyse de, bu srtmeler Avrupa barn bozacak kadar tehlikeli boyutlara trmandrlmad.

Srtmeler Avrupa barn tehlikeye drmeyedursun, Osmanl devletinin zayflama ve paralanmas 1856 sonrasnda da inat bir biimde srmekteydi. Tuna eyaletlerinde birlik ve bamszlk istekleri her geen gn daha gl biimde duyuruluyor, Suriye'de merkezi otoriteye kar isyanlar birbirini izliyor, Girit ynetilemez hale sokuluyordu. Girit'teki ayaklanmalardan yararlanmak isteyen Yunanistan, 1866 tarihinde adann Yunanistan'a ilhakn istedii zaman kolayca iki byk mttefik buluvermiti: Fransa'nn da verecei destekle, srekli arka kt Yunanllar "Trk basksndan" kurtarmak isteyen ve kendini Bizans'n mirass kabul eden Rusya ile 1866 ylndaki Prusya-Avusturya savann sonucundan endielenen ve glenen Prusya'ya kar Dou Avrupa'da Rus desteini aramaa balayan Fransa. Bu iki devletin artan basks karsnda gerileyen ngiltere ve Avusturya, Osmanl devletinin toprak btnln korumada etkin bir tavr alamaynca, 1867 ylnda bir "orta yol" zerinde anlamaya varld ve Girit'e zerklik tannd. zellikle Girit'teki bu baarsndan ald ders ve cesaretle, Yunanistan, bundan sonra Osmanl devletine kar bir "salam taktii" politikas izleyecek ve ana ama dorultusunda ufak dnlerle yetinir grnerek, uygun bir zaman getikten ve uluslararas ortam uygun bir duruma geldikten sonra, ana amaca ynelecektir. Burada, Girit adasnn zerklii, topran Yunanistan'a balanmas yolunda ilk adm niteliindeydi. ok eitli rk ve mezheplerin yanyana yaad Suriye, Msr ynetiminin son yllarnda huzursuzluk iine itilmi bir Osmanl eyaletiydi. Msr yenildikten ve Suriye'yi boalttktan sonra, Osmanl devletine verdikleri destein yazl olmayan bedelini almak isteyen ngiltere ve Fransa iin iine girdiler. Birincisi blgenin Drzilerini, ikincisi Marunilerini 156 '

desteklemee balad. Bylece, eyalet ve zellikle Lbnan, byk denizci devletlerin stratejik noktalar rekabetinde "arena" haline geldi. Sonunda, Maruni ve Drzilere toplumsal zerklik tannarak, Osmanl devleti ile ngiltere ve Fransa arasnda uzlamaya varld. Ancak, bu uzlama ok uzun sreli olamad. Bunun zerine 1845 ylnda tek bana harekete geen Osmanl hkmeti blgede huzur ve gvenlii salad. zerklik biim olarak srdyse de, gelecek 15 yl, blgede Osmanl gc artarken, Maruni ve Drzilerinki azald. 1860 ylnda kan byk bir atma (lman, 1966), yeni bir Avrupa mdahalesine yol at. stanbul'daki byk devletlerin bykelileri ve Bab- Al arasnda srdrlen mzakereler sonunda,1861 ylnda Lbnan iin yeni bir ynetim biimi kabul edildi. Buna gre, blge byk Avrupa devletlerine dantktan sonra Bab- Al tarafndan, Lbnanl olmayan bir Osmanl Hristiyan valisince ynetilecekti Bu zel stat, 1914 ylma kadar Lbnan' en iyi ynetilen Osmanl topra haline getirmitir (Hurevvitz, 1975: 346-9). II. MALYE VE ORDUNUN TKEN: AYASTEFANOS VE SONRASI 1. 1877-1878 Osmanh-Rus Sava

19. yzyln drdnc Osmanl-Rus atmas olan ve devletin Balkan topraklarn tam anlamyla paralayan bu savan nedenleri arasnda, zellikle Rusya'nn 1870'lerle birlikte Panislavist bir politika izlemee balamas ve bir vergi sorunundan dolay, Hersek halknn 1875 ylnda ayaklanmas ar basmaktadr. Osmanl devletinin ar bir yenilgiye uramasnn nedeni ise, nceki Osmanl-Rus atmalarnn aksine, bu kez Rusya, Avusturya ve Almanya'nn Osmanl devletine kar ortak bir politika izlemeleri ve devletin mttefiksiz kalmasdr. Rusya'nn 1870'lerle birlikte Panislavist politika izlemesinin bir nedend, bu yolla iinde Srp aznl bulunan Osmanl devletinin paralanmasn hzlandrmak ise ikinci nedeni 1871 ylnda Alman ulusal birliinin kurulmu olmasdr. Rusya imdi Avrupa'nn ortasnda ortaya kan ve Balkanlara doru da genileme eiliminde olan bu Pan Cermen bloa kar bir Panislav blok ile denge kurmay amalyordu. devletin Osmanl devletine kar ortak hareket etmelerinin nedeni ise, 1872 ylnda Birinci mparatorlar Bdrlii'nin (Rusya, Almanya ve Avusturya) kurulmu olmasdr. Artk ortada Osmanl devletinin yardmna koacak "Avrupa uyumu" da yoktu, nk Alman ulusal birliinin kurulmas bu uyumu ve Avrupa dengelerini altst etmiti. 157

1875 ylnda Hersek halknn vergi sorunundan dolay ayaklanmas zerine, ad geen devlet, Osmanl devletine, blgede reform yaplmas konusunda baskda bulundular. Basknn baarsz olmas zerine Rusya ile Avusturya Pete'de 1877 ylnda bir anlama yaptlar. Pete anlamasna gre, Rusya Avusturya'y Bosna ve Hersek'te, Avusturya da Rusya'y Balkanlar'm teki blgelerinde serbest brakyorlard. Ancak, Rusya Balkanlar'da tek ve byk bir Slav devleti kurmayacakt. Bu anlamann hemen ardndan Osmanl-Rus sava kt.

Kafkaslar ve Tuna'da olmak zere iki cephede sren sava, Osmanl ordularnn yenilgisi ile sonulanm ve iki devlet arasnda Osmanl devleti iin ok ar hkmler tayan, ancak uygulanamayacak olan Ayastefanos Bar Antlamas imzalanmtr (Karal, 1983: 64-6). Antlama, Osmanl devletine bal olarak, zerk ve snrlar ok geni bir Bulgar prenslii kurmaktayd. Bu devletin snrlar kuzeyde Tuna akarsuyu, douda Karadeniz, gneyde Ege denizi ve batda da Arnavutluk'a dayanmaktayd. Daha sonra "Ayastefanos snrlar" daraltlacak ve bu tarihten balayarak bugne kadar srmek zere, Bulgar hkmetleri "Ayastefanos Bulgaristan" n kurmay en nemli d politika amac sayacaklardr. kinci olarak, Romanya, Srbistan ve Karada bamszlklarn kazandlar. Ayrca, byk bir Bulgaristan kurarak Pete antlamasn ineyen Rusya, antlamaya Bosna-Hersek'te ortak Rus-Avusturya denetiminde reform yaplmas hkmn koydurtarak, Pete anlamasna ikinci kez aykr hareket etmiti. Bunlarn yannda, Rusya Dou Anadolu'da Kars, Ardahan, Batum, Elekirt ve Beyazt blgelerini de topraklarna katyordu. Bu hkmlerden anlalaca gibi, Ayastefanos antlamas OsmanlRus ilikilerinde bir dnm noktasdr. Szde Osmanl hkmranl altndaki Bulgar prenslii, iki yl iin Rus askerlerinin igalinde ve bir Rus komiserinin fiili ynetiminde bulunacandan, stanbul srekli bir tehdit altnda braklm oluyordu. Dou Anadolu'daki toprak kayplarndan sonra, Rusya doudan Anadolu iin byk bir tehdit daha oluturmaktayd. Bundan baka Osmanl devleti, Girit, Teselya ve Arnavutluk'ta yapaca reform konusunda Rusya ile ibirlii yapmay ykmlendiinden, iilerine yabanc bir devletin mdahalesini de kabul etmi oluyordu (Karal, 1983: 66-7). Bu bara en byk tepki Avusturya ve ngiltere'den geldi. Avusturya asndan neden aktr: Rusya, iki devlet arasnda daha nce imzalanan Pete anlamasn inemi ve Avusturya'nn Balkanlar'daki karlarn dikkate almamt, ingiltere'nin Osmanl devletine kar izledii politikada 1878 yl nemli bir dnm noktasdr. ngiltere, bu tarihten sonra,

Osmanl devletinin toprak btnln koruma politikasn terkederek, bu devleti ykp topraklar zerinde kendine bal devletler kurma ya da kendisi yerleme yolunu tutacaktr. Ama imdi, Rusya gerek Balkanlarda ve gerekse Dou Anadolu yaylasnda stn bir duruma geerek, ngiltere'nin imparatorluk yolunu tehdit eder duruma gelmiti. te, bu nedenlerle Avusturya ile ngiltere, Ayastefanos'un deitirilmesi iin Rusya'ya bask yapmaa baladlar ve bunda baarl da oldular. Osmanl devleti ile Rusya arasnda 13 Temmuz 1878 tarihinde Berlin Bar Antlamas imzaland (Karal, 1983: 76-8; Hurevvitz, 1975: 413-4). Antlamay hazrlayan Berlin Kongresi, artk szde kalan 1815 "Avrupa uyumunun" ya da yeni kurulan dengenin, Osmanl sorunlaryla ilgili olarak toplanan beinci ve sonuncu ya da ilk konferansdr. ngiliz-Rus ilikilerinin giderek bozulmasndan ve bunun 1870'lerde byk zorluklarla yeniden kurulan Avrupa g dengesine olumsuz etkilerinden ekinen Alman anslyesi Otto von Bismarck, bu iki devletin arasn bulmay ve hizaya getirmeyi d politikasnn en nemli unsurlarndan biri yapmt. Avrupa birliini yeniden salayabilmek iin, 1856 Paris antlamasn imzalayan btn devletleri, Rusya'nn Osmanl devletine kabul ettirdii Ayastefanos antlamasnn yeniden gzden geirilmesi iin, Berlin'e davet etti. Berlin antlamas ile Bulgaristan'n snrlar daraltlm ve Bosna-Hersek Avusturya'nn igal ve ynetimine braklmtr. Bir nceki antlamadaki Romanya, Srbistan ve Karada'n bamszlk hkmleri aynen korunuyor, Rusya Dou Anadolu'da Elekirt ve Beyazt' Osmanl devletine geri veriyordu. Girit adasnn zerklii ise dorulanyordu. Berlin antlamas, zellikle Osmanl devleti ve genellikle Avrupa tarihi asndan ok nemli sonular dourmutur. Bir kere, Osmanl devletinin 19. yzyldaki paralanma srecinde nemli bir aamay oluturmaktadr. ki byk devlet, ngiltere ile Avusturya, Osmanl devletinin toprak btnln koruma politikasn brakmlardr. Bu tarihten balayarak, bu iki devletten boalan yeri Almanya almaa balayacaktr. Ayrca, Berlin dzenlemesi taraflardan hibirini tatmin etmi deildir. Balkan Slavlar aradklarn bulamamlar, Rusya istedii kadar byk bir Slav devleti kuramam, Avuturya ise Bosna-Hersek'i tam anlam ile snrlar iine katamamt. Blgenin Avusturya ynetimine girmesi, Srbistan'daki milliyeti duygular krklemiti. Ksaca, Berlin dzenlemesi bundan sonra ortaya kan Balkan bunalmlarnn ve belki de 1. Dnya Sava'mn temellerinden birini oluturur. Berlin antlamasnn hkmleri, byk devletlerin amacnn, yalnz Ayastefanos antlamasnn deitirilmesi deil, 1856 Paris antlamasnn kurduu ve son savala deien Yakndou dengesinin yerine yeni bir 159

denge kurmak olduunu gstermektedir. Bu denge de Osmanl topraklarnn paralanmas ile ortaya kmtr. Bundan baka, Bismarck, Kongreden eli bo dnm bulunan Fransz delegesine, bu devletin Tunus'u igal edebileceini syledi. Bu bakmdan, Berlin dzelemesi, hem Osmanl topraklarn paralam ve hem de ortaya koyduu rnek ve temsil ettii anlay dolaysyla geriye kalan topraklarn paylam iin ak kap brakmtr. te, bu yzden, Paris antlamasnda kabul edilen "Osmanl topraklarnn btnln sayg" ilkesi, Berlin antlamasnda yer almamtr. stelik, yine Paris antlamasnda kabul edilmi bulunan "Osmanl devletinin iilerine karmamak" ilkesi de yeni antlamada yoktur (Karal, 1983: 78). Grld gibi, Berlin antlamas Osmanl devletini ok g bir durumda brakmt. Yeni Sultan Abdlhamit'in nnde devletin kurtarlmas iin M yol kalyordu. Birincisi, merutiyet ynetimini kurup gelitirmek ve bylece eitli rklardan oluan Osmanl toplumunu ortak kar balaryla birbirine balayarak, devletten ayrlma eilimlerini ortadan kaldrmakt. kinci yol ise, gl bir Avrupa devletinin srekli desteini salamakt. Bu diplomasi geleneinin yz yllk bir gemii vard. Berlin kongresi ngiltere ve Fransa'ya artk gvenilemeyeceini gstermi olduuna gre, geriye Almanya kalyordu. II. Abdlhamit, rnutlakiyeti kiiliine ters dtnden, merutiyet seenei zerinde pek durmayacak ve Almanya'nn peine taklacaktr (Karal, 1983: 79). Kitabn bundan sonraki blmlerinin konusu bunlardr.

ngiltere'nin Osmanl devletini paralama politikasnn ilk gstergesi, Kbrs adasnn igal ve ynetimini eline geirmesidir. Kbrs, ngiltere'nin Osmanl devletinden fiilen koparp eline geirdii ilk toprak parasdr. ngiliz hkmeti bu davranyla Bab- Al ile 40 yldr srdrd yakn ilikiyi de sona erdirmi oldu. Bu davrann ani nedeni, Rusya'nn 1877-1878 sava sonunda Kuzeydou Anadolu blgesindeki stratejik kentleri eline geirmesiydi. Ancak, ngiltere'nin adaya daha nce gz koyduu ve Rusya'nn bu kentleri eline geirmesinin ancak bir bahaneden teye gitmedii aktr. ngiliz Babakan Dsraeli'ye gre, Dou Anadolu yksekliklerine sahip olan Rusya, Bitlis yoluyla skenderun Krfezi'ne kadar rahata ilerleyebilir ve ngiltere'nin Yakndou'daki imparatorluk ulamn tehlikeye drebilirdi. Daha 24 Nisan 1877 tarihinde, yani Kuzeydou Anadolu kentleri resmen Osmanl ynetiminden kmadan nce, Londra, St. Petersburg'u uyarm ve Svey Kanal'nm ablukaya alnmasn, Msr'n igalini ve Boazlar rejiminin deitirilmesini dmanca hareketler olarak greceini bildirmiti (Hurewitz, 1975: 411). 160

1877 ylnn Kasm ayma gelindiinde ngiliz Babakan Disraeli, Osmanl devletinden Dou Akdeniz'de bir deniz ss almay ya da kiralamay dnyordu. 1878 ubatnda Kbrs bu i iin seildi. ngiliz Dileri Bakan Lord Salisbury'ye gre Kbrs'n (bugn bile pek deimemi olan) u stnlkleri vard: Hem Anadolu ve hem de Suriye'ye yaknd; ak bir dmanla yol amakszn ve Avrupa barn tehlikeye drmeksizin, Anadolu ve Sureye'de asker harekt iin gerekli olan sava malzemesi ve asker birlikler adada toplanabilirdi. Buradan balatlacak bir harekt ise, Avrupa ktasnda herhangi bir toprak paras ele geirilmediine gre, byk devletlerin tepki ve kskanlna yol amazd. 1878 Maysnda, stanbul'daki ngiliz Bykelisi Austen Henry Layard, Londra'dan ald ynerge zerine, Sultan II. Abdlhamit'e bir savunma ittifak nerisi sundu ve iki gn de dnme sresi tand. Bir sre sonra, 4 Haziran 1878 tarihinde imzalanan, Kbrs'n igal ve ynetimini ngiltere'ye brakan ve Rusya'nn Osmanl devleti aleyhine genilemek istemesi durumunda ngiltere'nin asker yardm szn verdii ittifak, 15 Temmuz 1878'de yrrle girdi (Hurewitz, 1975: 411-3). Burada nemli olan noktalar, igalin, Rusya Kars ve Baturn'u elinde tuttuu srece geerli olaca ve Osmanl hkmetinin Dou Anadolu illerinde reformlarda bulunma szn vermesidir. Berlin antlamas ve Kbrs szlemesi Osmanl devletin paralanmasnda gerekten bir dnm noktas saylabilir ve "Avrupa'nn yalsnn" mrnn sonuna yaklamakta olduunu gsterir. O kadar ki, bu uluslararas antlamalara gpta ile bakan teki Avrupa devletleri ve daha byk "lokmalar" bekleyen ngiltere, ilerki tarihlerde Osmanl devletinden koparacaklar toprak paralan iin yatrm yapmaa baladlar. ngiltere, 1876 ylndan balamak zere, Fransa'nn elinde bulunan Svey Kanal hisse senetlerini satn almaa balamt. Msr Hidivi smail'in 1879 Nisannda ngiliz-Fransz ortak mal denetimini sona erdirmek iin mcadeleye balamas, Hidivliine mal oldu. II. Abdlhamit, Avrupa devletlerinin ortak basks karsnda, 26 Haziranda smail'in yerine byk olu Tevfik'i Msr Hidivi olarak atad ve bylece Msr'da ngiliz ve Fransz etkisi korunmu oldu. Ancak, bir sre sonra, ngiliz-Fransz ortak faaliyetleri Msr ekonomisi zerinde kt etkilerini gstermee balaynca, yerel direnmeler ortaya kt. 9 Eyll 1881 tarihinde Albay Arabi'nin nderliinde ulusu ordu subaylar ayaklandlar ve Hidiv'den temsil hkmet ve daha gl bir ordu ynnde dnler kopararak, hkmet zerinde nemli bir denetim kurdular. 8 Ocak 1882 tarihinde, ngiltere ile Fransa, Fransz Dileri Bakan Leoi Gambetta'nm verdii bir nota ile Hidiv'in otoritesini yeniden salamak istediler. Bu hareket hem Bab-i Al'nin ve hem de teki nemli Avrupa devletlerinin protestosuna yol at (Hurewitz, 1975:444-6). 1882 161

ilkbaharnda, ulusu hareketin artmas zerine, ngiltere Msr'a asker kararak Osmanl devletinin bu en zengin blgesini igal etti. Fransa, ngiltere'nin Msr zerindeki emellerine karlk olmak zere Tunus'a gz koymutu. Daha Berlin kongresinde ngiliz Dileri Bakan Salisbury, Fransz Dileri Bakan Waddington'a, Kbrs'n igali iin Bab- Al ile gizli bir szleme yaptn tlatm ve Fransa'nn Tunus'u ele geirmekte serbest olduunu sylemiti. Bylece, Palmerston'n 40 yldr srdrd Osmanl devletinin toprak btnlnn korunmas politikas son darbeyi de yemi oldu. Daha nce belirtildii gibi, Fransa'nn dikkatini Avrupa sorunlarndan ve zellikle 1871 savayla eline geirdii Alsace-lorraine blgesinden Avrupa dna evirmee alan Bismarck da bunu destekleyince, Fransa 1881 ylnn Mays ve Haziran aylarnda Tu* nus'u eline geirdi ve Osmanl hkmetinin tepkisi de kuru bir protestodan teye geemedi (Hurewitz, 1975 : 433-43). Tunus oldu-bittisini, blgede gz olmasna ramen kabul etmek durumunda kalan talya (eski mttefik Piyemonte), Arnavutluk ve Trablusgarb' en yakn frsatta eline geirmek kararllyla avundu. Almanya ise hibirey istemedi. Bismarck'n d politikasnda en nemli nokta, Avrupa barnn korunmas ve yeni kurulan devletin Avrupa dnda smrge rekabetine etkin bir biimde katlmamasyd (Sander, 1984: 154-8). Ancak, Osmanl yneticisinin dostluunu ve kran borcunu kazand iin, bu "mtevazi" tavrnn karln fazlasyla alacaktr. Dolaysyla, Berlin kongresinde en iyi yatrm Bismarck yapm oluyordu. (Marriott, 1930: 342). Yunanistan ise, hi de "mtevazi" olmayan bir biimde Girit, Epir ve Makedonya'nn bir parasn istediyse de, bu isteklerini hemen elde edemedi. Osmanl devletinin paralanmas srecinde ngiltere ile Rusya'nn kendi emelleri iin bavurduklar bir baka yol, Osmanl snrlar iinde o zamana kadar bar iinde yaam olan Ermenilerin bamszlk vaadiyle kkrtlmasdr (Karal, 1983 : 129-145; Atav, 1984; Grn, 1983 : 114-92; Uras, 1976: 200-273). Rusya nasl Ortodokslarn, Fransa Katoliklerin koruyuculuunu stlenmise, ngiltere de, zellikle Berlin kongresinden sonra, Protestanlarn davasn desteklemee balamtr. Daha Ayastefanos'tan nce, Osmanl Ermenileri, Rusya'ya bavurarak korunmalarn istemilerdi. Byk lde bu yzden, Ayastefanos antlamasnn hkmleri iine, Osmanl hkmetinin Ermenilerin oturduklar blgelerde reform yaplmas ve bu reform yaplana kadar Rusya' nn savata igal etmi olduu yerlerden ekilmemesi koulu eklenmiti. Berlin'de bu hkm hafifletilerek, Osmanl devletinin buralarda reform yapmas ve bu konuda Avrupa devletlerine arada srada bilgi vermesi
1 6 2 . . " . " '

zerinde anlamaya varlmtr. Bylece, byk devletlerin desteine ramen isteklerine kavuamayan Ermeniler, bu tarihten sonra Hnak ve Tanak adl gizli hcreler yoluyla rgtlenmee balayacaklar ve Osmanl devletinin 1877-1878 savanda olduu gibi zayf anlarndan yararlanarak,, tedhi hareketlerine girieceklerdir. Bu durum Birinci Dnya Sava'na kadar bylece srecek, Osmanl hkmetinin yabanc devletlerle ibirlii yapan asileri yola getirmek iin ald tedbirler ise, Avrupa ve A.B.D.'nde Osmanllar aleyhine kampanyalar almas sonucunu douracaktr. 2. Birinci Merutiyet .

