Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
L
T
I
P
L
E
S
V
E
C
T
O
R
E
S
S
O
B
R
E
P
O
L
l
T
I
C
A
S
D
E
A
R
T
I
C
U
L
A
C
I
N
P
R
O
D
U
C
T
I
V
A
F
u
o
n
t
o
:
P
u
d
o
l
B
u
i
t
o
l
a
a
r
,
"
D
o
s
a
r
r
o
l
l
o
o
m
p
r
o
s
a
r
i
a
l
y
o
n
o
a
d
o
n
a
m
i
o
n
t
o
p
r
o
d
u
o
t
i
v
o
"
,
s
o
p
t
i
o
m
b
r
o
d
o
l
2
0
0
3
,
i
n
o
d
i
t
o
.
V
e
c
t
o
r
2
:
E
t
a
p
a
e
v
o
l
u
t
i
v
a
-
G
n
e
s
i
s
-
D
e
s
p
e
g
u
e
-
A
u
g
e
-
M
a
d
u
r
a
c
i
n
-
C
r
i
s
i
s
y
c
o
l
a
p
s
o
-
R
e
c
o
m
p
o
s
i
c
i
n
-
I
n
t
e
r
n
a
c
i
o
n
a
l
i
z
a
c
i
n
-
A
c
t
i
v
a
-
L
a
t
e
n
t
e
-
P
o
t
e
n
c
i
a
l
-
D
e
p
e
n
d
i
e
n
t
e
-
U
t
p
i
c
a
-
C
u
a
t
r
o
f
a
s
e
s
h
a
s
t
a
l
a
a
g
l
o
m
e
r
a
c
i
n
p
r
o
d
u
c
t
i
v
a
m
a
d
u
r
a
V
e
c
t
o
r
3
:
T
i
p
o
d
e
c
o
n
f
g
u
r
a
c
i
n
-
m
b
i
t
o
g
e
o
g
r
f
c
o
-
A
m
p
l
i
t
u
d
-
P
r
o
f
u
n
d
i
d
a
d
-
B
a
s
e
p
r
o
d
u
c
t
i
v
a
-
M
e
r
c
a
d
o
-
P
o
s
i
c
i
n
c
o
m
p
e
t
i
t
i
v
a
-
B
a
s
e
t
e
c
n
o
l
g
i
c
a
-
C
a
p
a
c
i
d
a
d
i
n
n
o
v
a
d
o
r
a
-
E
s
t
r
u
c
t
u
r
a
d
e
p
r
o
p
i
e
d
a
d
V
e
c
t
o
r
4
:
M
e
c
a
n
i
s
m
o
d
e
c
o
o
r
d
i
n
a
c
i
n
o
s
i
s
t
e
m
a
d
e
g
o
b
i
e
r
n
o
;
c
o
n
d
u
c
t
a
-
M
e
r
c
a
d
o
-
E
m
p
r
e
s
a
-
A
l
i
a
n
z
a
s
-
R
e
d
-
A
s
o
c
i
a
c
i
o
n
e
s
v
o
l
u
n
t
a
r
i
a
s
-
S
i
s
t
e
m
a
f
o
r
m
a
l
-
S
i
s
t
e
m
a
i
n
f
o
r
m
a
l
e
x
c
l
u
s
i
v
o
-
S
i
s
t
e
m
a
i
n
f
o
r
m
a
l
m
l
t
i
p
l
e
V
e
c
t
o
r
5
:
O
r
g
a
n
i
z
a
c
i
n
o
i
n
i
c
i
a
t
i
v
a
d
e
l
a
a
r
t
i
c
u
l
a
c
i
n
(
a
g
e
n
t
e
s
)
-
I
n
i
c
i
a
t
i
v
a
p
r
i
v
a
d
a
o
e
m
p
r
e
s
a
r
i
a
l
i
n
d
i
v
i
d
u
a
l
-
I
n
i
c
i
a
t
i
v
a
c
o
n
j
u
n
t
a
-
G
o
b
i
e
r
n
o
l
o
c
a
l
-
G
o
b
i
e
r
n
o
n
a
c
i
o
n
a
l
-
A
s
o
c
i
a
c
i
n
p
r
i
v
a
d
a
-
U
n
i
v
e
r
s
i
d
a
d
-
O
r
g
a
n
i
s
m
o
p
b
l
i
c
o
/
p
r
i
v
a
d
o
V
e
c
t
o
r
6
:
E
s
t
r
a
t
e
g
i
a
s
d
e
i
n
t
e
r
v
e
n
c
i
n
-
I
n
e
x
i
s
t
e
n
t
e
-
C
a
t
a
l
t
i
c
o
-
S
o
p
o
r
t
e
-
O
r
i
e
n
t
a
d
o
r
-
I
n
t
e
r
v
e
n
c
i
o
n
i
s
t
a
-
D
e
a
b
a
j
o
h
a
c
i
a
a
r
r
i
b
a
-
D
e
a
r
r
i
b
a
h
a
c
i
a
a
b
a
j
o
V
e
c
t
o
r
7
:
M
t
o
d
o
s
d
e
i
n
t
e
r
v
e
n
c
i
n
-
P
l
a
n
i
f
c
a
r
,
p
r
o
g
r
a
m
a
r
,
d
i
s
t
r
i
b
u
i
r
e
l
p
r
e
s
u
p
u
e
s
t
o
-
C
o
n
c
e
b
i
r
,
m
o
n
i
t
o
r
e
a
r
,
g
e
s
t
i
o
n
a
r
.
-
I
n
i
c
i
a
r
-
E
s
t
i
m
a
r
m
a
g
n
i
t
u
d
-
C
o
n
c
e
b
i
r
-
C
o
n
s
t
r
u
i
r
l
i
d
e
r
a
z
g
o
-
C
o
n
v
o
c
a
r
y
c
o
m
p
r
o
m
e
t
e
r
-
M
e
d
i
r
y
c
o
m
p
a
r
a
r
-
E
j
e
c
u
t
a
r
-
E
v
a
l
u
a
r
V
e
c
t
o
r
8
:
O
b
j
e
t
i
v
o
s
-
M
e
j
o
r
a
r
e
l
c
l
i
m
a
d
e
n
e
g
o
c
i
o
s
-
P
r
o
v
e
e
r
i
n
f
o
r
m
a
c
i
n
y
a
n
l
i
s
i
s
-
P
r
o
v
e
e
r
i
n
f
r
a
e
s
t
r
u
c
t
u
r
a
,
e
d
u
c
a
c
i
n
y
c
a
p
a
c
i
t
a
c
i
n
-
P
r
o
m
o
v
e
r
r
e
d
e
s
y
c
o
l
a
b
o
r
a
c
i
n
-
P
r
o
v
e
e
r
s
e
r
v
i
c
i
o
s
a
e
m
p
r
e
s
a
s
-
C
o
n
s
t
r
u
i
r
c
o
m
u
n
i
d
a
d
-
M
e
j
o
r
a
r
p
o
l
t
i
c
a
s
g
u
b
e
r
n
a
m
e
n
t
a
l
e
s
V
e
c
t
o
r
1
:
m
b
i
t
o
d
e
a
r
t
i
c
u
l
a
c
i
n
-
E
s
t
r
a
t
e
g
i
a
c
o
m
p
e
t
i
t
i
v
a
-
C
a
d
e
n
a
p
r
o
d
u
c
t
i
v
a
-
T
e
r
r
i
t
o
r
i
a
l
-
A
p
r
e
n
d
i
z
a
j
e
e
i
n
n
o
v
a
c
i
n
14O CLIAI
Ioso a su onormo divorsidad, os posibIo dislinguir cualro rasgos
comunos on oslas inicialivas, a sabor:
i) Ior su inlormodio so promuovo y gosliona Ia inloraccin do
omprosas a hn do porfoccionar y compIomonlar Ios mocanismos do
morcado, para Io cuaI so croan inslrumonlos do arlicuIacin.
ii) Son soIoclivas, por cuanlo lionon ospocihcidad socloriaI y
googrhca, son abiorlas y oxibIos, on lanlo promuovon Ia parlicipacin y
Ia arlicuIacin do lodos Ios inlorosados.
iii) Lmanan do omprosas, asociacionos omprosariaIos, organismos
acadmicos, gobiornos y olros. Con frocuoncia so basan on nuovas
formas do cooporacin onlro Ios socloros pubIico y privado. Ia
arlicuIacin os, simuIlnoamonlo, objolo o inslrumonlo do Ias poIlicas.
Lmprosarios y doms agonlos, anlos considorados moros cIionlos, so
conviorlon on acloros.
iv) Ior su conduclo so fomonla Ia croacin do inslilucionos on
oI sonlido ampIio do Ionguajo, normas do conducla, mocanismos y
organizacionos comunos quo poloncion oI aprondizajo, Ia difusin do
conocimionlo y Ia capacidad do innovacin como moloros doI incromonlo
do Ia produclividad.
1. ArticuIacin para una estrategia competitiva
Como so dijo, Ios agonlos ocupados on Ia misma aclividad puodon
docanlar una visin oslralgica comun si loman concioncia do su oxisloncia
como grupo, do Ias compIomonlariodados y oxlornaIidados inloronlos aI
lojido omprosariaI doI quo forman parlo, y do Ia posibiIidad do lrabajar
on conjunlo para robuslocor y mojorar Ias vonlajas compolilivas do quo
lodos so bonohcian. Muclas vocos, oI punlo do parlida os una amonaza
oxlorna o inlorna para Ia suporvivoncia doI grupo, quo obIiga a acluar
do modo concorlado para conlrarroslarIa, on olros casos, so da a parlir
do una oporlunidad porcibida por un Idor o una parlo imporlanlo o Ia
lolaIidad doI grupo.
Divorsas omprosas consuIloras, organismos do cooporacin
inlornacionaI o Idoros pubIicos o privados visionarios lan inlonlado
conslruir on Ia rogin, dosdo Ios aos novonla, una visin oslralgica
conjunla roforida a un soclor o aclividad ospochcos. Lslos osfuorzos so
lan iniciado, por Io gonoraI, con invosligacionos y anIisis dirigidos a
idonlihcar un grupo do acloros con inlorosos comunos, oslabIocor sus
forlaIozas y dobiIidados, comparar su modaIidad do lrabajo con Ias
prclicas plimas do grupos compolidoros, osbozar osconarios fuluros y
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 141
ponor on marcla un procoso do Iargo pIazo do pIanihcacin, disoo y
ojocucin do accionos conjunlas.
Ln Io concornionlo a arlicuIacin do oslralogias compolilivas, Io
docisivo os Ia accin concorlada, para Io cuaI os indisponsabIo quo Ios
inlogranlos doI grupo so conozcan mojor, longan mayor informacin
sobro morcados y compolidoros y soan capacos do concobir, disoar o
ojocular accionos conjunlas, quo rodundon on basos ms sIidas para Ia
compolilividad do Ias omprosas asociadas.
Ln CliIo, por ojompIo, so apIic un modoIo do goslin lorriloriaI
on Ia IX Rogin do Ia Araucana y on Ia VIII Rogin doI Biobo, dondo
on ciorlo modo so combina Ia oslralogia compoliliva con Ia oslralogia
lorriloriaI (IDT BoBo, s/f, Gobiorno rogionaI doI BoBo, s/f). Ln ambas
rogionos so procur conslruir un modoIo do goslin lorriloriaI quo so
lradujora on Ia oxisloncia do un gobiorno IocaI corcano a Ia pobIacin,
parlicipalivo, quo liciora lincapi on Ia gonoracin do oporlunidados do
ingroso, onfoquo quo dobora sorvir do gua para Ia invorsin pubIica on
osas zonas.
Ln Ias inslilucionos conlraIizadas doI Lslado suoIo onfocarso oI
dosarroIIo dosdo Ia porspocliva do Ias caroncias y nocosidados, on cambio,
on ambos gobiornos rogionaIos so la adoplado olra porspocliva, con
nfasis on Ias oporlunidados, dondo so arlicuIan do manora inlogradora
Ia formuIacin do agondas produclivas y sociaIos.
Ios ojos oslralgicos do inlorvoncin dohnidos on Ia IX Rogin
fuoron oI lurismo, oI soclor do madora y muobIos y Ia produccin
agropocuaria. Como ojos omorgonlos so oscogioron Ia posca arlosanaI
y Ia acuicuIlura, y, como ojos lransvorsaIos, una sorio do programas.
7
IinaImonlo, so dohni un ojo do biolocnoIoga, quo opora por inlormodio
do Ia mosa rogionaI do dosarroIIo do biolocnoIoga y Ia poIlica rogionaI
para oI dosarroIIo doI conocimionlo cionlhco.
Ios crilorios principaIos para Ia doIimilacin do un lorrilorio son
su vocacin, su capacidad, Ias aclividados privadas quo lionon Iugar on
I, Ias aclividados propias doI ojo soIoccionado, y Ia idonlihcacin do
Ios Iugaroos con oI lorrilorio.
8
Ln cada ojo oslralgico y su lorrilorio so
7
Lnlro oslos figuran Agonda DigilaI RogionaI, Araucana Lmprondo incubadora
locnoIgica formada on conjunlo con una univorsidad IocaI para alondor Ios
omprondimionlos on cada lorrilorio, y Iroduccin Iimpia, proyoclo dirigido por
un consojo rogionaI formado por roprosonlanlos doI soclor pubIico y oI privado, quo
so ocupa do Ia produccin no conlaminanlo y Ia inlroduccin do prclicas agrcoIas
plimas.
8
Sogun IaIaboIIa (1999), Ia idonlificacin do Ios Iugaroos con su lorrilorio quoda rocogida
on oxprosionos como soy doI puorlo, soy doI vaIIo.
142 CLIAI
dohnon aclividados produclivas ospochcas, adoms, so doscribon Ias
invorsionos y accionos quo so dosarroIIan acluaImonlo y quo orionlarn
Ias invorsionos pubIicas fuluras. Sogun so ospora, Ias oslralogias sociaIos y
produclivas so ajuslarn a Ias nocosidados do Ia comunidad, procisamonlo
por labor sido dohnidas con su parlicipacin.
2. PoIticas de cadenas productivas: articuIacin verticaI y
horizontaI
Como os sabido, Ias omprosas no oporan on forma aisIada, sino
quo so roIacionan vorlicaImonlo onlro s on lodo Io quo liono quo vor con
suminislro do insumos, maquinarias, oquipos y sorvicios do apoyo a Ia
produccin, adminislracin, comorciaIizacin, Iogslica y lransaccionos
hnancioras. Su inlogracin on cadonas do vaIor poloncia y lorna ms
ohcionlo oI procoso produclivo. Ia goslin adocuada do Ias cadonas
pormilo oIovar aun ms Ia oscaIa do produccin y Ia ohcioncia.
Ios mocanismos do arlicuIacin lorizonlaI onlro acloros do un
mismo osIabn como unionos do compra, do vonla o do crdilo o
inslrumonlos do apoyo a Ia subconlralacin dislan do sor nuovos on
Amrica Ialina y oI Caribo. Io novodoso doI procoso acluaI rosido on
oI onfoquo sislomlico con quo so porsiguo Ia arlicuIacin, por ojompIo,
do Ias pymo onlro s o do oslas con Ias omprosas do mayor lamao. Sin
ombargo, incIuso on Ias oxporioncias ms oxilosas, Ia arlicuIacin la sido
concobida como un inslrumonlo para aIcanzar objolivos do corlo pIazo y
no para consliluir Ia baso do visionos oslralgicas (Slumpo, 2OO4).
Lnlro Ios inslrumonlos ms imporlanlos para Ia arlicuIacin
lorizonlaI y vorlicaI so oncuonlran Ia croacin y difusin do informacionos
comorciaIos y Ia promocin do oncuonlros onlro omprosarios. Con oIIos so
prolondo suporar Ias faIIas do informacin acorca do Ias oporlunidados
quo ofroco oI morcado, con Ia hnaIidad do Iograr, onlro olros bonohcios,
mayor produclividad, accoso a nuovas locnoIogas y prclicas
organizalivas, capacilacin do lcnicos y do mano do obra no caIihcada, y
divorsihcacin do Ios morcados (CLIAI, 2OO4).
Ln oI mbilo do Ia goslin do Ias cadonas do vaIor, moroco doslacarso
Ia molodoIoga do Cadonas y DiIogo para Ia Accin (CADIAC) uliIizada
on oI Inslilulo Inloramoricano do Cooporacin para Ia AgricuIlura (IICA).
Lslo y Ia Agoncia do Cooporacin Irancosa lan dosarroIIado y lransforido
oI onfoquo do lrabajo do CADIAC a divorsas inslilucionos pubIicas y
privadas (IICA, s/f). LI mlodo quo suoIo soguirso para oIIo consla do
dos pasos: primoro so laco un anIisis, con oI objolo do idonlihcar Ios
probIomas y sus posibIos soIucionos, y Iuogo, modianlo oI diIogo con
Ios inlorosados, so lransforman osas soIucionos on propuoslas concrolas.
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 143
Ia faso do diIogo consislo on: i) Ia roaIizacin do consuIlas, on dislinlas
inslilucionos, para avoriguar oI posibIo inlors on uliIizar oI onfoquo.
Iara laI hn, so organiza una rounin proIiminar con doIogados do Ias
inslilucionos, dondo so oslabIocon compromisos y rosponsabiIidados,
ii) Ia conslilucin do un grupo compuoslo por roprosonlanlos doI
soclor pubIico y oI privado, oncargado do apoyar pormanonlomonlo Ia
invosligacin on sus aspoclos lcnicos y Iogslicos, iii) Ia organizacin do
un laIIor lcnico, con oI objolivo do oxaminar Ias soIucionos propuoslas
y asogurar su caIidad y aplilud para aIimonlar un dobalo nacionaI, iv) Ia
organizacin do un laIIor nacionaI on quo so dohnon accionos priorilarias
para una agonda nacionaI compromolida con Ias lransformacionos
produclivas doI sisloma, y v) Ia conslilucin do un grupo do soguimionlo,
quo dobo ponor on marcla Ias accionos soIoccionadas. Hasla oI momonlo,
so lan roaIizado on lolaI 2O osludios do caso on pasos conlroamoricanos
y so lan organizado 25 laIIoros para Ia concorlacin do parocoros onlro
oI soclor pubIico y oI privado, dondo lan oslado roprosonlados lodos Ios
acloros.
Ln Cosla Rica so lan oblonido rosuIlados aun ms auspiciosos con
oslo mlodo do goslin, gracias a Ia croacin do Ia Comisin ConsuIliva
NacionaI do Sislomas Agroproduclivos (CCNSA) y oI sisloma do goronlos
do programa por rubro, inicialivas quo rospondon a Ia voIunlad poIlica
do promovor un vordadoro inlorcambio onlro Ios agonlos.
3. La articuIacin territoriaI
Como so vio on oI capluIo IV, morcados y omprosas funcionan
on ospacios lorriloriaIos acolados, cuyas caraclorslicas condicionan
su dosompoo y ohcioncia. AIgo parocido ocurro con Ias oslrucluras
adminislralivas y organizacionaIos, quo lambin so dosonvuoIvon
on zonas googrhcas doIimiladas. Ias caraclorslicas doI onlorno so
roojan on Ia domanda doI morcado y Ia disponibiIidad do facloros do
produccin. LI onlorno fsico, sociaI o inslilucionaI do Ias omprosas
dolormina lasla ciorlo punlo su ohcioncia producliva y Ia capacidad do
aprondizajo o innovacin. In lorrilorio quo asogura buonas o acoplabIos
condicionos do vida alrao on forma pormanonlo rocursos lumanos do
ciorla caIihcacin. Ia infraoslruclura fsica dolormina Ia ohcioncia do Ias
cadonas do Iogslica osonciaIos para oI funcionamionlo do morcados y
omprosas. Ior olra parlo, on cada lorrilorio suoIon convivir aclividados
oconmicas ms o monos compIomonlarias, aunquo a vocos lambin
conlradiclorias.
9
LI manojo do Ias oxlornaIidados posilivas y nogalivas
9
LI dosarroIIo doI ocolurismo y doI cuIlivo do saImonos on Ia XI Rogin do CliIo os uno
do lanlos ojompIos a oslo rospoclo. Vaso, onlro olros, CLIAI (2OO2).
144 CLIAI
quo omanan do Ia cooxisloncia do dislinlas aclividados omprosariaIos
incido on Ia soslonibiIidad lomporaI do cada una do oIIas.
LI dospIazamionlo doI ojo do aloncin do Ia poIlica pubIica dosdo
omprosas individuaIos lacia conjunlos do omprosas googrhcamonlo
corcanas la lrado consigo una sorio do vonlajas, onlro oIIas una
mayor ohcioncia on oI uso do Ios rocursos pubIicos. Ln ofoclo, Ias
agIomoracionos pormilon organizar y canaIizar do mojor manora Ia
proslacin do sorvicios y do inslrumonlos do apoyo, dado quo so dirigon
a nocosidados coIoclivas o inlordopondionlos. Lslo impIica lambin,
do modo indiroclo, oporar sobro Ias vonlajas lorriloriaIos, puos ambas
dimonsionos, soclor y lorrilorio, acluan on Ias agIomoracionos on forma
sislmica o inlorroIacionada (CLIAI, 2OO4).
Ln consocuoncia, on varios pasos do Ia rogin comonz a
incorporarso un onfoquo lorriloriaI on Ias poIlicas do dosarroIIo
produclivo, sobro lodo on Ias orionladas lacia Ias pymo, con oI hn
do oslimuIar oI aumonlo do Ia capacidad compoliliva on Ios sislomas
produclivos IocaIos y disminuir on aIgo Ias diforoncias sociooconmicas
subnacionaIos. Ls docir, puodon apIicarso por iguaI on zonas rozagadas,
dondo suoIon ponor on movimionlo facloros quo no podran aclivarso
sobro Ia baso do inlonlos aisIados y no sislmicos (CLIAI, 2OO4).
A conlinuacin so doscribon aIgunas oxporioncias quo porlonocon
aI mbilo ospocfico do Ias agIomoracionos produclivas, onlro Ias
quo doslacan Ia doI Conlro Ialinoamoricano do Compolilividad
y DosarroIIo SoslonibIo (CIACDS) y Ia doI Irograma Andino do
Compolilividad (IAC).
10
Ios primoros osludios sobro agIomoracionos produclivas so
IIovaron a cabo on oI CIACDS on 1996, on oI conloxlo do Ia Agonda
Conlroamoricana para Ia Compolilividad y oI DosarroIIo SoslonibIo
(ACCDS).
11
Su Iabor pionora on oslo pIano so convirli on roforoncia
para olras inicialivas. Con osos osludios so prolonda anaIizar
oxporioncias oxilosas, cuyos rosuIlados pudioson sorvir do baso
para disoar una agonda subrogionaI do compolilividad, por Io cuaI
osluvioron circunscrilos, on su mayora, a Ias olapas do diagnslico
y bcnchmarking. SoIo on casos oxcopcionaIos so organizaron laIIoros
para disoar oslralogias compolilivas para una agIomoracin on
10
LI Conlro Ialinoamoricano do Compolilividad y DosarroIIo SuslonlabIo dopondo doI
Inslilulo Conlroamoricano do Adminislracin do Lmprosas (INCAL).
11
Ia AIianza surgi do un mandalo do Ios prosidonlos do Ios pasos conlroamoricanos.
LI programa doI CIACDS conl con financiamionlo doI Banco Conlroamoricano do
Inlogracin Lconmica (BCIL) y do Ia Iundacin AVINA.
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 145
parlicuIar.
12 13
LI rosuIlado do Ios osludios so lizo IIogar dospus a Ios
omprosarios do cada agIomoracin, Io quo on varios casos dio Iugar a
Ia apIicacin do oslralogias concrolas do mojoramionlo doI dosompoo
ambionlaI. Adoms do Ios anIisis, on oI CIACDS so dospIog una vasla
Iabor do capacilacin y asosoramionlo do organizacionos y omprosarios
inlorosados on dosarroIIar agIomoracionos ospochcas y aprondor Ia
molodoIoga corrospondionlo.
Ia oxporioncia acumuIada on Ia ACCDS pormili pasar a una
sogunda olapa, do procosos ms inlogrados do anIisis y promocin
do agIomoracionos, on Ios quo so unan Ias fasos do diagnslico y
bcnchmarking a Ia do gonoracin do agondas oslralgicas para mojorar
Ia compolilividad do Ias agIomoracionos. Adoms, on osla olapa so
inlograron on oI mismo procoso do anIisis y promocin Ios osludios do
soslonibiIidad ambionlaI.
14
Sogun so concIuy on oI CIACDS, oI xilo do una agIomoracin
dopondo do Ia prosoncia do Ios siguionlos facloros: i) un onlorno
oconmico y poIlico favorabIo on oI pas, adoms do Ia oxisloncia do
programas nacionaIos quo apunlon aI dosarroIIo do agIomoracionos,
ii) on oI mbilo do Ia agIomoracin misma, son do suma imporlancia oI
vigor do Ias organizacionos omprosariaIos, Ia oslruclura sociocuIluraI y oI
modo on quo so roIacionan Ios acloros, iii) anlos o duranlo Ia promocin
do una inicialiva, os prociso conlar con una sorio do oIomonlos, como
diagnslicos, bcnchmarking y pIanoacin, adoms do promoloros y
labiIiladoros capacilados y compromolidos, iv) Ios dislinlos oslamonlos
do Ia agIomoracin dobon oslar adocuadamonlo roprosonlados on
Ios laIIoros, y v) on oI momonlo do Ia promocin, Ia coyunlura doI
12
Ln oI porodo 1996-1999, on oI CIACDS so osludiaron varias agIomoracionos basadas
on rocursos naluraIos, a sabor, Ias corrospondionlos a vorduras congoIadas, induslria
aIimonlaria, lurismo o induslria foroslaI on GualomaIa, oI soclor agroinduslriaI doI vaIIo
do Comayagua, Ia induslria foroslaI, oI lurismo y Ia produccin do camaronos, pia
orgnica y puros on Honduras, Ia posca y oI lurismo on LI SaIvador, Ia produccin do
puros, Ia induslria foroslaI, Ia ganadora bovina y oI lurismo on Nicaragua, Ia induslria
aIimonlaria, oI caf y oI lurismo on Cosla Rica, y oI lurismo on Ianam. Aunquo oslo
pas no formaba parlo do Ia ACCDS, oI osludio so lizo para compIolar oI panorama
subrogionaI do Ia induslria (Condo, 2OO2).
13
Ln osos aos, Ios anIisis do compolilividad y Ios roforidos a soslonibiIidad ambionlaI
do Ias agIomoracionos so lacan on forma soparada. So IIovaron a cabo osludios do
soslonibiIidad ambionlaI on 12 agIomoracionos agroinduslriaIos do Ia subrogin: caf
on Cosla Rica y LI SaIvador, pia on Cosla Rica, azucar on LI SaIvador y GualomaIa,
aIgodn on GualomaIa y Nicaragua, avicuIlura on GualomaIa, compIojo foroslaI y
cuIlivo do camaronos on Honduras, y ganadora on Nicaragua.
14
Siompro on Conlroamrica, on Ia Corporacin do Iomonlo Bananoro do Cosla Rica so
anaIiz Ia marcla do Ia induslria corrospondionlo, y on Ia Confodoracin do Cooporalivas
doI Caribo y Conlro Amrica (CCC-CA) y oI Conlro do Lsludios y Capacilacin
Cooporaliva (CLNLCOOI) do Cosla Rica so osludiaron Ias cooporalivas organizadas on
lorno aI cuIlivo do caf.
146 CLIAI
congIomorado os fundamonlaI, as como oI surgimionlo do Idoros, Ia
obloncin do rosuIlados oslimuIanlos on oI corlo pIazo y oI oslabIocimionlo
do nogociacionos quo so lraduzcan on rosuIlados. Todo oslo dobora
lraducirso on Ia oxisloncia do agonlos molivados y dispuoslos a acluar
on un sonlido oslralgico, Ia consoIidacin doI Iidorazgo, una cuIlura do
cooporacin y, hnaImonlo, on Ia croacin do un organismo ospociaIizado
on oI fomonlo do Ias agIomoracionos (Condo, 2OO2).