Bu dnemde Osmanl devletinin i gelimeleri asndan en nemli hareket, 1876 tarihinde Merutiyet'in, yani anayasal ya da meruti monarinin kurulmasdr. Osmanl devletinin siyasal yapsn deitirmeyi amalayan ilk hareket, 1865 ylnda Yeni Osmanllar Cemiyeti'nin kurulmasyd (Karal, 1983:209-10). Bu cemiyetin amac, mutlak monari yerine, anayasal bir monari kurmak, yani monarkn yetkisini halkn temsilcilerinden oluan bir parlamento ile snrlandrmakt. Osmanl devletinde rahat alamayacaklarn anlayan Yeni Osmanllar, 1867 ylnda Fransa'ya gittiler ve "Gen Trkler" adyla almalarn orada srdrdler. te, birinci Merutiyet'in ilnnda bu cemiyetin etkisi byk olmutur. Gen Trk hareketi, temelde II. Abdlhamit dnemine bir tepki olarak gelimi saylabilir. Gen Trk dneminde, Cumhuriyet Trkiyesi'nin ilk dneminin (1923-1950) brokratik ve dnsel temelleri atlm ve .bu temeller Cumhuriyet dneminde geliip glenmitir. Bu akm karsnda yer alan II. Abdlhamit, Tanzimat dneminden beri "krtopal" srdrlmee allan Batllamay terkederek, yerine "slam uygarln" getirmek istiyordu. Dolaysyla, Osmanl hkmeti, Yeni Osmanllar ve sonra Gen Trklerin liberal siyasal zlemlerini reddediyor, ortadan kaldrmak istiyordu. Ksaca, Abdlhamit, Tanzimat dneminin lik yaklamna tepki olarak, uzun iktidar dnemi boyunca, din brokrasi, Tanzimat dneminde glenmi bulunan sivil brokrasinin aleyhine sayca bym ve giderek siyasal sistemde daha nemli bir yere sahip olmutur (Heper, 1974 : 76). Yeni Osmanllarn, devletin genel kne bulduklar are ise, Osmanl toplumunun birincil siyasal ba olarak, Osmanl yurttal kavramn gerekletirmekti. Gen Trklerin de devraldklar bu dnce, temsil kurulular, yerel seimler ve yurttalar arasnda eitlik ile yaam, zgrlk ve mal gvenliinin salanmas biiminde ilk Osmanl Anayasas'nda gerekleti (Sunar, 1974: 54). Bu gelimelerin sonucunda, Mithat Paa ve arkadalarnn da abalaryla yeni tahta oturan II. Abdlhamit (1876-1909) Merutiyet'i iln etmek zorunda kald. . 163

Merutiyet'in ilnnn II. Abdlhamit asndan baka nedenleri de vardr. Osmanl hkmeti Krm savanda ald borcun faizlerini bile deyemeyecek duruma dmt ve borcun suresini uzatmak ve faizlerini drmek iin urayordu. stelik, daha nce grld gibi ,ngiltere artk Osmanl devletinin toprak btnln korumak niyetinde deildi ve buna karlk Rus basks da arlayordu. Bu durumda Abdlhamit, szde kkl bir reformla gz boyamak, uygun bir frsat ktnda hesaplamak zere yeni reformcu unsurlara irin grnmek ve ngiltere ile Fransa'dan ekonomik ve siyasal destek salamak dneesindeydi. Merutiyet'in kendisi tarafndan iln bu yolda ok iyi bir frsatt. 1876 Anayasas (Karal, 1983 : 222-6) Osmanl devletinin siyasal yapsnda srekli bir deiiklik getiremedi. Sultann yetkilerine gerekte bir snrlama konmam, yrtme yetkisi yine kendisine toplanm, yasama yetkisi de Sultann denetimi altna alnmt. stelik, Sultana istedii zaman parlamentoyu feshetmek yetkisi de tannmt. Kanun yapma giriimi sultann iradesine braklmt. Hkmet, tam anlamyla meclis nnde sorumlu olmad gibi, bakan ve bakanlar sultann semesi dolaysyla, tam bir temsil nitelikte de deildi. Anayasann en zayf noktas ise 113. maddesiydi ve Glhane Hatt- Hmayunu'na gre bile gerici bir nitelie sahipti. Bu madde, sultana ,sorgusuz, yalnzca polis aratrmas ile, devletin gvenlii iin zararl grd kiileri snr dna gndermek hakkn veriyordu (Karal, 1983 : 230). stelik, Merutiyet, halkn basks sonucu iln edilmek zorunda kalman bir hareket de deildi. Trk siyasal tarihindeki nemi, mutlakiyete indirilmek istenen ilk darbe olmas ve daha sonraki anayasal gelimelerin balangcn oluturmasnda yatar. Zaten, II. Abdlhamit, ilnndan bir yl sonra balayan Osmanl-Rus savan bahane ederek meclisi feshetmi ve anayasay da rafa kaldrmtr. Bundan sonra Gen Tjirk hareketi 1889 ylnda yeniden rgtlenecek ve dernein ad da Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti (sonra partisi) olarak deitirilecektir. '' 33 yl Osmanl tahtnda kalan II. Abdlhamit, tm iktidar boyunca ulusu ve liberal hareketleri yabanc devletlerin oyunu olarak deerlendirip, . ar bir bask rejimi kurmutur. Yabanc lkelerdeki ulusu hareketler devletin paralanmas, ierdekiler ise mutlak yetkisinin kstlanmas anlamna geliyordu. Ulusulua kar dinsel uyan kullanmaa alt ve devleti, Avrupallar birbirlerine kar oynayarak korumak istedi. Amac, Osmanl sultanlarnn son yzyllar iinde pek kullanmadklar "Halife" sfatn canlandrarak, ortak Hristiyan tehdidine kar militan bir slm direnii rgtlemekti. Ancak, "Mslmanlk" bilinci yava yava Bat'nm stnlne kar hesaba katlmas gereken bir g haline gelmekteyse de, Halifelik tarihte kalmt. Bu durum, Abdlhamit'in pek 164

iyi bilinmeyen bir giriiminde aka ortaya kt. 1877-1878 Osinanl-Rus savanda, Kafkaslar'daki Rus basksn azaltmak iin, Afgan Mslmanlarma "Kutsal Cihat" arsnda bulundu ve Halife'nin isteklerine uygun olarak Rusya'ya kar yeni bir cephe almasn' istedi. Hatta bunun gereklemesi iin, kendisini temsilen bir yksek din grevlisini de Afganistan'a yollad. Bu giriim tam bir baarszlkla sonulanacaktr (Lee, 1941). Dolaysyla, bu ve bundan sonraki abalarnda bekledii "Halife Sultan" nderliinde Mslman direnii bir trl gereklemedi. Ama, hereye ramen, Osmanl devletini, Kbrs ve Tunus istisna edilecek olursa, fazla bir toprak kaybna uratmadan, 33 yl korumasn bildi. Bu baarda uluslararas gelimelerin de pay oldu. 3. Yeni Dost Almanya

1 Kasm 1889 tarihinde Almanya mparatorluk yat Hohenzollern, Kayzer II. Wilhelm ve ei ile birlikte anakkale Boaz'ndan geti. II. Wilhelm stanbul'a bar havarisi, ekonomik szma habercisi ve siyasal destek mjdecisi olarak geliyordu. Kayzer'in bu ziyareti, Hohenzollern hanedanlnn geleneksel "Avrupa politikasndan" yani Avrupa'da hi olmazsa bir kuaklk bar dnemi kurmak ve bunun iin de Avrupa-d rekabete girimemek abasndan nemli bir ayrl ve gen monark ile yal anslye Bismarck arasndaki gr farkn simgeler. Gerekten, II. Wilhelm'in yeni "dnya politikasnda" Osmanl devletinin nemli ve anlalr bir yeri vard. "Smrgesiz" Almanya ile teki Avrupa devletlerinin smrgeleri arasnda yaygn bir Osmanl imparatorluu bulunuyordu. Avrupa'nn byk emperyalist devletleri deniz imparatorluklar kurmularsa, Almanya da bir kara imparatorluu ve smrgesi kurabilir, deniz smrgelerini karadan evirebilirdi. stelik, Kayzer zaman da iyi semi ve stanbul'da diplomatik bir boluk olduunu anlamt. Osmanl devleti ekonomik ve asker szma iin de son derece yumuakt. Fransa, I. Franois'dan Napolyon Bonapart'a kadar, stanbul'un d politikada nemli bir dayanayd. Bu tarihten sonra, Fransa'dan boalan yeri ngiltere doldurmu, ancak 1878'de Kbrs ve 1882'<de Msr'n bu devlet tarafndan igali, Londra ile stanbul arasndaki ilikileri soutmutu. te, II. Wilhelm bu boluu doldurmakta kararlyd. Osmanl yneticilerinin, byk devletler arasnda Almanya'ya yaknlk duymalarnn nedeni ise, Almanya dndakilerin izledikleri d politikalarn Osmanl devletinin varln tehdit edecek biimde deimesidir. Daha nce deinildii gibi, ngiliz d politikasnn deitii, Kbrs ve Msr'n igaliyle somut bir biimde ortaya kmt. Gladstone bakanlndaki Liberal Parti ibana gelince, Muhaafzakr Disraeli hkmetinin 165

"Trk taraftar" olmakla suladklar d politikasn terkettiler (Ortayl, 1981: 25). Rusya, yalnz stanbul'un ele geirilmesini d politikasnn bir numaral hedefi olarak srdrmekle kalmyor, 1878 tarihli Berlin antlamasndan "az krl" ktn belirterek, Balkan Slav ulusuluunu her frsatta kkrtmaya devam ediyordu. Bu deien uluslararas ortam iinde, daha 1881 ylnda Almanya'nn ileri gelen askerlerinden Colmar von der Goltz'un bakanlnda bir asker heyet stanbul'a gelmiti. Osmanl devletindeki adyla "Goltz Paa" tam 12 yl Osmanl ordusunu yeniden dzenlemek ve glendirmek iin alt. Bu arada, Alman askerleriyle birlikte Alman tccar ve bankerleri de Osmanl devletine gelmilerdi. Deutzche Bank'm bir ubesi stanbul'da alrken, Alman tccarlar lkenin her kesine girip kmaa balamlard. Aslnda, 1880'lere kadar Alman ticareti Osmanl ticaretinde etkisini duyuramamt. 1887 ylna gelindiinde, Almanya'nn Osmanl ticaret hacmi iindeki yeri % 6 iken, ngiltere'ninki % 61, Fransa'nmki ise % 18'di. 1910 ylna gelindiinde ise, ngiltere'nin pay % 35'e derken, Almanya'nnki % 21'e ykselmiti. Almanya'nn yakn mttefiki ve ticaret orta Avusturya'nn da paynn % 21 olduunu dikkate alrsak, Osmanl ticaretindeki "Germen" pay % 42 ile ilk sraya ykselmiti (Ortayl, 1981:29-31). Osmanl devletinde Alman etkisi ve Osmanl aydn ve yneticilerinin Alman asker disiplin ve baarlarna hayranlklar da srekli artyordu. stelik, II. Abdlhamit'in devleti yklmaktan kurtaracak Panislmizm forml ilikilerin gelimesinde etkili oldu. nk, kendisi, Mslman lkelerde smrgeleri olmayan ve Mslmanlara dost grnmeyi baaran Almanya'y hayrhah bir mttefik olarak kabul etti (Ortayl, 1981: 41). te, II. Wilhebn'dn ziyareti, iki lke arasnda zaten iyi olan ilikileri daha a glendirmek amacn tayor, olumlu ortam deerlendiriyordu. d II. Wilhelm 1898 ylnda stanbul'a ikinci ziyaretini yapt. Zaman yine ok iyi seilmiti. nk, daha nce deinilen Ermeni ayaklanmalarnn bastrlmas, ngiltere ve Fransa'da byk bir tepki ile karlanmt ve bu iki devletle Osmanl devleti arasndaki ilikiler her geen gn biraz daha bozulmaktayd. Kayzer, stanbul'dan sonra Kuds'e giderek, burada bir Protestan kilisesini at. Bu davranla, ngiltere'nin Osmanl snrlan 1 iinde yaayan Protestanlar zerindeki etkisini snrlandrmay amalamaktayd. Ayrca, Almanya'nn bir smrge imparatorluu kurmasnda ve Dou'ya yaylmasnda Mslmanlarn da yardm ve sempatisini kazanmak gerekiyordu. Bu yzden, Kuds' ziyareti srasnda, "Gerek Majeste Sultan, gerekse Halifesi olduu dnyann her tarafndaki 300 milyon Mslman bilsin ki, Alman mparatoru onlarn en iyi dostudur" diyecektir (Ortayl, 1981: 54). . ' 166

I.

"

Kayzer'in bu ikinci stanbul ziyaretinin din yn dnda, belki de ondan nemli bir amac vard: Haydarpaa-Badat demiryolunun yapm iin Alman Anadolu Demiryolu irketi'ne verilecek ayrcalklar. Gerekte, Almanya'nn Yakndou politikas bir "demiryolu politikas" idi. Almanya'nn Anadolu'ya ekonomik szma istekleri ok ncelere dayanyordu. Daha, Alman ulusal birliinin kurulmasndan nce, 1848 ylnda nl iktisat Roscher, Osmanl devletinin paralanmas durumunda Anadolu'nun Almanya'nn doal pay olduunu sylyordu (Marriott, 1930 : 404). 1880 ylnda 50 milyon marklk sermayesiyle ve Anadolu'ya szmak iin bir ticaret irketi kurulmutu. 1890'lara gelindiinde ise, Anadolu hem ticar szma ve hem de demiryolu yapm iin hazrd. stelik, dev admlarla gelimekte olan Alman endstrisinin rnleri iin Osmanl devleti, bulunmaz bir pazard. Sultan II. Abdlhamit de demiryolu yapmnn gnll destekisiydi. nk, demiryolu iletmee aldnda, ekonomik kalknma salanabilir, dalma sreci yavalatlabilir ve Asya'daki topraklarn savunulmas kolaylaabilirdi. Bu gelimelerin sonucu olarak, 1888 ylnda Anadolu demiryollar zerinde yabanclara tannm olan tm ayrcalklar, Alman irketine devredildi ve 1903 ylnda stanbul'dan Badat'a kadar demiryolu yapm projesi Alman irketine verildi (Hurewitz, 1975 : 495-506). Bu proje, Basra Krfezi'ne kadar bitirildii taktirde, byk deniz imparatorluu olan ngiltere, Almanya karsnda smrge avantajn byk lde yitirmi olacakt. Almanya, stn kara gcn, demiryolu araclyla, rahatlkla Yakndou'ya ve oradan da Asya'ya tayabilecek duruma gelebilirdi. ktidarnn ilk yirmi ylnda II. Wilhelm'in Yakndou politikas baarl olmu ve Almanya ile Osmanl devleti arasnda ok sk siyasal, ekonomik ve asker ilikiler kurulmutur. Ancak, bu basan, byk lde Alman mparatoru'nun Abdlhamit'le dostluuna, dolaysyla da ikincisinin tahtnn salamlna dayanyordu. lerde grlecei gibi, 1909 ylnda Abdlhamit drlnce, Yakndou'daki Alman politikasnn manevra alan da snrlandrlm oldu. Ancak, bu da ksa sreli olmutur. Balkan bunalmlar ve bu tarihe gelindiinde tamamlanm bulunan l tilfn (Rusya, ngiltere ve Fransa) Osmanl devletine kar gerekten anlaysz politikalar, Osmanl yneticilerini yeniden Almanya'ya yaklatracak ve bu iki devlet, sonunda yklmak zere, 1. Dnya Sava'na birlikte gireceklerdir. 4. Ar Bunalmlar Dnemi Osmanl devleti Avrupa devletlerinin ve zellikle Bat Avrupa'dakilerin smrgeciliini ok yakndan tanyan bir devletti. 16. yzylda, b. 167

yk coraf keiflerden sonra balayan ve her geen yzyl temposunu hzlandran Avrupa smrgecilii, daha nce deinildii gibi, slm dnyasnn genileyebilecei alanlar daraltm ve bu dnyann ticaretini de eline geirmiti. Bu tarihten sonra, Osmanl devleti, Avrupa smrgeciliinin etkisini snrlarnda duyduu gibi, bu olgu ile birlikte yaamaya da almt. Ancak, endstri devriminin rn olan ve 19. yzyln ikinci yarsna zg bir kavram olan emperyalizm, bu devleti ok ani yakalad. Hele, 19. yzyln sonlarna doru faaliyet alann deitirince, hala Yenia'da yaamakta olan Osmanl devletinin sonu da hazrlanm oldu. 19. yzyln sonlarnda, yeryznde, Avrupa'nn emperyalist devletlerinin siyasal, ekonomik ve asker etki kurabilecekleri toprak paras kalmad. Dolaysyla, bu devletler arasndaki ok deiik nitelikte atmalar, geni Asya ve Afrika alanlarndan, Avrupa'nn iine ve zellikle Balkanlar blgesinin dar snrlar iine skt ve patlad. Osmanl devleti, hemen yanbanda ve hatta snrlar iinde patlayan bu "bomiba"nn etkisiyle "ld". 1908 tarihli Bosna-Hersek bunalm, 1914 bombasn hazrlayan atmalarn en nemlisidir ve tarihte bu olay, 1. Dnya Sava'nm "provas" olarak deerlendirilebilir. Bu bunalmn temelinde iki e yatmaktadr: (i) Avusturya'nn, 1878 Berlin antlamas ile igal ve ynetimini eline geirdii bu blgeyi resmen ilhak etmek istemesi ve (ii) 1904-1905 savanda Japonya'ya yenilen Rusya'nn dikkat ve enerjisini yeniden Yakndou'ya evirerek, Boazlar yoluyla ak denizlere kmak istemesi. Rusya, Boazlar konusundaki emellerini ncelikle ngiltere'ye kabul ettirmek durumundayd. Ancak, ngiltere, Osmanl devletinin toprak btnln koruma politikasn brakm bile olsa, 75 yldr Boazlar'da Rus egemenliinin karsndayd ve bunu nemli bir d politika hedefi haline getirmiti. Ne var ki, 1903 ylnda ngiltere'nin bu politikasnda bile baz deiiklikler ortaya kmt. Bu tarihte kurulan mparatorluk Savun, ma Komitesi, gizli olarak hazrlad bir raporda (Hurewitz, 1975 : 493-5), ngiltere'nin Rusya ile gelecek mzakerelerinde daha esnek davranabileceini belirtiyordu. 1894 ylnda Fransa ile bir ittifak imzalam bulunan Rusya, ngiltere'nin muhalefetine bakmakszn, Boazlar zorlayabilirdi. ngiltere ile Akdeniz'de teke tek kalacak bir Rusya byle bir davrana cesaret edemeyebilirdi, ama Akdeniz'in gl deniz devleti Fransa'nn desteini alan Rusya'nn bir bunalm dneminde nasl davranaca kesin deildi. Dolaysyla, rapora gre, ngiltere Boazlar konusunda Rusya'ya dn verebilirdi. 1907 ylnda Rusya ile ngiltere, daha nce attklar blgelerinde anlaarak, aralarndaki srtme noktalarn ortadan kaldrdlar. 1908 y168

lnda ise, Rus ve ngiliz monarklarmn Reval'de yaptklar grmede, Boazlar ve Balkan sorunlar da sz konusu edildi. Rusya, gerek el altnda rendii Savunma Komitesi raporundan ve gerekse Reval grmesinden, ngiltere'nin kendisinin Boazlar'da stn duruma gemesine ses karmayaca sonucunu kard. Bu tarihten sonra, emellerini teki byk devlete, yani Avusturya'ya kabul ettirmenin yollarn aramaa balad. Fransa, 1894 ylndan beri mttefikiydi, dolaysyla onunla bir sorunu yoktu; Almanya'nn buna yanamayaca da besbelliydi. Rus ve Avusturya dileri bakanlar 1908 Eyllnde Bushlau'da biraraya geldiler, Buchlau grmesinde, Avusturya Dileri Bakan Aehrenthal'e gre, Rusya Avusturya'y Bosna-Hersek'te, Rus Dileri Bakan Iswolki'ye gre ise, Avusturya Rusya'y Boazlar'da serbest brakmt (Sander, 1984: 231-2). Grmeler kda dklmediinden, hangisinin doru sylediini bilmiyoruz. Bilinen, Avusturya'nn bu szl anlamaya dayanarak, 5 Ekim 1908 tarihinde Bosna-Hersek'i resmen igal ettiidir. Osmanl-Avusturya ve Osmanl-Rus ilikilerinin son derece karmak bir hale geldii ve Almanya'nn da, Avusturya ile ittifak dolaysyla fazla ses karamad bu durumda, Osmanl devleti, bir protesto ile yetinmek zorunda kald (Bayur, 1964: 158-64). Bu davrana kar en sert tepki, Bosna-Hersek'i kendi doal yaylma alan olarak gren ve Rus desteine gvenen Srbistan'dan geldi. lhak, Balkanlar'daki ulusuluk hareketlerine ar bir darbe olarak deerlendiren Srbistan, destek iin Rusya'ya bavurduunda herhangi bir sonu alamad. Slav ulusuluunun byk destekisi Rusya, 1905'te Japonya'ya yenilgisinin ezikliini zerinden atamam, mttefiki Fransa ise Balkanlar da kacak bir atmada Rusya'ya- imdilik yardm edemeyeceini aka belirtmiti. Byk koruyucusunun desteinden yoksun kalan Srbistan, Avusturya karsnda gerilemek ve ilhak kabullenmek zorunda kald. Bylece, Srp ulusuluu ar bir darbe yedi ve Rusya'nn byk devlet olarak prestiji sarsld. Ancak, Srbistan, ilerde byle bir bunalm kar ve Avusturya yaylmacln srdrrse, Rusya ister desteklesin, ister desteklemesin, gerilememek kararn ald. Rusya ile Fransa ise, ilerde kacak bir atmada gerek Srbistan' ve gerekse birbirlerini yalnz brakmayacaklard. Yoksa, byk devlet olarak prestijleri sfra der, 1894 ittifaknn inanlrl ve dolaysyla caydrcl kalmaz ve Almanya ile Avusturya genilemeci politikalarn korkusuzca srdrebilirlerdi. te, ad geen devletlerin ngrdkleri byle bir uyumazlk alt yl sonra, 1914'te kacak ve taraflar aldklar kararlara uygun hareket edeceklerinden, 1. Dnya Sava balayacaktr. Bosna-Hersek bunalm, bunun iin "1. Dnya Sava'nn provas" niteliindedir (Sander, 1984: 232). Bu arada, Avusturya'nn Bosna-Hersek'i ilhak ettii gn, karklktan 169

ve Osmanl devletinin aresizliinden yararlanan Bulgaristan tek tarafl olarak bamszln iln etti. Osmanl devleti ise, hukuken olmasa bile, fiilen bu oldu-bittiyi kabullenmek durumunda kalacak ve iki nemli toprak paras devletin elinden kacaktr.

Bosna-Hersek'in ilhaknn yol at gelimeler Osmanl devletinin bana bir de Trablusgarp savan kard. Daha Boazlar konusunda harekete gemeden, Avusturya'nn Bosna-Hersek'i ilhak, Rusya'nn hi iine gelmemiti. Boazlar'la yakndan ilgilenen devletler zerinde bask yapabilmesi iin yanna Avusturya'dan baka bir devletin desteini almas gerekiyordu. Byle bir devleti hemen buldu. talya, Avusturya'nn Bosna-Hersek'i ilhakn enaz Srbistan kadar tepki ile karlamt. Yanmada devletlerinin d politika kalplarna uygun olarak .ktann yarmadaya en yakn blgesinin, yani Adriyatik denizinin kendisine ait olmayan kylarna yerleip, kendini gvenlik altna almak istiyordu. Buras da Bosna-Hersek'ti. Bu gelimelerin sonucu olarak, talya ile Rusya arasnda doal bir yaknlama dodu ve iki devlet 1909 tarihinde Racconigi anlamasn imzaladlar. Buna gre, talya Rusya'nn, Rusya da talya'nn Boazlar ve Trablusgarp zerindeki karlarn tandlar. Anlamadan iki yl sonra talya Trablusgarb'a saldrd; Rusya ise Boazlar konusunda Osmanl devletine daha ar baskda bulunmaa balad. talya bu Osmanl topran 1911 Eyllnde igal etmee balad. ngiltere'nin Msr yolunu kesmesi yznden, Trablusgarp'taki birliklerini takviye edemeyen Osmanl devleti savaa ok kt koullar altnda girdi. Ancak, inat bir direni karsnda talya igali hemen gerekletiremedi. Osmanl devletine baka yerlerde baskda bulunup bara zorlamak iin Boazlar zorladysa da, sonu alamad. kinci olarak, Osmanl devletinin elinde bulunan Oniki aday igal etti ama yine istedii bar elde edemedi. Avrupa'nn byk devlet olmaya namzet yeni gc talya, "yal ve hasta" Osmanl devletine kar stnlk salayamyordu. 115.000 kiilik ordusu ve uaklar da dahil yeni silahlar kullanmasna ramen, saldrgan ancak kyda tutunabiliyordu. Bu arada, talya'nn, Osmanl devletini teslime zorlamak iin sava geniletmesi, atmann genileyip zellikle Balkanlar'a sramasndan korkan teki byk devletleri harekete geirdi ve taraflar arasnda arabuluculuk yapmaa baladlar. Btn bunlara ramen, Osmanl devletini Trablusgarp'tan ekilmee zorlayan talya'nn gc ve byk devletlerin basks deil, bu sralarda balayan Balkan sava oldu. ki ate arasnda 170

kalan Osmanl devleti 18 Ekim 1912 tarihinde Ouchi barn imzalad (Hurevvitz, 1975:554-5). Bu bar biri gizli olmak zere iki szleme ve ek oluturuyordu. 1. Ek'te Bab- Al, blgeyi terketmekle birlikte, Trablusgarp zerindeki resm hkmranlk haklarndan vazgemiyor, 2. Ek'te ise, talya Kral talyan yasalarna gre blge zerinde hkmranlk iddiasnda bulunuyordu. 3. Ek, talya'nn igal ve ynetimini srdrecei Oniki Ada'nn Osmanl hkmranlnda olduu kabul ediyordu. Btn diplomatik inceliklere ve Osmanl diplomatlarnn hukuki manevralarna ramen, ortada olan devletin iki toprann daha elden gittiiydi. nk, buralarn igal ve ynetimini talya'y brakp, resm hkmranln elde tutmaa almak, kuzuyu kurdun koruyuculuuna brakmaktan farkszd. talya'nn Trablusgarp ve Oniki Ada'y resmen eline geirmesi 1923 tarihli Lausanne barn 1924 ylnda onaylamas ile gerekleecektir.

1908 tarihli Bosna-Hersek bunalmnn Osmanl devleti asndan bir baka nemli sonucu, 1912-1913 Balkan savalardr. Gerekten, BosnaHersek'in ilhak, Osmanl devletini tarih sayfalarna kartracak olan tm ar bunalm ve yenilgilerin balang noktasdr. Tarihin ilgin bir akas ile, Osmanl'nn sonunu balatan hareketin sahibi Avusturya mparatorluu da, Osmanl devleti ile birlikte 1. Dnya Sava'nm sonunda varln yitirecektir. Balkan atmasnn ani nedeni ise, Bulgaristan ile Srbistan'n Balkanlar'da hzlanan faaliyetleridir. 1878 tarihli Berlin bar ile umduunu bulamayan Bulgaristan, Bosna-Hersek'in ilhaknn sonucu olarak kazand bamszlndan sonra Balkanlar'da etkin bir politika izlemee balamt. Ayn ilhak, Srbistan' da ayn ynde politika izlemee itmiti. 1912 ylnda Rusya, bu iki devletin faaliyetlerinin atmamas iin Bulgaristan ve Srbistan arasnda arabuluculuk ve dzenleyicilik yapmaa balad. Arabuluculuun sonucu olarak, iki Srp devletinin Osmanl devletine kar yaptklar ittifaka daha sonra Yunanistan ve Karada da katld. Birinci Balkan sava, 1912 Ekiminde Karada'n Osmanl devletine sava amas ile balam ve Osmanl ordularnn Balkan devletleri karsnda hemen hemen her cephede yenilgisi ile sonulanmtr. Bu sonuta, II. Abdlhamit dneminde Osmanl ordusunun maddi ve manevi bakmlardan tam anlam ile kmesinin byk pay vardr (Karal, 1983 : 369-74). Taraflar arasnda sava bitiren bar antlamas, 1913 Maysnda Londra'da imzaland (Armaolu, 1974 : 342-3). Londra barma gre, (i) bir baka Balkan devleti olan Arnavutluk bamszln kazanyor; (ii) 19. yzyln ortalarndan beri anlamazlk konusu olan Girit adas Yunanistan'a veriliyor ve (iii) Osmanl devletinin Trakya snr ,Edirne'yi darda brakacak 171

biimde, Midye-Enez hatt oluyordu. Bu yenilginin nemi uradadr: Osmanl devleti 1699'dan beri srekli yenilgilere uruyor ve toprak yitiriyordu, ama imdiye kadar eski bir bakentini dmana teslim etmemiti. Balkan sava bu noktada bitmi deildir. Balkan devletleri, Osmanl devletinden kalan miras zerinde anlaamadklarndan, bu kez kendi aralarnda savamaa baladlar. 1. Balkan sava sonras dzenlemelerinden honut kalmayan Bulgaristan'n 1913 ylnda Srbistan ve Yunanistan'a saldrmas ile balayan 2. Balkan savama sonra Romanya katlm, Osmanl devleti de "frsat bu frsattr" diyerek eski bajkenti Edirne'yi eline geirmitir. 2. Balkan sava Bulgaristan'n yenilgisi ve 1913 Austosunda imzalanan Bkre bar ile bitti. Bu antlama ile, Bulgaristan Dobruca'y Romanya'ya, Kavala'y Yunanistan'a veriyor, Makedonya'dan ufak bir toprak paras alyordu. Bu antlamay izleyerek, Osmanl devleti de Bulgaristan ile stanbul, Yunanistan ile Atina ve Srbistan ile stanbul barlarn yapacak, Bulgaristan Edirne'yi geri verecektir. Bu ve teki iki devletle imzalanan bar antlamalarnda, Balkan devletlerinin snrlar iinde kalan Trk aznlklarnn durum ile ilgili hkmler bulunmakta, Trk halknn din ve mezhep zgrl, Trke retim yapan orta okullarn almas ile ilgili konular ilenmektedir (Armaolu, 1973 : 346-9). talya ve Yunanistan'n igaline uram ve hukuken Osmanl topra olan Ege adalar konusunda bu antlamalarda herhangi bir hkm yoktur. nk, bu konu ile Londra'da toplanm bulunan Eliler Konferans uramaktayd. Konferans 1914 ubatnda u karar ald: Meis adas dnda talya'nn igal ettii adalar talya'ya, mroz ve Bozcaada dnda Yunanistan'n igal ettii adalar ise Yunanistan'a braklacakt. Ancak, konferansn ald bu kararlarn hukuk bir deer kazanabilmesi iin, talya ile Yunanistan'n Osmanl devleti ile ayr ayr bar antlamalar imzalamalar gerekiyordu. 1. Dnya Sava baladnda ise, bu nitelikte antlamalar yaplm deildi. 5. kinci Meruiyet Osmanl devletinin, 1. Dnya Sava ncesinde kar karya bulunduu bu ar bunalmlar dnemi, ierde de nemli gelimelerle birararada gelimitir. Daha nce de deinildii gibi, 19. yzylda giderek glenen Helen, Germen ve Slav ulusu akmlarna kar, II. Abdlhamit Panislmizm grn savunmakta, ancak byle bir ideolojinin devleti daha da paralanmaktan alkoyacana inanmakta ve i politikada da baka ynde dncelere izin vermemekteydi. stelik, yava yava Osmanl devleti zerindeki etkisini arttrmakta olan Almanya da, kendi karlar asndan, bu Panislmist politikay desteklemekteydi (Ortayl, 1981:41-5) 172

Ancak, II. AJbdlhamit'in gittike koyulaan bask ynetimi, devletin giderek paralanmas ve zellikle Krm savandan sonra gn getike daha da bozulan ekonomik ve mal durumun yaratt sknt ,devleti gerek br tehdit altnda brakmaktayd. Bu durumda Osmanl aydnlar, lkede mutlakiyeti ynetime son vererek 1876 Anayasas'n yeniden yrrle sokmak, paralanmay ekonomik ve toplumsal gelime ve ilerleme yoluyla engellemek gereini duymular ve bu ynde gizli dernekler kurmaa balamlard. Kurulan dernekler iinde en nemli ve etkili olan "ttihat ve Terakki Cemiyeti" idi (Aksin, 1971). Cemiyetin yeleri, 1905 ylndan sonra zellikle Trakya'da bulunan ordularn iinde hzla artmaa balad. . ttihat ve Terakki'nin, adnn da aka anlatt gibi, birbiri ile balantl iki amac vard. Birincisi, Osmanl devleti "milletlerin birletirilmesi" ile paralanmaktan kurtarlabilirdi (ttihat). Bu ama, Abdlhamit'in devleti "Panislamizm" evresinde btnlemesine benziyordu, ama yeni ama lik bir temele oturtulmutu. Osmanl'nn nceki dnemlerinde dinsel ve siyasal bir topluluk olan "millet", artk yalnzca kltrel bir btn olarak grlmek isteniyordu. kincisi ise ilerleme (terakki) idi. lerlemenin yolu ise eitim idi ve bu yolla Bat'dan alnacak lik kurumlarn Osmanl brokrasisine yeniden benimsetilmesine allacakt (Heper, 1974:82-3). ttihat ve Terakki hareketi, temelde Bat'nm stnlne kar ulusu bir direnitir ve Asya ile Afrika direnileri arasnda belki de ,eer iktidara gelmek nemliyse, en baarl olandr. Ksaca, 19. yzyln sonu ile 20. yzyln banda Avrupa-d dnyada ortaya kan uyann ve isyann erevesi iinde deerlendirilebilir. ttihat ve Terakki'nin ulusu nitelii o dnemde aka ortaya konmam olsa bile, faaliyetlerinin z ve 1908'de iktidara arln koyduktan sonraki nlemleri, Bat-kart ulusu temelini duraksamaya yer vermeyecek lde gstermektedir. ttihatlar arasnda ok eitli blntler olmasna ramen, bir noktada hemen hemen tm yeler birlemilerdi: Lik bir temel zerinde devleti paralanmaktan ve kapitlasyonlar ad altnda Bat'nm ekonomik ve mal denetiminden kurtarmak. ttihat ve Terakki hareketinin zellikle ordu iinde gelimesinin temel nedeni, Abdlhamit dneminin son yllar ile Gen Trkler dneminde asker brokrasinin likleme srecine nclk etmesidir. D tehlikelerin artmas sonucunda yksek asker okullara verilen nemin de artmas doald. Gerekten bu dnemde asker okullara sivil brokrat yetitiren okullardan daha ok nem verilmitir. Asker brokrasinin bu nemi btn Gen Trk dnemi boyunca devam etti. Bu durumun balca nedeni vardr. Bir kere, sivil hkmetler devletin ktye gidiini durdura173

mamlar ve paralanmay engelleyememilerdi. kinci olarak, Osmanl devleti 1911 ylndan sonra ard arkas kesilmeyen savalar iine ekilmi, bu da askeriyenin etkisinin artmasna yol amt. nc olarak, bu dnemde Osmanl devletinin en byk dostu, yatrm ve kredi kayna, asker danman olan Almanya'nn asker gelenei de Osmanl siyasal sistemini etkilemi ve asker brokrasinin ykselmesine yardm etmitir (Heper, 1974:84-5). 1908 Hazirannda ngiliz ve Rus monarklarnn Reval'de bulutuklar ve Boazlar, stanbul ve Makedonya'nn gelecei konusunda grmeler yaptklar haberinin yaylmas, ttihatlar harekete geiren en nemli olay oldu. Daha nce deinildii gibi, ngiltere 1878 dzenlemesi ile niyetinin ne olduunu sezdirmi, bundan sonraki davranlaryla da, baka bir devletle Osmanl devleti aleyhine anlaabileceini aka belli etmiti. Dolaysyla, imparatorluun paralanma tehlikesi her geen gn artyor, ngiltere de, Avrupa'daki Alman tehlikesine kar Rusya'ya yaklayordu. Bylesine tehlikeli bir durumda, ttihatlara gre, Osmanl devletinin banda parlamenter, yani seim yoluyla iktidara gelecek gl ve salam bir hkmetin bulunmas son derece nem kazanmt. nk, zellikle Balkanlar'dan, ikyetlerini kendilerinin ifade edebilecekleri temsilcilerin stanbul'daki parlamentoya gelmeleri, reformlar yaplmas ynnde Avrupa devletlerinin basklarn azaltabilir, gl bir hkmet de bu basklara kar koyabilirdi. te ,bu dncelerle hareket eden Trakya ordularnn artan basks karsnda, II. Abdlhamit, 23 Temmuz 1908 tarihinde anayasay yeniden yrrle koyarak II. Merutiyet dnemini amtr. Gerekte, ttihat ve Terakki hareketi, 19. yzyl boyunca artan aznlk faliyetlerine ,bu uluslarn imparatorluktan ayrlmalar srecine ve Avrupa devletlerinin gerek ekonomik ve gerekse siyasal mdahale ve denetimine kar, imparatorluk iindeki Trk unsurunun, o zaman bu kadar ak bir biimde ortaya konmasa da, stnlk mcadelesi olarak deerlendirilebilir. Zaten, ulusu nitelii de buradan kaynaklanmaktadr. ttihat ve Terakki iktidara arln koyduktan sonra, ngiltere, Fransa ve Rusya gibi devletlerin ve belirli aznlk gruplarnn ekonomik ve siyasal arlklarna kar, bu trde stnle tam olarak sahip bulunmayan Almanya'ya kaymtr. Bu devletin destei ile de, hemen hemen her frsatta, kapitlasyonlar kaldrmaa almtr. Ayrca, Grek yarmadasnn imparatorluk ticaretindeki stn durumuna son vermek iin etkili saylabilecek bir boykota balamtr. rnein, Makedonya demiryolunun Grek yarmadasndaki ebekeye balanmasn engelleyerek, bu devletin Osmanl devletine kar gelime ve genilemesini nlemee almtr. Kapitlasyonlar, I. Dnya Sava'nm ilk aylarnda Osmanllarn tarafsz tutumlarndan yararlanmak istemeleriyle ve 9 Eyll 1914 tarihli hkmet 174 '

kararnamesi ile kaldrlacaktr (Landen, 1970:187-9). Bu karar hemen hemen btn Avrupa devletleri protesto edecek, Almanya ile Avusturya ise Osmanl devleti Merkez Devletlere katldktan sonra artk sesini karmayacaktr. Sava srasnda Osmanl devletinde faaliyetini bir tek Amerika konsolosluklar srdrecek ve onlar da A.B.D.'nin 1917 Nisannda savaa tilf devletlerinin yannda katlmasyla kapatlacaktr. Kapitlasyonlar, Osmanl devletinin yenilmesi ve stanbul hkmetinin imzalad Sevres bar ile yeniden canlandrlmak istenecek ve Trkiye Cumhuriyeti bunlardan kurtulmak iin de mcadele verecektir. Kapitlasyonlar sona erdirme mcadelesi ,balangcnda, Osmanlnn kendini Avrupa stnlne kar savunmas olarak kabul edilse bile, 1914 ylma gelindiinde, ykselen Trk ulusuluunun nde gelen belirtisi saylmaldr. Ancak, ne yazk ki, ttihat ve Terakki'nin bu yndeki faaliyetleri, Trablusgarp, Balkan ve 1. Dnya savalarnn kark ve son derece skntl gnleri iinde baarl sonular vermeyecektir. Gen Trkler, 1908 ylnda II. Abdlhamit'i devirdikleri zaman, Osmanl ekonomisi tam anlam ile iflas etmi ve ordusu neredeyse km durumdayd. Merkez ynetime kar Arap ulusuluu her geen gn iddetleniyor ve Avrupa'nn byk devletleri, imparatorluun kesin gzyle baktklar niha yklndan nce, Osmanl topraklarnn nasl paylalacann hesaplarn yapyorlard. Bu lmcl tehlikeye kar, Osmanl asker-sivil brokrasisi, can havliyle, son bir meruiyet kayna ve toplumu seferber edebilecek bir g aradlar. Bu da Trk ulusuluuydu. Ancak, ok ksa bir sre sonra, ttihatlar kendilerini Almanya tarafndan krklenen bir Pan-Turanism akm iinde buldular. Bu akm, ttihat ve Terakki'nin 1. Dnya Sava'na katlmasnda nemli nedenlerden biri oldu; bu sava sonunda ve Trk ulusal kurtulu savann siyasal program iinde gereki bir seenek olarak geerliliini yitirdi (Sunar, 1974 : 55). 6. Sivil Brokrasinin D

1871 ylma gelindiinde, Dileri Bakanl (Hariciye Nezareti), Bab- Al'nin en gelimi blm ve yaps itibariyle birok ynden en moderniydi. Ancak, bu durum, imdi ok yaygnlam bulunan bakanln eitli daireleri arasnda egdm salanmas sorununu ortaya karmaktayd (Findloy, 1980 : 183-90). Tanzimat dnemi yneticilerinin zerinde hemen hi durmadklar bu konu, durum iin iinden klmayacak bir hale gelene kadar, yakn bir ilgi grmedi. Yine de, rgtn banda bulunan bakan, selefi Reislkttap'tan daha zgl bir biimde sorumluluu databilrcekte ve denetimindeki dairelerden biri olan Divan- Hmayun araclyla, sfatnn tesinde bir nfuza sahip olabilmekteydi. stelik, Batllama hevesi iinde ve Bat tarafndan baskda bulunulan bir dnemde, 175