Lslos mismos oIomonlos lan aparocido una y olra voz on Ios
muIlipIos laIIoros sobro agIomoracionos u olros osquomas parlicipalivos
quo so lan organizado on Ia CLIAI o lan conlado con Ia parlicipacin
do sus roprosonlanlos. Ls ms, varios do oslos oIomonlos formaron Ia
baso para idonlihcar roas propicias do dosarroIIo, a hn do ponor on
marcla, a comionzos do 2OO5, Ia parlo corrospondionlo a Ia soIoccin
do prclicas plimas on goslin doI dosarroIIo lorriloriaI, donlro do
un nuovo proyoclo CLIAI/GTZ.
15
Ln muclos do oIIos so doslac Ia
imporlancia do quo Ias inicialivas do agIomoracin quo parlon con oscaso
capilaI sociaI y son objolo do inlorvoncin oxlorna, cuonlon con rocursos
profosionaIos y hnancioros suhcionlos para faciIilar oI procoso. Adoms,
so oslim convonionlo quo Ios omprosarios conlaran con un Iapso do
varios mosos para quo aprondioson a lrabajar on grupo, a oxponor sus
punlos do vislas, asignar rosponsabiIidados, suporvisar oI cumpIimionlo
do Ios compromisos rocprocos, asignar promios y sancionos, y a lorciar
on Ios coniclos (Dini, 2OO4).
Ln Ios uIlimos aos so puso on prclica on Ia Corporacin Andina
do Iomonlo (CAI) oI Irograma Andino do Compolilividad (IAC). Lslo
programa osl compuoslo do varias fasos: on Ia primora (1999-2OO2),
invosligadoros do cinco univorsidados do Ia rogin y doI Conlro para oI
DosarroIIo InlornacionaI do Ia Inivorsidad do Harvard, Iidorados por
}offroy Sacls y MiclaoI Iorlor, oIaboraron varios documonlos on quo so
ofroca una visin gIobaI sobro Ia compolilividad do Ios pasos andinos y
so oxpIoraban opcionos para mojorarIa. Lsos osludios sirvioron do baso
para anaIizar Ias poIlicas pubIicas y Ios programas do compolilividad
do varios do oslos pasos, y para dohnir roas on quo podran formarso
agIomoracionos compolilivas.
16 17
15
So lrala doI proyoclo GLR/O4/OO2, donominado Irograma do modornizacin doI
Lslado, do Ia adminislracin pubIica y doI dosarroIIo oconmico IocaI y rogionaI.
16
Vaso oI porlaI do Ia IAC on vvv.caf.com.
17
Ios campos cubiorlos on Ia primora faso fuoron: i) poIlicas oconmicas para Ia
compolilividad: indicadoros do compolilividad, invorsin oxlranjora dirocla y locnoIogas
do informacin, ii) basos microoconmicas para Ia compolilividad: agIomoracionos on
lorno a Ia soja y Ia quinua on BoIivia, inslilucionos para Ia compolilividad on CoIombia,
agrolocnoIoga on Lcuador, agIomoracionos do camIidos y doI aIgodn on Ioru,
y agIomoracin do soflvaro on RopubIica BoIivariana do VonozuoIa, iii) dosarroIIo
soslonibIo: dopondoncia do rocursos naluraIos on BoIivia y RopubIica BoIivariana do
VonozuoIa, y coslo ambionlaI do Ios nogocios on CoIombia, Lcuador y Ioru.
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 147
Ln osla primora olapa so IIovaron a cabo varias accionos concrolas
on cada pas, onlro Ias quo doslaca oI mlodo do modicin do Ia
compolilividad concobido on oI Doparlamonlo Adminislralivo NacionaI
do Lsladslica (DANL) do CoIombia, a parlir do Ios rosuIlados doI
proyoclo sobro indicadoros do compolilividad doI IAC, mlodo quo so la
convorlido on punlo do roforoncia on Ia rogin.
Ln marzo doI 2OO2, Ia Corporacin Andina do Iomonlo aprob oI
hnanciamionlo do Ia sogunda faso doI Irograma Andino do Compolilividad,
quo oslara dividida on varios campos do accin: i) oslralogias do
compolilividad: accionos dirigidas a disminuir Ia vuInorabiIidad hscaI
y hnanciora do Ias oconomas fronlo a slocks oxlornos, dada su aIla
dopondoncia do Ios rocursos naluraIos, forlaIocimionlo inslilucionaI, y
poIlicas do innovacin y dosarroIIo induslriaI, ii) promocin y dosarroIIo
do agIomoracionos: on visla do Ia oscasa prosoncia do oslas on Ia rogin
andina y Ia dobiIidad do Ias oxislonlos, so prolonda apoyar su dosarroIIo,
para quo pudioson compolir on oI pIano inlornacionaI, aumonlar Ias
oxporlacionos, alraor invorsionos y gonorar ompIoo, iii) mojoramionlo doI
cIima do nogocios modianlo procosos do simpIihcacin adminislraliva,
faciIilacin doI funcionamionlo do Ias omprosas, croacin do omprosas
y adopcin do prclicas oplimas para alraor invorsin nacionaI y
oxlranjora, iv) innovacin, locnoIoga y produclividad: por modio doI
programa, so procurara forlaIocor Ias aIianzas onlro oI soclor produclivo
y Ias inslilucionos do invosligacin y lransforoncia locnoIgica, mojorar
oI accoso a Ias locnoIogas do Ia informacin y su inlogracin aI procoso
produclivo, y buscar oporlunidados para oI dosarroIIo doI comorcio
oIoclrnico rogionaI y mundiaI, y v) forlaIocimionlo do inslilucionos:
so provoora asosoramionlo, capacilacin y lorramionlas anaIlicas a
inslilucionos pubIicas y privadas dondo so lrabajaso para mojorar Ia
compolilividad, so promoviora oI inlorcambio do oxporioncias onlo Ios
pasos do Ia rogin y Ia adopcin do prclicas plimas.
Olra oxporioncia on iguaI sonlido la lonido Iugar on BrasiI,
dondo oI Banco doI Nordoslo la asumido, dosdo laco unos aos, un roI
diroclo on Ia promocin doI dosarroIIo IocaI. So la comisionado a unos
5OO lcnicos para quo lrabajon como promoloros do agIomoracionos
IocaIos on Ios 1.983 municipios siluados on Ia osfora do inuoncia doI
banco. Ios lcnicos coordinan mosas do lrabajo con Ios principaIos
acloros pubIicos y privados do cada municipio, con oI hn do idonlihcar
oporlunidados do dosarroIIo on Ias comunidados rospoclivas, disoar
oslralogias, IIogar a consonsos y ponor on marcla programas do lrabajo
quo forlaIozcan Ia compolilividad do Ios sislomas IocaIos. Asimismo,
promuovon rodos omprosariaIos, Iabor quo on muclos casos impIica
onlrogar asosoramionlo on malorias comorciaIos conlaclo con cIionlos
y provoodoros y adminislralivas oslabIocimionlo do sislomas
148 CLIAI
oIomonlaIos do conlabiIidad, apoyo para disoar o lramilar proyoclos
do invorsin. Ln oI banco so oslima dosoabIo quo Ios comils IocaIos so
inslilucionaIicon y adquioran indopondoncia, Io quo so la Iogrado soIo
on conlados casos, a causa sobro lodo do probIomas on Ia dohnicin y
maloriaIizacin do Ios programas do dosarroIIo do cada congIomorado.
Lslo so roIaciona, a su voz, con Ia faIla do rocursos lumanos y hnancioros
do Ias inslilucionos IocaIos y Ia oscasa proparacin on lrabajo asocialivo
do Ios funcionarios porlinonlos (Dini, 2OO4).
Iara incilar oI inlors do Ios omprosarios y acoIorar Ia consoIidacin
do Ios grupos, so roquioro quo Ios parlicipanlos porciban, dosdo oI primor
momonlo, Ias vonlajas do Ia coIaboracin, pIasmadas on ampIiacin
do Ias vonlas y olros bonohcios oconmicos langibIos. Con lodo, so
lrala do una condicin nocosaria poro no suhcionlo para provocar un
cambio duradoro. Muclos omprosarios so lan asociado para aprovoclar
oporlunidados punluaIos do ganancia por ojompIo, para parlicipar
on una foria o alondor podidos do voIumon suporior a Ia capacidad
producliva do cada omprosa, poro, una voz aIcanzado oso objolivo,
vuoIvon a Ia organizacin producliva individuaI. Sogun onsoa Ia
oxporioncia, para quo Ios omprosarios ajuslon su lrabajo a una modaIidad
coIocliva modianlo, onlro olros, oslandarizacin do produclos,
incorporacin do nuovas maquinarias, divisin y ospociaIizacin do Ios
procosos, so roquioron oslmuIos ropolidos, parlicipacin on laIIoros y
pIazos roIalivamonlo Iargos.
Ln varias oxporioncias coIoclivas, como Ia do Ios proyoclos
asocialivos do fomonlo (IROIO) do CliIo o Ia do poquoos arlosanos do
Nicaragua, so la comprobado quo Ia accin conjunla no arroja ganancias
inmodialas, puos oslas so rocogon por primora voz ms do un ao
dospus do iniciado oI proyoclo y Ias primoras innovacionos on procosos
o produclos so incorporan aI cabo do casi dos aos. Ls docir, son procosos
quo suoIon domandar Iargo liompo: por ojompIo, lodos Ios proyoclos
do dosarroIIo do rodos rovisados por Dini (2OO4) oxigan un porodo do
ojocucin do onlro lros y cinco aos.
LspociaI imporlancia rovislo Ia oxporioncia con microomprosas y
poquoas omprosas doI Sorvicio do Cooporacin Tcnica (SLRCOTLC)
do CliIo y doI Sorvicio BrasiIoo do Apoyo a Ias Micro y Ioquoas
Lmprosas (SLBRAL). Como so moncion aI comionzo doI capluIo, una
do Ias mayoros dihcuIlados quo ofroco oslo sogmonlo os su incIusin on
agIomoracionos dinmicas, puos Ias omprosas do poquoo lamao suoIon
sobrovivir on agIomoracionos no arlicuIadas o oscasamonlo arlicuIadas
on forma lorizonlaI o vorlicaI con omprosas do mayor dinamismo. Ior
olra parlo, su proyoccin oslralgica y sus compoloncias omprosariaIos
suoIon sor monos cIaras y oslar monos dosarroIIadas quo on Ias do mayor
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 149
lamao, lambin os insuhcionlo Ia informacin do quo disponon Ios
poquoos omprosarios acorca do Ia oxisloncia do inslrumonlos do fomonlo
y sus modaIidados do funcionamionlo, do sorvicios do asisloncia lcnica
o capacilacin. Ln consocuoncia, Ios procosos do gonoracin do conhanza
y oIaboracin do proyoclos asocialivos son ms Iargos y compIojos y
roquioron mayor dodicacin. Dobido on parlo a oso, Ias fronloras onlro
promocin do nogocios asocialivos y ayuda a omprosas individuaIos
liondon a dosdibujarso. A oslo obodoco, soguramonlo, oI quo oslos y
olros organismos simiIaros do Ia rogin doban conlar con un numoro
muy oIovado do funcionarios, muclo mayor quo oI do olras inslilucionos
pubIicas y privadas quo proslan asisloncia a omprosas ms grandos.
18
4. ArticuIacin para eI aprendizaje y Ia innovacin
LI dosarroIIo oconmico so caracloriza por cambios conslanlos on
Ias proforoncias do Ios consumidoros y Ia inlroduccin do nuovas formas
do salisfacorIas, cambios quo so lan acoIorado con Ia gIobaIizacin do
Ios morcados y Ia oIovacin doI ingroso. LI xilo omprosariaI dopondo do
manora cruciaI do Ia capacidad do adaplarso a nuovas roaIidados. Lslo
supono aprondizajo conlinuo on Ias omprosas y oI lojido produclivo.
Todo procoso do adaplacin impIica innovacin on maloriaIos, procosos,
produclos, formas do organizacin y comorciaIizacin. Ln Ia vanguardia
omprosariaI, oI xilo osl condicionado por Ia capacidad do anliciparso
a Ios cambios, modianlo Ia concopcin o inlroduccin do locnoIogas y
produclos a vocos radicaImonlo nuovos.
Ia capacidad do adaplarso o innovar so poloncia por modio
do Ia arlicuIacin con inslilucionos do aprondizajo y produccin do
conocimionlos. Como so vio, laI os oI propsilo do divorsos inslrumonlos,
como Ios do arlicuIacin con oI sisloma do invosligacin cionlhca y
locnoIgica y con oI sisloma do formacin do rocursos lumanos, do
capilaI do riosgo, do apoyo aI aprondizajo y Ia innovacin a lravs do
aclividados do asosoramionlo, consuIlora y asisloncia lcnica.
Como oxporioncia on oslo sonlido moroco moncionarso oI
Irograma Rod CoIombia Compilo, inicialiva on quo so laco lincapi on
oI apoyo a proyoclos y accionos quo omanan do procosos do arlicuIacin
oslralgica y do coordinacin inslilucionaI, aunquo so liono provislo
18
Ln Ios programas do agIomoracionos produclivas IocaIos puoslos on prclica on dos
municipios doI oslado do Coar, roforidos a Ia crianza do ganado ovino y caprino, so da
on promodio una roIacin do 1 profosionaI o lcnico por cada 1O producloros, sin conlar
con oI porsonaI adminislralivo doI SLBRAL.
15O CLIAI
oslabIocor uIloriormonlo una rod para Ia goslin doI conocimionlo.
19
Diclo brovomonlo, con Ia Rod so prolondo onconlrar soIucin a Ios
oslranguIamionlos lradicionaIos dorivados do Ia oscasa capacidad do
arlicuIacin donlro doI Lslado, do Ia faIla do concorlacin, Ia improcisin
on Ias rogIas do juogo y Ia ausoncia do prclicas do ovaIuacin y
soguimionlo, ospochcamonlo on Io quo conciorno a compolilividad.
Do osa manora so croaron rodos ospociaIizadas, quo doban ocuparso
do Ios oclo facloros do compolilividad anaIizados on oI Ioro Lconmico
MundiaI do 1999. Ia coordinacin do Ias rodos rocay iniciaImonlo on Ia
Irosidoncia do Ia RopubIica, oI Doparlamonlo NacionaI do IIanoacin y
oI Minislorio do Comorcio Lxlorior, poro dospus quod onloramonlo a
cargo do oslo uIlimo. Iara cada rod so idonlihcaron grupos do lrabajo y
proyoclos oslralgicos priorilarios.
Ias rodos lan ido ganando compIojidad do modo graduaI. Con Ias
primoras so porsoguan soIo hnos do informacin, a objolo do lomoIogar
Ios conocimionlos y abrir ospacios para oI soguimionlo do Ios proyoclos,
dospus so pas a rodos orionladas aI aprondizajo y Ia inlroduccin do
facloros corroclivos, y so liono ponsado IIogar, on una olapa poslorior, a Ia
formacin do rodos oslralgicas.
LI programa porlinonlo so prosonl on fobroro do 2OOO, duranlo oI
II Lncuonlro do Compolilividad y Iroduclividad, como oI inslrumonlo
ms idnoo para soIucionar Ios probIomas prosonlos on oI onlorno
omprosariaI. Ia Rod osl compuosla por un nodo labiIilador, rodos
ospociaIizadas, comils rogionaIos do asosoramionlo on comorcio oxlorior
y convonios do compolilividad. Iuo concobida como una lorramionla
locnoIgica quo pormilira Ia inloraccin y oI ujo do informacin onlro
oslas inslancias y doms acloros quo Ia inlogran. Con oIIo so prolonda
consoIidar pauIalinamonlo una lrama para Ia goslin doI conocimionlo,
quo abriora ospacios do rooxin y aprondizajo y pormiliora inlorcambiar
oxporioncias ospociaImonlo Ias roforidas a inicialivas oxilosas, lonor
accoso a prclicas plimas y conlar con indicadoros do su goslin, lodo
rospaIdado por oI uso do lcnicas informlicas.
19
Cabo nolar quo Ia poIlica doI Gobiorno do CoIombia on maloria do produclividad y
compolilividad on oI pIano nacionaI os una do Ias ms oslrucluradas do Ia rogin, y on
muclos pasos Ialinoamoricanos so Ia loma como roforoncia. LI punlo do parlida do Ia Rod
fuo una malriz on quo so idonlificaban Ias onlidados doI gobiorno nacionaI oncargadas
do Ias 161 variabIos quo consliluyon Ios 8 facloros do compolilividad anaIizados on oI
Ioro Lconmico MundiaI (1999). Ln dicla malriz so dofinioron prioridados sobro Ia baso
doI numoro do vocos quo cada probIoma laba sido moncionado on laIIoros y oncuoslas
roaIizados por oI Minislorio do Comorcio Lxlorior, y so IIog a Ia concIusin do quo oI
lrabajo on rodos ora oI osquoma ms convonionlo.
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 151
No obslanlo, lasla Ia focla so la adoplado un osquoma baslanlo
conlraIizado y oI ojo principaI do inloraccin onlro sus diforonlos
dimonsionos os un porlaI do inlorcambio do informacin on Inlornol (Rod
CoIombia Compilo, 2OO4). Ios miombros do Ias rodos ospociaIizadas y
Ios convonios rogionaIos do compolilividad oxporladora no lan uliIizado
aun Ias lorramionlas oIoclrnicas, Ios foros y doms inslrumonlos
puoslos a su disposicin, fundamonlaImonlo porquo su manojo roquioro
capacilacin y una nuova cuIlura. Adoms, dobido a Ia inmaduroz acluaI
do Ias inslancias do Ia rod, so nocosilara conlar, aI monos lomporaImonlo,
con Ios ohcios do un adminislrador para conlroIar oI dosompoo y
rospondor Ias soIiciludos quo so oIovan a Ios oncargados doI programa.
D. EI roI de Ios actores cIave en Ias iniciativas de
articuIacin
A conlinuacin so oxpIora oI papoI do Ios principaIos agonlos do Ias
inicialivas do arlicuIacin (vaso oI voclor 5 doI cuadro VI.1). So incIuyon
aIgunos ojompIos roforidos a gobiornos y organismos inlornacionaIos.
1. Iniciativas privadas individuaIes
LI xilo do Ias inicialivas conjunlas suoIo dopondor do omprosarios
individuaIos quo concibon o ponon on prclica mocanismos do arlicuIacin.
Como so la diclo, on Ia gnosis do casi lodas Ias agIomoracionos doslaca
Ia Iabor do omprondodoros visionarios, quo incursionaron on nuovas
aclividados, fundaron comunidados, croaron asociacionos, oscuoIas y
conlros do invosligacin. Son individuos innovadoros, compromolidos
con oI dosarroIIo oconmico y sociaI do Ia IocaIidad, y muclos do oIIos
lan dosompoado, on aIgun momonlo, cargos do gobiorno. Como so dijo
on oI capluIo V, podra IIamrsoIos Idoros produclivos.
Buon numoro do oslos omprosarios omigraron do Luropa, oI Orionlo
Modio y olras rogionos a Amrica Ialina y oI Caribo, adondo lrajoron
oxporioncia, conlaclos y conocimionlos sobro dolorminadas aclividados.
Lso Ios pormili doscubrir oporlunidados comorciaIos y concobir
mocanismos do accin conjunla. Sin ombargo, no lodo su dosompoo la
sido posilivo: a vocos sus omprondimionlos doslruyoron comunidados
y agIomoracionos, vuInorando sociaI y oconmicamonlo a grupos do
Ia pobIacin. Ls Ia olra cara do Ia coIonizacin y Ia modornizacin doI
conlinonlo, on quo lanlas dihcuIlados lan obslacuIizado Ia concopcin
doI bion comun y do una visin oslralgica comparlida acorca do Ia forma
do conslruir oI fuluro.
152 CLIAI
Ln Ia dcada do 199O surgioron omprosarios dodicados unica y
ospochcamonlo a mojorar Ia arlicuIacin do olros nogocios, puos, dado
quo Ia coordinacin arrojaba bonohcios pubIicos y privados, doba sor una
aclividad ronlabIo, siompro y cuando oI organizador pudiora apropiarso
do una parlo do Ias ganancias rosuIlanlos. Lsla modaIidad la adoplado
divorsas formas. Ln Ios Lslados Inidos y Luropa, por ojompIo, oxislon
grandos omprosas do consuIlora, como McKinsoy y Irico Walorlouso, quo
ofrocon sorvicios gonoraIos do arlicuIacin y coordinacin omprosariaI.
Hay lambin omprosas ms ospociaIizadas, como Monilor Company,
Nallan Associalos o ICIconsuIling. Io mismo ocurro on Amrica Ialina,
parlicuIarmonlo on Ios pasos grandos (voso oI cuadro VI.2). Tambin
lay muIlilud do consuIloros indopondionlos, onlro Ios cuaIos cabo
dislinguir Ios quo inlorvionon diroclamonlo on Ia conslilucin do rodos y
olras formas do arlicuIacin, con rosponsabiIidados diroclas on oI disoo
y goslin do Ios pIanos coIoclivos, Ios IIamados consuIloros arlicuIadoros
cuyo ojompIo ms cIaro os oI do Ios goronlos do Ios proyoclos
asocialivos do fomonlo (IROIO) do CliIo, y Ios quo proslan sorvicios
compIomonlarios do asisloncia lcnica para Ia mojora do aquoIIas fasos o
funcionos doI procoso produclivo u organizacionaI quo roquioron ajuslos
on funcin doI lrabajo conjunlo.
20
Ciorlos omprosarios so ospociaIizan on sorvicios do inlormodiacin,
oslo os, oIaboran y dislribuyon informacin y conocimionlos sobro
produclos y morcados ospochcos. Ior ojompIo, abron porlaIos on Inlornol
o oslabIocon sislomas do conoxin dirocla onlro un conjunlo do omprosas,
quo pormilon mojorar Ia ohcioncia, Ia produclividad y Ia capacidad do
aprondizajo do loda Ia conhguracin producliva.
2. Iniciativas conjuntas
LI dosarroIIo oconmico so basa on Ia inloraccin onlro agonlos y su
arlicuIacin on accionos conjunlas. Ln Amrica Ialina, Ias modaIidados
corrospondionlos rogislraron un cambio profundo on Ia dcada do
199O, quo guarda roIacin con una sorio do modihcacionos gonoraIos
doI morcado inlorno aporlura aI oxlorior, lransformacin doI marco
roguIador, inlogracin a Ios morcados mundiaIos o inlonsihcacin do Ia
compoloncia y doI conloxlo poIlico o inslilucionaI, cambio quo luvo su
mxima oxprosin on oI rolorno a Ia domocracia.
20
Ior ojompIo, consuIloros quo apoyan Ia impIanlacin do programas do caIidad o
quo inlorvionon on Ia mojora doI disoo do pIanla do Ias omprosas quo parlicipan on
proyoclos asocialivos (Dini, 2OO4).
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 153
Ias asociacionos omprosariaIos son, onlro olras cosas, mocanismos
do coIaboracin para rosoIvor probIomas coIoclivos. Duranlo Ia olapa
do suslilucin do imporlacionos, sirvioron principaImonlo como canaI
do comunicacin con Ias auloridados, poro, con oI cambio do conloxlo
oconmico do Ios aos oclonla, muclas so roorionlaron lacia olras
funcionos y abordaron probIomas propios do Ia arlicuIacin nocosaria
para oI aprondizajo omprosariaI.
21 22
Ln Ios aos novonla surgioron, adoms, mocanismos novodosos
do asociacin omprosariaI. LI Movimionlo BrasiI Compolilivo os
una asociacin lpica do Ia poca acluaI, roconocida por oI gobiorno
fodoraI como organizacin do Ia sociodad civiI do inlors pubIico.
Ior su inlormodio so impuIsa un programa do accin coIocliva on pos
doI aprondizajo y oI mojoramionlo do Ia compolilividad do muIlipIos
omprosas, dislribuidas on socloros, cadonas produclivas, rodos, rogionos
y congIomorados (BrasiIcompolilivo.com, s/f).
Tambin so lan dosarroIIado, aunquo do modo monos osponlnoo,
muclas inicialivas conjunlas quo cuIminan on una rod omprosariaI.
Ln oslas inlorvionon, onlro olros, profosionaIos do inslilucionos
labiIiladoras o puonlo, como Ias unidados do vincuIacin locnoIgica
doI Iondo TocnoIgico Argonlino (IONTAR), Ios agonlos do fomonlo
do CliIo y Ios vincuIadoros do Mxico.
23
Lslas onlidados cuonlan con
profosionaIos ospociaIizados on Ia promocin do rodos y do aclividados
do coordinacin donlro do grupos omprosariaIos, lambin on oI mbilo
IocaI. Lnlro oIIas puodon moncionarso oI Sorvicio BrasiIoo do Apoyo
a Ias Micro y Ioquoas Lmprosas (SLBRAL), Ia CORIO, on CliIo, y Ia
omprosa NacionaI Iinanciora S.N.C. (NAIIN), do Mxico (Dini, 2OO4).
Ln Ia dcada do 199O so pusioron on marcla on Ia rogin muIlipIos
programas, dirocla o indiroclamonlo vincuIados a Ia arlicuIacin onlro
omprosas, rodos y sislomas produclivos IocaIos, on Ios quo so uliIizaron
divorsos inslrumonlos, on ospociaI subvoncionos y apoyo lcnico para Ia
conslilucin do osquomas asocialivos. Lsla uIlima, quo fuo probabIomonlo
Ia aclividad do fomonlo ms novodosa do Ia dcada pasada, apunlaba
on Io osonciaI a fomonlar Ia conhanza onlro omprosarios indopondionlos,
modianlo accionos oncaminadas a sonsibiIizar, promovor oI diIogo,
arbilrar coniclos y disoar proyoclos mancomunados. Sin ombargo, si
bion on aIgunas inicialivas como Ias corrospondionlos a Ios proyoclos
21
Iara un anIisis do Ia adaplacin do Ios gromios agropocuarios, vaso Iorras (2OOO).
22
Ior ojompIo, Ias cmaras do comorcio do CoIombia osln onlro Ias ms aclivas do Ia
rogin on Io concornionlo a dosarroIIo do mocanismos do inlorvoncin on Ia dinmica do
Ias agIomoracionos.
23
Vaso Agoncia NacionaI do Iromocin Cionlfica y TocnoIgica (1997).
154 CLIAI
asocialivos do fomonlo (IROIO) do CliIo y Ias agIomoracionos do
BrasiI oslos procosos ocupan un Iugar conlraI, on olras lan sido dojados
a Ia invonliva do Ios omprosarios. Sogun Ia imporlancia concodida
aI oslabIocimionlo do roIacionos do conhanza, puodon dislinguirso
divorsas modaIidados do inlorvoncin, do diforonlo coslo y grado do
compIojidad inslilucionaI. DoI anIisis so dosprondo quo lodos Ios
procosos do conslruccin do rodos omprosariaIos son Ionlos y compIojos,
como Io os oI camino para croar un sisloma inslilucionaI do apoyo do
oslas aclividados. Tambin puodo ahrmarso quo oI dosarroIIo do vonlajas
compolilivas basadas on sislomas ohcionlos do roIacionos roquioro un
Iargo procoso do aprondizajo, quo sor lanlo ms arduo cuanlo monor soa
oI grado do conhanza oxislonlo onlro Ios omprosarios y ms profunda Ia
lransformacin a quo so aspira.
Ia mayora do oslos programas lan sido disoados y puoslos
on prclica on oI conloxlo do un nuovo onfoquo do poIlica, cuyos
principios cIavo son: orionlacin a Ia domanda omprosariaI, soparacin
do funcionos onlro inslilucionos pubIicas y privadas, doIogacin do Ias
laroas oporalivas do Ias primoras on Ias sogundas, y oslabIocimionlo do
roIacionos do morcado onlro Ios dislinlos acloros. Ia adlosin a oslos
principios favoroci ciorla somojanza on oI disoo do Ios programas y
baslanlo uniformidad on su oporaloria. Ln gonoraI, so obsorva una
parlicipacin crocionlo doI soclor privado, Io quo la pormilido ampIiar Ia
coborlura y oIovar Ia ohcioncia do Ias poIlicas do apoyo iguaI voIumon
do sorvicios a monor coslo para Ios procosos ms simpIos. No obslanlo,
Ias funcionos quo roquioron conocimionlos y labiIidados profosionaIos
do nivoI ms aIlo so roaIizan por modio do una inlonsa coIaboracin onlro
onlidados privadas y pubIicas. Ln ofoclo, Ia compIojidad do Ios procosos
la puoslo do manihoslo Ios Imilos do Ios principios oporalivos basados
unica o osonciaImonlo on oI soclor privado. Ior Io lanlo, os improscindibIo
dosarroIIar Ias capacidados do Ias inslilucionos pubIicas, a hn do ovaIuar
Ios rosuIlados parciaIos doI procoso y rolroaIimonlar conslanlomonlo oI
sisloma (Dini, 2OO4).