Batl lkelerle de ilikilerden sorumlu olan Dileri Bakan, hkmet politikasnn birok alannda sz sahibiydi. Ksaca, Dileri Bakan, hkmette Sadrazam'dan sonra ikinci adam durumundayd. imdiye kadar anlatlanlardan, Osmanl devletinde reform hareketinin dz bir eri izmedii anlalmaktadr. nk, sultann geleneksel gc hala ilkesel olarak snrlandnlmamt ve egemenliin nereden kaynakland konusu bulankt. Tanzimat dneminde siyasal yaamn ana temas bunlar deil, brokratik sistemin kurulup faaliyete geiri lmesiydi. Buna ramen, Bab- Al'ye bal brokratik- kurulular nemli deiiklikler geirmiti. Sadrazamn altnda yeni bir daire kurulmu, Dileri Bakanl rgtsel adan yaygnlap farkllam ve yeni rgtlenme kavramlar, yzeysel de olsa, ortaya kmt. En nemli yenilik ise uydu : Trkiye Cumhuriyeti'nin diplomatik ve konsler tarihi ve bugnk Dileri Bakanl, 1830'lardan bugne kadar kesintisiz bir geliim srecinin sonucudur. Bunun yannda, ura-y Devlet ve Cumhuriyet dnemindeki halefi olan Dantay da 1868 ylnda balayan bir evrimin rndr. 1871 ylnda Al Paa'nn lm, iktidarn merkezinin deimesine ve Tanzimat dnemindekinden daha bunalml bir dneme girilmesine yol at. Abdlaziz ynetime arln koymaa alt ve reformcularn sinsi dman Mahmut Nedim Paa'y sadrazam yapt. Bu Paa, Tanzimat'n kurduu brokratik yapy datm ve yksek kademe memurlarn srekli deitirerek brokrasiyi ilemez duruma getirmitir. Ynetim merkezinin dnda ortaya kan bunalmlar ve aydn akmlar da karkl arttrmtr. Gen Osmanllar hareketinin yannda bir de Panislmist akm ortaya kmt. 1873-1875 yllarnn tarm bunalm, ekonomik durumu iinden klmaz bir hale getirdi ve d borlar Mahmut Nedim Paa'nn, lkenin iflas ettiini aka iln etmesine yol aacak kadar oald. 1875 Hersek ayaklanmas ve bunun tm Balkanlara yaylma tehlikesini gstermesi, d mdahale ve sava tehlikesini de beraberinde getirmiti. Bylesine bir ortamda, 1876 yl Osmanl tahtnda ayr monark grmt. Bu arada, Balkanlar'n durumu ktden betere gitmi ve yeni Sultan Rus sava ile karlamt. Ayrca, d borlarn iinden klmaz bir hale gelmesi, 1881 ylnda Dyun-u Umumiye tekiltnn (Genel Borlar Ynetimi) kurulmasna yol amt. Devlet, Tanzimat dnemindekinden daha ar bir bunalma girmi ve ilk kez tam anlam ile yklma tehlikesi ile kar karya gelmiti. te, bu ortam iinde, hala etkisini srdrmekte olan sivil brokrasinin destei ile iktidara gelmi bulunan II. Abdlhamit, nce ilk Osmanl anayasasn kabul ederek ie balam ama ok ksa bir sre sonra anayasay yrrlkten kaldrmt. Abdlhamit dneminde, merkezde Dileri 176

Bakanl ve darda bykeliliklerin etkinlikleri de ok azald. Kat ilkelerden hareket eden Abdulhamit, devletin d ilikilerini stanbul'daki yabanc bykelilerle dorudan temasla yrtt. Sultann kukuculuu o derecelere varmt ki, himayenin klsik bir yntemine bavurulmu, dileri memurlarnn d atamalarda elerini gtrmeleri yasaklanm, darda iyi hizmet grmelerini salamak iin belli bir miktar altn gvence olarak Hazine'ye yatrmalar zorunlu klnmtr. Atama ve terfilerde ei dostu kayrma gelenei srdrlmtr. Tanzimat dnemindekine pek benzemeyen biimde, eitime pratik baz bilgi ve beceriler elde etmek iin deil ,toplumsal stat sahibi olmak iin nem verilmiti (Heper, 1977 : 67-8). stelik, sadrazamn kim olduunun da nemi kalmam ve II. Abdulhamit sadrazam gibi hareket etmitir. Bylece, nasl Lle devrinin yenilikleri Patronal Halil'in gerici ayaklanmas ile durdurulmusa, Tanzimat dneminin yenilikleri de Abdlhamit'in baskc ve tutucu ynetimi ile boa karlmtr. Eskimi teknenin tamir edilmesi abalar engellenince, devlet gemisi de 1. Dnya Sava'nm frtnal sularnda su alp batacaktr. III. YALININ NTHARI: BRNC DNYA SAVAI 1. Bloklarn Yakndou Politikalar 1 Osmanl devletinin Almanya'nn yannda savaa giriinin ve yenilgisinin nedenlerinin aratrlmasnda, l tilf ve l ttifak devletlerinin Yakndou politikalarnn bilinmesi gerekir. Balkan savalar, Balkanlar blgesini iki kart kampa blmt: Bir yanda Srbistan, Romanya ve Yunanistan (Yani Balkan savalarnn galipleri) ile, te yanda sava sonunda toprak kayplarna urayan Bulgaristan. lk devlet, galip devletlerin geleneksel statkocu politikasn izlediklerinden, tilf devletlerinin koruyuculuu altndaydlar. zellikle Rusya, Avusturya'nn Balkanlar'daki basksn snrlandrmak ve stanbul ile Boazlar zerindeki emellerini gerekletirmek iin, bu grubun ampiyonluunu yapyordu. Balkanlar'daki Rus dzenlemelerine ve Srbistan'a desteine kar kan Avusturya ise, Srbistan'a egemen olmak, faaliyetlerini snrlamak ya da bu devleti tam anlamyla ezmek istiyordu. Avusturya'nn bu politikas, Balkanlar'da Srbistan'a kar genileyip, "Ayastefanos Bulgaristam"m kurmak isteyen Bulgaristan'n iine gelmekteydi. Bu yzden, Bulgaristan, Balkan savalarndan sonra, geleneksel Slav destekisi Rusya'y bir kenara brakp, Avusturya yanls bir d politika izlemee balam ve bu devletle ittifak kurmaa almtr. Doal olarak Almanya tarafm177

dan da desteklenen bu yaknlama, 1914 Hazirannda byk miktarda bir bor anlamasna varm ve bylece Bulgaristan fiilen l ttifak'a balanmtr. Dolaysyla, 1. Dnya Sava'nn hemen ncesinde Balkanlarda uluslarn kmelemesi yleydi: ngiltere, Fransa ve Rusya'ya eilimli d politika izleyen Romanya, Srbistan ve Yunanistan ile Almanya ile ittifak bulunan Avusturya, Avusturya'nn desteine gvenen Bulgaristan ve Alman etkisi altna giren Osmanl devleti. Sava baladktan sonra da bu kmeleme kalb deimeyecektir. . Almanya, Osmanl devletine kar gerekte ikili bir politika izliyordu. 1. Dnya Sava'nda Osmanl ordularnn ynetiminde en yksek mevkilere kadar gelecek olan Liman von Sanders gibi nl bir generalini Osmanl hkmeti zerinde etki kurmak ve orduyu glendirmek iin Osmanl devletine gndermiti. Bu asker etki, ekonomik nfuz ve Badat demiryolu ayrcalklar ile birlikte dnldnde, Almanya Yakndou'da nemli bir stnle sahip olacakt. Alman politikasnn ikinci yz, Almanya'nn 15 Haziran 1914 tarihinde gizli olarak ngiltere ile yapt Badat Demiryolu Szlemesi ile ortaya kmaktadr (Hurewitz, 1975: 579-84). Bu szleme Osmanl devletinin Asya topraklarm etki alanlarna blyor ve hattn Badat-Basra blmnn yapmn, Osmanl, Alman ve ngiliz ortak kararna brakyordu. Bylece, Almanya demiryolunun Anadolu blmn yapacak, ancak, hattn ngiliz imparatorluk yolunu tehlikeye drecek biimde Basra krfezi ve dolaysyla Hint Okyanusu'na kadar uzatlmasnda taraflarn kabul gerekecekti. Ksaca, Osmanl bir btn olarak kalrsa, Almanya bu devlet zerinde stnln salayacakt. Ancak, "Almanya'nn btn abalarna ramen" paralanacak olursa, Almanya bu paylamadan "aslan payn" alacakt (Howe, 1916 : 215-38). Aknan-ngiliz uzlamas baka alanlara doru da genilemiti. irketler grubu 1913 tarihinde Mezopotamya'daki petrol kaynaklar zerinde rekabet etmekteydiler. Bunlar, Deutsche Bank, Anglo-Persian Oil Company ve Anglo-Saxon Petroleum Company idi. 19 Mart 1914 tarihli bir anlama ile (Hurewitz, 1975 : 574-6) bu irket "Trk Petrol irketi"ni kurdular. Osmanl hkmeti de 28 Haziran 1914 tarihinde, bir hafta nce stanbul'daki Alman ve ngiliz Bykelilerinin ortaklaa olarak istedikleri ayrcalklar verdi (Hurewitz, 1975 : 584-5). ngiltere'nin bu giriimlerine ramen, tilf devletlerinin Balkanlara ve genel olarak Osmanl devletine ynelik politikalar kark ve birlikten uzakt. ngiltere ve Fransa, yukardaki demiryolu anlamalaryla (daha sonra Alman-Rus szlemesine Fransa da katlmt) Osmanl devletini etki alanlarna ayrmlard. Bu noktadan sonra, Rusya'nn, Osmanl devleti ile ilgili konularda "statkocu" bir tutum takndn gryoruz. n178 c ' .

k, Boazlar'da Almanya gibi gl bir devletin egemenlii iine gelmiyordu. Hele, bu devletin ngiltere ve Fransa ile blgede etki alanlar kuran anlamalar yapmas Rusya asndan tehlikeli gelimelerdi. Rusya'nn imdi iine gelen, Osmanl devletine hibir byk devletin karmamas, stnlk kurmamas ve durumun olduu giib korunmasyd. Ancak byle bir ortamda Boazlar konusundaki emellerini gerekletirme olanan bulabilirdi. Bunun iin de acele etmesi gerekmiyordu. Oysa^ Almanya'nn stanbul'daki ok ynl faaliyeti hi iine gelmemiti. te bu nedenlerle, "statkocu" bir Osmanl politikas izlemee balamt. Balkanlara gelince, burada da kendi denetiminde bir Balkan ittifak kurmann peindeydi.

1. Dnya Sava, Srbistan ile Avusturya'y Balkanlar'da atr durumda buldu. Yunanistan ile Romanya, tilf grubuna ynelik bir yanszlk iindeydiler. Bulgaristan, ttifak devletleriyle antlama imzalama peindeyken, Osmanl devleti 1914 yaznda geleceini Almanya'nn geleceine balad. Osmanl yneticileri 2 Austos 1914 tarihinde Almanya ile ittifak antlamas imzaladlar. Bu ittifakn iki taraf iin de nedenleri, buraya kadarki aklamalardan ortaya kabilecekse de, bir kez daha ve toplu bir biimde belirtmekte yarar vardr. Hereyden nce, ttihat ve Terakki nderlerinin ounluu ve bu arada zellikle Sava Bakan, "Edirne Fatihi" Enver Paa'ya gre, Almanya asker bakmdan Avrupa'nn en gl devletiydi ve kacak bir sava kazanacakt. Dolaysyla, Osmanl devleti Almanya'ya yaklamakta duraksamad. kinci olarak, 1878 ylnda ngiltere'nin Osmanl devletini paralama politikasna balamasndan sonra, ngiltere'den boalan yeri. yava yava Almanya almaa balam ve bu devlet srdrlen denge politikasnda Osmanl devletinin tek dayana olmutu. nc olarak, zellikle 1890'lardan sonra Almanya'nn Osmanl ekonomisi zerinde etkinlik kurmu olmasn da dikkate almak gerekir. Son olarak, Almanya, Rusya'ya kar Osmanl devletini yanna alabilmek iin, Rusya'da yaamakta olan Trklerin Osmanl snrlar iine alnmasn amalayan "Pantrkisf hareketi de kkrtmaktayd. Osmanl yneticileri, kacak bir savata, Rusya'nn yenilgisi ile bu lkenin gerekleebileceini de umduklarndan, Almanya'ya yanatlar. tilf devletleriyle kacak bir savata Osmanl devletinin kazanlmas, Almanya iin u avantajlar salayacakt: Hereyden nce, Osmanl devletinin Kafkaslar'da aaca bir cephe, Rusya'ya kar Almanya'nn yrtecei sava kolaylatracak ve zellikle Avusturya'nn Galiya cephesinde yk hafifleyecekti. Ayrca, Osmanl sultannn "Halife" sfat

ile tm Mslmanlar iin iln edecei "kutsal cihat" ngiliz ve Fransz smrge imparatorluklarnda yaayan Mslman halk ayaklandracak ve bylece tilf devletleri en hassas noktalarndan vurulmu olacakt. stelik, bu devletlerle smrge blgelerinde ve denizlerde mcadele edebilmek iin, Osmanl topraklarndan geecek olan demiryolunun her trl tehlikeden uzak tutulmas gerekiyordu. 2. Alman Asker Misyonu ve Osmanl-Alman ttifak 1 .

General Limon von Sanders ve 40 kadar Alman subay, 1913-1914 knda Osmanl devletinde greve baladlar. Resmen stlendikleri grev, Osmanllara ordularnn dzenlenmesinde ve glendirilmesinde yardm etmekti. General, Kayzer'den politikann dnda kalmas gerektii ynergesini aldndan, asl grevinin Osmanl ordusunu dzeltmek olduu ve Alman Dileri Bakanl ve i evrelerinin karlarnn bir ajan olmad sonucuna vard ve byle de davranmaa balad. Bu yzden, ok ksa bir sre sonra, bir yanda General ve te yanda Almanya'nn stanbul Bykelisi Wangenheim arasnda srtme balad. rnein, General, stanbul-Badat demiryolunu yapan Alman irketlerinin Osmanl silahl kuvvetlerine onlarn hakk olan hizmetleri vermediini, yalnzca kendi ekonomik karlarn dndklerini belirtiyor, hatlarn asker ynetim altna alnmasn istiyordu. Bykeli ise, General'in "ince politikaya" karmasna kar kyordu (Trumpener, 1966 : 180). ou kez, Sanders'in giderek genileyen asker misyonunun, Osmanl devletini Almanya ile ittifaka zorlad ve asl grevinin de bu olduu yazlmtr (Bayur, 1952 : 637-42). Ancak, Alman belgelerinin aklanmas, bunun doru olmadn gstermektedir. Hereyden nce, Aridk Frana Ferdinand'n Saraybosna'da suikastndan ve bunun yol at Avrupa bunalmndan nce, Alman ileri gelenleri Osmanl devleti ile ittifaka yanamyorlard. 1914 Maysnda Alman Genelkurmay Bakan Melmut von Moltke, grlebilir bir gelecekte Osmanl devletiyle ittifak yaplmas yolundaki grlere itibar etmemiti. Saraybosna olayn izleyen haftalar iinde Osmanl asker desteini salamak konusunda dnceler belirdi ise de, bu konuda Sanders'e herhangi bir haber vermemilerdi. Almanya Rusya'ya sava iln etmeden birka gn nce Sanders ve teki Alman subaylar geri dnmek iin Berlin'e mracaat etmilerdi (Trumpener, 1966:181).

Liman von Sanders'in, Bykeli Wangeheim'm Osmanl hkmeti ile 28 Temmuz'da balatt ittifak grmeleri (Bayur, 1952 : 632-41) ko180

D usunda na kadar bilgi sahibi olduu belli deilse de, 1 Austos gnne kadar grmelere katlmad kesindir. O gn, Sava Bakan Enver Paa, Wangenheim ve Sanders, Alman Bykeliliinde ittifakn asker konularn grmek zere biraraya geldiler. Bu toplant, Almanya'nn Rusya'ya kar yrtecei sava abalarna Osmanllarn ne kadar ve nasl katkda bulunacann akla kavumas asndan nemlidir. nk, bu tarihe gelindiinde bile, Berlin, ittifakn ancak bu konunun akla kavumasndan sonra imzalanmasn istiyordu ve stanbul'daki Bykelisine Osmanl yardm konusunda tatmin oluncaya kadar antlamay, imzalamamas ynergesini gndermiti. Toplantda, Enver Paa ve Alman generali, Alman Bykelisine u bilgileri verdiler: Seferberlikten 30 gn sonra Rusya'ya kar ortak bir Osmanl-Bulgar harekat iin Trakya'da 120.000 kiilik bir birlik oluturulabilirdi. Bundan bir ay sonra da yine ayn amaca ynelik ya da Yunanistan'a kar 90.000 kiilik bir birlik hazr olabilirdi. Osmanl devleti Kafkasya'da Rusya'ya kar bir savunma hatt oluturacakt. Ayrca, Akdeniz'deki Alnan donanmasnn sancak gemisi Goeben kruvazr Karadeniz'de Osmanl donanmasn glendirmek iin Boazlara ve sonra stanbul'a getirilecekti (Trumpener, 1966 : 182-4). Toplantdaki nerilerden aka grlmektedir ki, plnn temel noktalar byk lde kuramsald ve havada kalyordu. nk, ne Bulgaristan'n Osmanl devletiyle birlikte harekete geecei belliydi, ne de Romanya hkmeti topraklarndan gei iznini vereceini belirtmiti. Ancak, bu bolukta braklan noktalara ramen, Wangenheim, Osmanl devletinin Rusya'ya kar bireyler yapma iradesi konusunda Berlin'in temel isteinin karlandna kanaat getirmi ve 2 Austos'ta ittifak imzalanmtr (Bayur, 1952 : 642-4). ttifaka gre, Almanya ve Osmanl devleti, Avusturya ile Srbistan arasndaki atmada tarafsz kalacaklard (ittifakn imzaland gn bu atma zaten daha nce balamt ve sryordu). Ancak, bu atma bir Alman-Rus savana dnrse (artl konan bu hkmn bir deeri yoktu, nk sava 1 Austosta balamt bile) Osmanl devleti Almanya'nn yannda savaa katlacakt. Buna karlk olarak, Osmanl devletinin toprak btnl Rusya tarafndan bozulursa, Almanya Osmanl devletine yardm edecekti. Antlama, henz Alman-Rus sava kmadan hazrlanm, ancak sava baladktan sonra metinde hibir deiiklik yaplmadan imzalanmtr. Burada akla gelebilecek bir soru, Osmanl devlet adamlarnn antlamay imzalarlarken, Alman-Rus savann baladn bilip bilmedikleridir. Bu konuda ttihat ve Terakki'nin ileri gelenlerinin aklamalarndan (Bayur, 1952:644-5), en azndan Sadrazam Sait Halim Paa'nn, Sava Bakan Enver Paa'nn ve Meclis Bakan Halil Bey'in, Osmanl-Alman 181

antlamasnn imzaland anda Almanya ile Rusya arasnda savan balam olduunu bildiklerini gstermektedir. ttifakn nc maddesi, Alman asker misyonuna, Osmanl ordusu zerinde fiil etki kurma olanan verdiinden, Almanya'ya Osmanl ordusunu istedii an savaa srkleme tercihini de tanyordu. Madde yle yazlmt: "Sava karsa, Almanya asker heyetini Osmanl devletinin enirinde brakacaktr. Osmanl devleti de bu asker heyete, Sava Bakan ile Alman Askeri Heyeti Bakan'nm arasnda dorudan doruya kararlatrlm olduu gibi, ordunun ynetiminde fiil bir etki salayacaktr". Btn bu gelimelerden anlalaca gibi, 1 Austos sava pln ve 2 Austos ittifak "ad hoc" dzenlemeler olup, dikkatli bir plnlamann ve uzun vadeli kar hesaplarnn rn deildi. stanbul'daki Alman asker heyeti de, Osmanl ordusunun savaa katlmak iin ne derece hazrlksz olduunun bilincindeydi. Gerek ittifakn imzalanmasndan sonra Bab- Al'de tarafszlk yanllarnn ar basmas, gerek Osmanl devletinin asker bakmdan hazrlksz olmas ve gerekse Bulgaristan ve Romanya ile Osmanl devletinin etkili bir ittifak kurmalarndaki baarszlk yznden, Alman yneticileri Osmanl devletinin bir sre savaa girmesinin ertelenmesi gerektii kararna vardlar (Trumpener, 1962:370). 19 Austos 1914 tarihinde Osmanl devleti ile Bulgaristan arasnda bir ittifak imzalanmsa da, Bab- Al Bulgaristan'n gelecekteki tutumu konusunda tam emin olamam, Romanya ise iki devletin de ittifak nerilerini souk karlamt. Eyll aynn ortalarna gelindiinde, Alman asker personel ve malzemesi stanbul'a gelmi ve Alman subaylar Osmanl ordu ve donanmasnda kilit noktalara atanm bulunuyorlard. Bu arada Sava Bakan Enver Paa, derhal eyleme geerek Almanya ile ittifak ykmllklerini yerine getirmek niyetinde idiyse de, Sadrazam Sait Halim Paa ile kabine yelerinin ou ve zellikle Maliye Bakan Cavit Bey daha savaa girme zamannn gelmediini savunuyorlard.
" . 3

Sava plnlarnn ve ittifakn mantksz maddelerinin nemli bir nedeni de, son iki yldr Osmanl hkmetlerinin tutarl bir d politika izleyememi olmalar ve taraflardan hangisi ile ittifaka girmek gerektii konusunda belirgin bir kararn oluamamasdr. Osmanl hkmetinin Alman sempatizan ve bu devletin de stanbul'da etkili olduu dorudur. Ancak, gerek Alman yneticilerinin Osmanl devleti ile ittifak konusundaki kararszlklar ve gerekse Osmanl hkmetinin kacak bir savata iki ittifak blokundan birine katlmadklar taktirde devletin yalnz kalp 182 \

paralanaca konusundaki endieleri, ok tutarsz ittifak araylar sonucunu dourmutu. Osmanl devleti ilk ittifak giriimini, Osmanl topraklarm paralamak peinde olan ngiltere'ye yapmt. l ittifakn yelerinden talya'nn Trablusgarb' igali, teki yesi olan Avusturya'nn Balkan politikas ve Bosna-Hersek'i ilhak, Osmanl hkmetini, l ttifak'n en gl yesi Almanya'ya duyduu sempatiye ramen, l tilfn en gl yesi ngiltere'ye yanatrmt. Bu gelimelerin sonunda, ngiliz yanls olarak bilinen Maliye Bakan Cavit Bey, 1911 Ekiminde ngiltere Donanma Bakan Winston ChurchilFe bir mektup yazarak, iki devlet arasnda bir ittifak yaplmas nerisinde bulunmusa da, ngiliz hkmeti yeni siyas balantlara giremeyeceini belirterek bu ittifak nerisini geri evirmiti (Armaolu, 1973: 418). 1914 ylnda Fransa'ya da ittifak nerisinde bulunuldu. Deniz Bakan ve Trk Fransz Dostluk Cemiyeti Bakan Cemal Paa, temmuz aynda Fransz Dileri Bakanl yetkilileriyle temasa geerek ittifak nerdi. Cemal Paa'ya gre, Saraybosna suikast genel bir savaa varacakt ve tilaf devletlerinin ttifak devletlerini "ember iine almalar iin" bir tek Osmanl boluu kalmt. Osmanl devleti ile Fransa arasnda yaplacak bir ittifakla Almanya tam olarak ember iine alnm olurdu. Fransz hkmeti Cemal Paa'nm nerisine verdii cevapta, 1894 ylndan beri mttefiki bulunan Rusya raz olmadka byle bir ittifakn gerekleemeyeceini stanbul'a bildirdi. Osmanl-Rus ilikilerinin bu tarihteki durumuna bakldnda Rusya'nn buna izin vermeyecei akt. Dolaysyla, neri reddedilmi oldu (Armaolu, 1973:419). 3. ntiharn Arac: Goeben

Osmanl hkmeti savan ilk aylarnda "sava-d" durum iln etti. Bu, iin aslna baklrsa, akll bir davrant. mparatorluk, byk ve ykc bir savan ykn ekemeyecek kadar zayft. Osmanllarn Boazlar konusundaki tutumunu belirleyecek bu "sava-d" durumu, Boazlar'dan geebilecekleri iin tilf devletlerinin iine gelmekteydi. Bu yzden, Almanya'nn bu tarihten sonra Osmanl devletine kar tutumu, Boazlan kapatabilmek iin, bu devleti savaa sokma temeline dayanacak ve iki Alman sava gemisi bu yolda uygun bir ara olarak kullanlmak istenecektir (Anderson, 1966 : 312-4; Armaolu, 1973 : 421-2; Bayur, 1952 : 647-52; Tuchman, 1962 : 161-87; lman, 1973 : 220-1). Osmanl devleti, donanmasn glendirmek iin ngiltere'de "Readiye" ve 'Sultan Osman" adl iki sava gemisi yaptryordu. Halktan top183

lanan paralarla finanse edilen bu iki zrhl, Ege'de Yunanistan'a kar deniz stnln salayacak, Karadeniz'de ise Rus donanmasn tehdit edebilecekti. 'Sultan Osman" 1914 Maysnda bitip te Osmanl devleti parasn pein dedii bu gemiyi devralmak isteyince, ngiltere vermemek iin bir bahane buldu. ddiasna gre, Yunanistan'n bu gemiyi denizalt ile batracan haber almt ve 'Readiye" de bitene kadar beklenmesini istedi. ngiltere ksa bir sre iinde sava kabileceini anlamt ve bu iki gl ve modern gemiyi Osmanl devletine vermek istemiyordu. Bu yzden, Temmuz aynda ikincisi de bitip, denize indirildiinde yeni bahaneler sralad ve sava ktnda iki gemiye resmen el koydu. 30 milyon dolara mal olan zrhllar, sanki Osmanl devleti tarafndan ngiltere'ye "hibe edilmiti". ngiliz Dileri Bakan Sir Edward Grey, Osmanl devletine gnderdii notada, zetle, "Osmanl hkmeti ngiltere'nin gemilere neden el koyduunu anlayacaktr. ngiliz hkmeti Osmanl devletinin mal ve teki kayplarna ok zlmektedir ve savan sonunda bunun zerinde durulacaktr" diyordu ve notada tazminattan herhangi bir bahis de yoktu. Byle bir davrann, stanbul'da byk bir tepki ile karlanaca akt ve bu tepki Osmanl hkmetini Almanya'ya daha ok yaklatracakt. Demek ki, ngiltere bu iki zrhlya, Osmanl devletinin dostluundan daha ok nem vermekteydi. Nota stanbul'a geldii gn Alman-Osmanl ittifak imzalanmt. Dolaysyla, notann ittifak kararn etkiledii sylenemez. Sylenebilecek olan, ngiliz hkmetinin bu davrannn, Bab- Al'de ngiliz yanllarnn ve Osmanl devletinin sava-d tutumunu srdrmesini isteyenlerin etkilerini azaltt ve bylece Osmanl devletinin savaa Almanya'nn yannda katlmasn kolaylatrddr. Bu arada, Akdeniz'de, Osmanl devletinin savaa girmesinde rol oynayacak byk bir oyun yava yava tezgahlanmaktayd.

Daha kara sava balamadan, Alman Akdeniz filosu komutan Wilhelm Souchon'a, 4 Austosta Berlin'den ifreli bir tel geldi: "Osmanl devleti ile ittifak dn imzaland. Hemen stanbul'a doru hareket ediniz". Amiralin komutas altnda iki yeni, hzl ve sava gc yksek zrhl vard: Ar kruvazr Goeben ile hafif kruvazr Breslau. O zamana kadar tarihte hibir sava arac, bu iki geminin bu ifreden sonraki yedi gnlk yolculuu kadar dnyann geleceini etkilememitir. Amiral Souchon ifre telsizi aldktan sonra harekete getiinde Osmanl hkmeti hala kararszd. ngiltere d krkl ve kzgnlk yaratmt; Rusya'dan korkuluyordu ve Almanya'ya da tam gvenilemiyordu. ttihat ve Terakki'nin nderi ve Sava Bakan Enver Paa hevesli ve inanm bir Alman yanlsyd ve Avrupa'nn geleceinin Almanya'da olduu184

na inanyordu. Komitenin siyasal nderi Talat Bey, Enver kadar durumdan emin deildi. Almanya'dan, ti: f devletlerine gre daha ok dn koparlabileceini dnyordu. Byi k devletlerin savanda yanszlk politikasnn Osmanl devletinin son u olabileceine inanyordu. Savatan tilf devletleri galip karsa, bu grubun basks ile Osmanl devleti yklbilirdi. Almanya galip karsa, b devletin koruyuculuu altna girileekti. Kabinenin teki yeleri ise, ngiltere ile hala pazarlk anslarnn bulunduunu dnyorlard. stanbul, bu dncelerle bir ekleyi dnemine giredursun, Kayzer, iki-cepheli savan korkusu altnd Osmanl devletinin savaa katlmas konusuna daha ok nem vermei balamt. Osmanl devleti, Karadeniz'e k kapayp, Rusya'nn ir ttefikleriyle balantsn kesecek ve bylece bu devleti zayf brakacak tek devletti. ngiltere ile Fransa'nn Akdeniz'deki endiesi de, Kuzey Afrika'dan Fransa'ya birlik evkinin engellenmesiydi. Dolaysyla, onlar: n da gzleri bu sevkiyat engeleyebilecek iki Alman zrhlsndayd. Go<;ben ile Breslau stanbul yolundayken, Amiral 6 Austosta Berlin'den bir mesaj daha ald: "Siyasal nedenlerle imdilik stanbul'a gitmekten vazg in". Bunun nedeni, Osmanl hkmetindeki blnme ve bunun sonucu olan kararszlkt. Enver Paa gemilerin gelmesine izin vermi olmasn ramen, byle bir davran Osmanl devletinin sava-d durumu ile adamayaca iin, hkmetin teki yeleri ve Sadrazam izne kar kir slard. Ancak, bu srada Amiral Sou<cjhon da ok g bir durumda kalmt, Ege denizine girerken zrhlsnn ki kazannn almad anlald. Bu durumda hz nemli lde azald mdan, ngiliz donanmasnn nnden Bat Akdeniz'e doru kamas olan; kszd. Son derece ihtirasl olan bir karar kendi bana verdi: stanbul' gidecek, Osmanl hkmetini iradesi dnda da olsa zorlayacak, sava Karadeniz'e sratacak ve Osmanl devletini geleneksel dman olan Rus ile savatracakt. Bu karar verdii zaman tarih 8 Austostu ve n ;iliz zrhllar da giderek Goeben ile Breslau'a yaklayorlard. Souchon'un verdii bu karar h hkmeti Boazlar maynlam telsiz balants da kuramyordu. Deniz Ataesi'ne u haberi gnde niz'den saldrmay gerektiriyor. B 10 Austosta Ateeden u cevap ge teslimini isteyin ve gnderilecek r skk durumda bu mesajn ne an ildi. Hemen kararn verip Boaz az'nn giriine demirleyip, rahibe ygulamas olanakszd. nk, Osman ve yeri belli olacandan stanbul'la Bir baka gemi ile zmir'deki Alman d i : "Asker durum dmana Karadeazlar'dan gemem iin izin isteyin". d i : "Boazlar'dan ieri girin, kalelerin hberi yakalayn". Amiral Souchon, bu ama geldiini dnecek durumda dera doru "yelken at". anakkale Bognderilmesini isteyen bayran ek185

ti. Enver Paa, bunun zerine, Sadrazama danmadan gei izni ve ngiliz donanmasnn Goeben ile Breslau'u izlemeleri durumunda "ate" emrini verdi. Bu gelimeler zerine iki Alman zrhls Boazlara girdi ve ngiliz donanmas da Boazlar abluka altna ald. ' Uluslararas hukuk kurallarna gre, Osmanl devletinin bu iki sava gemisini silahtan arndrmas ve sava bitene kadar da el koymas gerekiyordu. Bunun zerine Osmanl yneticileri, kabine yelerinin ou,iin bir oldu-bitti olan bu olaydan rahat bir k yolu buldular. Osmanl devleti, ngiltere tarafndan daha nce el konmu bulunan "Readiye" ve "Sultan Osman" zrhllarna karlk olarak, Goeben ile Breslau' hi para demeden "satn ald" ve "Yavuz" ile "Midilli' adlaryla Osmanl donanmasna katt. Bundan hemen sonra, Osmanl donanmasnn bana Amiral Souchon getirildi. Bylece, ngiltere'nin el koyduu iki sava gemisi Osmanl donanmasna baka bir yoldan katlm oldu. ki sava arac ile ilgili bu dramatik gelimelerin son derece nemli sonular olmutur. Bir kere, Yavuz ile Midilli, Alman ve Osmanl deniz kuvvetlerinin Karadeniz'i denetlemesini salad. Bu gemilerin katlmasyla Osmanl donanmas Karadeniz'deki Rus donanmasndan daha gl bir hale geldi ve bylece Rusya'nn Krm savanda olduu gibi Trk limanlarna saldrma olaslm ok azaltt. Ancak, bundan da nemli olarak, bir Alman amiralinin Osmanl donanmasnn bana getirilmesi, Almanya'nn stanbul zerindeki denetimini glendirdi. Artk Berlin, Osmanl devletini istedii zaman savaa sokabileceinin rahatln tamaa balamt. Ancak, Osmanl hkmetinin savaa Almanya'nn 'oyunca" olarak girdii gr tartmaya aktr ve bu konu ilerde ele alnacaktr. Buna ramen, Osmanl kabinesinin baz yelerinde, artk Osmanllarn kendi geleceklerine hakim olmadklar yolunda karamsar gr vard: Dnemin Maliye Bakan Cavit Bey, kendisine Brksel'in ele geirildii haberini veren bir Belikal'nn "Siz ok kt haberlerim var... Almanlar Brksel'i ele geirdiler" szne karlk olarak, "size benim daha da kt haberlerim var... Almanlar Osmanl devletini ellerine geirdiler" demiti.

stanbul'da bunlar olurken, Berlin'de Moltke ve Viyana'da Avusturya Genelkurmay Bakan Conrad von Htzendorf, en ksa zamanda, sz verilmi bulunan Osmanl yardmn salamak istediklerini aka belli etmiler ve Eyll ay girdiinde bunu daha bir evkle savunmaa balamlard. zellikle Galiya'da Rusya'ya kar kt durumda kalan Htzendorf, stanbul'a bavurarak, Odessa'ya geni bir Osmanl karmas istemiti. Byle bir anfibik harektn mmkn olup olmayaca zerinde Osmanl
186

almalar yaplm ve Sanders de bugenelkurmaynda haftalarca sren nu hararetle desteklemise de, hibir sonu kmamt. Alman Bykelisi erdii bir telgrafta, Odessa Projesi' Wangenheim, 13 Eyllde Berlin'e gnde nin Enver Paa tarafndan da desteklendiini, ancak kendi grne gre Msr'a kar bir harektn ya d i ngiltere'ye kar giriilecek saldrlarn Almanya iin daha nemli ol uunu bildirdi. Bu gr Kayzer tarafndan hemen benimsendi. Bunun zerine, Berlin'den Sanders'e 14 Eyllde gnderilen ynergede, Odessa proj esinin ok riskli olduundan kabul edilmedii ve Msr'a kar giri jilecek saldrnn Almanya'nn stratejik karlar asndan daha nemi olduu bildiriliyordu (Trumpener, 1966:187). letinin Almanya'nn sava abalarna Bu noktadan sonra Osmanl daha etkin bir biimde katlmas 3 olunda Almanya'nn basks artmaa balad. Amiral Souchon 20 Eyll j fn kk kruvazr Breslau' Karadeniz'e gnderdi ve geminin harek etinden birka saat sonra Bykeli Wangenheim Sadrazam Sait Halim Paa'y ziyaret ederek, iki zrhlnn Boazlara hem Almanya hem de O imanl devletinin karlarn korumak iin geldiini, bu iki gemi Osmanl bayran dalgalandryorlarsa da asl kimliklerini yitirmediklerini, Bresla^r'in Karadeniz'e kmasnn nedeninin Alman sava gemilerindeki hayal ehlikelerden korkmama ruhu olduunu ve Osmanl donanmasnn hib ir dmanca davranta bulunmayan Rus gemilerinden korkarak Boazl r'da saklanmasn da bir trl anlamadiini syledi (Trumpener, 1962 :372). stelik, Osmanllar bu inatlklarm srdrrler ve savaa girnezLerse, savatan sonra mttefik olai rak ayrcalkl muamele gremeyecekleri tehdidinde de bulundu. Osmanl hkmeti hi olmazsa unlar yapa bilirdi: Karadeniz'de manevralar yo:, luyla Ruslara stnlklerini gstermek, slm hareketi tevik etmek ve orduyu tan seferberlik halinde tulmak:. Bykelinin bu srar, Maliye Bakan Cavit Bey'in ordunun gcnde nemli azaltmalar yapma yolundaki abalarna bir tepki niteliinde de grlebilir (Trumpener, 1962: 372). Sadrazam Sait Halim Paa'nn 3U aklama ve tehditlerden pek etkilenmediini gryoruz. Bykeliy Souchon'un Rusya ile bir atma iin tahrikte bulunduu konusund;tki kukusunu tekrarlad. Enver Paa'ya ramen Osmanl hkmeti, scnu grnmeyen bir savan iine girmemekte direniyor, belM de kanseri bir hastann son iyileme belirtilerini gsteriyordu. Ancak, "hasta"y inti ara srkleyecek olan bunalm yine mal nitelikte olacak ve satn alma a iki Alman zrhls da bu ama iin uygun bir ara olarak kullanlacakt! Gerekten, Eyll aynn sonlar 1a doru Bab- Al'nin mal durumunun ktl aka ortaya kt. B undan sonra Osmanl hkmeti Ekim aynn ortalarna kadar Almanya'da ti byk miktarda kredi isteinde bu187

lunacak ve Almanya da Osmanl hkmetinin bu muhta durumunu kendi amalar iin kullanacaktr. 30 Eyllde Berlin Bykelisi Muhtar Paa, Alman hkmetine bavurarak Alman bankalarndan 5 milyon altn lira bor istedi. Daha etkin bir d politika izlemek isteyenlerin dncesine gre, bu para verilirse, Almanya'nn Osmanl devletinin sava abalarn destekledii aka ortaya kacak ve bylece savaa katlmak isteyenlerin durumu glenecekti. Alman bankalar bor konusunda herhangi bir zorluk karmadlar. Sorun, Alman hkmetinin byle bir borcun verilmesini belirli koullara balamak istemesindeydi. stanbul'da Enver Paa'nn Bykeli Wangenheim'a akladna gre, Sadrazam Sait Halim Paa, Osmanl devletinin sava-d durumunu srdrmesinde srar ederse, kabinenin savaa taraftar yeleri istifa edecek, yeni bir kabine kurulacak ve bu kabine savata etkin bir rol oynanmas iin gereken tedbirleri alacakt. Enver'e gre, byle bir "senaryo"nun yazlmamasmm tek nedeni para eksikliiydi; Osmanl devleti savaa girdiinde Almanya'nn mal desteinden ve bu destein savan sonuna kadar sreceinden emin olmalyd (Trumpener, 1962: 375). Bu durumda, Alman hkmeti fazla direnmedi ve 1.900.000 altn lira 21 Ekim 1914 tarihinde stanbul'a vard.

Altnn stanbul'a gelmesinden bir gn sonra, yani 22 Ekim 1914 tarihinde, Enver Paa sava plnn Alman komuta heyetine sundu. lk darbe Rus donanmasna bir srpriz saldr ile vurulacakt. Btn Osmanl deniz komutanlklarna, Sultan tarafndan, sava ve barta donanmann bana getirilen Amiral Souchon'a itaat etmeleri yolunda ynergeler de hazrlanmt. Pln, bunlara ek olarak, Kafkasya'da savunmaya ynelik kara harektn, bir ordunun Msr'a doru ilerlemesini ve ordunun byk bir blmnn Rusya'nn gney kanadna ayrlmasn ieriyordu. Bu Osmanl pln Alman Genelkurmay'nda tmyle kabul edildi ve Genelkurmay Bakan Falkenhein stanbul'a u mesaj gnderdi: "Alman Yksek Ordu Komutas Sava Bakan Enver Paa'nn plnn her noktada benimsemektedir. Karadeniz'e ani bir deniz harekt ve Msr'a kar Osmanl yry Almanya'nn yksek karlarna uygundur" (Trumpener, 1962 : 377). Bu gelimeler zerine Osmanl bakanlar kurulu 25 Ekim tarihinde topland. Bakanlar, Amiral Souchon bir kere Karadeniz'e alma izni aldktan sonra devleti savaa srkleyecek gelimelerin birbirini kovalayacandan endie ediyorlard. Enver Paa'nn btn abalarna ramen, hkmet u karar ald: " (ki Osmanl temsilcisinin) biran nce Berlin'e gnderilmesine ve donanmaya ait sorunlarn 'bakumandanlk vekletinin' sorumluluuna terkedilmesie, ama savaa yol aacak durumlardan tmyle kanlmasna karar verildi". Enver Paa ise ayn gn, yani 25 Ekim 188

1914'te, bu hkmet kararma tmyle aykr olarak Alman Bykelisinin isteine uygun biimde' kendi mzasyla Amiral Souchon'a u yazl emri verdi: Btn filo Karadeniz'd manevra yapmaldr. Uygun bulduunuz bir anda Rus filosuna hcum ediniz. arpmaya balamadan nce, bu sabah size verdiim gizli emri a iniz." Gizli emir ise u idi: "Trk filosu Karadeniz'de zorla stnlk k utanmaldr. Rus filosunu araynz ve nerede bulursanz sava iln etme tsizin hcum ediniz." (Bayur, 1953 : 232-3). Bykeli Wangenhein, atlma sorumluluunun Almanya'nn srtna yklenmemesi iin de, Enver Paa'nm bu emirlerinin karada emin bir yerde bulunmas yolunda tedbirler ald ve byle de oldu (Bayur, 1953:233). Bu emirlerin verilmesinden iki gn sonra, yani 27 Ekimde, Osmanl donanmas Boazlar'dan Karadeniz'*; ald. Her gemi Rus kylar boyunca spesifik hedeflere ynlendirildiler vs 29 Ekim sabah Odessa ve teki baz Rus limanlar bombaland, birok R' s teknesi batrld. Bu noktada bile, son ana kada: saldrdan haberi olmayan Sadrazam Sait Halim Paa ve Maliye Bakan Cavit Bey, durumu kurtrmak iin umutsuz abalara giritiler. Sadrazam, sava hukuku kurallarna uygun olarak pasaportunu isteyen Rus Byl :elisi Giers'in randevu isteini "rahatszl" nedeniyle kabul etmedi. ttihat ve Terakki, 1 Kasm tarihinde ve Sadrazama dn olmak zere St. Petersburg'a yumuak, ama btn olup bitenden sonra kabul mmkn olmayan bir nota gnderilmesine raz oldu. Rus hkmeti ise, mzakerele -de bulunmak iin artk ok ge olduunu, ancak btn Alman asker personelinin hemen smrd edilmesi halinde bir dzenlemenin yaplabileceini bildirdi. Bu arada, ttihat ve Terakki'nin eylem taraftarlar, Sadrazam'n istifasn nlemee alyorlard. Sait Halim Paa, belki de bir tehdit sonucu, grevinde kald (Trumpener, 1962: 380). 3 Kasmda ortak bir ngiliz-Fransz donanmasnn anakkale'yi bombardman etmesi ile, Osmanl devletinin savaa girdii kukuya yer vermeyecek biimde ortaya kt. Osmanl devleti artk 1. Dnya Sava'nda savakan duruma girmi, "akana dayad silhn tetiini ekmi", iki yeni zrhlnn toplar grlemee balamt. Bu gelimelerde stanbul'da Alman kara ve deniz komutanlarnn bulunmasnn nemli bir e olduu yadsnamaz. Ancak, ttihat ve Terakki'nin mdahale yanls yelerinin istekli ibirlii olmad taktirde, Almanya'nn bu kadar baarl olan .ayaca da dorudur. Doru olmayan, Osmanl devletinin savaa tmyl; Almanya'nn isteklerine uyum gstererek iradesizce girdii ve bir Alman Amirali tarafndan, olup-bittiler sonunda bir "oyuncak" gibi savaa sokulduudur. Osmanl devletinin 1. Dnya Sava'na girii, Bab- Al'nin )irok yesinin yakn ibirlii ile plnlanm ve Osmanl Sava Bakan'rm ak emri zerine uygulanmtr. 600 189

yl yaayan "Anka"nn sonu (kendini atee atarak kl olan ve bu kller arasndan yeniden doup sonsuza kadar yaayan mitolojik kuun dramatik yksne uygun bir biimde) belki de eninde sonunda lecek bir hastann, apar topar, iyi hazrlanmadan, o tarihe kadar kan en byk savan ateine girerek intihan ile gelmitir. .
4. Cepheler