Ln Amrica Ialina so la incursionado on oI campo do Ia inloraccin
y oI aprondizajo omprosariaIos a parlir do oslabIocimionlos do oducacin
suporior, loclo quo osl asociado a Ia croacin do univorsidados privadas
y do univorsidados con vocacin IocaI o subnacionaI, varias do Ias cuaIos
fuoron concobidas y hnanciadas por grupos privados. Ias roIacionos so
lan dado on varios pIanos: por oI compromiso do Ias univorsidados con
oI dosarroIIo do Ia aclividad omprosariaI, por oI lrabajo do numorosos
profosoros quo, por propia inicialiva, dan cIasos, invosligan u ofrocon
consuIloras aI rospoclo, y, por uIlimo, gracias aI onlusiasmo do aIgunos
osludianlos, quo lan consoguido ponor oI loma on oI programa do
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 155
univorsidados, organizacionos omprosariaIos o inslilucionos pubIicas
IocaIos (vaso oI cuadro VI.2).
24
Ln oI cuadro 1 doI anoxo so consignan olras inicialivas on oslo
sonlido, ordonadas osla voz por lipo do arlicuIacin y pas. Si bion no so
prolondi, ni con muclo, una onumoracin oxlausliva, Ios anlocodonlos
rogislrados on oI cuadro pormilon conjolurar quo, a comionzos do 2OO5,
Ias inicialivas do arlicuIacin do cadonas oran ms frocuonlos quo Ias
roforidas a agIomoracionos produclivas, aunquo no dobo oIvidarso Io
difusa quo suoIo sor Ia Inoa divisoria onlro ambas.
24
Cabo doslacar, on oslo sonlido, quo on CliIo so organiz un sominario sobro oslas malorias
a inslancias do lros osludianlos do Ia Inivorsidad CalIica doI Norlo, sodo Coquimbo.
Ln oI oncuonlro, donominado AgIomoracionos produclivas: on busca doI dosarroIIo
IocaI y Ia conslruccin do lorrilorios compolilivos o innovadoros (19 do noviombro do
2OO4), parliciparon, onlro olros, varios invosligadoros do Ia CLIAI.
Cuadro VI.2
AMRICA LATINA: EJEMPLOS DE INICIATIVAS DE ARTICULACIN
Iniciativas
de gestin y
promocin de
articuIacin
Plurinacionales
Nacionales
Locales
Acadmicas
Nombres
Programa Andino de Competitividad
Programas de Competitividad en
Bolivia, Colombia, Ecuador, El Salvador,
Guatemala, Honduras, Nicaragua,
Panam, Per y Repblica Dominicana
Vortais para os arranjos produtivos locais
Programas para la Competitividad
Empresas Integradoras
PROFO
Red Colombia Compite
Venezuela Innovadora
Tabasco en Accin
Consejo Regional de Competitividad
de Bogot y Cundinamarca
Consejo Estatal de Productividad y
Competitividad en distintos Estados
de la Repblica Mxicana
Pesquisa en Cadeias Productivas
Centro de Calidad y Productividad
Centro de Competitividad Empresarial
Institucin
Corporacin Andina de Fomento
Varias
Programa Prossiga, Ministerio
de Ciencia y Tecnologa, Brasil
Secretara de Economa, Mxico
CORFO
Venezuela Innovadora
UFRJ
CLACDS
Universidad Javeriana, Cali
PUCE Ecuador
(contina)
156 CLIAI
Iniciativas
de gestin y
promocin de
articuIacin
Asociaciones
Empresariales
Alianzas pblico-
privadas ad hoc
Iniciativas
asociativas
especfcas
de clusters
Iniciativas
comerciales
Iniciativas
impulsadas por
organismos
internacionales
Nombres
Cresce Minas, Brasil
Comit Nacional de Productividad
e Innovacin Tecnolgica,
AC (COMPITE), Mxico
Centro para el Desarrollo Sustentable
y Competitividad del Tucumn
Movimiento Brasil Competitivo
Movimiento Colombiano de Productividad
Centro Nacional de
Productividad, Colombia
Fondo para la Investigacin y
Mejoramiento de la Productividad,
(FIM-Productividad), Venezuela
Programa Estratgico
Forestal Mxico 2025
Centro Regional de Competitividad
Empresarial, Mxico
Geranegocio, Brasil
AL-Invest, Eurocentros
Apoyo a Programas Nacionales
de Competitividad
CADIAC
EMPRETEC
Institucin
FIEMG, Cmara de Comercio
Alianza de Cmaras
Empresariales y consultores
Fundacin del Tucumn,
Argentina
Centro de Ciencia y
Tecnologa de Antioquia
Comisin Nacional Forestal
Unin Europea,
ONUDI, BM, BID,
IICA, UNCTAD
Cuadro VI.2 (conclusin)
Fuonto: Pudol Buitolaar, "Dosarrollo omprosarial y onoadonamionto produotivo", soptiombro do 2003,
inodito
Nota: PPOFO: Programas asooiativos do omonto (Cnilo), COMPTE: Comito Naoional do Produotividad
o nnovaoion Toonologioa (Moxioo), AL-NvEST: Programa maroo do oooporaoion industrial y omonto
do las invorsionos, CADAC: Cadonas y Dialogo para la Aooion, EMPPETEC: Programa do oapaoitaoion
omprosarial, COPFO: Corporaoion do Fomonto do la Produooion (Cnilo), UFPJ: Univorsidad Fodoral do
P|o do Janoiro, CLACDS: Contro Latinoamorioano do Compotitividad y Dosarrollo Sustontablo, PUCE:
Pontihoia Univorsidad Catolioa do Eouador, FEMG: Fodoraoion do ndustrias dol Estado do Minas Gorais,
ONUD: Organizaoion do las Naoionos Unidas para ol Dosarrollo ndustrial, BD: Banoo ntoramorioano do
Dosarrollo, CA: nstituto ntoramorioano do Cooporaoion para la Agrioultura, UNCTAD: Conoronoia do
las Naoionos Unidas sobro Comoroio y Dosarrollo.
E. BaIance de Ias iniciativas de articuIacin
productiva
Ias agIomoracionos do Amrica Ialina y oI Caribo dihoron do
Ias oxislonlos on rogionos ms dosarroIIadas a causa, osonciaImonlo, do
Ia lolorogonoidad do Ias omprosas, Ia roIaliva simpIicidad do procosos
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 157
o produclos y Ia faso ovoIuliva on quo so oncuonlran. Ln Ia rogin lay
congIomorados on loda Ia gama do siluacionos y olapas posibIos, y on
muclos do oIIos provaIoco una oslruclura bipoIar y lasla muIlipoIar, os
docir, convivon omprosas minuscuIas con olras do gran lamao, disparos
lambin on Io roIalivo a propiodad: privadas nacionaIos, pubIicas,
subsidiarias do lransnacionaIos. Adoms, prodominan Ias agIomoracionos
dodicadas a produclos y funcionos simpIos, o aquoIIas quo lionon una
vonlaja naluraI o lorodada asociada a rocursos naluraIos, sorvicios y
produclos do consumo masivo on oI morcado inlorno o a procosos do
onsambIo dopondionlos do cadonas gIobaIos do produccin.
Ia arlicuIacin do Ias poIlicas do dosarroIIo produclivo y Ia doI
lojido produclivo mismo son procosos do Iargo pIazo. Aunquo muclo
so la avanzado on Ia rogin a oslo rospoclo, on Ios uIlimos 15 aos so
la podido comprobar cun compIoja os Ia conslruccin do oconomas
abiorlas y oxilosas. Ina do Ias dihcuIlados con quo so lopa Ia poIlica
pubIica os quo lay quo acluar simuIlnoamonlo on varios fronlos a Ia
voz: oslimuIar oI procoso do pruoba y orror quo conduco a Ia gnosis
do nuovas aclividados, croar Ias condicionos para oI crocimionlo do Ias
agIomoracionos incipionlos, acompaar a Ias ya maduras on sus fasos do
inlornacionaIizacin y rocomposicin, alondor a Ias quo osln on rolrocoso
o lan coIapsado. Do aII quo Io osonciaI no soa lanlo Ia oslralogia adocuada
doI momonlo, sino disponor do un ampIio ospoclro do oslralogias oxibIos,
sin caor por oIIo on Ia disporsin o Ia dosarlicuIacin. AIgo do oso so la
Iogrado, puos lacia hnos do Ios aos novonla so laba inlonsihcado do
modo considorabIo oI compromiso do Ias inslilucionos do dosarroIIo y Ias
auloridados con oI fomonlo do Ia compolilividad sislmica y Ia promocin
do osquomas asocialivos (Dini, 2OO4).
Aspoclo conlraI do Ias nuovas poIlicas do dosarroIIo produclivo la
sido Ia oslralogia compoliliva.
25
Aunquo osla porlonoco on rigor aI mbilo
do Ia inicialiva privada, Ia oxporioncia la domoslrado Ia imporlancia do
Ia vincuIacin no soIo onlro omprosas, sino onlro oslas y su onlorno do
inslilucionos pubIicas, acadmicas y no gubornamonlaIos do apoyo. Iara
lonor xilo on morcados abiorlos, os prociso quo cada omprosario cuonlo
con una oslralogia compoliliva, quo osla so inscriba on Ia oslralogia do Ias
omprosas do Ia cadona y, lambin, do Ia agIomoracin on quo osl insorlo
y, adoms, quo osl arlicuIada con Ias poIlicas do Ias divorsas onlidados
quo inlorvionon on oIIa.
25
Como osl diclo, Ia oslralogia compoliliva os aquoIIa con quo Ios omprosarios docidon a
qu morcados dirigirso, a parlir do qu vonlajas compolilivas, cmo manlonorso on oIIos
o cmo inlroducir innovacionos quo Ios pormilan consliluirso on Idoros mundiaIos.
158 CLIAI
Ln Io quo conciorno a Ias pymo, Ias municipaIidados lan
dosompoado un roI on oI dosarroIIo do proyoclos coIoclivos, aunquo la
sido on Io osonciaI un papoI pasivo, puos si bion so la proslado aloncin a
sus domandas, Ias poIlicas no lan cumpIido una funcin parlicuIarmonlo
orionladora fronlo a Ios probIomas doI soclor. Ia pasividad so dobo, onlro
olras cosas, a Ia insuhcionlo capacidad lcnica do Ios gobiornos IocaIos.
26
Lslo consliluyo un obslcuIo para Ia consoIidacin do oxporioncias do
arlicuIacin producliva, procisamonlo porquo faIla un compononlo, oI
gobiorno IocaI, quo la sido un faclor do xilo on Ios pasos dosarroIIados,
ospociaImonlo on Luropa (Slumpo, 2OO4).
A conlinuacin so prosonla un baIanco do Ias inicialivas do
arlicuIacin omprondidas on Amrica Ialina.
i) Hay una crocionlo incorporacin do Ias variabIos lorriloriaIos
y IocaIos on oI fomonlo produclivo, impuIsada on parlo por Ios propios
gobiornos IocaIos, dobido aI convoncimionlo do quo, con un onfoquo
lorriloriaI, so aconluar Ia coordinacin do Ios programas y oslos londrn
mayor ohcacia y una orionlacin oslralgica y sislmica. Sin ombargo,
subsislo una gran disporsin: muclas vocos Ias inicialivas so suporponon,
Io quo os domoslralivo do Ias dihcuIlados quo provaIocon on oI mbilo do
coordinacin do Ias poIlicas.
ii) LI procoso la lonido Iugar poso a Ias dohcioncias do Ias
inslilucionos IocaIos y su inoxporioncia on dosarroIIo produclivo. Ln
Ia dcada do 199O so croaron numorosos inslrumonlos do fomonlo
produclivo IocaI, quo probabIomonlo so rooslruclurarn y fusionarn on
Ios prximos aos, on busca do mayor profosionaIismo y caIidad on Ios
sorvicios. LI loclo do quo Ios rosuIlados no soan somolidos a ovaIuacin
dihcuIla Ia laroa do anaIizar do modo ms oxlauslivo Ias ovonluaIos
vonlajas do Ias inicialivas IocaIos por sobro Ios inslrumonlos do ndoIo
nacionaI.
iii) Ios programas o inslrumonlos no siompro cuonlan con Ios
rocursos hnancioros nocosarios. Ln aIgunos pasos, Ios pIanos do gobiorno
parocon no pasar do Ias buonas inloncionos, puos Ia docIarada prioridad
concodida aI dosarroIIo produclivo IocaI no so rooja do manora condigna
on Ias asignacionos doI prosupuoslo nacionaI. Ina forma do subsanar oI
probIoma, aI monos parciaImonlo, consislo on acudir aI soclor privado y
Ios organismos inlornacionaIos do crdilo como fuonlos compIomonlarias
do rocursos hnancioros, onfoquo quo la dado buonos rosuIlados on
aIgunos pasos.
26
Sogun dalos do Siorra (1998), a modiados do Ios aos novonla, doI lolaI do 14.465
municipios quo laba on Ia rogin, 3O lonan monos do 5.OOO labilanlos. LIIo laco muy
probabIo Ia faIla do capacidados y do masa crlica on casi lodos Ios pIanos, ospociaImonlo
on oI doI gobiorno IocaI.
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 159
iv) LI fomonlo produclivo on oI mbilo IocaI goza do crocionlo
Iogilimidad pubIica, poro oI compromiso do Ios gobiornos con Ios
procosos do dosconlraIizacin os aun Iimilado. Sin un compromiso
duradoro, oI osfuorzo aisIado do Ias IocaIidados no sor suhcionlo para Ia
impIanlacin do oslralogias quo ojorzan impaclo on oI lorrilorio mismo y
muclo monos on oI pIano nacionaI (CLIAI, 2OO4).
Como so dijo, on Ios uIlimos aos so lan organizado on Amrica
Ialina conlonaros do inicialivas londionlos a mojorar Ia capacidad do
arlicuIacin oslralgica do Ios agonlos oconmicos, ospociaImonlo do
aquoIIos inlorosados on oIovar Ia produclividad do dolorminada aclividad
on un Iugar googrhco dado. Y aunquo oslas lan sido, on gonoraI, poco
osludiadas, os posibIo lacor Ias siguionlos considoracionos:
i) Ias inicialivas funcionan mojor on Ia modida on quo so onfocan
lacia un probIoma o una oporlunidad porcibidos por un grupo numoroso
do inlorosados, quo no puodon onfronlarso o aprovoclarso con oI lrabajo
aisIado do una soIa porsona, omprosa u organizacin. Ias inicialivas
liondon a oslancarso cuando no nacon do Ios diroclamonlo inlorosados,
sino do disposicionos lomadas on Ias inslancias suporioros, y Io mismo
ocurro cuando su puosla on marcla so diIala a Ia ospora do osludios
acuciosos y acabados acorca do sus condicionos y oxpoclalivas.
ii) Ia soIucin doI probIoma porcibido os rosuIlado do procosos do
pIanihcacin parlicipaliva, una voz ms, Ias inicialivas quo nacon dosdo
Io aIlo suoIon quodarso on soIucionos punluaIos do corlo aIionlo.
iii) Ms imporlanlo quo Ia caIidad do Ia soIucin o do Ia inicialiva
os Ia caIidad doI procoso. Ln Ia modida on quo oslo soa abiorlo, no
oxcIuyonlo y lransparonlo, puodo convorlirso on fuonlo do un aprondizajo
quo pormilir oI mojoramionlo uIlorior do Ias inicialivas.
iv) Ios inlorosados dobon lacor suyos oslos proyoclos y
dosarroIIarIos bajo su propia conduccin. AquoIIas inicialivas impuIsadas
principaImonlo por inslilucionos do hnanciamionlo o consuIloros
oxlornos suoIon no sor soslonibIos on oI liompo.
v) InvariabIomonlo, Ios proyoclos ms oxilosos son aquoIIos IIovados
a cabo por acloros cuyos inlorosos y objolivos son inlordopondionlos, os
docir, surgon do una visin oslralgica comun y una idonlidad coIocliva.
Ios procosos suponon un aIlo nivoI do goslin y no os fciI
roproducir un modoIo quo la dado rosuIlado on olro conloxlo. Ia
capacidad do conducir procosos do pIanihcacin oslralgica parlicipaliva
os un arlo no lolaImonlo comprondido aun on oI pIano racionaI, puos
dopondo, incIuso on gran modida, do aspoclos subjolivos quo incidon
on Ia inloraccin do Ios individuos, principaImonlo onlro Ios Idoros
(CLIAI, 2OO4).
16O CLIAI
BibIiografa
Agoncia NacionaI do Iromocin Cionlhca y TocnoIgica (1997), ManuaI do
oporacionos doI IONTAR, Buonos Airos, Socrolara do Cioncia, TocnoIoga
o Innovacin Iroducliva (SLCYT)/Iondo TocnoIgico Argonlino (IONTAR),
oclubro.
AIlonburg, TiIman y }org Moyor-Slramor (1999), Hov lo promolo cIuslors: poIicy
oxporioncos from Ialin Amorica, World Dcoclopmcnl, sopliombro.
BrasiIcompolilivo.com (s/f) |on Inoa] <lllp://vvv.brasiIcompolilivo.com>.
BuiloIaar, RudoIf (2OO3), DosarroIIo omprosariaI y oncadonamionlo produclivo,
sopliombro, indilo.
CoIis Araya, Ricardo (2OO3) |on Inoa] Goslin lorriloriaI. In nuovo onfoquo para
un buon gobiorno, <lllp://vvv.Iaaraucania.cI/documonlos>.
CLIAI (Comisin Lconmica para Amrica Ialina y oI Caribo) (2OO4), Dcsarrollo
produclioo cn cconomias abicrlas (IC/G.2234), Sanliago do CliIo.
____ (2OO2), Idonlihcacin y anIisis do oporlunidados do invorsin para Ia Rogin
do Aysn, scric Gcslion publica, N 26 (IC/I.1745-I/L), Sanliago do CliIo,
diciombro. IubIicacin do Ias Nacionos Inidas, N do vonla: S.O2.II.G.57.
____ (199O), Transformacin producliva con oquidad: Ia laroa priorilaria doI
dosarroIIo do Amrica Ialina y oI Caribo on Ios aos novonla, Iibros dc la
CIPAI, N 25 (IC/G.16O1-I), Sanliago do CliIo. IubIicacin do Ias Nacionos
Inidas, N do vonla: S.9O.II.G.6.
Condo, A. (2OO2), Ia oxporioncia do CIACDS con proyoclos cIuslor, indilo.
Dini, Marco (2OO4), Irogramas do fomonlo a Ia arlicuIacin producliva
Lxporioncias on Amrica Ialina on Ios aos novonla, Pcqucnas q mcdianas
cmprcsas q cfcicncia colcclioa. Isludios dc casos cn Amcrica Ialina, Marco Dini y
Giovanni Slumpo (coords.), Mxico, D.I., Comisin Lconmica para Amrica
Ialina y oI Caribo (CLIAI)/SigIo Voinlo, sopliombro.
Dini, Marco y Giovanni Slumpo (2OO4), Pcqucnas q mcdianas cmprcsas q cfcicncia
colcclioa. Isludios dc casos cn Amcrica Ialina, Mxico, D.I., Comisin Lconmica
para Amrica Ialina y oI Caribo (CLIAI)/SigIo XXI Ldiloros.
Dirvon, Marlino (2OO1), CompIojos produclivos, aporlura y disoIucin do cadonas,
Apcrlura cconomica q (dcscncadcnamicnlos produclioos Rccxioncs sobrc cl
complcjo laclcos cn Amcrica Ialina, Iibros dc la CIPAI, N 61 (IC/G.2122-I/
L), Sanliago do CliIo, Comisin Lconmica para Amrica Ialina y oI Caribo
(CLIAI), juIio. IubIicacin do Ias Nacionos Inidas, N do vonla: S.O1.II.G.23.
Lnrigll, M. (2OO1), RogionaI CIuslors: Wlal vo knov and vlal vo slouId
knov, documonlo proparado para KioI Inslilulo InlornalionaI Workslop on
Innovalion CIuslors and InlorrogionaI Compolilion, noviombro.
IajnzyIbor, Iornando (199O), InduslriaIizacin on Amrica Ialina: do Ia caja
nogra aI casiIIoro vaco: comparacin do palronos conlompornoos do
induslriaIizacin, Cuadcrnos dc la CIPAI, N 6O (IC/G.1534/Rov.1-I),
Sanliago do CliIo, Comisin Lconmica para Amrica Ialina y oI Caribo
(CLIAI). IubIicacin do Ias Nacionos Inidas, N do vonla: S.89.II.G.5.
IaIaboIIa, GonzaIo (1999): Ios 1OO CliIo, Sanliago do CliIo, Comisin Lconmica
para Amrica Ialina y oI Caribo (CLIAI), indilo.
Gobiorno rogionaI doI BoBo (s/f) |on Inoa] < lllp://vvv.gorobiobio.cI/>.
Hirsclman, AIborl (197O), Ixil, Voicc and Ioqallq. Rcsponscs lo dcclinc in frms,
organizalions and slalcs, Harvard Inivorsily Iross, Cambridgo, Massaclusolls.
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 161
IICA (Inslilulo Inloramoricano do Cooporacin para Ia AgricuIlura) (s/f) |on
Inoa] CADIAC: Cadonas y diIogo para Ia accin <lllp://vvv.iica.inl/
comuniica/n_3/ospanoI/x_cadiac.llm>.
KjoIIorslrom, Mnica (2OO4), Inlogracin do omprosas camposinas on CliIo:
un anIisis do Ios inconlivos a Ia arlicuIacin lorizonlaI onlro poquoos
producloros on Ios rubros mioI, borrios y vino, Comisin Lconmica para
Amrica Ialina y oI Caribo (CLIAI)/Inslilulo do DosarroIIo Agropocuario
(INDAI), onoro, indilo.
Nooloboom, Barl (2OOO), Icarning and innooalion in organizalions and cconomics,
Oxford Inivorsily Iross.
IDT BioBio (Irograma do DosarroIIo TorriloriaI Gobiorno RogionaI - Rogin doI
Biobo) (s/f) |on Inoa] <vvv.pdlbiobio.cI>.
Iorras Marlnoz, }os Ignacio (2OOO), Roformas LslrucluraIos do Morcado,
InslilucionaIidad y DiIomas on Ia Accin CoIocliva doI Lmprosariado on
Amrica Ialina |on Inoa] Sanliago do CliIo, Organizacin do Ias Nacionos
Inidas para Ia AgricuIlura y Ia AIimonlacin (IAO), <vvv.rIc.fao.org>.
Iorlor, MiclaoI L. (1998), CIuslors and llo nov oconomics of compolilion, Haroard
8usincss Rcoicu, noviombro.
Ramos, }osopl (1998), CompIojos produclivos on lorno a Ios rocursos naluraIos:
una oslralogia promolodora` |on Inoa] Comisin Lconmica para Amrica
Ialina y oI Caribo (CLIAI) < lllp://vvv.ocIac.cI/ddpoudil/proy/cIuslors/
}Ramos.pdf>
Rod CoIombia Compilo (2OO4) |on Inoa] <lllp://vvv.coIombiacompilo.gov.co>.
RooIandl, Tloo }.A. y Iim don Horlog (1999), CIuslor anaIysis and cIuslor-basod
poIicy making: Tlo slalo of llo arl, Boosling Innovalion: Thc Cluslcr Approach,
Iars, Organizacin do Cooporacin y DosarroIIo Lconmicos (OCDL).
Siorra, }uan Lnriquo (1998), LI Municipio on Amrica Ialina y oI Caribo Lslruclura,
funcionamionlo y osladslicas bsicas (IC/II/I.152), Sanliago do CliIo,
Comisin Lconmica para Amrica Ialina y oI Caribo (CLIAI).
Slumpo, Giovanni (2OO4), ArlicuIacin producliva y poquoas y modianas
omprosas. Rooxionos a parlir do aIgunos osludios do caso on Amrica Ialina,
Pcqucnas q mcdianas cmprcsas q cfcicncia colcclioa. Isludios dc casos cn Amcrica
Ialina, Marco Dini y Giovanni Slumpo (coords.), Mxico, D.I., Comisin
Lconmica para Amrica Ialina y oI Caribo (CLIAI)/SigIo XXI, sopliombro.
162 CLIAI
A
n
e
x
o
C
u
a
d
r
o
1
A
m
r
i
c
a
L
a
t
i
n
a
:
i
n
i
c
i
a
t
i
v
a
s
r
e
c
i
e
n
t
e
s
d
e
a
r
t
i
c
u
l
a
c
i
n
c
o
n
n
f
a
s
i
s
e
n
l
o
s
r
e
c
u
r
s
o
s
n
a
t
u
r
a
l
e
s
m
b
i
t
o
F
o
m
e
n
t
o
a
g
l
o
m
e
r
a
c
i
o
n
e
s
p
r
o
d
u
c
t
i
v
a
s
P
a
s
A
r
g
e
n
t
i
n
a
B
r
a
s
i
l
C
h
i
l
e
E
l
S
a
l
v
a
d
o
r
M
x
i
c
o
P
a
r
a
g
u
a
y
D
e
s
c
r
i
p
c
i
n
P
l
a
n
t
a
c
i
n
d
e
c
t
r
i
c
o
s
e
n
v
e
z
d
e
t
a
b
a
c
o
,
p
r
o
c
e
s
a
m
i
e
n
t
o
d
e
j
u
g
o
s
,
p
l
a
n
t
a
e
m
p
a
c
a
d
o
r
a
d
e
c
t
r
i
c
o
s
,
p
r
o
d
u
c
c
i
n
d
e
f
o
r
r
a
j
e
s
o
b
r
e
l
a
b
a
s
e
d
e
c
t
r
i
c
o
s
p
a
r
a
a
l
i
m
e
n
t
o
b
o
v
i
n
o
y
o
v
i
n
o
e
n
l
a
p
r
o
v
i
n
c
i
a
d
e
M
i
s
i
o
n
e
s
E
l
p
r
o
y
e
c
t
o
P
R
O
M
O
S
,
q
u
e
o
p
e
r
a
e
n
c
u
a
t
r
o
m
u
n
i
c
i
p
i
o
s
b
r
a
s
i
l
e
o
s
,
e
s
t
b
a
s
a
d
o
e
n
l
o
s
d
i
s
t
r
i
t
o
s
i
t
a
l
i
a
n
o
s
;
c
o
n
l
s
e
p
r
e
t
e
n
d
e
c
o
n
s
o
l
i
d
a
r
l
a
s
c
a
d
e
n
a
s
p
r
o
d
u
c
t
i
v
a
s
d
e
c
a
d
a
m
u
n
i
c
i
p
i
o
m
e
d
i
a
n
t
e
i
n
f
o
r
m
a
c
i
n
s
o
b
r
e
m
e
r
c
a
d
o
s
p
o
t
e
n
c
i
a
l
e
s
,
c
a
p
a
c
i
t
a
c
i
n
d
e
t
r
a
b
a
j
a
d
o
r
e
s
y
t
r
a
n
s
f
e
r
e
n
c
i
a
t
e
c
n
o
l
g
i
c
a
P
r
o
g
r
a
m
a
T
e
r
r
i
t
o
r
i
a
l
I
n
t
e
g
r
a
d
o
,
q
u
e
a
p
u
n
t
a
,
e
n
t
r
e
o
t
r
o
s
f
n
e
s
,
a
l
f
o
r
t
a
l
e
c
i
m
i
e
n
t
o
y
c
o
n
s
o
l
i
d
a
c
i
n
d
e
l
a
a
g
l
o
m
e
r
a
c
i
n
d
e
l
s
a
l
m
n
e
n
l
a
z
o
n
a
a
u
s
t
r
a
l
P
r
o
y
e
c
t
o
s
a
s
o
c
i
a
t
i
v
o
s
d
e
f
o
m
e
n
t
o
(
P
R
O
F
O
)
d
e
e
m
p
r
e
s
a
r
i
o
s
d
e
u
n
m
i
s
m
o
s
u
b
s
e
c
t
o
r
,
g
e
o
g
r
f
c
a
m
e
n
t
e
c
e
r
c
a
n
o
s
C
r
e
a
c
i
n
d
e
l
a
Z
o
n
a
F
r
a
n
c
a
e
n
l
a
C
o
m
u
n
a
d
e
T
o
c
o
p
i
l
l
a
,
I
I
R
e
g
i
n
,
m
e
d
i
a
n
t
e
l
a
L
e
y
1
9
.
7
0
9
,
p
a
r
a
l
a
p
r
o
d
u
c
c
i
n
d
e
i
n
s
u
m
o
s
,
p
a
r
t
e
s
y
p
i
e
z
a
s
p
a
r
a
l
a
m
i
n
e
r
a
P
r
o
g
r
a
m
a
N
a
c
i
o
n
a
l
d
e
C
o
m
p
e
t
i
t
i
v
i
d
a
d
,
a
p
o
y
o
a
1
0
a
g
l
o
m
e
r
a
c
i
o
n
e
s
,
e
n
t
r
e
e
l
l
a
s
l
a
s
d
e
l
a
p
e
s
c
a
,
p
l
a
n
t
a
s
o
r
n
a
m
e
n
t
a
l
e
s
,
t
u
r
i
s
m
o
y
m
e
t
a
l
m
e
c
n
i
c
a
P
r
o
g
r
a
m
a
d
e
a
g
r
u
p
a
m
i
e
n
t
o
s
i
n
d
u
s
t
r
i
a
l
e
s
e
n
t
o
r
n
o
a
p
e
s
c
a
d
o
s
y
m
a
r
i
s
c
o
s
,
q
u
e
a
b
a
r
c
a
t
o
d
o
l
o
r
e
l
a
t
i
v
o
a
p
r
o
d
u
c
c
i
n
,
t
r
a
n
s
f
o
r
m
a
c
i
n
y
c
o
m
e
r
c
i
a
l
i
z
a
c
i
n
,
m
u
e
l
l
e
s
,
f
o
t
a
s
y
e
m
p
a
c
a
d
o
r
a
s
E
l
F
o
n
d
o
P
Y
M
E
a
p
o
y
a
p
r
o
y
e
c
t
o
s
q
u
e
t
e
n
g
a
n
u
n
e
n
f
o
q
u
e
d
e
a
g
l
o
m
e
r
a
c
i
n
,
a
s
c
o
m
o
l
a
e
l
a
b
o
r
a
c
i
n
d
e
e
s
t
u
d
i
o
s
s
e
c
t
o
r
i
a
l
e
s
r
e
f
e
r
i
d
o
s
a
l
d
e
s
a
r
r
o
l
l
o
d
e
a
g
l
o
m
e
r
a
c
i
o
n
e
s
P
r
o
g
r
a
m
a
d
e
a
g
l
o
m
e
r
a
c
i
o
n
e
s
r
e
g
i
o
n
a
l
e
s
b
a
s
a
d
a
s
e
n
a
l
i
a
n
z
a
s
e
m
p
r
e
s
a
r
i
a
l
e
s
c
o
n
a
p
o
y
o
d
e
l
s
e
c
t
o
r
p
b
l
i
c
o
r
e
g
i
o
n
a
l
O
r
g
a
n
i
s
m
o
d
e
e
j
e
c
u
c
i
n
C
o
o
p
e
r
a
t
i
v
a
t
a
b
a
c
a
l
e
r
a
d
e
M
i
s
i
o
n
e
s
:
8
0
0
c
o
o
p
e
r
a
t
i
v
i
s
t
a
s
y
2
9
0
c
r
i
a
d
o
r
e
s
S
E
B
R
A
E
C
O
R
F
O
M
i
n
i
s
t
e
r
i
o
d
e
E
c
o
n
o
m
a
E
s
t
a
d
o
d
e
Q
u
i
n
t
a
n
a
R
o
o
S
u
b
s
e
c
r
e
t
a
r
a
p
a
r
a
l
a
s
p
y
m
e
,
p
o
r
i
n
t
e
r
m
e
d
i
o
d
e
s
u
s
r
e
p
r
e
s
e
n
t
a
c
i
o
n
e
s
f
e
d
e
r
a
l
e
s
o
d
e
l
a
s
e
c
r
e
t
a
r
a
d
e
d
e
s
a
r
r
o
l
l
o
e
c
o
n
m
i
c
o
d
e
c
a
d
a
e
s
t
a
d
o
M
i
n
i
s
t
e
r
i
o
d
e
I
n
d
u
s
t
r
i
a
y
C
o
m
e
r
c
i
o
y
G
T
Z
(
c
o
n
t
i
n
a
)
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 163
C
u
a
d
r
o
1
(
c
o
n
t
i
n
u
a
c
i
n
)
m
b
i
t
o
F
o
m
e
n
t
o
r
e
d
e
s
d
e
e
m
p
r
e
s
a
s
y
a
g
l
o
m
e
-
r
a
c
i
o
n
e
s
p
r
o
d
u
c
t
i
v
a
s
A
r
t
i
c
u
l
a
c
i
n
d
e
c
a
-
d
e
n
a
s
y
a
g
l
o
m
e
r
a
-
c
i
o
n
e
s
p
r
o
d
u
c
t
i
v
a
s
A
r
t
i
c
u
l
a
c
i
n
c
a
d
e
n
a
s
P
a
s
A
r
g
e
n
t
i
n
a
B
r
a
s
i
l
C
o
l
o
m
b
i
a
R
e
p
b
l
i
c
a
D
o
m
i
n
i
c
a
n
a
B
e
l
i
c
e
B
o
l
i
v
i
a
C
o
s
t
a
R
i
c
a
D
e
s
c
r
i
p
c
i
n
F
o
m
e
n
t
o
d
e
a
g
l
o
m
e
r
a
c
i
o
n
e
s
d
e
p
y
m
e
e
x
p
o
r
t
a
d
o
r
a
s
o
p
o
t
e
n
c
i
a
l
m
e
n
t
e
e
x
p
o
r
t
a
d
o
r
a
s
y
a
r
t
i
c
u
l
a
c
i
n
d
e
p
o
l
t
i
c
a
s
d
e
c
o
m
p
e
t
i
t
i
v
i
d
a
d
(
2
0
0
4
-
2
0
0
8
)
L
e
y
2
5
.
0
8
0
:
M
o
d
a
l
i
d
a
d
d
e
e
m
p
r
e
n
d
i
m
i
e
n
t
o
s
d
e
p
e
q
u
e
o
s
p
r
o
d
u
c
t
o
r
e
s
a
g
r
u
p
a
d
o
s
(
s
e
c
t
o
r
f
o
r
e
s
t
a
l
)
.
S
o
n
2
.
0
0
0
p
r
o
d
u
c
t
o
r
e
s
a
l
a
o
,
e
s
e
n
c
i
a
l
m
e
n
t
e
e
n
l
a
p
r
o
v
i
n
c
i
a
d
e
M
i
s
i
o
n
e
s
A
p
o
y
o
a
l
a
s
c
a
d
e
n
a
s
p
r
o
d
u
c
t
i
v
a
s
l
o
c
a
l
e
s
y
f
o
m
e
n
t
o
d
e
l
a
s
r
e
l
a
c
i
o
n
e
s
p
b
l
i
c
o
-
p
r
i
v
a
d
a
s
l
o
c
a
l
e
s
.
E
n
t
r
e
o
t
r
a
s
,
l
a
s
d
e
t
e
x
t
i
l
e
s
,
t
u
r
i
s
m
o
,
m
a
d
e
r
a
s
y
m
u
e
b
l
e
s
,
c
u
e
r
o
y
c
a
l
z
a
d
o
,
f
r
u
t
i
c
u
l
t
u
r
a
,
f
o
r
i
c
u
l
t
u
r
a
,
c
r
i
a
n
z
a
d
e
o
v
e
j
a
s
y
c
a
b
r
a
s
,
p
e
t
r
l
e
o
y
g
a
s
L
o
s
c
o
n
v
e
n
i
o
s
d
e
c
o
m
p
e
t
i
t
i
v
i
d
a
d
p
r
o
m
u
e
v
e
n
l
a
a
r
t
i
c
u
l
a
c
i
n
d
e
c
a
d
e
n
a
s
p
r
o
d
u
c
t
i
v
a
s
n
a
c
i
o
n
a
l
e
s
y
r
e
g
i
o
n
a
l
e
s
.
D
e
l
o
s
1
4
c
o
n
v
e
n
i
o
s
,
5
e
s
t
n
r
e
l
a
c
i
o
n
a
d
o
s
c
o
n
r
e
c
u
r
s
o
s
n
a
t
u
r
a
l
e
s
(
c
a
d
e
n
a
c
r
n
i
c
a
;
c
u
e
r
o
-
c
a
l
z
a
d
o
;
p
u
l
p
a
,
p
a
p
e
l
e
i
n
d
u
s
t
r
i
a
g
r
f
c
a
;
m
u
e
b
l
e
s
y
a
r
t
c
u
l
o
s
d
e
m
a
d
e
r
a
;
p
e
t
r
o
q
u
m
i
c
a
)
L
a
E
s
t
r
a
t
e
g
i
a
C
o
m
p
e
t
i
t
i
v
a
N
a
c
i
o
n
a
l
e
s
u
n
p
r
o
c
e
s
o
d
e
p
l
a
n
i
f
c
a
c
i
n
p
a
r
t
i
c
i
p
a
t
i
v
a
p
a
r
a
,
e
n
t
r
e
o
t
r
o
s
o
b
j
e
t
i
v
o
s
,
f
o
r
m
a
r
a
g
l
o
m
e
r
a
c
i
o
n
e
s
c
o
m
p
e
t
i
t
i
v
a
s
e
n
e
l
p
l
a
n
o
i
n
t
e
r
n
a
c
i
o
n
a
l
:
e
n
t
r
e
e
l
l
a
s
,
a
g
l
o
m
e
r
a
c
i
n
h
o
r
t
o
f
r
u
t
c
o
l
a
y
d
e
r
e
c
u
r
s
o
s
n
a
t
u
r
a
l
e
s
n
o
e
s
p
e
c
i
f
c
a
d
o
s
V
i
n
c
u
l
a
r
e
l
a
g
r
o
c
o
n
l
a
i
n
d
u
s
t
r
i
a
d
e
l
t
u
r
i
s
m
o
,
c
o
m
o
p
a
r
t
e
d
e
l
a
p
o
l
t
i
c
a
2
0
0
2
-
2
0
2
0
A
l
i
a
n
z
a
e
s
t
r
a
t
g
i
c
a
e
n
t
r
e
l
o
s
s
e
c
t
o
r
e
s
p
b
l
i
c
o
,
p
r
i
v
a
d
o
y
a
c
a
d
m
i
c
o
e
n
m
a
d
e
r
a
s
,
o
l
e
a
g
i
n
o
s
a
s
,
a
l
g
o
d
n
,
c
u
e
r
o
,
q
u
i
n
o
a
,
s
e
c
t
o
r
a
v
c
o
l
a
,
t
u
r
i
s
m
o
,
c
a
m
l
i
d
o
s
,
c
a
s
t
a
a
,
b
a
n
a
n
o
,
p
a
l
m
i
t
o
,
b
o
v
i
n
o
s
,
v
i
t
i
v
i
n
i
c
u
l
t
u
r
a
y
t
r
i
g
o
G
e
r
e
n
c
i
a
d
e
p
r
o
g
r
a
m
a
s
p
o
r
r
u
b
r
o
c
o
n
l
o
s
a
c
t
o
r
e
s
d
e
l
a
c
a
d
e
n
a
,
p
o
r
m
e
d
i
o
d
e
f
o
r
o
s
c
o
n
s
u
l
t
i
v
o
s
p
a
r
a
f
o
r
m
u
l
a
r
p
o
l
t
i
c
a
s
,
p
l
a
n
e
s
y
p
r
o
y
e
c
t
o
s
,
a
s
c
o
m
o
l
a
a
r
t
i
c
u
l
a
c
i
n
c
o
n
l
o
s
c
e
n
t
r
o
s
d
e
i
n
n
o
v
a
c
i
n
y
t
r
a
n
s
f
e
r
e
n
c
i
a
t
e
c
n
o
l
g
i
c
a
:
a
g
r
i
c
u
l
t
u
r
a
o
r
g
n
i
c
a
,
a
p
i
c
u
l
t
u
r
a
,
b
o
v
i
n
o
s
,
p
o
r
c
i
c
u
l
t
u
r
a
,
c
t
r
i
c
o
s
,
f
r
j
o
l
,
m
a
z
,
m
a
n
g
o
,
p
a
l
m
i
t
o
,
p
a
p
a
,
p
l
t
a
n
o
,
r
a
c
e
s
t
r
o
p
i
c
a
l
e
s
,
l
c
t
e
o
s
,
c
a
p
r
i
n
o
s
,
c
e
b
o
l
l
a
O
r
g
a
n
i
s
m
o
d
e
e
j
e
c
u
c
i
n
M
i
n
i
s
t
e
r
i
o
d
e
I
n
d
u
s
t
r
i
a
y
C
o
m
e
r
c
i
o
y
U
n
i
n
E
u
r
o
p
e
a
D
i
r
e
c
c
i
n
d
e
F
o
r
e
s
t
a
c
i
n
,
S
A
G
P
y
A
;
2
0
0
0
p
r
o
d
u
c
t
o
r
e
s
a
l
a
o
S
E
B
R
A
E
G
o
b
i
e
r
n
o
d
e
C
o
l
o
m
b
i
a
E
m
p
r
e
s
a
r
i
o
s
,
g
r
u
p
o
s
d
e
l
a
s
o
c
i
e
d
a
d
c
i
v
i
l
y
U
S
A
I
D
M
i
n
i
s
t
e
r
i
o
d
e
A
g
r
i
c
u
l
t
u
r
a
,
P
e
s
c
a
y
C
o
o
p
e
r
a
t
i
v
a
s
M
i
n
i
s
t
e
r
i
o
d
e
A
s
u
n
t
o
s
C
a
m
p
e
s
i
n
o
s
,
I
n
d
g
e
n
a
s
y
A
g
r
o
p
e
c
u
a
r
i
o
s
;
M
i
n
i
s
t
e
r
i
o
d
e
D
e
s
a
r
r
o
l
l
o
E
c
o
n
m
i
c
o
.
E
l
b
r
a
z
o
o
p
e
r
a
t
i
v
o
e
s
l
a
U
n
i
d
a
d
d
e
P
r
o
d
u
c
t
i
v
i
d
a
d
y
C
o
m
p
e
t
i
t
i
v
i
d
a
d
M
i
n
i
s
t
e
r
i
o
d
e
A
g
r
i
c
u
l
t
u
r
a
y
G
a
n
a
d
e
r
a
(
c
o
n
t
i
n
a
)
164 CLIAI
m
b
i
t
o
I
n
s
e
r
c
i
n
p
e
q
u
e
-
o
s
p
r
o
d
u
c
t
o
r
e
s
a
c
a
d
e
n
a
P
a
s
E
c
u
a
d
o
r
E
c
u
a
d
o
r
E
c
u
a
d
o
r
M
x
i
c
o
A
r
g
e
n
t
i
n
a
B
r
a
s
i
l
C
h
i
l
e
E
l
S
a
l
v
a
d
o
r
E
l
S
a
l
v
a
d
o
r
D
e
s
c
r
i
p
c
i
n
E
l
D
e
c
r
e
t
o
E
j
e
c
u
t
i
v
o
1
5
9
2
c
r
e
l
a
c
o
m
i
s
i
n
d
e
p
a
r
t
i
c
i
p
a
c
i
n
y
f
o
m
e
n
t
o
d
e
l
a
p
r
o
d
u
c
c
i
n
n
a
c
i
o
n
a
l
,
c
o
n
e
l
f
n
,
e
n
t
r
e
o
t
r
o
s
,
d
e
p
r
o
m
o
v
e
r
l
a
g
e
n
e
r
a
c
i
n
d
e
c
a
d
e
n
a
s
p
r
o
d
u
c
t
i
v
a
s
C
o
n
e
l
A
c
u
e
r
d
o
M
i
n
i
s
t
e
r
i
a
l
0
4
4
d
e
1
9
9
8
s
e
e
s
t
a
b
l
e
c
e
e
l
c
o
n
s
e
j
o
d
e
c
o
n
c
e
r
t
a
c
i
n
a
g
r
o
p
e
c
u
a
r
i
o
d
e
l
a
c
a
d
e
n
a
a
g
r
o
a
l
i
m
e
n
t
a
r
i
a
m
a
z
-
a
v
i
c
u
l
t
u
r
a
,
c
o
n
e
l
f
n
d
e
a
s
e
s
o
r
a
r
a
l
m
i
n
i
s
t
e
r
i
o
c
o
m
p
e
t
e
n
t
e
e
n
l
a
f
o
r
m
u
l
a
c
i
n
d
e
p
o
l
t
i
c
a
s
C
r
e
a
c
i
n
d
e
l
a
A
s
a
m
b
l
e
a
C
o
n
s
u
l
t
i
v
a
d
e
l
S
e
c
t
o
r
A
g
r
o
p
e
c
u
a
r
i
o
e
n
2
0
0
1
,
c
o
m
o
e
s
p
a
c
i
o
d
e
d
i
l
o
g
o
y
c
o
n
c
e
r
t
a
c
i
n
p
b
l
i
c
o
-
p
r
i
v
a
d
o
d
e
l
a
s
d
i
f
e
r
e
n
t
e
s
c
a
d
e
n
a
s
a
g
r
o
i
n
d
u
s
t
r
i
a
l
e
s
(
c
a
f
)
,
i
n
c
l
u
y
e
n
d
o
l
o
s
s
e
r
v
i
c
i
o
s
d
e
i
n
v
e
s
t
i
g
a
c
i
n
,
c
r
d
i
t
o
e
i
n
f
o
r
m
a
c
i
n
I
m
p
u
l
s
o
a
l
a
s
c
a
d
e
n
a
s
p
r
o
d
u
c
t
i
v
a
s
E
l
r
e
e
m
p
l
a
z
o
d
e
l
a
r
e
s
o
l
u
c
i
n
6
0
9
p
o
r
l
a
1
6
9
s
i
m
p
l
i
f
c
a
y
p
r
o
c
u
r
a
e
v
i
t
a
r
a
b
u
s
o
s
e
n
l
a
i
n
t
e
r
m
e
d
i
a
c
i
n
c
o
n
p
e
q
u
e
o
s
p
r
o
d
u
c
t
o
r
e
s
a
g
r
u
p
a
d
o
s
S
e
p
r
e
t
e
n
d
e
l
a
a
r
t
i
c
u
l
a
c
i
n
d
e
l
o
s
d
i
f
e
r
e
n
t
e
s
a
c
t
o
r
e
s
s
o
c
i
a
l
e
s
d
e
l
a
s
c
a
d
e
n
a
s
y
l
a
i
n
s
e
r
c
i
n
c
o
m
p
e
t
i
t
i
v
a
d
e
l
o
s
p
r
o
d
u
c
t
o
r
e
s
a
l
m
e
r
c
a
d
o
P
r
o
g
r
a
m
a
d
e
D
e
s
a
r
r
o
l
l
o
d
e
P
r
o
v
e
e
d
o
r
e
s
C
r
e
a
c
i
n
d
e
c
e
n
t
r
o
s
d
e
n
e
g
o
c
i
o
s
a
g
r
a
r
i
o
s
y
p
e
s
q
u
e
r
o
s
y
p
l
a
t
a
f
o
r
m
a
s
d
e
e
x
p
o
r
t
a
c
i
n
C
o
n
v
e
n
i
o
d
e
p
r
o
g
r
a
m
a
c
i
n
d
e
c
o
s
e
c
h
a
y
c
o
m
p
r
a
,
a
p
r
e
c
i
o
p
r
e
d
e
t
e
r
m
i
n
a
d
o
,
e
n
t
r
e
i
n
d
u
s
t
r
i
a
s
y
p
r
o
d
u
c
t
o
r
e
s
d
e
m
a
z
b
l
a
n
c
o
,
a
r
r
o
z
y
s
o
r
g
o
O
r
g
a
n
i
s
m
o
d
e
e
j
e
c
u
c
i
n
M
i
n
i
s
t
e
r
i
o
d
e
A
g
r
i
c
u
l
t
u
r
a
y
G
a
n
a
d
e
r
a
,
f
e
d
e
r
a
c
i
n
d
e
p
r
o
d
u
c
t
o
r
e
s
d
e
m
a
z
,
a
s
o
-
c
i
a
c
i
o
n
e
s
d
e
p
r
o
d
u
c
t
o
r
e
s
,
d
e
a
l
m
a
c
e
n
e
r
o
s
y
o
t
r
o
s
P
r
o
g
r
a
m
a
s
e
c
t
o
r
i
a
l
d
e
a
g
r
i
-
c
u
l
t
u
r
a
,
g
a
n
a
d
e
r
a
,
d
e
s
a
r
r
o
l
l
o
r
u
r
a
l
,
p
e
s
c
a
y
a
l
i
m
e
n
t
a
c
i
n
2
0
0
1
-
2
0
0
6
,
S
A
G
A
R
P
A
A
s
o
c
i
a
c
i
n
F
o
r
e
s
t
a
l
A
r
g
e
n
t
i
n
a
(
A
F
A
)
G
o
b
i
e
r
n
o
s
e
s
t
a
t
a
l
e
s
d
e
C
e
a
r
,
B
a
h
i
a
,
P
e
r
n
a
m
b
u
c
o
,
R
i
o
G
r
a
n
d
e
d
o
N
o
r
t
e
,
A
l
a
g
o
a
s
,
S
e
r
g
i
p
e
,
P
i
a
u
,
M
a
r
a
n
h
o
y
R
i
o
G
r
a
n
d
e
d
o
S
u
l
,
c
o
-
m
u
n
i
d
a
d
e
s
r
u
r
a
l
e
s
p
o
b
r
e
s
,
t
r
a
b
a
j
a
d
o
r
e
s
s
i
n
t
i
e
r
r
a
C
O
R
F
O
y
S
e
r
v
i
c
i
o
d
e
C
o
o
p
e
r
a
c
i
n
T
c
n
i
c
a
(
S
E
R
C
O
T
E
C
)
M
i
n
i
s
t
e
r
i
o
d
e
A
g
r
i
c
u
l
t
u
r
a
y
G
a
n
a
d
e
r
a
M
i
n
i
s
t
e
r
i
o
d
e
A
g
r
i
c
u
l
t
u
r
a
y
G
a
n
a
d
e
r
a
,
M
i
n
i
s
t
e
r
i
o
d
e
E
c
o
n
o
m
a
,
M
i
n
i
s
t
e
r
i
o
d
e
H
a
c
i
e
n
d
a
C
u
a
d
r
o
1
(
c
o
n
t
i
n
u
a
c
i
n
)
(
c
o
n
t
i
n
a
)
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 165
m
b
i
t
o
E
s
t
u
d
i
o
d
e
c
a
d
e
n
a
P
a
s
B
r
a
s
i
l
G
u
a
t
e
m
a
l
a
G
u
a
t
e
m
a
l
a
H
o
n
d
u
r
a
s
H
o
n
d
u
r
a
s
P
a
n
a
m
F
u
o
n
t
o
:
E
l
a
b
o
r
a
d
o
p
o
r
l
o
s
a
u
t
o
r
o
s
s
o
b
r
o
l
a
b
a
s
o
d
o
l
a
i
n
v
o
s
t
i
g
a
o
i
o
n
.
L
a
a
g
l
o
m
o
r
a
o
i
o
n
m
o
t
a
l
m
o
o
a
n
i
o
a
r
o
o
i
b
o
a
p
o
r
t
o
s
d
o
l
a
C
o
m
i
s
i
o
n
N
a
o
i
o
n
a
l
d
o
l
a
M
i
o
r
o
y
P
o
q
u
o
a
E
m
p
r
o
s
a
(
C
O
N
A
M
Y
P
E
)
y
a
p
o
y
o
p
a
r
a
l
a
o
a
p
a
o
i
t
a
o
i
o
n
d
o
o
m
p
r
o
s
a
r
i
o
s
d
o
l
F
o
n
d
o
d
o
A
s
i
s
t
o
n
o
i
a
T
o
o
n
i
o
a
(
F
A
T
)
.
N
o
t
a
:
S
E
B
P
A
E
:
S
o
r
v
i
o
i
o
B
r
a
s
i
l
o
o
d
o
A
p
o
y
o
a
l
a
s
M
i
o
r
o
y
P
o
q
u
o
a
s
E
m
p
r
o
s
a
s
,
C
O
P
F
O
:
C
o
r
p
o
r
a
o
i
o
n
d
o
F
o
m
o
n
t
o
d
o
l
a
P
r
o
d
u
o
o
i
o
n
,
G
T
Z
:
S
o
o
i
o
d
a
d
A
l
o
m
a
n
a
d
o
C
o
o
p
o
r
a
o
i
o
n
T
o
o
n
i
o
a
,
S
A
G
P
y
A
:
S
o
o
r
o
t
a
r
|
a
d
o
A
g
r
i
o
u
l
t
u
r
a
,
G
a
n
a
d
o
r
|
a
,
P
o
s
o
a
y
A
l
i
m
o
n
t
a
o
i
o
n
,
U
S
A
D
:
A
g
o
n
o
i
a
d
o
l
o
s
E
s
t
a
d
o
s
U
n
i
d
o
s
p
a
r
a
o
l
D
o
s
a
r
r
o
l
l
o
n
t
o
r
n
a
o
i
o
n
a
l
,
S
A
G
A
P
P
A
:
S
o
o
r
o
t
a
r
|
a
d
o
A
g
r
i
o
u
l
t
u
r
a
,
G
a
n
a
d
o
r
|
a
,
D
o
s
a
r
r
o
l
l
o
P
u
r
a
l
,
P
o
s
o
a
y
A
l
i
m
o
n
t
a
o
i
o
n
,
P
P
O
G
P
A
N
O
:
A
s
o
o
i
a
o
i
o
n
d
o
P
r
o
d
u
o
t
o
r
o
s
d
o
G
r
a
n
o
s
,
C
O
C
O
H
:
C
o
o
r
d
i
n
a
d
o
r
a
d
o
O
r
g
a
n
i
z
a
o
i
o
n
o
s
C
a
m
p
o
s
i
n
a
s
d
o
H
o
n
d
u
r
a
s
,
C
N
C
:
C
o
m
i
s
i
o
n
N
a
o
i
o
n
a
l
d
o
C
o
m
p
o
t
i
t
i
v
i
d
a
d
,
F
E
N
A
G
H
:
F
o
d
o
r
a
o
i
o
n
N
a
o
i
o
n
a
l
d
o
A
g
r
i
o
u
l
t
o
r
o
s
y
G
a
n
a
d
o
r
o
s
d
o
H
o
n
d
u
r
a
s
.