1. Dnya Sava'nda Osmanl devleti belli bal drt cephede savamak durumunda kald. Enver Paa tarafndan alan Kafkas cephesinde 1914 Aralk ve 1916 yaznda iki kez giriilen Sarkam harektnn amac, Kafkas Trklerini ayaklandrarak Rusya'ya nemli bir darbe vurmak ve "Turan" ele geirmekti (Bayur, 1953: 356-80). Baarszlkla sonulanan bu iki harektta, 150.000 kiilik Osmanl ordusu 90.000 kayp vermitir ve bu askerlerin ou dmana deil, bozuk ulam ve soua yenilmilerdir. Donanma Bakan Cemal Paa tarafndan alan Svey Kanal cephesinin almasnn amac, ngiltere'nin imparatorluk yolunu kesmekti. Harektn balarnda asker durum iyi gitmesine ramen burada da baarl olunamam, Osmanl ordularn Kanal blgesinden kuzeye atan ngiltere, savan sonlarna doru Irak' ele geirerek Toroslar'a dayanmtr. ngiltere tarafndan alan Irak cephesinde, ngiltere asndan ama, bir yanda Rusya ile kara balantsn salamak,, te yandan Abadan petrollerini korumakt. 1917 ylna kadar baarl olamayan ngiltere, bu tarihten sonra Osmanl ordusunu kuzeye doru srecektir. Osmanl devletinin bu muharebelerde yenilmesinin nedenleri ok eitlidir ve iin iine daha nce incelenen genel zayflama nedenleri de sokulabilir. Ancak, burada toplu olarak unlar sylenebilir: Hereyden nce, ekonomik ve mal durumu son derece bozuk olan devletin, uzun ve ypratc bir sava srdrmesi olana hemen hemen yok gibiydi. Osmanl hazinesi, deil sava masraflarn, memur aylklarnn denmesi gibi olaan giderlerini bile karlayacak durumda deildi (lman, 1973: 224). Osmanl hkmeti, daha nce de belirtildii gibi, sava yrtebilmek iin Almanya'dan para ve sava malzemesi yardm almak zorunda kald. kinci olarak, imparatorluun snrlar ok geni olduundan, drt ayr cephede birden sava yapma durumuna dm, ulatrma yol ve aralarnn yetersizlii yznden ikmal merkezleri ile cepheler arasnda srekli ve gl bir balant salanamamtr. stelik, ordu, Trablusgarp ve Balkan savalarndan yeni, maneviyat bozuk ve yorgun km bulu190 '

nuyordu. Sava ara ve gerelerinin Almanya'dan salanmas bir yana, komuta dzeyindeki subay eksiklikleri de Almanlarla kapatlmak istendi. Baka bir devlete bu kadar ballk, sonunda ulusal bir sava pln hazrlanp yrtlmesini engelledi (lman, 1973: 225). Doalysyla, Osmanl devleti savaa egdml bir sava pln ile de girmi deildir. Ordularn nerede, nasl ve hangi taktik ve stratejik amala savaacaklar konusunda ayrntl plnlar yaplmam, cephelerin almas byk lde dmann saldrlarna ve savan gnlk gidiine bal kalmtr. Gnn gereklerine gre, ya kiisel bir baar kazanmak ya da baml bulunulan Almanya ve Avusturya-Macaristan'm Avrupa'daki durumlarn rahatlatmak iin yaplan giriimler, hem sava Osmanl gcnn kaldramayaca kadar geniletmi, hem de ordular byk kayplara uratmtr (lman, 1973: 225). Ksaca belirtmek gerekirse, byk bir bkknlk iinde olan askerin, Arap lkelerinin kzgn gnei ve l arasnda, doup byd yerlerin ok uzanda, amacm da bir trl anlayamad bitmek tkenmek bikneyen muharebelerde canla bala savamas ok gt ve mevcut koullar altnda yenmesi hemen hemen imknszd. Nitekim, Anadolu topraklarnn "bekisi" durumunda olan Gelibolu'da ayn asker, anavatann savunduunun bilincinde olarak, hevesle savaacak ve yenmesini de bilecektir.

1914-1915 knda Rusya'ya kar ortak Alman-Avusturya harekt baarl olmutu. Bu durumda ani bir igalden korkan Rus hkmeti mttefiklerine bavurarak, bu basknn azalmasn salayacak yeni bir cephenin almasn istedi. Yeni cephe, Osmanl devletinin topraklarnda ve nemli bir ulam yolu olan Boazlar'da almak istenecektir. Bu davrann nedenleri unlardr: (i) Bu harekt baarl olup Boazlar ald taktirde, Rusya ile balant salanm olacak ve sava malzemesi gnderilebilecekti. Rusya yeterince glendii taktirde ise Almanya'ya doudan yklenecek ve bylece Almanya'nn Fransa cephesindeki arl azalacakt. (ii) Trakya igal edildii taktirde, Almanya'nn Balkanlar'daki stn durumu sarslacak ve gneyinden de tehdit edilmi olacakt. Bu da, Fransa zerindeki yk hafifletecekti. (iii) talya ile Romanya hl savaa girmemilerdi. tilf devletleri Balkanlar'da stnlk salarlarsa, bu devletlerin Almanya'dan korkulan kalmaz ve tilf devletlerinin yannda savaa katlabilirlerdi. (iv) Kuvvetlerinin bir blmn anakkale'ye ekmek zorunda kalacak olan Osmanl devletinin, Kafkasya cephesinde Rusya zerindeki bas191

k hafifletileibilecekti. Doal olarak, Boazlar blgesinde cephe almasn kolaylatran bir durum da, ngitlere ve Fransa'ya gre, daha iki yl nce kk Balkan devletlerine yenilen Osmanl devletinin zayflyd. Daha karaya asker karmaa gerek kalmadan, sava gemileri ile Boazlar alabilir ve stanbul ele geirilerek, bu devletin hemen 1915 ylnda teslimi salanabilirdi. Ancak, unutulan nokta, Osmanl devleti ne kadar zayf olursa olsun, anakkale'de Trk insannn, Osmanl imparatorluunun uzak topraklarnda deil, kendi anayurdunda savunma yaptyd.

anakkale cephesinde, ngiliz-Fransz ortak donanmas, 19 ubat 1915'te anakkale Boaz mstahkem mevkilerini bombalamaa balad. anakkale saldrsnn mimarlar, Amirallik Birinci Lordu Winston Churchill ile Sava Bakan Herbert Kitchener idi. Bombalamann ertesinde ngiliz piyade birlikleri anakkale'de kyya karld. Bu harekttan bir ay sonra, 18 Martta, ngiliz ve Fransz zrhllar Boazlar'dan geme harektna baladlar. Bunlarn bir ksm maynlara arptndan, bir ksm da topu atei sonucu ya batt ya da yara ald. Sonunda, Boazlar'dan yalnz deniz kuvvetleri ile .geilmesinin mmkn olmadna karar verildi ve donanmann komutan Amiral de Roebeck geri ekildi. Boazlar'dan gemeyi baaramayan tilf devletleri, daha sonra kara harektna giritiler. General lan Hamilton' bu harektla grevlendiren Kitchener, kendisine grevinin stanbul'u ele geirmek olduunu ve bunu baard taktirde yalnz bir muharebeyi deil, sava da kazanm olacan syledi. Hazrlanan plna gre, Anafartalar blgesine asker karlacak, Gelibolu'daki Trk mevzileri arkadan sarlacak, bu kuvvet Saroz Krfezi'ne karlacak ordu ile birleince, Marmara Denizi ve stanbul'un yolu alm olacakt. Bu ihtirasl harekt iin ngiltere ve Fransa'nn elinde yeterince asker olmad iin, Gelibolu'ya Avustralya ve Yeni Zelanda birlikleri de getirildi (bunlara Anzac birlikleri ad verildi). Gelibolu harekt saldrganlar iin birtakm eksiklik ve aksiliklerle balad. General Hamilton'm iyi blge haritalar ve 1900'lerden sonra Trk savunmas hakknda ayrntl bilgisi yoktu. stelik, emri altndaki birliklerin denizden karaya karma harekt konusunda tecrbeleri de bulunmuyordu. stelik tam karaya klaca srada malzemelerin yanl yklenmi olduu anlald ve skenderiye'ye geri dnlp, uygun malzeme yklendi. Aradan geen birka hafta iinde Trkler zaman kazand ve Gelibolu'daki birliklerini takviye ettiler. Artk Gelibolu yarmadasna asker karp igal etmek kolay bir i deildi. 25 Nisan 1915 tarihinde karma harekt baladysa da, Trklerin iddetli direnmesi ve Anafartalar'da grev alan Mustafa Kemal'in akll 192 -

ve inat savunmas karsnda ngiliz ve Anzac birlikleri ancak kylarda tutunabildiler. Aylarca sren mcadele iinde bir trl tepelere trmanp, ak araziye kamadlar. Avrupa'daki Bat cephesinde olduu gibi, siperler kazld ve taraflar bu siperlere aklp kaldlar. Gelibolu, bundan sonra uzun ve ar siper savalarna sahne olmaa balad. tilf devletleri Austos aynda ikinci genel saldrya getiler. Suvla Krfezi'nden balayan saldr birka gn baarl'olduysa da, yeniden duraklama aamasna girildi. anakkale'nin, ister denizden olsun, ister karadan geilemeyecei anlalmt. Saldrganlar 1915 ylnn sonunda Gelibolu'dan ekildiler. ._.._. anakkale savalar itilf devletleri iin tam bir yenilgi ile sonuland. ki taraf da 250'er bin l verdiler. Almanya'ya Bat cephesinde genel bir saldr iin kullanlabilecek birlikler bou bouna tketilmi oldu. Dolaysyla, anakkale'nin geilememesi, Almanya ve Avusturya asndan nemli yararlar salamtr. Bir yanda Rusya ve te yanda ngiltere ve Fransa arasnda rahat bir ulam balants kurulamad iin, bu devletler Almanya ve Avustralya karsnda zayf kalm ve ayrca Alman birlikleri dikkatlerini datmadan Rusya ile savaabilmek olanan bulmulardr. Mustafa Kemal ise, Gelibolu savalarndan gelecek mcadelesi iin byk deneyler kazanm ve Trk insannn anavatann savunmadaki iradesine gvenebileceini anlamtr. Baz tarihilere gre, tilf devletlerinin Boazlar'dan geememeleri, 1917 Bolevik devrimini kolaylatran nedenler arasndadr. nk, ngiltere ve Fransa tarafndan desteklenemedii iin arlk ordusu zayf kalm ve dolaysyla ihtillcilere kar ar'n yannda gl bir mcadele verememitir (Erikan, 1964; Hamiltoi, 1972; Moorehead, 1956; Murray, 1977; naydn, 1960). 5. Otopsi: Paralama Anlamalar Osmanl devleti savaa girer girmez, 19. yzyln ortalarnda balayan ve 20. yzyla doru artan ve azalan tempolarla sren, Osmanl topraklarn paylama faaliyetleri hem hzland ve hem de ok eitli gizli paylama anlamalarna konu oldu (Metinler iin: Hurewitz, 1979; Landen, 1970). Bu anlamalarda ve saptanan amalar gerekletirmek iin harcanan abalarda, bir yanda Ortadou blgesinde ortaya kan ve etkilerini gnmzde de grdmz bunalmlarn temellerini bulduumuz kadar, te yanda yeni Trkiye Cumhuriyeti'nin kuruluunun ilk admlarnn atld ortam da anlayabiliyoruz. Osmanl devletinin, savan banda sava-dyken, 1914 Ekiminin sonunda savakan duruma gemesi, tm tilf devletlerinin olduu gibi, ngiltere'nin de asker ve siyasal stratejilerinde temel bir "yeniden dzen193

leneye" yol at. Bir kere, Osmanl devletinin savaa girmesi, Alman politikasnn byk bir baars olarak kabul edilmi ve daha nce Avrupa ile snrl olan sava bir "dnya sava" biimine dntrmt. Ancak, tilaf devletleri asndan Osmanl devletinin savaa katlmasnn asl nemli olan sonucu, savan niha amalar sorununu ok karmak bir hale getirmi olmasdr.. nk, savaa bu yeni katlma sava alann geniletmi ve Osmanl devletinin elindeki topraklarn da datm sorununu ortaya karmt. tilf devletlerini biraraya getiren Alman tehdidiydi. Bu tehdit sava sonunda ortadan kaldrld taktirde, ulusal karlar zaten sava ncesinde atmakta olan ngiltere, Fransa ve Rusya gibi emperyalist devletler birbirlerine debilirlerdi. te, savakan tilf devletlerinin sava baladktan sonra aralarnda yaptklar anlamalar, bylesine nemli sorunlarn zmn ve belirebilecek kar atmalarn en alt dzeye indirmeyi amalamaktayd.

Rusya, 1913-1914 knda stanbul'a Alman asker misyonunun gnderilmesini Boazlarn ele geirilmesi harekt olarak deerlendirip, Osmanl devletinin paralanmasnn ilk iareti kabul etmiti. Almanya, bu asker heyetle, stanbul'un ele geirilmesi konusunda Rusya'nn nne gemi bulunuyordu. nk, Osmanl devleti paralanrsa, Almanya paylamada aslan payn alacak, paralanmazsa bu devlet bir Alman uydusu haline gelecekti. Her iki durumda da Rusya'nn Boazlar ve Kafkaslar'daki siyasal ve ekonomik karlar tehlikeye decekti. Osmanl-Alman ittifaknn imzalanmas, Rusya asndan daha da endie verici bir durum ortaya karmt. Rusya, bu durumda, Osmanl devletinin tarafszlnn salanabilmesi iin baz giriimlerde bulunmusa da, ngiltere'nin paras nceden denmi olan iki Osmanl gemisine el koymas, stanbul'da byk bir fke yaratm ve Bab- Al'nin tilf devletlerinin giriimlerine deer vermemesi sonucunu dourmutu. tilf devletlerinin Bab- Al ile ilikilerindeki hatalar bununla da kalmad. Osmanllarn tarafszlndan umudu kesen bu devletler, hi olmazsa Bulgaristan' kendi yanlarna ekmek iin, bu devlete Midye-Enez hattna kadar Trk topraklarn nerdiler (Kerner, 1929: 405). Ayastefanos Bulgaristan'nn dou snrlarn canlandrmay amalayan bu neri Osmanl hkmeti tarafndan renildiinde zarlar zaten atlm bulunuyordu. Bu durumda, bir Osmanl-Alman ittifak olmasa ve Almanya'nn elinde, ngiltere tarafndan el konan iki Osmanl gemisine karlk olarak Goeben ve Breslau bulunmasa bile, Bab- Al'nin tarafszln salamak pek kolay olmayacakt. tilf devletlerinin Yakndou politikalarnn ba194

anszlnn asl nedeni, ngiltere'nin iki Osmanl gemisine hakszca el koymas ve onun hi deimeyen Yunan-yanls d politikas idi. Sava ncesinde ve tm sava boyunca stanbul ve Boazlar dne sadk kalm ve ak denizlere. serbeste gei sorunu savan belki de ana amac haline gelmi olmasna ramen, Rusya, daha nce saylan nedenlerle, Osmanl devletini sava-d tutmak iin elinden geleni yapmtr. Ancak, Osmanl devletinin Rusya'ya saldrs, ar tarafndan coku ile karland ve "Rusya'nn Karadeniz kylarndaki tarih nisyonu"nu anlatan bir manifesto yaynlamasna yol at. Osmanl devletinin savaa girii Rusya'da duygular ylesine harekete geirdi ki, bu durumda Rusya'nn Avrupa ile -balantsnn kesilerek yenilgiye uratlabilecei bile bir sre unutuldu. "Denize serbest k" ana ama haline gelerek, teki tm amalar glgede brakt. O kadar ki, bunun baarlamamas Rusya'nn savama iradesini ortadan kaldrabilirdi. Almanya ile bir lm-kalm mcadelesine girimi bulunan ngiltere bu durumu anlam olacak ki, Dileri Bakan Sir Edward Grey, 9 Kasmda Rus Bykelisine "Almanya yenilecek olursa, stanbul Ve Boazlarn kaderi, Rusya'nn karlarna uygun olarak kararlatrlacaktr", drt gn sonra da Kral George ayn kiiye "stanbul konusunda uras aktr ki, bu kent sizin olacaktr" dedi. ar ise, 24 Kasmda yle konuuyordu: "Herzaman zerinde dndm iki sonu var: birincisi Trklerin Avrupa'dan atlmas gerektii; ikincisi ise, stanbul'un ilerde uluslararas bir rejimle tarafszlatrlmasdr... Midye-Enez hattna kadar Bat Trakya Bulgaristan'a verilmelidir. Bu hattan Boazlar'in kylarna kadar olan blge, stanbul ve yakn evresi darda tutulmak kouluyla, Rusya'ya braklmaldr" (Kemer, 1929: 408). Rusya'nn amalarmdaki bu kesinlik ve sadelik, ngiltere ile Fransa'nn anakkale harektna balamalar ve balangcnda baarl olabilecekleri belirtilerinin ortaya kmasyla sona erdi ve yerini derin bir endieye brakt. ngiltere ile Fransa, Boazlar blgesini bu asker harektla ellerine geirdikten sonra, burasn Rusya'ya vermeyebilirler ya da en azndan nemli bir pazarlk esi haline getirebilirlerdi. 19. yzyldaki smrge uzlamalar kalplarna uygun bir biimde, biri tekini Boazlar'da serbest brakabilir, kendisi de baka bir toprak parasn eline geirebilirdi. Bu da zerinde dnlmesi .gereken nc bir olaslkt. Rusya'nn kukular burada da bitmiyordu. Gelibolu harekt iin iki devletin de birliklerinin azl, Yunanistan'n da yardmna gerek gsterebilir, savatan galip kldnda Boazlara Yunanistan yerleebilirdi. Rusya'nn deerlendirmesine gre, Boazlara Almanya'nn uydusu Osmanl devletinin yerine ngiltere'nin uydusu Yunanistan'n hakim olmas arasnda nemli bir fark yoktu. 195