D
e
s
c
r
i
p
c
i
n
E
s
t
u
d
i
o
s
y
p
r
o
y
e
c
t
o
s
p
i
l
o
t
o
s
o
b
r
e
c
a
d
e
n
a
s
a
g
r
o
p
e
c
u
a
r
i
a
s
e
n
R
i
o
G
r
a
n
d
e
d
o
S
u
l
C
o
n
c
e
r
t
a
c
i
n
e
n
t
r
e
p
r
o
d
u
c
t
o
r
e
s
,
i
n
d
u
s
t
r
i
a
l
e
s
y
g
o
b
i
e
r
n
o
c
o
n
r
e
s
p
e
c
t
o
a
l
c
o
m
p
r
o
m
i
s
o
d
e
c
o
m
p
r
a
d
e
l
a
r
r
o
z
,
e
l
p
r
e
c
i
o
y
e
l
v
o
l
u
m
e
n
q
u
e
s
e
i
m
p
o
r
t
a
r
C
r
e
a
c
i
n
d
e
c
o
n
s
e
j
o
s
d
e
p
r
o
d
u
c
c
i
n
a
n
i
m
a
l
y
v
e
g
e
t
a
l
p
a
r
a
f
o
r
t
a
l
e
c
e
r
l
a
i
n
t
e
r
a
c
c
i
n
p
b
l
i
c
o
-
p
r
i
v
a
d
a
e
n
t
o
r
n
o
a
c
a
d
e
n
a
s
a
g
r
o
a
l
i
m
e
n
t
a
r
i
a
s
c
o
n
e
l
f
n
d
e
l
l
e
g
a
r
a
a
c
u
e
r
d
o
s
d
e
c
o
m
p
e
t
i
t
i
v
i
d
a
d
C
o
n
c
e
r
t
a
c
i
n
c
o
n
l
o
s
a
c
t
o
r
e
s
d
e
1
9
r
u
b
r
o
s
p
a
r
a
l
l
e
g
a
r
a
u
n
d
i
a
g
n
s
t
i
c
o
s
o
b
r
e
l
a
s
c
a
d
e
n
a
s
d
e
c
a
a
d
e
a
z
c
a
r
,
c
a
f
,
c
a
c
a
o
,
a
v
i
c
u
l
t
u
r
a
,
b
o
v
i
n
o
s
,
p
o
r
c
i
c
u
l
t
u
r
a
,
l
e
c
h
e
,
f
r
j
o
l
,
m
a
z
y
s
o
r
g
o
,
p
l
a
n
t
a
s
o
r
n
a
m
e
n
t
a
l
e
s
,
p
l
a
n
t
a
s
a
r
o
m
t
i
c
a
s
,
p
a
l
m
a
a
f
r
i
c
a
n
a
,
a
r
r
o
z
,
b
a
n
a
n
o
,
a
p
i
c
u
l
t
u
r
a
,
f
r
u
t
i
c
u
l
t
u
r
a
,
h
o
r
t
i
c
u
l
t
u
r
a
,
f
o
r
e
s
t
a
l
.
C
o
m
o
r
e
s
u
l
t
a
d
o
d
e
e
s
e
p
r
o
c
e
s
o
p
a
r
t
i
c
i
p
a
t
i
v
o
,
s
e
h
a
n
p
r
o
p
u
e
s
t
o
p
o
l
t
i
c
a
s
p
a
r
a
c
a
d
a
r
u
b
r
o
c
o
n
u
n
a
v
i
s
i
n
d
e
c
o
r
t
o
,
m
e
d
i
a
n
o
y
l
a
r
g
o
p
l
a
z
o
C
o
n
v
e
n
i
o
e
n
t
r
e
p
r
o
d
u
c
t
o
r
e
s
d
e
m
a
z
b
l
a
n
c
o
y
f
a
b
r
i
c
a
n
t
e
s
d
e
a
l
i
m
e
n
t
o
s
p
a
r
a
a
n
i
m
a
l
e
s
P
r
o
m
o
c
i
n
d
e
l
d
i
l
o
g
o
e
n
t
r
e
d
i
v
e
r
s
o
s
a
c
t
o
r
e
s
p
a
r
a
i
n
t
e
g
r
a
r
m
s
p
r
o
d
u
c
t
o
r
e
s
a
l
a
s
c
a
d
e
n
a
s
a
g
r
o
a
l
i
m
e
n
t
a
r
i
a
s
O
r
g
a
n
i
s
m
o
d
e
e
j
e
c
u
c
i
n
S
e
c
r
e
t
a
r
a
d
e
A
g
r
i
c
u
l
t
u
r
a
y
A
b
a
s
t
e
c
i
m
i
e
n
t
o
;
a
g
r
i
c
u
l
t
o
r
e
s
f
a
m
i
l
i
a
r
e
s
M
i
n
i
s
t
e
r
i
o
d
e
A
g
r
i
c
u
l
t
u
r
a
,
G
a
n
a
d
e
r
a
y
A
l
i
m
e
n
t
a
c
i
n
(
M
A
G
A
)
y
M
i
n
i
s
t
e
r
i
o
d
e
H
a
c
i
e
n
d
a
M
i
n
i
s
t
e
r
i
o
d
e
A
g
r
i
c
u
l
t
u
r
a
,
G
a
n
a
d
e
r
a
y
A
l
i
m
e
n
t
a
c
i
n
(
M
A
G
A
)
S
e
c
r
e
t
a
r
a
d
e
A
g
r
i
c
u
l
t
u
r
a
y
G
a
n
a
d
e
r
a
S
e
c
r
e
t
a
r
a
d
e
A
g
r
i
c
u
l
t
u
r
a
y
G
a
n
a
d
e
r
a
,
P
R
O
G
R
A
N
O
,
C
O
C
O
H
,
C
N
C
,
F
E
N
A
G
H
M
i
n
i
s
t
e
r
i
o
d
e
D
e
s
a
r
r
o
l
l
o
A
g
r
o
p
e
c
u
a
r
i
o
C
u
a
d
r
o
1
(
c
o
n
c
l
u
s
i
n
)
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 167
Cap|tulo v
AIgunos estudios de caso
No haq nada mcjor para sugcrir cl lipo dc modclo quc dcbcmos
ulilizar quc prcscnlar una scric dc csludios dc caso, cn cspccial
aqucllos quc cncicrrcn alguna projundidad hislorica, cn quc sc
mucslrc como algunas aclioidadcs cconomicas parlicularcs llcgaron
a inslalarsc cn lugarcs cspccifcos. Por lo dcmas, cslas hislorias
suclcn scr baslanlc cnlrclcnidas lambicn (Krugman, 1991, p. 54.
A. Consideraciones generaIes
Ln oslo capluIo so oxponon, do manora rosumida, aIgunos do Ios
osludios do caso sobro agIomoracionos produclivas basadas on rocursos
naluraIos do Amrica Ialina. Conviono procisar aqu quo so lralaba do
soIoccionar unos casos quo fuoran on ciorlo modo iIuslralivos do Ias
londoncias, caraclorslicas, modaIidados, virludos y dohcioncias do
Ios congIomorados do Ia rogin.
1
AI mismo liompo, so quoran ponor
a pruoba Ios concoplos oxaminados a Io Iargo doI Iibro, os docir, so
prolonda dolorminar lasla qu punlo sorvan para comprondor Ios
rasgos anlos soaIados y procisar Ias causas doI xilo o oI fracaso do laIos
agIomoracionos. Lslo uIlimo con oI hn do arrojar Iucos acorca do Ias vas
1
Vanso, lambin, Ios osludios proparados por oI Inslilulo do Invosligacin Lconmica
ApIicada (IILA) on su coIoccin sobro Arranjos Irodulivos Iocais, Ias dislinlas
pubIicacionos do CassioIalo y Iaslros, Iaslros y olros (2OO2), Araujo Guimaros, N. y S.
Marlin (2OO1), y Ios 68 osludios, on 28 voIumonos, doI proyoclo Gobiorno do Argonlina/
CLIAI/BID IIamado Iinoamionlos para forlaIocor Ias fuonlos doI crocimionlo
oconmico (vaso lllp://vvv.mocon.gov.ar/crocimionlo/dofauIl1.llm).
168 CLIAI
quo puodon lomarso para romodiar Ias faIIas o aconluar Ias forlaIozas
no soIo do Ias agIomoracionos oIogidas, sino do lodas o muclas do Ias
oxislonlos o do Ias quo puodan organizarso on oI fuluro.
Como dobora quodar cIaro, so onfronlaba as una dobIo laroa do
soIoccin: por una parlo, oscogor un poquoo numoro do casos, poro
cuIos oran Ios crilorios do soIoccin` A qu calogoras gonoraIos
laba quo oclar mano para considorar quo oslo caso on parlicuIar y
no laI olro ora iIuslralivo no soIo do Ias londoncias prosonlos on Ia
roaIidad, sino do Ios muIlipIos concoplos oxaminados` Ln suma,
dobi procodorso por lanloos, soIoccionando casos quo parocioran
inlorosanlos y, aI mismo liompo, oscogiondo Ios crilorios concopluaIos
quo juslificaban osa condicin.
Do osa manora so oscogioron, donlro do Ias casi 5O agIomoracionos
on lorno a rocursos naluraIos osludiadas on Ia CLIAI, Ias quo so
prosonlan aqu, quo por azar y no por afn doIiborado so rodujoron a un
numoro rodondo, 1O agIomoracionos produclivas IocaIos.
2
Ior Io gonoraI, fuo posibIo formarso una idoa acorca do Ias fuorzas
molricos quo dolorminaron su surgimionlo, ovoIucin, xilos y fracasos,
as como su impaclo on oI dosarroIIo oconmico y sociaI doI lorrilorio
y sus consocuoncias sobro Ia soslonibiIidad ambionlaI. Asimismo, so
anaIizaron oI posibIo papoI do Ias poIlicas pubIicas, Ias formas do
coIaboracin y compoloncia onlro Ios omprosarios, y onlro oslos y su
onlorno inmodialo do organizacionos pubIicas, privadas y acadmicas.
Todo oslo so silu on oI conloxlo ms ampIio do Ias londoncias doI
morcado, do Ia inslilucionaIidad y Ios cambios locnoIgicos.
Como Ias oxporioncias do agIomoracin on Amrica Ialina son,
on su mayora, sumamonlo rocionlos, on oslo rocorrido fuo posibIo
roconslruir incIuso su olapa iniciaI, a vocos modianlo onlrovislas
a Ios agonlos quo dioron Ios primoros pasos. Ior Io lanlo, Ios 1O casos
soIoccionados pormilon docir aIgo sobro Ia gnosis do Ias agIomoracionos
y oI papoI do Ia poIlica pubIica on oIIo.
Igicamonlo, no lodas Ias agIomoracionos aqu osludiadas pasaron
por Ias olapas doscrilas on Ios loxlos loricos. Como so moncion on Ia
primora parlo, Ia formacin do agIomoracionos discurro por procosos
circuIaros do rolroaIimonlacin conlinua y no por caminos IinoaIos, ms
fciIos do anaIizar y cIasihcar on fasos cIaramonlo doIimiladas. Adoms,
Ias condicionos do porsisloncia y xilo son oxlromadamonlo cambianlos,
lanlo on Io quo so rohoro a Ias roIacionos inlornas do Ia agIomoracin,
2
Ia mayora do Ios osludios corrospondionlos lan sido pubIicados. Vaso Ia pgina Wob
do Ia CLIAI (vvv.copaI.org).
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 169
como a sus conoxionos con Ios facloros oxlornos, os docir, morcados,
compolidoros y olras agIomoracionos. Ln consocuoncia, Io quo so lizo
aqu fuo lomar oslos sislomas on un momonlo parlicuIar donlro do un
procoso do cambio conlinuo.
Dospus do Iargas doIiboracionos, hnaImonlo so docidi quo Ios
crilorios do soIoccin soran Ios siguionlos: oI primoro ora, dosdo Iuogo, quo
so lralara do oxporioncias basadas on Ia oxpIolacin do rocursos naluraIos,
poro osla ora una oxigoncia quo cumpIan lodas, dado oI univorso doI quo
so parla. Ln consocuoncia, Ios parmolros ospochcos oran quo lubioran
lonido Iugar on dislinlos socloros produclivos, on diforonlos pasos do Ia
rogin, y so lubioso apIicado on oIIas inslrumonlos pubIicos do diforonlo
ndoIo. AI mismo liompo, so oslim proforibIo alonorso a oxporioncias no
domasiado conocidas, y por oso so dojaron fuora do Ia soIoccin varias
quo, poso a rounir Ios roquisilos, laban sido ya objolo do acuciosos
anIisis, como Ia saImonicuIlura on CliIo.
Ios casos quo so prosonlan aqu fuoron cIasihcados do manora
lbrida, a parlir do Ias calogoras doscrilas on oI capluIo III procosos
dosoncadonanlos, cicIo do vida y pasos nocosarios para IIogar a un
congIomorado maduro, subdivididos a su voz on cualro fasos, a Ias
cuaIos so aadioron oIomonlos apunlados por Lnrigll (2OO1) acorca
do Ia profundidad do Ias roIacionos onlro omprosas. So rocurri a oslo
procodimionlo mixlo porquo ninguna do Ias cIasihcacionos usuaIos
pormila roojar por s soIa Ios muIlipIos malicos oncorrados on cada
una do Ias oxporioncias. Adoms, so agrog una calogora quo aI parocor
no hgura on Ios loxlos cIsicos, Ia do agIomoracionos quo procisamonlo
no pudioron consliluirso por faIla do condicionos mnimas. Do oslo
modo so arrib, por uIlimo, a una cIasihcacin quo dislinguo cinco
lipos do agIomoracin: osponlnoas, conslruidas, somimaduras, on
docIinacin, y sin Ias condicionos bsicas.
3
Ln oI cuadro VII.1 so ofroco
una sinopsis do Ias 1O agIomoracionos, oI pas, oI soclor y Ia calogora on
quo so cIasihcaron.
3
Ioso a sus diforoncias, os posibIo advorlir ciorlos rasgos comunos on oslas agIomoracionos,
como Ia voIocidad do Ios cambios rogislrados on su configuracin y Ias fuorzas quo
impuIsaron su ovoIucin.
17O CLIAI
Cuadro VII.1
AMRICA LATINA: CLASIFICACIN DE DIEZ AGLOMERACIONES SELECCIONADAS
Fuonto: Elaborado por los autoros sobro la baso do la invostigaoion.
Tipo de
aglomeracin
productiva
1) Espontneas,
es decir sin
intervencin directa,
pero con intervencin
fuerte en polticas de
desarrollo sectorial,
relativamente madura
en el primer caso y
poco profunda
en el segundo
2) Construidas;
relativamen-
te maduras
3) Semimaduras
4) En declinacin
productiva y con
instituciones, pero
relativamente poco
profundas en cuanto a
redes entre empresas
5) Sin las condiciones
Caso A
Sector Lugar
Ecoturismo Monteverde,
Costa Rica
Ecoturismo Bonito,
Brasil
Caa Valle del
Cauca,
Colombia
Pesquero Mar del
Plata y
Montevideo
Minero Per
Caso B
Sector Lugar
Forestal Brasil
Minero Santiago
de Chile
Lcteo Uruguay
Pia Municipio
de Isla,
Mxico
Caso C
Sector Lugar
Petrleo Trinidad
y gas y Tabago
Ln consocuoncia, on Io quo siguo so oxaminan dos agIomoracionos
osponlnoas: una do ocolurismo on Cosla Rica y una foroslaI on BrasiI,
dos conslruidas: do ocolurismo on BrasiI y minora on CliIo, lros
somimaduras: doI azucar on CoIombia, do Ia induslria Ioclora on Iruguay
y doI gas y polrIoo on Trinidad y Tobago, dos on poIigro do docIinacin:
Ia doI soclor posquoro on Argonlina y Iruguay y Ia do Ia pia on
Mxico, y una quo no rouno Ias condicionos mnimas, porlonocionlo aI
soclor minoro do Ioru. Hay quo lonor prosonlo quo Ia mayora do Ios
osludios do caso so IIovaron a cabo aIrododor doI ao 2OOO, sin ombargo,
como Io quo imporla aqu os Ia lrayocloria ms quo oI oslado acluaI, no so
lizo oI osfuorzo do acluaIizar Ios dalos.
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 171
B. Descripcin de 10 agIomeraciones de Ia regin
1. AgIomeraciones espontneas
a) EI ecoturismo en Monteverde, Costa Rica
4
LI ocolurismo consislo on viajar a zonas naluraIos on forma
rosponsabIo, oslo os, consorvando oI ambionlo y mojorando oI bionoslar
do Ias comunidados IocaIos.
5
Ina IocaIidad prosonla una vonlaja
compoliliva bsica a oslo rospoclo cuando oxislo on oIIa un capilaI naluraI
casi dosconocido, on oI quo radica procisamonlo oI oncanlo doI Iugar.
So lrala do una modaIidad quo no gonora grandos ingrosos, porquo Ias
IocaIidados quo cumpIon osla condicin alraon un numoro roducido do
visilanlos y, on gonoraI, no lay morcados dosarroIIados on lorno a oIIas.
6
LI lurismo y ospochcamonlo oI ocolurismo os uno do Ios
socloros ms organizados do Cosla Rica. Ln oI Inslilulo Coslarriconso do
Turismo (ITC), quo dala do 1955, so diso laco unos aos un osquoma
para promiar a aquoIIos agonlos quo so doslacaran por su ohcioncia on
oI alorro do agua y onorga, oI lralamionlo do Ios dosoclos Iquidos y
sIidos, y Ias roIacionos amislosas con Ias comunidados aIodaas.
7
LI puobIo do Monlovordo, siluado on una zona cordiIIorana, os
uno do Ios principaIos doslinos ocolurslicos doI mundo. Ia IocaIidad
la dosporlado dosdo laco muclo oI inlors cionlhco por Ia riquoza
do su fauna y ora, y ora ampIiamonlo conocida por Ia Rosorva
BioIgica Bosquo Nuboso anlos do quo alrajora oI lurismo comorciaI.
Ia singuIaridad do Monlovordo radica lambin on Ia prosoncia do una
comunidad ruraI innovadora y prspora, quo la Iogrado conciIiar Ios
objolivos propios doI dosarroIIo oconmico y sociaI con Ia prosorvacin
do Ios rocursos naluraIos.
LI dosarroIIo do Ia agIomoracin lurslica do Monlovordo la pasado
por varias fasos, onlro Ias quo so dislinguon Ias siguionlos:
i) Ia olapa do consoIidacin, onlro 1951 y modiados do Ios aos
sosonla, do una comunidad cuquora, compuosla originaImonlo do
44 porsonas, basada on Ia ganadora y Ia produccin do Icloos. Ia
4
Rosumon basado on Acua, ViIIaIobos y Ruiz (2OO1) y BuiloIaar (2OO4).
5
Dofinicin do Ia Sociodad InlornacionaI do Lcolurismo.
6
Irocuonlomonlo so dobalo acorca do Ia convonioncia do pormilir un aumonlo acoIorado
doI numoro do lurislas, poro oso incromonlo oxigo, como apunla BuiloIaar (2OO1), avanzar
lacia una siluacin do vonlaja compoliliva mayor.
7
Ln Ia Organizacin MundiaI doI Turismo (OMT) so osl promoviondo Ia adaplacin y
difusin do oslo osquoma on olros pasos.
172 CLIAI
cuonca do Monlovordo liono corca do 1.4OO loclroas, Ia comunidad
aparl 5OO do oIIas para finos do consorvacin y para asogurar oI
abaslocimionlo do agua.
ii) Ln 1972, oI Gobiorno do Cosla Rica olorg a Ia zona Ia condicin
do rosorva naluraI, focla a parlir do Ia cuaI so rogislr un vigoroso
aumonlo doI lurismo cionlhco, principaImonlo gracias a Ia inicialiva doI
Conlro Cionlhco TropicaI do San }os, fundado on 1962 por coslarriconsos
y oxlranjoros, dondo so lan loclo invosligacionos do calogora mundiaI
on lorno a Ios rocursos bioIgicos y fsicos doI lrpico.
iii) Ln Ios aos oclonla so incorpor oI IIamado lurismo oducalivo,
por modiacin, onlro olros, doI Inslilulo Monlovordo y do omprosas
ospociaIizadas, como Cosla Rica Lxpodilions, una do Ias primoras
oporadoras do ocolurismo doI mundo, Io quo aumonl oI ujo do visilanlos
do 3.OOO a 15.OOO on osa dcada.
iv) Ia oxpIosin doI lurismo avonlura on Ios aos novonla. AI
mismo liompo, Ios rocursos caplados por Ia va doI ocolurismo y Ias
donacionos pormilioron aumonlar Ia zona prologida, mojorar su goslin
y conlribuir aI conocimionlo do Ios ocosislomas lropicaIos.
Ln Ia IocaIidad oporan varios oslabIocimionlos, como una oscuoIa,
una fbrica do Icloos, una cooporaliva y oI Inslilulo Monlovordo.
Morcod a una sorio do rounionos y oncuonlros, Ios acloros do Ia IocaIidad
Iograron pIasmar una visin coIocliva do fuluro, Io quo IIov a iniciar
programas do goslin ambionlaI. Cabo doslacar quo dislinlos socloros doI
puobIo, on ospociaI Ios ospociaIislas on bioIoga, so opusioron vivamonlo
a Ia inslaIacin do Ia fbrica do Icloos.
Ioco monos do 4.OOO porsonas vivon on forma pormanonlo on
Monlovordo, poro rocibo unos 1OO.OOO visilanlos aI ao y os, on lomporada
aIla, oI Iugar ms concurrido do Cosla Rica por lurislas oxlranjoros. A su
aIrododor lan proIiforado divorsos nogocios asociados aI ocolurismo. LI
56,7 do Ias omprosas son do carclor famiIiar, y 2O do sus 27 loloIos
lan rocibido Ia caIihcacin do lros oslroIIas olorgada por oI Inslilulo
Coslarriconso do Turismo. Iara impuIsar Ia invorsin on oI rubro, oI
Lslado concodi una sorio do inconlivos, poro oslos lan bonohciado soIo
a 1O do Ias omprosas. LI 9O do Ias invorsionos os do origon nacionaI,
do oslas, oI 6O proviono do Ios propios acloros do Monlovordo, invorsin
quo fuo hnanciada on su mayor parlo con crdilos doI Banco NacionaI do
Cosla Rica.
Iara faciIilar Ia obsorvacin do dislinlas ospocios do fauna y ora
propias do Ia zona, so Ias la dispuoslo bajo condicionos conlroIadas on un
prodio privado, dondo funcionan Ia hnca do mariposas, oI Sorponlario,
Orqudoas do Monlovordo y Ia Iinca LcoIgica. Lslas inicialivas son oI
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 173
rosuIlado do Ia combinacin doI conocimionlo cionlhco apIicado y Ia
capacidad omprosariaI do aIgunos Iugaroos, on su mayora dodicados
anloriormonlo a aclividados agropocuarias. LI dosarroIIo do oslas nuovas
alraccionos la alonuado Ia prosin sobro Ias roas naluraIos prologidas,
aI liompo quo la incromonlado Ia auoncia do visilanlos y Ia oslada
promodio. Lslo uIlimo, si bion la favorocido a Ios loloIoros, os aI mismo
liompo molivo do proocupacin, loda voz quo la lraslocado oI carclor
apacibIo y ruraI do Ia comunidad y la lonido roporcusionos advorsas
sobro ciorlos sorvicios pubIicos, como agua y saIud. Ia rocoIoccin do
basura y oI manojo do Ia congoslin do lrhco on Ios oslroclos y sinuosos
caminos doI puobIo lan puoslo on jaquo Ia capacidad do adminislracin
y goslin do Ia coIoclividad.
LI lurismo os uno do Ios socloros ms organizados doI pas: lay
gran numoro do asociacionos y cmaras gromiaIos vincuIadas aI rubro,
on Ias univorsidados so dan cIasos do ocolurismo y una omprosa nacionaI
ofroco y cosloa cada ao cursiIIos do corla duracin para guas, poso a Io
cuaI faIla aun capacilacin do caIidad.
Ia invorsin on oI soclor so inlonsihc considorabIomonlo a hnos
do Ios aos novonla: so conslruyoron loloIos y olras oslrucluras, poro
so doscuidaron aspoclos osonciaIos on Io roIalivo a pIanos do manojo
y zonihcacin. Ia ausoncia do crilorios y conlroIos on Ia odihcacin la
concilado oI roclazo do Ia mayora do Ios acloros sociaIos do Monlovordo,
para quionos Ia proloccin doI ambionlo osl por oncima do Ias uliIidados
dorivadas doI lurismo, do loclo, 73 do Ios omprosarios onlrovislados
oxprosaron oslar dispuoslos a Iimilar Ia aclividad si oso fuora nocosario
para laI objolivo. Sin ombargo, crocon Ias lonsionos onlro Ios quo
promuovon abiorlamonlo su dosarroIIo acoIorado y quionos von on oIIo
una amonaza sociaI, cuIluraI y ambionlaI.
Iara onfronlar oslos probIomas, so roquioro un manojo coIoclivo
ms formaI y rogIamonlado. Aunquo oslo sora probabIomonlo oI hn doI
osprilu cuquoro originaI, os un procio quo dobo pagarso para impodir
quo Monlovordo so lunda bajo Ia carga doI progroso. Tambin os prociso
quo Ia nuova auloridad oslroclo Ios vncuIos con Ias auloridados siluadas
on Ia Iojana capilaI provinciaI do Iunlaronas.
b) La agIomeracin forestaI de BrasiI
8
Lnlro Ias induslrias do baso foroslaI hguran Ias do coIuIosa y papoI,
madora asorrada, labIoros agIomorados, muobIos o inhnidad do olros
8
Rosumon basado on Borcovicl, Kalz y Mondona (2OO3), y Mondona (2OO3).
174 CLIAI
produclos. In conjunlo lan lolorognoo domanda una vasla gama do
insumos inlormodios y conocimionlos, quo van dosdo Ia gonlica y Ia
ingoniora qumica, mocnica y olras lasla oI disoo do muobIos.
LI lorizonlo do pIanoamionlo do Ias omprosas os do dos o ms
dcadas. Ior laI molivo, Ios inconlivos hscaIos, Ia lasa do inlors y oI
grado do incorlidumbro do Ia oconoma son osonciaIos para Ias docisionos
do invorsin, aI iguaI quo Ios facloros inslilucionaIos, como Ios doroclos
do propiodad sobro bosquos o aguas, Ios pIanloamionlos ocoIgicos o Ias
rocIamacionos do Ios puobIos indgonas, muclos do oIIos asonlados on
Ios Imilos do Ia fronlora foroslaI quo so dosoa oxpandir.
Ln aIgunas induslrias so fabrican on procoso conlinuo, do aIla
donsidad do capilaI, bionos oslandarizados quo so compran y vondon
a granoI, por Io gonoraI on morcados inlornacionaIos sumamonlo
compolilivos, on Ios quo Ia variabIo procio dosompoa un papoI
fundamonlaI. Ln olras so oIaboran bionos diforonciados, on quo oI
disoo cumpIo un papoI conlraI y Ia produccin so organiza on Iolos
poquoos. Ios subsocloros do coIuIosa, papoI, Iminas do madora,
clapas do hbra y agIomorados so caraclorizan por Ia prosoncia do
unas pocas omprosas do gran lamao, inlogradas vorlicaImonlo
dosdo Ia oxpIolacin doI bosquo lasla Ia oIaboracin do produclos
hnaIos, aunquo on Ios uIlimos aos Ios grandos fabricanlos, a hn do
roducir Ia inmoviIizacin do capilaI propio on liorras y bosquos, lan
londido a formar rodos do subconlralislas, quo provoon madora cuyo
coslo y caIidad son compalibIos con Ias oxigoncias do Ias omprosas.
Ias roIacionos onlro oslas y Ios abaslocodoros so basan on conlralos,
formaIos o informaIos, on virlud do Ios cuaIos oslos uIlimos rocibon
rocursos oconmicos y asisloncia lcnica do Ias induslrias a cambio doI
compromiso do vondorIos posloriormonlo Ia maloria prima. Cabo acolar
quo on Ia produccin do madora asorrada, labIoros y muobIos inlorvionon
numorosas omprosas modianas y poquoas, muclas do oIIas do carclor
famiIiar, rasgo aI quo so agroga, on oI caso do Ia induslria doI muobIo, Ia
gran variodad do insumos uliIizados, como molaI, cuoro y pIslico.
Ln 1934, duranlo oI gobiorno do GoluIio Vargas, so promuIgaron
on BrasiI oI Cdigo do Aguas y oI primor Cdigo IoroslaI, con oI cuaI
so imponan roslriccionos a Ia doforoslacin. No obslanlo, oI organismo
quo doba hscaIizar oI cumpIimionlo doI cdigo, oI Inslilulo BrasiIoo do
DosarroIIo IoroslaI (IBDI), so fund soIo on 1967.
Dados oI Iargo porodo do maduracin do Ia aclividad y Ia baja
lasa do rolorno doI capilaI, oI Lslado puso on marcla, a comionzos do
Ios aos solonla, un programa do inconlivos hscaIos para Ia foroslacin,
gracias a Io cuaI osla rogislr un augo considorabIo. Aos dospus so
puso lrmino aI programa y Ios grandos omprosarios acudioron a olras
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 175
fuonlos do hnanciamionlo, onlro oIIas oI Banco NacionaI do DosarroIIo
Lconmico y SociaI (BNDLS), Ios bancos do dosarroIIo osladuaIos y
divorsos organismos oxlornos do crdilo.
Hasla 1985, corca do 9O do Ios rboIos pIanlados so conconlraban
on Ios oslados do Minas Gorais, So IauIo, Iaran, Sanla Calarina, Rio
Grando do SuI y Malo Grosso do SuI, aunquo posloriormonlo, con oI
procoso do dosconlraIizacin induslriaI, aumonl Ia parlicipacin do
olras rogionos, como Bala, Iar y Amap.
Ioso a su lisloria conlonaria, oI primor gran cicIo do crocimionlo
doI soclor do coIuIosa y papoI do BrasiI luvo Iugar on Ios aos solonla,
morcod aI impuIso do Ia poIlica induslriaI apIicada por oI Lslado,
ospochcamonlo oI II IIan NacionaI do DosarroIIo. Ln osa dcada, on
prclicamonlo lodas Ias grandos omprosas so iniciaron proyoclos do
ampIiacin, quo rodundaron on oxcodonlos oxporlabIos on Ia dcada
siguionlo. Lslo luvo como consocuoncia Ia oxpansin do Ia induslria do
oquipos, gracias a Ia inslaIacin do dislinlos fabricanlos inlornacionaIos,
Io quo pormili salisfacor Ia mayor parlo do Ia domanda induslriaI.
Sogun dalos do Ia Sociodad BrasiIoa do SiIvicuIlura, oI soclor
foroslaI gonor on 2OOO un vaIor agrogado oquivaIonlo a 21.OOO miIIonos
do dIaros, do Ios cuaIos 4.OOO miIIonos corrospondioron a oxporlacionos.
Ln lodos Ios subsocloros, con oxcopcin do Ia produccin do coIuIosa y
papoI, so laco uso inlonsivo do mano do obra, con un lolaI aproximado
do 2 miIIonos do ompIoos diroclos o indiroclos.
Ior olra parlo, do acuordo con anlocodonlos do Ia Asociacin
BrasiIoa do Induslrias doI MuobIo (ABIMOVLI), oslo subsoclor
ocupa a unas 78O.OOO porsonas y cuonla con 1O.OOO omprosas do lasla
15 ompIoados, 3.OOO omprosas do onlro 16 y 15O, y 5OO omprosas con
ms do 15O ompIoados. Ln Ios aos novonla, Ia induslria pas por un
procoso do modornizacin omprosariaI, IaboraI y locnoIgica. }unlo con
Ia imporlacin do oquipos, mojor Ia locnoIoga y so oIov oI grado do
capacilacin do Ios oporarios. Ln Ios uIlimos aos, divorsas compaas
oxlranjoras lan moslrado crocionlo inlors por producir muobIos on
BrasiI, parlicuIarmonlo muobIos do oscrilorio.
Cabo rosaIlar Ia londoncia a Ia conconlracin ospaciaI do Ia
induslria doI muobIo. Corca do 7O doI vaIor agrogado gonorado on oI
pas proviono do soIo lros oslados: Rio Grando do SuI, Sanla Calarina
y So IauIo, on Ios quo oporan poIos producloros IocaIizados on
rogionos o ciudados ospocficas. Doslaca onlro oIIos oI poIo do Bonlo
GonaIvos, quo aporla 45 do Ia produccin doI oslado do Rio Grando
do SuI, dondo so fabrica corca do 3O do Ios muobIos brasiIoos. Ln
oslo poIo surgioron Ias primoras inicialivas do coordinacin onlro
176 CLIAI
producloros, con oI fin do acoIorar Ias oxporlacionos, mojorar Ia caIidad
do Ios produclos y onlronar oporarios.
Ln Ias ciudados do So Bonlo do SuI y Rio Nogrinlo, siluadas on oI
oslado do Sanla Calarina, so consliluy on Ia dcada do 198O un compIojo
do omprosas do muobIos. Lslo poIo osl inlogrado por unas 17O omprosas,
quo aporlan Ia mayor parlo do Ias oxporlacionos brasiIoas do muobIos.
LI 45 doI lolaI producido on oI oslado so oxporla.
IinaImonlo, on oI oslado do So IauIo, adoms do Ia induslria do
muobIos do Ia ciudad do So IauIo, doslacan Ios poIos do Voluporanga
y MirasoI, ciudados dislanlos unos 7O kiImolros onlro s. LI primoro
osl consliluido por 45O pymo, quo ompIoan on conjunlo corca do
15.OOO porsonas. Dosdo 1991 opora on Voluporanga una cooporaliva do
imporlacin do oquipos y malorias primas y do oxporlacin do muobIos
(ILXNOR), y acluaImonlo Ias auloridados municipaIos osln croando
un conlro locnoIgico ospociaIizado. LI poIo do MirasoI, quo cuonla
con 8O omprosas y gonora corca do 3.OOO ompIoos, ofroco porspoclivas
promisorias para Ia cooporacin onlro omprosarios, por olra parlo, so
lan Ianzado varias inicialivas pubIicas oncaminadas a formar rocursos
lumanos caIihcados para Ia fabricacin do muobIos.
A posar doI aumonlo do Ias oxporlacionos, oI soclor prosonla
aun divorsos probIomas, como Ia baja caIidad y oI maI disoo do Ios
muobIos. Iara miligarIos, on oI Minislorio do Induslria, Comorcio y
Turismo (MICT) so puso on marcla a modiados do Ios aos novonla oI
Irograma BrasiIoo do Disoo do MuobIos on quo coIaboran oI Lslado
y Ia ABIMOVLI, con oI objolivo do capacilar a Ios omprosarios para
Ia rooslrucluracin y oI dosarroIIo do Ios doparlamonlos do disoo y Ia
adocuacin do Ios procosos a divorsas normas inlornacionaIos, como Ia
ISO 9OOO y Ia ISO 14OOO. Olras inicialivas imporlanlos apunlan a ampIiar
Ia suporhcio pIanlada con ospocios oxlicas do crocimionlo rpido como
pino y oucaIiplo y a uliIizar mayor numoro do variodados nalivas on
Ia fabricacin do muobIos. A parlir do invosligacionos doI Iaboralorio
do Iroduclos IoroslaIos, dopondionlo doI Inslilulo BrasiIoo do Modio
Ambionlo y do Rocursos NaluraIos RonovabIos (IBAMA), so soIoccionaron
22 ospocios, lodas do Ia Amazona, con oI objolo do combinar dislinlas
madoras o conlraslar loxluras y coIoros on un soIo muobIo. Ln olras
omprosas doI soclor, onlro oIIas varias producloras do coIuIosa y papoI, so
lan roaIizado lambin invosligacionos londionlos a fabricar muobIos do
pino y oucaIiplo.
Ln rosumon, puodo docirso quo oI soclor brasiIoo doI muobIo
onciorra Ias principaIos porspoclivas do surgimionlo do divorsas formas
do accin coIocliva, quo on oslo caso osl basada on rodos do pymo.
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 177
2. AgIomeraciones construidas, endgenas
a) EI ecoturismo en Bonito, BrasiI
9
Sogun dalos doI Inslilulo BrasiIoo do Turismo (LMBRATIR),
on 1999 laba on oI pas 96 poIos do ocolurismo, quo rocibioron oso
ao unos 25O.OOO visilanlos. LIIo signific un ingroso corcano a 7O
miIIonos do dIaros para Ias oconomas IocaIos. Ia IocaIidad do
Bonilo osl siluada on oI panlanaI do Malo Grosso, corca do So IauIo,
ciudad do dondo proviono Ia gran mayora do Ios lurislas. Gracias a
Ias caraclorslicas gooIgicas do Ia zona, lay on lorno aI municipio
do Bonilo, on un radio do 5O kiImolros, numorosos ros do aguas
crislaIinas con oxuboranlo fauna iclioIgica, innumorabIos cascadas,
roprosas naluraIos y grulas do gran boIIoza. Ia zona os rica on fauna y
fIora y prosonla un inlorosanlo conlraslo onlro Ia pIanicio y Ia siorra do
Bodoquona, formada por rocas carbnicas.
Iara no compromolor Ia soslonibiIidad doI ocolurismo, Ios
rocursos naluraIos, sobro lodo Ios aculicos, dobon sor oxpIolados
con lcnicas ospociaIos do manojo, Io cuaI dopondo do quo lodos Ios
acloros do Bonilo oslo os, oporadoros y agoncias do lurismo, loloIos,
roslauranlos y olros soan capacos do agIulinarso on lorno a oslo y
olros objolivos do Iargo pIazo.
Hasla Ia dcada do 197O, Ios ros do Ia IocaIidad oran frocuonlados
principaImonlo por aficionados a Ia posca, con aulorizacin do Ios
lacondados. Ln porodo do vacacionos, parionlos y amigos do Ios
labilanlos do Bonilo, provonionlos on su mayora do So IauIo,
visilaban Ia zona y propaIaban dospus Ia nolicia do sus boIIozas
naluraIos. A modiados do osa dcada so conslruy Ia primora obra
pubIica do infraoslruclura para finos do rocroacin, y on 1983 Ia
municipaIidad odil oI primor foIIolo lurslico. Ironlo Ios lacondados
do Bonilo porcibioron Ias vonlajas oconmicas doI lurismo, promovioron
Ia aporlura do caminos y Ia conslruccin do oscaIoras y pIalaformas
do accoso a Ios ros, y comonzaron a cobrar por oI ingroso. AI mismo
liompo, so ocuparon do organizar Ias visilas y prologor oI modio
ambionlo. Lnlro 1987 y 1988, Ia municipaIidad oxpropi Io quo IIogara
a sor oI baInoario municipaI y mojor su infraoslruclura. Iuogo, on
una inicialiva conjunla con Ios omprosarios, so abrioron vas corcadas
o corrodoros, Io quo manluvo a Ios animaIos fuora do Ios caminos y
faciIil oI accoso a Ias alraccionos lurslicas.
9
Rosumon basado on Cunla Barbosa y Aric Zamboni (2OO1).
178 CLIAI
Ln 1993, oI ujo do lurislas aumonl signihcalivamonlo y so
organizaron Ios primoros pasoos a ros y grulas.
10
Ln 1992, Ia coIobracin
on BrasiI do Ia Conforoncia do Ias Nacionos Inidas sobro oI Modio
Ambionlo y oI DosarroIIo (CNIMAD) cro un osconario favorabIo on Ia
IocaIidad para Ia inslilucionaIizacin do ciorlas prclicas ambionlaIos,
como oI hjar un numoro mximo do lurislas por visila.
Ln 1993 so dio oI primor curso do formacin do guas, palrocinado
por oI Sorvicio BrasiIoo do Apoyo a Ias Micro y Ioquoas Lmprosas
(SLBRAL) y Ia municipaIidad do Bonilo, coordinado por Ia Inivorsidad
IodoraI do Malo Grosso doI Sur. LI curso consliluy oI paso iniciaI para Ia
profosionaIizacin doI lurismo on Ia zona. Ln 1995 so promuIg una Ioy
municipaI quo obIigaba a Ia parlicipacin do guas on Ias visilas lurslicas,
y olra quo insliluy oI Consojo MunicipaI do Turismo, aI liompo quo so
croaba oI Iondo NacionaI do Turismo. Ia Iabor doI Consojo MunicipaI la
conlribuido a oIovar Ia ohcioncia coIocliva doI congIomorado, gracias a Ia
asignacin do rocursos para hnanciar Ia parlicipacin do Ios agonlos do
Bonilo on divorsos ovonlos, Ia puosla on marcla do cursos y oslralogias
do morcadoo y Ia ojocucin do lrabajos do manlonimionlo on Ia va
do accoso a Ia grula doI Iago AzuI. Adoms, modianlo Ia inslruccin
normaliva N 1/95 doI Consojo MunicipaI, so inslaur oI IIamado vaIo
unico, por modio doI cuaI so oslabIocioron cupos mximos do visilanlos
para cada alraccin lurslica. Lslo vaIo, quo os omilido por Ia Socrolara do
Turismo y Modio Ambionlo do Bonilo y comorciaIizado por Ias agoncias
do lurismo IocaIos, os oI principaI inslrumonlo para Ia organizacin y
hscaIizacin do Ia aclividad on Ia zona.
LI augo doI ocolurismo la lransformado radicaImonlo Ia oconoma
y Ia sociodad IocaIos. Lnlro 1993 y 1999, oI numoro do camas loloIoras
aumonl do 3OO a ms do 3.OOO, Ios ompIoos diroclos on aclividados
lurslicas subioron do 18O a 865 y oI numoro do agoncias do lurismo, do 6
a 24. Lslo crocimionlo dinamiz Ia oconoma IocaI y, on oI prosonlo, ms
do 6O doI ingroso municipaI, oxcopluando Ias lransforoncias fodoraIos,
proviono do aclividados Iigadas aI lurismo. Cabo nolar quo muclos
agonlos privados ingrosaron aI soclor sin oxporioncia on loloIora o on
proslacin do sorvicios conoxos, Io quo so la lraducido on quo aIgunas
inslaIacionos, on conlraslo con olras, dojan muclo quo dosoar on cuanlo a
caIidad y canlidad do Ios sorvicios.
Ia ciudad prosonla buonos ndicos do coborlura on Io roIalivo a
agua polabIo, rocoIoccin do basura diaria, onorga oIclrica y onsoanza
primaria y socundaria. Ln cambio, oI soclor do saIud os incapaz do
10
Lslo ocurri dospus do quo Ia loIovisin lransmili a lodo oI pas varios documonlaIos
sobro Ia grula doI Iago AzuI y olras boIIozas do Ia rogin.
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 179
alondor oI aumonlo do Ia domanda dorivado doI ujo do visilanlos, sobro
lodo si so loman on cuonla Ios posibIos accidonlos provocados por Ia
prclica doI lurismo avonlura y oI lurismo ospociaIizado. Bonilo prosonla
una sorio do caroncias dosdo oI punlo do visla cuIluraI, os docir, lislrico,
arquiloclnico y arlslico, aunquo rocionlomonlo so inslaI una casa do
ospoclcuIos quo dobora proporcionar una opcin do divorsin noclurna.
Cabo nolar quo Ia gran mayora do Ios aIimonlos consumidos on loloIos
y roslauranlos, as como Ios bionos y sorvicios do mayor vaIor agrogado,
no so producon on Ia zona y lionon quo sor lrados do olras IocaIidados.
Tambin so obsorvan dohcioncias on olros pIanos, como Ia ausoncia do
pIanihcacin do Ia aclividad lurslica on gonoraI y do un pIan oslralgico
para Ia ciudad, Ia soaIizacin lurslica, Ia oducacin ambionlaI y Ia
formacin do concioncia onlro Ios Iugaroos acorca do Ia imporlancia doI
lurismo soslonibIo.
Hay on Bonilo cinco baInoarios, quo ofrocon Ia posibiIidad do
baarso on cascadas y ros do aguas cIaras, dolados do roas vordos,
canclas do doporlo y poquoos roslauranlos. Duranlo Ios foriados, sobro
lodo on oI porodo doI carnavaI, aumonla considorabIomonlo oI ujo do
visilanlos, Io quo proocupa a Ios Idoros IocaIos compromolidos con Ia
prosorvacin ambionlaI. LI bucoo do suporhcio os Ia aclividad rocroaliva
quo la aIcanzado mayor grado do profosionaIizacin. Iara minimizar oI
impaclo sobro Ia fauna y dar a Ios lurislas una sonsacin do privacidad,
so organiza on grupos poquoos, con inlorvaIos onlro cada uno. Ios
oquipos do bucoo son liginicos y do buona caIidad. Ln 1995 so coIobr
un oncuonlro lcnico on quo so oslabIocioron Ias diroclricos bsicas para
Ia adminislracin do Ias grulas doI Iago AzuI y do Nossa Sonlora da
Aparocida, y posloriormonlo so hj oI Imilo mximo do visilas on 225
porsonas aI da, disposicin quo so cumpIo lasla loy. Ln cambio, oI
voIuminoso lrhco do bolos do pasoo os molivo do proocupacin y, on
porodos do soqua, cuando baja oI nivoI do Ias aguas, oslos orosionan
oI Ioclo do Ios ros. LI rapoI so IIova a cabo on grupos formados por un
mximo do oclo porsonas, soIo dos vocos aI da, y oxigo un onlronamionlo
quo so roaIiza oI da anlorior.
Lxislon 12 inslilucionos do compoloncia oslalaI y fodoraI quo
dosompoan un papoI on Ia ohcioncia individuaI y coIocliva doI lurismo
do Bonilo, puos sus funcionarios so oncargan do dolorminar y hscaIizar
Ias poIlicas gonoraIos y Ias roIalivas aI modio ambionlo, dar asisloncia
a Ias omprosas y difundir locnoIogas y conocimionlo. Adoms, oporan
divorsas asociacionos do propiolarios do silios lurslicos, do agoncias do
ocolurismo, roslauranlos y baros, omprosas do lransporlo y olras. Sin
ombargo, no lay onlro oIIas suhcionlo colosin para prosonlarso con
una poslura propia anlo oI Consojo MunicipaI do Turismo y conforir
Iogilimidad y fuorza poIlica a sus roivindicacionos. Ior su parlo, Ias
18O CLIAI
univorsidados do Ias zonas circundanlos lan conlribuido con cursos
do formacin do guas y lrabajos do invosligacin. IaraIoIamonlo, Ia
asociacin do guas do Bonilo inslaI una conlraI para quo sus miombros
so dislribuyoran on forma ms racionaI, on funcin do Ia domanda
do cada modaIidad lurslica. Ia mano do obra la sido capacilada on
sorvicios ospociaIizados modianlo cursos do corla duracin, promovidos
principaImonlo por oI SLBRAL y oI Sorvicio NacionaI do Comorcio
(SLNAC).
Opora on Bonilo un cuorpo do poIica miIilar quo hscaIiza do modo
pormanonlo Ia siluacin ambionlaI. Lsl consliluido por 13 agonlos, poro
cuonlan soIo con un volcuIo para cumpIir sus laroas. Como ocurro on
olras zonas do gran divorsidad bioIgica, numorosas ONG ambionlaIislas
apoyan on Bonilo Ias funcionos oslalaIos do asosoramionlo lcnico y, sobro
lodo, do prosorvacin doI ambionlo y organizacin do roivindicacionos o
donuncias aI rospoclo.
Ia principaI dificuIlad para dofinir objolivos y oslralogias
comunos rosido on oI poquoo numoro do omprosarios quo posoon una
visin oslralgica do modiano y Iargo pIazo. Tampoco so adviorlo quo
roino Ia confianza onlro Ios inlogranlos do Ias oxiguas asociacionos
oxislonlos. Sogun so oslima, donlro do cinco aos so labrn dupIicado
Ias aclividados lurslicas. A juicio do propiolarios, invosligadoros
y guas, si so aprovoclaran Ias alraccionos aun no oxpIoladas, sora
posibIo incromonlar on corca do 7O Ia capacidad do soporlo acluaI.
Iara oIIo sora nocosario fomonlar oI IIamado lurismo do caIidad, quo
liono Iugar duranlo Ia lomporada baja. Ia cIionloIa polonciaI os do
mayoros ingrosos, poro lambin do mayoros oxigoncias. Lsla opcin
acarroa consocuoncias posilivas para oI modio ambionlo o incidir
on Ia croacin do ompIoos ms caIificados y mojor romunorados. Sin
ombargo, on una rounin coIobrada on 2OOO, quodaron do manifioslo Ia
rosisloncia do Ios sogmonlos omprosariaIos ms modoslos a promovor
oI lurismo do caIidad y Ia lonsin oxislonlo onlro invorsoros y grupos
compromolidos con Ia consorvacin ambionlaI. Asimismo, on osa
rounin so aIorl sobro Ia fragiIidad inslilucionaI doI vaIo unico y so
doslac Ia imporlancia do unir do forma soslonibIo oI dosarroIIo do Ia
agricuIlura a Ia oxpansin doI lurismo.
b) La Iixiviacin en piIas y eI desarroIIo cuprfero en ChiIe
11
Ln Ios aos oclonla so impIanl on CliIo un marco IogaI oslabIo
para Ia minora, quo rodund on cuanliosas invorsionos privadas
11
Rosumon basado on BockoI (2OOO).
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 181
nacionaIos y oxlranjoras y, duranlo Ios aos novonla, on Ia difusin do
innovacionos locnoIgicas on divorsos pIanos: maquinaria o inslaIacionos,
y croacin do sorvicios do ingoniora y consuIlora y do capacidados do
oxcoIoncia on invosligacin y doconcia, ospociaImonlo on oI campo do Ia
lidromolaIurgia. Lslo no soIo conlribuy a incromonlar signihcalivamonlo
Ia compolilividad inlornacionaI doI soclor cuprforo cliIono, sino lambin
a inlroducir procodimionlos monos conlaminanlos.
Ior ofoclo do oIIo, Ia parlicipacin do CliIo on Ia produccin
mundiaI do cobro aumonl on forma considorabIo on Ios uIlimos 2O
aos, aI punlo do dospIazar a Ios Lslados Inidos como primor oforonlo
mundiaI. AI mismo liompo, so rodujoron Ios coslos do produccin,
gracias a oconomas do oscaIa y a una sorio do innovacionos locnoIgicas,
on parlicuIar oI procoso lidromolaIurgico do Iixiviacin on piIas TI por
capas doIgadas. Lslo procodimionlo, quo incIuyo oI procoso bacloriano, so
origin on Ios Lslados Inidos y fuo palonlado on 1975.
A hnos do Ios aos solonla, una omprosa modiana cliIona,
Ia Sociodad Minora IudaluoI Ilda., Io modihc y porfoccion
suslanciaImonlo, Iogrando una primora apIicacin prclica induslriaI on
su propio yacimionlo do Io Aguirro, siluado corca do Sanliago do CliIo.
LI loclo do onconlrarso corca do una ciudad y on una do Ias mojoros
rogionos agrcoIas doI pas, consliluy un vordadoro dosafo ambionlaI
para Ia compaa y obIig a adoplar modidas ospociaIos para ovilar Ia
conlaminacin. Aunquo oI dosarroIIo locnoIgico do Ia Minora IudaluoI
ocurri on Io osonciaI on forma inlorna, lubo aporlos vaIiosos do Ia
agIomoracin minora nacionaI.
12
Ln 1975, on Ia goroncia do Ia Minora IudaluoI so supo do una losis
do grado do ingoniora molaIurgica, quo vorsaba sobro Ia posibiIidad do
purihcar oI cobro no por oI procodimionlo lradicionaI do comonlacin,
12
Ln CliIo, Ias omprosas quo oxlraon y procosan cobro osln ubicadas onlro Ia I y Ia VI
Rogin, comprondida Ia Rogin MolropoIilana, a Io Iargo do ms do 2.OOO kiImolros.
A primora visla, no paroco adocuado subsumir aclividados do laI disporsin googrfica
bajo oI concoplo do agIomoracin producliva. Sin ombargo, no os una docisin anlojadiza,
labida cuonla do Ias roIacionos profosionaIos oxislonlos onlro, por una parlo, ingonioros
y doms lcnicos do Ias compaas minoras y, por olra, ospociaIislas do Iaboralorios,
univorsidados, omprosas do ingoniora y monlajo, as como do consuIloros y provoodoros
y fabricanlos do oquipos y maloriaIos. Muclas do oslas roIacionos so oslabIocioron duranlo
oI paso do oslos ospociaIislas por Ia univorsidad, on su lrabajo on conlros do invosligacin
locnoIgica o como ojoculivos do Ias omprosas, y Ia parlicipacin on congrosos y grupos
do lrabajo. Ln un osludio sobro Ia minora do Ioru, Kuramolo (2OOO) profiri uliIizar oI
concoplo do agIomoracin para roforirso a Ias roIacionos do Ia minora conlraI con Iima
y para Ias roIacionos do Ia Minora Yanacocla con su onlorno on Cajamarca, y IIam rodos
a Ias roIacionos nacionaIos quo so oxliondon fuora do oslos mbilos IocaIos.
182 CLIAI
sino modianlo soIvonlos y oIoclro-obloncin, oslo os, oI mlodo do
Iixiviacin on piIas TI, quo lasla onloncos soIo so laba probado on
Iaboralorio. LI aulor do Ia losis ora un jovon ospociaIisla quo lrabajaba on
oI Inslilulo do Invosligacionos TocnoIgicas (INTLC) do Ia Corporacin
do Iomonlo (CORIO) do CliIo. So comision a Ia compaa HoImos &
Narvor Inc., duoa do Ia palonlo do Ia Iixiviacin TI, para quo oIaborara
oI corrospondionlo osludio do faclibiIidad, on oI quo so concIuy quo oI
proyoclo ora ronlabIo.
Ln 1977, oI oquipo lcnico do Ia Minora IudaluoI, aI quo so laba
sumado oI aulor do Ia losis, ofoclu divorsos oxporimonlos, do Ios quo
so dospronda quo Ia Iixiviacin on piIas, laI como oslaba dohnida on Ia
palonlo y on Ios documonlos do ingoniora bsica do Ia compaa HoImos
& Narvor, adoIoca do orroros fundamonlaIos quo lacan impraclicabIo
su apIicacin a oscaIa induslriaI. Ia goroncia do Ia Minora IudaluoI
docidi onloncos conslruir una pIanla bajo su propia rosponsabiIidad,
para Io cuaI aporl sus capacidados do ID o ingoniora.
13
Ia invorsin
lolaI oquivaIi a un lorcio do Ia cifra oslimada por Ia compaa HoImos &
Narvor. Ia pIanla comonz a funcionar on 198O, con coslos do oporacin
6O inforioros a Ios do Ias locnoIogas lradicionaIos.
Ln 1979, Ia Minora IudaluoI soIicil oI rogislro do una palonlo
do invoncin y hrm un acuordo con HoImos & Narvor para Ia
oxpIolacin y propiodad comparlida do Ias palonlos quo posoa cada
una. Ln 1981, obluvo oI rogislro do una palonlo do invoncin on CliIo,
quo fuo roconocida on Canad, Ioru y Sudfrica. Sin ombargo, no so
compIolaron Ias diIigoncias porlinonlos on AuslraIia y Ios Lslados
Inidos, on oslo uIlimo caso por oI coslo quo impIicaba una proIongada
lramilacin y dofonsa.
Ln 1981 so cro un doparlamonlo do ID on Ia compaa, para
invosligar do modo sislomlico Ios mlodos do Iixiviacin bacloriana
apIicabIos a Ios suIfuros do cobro, on oI quo so licioron onsayos con
minoraIos do Ia propia omprosa y olras. Iara oslos ofoclos, so dispuso do
dos unidados poquoas, una do Ias cuaIos opor on Io Aguirro y olra,
mviI, on Ias minas do cIionlos, aIgunas do oIIas siluadas on oI oxlranjoro.
Ior ojompIo, uno do Ios primoros lrabajos roaIizados para lorcoros fuo
oI IIovado a cabo on un yacimionlo cuprforo do }ordania. Todo oslo
pormili acumuIar vaslos conocimionlos lcnicos. Ln 1984 y 1985, a
soIicilud do Ias auloridados y varias asociacionos do Ia III Rogin do
CliIo, Ia compaa IudaluoI lizo pruobas sobro maloriaIos procodonlos
do dislinlos yacimionlos do Ia poquoa minora do osa rogin. A parlir
13
Ln Ia conslruccin do Ia pIanla inlorvinioron divorsos conlralislas, on su mayora
cliIonos.
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 183
do oso osludio, Ios ospociaIislas do Ia CORIO concIuyoron quo una
pIanla comorciaI poquoa, ubicada on pIono dosiorlo do Alacama, sora
aIlamonlo ronlabIo.