26 ubat 1915 tarihinde Rus Dileri Bakan Sazanov'un, Rusya'nn Paris Bykelisine gnderdii telgraf, 4 Mart tarihli nl Rus memorandumuna yol aacak ve bu da Boazlarla ilgili 1915 Anlamasnn temeli olacaktr. Sz edilen telgrafta, Rusya'nn amacnn hem bar ve hem de sava zamannda ak denize serbest gei hakk olduu belirtiliyordu. Ayrntlar zerinde allmam olmakla birlikte, Midye-Enez hatt RusBulgar snr olacak ve buradan Sakarya'ya kadar olan topraklar Rusya'ya verilecekti. Bu arada, Yunan diplomatlar arasndaki haberlemelerin bir blm Rus Dileri Bakanlnn eline geti. Burada, stanbul ve Boazlar blgesinin, tpk Girit'te olduu gibi, uluslararas stat altna alnmas karlnda Yunanistan'n savaa girmesinden sz ediliyordu. Akt ki, Yunanllar, modern tarih boyunca ok alk olduklar bir yntemle "tarih ideallerini" gerekletirmek istiyorlard. Bunun zerine, Yunanistan'n Boazlar harektna katlmasna Rusya'nn raz olmayaca ilgili merkezlere bildirildi (Kemer, 1929: 411). Btn bu gelimelerden sonra, 4 Mart 1915 tarihinde, Rus Dileri Bakan Sazanov ingiltere ile Fransa'ya nl memorandumunu verdi. Buna gre, stanbul, Boazn bat yakas, Marmara Denizi, anakkale Boaz ' ve Midye-Enez hattna kadar gney Trakya Rus arlnn snrlar iine alnacakt. Ayn biimde, stanbul Boaz ile Sakarya ve zmit arasnda kalan Asya topraklar, mroz ve Bozcaada Rusya'ya verilecekti. Ancak, sz konusu blgelerde ngiltere ile Fransa'nn zel karlarna sayg gsterilecekti. Bu memoranduma ngiltere ve Fransa'nn tepkileri pek kesin deildir. Fransa, Osmanl devleti paraland taktirde, mal ve ekonomik karlarnn zedelenebileceinden ve ngiltere ile zorlu mzakereler gerek, tiren Suriye ve Kilikya'daki toprak karlarnn geleceinden endie duymaktayd. ngiliz Dileri Bakan Sir Edvard Grey ise, konu ilk defa dikkatine sunulduunda belirgin bir itirazda bulunmad. Belki de bunu, Rusya'nn savata tutulmas ve ngiltere'nin Msr, Anadolu ve ran'daki plnlarna Rusya'nn kar kmamasnn salanmas iin iyi bir frsat olarak deerlendirmiti. Belki de, Rusya'nn Yunanistan'n savaa katlmasna izin verecei baz dzenlemeler bile yaplabilirdi. Dolaysyla, Rusya'nn isteklerini ok nemli bir koula bal olarak kabul etti: "Savan baarl bir sona ulatrlmas ve ngiltere ile Fransa'nn Osmanl mparatorluu ve teki blgelerdeki isteklerinin gereklemesi" (Kemer, 1929: 413-4). 12 Mart 1915 tarihli ngiliz kar memorandumunda unlar isteniyordu: (i) stanbul'un, Rusya'nn olmayan limanlar arasnda mal transiti 196

yaplabilmesi iin serbest liman haline getirilmesi; (ii) ngiltere ile Fransa'nn Asya Trkiyesi'ndeki haklarnn tannmas; (iii) kutsal slm yerlerinin korunmas ve Arabistan blgesinin bamsz slm ynetimi altna konulmas ve (iv) ran'daki tarafsz tampon blgenin ngiliz nfuz blgesine eklenmesi (Kerner, 1929: 414). Buna karlk olarak, Rus hkmeti ran'daki Rus nfuz blgesinde tam hareket serbestlii istedi. Suriye ve Kilikya'daki karlarnn Rusya tarafndan tannmas karlnda, 10 Nisan'da Fransa da onayn bildirdi. Rusya, ite bu biimde ve bu koullar altnda, ak denizlere k ve en nemli ticaret yolunun denetimi konularndaki emellerini, kt zerinde de olsa, kabul ettirmi oluyordu. ngiltere ise, zellikle deniz tacirleri iin ticaret serbestliini kazanm oluyor, 1907 ngiliz-Rus smrgeler anlamasnda tarafsz tampon blge olarak belirlenen ran'n orta blgesinde denetimi eline geiriyor ve en nemlisi, bamsz bir Arap devletinin kurulmas sz karlnda, Osmanllara kar yrtt savata Araplarn "minnet borcu" ve dolaysyla desteini kazanm oluyordu.

in aslna baklrsa, bir oldu4>itti halinde gelen bu Boazlar anlamas ne ngiltere, ne de Fransa'da ho karland. Ne de olsa, Almanya'ya kar srdrlen savata Rusya'nn mcadele iinde tutulmas karlnda bir dn olarak ve belirli koullara balanarak verilmiti. Ancak, neresinden baklrsa baklsn, bu anlamann ierdii noktalar gerekletii taktirde, ngiltere'nin yaamsal Hindistan yolu zerinde gl bir devlet tehdit esi haline gelebilecek bir blgeye elini atyor, Fransa'nn Dou Akdeniz'deki ekonomik karlarn tehlikeye drebilecek bir duruma geliyordu. Bu yeni ve beklenmeyen gelimeler karsnda, ngiliz hkmeti, devletin asker ve siyasal amalarn yeniden belirlemek zorunda kald. Bu amala, Sir Maurice de Bunsen bakanlnda bakanlklararas bir komite, "ngiltere'nin Asya Trkiyesi'nden stekleri" konusunu inceleyerek, hazrlad uzun raporu 30 Haziran 1915 tarihinde sava konseyine sundu (Kliemah, 1968: 237-51). Bu rapor, yalnz ngiltere'nin Osmanl politikasnda bir sapmay gstermekle kalmyor, ayn zamanda ngiltere'nin 1915 ylndan sonra ve sava sonras dneme taacak biimde, Araplar, Franszlar ve Siyonistlerle girdii "sava ve sava sonras dzenlemelerine'^ de giri niteliini tayordu. Bunsen Raporu ngiliz hkmetinden resm onay grmemi ve nerileri de tam uygulanmamtr. Ancak, Osmanl devletinin topraklarnn nasl deerlendirildiine, hangi amalarla paralanmak istendiine ve devlet zerine oynanan oyunlara aklk getirmede 197

yararl ipular salamaktadr. Hatta, belirli bir yanllk payn da gze alrsak, bugn byk devletlerin Ortadou blgesiyle ilikilerinin temel varsaymlarna da k tutabilecektir. Rapor, giri niteliinde dncelerle balyor. Hkmet, Rus isteklerini genel izgileriyle kabul ettiine gre, Osmanl devletinin hi olmazsa bir blmnn paralanp paylalmasndan geri dnlemezdi. Boazlar anlamas olmasa, bu devletin toprak btnlnn korunmas ngiltere'nin o dnemdeki karlarna daha uygundu. Fransa'nn istekleri ise farkl bir sorun yaratyordu. stedikleri Kilikya ve Suriye topraklarnn iine Filistin de giriyordu. ngiltere bunu kabul etmemeliydi, nk hem Filistin Msr'a ok yaknd, hem de istekler kabul edildii taktirde Fransa snrlarn Arabistan'a kadar geniletmi oluyordu. Daha 1914 Kasmnda, Mekke erifi'ne, ngiltere'nin Osmanllara kar sava abalarna katldklar taktirde, erifliin bamszlna, hak ve ayrcalklarna sayg gsterilecei sz verilmiti. Dolaysyla, ngiltere'nin Araplara verdii szlerle, Fransa'nn istedikleri topraklar akyordu. Bundan sonra, rapor, isteklerini 9 balk altnda toplamaktayd: (i) Basra Krfezi'nde ngiltere'nin stnlnn tannp korunmas; (ii) bu blgede ngiliz ticaretine kar her trl ayrcaln engellenmesi ve ngiliz ticareti iin nemli olan pazarlarn korunmas; (iii) Arap yarmadasnda bulunan eyhliklere ve zellikle Mekke erifi'ne verilen szlerin tutulmas; (iv) petrol retimi, akarsu seyrseferi ve sulama sistemlerinin kurulmas gibi giriimlerin gelitirilmesi; (v) Mezopotamya'nn tahl retiminin gelitirilmesi ve arttrlmas; (vi) Dou Akdeniz ve Basra Krfezi'nde ngiltere'nin stratejik stnlnn korunmas ve minimum masrafla ngiltere'nin haberleme ve ulamnn gvenceye alnmas; (vii) Arabistan ve Mslmanlarn kutsal yerlerinin bamsz Mslman ynetimine braklmas; (viii) Ermeni sorununa tatmin edici bir zm ve (ix) Filistin ve Hristiyanlarn kutsal yerler sorununun zme balanmas. Rapora gre, bunlar gelecekte uygulanacak politikann deimez hedefleri olmalyd. Dikkat edilirse, ilk alt noktann ya dorudan Basra Krfezi ile balantl olduu ya da oradan kaynakland grlmektedir. Gerekten, Bunsen Raporu Basra Krfezi'ne olaanst nem vermekteydi. O kadar M, Krfeze ngiltere'nin gsterdii ilgi, Svey Kanal ve Filistin'in eski ulam yollarn bile glgede brakmt. Yine Rapora gre, Basra Krfezi ngiliz topraklar iine alndna gre, Badat ilinin denetimi de baka hibir devlete braklmamalyd. Badat'n gvenli bir biimde elde tutulabilmesi iin de Musul'un ngiliz blgesi iine alnmas gerekiyordu. Daha sonra ulusal kurtulu hareketinin Misak- Mill'si iine alnacak olan Musul'un Trklere braklmamas iin ngiltere'nin gsterdii abann nedenleri bu raporla daha iyi anlalmaktadr. Yine Rapora gre, bir yan198

dan ngiltere'nin yaamsal karlar korunurken, te yandan Trklere de Anadolu'da varlklarn srdrebilecekleri bir blge kurulmas iin Fransa ve Rusya ile uzlamaya varlmalyd. Rapor daha sonra drt politika seenei sunuyordu, (i) Paylam: yani, Trk hkmranl snrlandrlarak, Anadolu'da bir Trk devletinin kurulmas ve imparatorluun teki blgelerinin Avrupa devletleri tarafndan paylalmas, (ii) kar Blgeleri: Osmanl devletinin srdrlmesi; ancak bu devlet zerinde etkili Avrupa denetimi ile nominal bir bamszlk verilmesi, (iii) Osmanl bamszl: statkonun devam ve tehlikeli bir g boluu yaratmaktansa, bilinen bir siyasal birimin olduu gibi korunmas, (iv) Adem-i Merkeziyet: Osmanl merkez otoritesi yerine, adem-i merkeziyeti bir ynetim sisteminin kurulmas. Rapora gre, ilk seenek iyi deildi. nk, hangisi seilirse seilsin, bir Trkiye'nin devam ile ngiltere'nin karlarnn badatrlmasma yaramyor ve imdiki mttefiklerin saldr tasarlarn nleyemiyordu. Ancak, rapor, bu arasnda ncelii paylama veriyordu. Raporun koyduu nceliklerin aksine, ngiltere tarafndan izlenen politika bu oldu. Rapor drdnc seenei neriyordu. Asya Trkiyesi, tarih ve etnorafik olarak be byk eyalete zaten ayrlm grnyordu: Anadolu, Ermenistan, Suriye, Filistin ve Irak. Eer Osmanl devletinin "lmcl zayfl" stanbul'da ar merkez bir otoritenin bulunmas ve eyaletlere kt valilerin atanmas idiyse, yerel ynetimler glendirilmeli, bylece metropoln kt denetiminden kurtarlmal ve onlara kendi kaynaklarn kullanma hakk tannmalyd. Bab- Al ise d politikann ynetiminden sorumlu olmalyd. Bu plnn u avantajlar vard: Bir kere, eer Osmanl devletinde bir canllk kaldysa, bu pln imparatorluun halklarna kendi kendilerini gelitirme olana salayacakt. kinci olarak, pln mttefik devletlerin siyasal kurumlaryla uyum halindeydi ve Ermenilerle Araplarn umutlar arttrlacakt. nc olarak, eer pln ilemeyecek olursa, ilerde bamsz bir Trk, Ermeni ve Arap devletinin ekirdei hazrlanm oluyordu. Son olarak, Filistin'e yerel zerklik verilmek suretiyle, kutsal yerler konusunda himaye isteklerine nyargsz bir biimde yaklamak olanakl hale gelecekti. Daha nce de belirtildii gibi, ngiliz hkmeti raporun bu nerisini kabul etmemi, paylam politikasn yeleyerek bu ynde politika oluturmu ve uygulamaa almtr.

Osmanl topraklarnn paylalmas politikas, kt zerinde ikinci uygulamasn Londra anlamasnda buldu. tilf devletleriyle, henz bu 199

gruplamaya katlmam olan talya arasnda 1915 Nisannda imzaland. Bununla tilf devletleri, talya'nn savaa girmesi kouluna bal olarak, bu devlete Antalya blgesini, zmir'i ve Trablusgarp savandan beri igali altnda bulundurduu Oniki Ada'y verdiler. Osmanl devletinin Ortadou topraklar, ngiliz hkmeti adna Mark Sykes ile Fransz hkmeti adna Georges Picot tarafndan imzalanan 16 Mays 1916 tarihli gizli anlama ile paylalmtr. Bu anlamaya gre, Fransa, Suriye, Lbnan, Kilikya ve Musul blgelerini, ngiltere ise rdn, Irak ve kuzey Filistin'i eline geirmekteydi. Filistin'in geriye kalan topraklar zerinde uluslararas bir rejim ve snrlar belli olmayan bir de Arap devleti kurulacakt. Gerekte, Sykes-Picot anlamas, ngiltere'nin daha nce Araplarla yapt Ortadou dzenlemelerine aykr dmekte, ngiltere'nin ikircikli politikasn gstermekte ve blgede bugne kadar srecek anlamazlk tohumlarn atmaktayd. nk, ngiltere, Osmanl devletine kar savamalarn salamak ve bylece sava ykn hafifletmek iin Araplar kendi yanma almay tasarlam ve bunun iin de Mekke erifi Hseyin ile Msr'daki ngiliz Yksek Komiseri McMahon arasnda, imdi ngiltere ile Fransa arasnda paylalm bulunan topraklar zerinde bir Arap Krall'nn kurulmas ynnde bir anlama imzalanmt. teki gizli anlamalarla birlikte Sykes-Picot anlamasnn da Bolevikler tarafndan 1918 ilkbaharnda aklanmas, zellikle Ortadou'da byk karklklar karacak, gnnmzde kadar sren anlamazlklarn temelini oluturacak ve bir yanda Araplarla te yanda Batl devletlerin aras alacaktr. 1917 Nisannda ngiltere, Fransa ve talya arasnda gizli St. Jean de Maurienne anlamas imzaland. Buna gre, talya'ya Anadolu'da Antalya'ya ek olarak zmir-Kayseri-Mersin geni arasnda bulunan Gneybat Anadolu blgesi de braklyordu.

Etkilerini gnmze kadar srdrecek olan bir baka gelime, ngiliz Dileri Bakan Lord Arthur James Balfour'un 2 Kasm 1917 tarihinde, uluslararas Siyonist hareketin nderlerinden Lord Rothschild'a gnderdii mektuptur. Bu mektupta, Filistin'de Yahudilere bir "ulusal yurt" kurulmas abasnn ngiliz hkmeti tarafndan desteklenecei belirtilmekteydi. Ancak, yine mektuba gre, Yahudiler iin kurulacak byle bir "yurt", blgenin Yahudi olmayan kesiminin haklarn ihll etmeyecekti. Mektup, neresinden baklrsa baklsn, yanllklar ve belirsizliklerle doluydu. Bir kere, "ulusal yurt"tan ne anlalaca belli deildi. Daha da nemlisi, 1917 tarihinde Filistin'de hemen hemen hi Yahudi yokken, mektup Filistinlileri sanki bir "aznlk" durumuna drmekteydi. Filistin'de byk bir
200

Yahudi nfusu varm gibi, blgenin "Yahudi olmayan kesimi"nin haklarnn ihll edilmeyeceinden sz edilmekteydi. Dolaysyla, mektup Filistinli Araplarn haklarn koruyan bir belge havasn verirken, blge halkna en byk hakszlklardan birini yapyordu. ngiliz Dileri Bakann byle bir mektup yazmaya iten en nemli neden, topraklar zerinde ok sayda Yahudi'nin yaad ve siyasette de etkili olduklar A.B.D.'nin sempatisini ve Almanya'ya kar yrtlen savaa katksn salamakt. Mektubun zamanlamas da iyi yaplmt. nk, ksa bir sre sonra Almanya ve Osmanl devleti de, Yahudi desteini salayabilmek iin, zellikle Alman Siyonistlerine sava-sonras dnler vermee balamlard. Ancak, bu abalar, Siyonistlerin tilf devletlerine olan eilimlerini deitiremedi. Siyonistler, ngiltere'nin desteini saladktan sonra, teki tilf devletlerinin de bu deklarasyona katlmas iin aba harcamaa baladlar. Fransa, 1918 ubatnda, talya ise ok ksa sre sonra Balfour deklarasyonunu desteklediklerini akladlar. A.B.D. Bakan Woodrow Wilson da, 1918 Ekiminde deklarasyona ak desteini ifade etti. Bylece, Siyonizmin kaderi, tilf devletlerinin sava davas ile birletirilmi oldu. Kendisi ile daha nce yaplm bulunan anlamaya taban tabana zt olan bu deklarasyonun tm tilf devletleri tarafndan desteklendii haberi erif Hseyin'e geldii zaman, doal olarak bir aklama istedi. ngiliz hkmeti, yapt aklamada, deklarasyonun ne anlatmnn ve ne de znn, blgede yaamakta olan halkn zgrln snrladn ve bir "Yahudi devleti"nden hi sz etmediini belirtti. Ancak, adna ne denirse densin, blgede bir Yahudi varl kurulmaktayd. Araplar da, mektupla bir "aznlk" durumuna drldklerini sezemediler. Sezmi olsalar bile, byk devletlerin bu oldu-bittisi karsnda yapabilecekleri ok az ey vard. Bylece, bir mektubun yazlnda, byk bir olaslkla kasten yaplan belirsizlik, skntlar bugne kadar gelen ve 2. Dnya Sava'ndan sonra srail devletinin kurulmasna ve drt tane Arap-srail savama yol aacak gelimelerin de k noktas oldu. Ayrca, 1. Dnya Sava'ndan sonra Filistin zerinde kurulacak olan "nandat" sisteminin de temelini oluturdu. Bu tarihten sonra, 2000 yl ncesine giden tarihsel bir "hak" zerinde, Yahudiler, din retilerinin de katl sayesinde erimeyip, ayr etnik gruplar olarak yaadklar lkelerden, giderek artan saylarda Filistin'e gedecek ve burada 2. Dnya Sava'ndan sonra bamsz bir devlet kuracaklardr. 6. Defin: Mondros ve Sevres

1918 ylnn ortalarnda, Osmanl devletinin de iinde bulunduu Merkez devletlerin sava kaybettikleri ak bir biimde ortaya kt. Bulgar 201

cephesi kmt ve Osmanl ordular ngiliz ilerleyii karsnda Suriye ve Irak'tan Anadolu'ya doru ekiliyordu. Nihayet, 30 Ekim 1918 tarihinde Limni adasnda Osmanl hkmetine Mondros Silh Brakmas imzalattrld. Osmanl devletinin tam bir "k belgesi" olan Mondros Brakmas Szlemesine gre (Meray ve Olcay, 1977: 1-5) Osmanl bamszl artk fiilen tarihe karm oluyordu. Bu szleme, bir bakma Osmanl devletinin "defin merasimi" gibidir. tilf devletlerine yalnz sava srasnda yaplan gizli anlamalarda belirtilen yerleri igal hakkn vermemekte, ayn zamanda u iki nemli hkm de ngrmekteydi: Madde 1: anakkale ve Karadeniz Boazlar'nn almas ve Karadeniz'e gei salanmas. anakkale ve Karadeniz Boazlar kalelerinin Mttefiklerce igal edilmesi. Madde 7: Mttefiklerin, kendi gvenliklerini tehdit edecek herhangi bir durum ortaya karsa, herhangi bir stratejik noktay igal etme hakk bulunmas. te, 1. Dnya Sava'nn galip devletleri, gizli anlamalarda ve Mondros brakmasnda sz konusu edilen "Mezopotamya" ve "Kilikya" gibi snrlar hi de belirli olmayan blge adlarna ve yukardaki 7. maddeye dayanarak, Trklerin iinde yaad snr srekli kuzeye, Anadolu'nun ilerine doru zorlamaa baladlar ve Trk varln orada yok etmee altlar. Bu ktden de beter koullar altnda stanbul'daki Osmanl hkmeti galip devletlere kar tam bir teslimiyet politikas izler ve yalnzca taht korumaa alrken, Mustafa Kemal'in nderliinde Anadolu'da balayan ulusal kurtulu hareketi, 1919 ylnn Temmuz ve Eyll aylar arasnda Erzurum ve Sivas kongreleri ile rgtlenmi ve mcadelenin siyasal amalar bu kongrelerde anahatlar ile belirlenmitir: Ulusal snrlar iinde vatan bir btndr; geici bir hkmet kurulacaktr ve nandat ile koruyuculuk sistemleri kabul edilemez. Anadolu'da bu rgtlenme abalar olurken, Osmanl Meclis-i Mebusan 28 Ocak 1920 tarihindeki son toplantsnda, ulusal kurtulu hareketinin temel ilkelerini "Misak- Mill" ad altnda iln etti: (i) 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Brakmas Szlemesi srasnda (Arabistan, Filistin, Suriye ve Irak'n bir blm elden kmt, ancak Anadolu hl Trk askerleri tarafndan savunuluyordu) dman igaline dm bulunan ve halknn ou Arap olan blgelerin geleceine, blge halk bizzat karar verecektir (ulusal elf- determination ilkesi); (ii) Kars, Ardahan ve Batum'da halkn oyuna bavurulacaktr (yine ayn ilke); (iii) Bat Trakya'da halkn oyuna bavurulacaktr (yine ayn ilke); (iv) stanbul kenti ve Marmara blgesinin gvenlii salanacaktr; (v) karlkl olmas halinde aznlk haklar kabul edilecek ve uygulanacaktr (kapitlasyonlardan alnan derslerle karlkllk esas getiriliyor); (vi) her trl siyasal, adl ve mal ayrcalk kaldrlacaktr (ttihat ve Terakki dneminden beri ayn kayg).
202

Misak- Mill, ulusal ve blnmez Trk lkesinin snrlarn izmi, Osmanl ynetim ve gelenekleri ile balantnn kesildiim tm dnyaya aka iln etmitir. slm dnyasna nclk yapmak iddiasnda bulunan ok-uluslu bir imparatorluk yerine, tekvcut bir "ulus-devlet kurulacakt. Yeni Trkiye Cumhuriyeti'nin gc buradan kaynaklanyordu.