A hnos do Ios aos solonla lrabajaban on Ia agIomoracin minora
do CliIo onlro 2.OOO y 3.OOO ingonioros do dislinlas ospociaIidados, ms
un numoro difciI do procisar do oxporlos on cioncias naluraIos, fsicas y
oxaclas, do dondo provinioron ms lardo Ios cuadros do ID, do ingoniora
y oporacionos y Ios goronlos y ojoculivos do Ia compaa IudaluoI. Lslos
rocursos lumanos, junlo con capalacos, mocnicos y oIoclromocnicos
ocupados on Ia conslruccin y manojo do Ias pIanlas piIolo, ms Ios
lcnicos qumicos dodicados a Ios anIisis do Iaboralorio, fuoron
fundamonlaIos para oI saIlo locnoIgico quo so rogislr on Ia omprosa y,
por dorivacin, on oI roslo doI soclor cuprforo do CliIo.
Como parlo doI programa do invosligacionos sobro Iixiviacin
bacloriana, Ia compaa IudaluoI subconlral on 1979 y 198O divorsos
lrabajos, on parlicuIar a Ia Corporacin do Invosligacin TocnoIgica
(INTLC-CHIIL) quo conlaba con Iaboralorios y porsonaI ospociaIizados
para roaIizar osludios sobro fonmonos bioIgicos, aI Conlro do
Invosligacin Minora y MolaIurgica (CIMM), porquo posoa oquipos do
microsonda y microscopio oIoclrnico, as como Ios ospociaIislas para
manojarIos, y a Ios doparlamonlos do ingoniora do minas y do ingoniora
qumica do Ia Inivorsidad do CliIo.
14
Hubo lambin un imporlanlo porfoccionamionlo oporacionaI, quo
incIuy pruobas con nuovos maloriaIos y compononlos roaIizadas con
frocuoncia on cooporacin con provoodoros IocaIos. Ln parlicuIar, so
rogislraron signihcalivos avancos on maloriaIos y compononlos pIslicos,
como mombranas do impormoabiIizacin, compononlos do luboras do
dronajo y do acopIo rpido, y accosorios para riogo por goloo y asporsin.
Tambin so Iogr quo varios provoodoros nacionaIos do oIoclrodos
fabricaran nodos do aIoacin do pIomo, caIcio y oslao, clodos madro
do acoro inoxidabIo, y coIdas oIoclroIlicas do concrolo poIimrico,
locnoIoga palonlada por una omprosa cliIona, originaImonlo hIiaI do Ia
compaa osladounidonso Dov ClomicaI.
A comionzos do 1986 so roforz oI doparlamonlo do ID do Ia
Minora IudaluoI, con oI propsilo do inlonsihcar Ia comorciaIizacin
do Ia locnoIoga dosarroIIada. No obslanlo oI ingonlo osfuorzo
promocionaI, Ios primoros conlralos do vonla so suscribioron soIo varios
14
Lslas subconlralacionos luvioron un carclor doIiboradamonlo punluaI, on parlo porquo
on Ia Minora IudaluoI so quoran manlonor on socrolo Ios conocimionlos lcnicos
corrospondionlos.
184 CLIAI
aos dospus, a causa, on parlo, doI procio doprimido doI cobro. Ln Ia
sogunda milad do Ios aos novonla, lubo indicios do quo oI yacimionlo
Io Aguirro so agolara pronlamonlo, y on 1996 so onfronl oI probIoma
do Ia oxpiracin do Ia palonlo. Ln consocuoncia, so docidi soparar Ias
oporacionos propiamonlo minoras do Ias aclividados do ID, por
modio do Ia croacin do una compaa ospocfica, Ia Sociodad Minora
IudaluoI TocnoIoga, quo doba aulofinanciarso modianlo Ia vonla
do sorvicios. Dosaforlunadamonlo, pronlo so advirli quo no laba
on oI pas una domanda suficionlo para Ios proyoclos do ID quo Ia
compaa lona on carlora, puos Ios minoros nacionaIos proforan
rocurrir a omprosas consuIloras y do ingoniora oxlranjoras o a sus
propias capacidados do ID, con oI fin do asimiIar una locnoIoga quo
ya ora do dominio pubIico. As IIogaron a su fin Ias aclividados do Ia
Sociodad Minora IudaluoI TocnoIoga.
3. Tres agIomeraciones semimaduras
a) La agIomeracin productiva de Ia caa de azcar, VaIIe deI
Cauca, CoIombia
15
LI VaIIo doI Cauca la aIborgado dosdo laco sigIos aclividados
do produccin y oxporlacin do caf, ganado, labaco, oro, cauclo y
olros rubros. Ia caa do azucar fuo inlroducida por un inmigranlo on
Ia sogunda milad doI sigIo XIX. Cabo nolar quo oI VaIIo doI Cauca y
aIgunas zonas do Mauricio, Ioru y Havai son Ias unicas doI mundo
dondo so puodo cuIlivar caa lodo oI ao. Ln 19O1 so puso on
funcionamionlo on oI vaIIo oI primor moIino a vapor para Ia moIionda
do caa y Ia obloncin do azucar conlrifugada, y on oI curso doI sigIo
XX so fuo organizando una agIomoracin on lorno aI rubro, compuosla
on Ia acluaIidad por cionlos do omprosas. Lsla consliluyo Ia coIumna
vorlobraI doI dosarroIIo oconmico y sociaI do CaIi y doI VaIIo doI
Cauca, rogin cuya idonlidad so forja a parlir doI azucar y os, on muclos
sonlidos, ojompIo do dosarroIIo oxiloso.
16
Ias aclividados roIacionadas con oI azucar roprosonlan 1,4 doI
IIB nacionaI, y Ia parlicipacin doI azucar do CoIombia on oI morcado
mundiaI os do 1,7. Ln 2OOO, on Ia induslria azucarora nacionaI so
gonoraban 28.O18 ompIoos diroclos 12.OOO monos quo on 198O,
15
Rosumon basado on CNI (2OO2).
16
No obslanlo, lambin lay quionos considoran quo oI dosarroIIo azucaroro Io la acarroado
onormos daos a Ia rogin, como Ia roduccin do Ia agricuIlura minifundisla y do Ia
divorsidad do fIora y fauna.
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 185
corrospondionlos a porsonaI do Ios ingonios, conlralislas y cuIlivadoros,
y so oslima quo on Ias unidados conoxas so gonoran corca do 2OO.OOO
ompIoos.
Ia aporlura doI canaI do Ianam, on 1914, condujo aI dosarroIIo
doI puorlo do Buonavonlura, Ia conslruccin doI forrocarriI doI Iachco,
oI uso do vaporos on oI ro Cauca, Ia conslruccin do Ia carrolora onlro
CaIi y Buonavonlura y Ia conoxin con oI inlorior doI pas. Lslas obras,
roaIizadas con rocursos provonionlos do Ia indomnizacin do Ios Lslados
Inidos por Ia prdida do Ianam, pormilioron lransformar oI VaIIo doI
Cauca on oI corrodor do onlrada aI morcado doI inlorior doI pas y do
saIida do Ia produccin agrcoIa, ospociaImonlo caf, lacia Ios morcados
inlornacionaIos. Lslo provoc un saIlo on Ia nacionlo induslria azucarora.
Ia inlogracin doI morcado nacionaI lizo dosaparocor ms do 2O ingonios
quo alondan su rospoclivo morcado IocaI. Do osla manora, oI crocimionlo
do Ia infraoslruclura fsica conlribuy a quo so cumpIiora una do Ias
condicionos bsicas do Ias agIomoracionos: Ia conconlracin googrhca.
Ln 1931 so impusioron on CoIombia arancoIos a Ias imporlacionos do
azucar, Io quo signihc, on Ia prclica, oI comionzo do Ia induslriaIizacin
modianlo suslilucin do imporlacionos y marc oI inicio do una nuova
ora para oI rubro.
17
Ln ofoclo, oI oslabIocimionlo do arancoIos rodund
on Ia croacin do nuovas omprosas, Ia ampIiacin doI morcado inlorno y
gonor oxcodonlos quo pudioron roinvorlirso on olros nogocios. Gracias
aI modoIo do dosarroIIo lacia adonlro, aumonl do 2 a 22 oI numoro
do ingonios, quo so convirlioron on grandos omprosas, caraclorizadas
por una fuorlo inlogracin vorlicaI, aIlo numoro do ompIoados,
abuIlados gaslos do manlonimionlo y oscaso grado do sinorgia o
compIomonlariodad onlro s.
Ln 1934, por disposicin gubornamonlaI, so fund on Ia zona Ia
LscuoIa Suporior do AgricuIlura TropicaI, quo ms lardo so convorlira
on facuIlad do agronoma, Ia primora doI VaIIo doI Cauca. Olra modida
pubIica do gran imporlancia fuo Ia croacin, on Ios aos lroinla, do Ia
Caja do Crdilo Agrario, InduslriaI y Minoro y doI Banco ConlraI
Hipolocario (BCH), morcod a Io cuaI so conl con accoso a rocursos para
hnanciar oI dosarroIIo doI soclor. Ln 1954 so inslaur, por inicialiva IocaI,
Ia Corporacin Aulnoma RogionaI doI VaIIo doI Cauca, basada on Ia
oxporioncia doI Organismo goslor doI VaIIo doI Tonnossoo do Ios Lslados
Inidos. Iuo una do Ias pocas onlidados do oslo lipo quo so croaron por
osas foclas on Amrica Ialina. LI lrabajo do Ia corporacin indujo dos
grandos lransformacionos: Ia oIoclrihcacin doI vaIIo y Ia conslruccin
17
LI arancoI a Ias imporlacionos, quo so la manlonido, os loy do 2O.
186 CLIAI
do un ombaIso on oI ro Cauca quo pormili rocuporar ms do 8O.OOO
loclroas para oI cuIlivo do caa.
Ia rovoIucin cubana, quo movi aI Gobiorno do Ios Lslados
Inidos a asignar a CoIombia una cuola do oxporlacin do azucar, y Ia
docisin doI gobiorno nacionaI do ajuslar oI modoIo do suslilucin do
imporlacionos con oI fomonlo do Ia oxporlacin, dioron nuovo impuIso a
Ia agIomoracin caora. Ior olra parlo, dobido a Ia amonaza do Ia roforma
agraria, onlro 196O y 199O disminuy do 75 a 24 Ia suporhcio sombrada
do caa quo oslaba on podor do Ios ingonios.
18
Hasla modiados do Ios aos oclonla, so oxporl oxcIusivamonlo
azucar on brulo, poro a parlir do osa focla ompoz a incursionarso on
oI morcado do azucar rohnada. Ln Ia dcada do 199O, con Ia adopcin
doI modoIo do aporlura o inlornacionaIizacin, so abandon Ia prclica
do hjacin do procios por oI gobiorno o modianlo acuordo con Ios
omprosarios y so doj su dohnicin a Ias fuorzas doI morcado. Ln 199O
so oxporlaba poco ms do 25 do Ia produccin lolaI, proporcin quo
subi a 43 on 1999. Dado quo con oslo aumonlaba Ia oxposicin a Ios
riosgos comunmonlo asociados a Ios produclos bsicos, Ios dirigonlos do
Ia Asociacin do CuIlivadoros do Caa do Azucar (ASOCANA) y do Ia
compaa ComorciaIizadora InlornacionaI do Azucar y MioIos (CIAMSA)
propusioron quo on Ia Comunidad Andina so adoplaran mocanismos do
oslabiIizacin do procios y arancoIos.
Ia agIomoracin doI VaIIo doI Cauca osl formada por 1.2OO
cuIlivadoros, 13 ingonios, ms do 4O omprosas procosadoras do aIimonlos,
bobidas y Iicoros, 2 gonoradoras do onorga oIclrica, 1 produclor do papoI, 3
induslrias sucroqumicas, ms do 5O grandos provoodoros ospociaIizados,
88 omprosas asocialivas do lrabajo y una cooporaliva do lrabajadoros.
Tambin forma parlo do oIIa una ampIia rod do inslilucionos pubIicas y
privadas quo Io brindan soporlo. Ios osIabonos bsicos do Ia cadona son Ios
siguionlos: i) provoodoros do insumos agrcoIas, maquinaria y oquipos, 6OO
asosoros agrcoIas, conlros do invosligacin do Ios ingonios, provoodoros
do combuslibIos y do onorga, y aclividados do adminislracin do Ios
cuIlivos, ii) cuIlivadoros do caa, iii) Iaboros do cosocla, como corlo, aIco
y lransporlo do Ia caa, quo suponon oI uso do mano do obra, maquinaria
y oquipo posado, iv) provoodoros do insumos para Ia oIaboracin, onlro
oIIos maquinaria, oquipos y sorvicios profosionaIos, v) produccin do
18
Ln CoIombia lay on Ia acluaIidad 2OO.OOOO loclroas sombradas do caa y 1.2OO
cuIlivadoros conlra 6O.OOO loclroas on 196O, y oI 24 do Ia liorra os do propiodad
dirocla do Ios ingonios. Ln AuslraIia Ias cifras corrospondionlos son: 5OO.OOO loclroas
sombradas, 26.OOO cuIlivadoros y soIo 2,5 do Ia liorra on podor do Ios ingonios.
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 187
azucar y subproduclos naluraIos, on ospociaI bagazo, mioIos y caclaza,
vi) induslrias quo uliIizan oslos produclos y subproduclos para oIaborar
bionos do mayor vaIor agrogado, y vii) canaIos do dislribucin nacionaI o
inlornacionaI, mayorislas y minorislas.
LI 57 do Ia produccin lolaI do azucar so doslina aI morcado
nacionaI, do osla fraccin, 53 corrospondo a consumo lumano diroclo
y 47 so uliIiza como maloria prima on Ia induslria sucroqumica
aIcoloI, Iicoros, cido clrico, Iovaduras, gas carbnico, acolalos,
carbonalo do caIcio y forliIizanlos agrcoIas, Ia conhlora y
clocoIalora, on quo oporan ms do 5O omprosas, Ia produccin do papoI,
quo os Ia baso do Ia agIomoracin do arlos grhcas, Ia produccin do
agIomorados para Ia fabricacin do muobIos, Ia gonoracin do onorga, y
Ia oIaboracin do abonos y aIimonlos conconlrados para animaIos.
Ln Ia uIlima dcada so incorporaron Ias primoras cosocladoras
mocnicas, con Io cuaI conlonaros do asaIariados quodaron sin
lrabajo. Tambin lan mojorado Ias prclicas do cuIlivo, y so lan loclo
imporlanlos cambios locnoIgicos on buona parlo do Ios ingonios. Si
bion Ia produccin primaria osl conconlrada on oI vaIIo googrhco doI
ro Cauca, varias do Ias omprosas ms imporlanlos on Io concornionlo a
agrogacin do vaIor como Ias do conhlora, gaIIolora, produccin do
bobidas, mormoIadas y jugos no surgioron on Ia zona ni fuoron croadas
por Ios producloros do azucar, Io quo puodo inlorprolarso como una
oporlunidad pordida por Ia agIomoracin.
Ia cooporacin lorizonlaI, muy comun onlro Ias compaas
azucaroras, so da on oI vaIIo do manora formaI o informaI. Ios duoos
do aIgunos ingonios so unon para comprar insumos, convocan a
aclividados conjunlas do capacilacin, uliIizan Ios mismos canaIos
do comorciaIizacin, o inlorcambian informacin do lodo lipo a lravs
do vncuIos profosionaIos, porsonaIos o gromiaIos. Hay cooporacin
vorlicaI on Io roforonlo a subconlralacin do mano do obra y a sorvicios
ospociaIizados do manlonimionlo, roparacin, consuIlora y olros. So
prosonla lanlo lacia alrs, ospociaImonlo onlro provoodoros do caa
o ingonios, como lacia adoIanlo, onlro oslos y aIgunos cIionlos, lasla
IIogar incIuso a Ia vincuIacin accionaria. SaIvo oxcopcionos, lay oscasa
coIaboracin vorlicaI onlro ingonios y omprosas quo uliIizan azucar
como insumo imporlanlo, y sus roIacionos prclicamonlo son soIo do
lipo comorciaI. No obslanlo, Ias oxporlacionos conjunlas por conduclo
do Ia ComorciaIizadora InlornacionaI do Azucar y MioIos consliluyon un
avanco signihcalivo on oI procoso do accin conjunla.
Iuodo obsorvarso cooporacin muIliIaloraI lorizonlaI on Ias
numorosas asociacionos quo so lan croado on lorno aI rubro, como Ia
Corporacin Aulnoma RogionaI doI VaIIo doI Cauca, Ia Corporacin
188 CLIAI
Iinanciora doI VaIIo doI Cauca y Ia Corporacin do Cuoncas Hidrogrhcas
(CORIOCILNCAS). IguaI lipo do coIaboracin so da con Ia Inivorsidad
doI VaIIo. Ln 1959 so consliluy Ia Asociacin do CuIlivadoros do Caa
do Azucar (ASOCANA), onlidad gromiaI por cuyo inlormodio Ios socios
convionon accionos do inlors muluo y conciorlan con oI gobiorno y
divorsas onlidados, gromios y organismos inlornacionaIos poIlicas
vincuIadas aI congIomorado, Io quo forlaIoco oI podor do nogociacin
do Ios asociados. Ln 1961 so fund Ia ya moncionada compaa
ComorciaIizadora InlornacionaI do Azucaros y MioIos, quo agrupa a
lodos Ios ingonios, manoja sus oxporlacionos conjunlas y roprosonla aI
soclor on Ia Sociodad Iorluaria RogionaI do Buonavonlura y Ia Sociodad
do Transporlo Irroo do Occidonlo. Ios producloros do azucar licioron
divorsas invorsionos, por modio do Ia ComorciaIizadora, on oI puorlo do
Buonavonlura.
19
Lsla compaa liono casas do roprosonlacin on Lcuador,
Ioru y RopubIica BoIivariana do VonozuoIa y os duoa do un ingonio on
oslo uIlimo pas. Adoms, cumpIo funcionos do oporador porluario y
agonlo aduanoro, cobrando una comisin por diclas aclividados.
Ln osla Iisla cabo onumorar olras asociacionos o omprosas:
por ojompIo, Ia sociodad DosarroIIos InduslriaIos y ComorciaIos S.A.
(DICSA), quo comorciaIiza on oI pas Ios azucaros y mioIos, Ia Asociacin
do Iroducloros y Irovoodoros do Caa do Azucar do CoIombia
(IROCANA), croada on 1973, quo cuonla con un aIlo numoro do ahIiados.
Olra onlidad do gran imporlancia os oI Conlro do Invosligacin do Ia
Caa do Azucar do CoIombia (CLNICANA), fundado on 1977, quo so
hnancia modianlo un gravamon quo so imponon Ios propios cuIlivadoros
y duoos do ingonios, oquivaIonlo a O,55 do sus vonlas. Ino do Ios
mayoros Iogros doI CLNICANA os oI dosarroIIo do nuovas variodados
y oI mojoramionlo do Ias oxislonlos, modianlo oI osludio do microcIimas
y Ia adaplacin do variodados a cada uno do oIIos.
20
LI CLNICANA
forma parlo do un consorcio inlornacionaI, compuoslo por 18 conlros do
invosligacin do 12 pasos, dondo so lrabaja on oI dosarroIIo doI gonoma
y do marcadoros moIocuIaros do Ia caa, para doscubrir gonos rosislonlos
a Ias onformodados y variodados con mayor conlonido do sacarosa. Ln
oI pIano nacionaI, oI Conlro inloraclua con olros oslabIocimionlos do
parocida ndoIo, ospociaImonlo oI Iondo CoIombiano do Invosligacionos
Cionlhcas (COICILNCIAS), organismo gubornamonlaI quo impuIsa Ia
19
Doslinadas, onlro olros finos, a conslruir on oI puorlo un lorminaI propio, bodogas do
aImaconamionlo o infraoslruclura mocnica y aulomalizada do ombarquo do azucar on
sacos y a granoI.
20
CoIombia os loy uno do Ios pasos con mayor numoro do variodados do caa dosarroIIadas
y adapladas sogun lipo do suoIo.
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 189
cioncia y Ia locnoIoga on oI pas. Ior uIlimo, Ia Asociacin CoIombiana
do Tcnicos do Ia Caa do Azucar (TLCNICANA), fundada lambin on
1977, rouno a ms do 6OO profosionaIos quo so ocupan do anaIizar Ios
probIomas do innovacin locnoIgica doI cuIlivo y Ias induslrias ahnos.
Todas Ias onlidados moncionadas roaIizan aIgunas aclividados conjunlas
onlro s, poro carocon do un pIan do accin inlogrado y do Iargo pIazo.
Rocionlomonlo, como parlo do Ia poIlica nacionaI do produclividad
y compolilividad, Ios roprosonlanlos do Ios subsocloros doI azucar, Ia
conhlora y Ia clocoIalora suscribioron oI Acuordo do compolilividad do
Ia cadona do Ia caa, quo dobo maloriaIizarso on proyoclos conjunlos.
Ios producloros coIombianos son Idoros mundiaIos on cuanlo a
dosarroIIo locnoIgico do aclividados do campo y a rondimionlo do caa
por loclroa, adoms, Ios lcnicos nacionaIos asosoran a cuIlivadoros do
Ioru y varios pasos do Conlroamrica on diforonlos aspoclos. Con lodo,
lay quionos osliman quo laIos Iogros son insuhcionlos, sobro lodo anlo Ios
dosafos quo onfronla Ia induslria on oI conloxlo inlornacionaI. Ln ofoclo,
Ios producloros coIombianos no son Idoros mundiaIos on lonoIadas do
sacarosa o azucar por loclroa, ni on cuanlo a coslos on campo, fbrica y
adminislracin, por Io quo compilon con coslos roIalivamonlo aIlos.
b) La agIomeracin Iechera de Uruguay
21
Aunquo Ia produccin mundiaI do Ioclo so la manlonido casi on
oI mismo nivoI dosdo laco ms do 1O aos, croci a rilmo vigoroso on
Amrica Ialina a parlir do Ia dcada do 199O. LI soclor so caracloriza,
on gonoraI, por Ia oxisloncia do cuoncas Iocloras dosarroIIadas por
grandos omprosas, Ia fuorlo injoroncia oslalaI on Ia hjacin doI procio aI
consumidor y una produccin roIalivamonlo oslabIo a Io Iargo doI ao. A
causa do oslo uIlimo faclor y oI carclor porocodoro do Ia maloria prima,
Ios producloros liondon a formar cooporalivas, muclas vocos inlogradas
lacia adoIanlo.
Ln Iruguay, casi 75 do Ia Ioclo cruda os procosada on Ia
induslria Icloa. Lsla os osonciaImonlo oIaboradora do produclos hnaIos,
ya quo soIo 7 so doslina a olros socloros.
22
Ia roIacin onlro oI vaIor
do Ios insumos y oI vaIor brulo do Ia produccin do Ia induslria Icloa
uruguaya os baslanlo aIla, do 8O, mionlras quo Ia proporcin doI vaIor
agrogado on Ia Ioclo cruda os do casi 75. A posar do oso, Ia Ioclora
21
Rosumon basado on VaiIIanl (2OO1).
22
Lnlro oslos figuran una loIadora induslriaI, una fbrica do quoso raIIado y una do quoso
on poIvo doslidralado.
19O CLIAI
os uno do Ios socloros agropocuarios do mayor podor do arraslro on Ia
oconoma, por sus ofoclos lacia alrs, como domandanlo do insumos
(ocupa oI cuarlo Iugar on Ia oconoma), y sus ofoclos lacia adoIanlo,
como provoodor (oclavo Iugar). Dobido a Ias poquoas dimonsionos
doI morcado inlorno, no so la avanzado on Ia produccin do bionos
sohslicados.
23
AIgunos do Ios insumos diroclos do Ia induslria Icloa,
como oI azucar y ciorlos qumicos, son producidos on oI pas, mionlras
olros provionon do Argonlina, BrasiI, Ios Lslados Inidos y Luropa.
24
Muclas induslrias Icloas osln roorionlndoso Ionlamonlo lacia
Ia oIaboracin do aIimonlos, por Ias oxlornaIidados asociadas a Ia
produccin y Ia comorciaIizacin. Irclicamonlo lodos Ios produclos
aIimonlicios onvasados con lolra pak quo so oxpondon on Iruguay
corrospondon a Ia induslria Icloa, cuya oforla so divorsihca con marcas
propias o modianlo lrabajos para lorcoros. Ios producloros gozan do
nolorias vonlajas comparalivas y lan sabido aprovoclar Ias condicionos
proforonciaIos doI Morcado Comun doI Sur (Morcosur), loclo quo la
pormilido conlrarroslar parciaImonlo Ias dislorsionos quo caraclorizan
oI morcado inlornacionaI do produclos Icloos.
25
AcluaImonlo 5O do
Ios subproduclos son onviados aI morcado oxlorno.
Ia produccin do Ioclo do Iruguay la crocido on forma soslonida
on Ias uIlimas dcadas, pasando do 7OO miIIonos do Iilros on 1975 a 1.2OO
miIIonos on 1994 y a corca do 1.5OO miIIonos do Iilros on 2OO2. A principios
do Ia dcada do 197O so aIcanz oI auloabaslocimionlo, y Ias oxporlacionos
comonzaron a roprosonlar una fraccin cada voz mayor doI lolaI. Ior laI
molivo, disminuy Ia porcin doI procio hjada por oI gobiorno, con Io cuaI
ompoz a bajar oI vaIor promodio rocibido por Ios producloros. LI Lslado
la inlorvonido fuorlomonlo on Ia produccin Ioclora. Ln Ia dcada do
193O so cro, por Ioy, Ia Cooporaliva NacionaI do Iroducloros do Ioclo
(CONAIROIL), a Ia quo so concodi, lambin por Ioy, oI monopoIio
doI abaslocimionlo do Ioclo uida on Monlovidoo lasla modiados do
Ia dcada do 198O.
26
Ln consocuoncia, oI grado do conconlracin do Ia
23
Ia produccin do forliIizanlos y Ia do somiIIa fina variolaI son una oxcopcin on oslo
sonlido, puos ambos bionos, quo lan comonzado a oxporlarso, son a Ia voz produclo o
insumo do Ia aclividad agropocuaria.
24
Do Ios Lslados Inidos y Luropa so imporlan principaImonlo formonlos y cuajos.
25
Ln Ios uIlimos aos, la aumonlado fuorlomonlo Ia dopondoncia do Ios Icloos uruguayos
con rospoclo aI morcado brasiIoo. Sin ombargo, on un fuluro prximo oslo podra
roducirso on forma considorabIo para Ios produclos uruguayos, dado oI polonciaI do
oxpansin quo onciorra Ia Ioclora do BrasiI, a causa, onlro olras, do Ia vigoncia do
mocanismos do proloccin.
26
Ln oI diroclorio do Ia Cooporaliva parlicipan doIogados doI gobiorno nacionaI y doI
municipio do Monlovidoo.
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 191
induslria os sumamonlo oIovado: on 1999, Ia CONAIROIL manojaba 14
pIanlas y caplaba 8O do Ia Ioclo romilida a pIanlas do lodo oI pas.
Hasla Ios aos solonla, Ia locnoIoga producliva oslaba
caraclorizada, primordiaImonlo, por Ia aIimonlacin basada on
pasluras naluraIos, cuIlivos forrajoros anuaIos, sobro lodo avona, y un
aIlo suminislro do aIimonlos conconlrados, como granos forrajoros,
racionos baIancoadas y subproduclos do Ia induslria aIimonlicia. A
modiados do osa dcada, con oI hn do roducir Ios coslos modios por
Iilro, Ia CONAIROIL promovi onlro sus romilonlos oI paquolo
locnoIgico noozoIands, basado on Ia produccin do forrajo a parlir do
pasluras sombradas pIurianuaIos. Iara laI hn, so organiz un oquipo do
oxlonsionislas consliluido por agrnomos y volorinarios, y cuando oso
rosuIl insuhcionlo, so bonihc oI procio pagado a Ios producloros quo
formaran grupos do lransforoncia locnoIgica y conlralaran asosoros
privados. Gracias a oso inconlivo, so croaron corca do 1OO grupos, y
unos 3O do oIIos comonzaron dospus a uliIizar on comun mquinas
do Iabranza, rosorvas do forrajo, campos do pasloroo y sorvicios do
insominacin arlihciaI. Ln Ios 2O aos siguionlos so dio un vigoroso
procoso do lransforoncia do locnoIoga, morcod a Io cuaI Ia Ioclora
uruguaya aIcanz oI aIlo grado do lomogonoidad locnoIgica quo oxlibo
lasla oI da do loy, indopondionlomonlo doI lamao do Ias omprosas.