1. EKinya Sava'ndan sonra galip devletlerle stanbul'daki Osmanl hkmeti arasnda 10 Austos 1920 tarihinde imzalanan bar antlamas olan Sevres, galiplerle teki yenik Avrupa devletleri arasnda imzalanan antlamalardan ok daha ardr (Meray ve Olcay, 1977: 43-185; Lansing, 1921; Bayur, 1973: 14-47). Sevres, yalnz eski, khne ve yenilmi bir imparatorluun "lmesinden" sonra yaplan bir "defin merasimi" deildir. Sevres, yalnz Trklere bamsz yaama hakkn tanmayan bir antlama da deildir. Sevres, Trklere "yaama hakkn" tanmayan bir bar antlamasdr. Aslnda, "bar" antlamas da deil, ok-uluslu Osmanl devletinin baat ynetici esi olan bir ulus hakknda gerek bir "lm ferman"dr. . Bu antlamaya gre, Osmanl devletinin Rumeli snr bugnk stanbul ilinin snrna getiriliyor ve bylece "Trklerin Avrupa'dan atlmas" ile ilgili yzyllk Avrupa amac gerekleiyordu. Bat Anadolu Yunanistan'a, gneyde Mardin, Urfa, Gaziantep ve Amanos dalar Fransa'ya veriliyordu. Douda Beyazt, Van, Mu, Bitlis ve Erzincan' iine alan bir Ermenistan, Frat akarsuyunun dousunda ise, yeni kurulan Ermenistan topraklar, Irak ve Suriye arasnda kalan blgede Krdistan kuruluyordu. Irak ngiltere'ye braklyordu. stanbul uluslararas bir kent olacak ve Boazlar'da donanmas, ordusu ve btesi olan bir Boaz Komisyonu kurulacakt. Btn bunlarn dnda, Osmanl devletinin asker gc de kolluk kuvvetleriyle snrlandrlyordu. Ksaca, Osmanl devleti tilf devletlerinin ortak bir "smrgesi" haline getiriliyor, Trklere "yaama blgesi" olarak Ankara, Kastamonu ve dolaylar braklyordu. Ege ve Akdeniz'e k olmayan ve yeterli yerst ve yeralt kaynaklarna sahip bulunmayan bu kk blgede, Trk insan, uzun srede ortadan kalkp yokolmaa terkediliyordu. Bir imparatorluun iindeki aznlklara yaama ve bamszlk hakk verilirken, bu imparatorluun baat unsuru olan Trk insanna uygulanmak istenen bu muamele ve antlama, hem tarihsel bir "anokronizm" idi ve hem de tilf devletlerinin propagandasn yaptklar ilkelere ve dnemin uluslararas sisteminin gereklerine ters dyordu. ntihar eden "Anka"nn klleri arasnda yeni bir benlik araynn ilk aamas olan Trk ulusal kurtulu sava, gl ve gereki bir temelde balyordu.
203

SONU
Osmanl devletiyle ilgili almalarn sonu blm, temelde, onun "klleri" zerinde kurulan Trkiye Cumhuriyeti'ne u ya da bu bakmdan balantldr. zellikle Osmanl d ilikileri ile ilgilenen bir almann, yeni devletin en azndan kaba d politika kalplarn aklamada yardmc olaca dnlebilir. Osmanl devletinin 600 yllk uzun imparatorluk yaam, tam baarl olmasa da, 18. yzylda balayan yenileme abalar iinde yaratlan sivil ve asker sekinlerin, devletin yklmas srasnda ve sonrasndaki faaliyetleri ile imparatorluun ykl sreci ve biimi, Trk ulusal kurtulu savann ve Trkiye Cumhuriyeti'nin kuruluunun ayrc zelliklerini aka belirlemitir. Mustafa Kemal'in nderliinde gerek anlam ve anlatmn bulan Trk ulusuluu, 19. yzyln sonlarna doru Osmanl devletinde ortaya kan ulusu akmlarn din ve Turanc ynlerinin "budanmas" ile harekete gemi ve bu biimiyle Bat'nn siyasal ve ekonomik stnlne kar ilk baarl anti-emperyalist kurtulu savann amaz ideolojisi olmutur. Lik ulusu hareketin cemaat duygular ve genileme tutkular ile sulandrld teki "mazlum" lkelerde baar hem ertelenmi, hem de tam olarak gerekleememitir. Atatrk ulusuluu, din ve rk anlaynn dar uygulamasndan ok, Osmanl devletinin de iinde bulunduu ve etkilendii Avrupa'da olduu gibi, ulusal snrlar iinde, ulusal oydamaya dayanan ortak yurttalk temelinde olutu. Trk ulusal kurtulu savann balamasndan nce ve mcadele srasnda, ne kadar yozlam ve dmanla ibirlii iinde olursa olsun, stanbul'da 600 yllk bir devlet gelenei ve Misak- Mill'yi kaleme alp iln edecek duyarllkta bir parlamento vard. Ulusal kurtulu savann nderi ve ynetici kadrosu, bu devlet iinde yetimi ve deney kazanmlard. Bu durumun, ulusal kurtulu savann temel anlay ve rgtlenmesini etkilemedii sylenemez. Bu kadronun, rgtsz, plnsz ve banazca bir bakaldrdan ok, meruiyet ve hukuka bal, dzenli bir mcadeleyi gerekletirmesinde, Anadolu'daki 1000 yllk devlet deneyiminin etkisi vardr. Zamanla, Trkiye Byk Millet Meclisi'nin lkenin tek yasama ve y204

rtme organ haline geldiine, yeni ynetimin nasl altn gsteren bir anayasann kabul edildiine ve merkez otorite salanrken, tm meruiyet ilkelerine uyulduuna tank oluyoruz. Bunlar, sava alanlarndaki zaferin ve Trkiye'nin uygar uluslar topluluu iinde saygdeer bir yere sahip olmasnn nkoullaryd. Trkiye Cumhuriyeti, son zamanlarnda Avrupallar tarafndan kesilmee allmasna ramen, Osmanl devletinin Avrupa balantsnn uzants ile Avrupa devleti olmak yolunda admlar att. Bu ynleriyle, gerek Osmanl devletinin ve gerekse Trkiye Cumhuriyeti'nin Avrupa ile ilikileri, Dou ile Bat halklarnn, Mslmanlkla Hristiyanln 1000 yl akn mcadelesinde, ak ve seik bir "biriciklik" gsterir. Osmanl devleti, Bizans'la balayan ilgin ilikilerinden balayarak, genel olarak Avrupa tarihinin ve zel olarak Avrupa diplomasisi ve g dengesi mcadelelerinin ayrlmaz bir parasyd. stelik, Avrupa tarafndan en ok dlanmaa alld 19. yzyln iinde gerekletirilen reformlarn sonucu olarak ve belki de biraz elikili bir biimde, daha ok "Avrupal" hale gelmiti. II. Abdlhamit'in aksi yndeki tm abalarna ramen, devletin genel yn pek deimedi. te, Trkiye Cumhuriyeti'nin kuruluunun temelinde yatan katksz bir ulus-devlet kurma mcadelesi, 1000 yln allm kalb olan Dou-Bat atmasnn temel niteliini, belki de tarihte ilk kez olarak, deitirdi. Trk ulusal kurtulu sava mcadelesi, Avrupa ile Trkiye arasnda, ilerde organik bir uyuma varabilecek benzer yaplarn atmas haline dnt.

Trkiye Cumhuriyeti'nin, kuruluundan hemen sonra balamak ve bugne kadar srmek zere, izledii Bat'ya ynelik d politikada ve blge devletleri iinde en istikrarl lke olmasnda etkili olan elerin says ok ve karmaktr. Ancak, burada, bu almann verilerinin elverdii lde ortaya konmas gereken noktalar da vardr. Hereyden nce, Trkiye Cumhuriyeti'nin yneticileri, devletin yeni statsne ve dnya sistemindeki rolne uyum salamada ve onu hemen benimsemede byk baar saladlar. Trkiye, son derece stratejik bir blgede, dnemin byk devletlerinin ouyla snr komusu olarak kurulan ve giderek "orta-byklkte devlet" statsne eriecek olan bir devletti. Dolaysyla, dnya g dengesi hesaplarnda dikkate alnmas gerekiyordu. 600 yllk Osmanl miras, Trkiye'nin byle bir role uyum salamasn kolaylatrd sanrm. teki byk imparatorluklarn aksine, Osmanl imparatorluunun ykl, hem uzun bir duraklama, gerileme ve paralanma sreci iinde olmu, hem de devletin sonu, hibir duraksamaya yer vermeyecek biimde ak ve seik gelmiti. Dolaysyla, ilerde cum205

huriyetin geleceini saptayacak kadrolar, her zaman tam bilinli olmasalar bile, yeni devletin alaca "benlik" konusunda bilgi birikimine sahip olmulard. Ayrca, imparatorluk, teki uluslarn olduu kadar, Trk ulusunun da gznde, bir dnya savann son ylnda, ak bir biimde "lmt". Bu durum, yeni bir ulus-devlet yaratlmas abalarnda, baka seenekleri hemen ve kesin bir biimde kapatt ve adm adm dnlerle ve eitli seenekler arasnda amaca varmak gibi bunaltc bir sre yaanmad. teki byk imparatorluklarn ou, hem son derece ksa bir sre iinde ve hem de tam belirgin olmayan bir biimde ykldlar. rnein, ngiliz ve Fransz imparatorluklar, 1. Dnya Sava'nda m, yoksa ikincisinde mi yklmlardr sorusunun cevab tam belirgin deildir. Ama, 30-40 yllk greli olarak ksa bir srede ve hem de stnlklerinin doruundayken ykldklar kesindir. Byk lde bu yzden, bu imparatorluklarn haliklar, gelecek statleri konusunda hem hazrlkl deillerdi ve hem de durumu ak ve seik bir biimde tam alglayamadlar. Osmanl devletinin daha 18. yzylda k belirtilerini gstermesi, hi olmazsa Avrupa devletlerinin beklentilerinin aksine bir yzyl daha yaamas ve 1. Dnya Sava'nm sonunda tm canllk belirtilerinin yok olmas, Trk ulusunun yeni statsne ve dnya politikasndaki rolne uyum salamasn kolaylatrmtr. Trk d politikasndaki istikrarn temel nedenlerinden biri bu olsa gerektir.

Osmanl devleti, yalnz ykseliinin doruklarnda deil, knn en alt noktasnda bile, kararlarn kendisi vermi ve bu kararlarn sonucu olan gelimelerin yalnz tatl ve kimi zaman ac rnlerini tatmam, ayn zamanda sorumluluunu da stlenmitir. 600 yllk Osmanl bamszlnn rn olan bu sorumluluk duygusu, Trkiye Cumhuriyeti'ne de tanmtr. Uzun yzyllar yabanc devletlerin boyunduruunda yaam, hi de haksz olmayacak biimde tm olumsuzluklarn sorumluluunu emperyalizme yklemi ve 20. yzyln ikinci yarsnda bamszlk amacna ulam olan smrge uluslar, bylesine bir sorumluluk duygusuna tam olarak sahip olamamlar ve hemen bamszlk kazanldktan sonra, kimi blgesi iin istikrarszlk kayna olurken, kimi de gsterili ve saldrgan d politikalara ba vurmulardr. Ksaca, Trkler'de var olan "imparatorluk" gururu ve deneyimi, sorumluluk duygusunun nemli bir nedenidir. Osmanl devleti, ne en gl dnemlerinde, 18. ve 19. yzyllarda ngiltere'ninkine benzer bir baat g olabilmi, ne de dnn en alt noktasnda baka devletlerin "oyunca" ve "smrgesi" haline getirilebilmi206

tir. 400 yl ykseklerde uan, benliinden memnun bir gururun gsterii ile Avrupa, Asya ve Afrika politikalarnn en nemli kutuplarndan biri olan "Anka", mrnn son iki yzyl iinde iten ie rm, ykseklere kacak gc bulamam ve baka "yrtclarn" av haline gelecek duruma dmtr. Ancak, 600 yln gururuyla, kendini atee atacak ve klleri arasndan karaca yepyeni benlikle yeniden ykseklere doru kanat rpacaktr.

207

YARARLANILAN KAYNAKLAR
Sina Aksin (1971), "ktisat ve Terakki zerine", A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, C. 26, No. 1 (1971), SS. 153-182. Roy R. Andersen, et. al. (1982), Politics and Change in the Middle East: Sources of Conflict and Accomodation (Englewood Cliffs, N.J.: Prentice Hail). MS. Anderson (1966), The Eastern Question, 1774-1923 (New York, N.Y.: Macmillan, St. Martin's Press). Fahir H. Armaolu (1973), Siyas Tarih, 1789-1960, (Ankara: A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn). Trkkaya Atav (1984), A Brief Glance at the "Armenian Question", (Ankara: Faculty of Political Science Publication). Doan Avcolu (1979), Trklerin Tarihi, nc Kitap, (stanbul: Tekin Yaynevi). Noel Barber (1973), Lords of the Golden Horn (London: Pan Books). Geoffrey Barraclough (1967), An Introduction to Contemporary History (London: Penguin Books). Yusuf Hikmet, Bayur (1951), Trk nklb Tarihi, Cilt: II (Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi). (1952), Trk nklb Tarihi, Cilfc II, Ksm: IV (Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi). (1964), Trk nklb Tarihi, Cilt: I, Ksm: II (Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi). (1973), Trkiye Devletinin D Siyasas (Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi). Geoffrey Blainey (1973), The Causes of War, (New York, N.Y.: The Free Press), G.H. Bolsover (1936), "David Urquhart and the Eastern Question, 1833-1837: A Study in Publicity and Diplomacy", The Journal of Modern History, Vol. 8, No. 4 (December, 1936), ss. 444-67. Claude Cahen (1979), Anadolu'da Trkler (ev.: Yldz Moran, stanbul: e Yaynlar). Cell Erikan (1964), anakkale'de Trk Zaferi (Ankara: Bankas Kltr Yayn). Carter V. Findley (1980), Bureauctaric Reform in the Ottoman Empire, the Sublimc Porte, 1789-1922 (Princeton, New Jersey: Princeton University Press). Sydney Nettleton Fisher (1941), "Civil Strife in the Ottoman Empire, 1481-1503", The Journal of Modern History, Vol. 13, No. 4 (Dec. 1941), ss. 449-66. Kmuran Grn (1981), Trkler ve Trk Devletleri Tarihi, Cilt: I, II, III, (stanbul: Karacan Yaynlar). Kmuran Grn (1983), Ermeni Dosyas (Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi). 208

kr S. Grel (1984), Kbrs Tarih, 1878-1960, Kolonyalizm, Ulusuluk ve Uluslararas Politika, Cilt: I (stanbul: Kaynak Yaynlar). lan Hamilton (1972), Gelibolu Gnl (ev.: O. nde, stanbul: Hrriyet Yayn). Baron J. Von Hammer (1983), Osmanl Devleti Tarihi, Cilt: 1-7 (stanbul: dal Neriyat). Metin Heper (1974), Brokratik Ynetim Gelenei, Osmanl mparatorluu ve Trkiye Cumhuriyetinde Geliimi ve Nitelii (Ankara: O.D.T.., dari limler Fakltesi Yaym). (1977), Trk Kamu Brokrasisinde Gelenekilik ve Modernleme, Siyaset Sosyolojisi Asndan Bir nceleme (stanbul: Boazii niversitesi Yayn). Frederick C. Howe (1916), Why War? (Seattle, Wash.: University of Washington Press). J.C. Hurewitz (1975), The Middle East and North Africa in World Politics, A Documentary Record (New Haven: Yale University Press). (1979), The Middle East and North Africa in World Politics, 1914-1945, A Documentary Record, Vol. II (New Haven: Yale University Press). Kalil nalck (1981-2), "The Question of the Emergence of the Ottoman State", International Journal of Turkish Studies, Vol. 2, No. 2 (Winter, 1981-2),
SS. 71-9.

Tareq Y. Ismael (1970), Governments and Politics of the Contemporary Middle East (Homewood, Illinois: The Dorsey Press). Nonman Itzkowitz (1972), Ottoman Empire and Islamic Tradition (New York: Alfred A. Knopf). Enver Ziya Karal (1970), Osmanl Tarihi, V. Cilt (Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi). (1976), Osmanl Tarihi, VI. Cilt (Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi). (1977), Osmanl Tarihi, VII. Cilt (Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi). (1983), Osmanl Tarihi, VIII. Cilt (Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi). Robert J. K e m e r (1929), "Russia, the Straits and Constantinople, 1914-1915", The J o u r n a l of Modern History, Vol. 1, No. 3 (September, 1929), ss. 400-15. Lord Kinross (1972), The Ottoman Centuries, the Rise and Fail of the Turkish Empire (stanbul: Sander Kitabevi). Aaron S. Klieman (1968), "Britain's W a r Aims in the Middle East, in 1915", Journal of Contemporary History, Vol. 3, No. 3 (Jtly, 19S8), ss. 237-51. Robert G. Landen (1970), The Emergence of the Modern Middle East, Selected Readings (New York: Van Nostrand Reinhard Co.). R. Lansing (1921), The Peace Negotiations, A Personal Narrative (New York). Dwight E. Lee (1941), "A Turkish Mission to Afghanistan, 1877", The Journal of Modern History, Vol. 13, No. 3 (September, 1941), ss. 335-56. George Lenczowski (1980), The Middle East in World Affairs (Ithaca: Cornell University Press). Bernard Lewis (1953), "The Impact of the French Revolution on Turkey", The Journal of World History, Vol. 1, No. 1 (July, 1953), ss. 105-25. (1970), Modern Trkiye'nin Douu (ev.: M. Kratl, A n k a r a :Trk Tarih Kurumu Basmevi). 209

(1980),, "The Ottoman Empire and Its Aftermath", Journal of Con:env porary History, Vol. 15, No. 1 (January, 1980), ss. 27-35. Andrevv Mango (1972), The Young Turks", Middle East Studies, Vol. 1, No. 1 (January, 1972), ss. 107-17. J.A.R. Marriott (1930), The Eastern Question, An Historical Study in European Diplomacy (Oxford at the Clerendon Press). William McNeill (1963), The Rise of the West, A History of the Human Community (Chicago: the University of Chicago Press). Seha L. Meray ve Osman Olcay (1977), Osmanl mparatorluunun k Belgeleri, Mondros Brakmas, Sevr Andlamas ve lgili Belgeler (Ankara: Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn). George Modelski (1978), "The Long Cycle of Global Politics and the Nation-State," Comparative Studies in History and Society, Vol. 20, No. 2 (April, 1978). Alan Moorehead (1958), Gallipoli (New York, N.Y.: Harper and Row Pub). Osman Olcay (1981), Sevres Andlamasna Doru, eitli Konferans ve Tutanaklar ve Bunlara likin Belgeler (Ankara: Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn). llber Ortayl (1981), kinci Abdlhamit Dneminde Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu (Ankara: Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn). Joseph Murray (1977), Gallipoli 1915 (London: Nel Books). Jack C. Plano (1982), The International Relations Dictionary (Santa Barbara, California: ABC-Clio). Vernon J. Puryear (1931), "New Light on the Origins of the Crimean War", The Journal of Modern History, Vol. 3, No. 2 (June, 1931), ss. 219-34. R.F. Randle (1973), The Origins of Peace: A Study of Peace-Making and the Structure of Peace Settlements (New York, N.Y.: Free Press). Frederick Stanley Rodkey (1929), "Anglo-Russion Negtiations About a Permanent Quadruple Alliance, 184O-1841", American Historical Review, Vol. 36 (19291931), SS. 343-49. ' . . . .

(1958), "Ottoman Concern About Western Economic Penetration in the Levant, 1849-1856", The Journal of Modern History, Vol. 30, No. 4 (December, 1958), SS. 348-53. ', Oral Sander (1984), Siyas Tarih Ders Notlan (Ankara: Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn). G. de Bertier De Sauvigny (1962), Metternich and His Times (London: Longman and Tc-dd). Mervin Small ve David Singer (1970), "Patterns in International Warfare, 18161965", Annals of the American Academy of Political and Social Science, No. 391 (1970), SS. 145-55. ilkay Sunar (1974), State and Society in the Politics of Turkey's .Devlopment (Ankara: A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn). Harold Temperley (1932), "The Treaty of Paris of 1856 and Its Execution, Part I", The Journal of Modern History, Vol. 4, No. 3 (1932), ss. 387-414. Ulrich Trumpener (1962), "Turkey's Entry into World War I: An Assessment of Responsibilities", The Journal of Modern History, Vol. 34, No. 4 (December,
1962), SS. 369-80.
. ] ,

2 1 0

 (1966), "Liman von Sanders and the Gen an-Ottoman Alliance", Journal of Contemporary History, Vol. 1, No. 4 (C ctober, 1966), SS. 179-92. Barbara Tuchman (1962), The Guns of August (New York, N.Y.: Dell Publishing CoJ i Esat Uras (1976), Tarihte Ermeniler ve Ermeni Messlesi (istanbul: Belge Yaynlar). tsmail Hakk Uzunarl (1972), Osmanl Tarihi, I Cilt (Ankara: Trk Tarih Ku~ rumu Basmevi). (1975), Osmanl Tarihi, II. Cilt (Ankara; 'rk Tarih Kurumu Basmevi) (1973), Osmanl Tarihi, III. Cilt, 1. Kitap (Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi). (1977), Osmanl Tarihi, III. Cilt, 2. Kitap (Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi). (1978), Osmanl Tarihi, IV. Cilt, 1. Kitap (Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi). (1983), Osmanl Tarihi, 4. Cilt, 2. Ksm (Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi). Cokun ok (1975), Siyasal Tarih (Ankara: A.. Hukuk Fakltesi Yayn). A. Halk lman (1966), 1860-1861 Suriye Buhran, Osmanl Diplomasisinden Bir rnek Olay (Ankara: A.. Siyasal Bilgile Fakltesi Yaym). (1973), Birinci Dnya Savana Giden Yol ve Sava (Ankara: A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaym). Ruen Eref naydn (1960), anakkale'de Savaajnlar Dediler ki (Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi). Ahmet N. Ycekk (1968), "19. Yzyl Osmanl Ticaret Szlemesi", A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, Cilt: 23, No.: 1 (1968), ss. 381-425. H.G. Wells (1956), An Outline of History, Vols. I ajnd II (Garden City, New York: Garden City Books).

211

A.t. S.B.F. ve BASIN YAYIN YKSEKOKULU BASIMEV, ANKARA . 1987

Fiyat :

1200 TL.