Ias diforoncias onlro oIIas rosidon ms quo nada on Ia inlonsidad do
uso do capilaI y Ia capacidad goronciaI do Ios producloros.
Ios agonlos do Ia CONAIROIL parliciparon aclivamonlo on
Ia vincuIacin do Ios producloros con Ios morcados do insumos, aI
comionzo on forma dirocla y, dospus, modianlo Ia fundacin do una
omprosa coIaloraI (IROILSA). Lsla la oporado como un gran comprador
do insumos, quo Iuogo so vondon a Ios socios. Ia inlorvoncin la sido
ospociaImonlo visibIo on Io quo conciorno a racionos baIancoadas,
granos, somiIIas, produclos volorinarios y mquinas ospociaIizadas do
consorvacin doI forrajo. Adoms, Ia CONAIROIL y Ios gromios do
producloros dosompoan un papoI imporlanlo on Ios IIamados pubIicos
a Iicilacin do lracloros y olras mquinas agrcoIas. Cabo indicar, por
uIlimo, quo Ios agonlos do Ia Cooporaliva faciIilaron oI accoso do Ios
producloros aI hnanciamionlo bancario.
Ia Ioclora fuo oI subsoclor agropocuario do Iruguay quo monos
producloros pordi onlro 197O y 199O, a causa probabIomonlo do Ia fuorlo
baso cooporaliva do Ia produccin y Ia oslrocla inlogracin vorlicaI
imporanlo. Sin ombargo, duranlo Ios aos novonla, on conlraslo con
Ia oslabiIidad anlorior, oI numoro do producloros so rodujo do 7.5OO
a aIgo monos do 5.OOO, aI liompo quo Ios romilonlos a Ia CONAIROIL
disminuan do corca do 5.OOO a poco monos do 3.5OO. Lsla morma so
192 CLIAI
conconlr on Ios producloros ms poquoos, poso a Io cuaI siguon
roprosonlando numricamonlo ms do 6O do Ios romilonlos.
27
Cabo
anolar quo oslo sogmonlo aporla soIo 2O do Ia Ioclo.
Ln gonoraI, Ias pIanlas induslriaIos osln inslaIadas corca do Ia
cuonca Ioclora quo Ias abasloco. Sin ombargo, uIlimamonlo Ia roIacin
onlro pIanlas y cuoncas so la dobiIilado, dobido a Ias mayoros faciIidados
do lransporlo do Ioclo cruda, Ia mojora do Ias carroloras y Ia armonizacin
do Ia caIidad do Ia Ioclo. AI mismo liompo, Ia inlonsihcacin do Ia
compoloncia la obIigado a rodohnir Ios objolivos do Ia agroinduslria
cooporaliva, quo lan pasado a oslar conlrados alora on oI aumonlo do Ia
ohcioncia induslriaI y comorciaI. Hasla laco un liompo, Ia CONAIROIL
absorba oI coslo do Ia asisloncia brindada a Ios producloros ms poquoos
o Io lransfora indiroclamonlo a Ios do mayor lamao, poro dospus lubo
un cambio do oslralogia quo podra roprosonlar una soria amonaza para
Ia suporvivoncia do Ios primoros.
Ln Ios uIlimos 1O aos, oI Lslado la avanzado on Ia dosroguIacin
doI soclor. Ior olra parlo, so la Iogrado Ia oIoclrihcacin casi lolaI do Ia
cuonca Ioclora lradicionaI, as como Ia conslruccin y manlonimionlo
do Ia rod viaI socundaria indisponsabIo para oI lrnsilo do Ios grandos
camionos cislorna. Ia dosroguIacin osluvo acompaada do olras
modidas, impuIsadas por oI ojoculivo y Ia induslria, como oI lrmino do
Ia rocoIoccin do Ioclo on larros y oI oslabIocimionlo do un nuovo sisloma
do caIidad, disposicionos quo porjudicaron aI sogmonlo ms lradicionaI
y numoroso do Ios poquoos producloros, muclos do oIIos do avanzada
odad, a causa doI lamao roducido y oI rozago do sus oxpIolacionos.
28
Anlo oso, on oI Minislorio do Ganadora, AgricuIlura y Iosca (MGAI)
so promovi Ia inslaIacin do lanquos do uso comparlido, conlraIos do
rocibo adminislradas por ohcinas municipaIos y rocoIoccin a granoI
on Ios prodios. SimuIlnoamonlo, so apoy a divorsas organizacionos
do poquoos producloros con maquinarias y olros oquipos. Cabo nolar
quo oxislo un grupo do onlro 5OO y 8OO producloros cuya capacidad do
rospuosla a inslrumonlos convoncionaIos do promocin rosuIla dudosa.
LI Lslado so la compromolido a faciIilar su roinsorcin on Ia oconoma
o garanlizar su pormanoncia on oI rubro, sin lrasIadar por oIIo ofoclos a
Ia induslria quo rodundon on una baja do su compolilividad. Lslo quioro
27
So considora poquoos a Ios romilonlos do lasla 5OO Iilros diarios, Io quo so lraduco on
un ingroso nolo anuaI do unos IS$ 6.OOO dIaros.
28
Como consocuoncia do Ia dosroguIacin, oI procio do Ia Ioclo so manluvo con rospoclo aI
do ciorlos insumos osonciaIos, como combuslibIos, aIimonlos baIancoados, mano do obra
asaIariada y maquinaria agrcoIa, poro su capacidad do compra so rodujo a Ia milad con
rospoclo a Ia canasla do bionos do consumo. Ln oconomas do fuorlo baso famiIiar, oslo
os un aspoclo docisivo on Io quo so rofioro aI lamao mnimo do Ias omprosas.
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 193
docir quo on oI Lslado so roconoco quo oI rocibir Ioclo do oslos producloros
gonora inohcioncias on Ia induslria. Como Ias pIanlas cooporalivas lionon
un compromiso sociaI con oslos y on oI Lslado so considora bonohcioso
quo pormanozcan on una aclividad producliva ruraI, so la procurado
aIIanar aquoIIos probIomas quo ocasionan lonsionos on Ia roIacin onlro
Ia induslria y Ios producloros ms poquoos.
c) EI sector de petrIeo y gas en Trinidad y Tabago
29
Ln Trinidad y Tabago opora una do Ias induslrias do polrIoo
ms anliguas doI mundo. Ios primoros dopsilos so onconlraron on
1866. A parlir do osas foclas, Ia induslria croci pauIalinamonlo lasla
convorlirso on Ia ms imporlanlo doI pas, aunquo su produccin
roprosonla monos do 1 doI lolaI mundiaI. Ia oxlraccin do crudo luvo
su punlo ms aIlo on 1978, y dosdo onloncos la londido a Ia baja, dobido
a Ia maduroz o oI agolamionlo do muclas oxpIolacionos. Ln 2OO2 so
rogislr una produccin promodio do 13O.637 barriIos aI da, 82 do Ia
cuaI provona do fuonlos marinas. LI 91 do Ia produccin corrospondi a
lros compaas: Brilisl IolroIoum Trinidad and Tobago (52), Iolrolrin's
Trinmar (25) y Iolrolrin Iand Oporalions (14), y oI 9 roslanlo a
omprosas arrondalarias, subconlralislas y olros poquoos producloros.
30
No obslanlo, Ias porspoclivas do Ia induslria son buonas, ya quo so ospora
quo Ia produccin oxcoda Ios 2OO.OOO barriIos diarios con Ia oxpIolacin
doI campo Angoslura, quo inici sus oporacionos on onoro do 2OO5.
Ia induslria, quo la pasado por dislinlas rooslrucluracionos,
osl manojada acluaImonlo on forma combinada por oI soclor pubIico y
oI privado. Ia rohnacin osl oxcIusivamonlo on manos doI Lslado, por
inlormodio do Ia Lmprosa do IolrIoo do Trinidad y Tabago Iimilada
(ILTROTRIN). Gran parlo doI polrIoo rohnado so oxporla a pasos doI
Caribo y Conlroamrica. Ias principaIos omprosas aguas arriba son Brilisl
IolroIoum Trinidad and Tobago, BHI BiIIilon y Ia misma ILTROTRIN,
quo produco aIrododor do 4O doI crudo quo roquioro para su rohnora.
Tambin lay poquoas compaas como Vonluro Trinidad Iimilod y
varias omprosas privadas IocaIos do arrondamionlo y subconlralacin.
Ln cuanlo a Ia comorciaIizacin, oI Lslado ora propiolario do Ia NalionaI
IolroIoum Markoling Company of Trinidad and Tobago Iimilod, unica
29
Rosumon basado on Sorgoanl, Racla y }amos (2OO3).
30
Ios arrondalarios puodon lrabajar con subarriondos do Ia omprosa oslalaI ILTROTRIN.
Lxlraon polrIoo do pozos siluados on roas maduras y casi agoladas, sus coslos do
oporacin son ms bajos quo Ios do Ia omprosa oslalaI. Ios subconlralislas puodon
lambin oxpIorar y porforar pozos.
194 CLIAI
dislribuidora para oI morcado inlorno do combuslibIos y Iubricanlos
lasla hnos do Ios aos novonla, focla on quo surgi Ia compaa Inilod
IolroIoum Dislribulors (INIILT), quo provoo gasoIina a aIgunos
dislribuidoros hnaIos.
Ln Io roforonlo aI gas, Ia mayor parlo do Ios dopsilos osln
IocaIizados on oI mar, fronlo a Ias coslas oslo y norlo doI pas. So oslima
quo Ia rosorva probada aIcanzar para 18 aos, si so considora oI consumo
do lodas Ias pIanlas do polrIoo, liorro y acoro y Ias lros pIanlas do gas
naluraI Iicuado oxislonlos on oI pas.
31
Ln 1985 so oxlraan on promodio 415 miIIonos do pios cubicos do
gas naluraI aI da, cifra quo so incromonl on forma conlinua lasla IIogar
a 1.845 miIIonos do pios cubicos on 2OO2. LI 95 doI lolaI corrospondo
a lros compaas: Brilisl IolroIoum Trinidad and Tobago (7O), Brilisl
Gas (17) y LOG Rosourcos (8), y oI 5 roslanlo a ILTROTRIN y olros
poquoos producloros. A hnos do 2OO2, oI mayor comprador do gas naluraI
ora AlIanlic ING, quo oxporla 47 doI gas naluraI do Trinidad y Tabago.
LI sogundo grupo on cuanlo a compra o consumo osl roprosonlado por
Ias nuovo pIanlas do amonio (23,4), soguidas do Ias cinco do molanoI
(14,5) y do Ias do gonoracin do onorga (11,6). LI roslo os uliIizado por
poquoos consumidoros, como Ias pIanlas do liorro y acoro y Ias fbricas
do comonlo. Sogun oslimacionos loclas a hnos do 2OO2, on 2OO3 Ias
oxporlacionos do gas Iicuado naluraI roprosonlaran aproximadamonlo
6O doI uso do gas. Dosdo 1985, Ia produccin y Ia oxporlacin do molanoI
y do forliIizanlos aumonlaron signihcalivamonlo. Hasla 1993, Ia mayora
do oslas pIanlas porlonocan aI Lslado, quo loy os propiolario indiroclo
do soIo 51 do Ias accionos do dos do oIIas.
A principios do Ios aos solonla so doscubrioron cuanliosas
rosorvas do gas naluraI, poro oI Lslado, on voz do producir y oxporlar
gas Iicuado naluraI, docidi monolizar Ias rosorvas con induslrias aguas
abajo. Sin ombargo, on 1992, Ia Cabol ING Corporalion principaI
compaa imporladora do gas Iicuado do Ios Lslados Inidos y olras
lros omprosas hrmaron un momorando do onlondimionlo para osludiar
Ia posibiIidad do oslabIocor una poquoa pIanla do oxporlacin do
31
Cuando oI gas naluraI so onfra a prosin almosfrica lasla -161,5 CoIsius, so
condonsa on forma Iquida y os IIamado gas naluraI Iicuado. Ln osa condicin, ocupa
1/6OO do su voIumon gasooso. In proyoclo lpico do gas Iicuado so divido on cualro
olapas: i) produccin, lralamionlo dosuIfuracin y olros y lransporlo por lubora
a Ia pIanla do Iicuacin, ii) lralamionlo, Iicuacin, aImaconamionlo y carga on buquos,
iii) lransporlo por va marlima a su doslino y doscarga on un lorminaI do rocopcin,
y iv) aImaconamionlo, rogasificacin y dislribucin a Ios usuarios por luboras. Ia
mayor parlo doI gas Iicuado naluraI quo so vondo on oI morcado inlornacionaI so
uliIiza como combuslibIo para Ia gonoracin do onorga.
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 195
gas Iicuado on Trinidad y Tabago. Hoy on da oxislon lros mduIos do
produccin y oI pas so la origido on oI quinlo produclor mundiaI do oslo
rubro. Ia progunla, sin ombargo, os si Ia oslralogia doI pas no dobiora
conlrarso ms bion on oI dosarroIIo do proyoclos agua abajo, como pIanlas
do oliIono y Iicuacin y oI ampIio ospoclro do bionos dorivados. LI conlroI
oporalivo do Ios mduIos do produccin osl on manos do AlIanlic
ING, compaa croada ospochcamonlo para oso propsilo. No os fciI
dolorminar Ios bonohcios quo oI proyoclo puodo aporlar aI pas, dada Ia
naluraIoza conhdonciaI do Ios acuordos y dado oI carclor variabIo do Ios
inconlivos hscaIos y do Ias frmuIas ompIoadas para hjar oI procio doI
produclo. LI proyoclo do AlIanlic ING la lonido un impaclo posilivo
on oI IIB nacionaI, aI mismo liompo, la faciIilado oI crocimionlo do un
soclor manufacluroro oxporlador quo uliIiza gas o dopondo do quo Ia
oIoclricidad IIoguo a procios convonionlos a Ios consumidoros induslriaIos.
Ln forma simuIlnoa, oI vaIor do Ias oxporlacionos vincuIadas aI gas so
incromonl on forma conlinua, lasla roprosonlar lacia 2OO2 casi 3O doI
vaIor do Ias oxporlacionos lolaIos. Sin ombargo, poso a osos rosuIlados
favorabIos, os probabIo quo Ia mayora do Ias uliIidados dorivadas do Ias
oxporlacionos no pason a ongrosar Ias arcas hscaIos, sino quo aparozcan
on Ia cuonla do capilaI como ogrosos pagados a Ios invorsionislas y
propiolarios. Ior olra parlo, muclas do Ias compaas roIacionadas con
oI rubro, onlro oIIas AlIanlic ING Train 1, so bonohcian acluaImonlo do
oxoncionos lribularias lomporaIos.
Ln Ia induslria do polrIoo y gas rigon por Io gonoraI saIarios ms
aIlos quo on Ios doms socloros do Ia oconoma, asimismo, Ia induslria
provoo divisas aI hsco y sus pagos roprosonlan Ia mayor parlida do Ios
ingrosos hscaIos, por Io quo dolorminan oI nivoI do gaslos doI gobiorno. Ln
198O, ao do augo do Ios procios, Ia conlribucin doI soclor a Ios ingrosos
hscaIos IIog a roprosonlar 66,7 doI lolaI, poro baj a 27,1 on 2OO2. Ln
Ia mayora do Ios proyoclos doI soclor do onorga so laco uso inlonsivo
do capilaI, por Io quo oI numoro do puoslos do lrabajo pormanonlos os
baslanlo roducido. Ln 2OO2, laba on oI pas un lolaI do 525.1OO porsonas
ocupadas, do Ias cuaIos 3,5 so dosompoaban on oI soclor do polrIoo y
gas, incIuyondo Ia minora.
Aunquo Ia poIlica do onorga doI Lslado puodo dividirso on
porodos sogun Ia incIinacin do Ios gobiornos sucosivos, lodos lan
rospolado Ios compromisos adquiridos por sus prodocosoros, Io quo la
conlribuido a croar una sonsacin do conlinuidad para Ios invorsionislas.
Adoms, por modio do Ias poIlicas gubornamonlaIos so la Iogrado
roorionlar Ia oconoma dosdo oI polrIoo lacia oI gas naluraI y Ios
polroqumicos. Ias onmiondas doI rgimon lribulario do 1985, 1988 y
1992 inconlivaron Ia aclividad privada, a cosla do Ios ingrosos doI soclor
pubIico. A posar do Ias proloslas do Ias organizacionos IaboraIos, oI
196 CLIAI
gobiorno apIic una poIlica do privalizacin do Ias omprosas siluadas
aguas abajo doI soclor doI gas, onlro oIIas una pIanla do soparacin do
airo y Ias dodicadas a gonoracin do onorga y produccin do amonio,
molanoI, uroa y formaIdoldo.
Ios dislinlos gobiornos lan soguido oI mismo mlodo bsico para
disoar Ias poIlicas polroIoras. Ln oI Minislorio do Lnorga o Induslrias
Lnorglicas so omilon borradoros quo Iuogo circuIan por divorsas
onlidados para su discusin. Dado quo oI nogocio do Ia onorga os cruciaI
para muclos sogmonlos produclivos, on Ias asociacionos doI soclor
privado por ojompIo, Ias cmaras do comorcio so suoIo invilar a Ias
auloridados minisloriaIos a dobalir sobro Ias poIlicas. Sin ombargo, por
Io monos lasla oI porodo do gobiorno 1995-2OOO, nunca so laba aIudido
on osas rounionos a Ia posibiIidad do rocurrir a olras fuonlos do onorga,
onlro oIIas Ias fuonlos ronovabIos. Ior olra parlo, soIo rocionlomonlo
comonz a labIarso sobro ohcioncia on oI uso do Ia oIoclricidad y Ia
gasoIina, porquo Ia produccin nacionaI, dada Ia abundancia do quo
goza oI pas on oslo pIano, la pormilido siompro salisfacor con loIgura
Ias nocosidados doI consumo inlorno. Hoy on da, como consocuoncia
favorabIo do oslas convorsacionos, so apIican mocanismos do procios y
larifas para oslimuIar un consumo ms ohcionlo do oslos rubros.
Ln Ios uIlimos aos, oI pas pas a formar parlo do Ia Organizacin
Ialinoamoricana do Lnorga (OIADL) y ILTROTRIN so inlogr a Ia
Asisloncia Rocproca IolroIora LmprosariaI Ialinoamoricana (ARILI),
Io quo faciIil Ios conlaclos y abri nuovas oporlunidados para Ia vonla
do sorvicios. AI mismo liompo, ILTROTRIN la sido roorganizada,
para cumpIir una do Ias condicionos do Ias inslilucionos hnancioras
inlornacionaIos.
Dado quo Ias omprosas do Trinidad y Tabago lan oslado dosdo
laco 1OO aos on oI nogocio do Ia onorga, Ios sorvicios corrospondionlos
lan rogislrado un dosarroIIo considorabIo, por ojompIo, so lan formado
cuadros profosionaIos con oxporioncia on casi lodos Ios aspoclos do Ia
induslria, do modo quo on muclos pasos producloros do polrIoo y gas so
laco roforoncia loy aI modoIo lrinilario do dosarroIIo. Ios profosionaIos
onlronados on Trinidad y Tabago lan aIcanzado un grado do doslroza
laI, quo on Ia acluaIidad os frocuonlo quo Ios conlralon on oI oxlranjoro.
Muclas soIucionos innovadoras con rospoclo aI nogocio so lan idoado
on oI pas. Iara salisfacor Ias nocosidados doI soclor, oI gobiorno, on
asociacin con omprosas privadas y oslalaIos, asign cuanliosos fondos
a Ia capacilacin do rocursos lumanos, por conduclo, onlro olros, doI
NalionaI Lnorgy SkiIIs Conlro y oI Inslilulo do TocnoIoga do Trinidad y
Tabago. Sin ombargo, paroco rocomondabIo quo oI sisloma oducalivo so
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 197
orionlo on mayor modida lacia una oconoma basada on oI conocimionlo,
on Inoa con oI nuovo soclor do sorvicios gIobaIos.
4. AgIomeraciones en peIigro de decIinacin
a) Las agIomeraciones pesqueras de Mar deI PIata y Montevideo
32
LI soclor posquoro do Argonlina y Iruguay abarca dosdo Ia
caplura lasla Ia comorciaIizacin do poscados, moIuscos y cruslcoos.
Lsl formado por Ia ola posquora, Ios sorvicios marlimos, Ias
induslrias procosadoras y Ias inslilucionos conoxas. LI Lslado lambin
liono injoroncia on I. Ias omprosas doI soclor, como os naluraI, suoIon
conconlrarso on Ios puorlos. Ia vida oconmica do Mar doI IIala gira
parciaImonlo aIrododor doI puorlo, y Ias aclividados Iigadas a Ia posca
son Ias ms imporlanlos dosdo oI punlo do visla produclivo y sociaI.
Ia agIomoracin posquora do Monlovidoo forma parlo doI conjunlo do
aclividados do Ia capilaI, dondo so conconlra casi Ia milad do Ia pobIacin
y muclas do Ias aclividados oconmicas do Iruguay.
Ln ambos pasos, Ia morIuza comun doI AlInlico sudoccidonlaI
(Mcrluccius hubbsi consliluyo Ia principaI maloria prima do Ia induslria.
So lrala do una ospocio domorsaI oslo os, vivo on aguas profundas
do carnos bIancas. Ior olra parlo, oI bacaIao os oI domorsaI ms
vaIorizado on oI morcado inlornacionaI, poro sus oxisloncias lan londido
a disminuir, y a oIIo so dobo procisamonlo oI augo do Ia oxlraccin do
morIuza. Ios principaIos morcados para Ios bIoquos y hIolos congoIados
do osla ospocio son Ios Lslados Inidos y Ios pasos do Ia IL, on ospociaI
oI Roino Inido. Ln Ia acluaIidad, BrasiI os oI principaI imporlador do
morIuza do sus vocinos doI Morcosur, rocurso quo IIoga aI pas on casi
lodas sus formas, dosdo poscado onloro frosco lasla porcionos apanadas.
Anloriormonlo so onviaban a BrasiI produclos do caIidad inforior, poro
alora so la convorlido on un morcado oxigonlo on Io quo so rohoro a
caIidad y roguIaridad. Tambin ofroco Ias vonlajas do monoros coslos do
olo y mayor comodidad para oI cobro.
Monlovidoo os uno do Ios pocos puorlos naluraIos do aguas
profundas y abrigadas doI AlInlico suroccidonlaI, oI puorlo do Mar doI
IIala, on cambio, os arlihciaI: fuo conslruido on 1911 por una omprosa
francosa. Ln Monlovidoo so conconlra Ia mayor parlo doI soclor posquoro
uruguayo. A su voz, Mar doI IIala os Ia cuna do Ia posca induslriaI
32
Rosumon basado on un osludio do RoIand WiofoIs, NoIson AvdaIov y Sanliago
Caro, doI Conlro do Ios sorvicios do informacin y do asosoramionlo lcnico para Ia
comorciaIizacin do produclos posquoros on Amrica Ialina y oI Caribo (INIOILSCA).
198 CLIAI
argonlina y siguo siondo su principaI puorlo posquoro. Ambos so
dosarroIIaron vigorosamonlo como conlros posquoros on Ios uIlimos 3O
aos. A modiados do Ia dcada do 197O, Ios gobiornos do Argonlina y
Iruguay hrmaron oI Tralado doI Ro do Ia IIala y su Ironlo Marlimo,
quo liono como baso oI roconocimionlo do Ia unidad doI lbilal aculico
doI Ro do Ia IIala. LI fronlo marlimo os adminislrado on forma
conjunla, modianlo Ia dohnicin do una zona comun do posca. Dosdo
Ia suscripcin doI lralado, Ios socloros posquoros argonlino y uruguayo
coIaboran on forma pormanonlo, Io quo consliluyo uno do Ios pocos
ojompIos oxilosos do cogoslin do rocursos posquoros. LI lralado
rovislo mayor imporlancia para Iruguay, porquo oI roa do posca do
Argonlina prclicamonlo dupIica Ia do oso pas. Ln 1998, corca do 1OO
do Ios dosombarquos do Monlovidoo provonan do Ia zona comun, y
soIo 26,5 on oI caso do Mar doI IIala.
A principio doI sigIo XX, un grupo do inmigranlos ilaIianos
IIogaron a Mar doI IIala o iniciaron oporacionos do posca arlosanaI.
Ia conslruccin doI puorlo arlihciaI dio impuIso a Ia aclividad, aI
olorgar un abrigo soguro a Ia nacionlo oliIIa. Ln 1914 so impIanl, con
conocimionlos lcnicos ilaIianos, Ia induslria do saIado do anclolas. A
hnos do Ios aos cuaronla so imporlaron sois buquos, quo consliluyoron
oI nucIoo do una ola quo Iuogo divorsihcara sus capluras con oI arraslro
domorsaI. No obslanlo, oI vordadoro dosarroIIo do Ia posca on Mar doI
IIala y Argonlina luvo Iugar on Ia dcada do 196O, on virlud do una
sorio do inicialivas oslalaIos. Ior ojompIo, so adoplaron modidas como
Ias siguionlos: subvoncionos para Ia conslruccin do barcos posquoros do
aIlura on asliIIoros nacionaIos, gracias a Io cuaI so conl con 3O buquos
nuovos, suprosin do arancoIos para Ia imporlacin do buquos posquoros,
y aporlura do Inoas do crdilo para oI soclor. Do 1972 on adoIanlo, Ias
capluras do morIuza aumonlaron do manora casi conlinua, lasla IIogar
a un mximo corcano a 1,2 miIIonos do lonoIadas anuaIos. A parlir do
1976, so pormili Ia conslilucin do sociodados mixlas y Ia formacin do
omprosas posquoras argonlinas con capilaIos oxlranjoros, Io quo alrajo
sobro lodo a invorsionislas ospaoIos.
Con oI crocimionlo do Ia induslria procosadora on Mar doI IIala, so
dosarroIIaron divorsas aclividados paraIoIas, produclivas y do sorvicios.
Lnlro oslas uIlimas cabo doslacar Ias inicialivas do capacilacin do mano
do obra, invosligacin cionlhca y locnoIgica, pubIicacin do rovislas,
comorcio do maloriaIos y oquipos para barcos ocosondas, radaros,
rodos, mocnica do moloros, roparacin navaI y Ia induslria, como
oquipos do congoIacin, cmaras y camionos frigorhcos, mosas y cinlas
lransporladoras, ombaIajos y olros. Do Ias 4O pIanlas oIaboradoras do
poscado congoIado quo oporan on Mar doI IIala, 35 osln aulorizadas
para oxporlar a Ios Lslados Inidos y a Ia IL, por cumpIir lodas Ias
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 199
normas sanilarias impuoslas on laIos morcados. Lslas induslrias forman
oI nucIoo do Ia agIomoracin. Ln 1983, oI 77 do Ia posca nacionaI so
conconlraba on Mar doI IIala, proporcin quo baj a 3O on 1999, por oI
dosarroIIo do Ios puorlos palagnicos. Ln Ia dcada do 199O disminuyoron
poIigrosamonlo Ias oxisloncias do morIuza, on una cIara iIuslracin do
Ia lragodia do Ios comunos, puos Ios inconlivos ohciaIos y oI dohcionlo
conlroI do Ios pormisos do posca inuyoron muclo ms quo oI IIamado
do Ios cionlhcos a cuidar un rocurso frgiI. Hoy, Ia posibiIidad do
hjar cuolas do posca os fuonlo do numorosos coniclos onlro lodos Ios
sogmonlos posquoros: duoos do barcos frosquoros y do congoIadoros,
ola do Mar doI IIala y do Ia Ialagonia, armadoros crioIIos lradicionaIos
y armadoros ospaoIos rocin IIogados.
LI soclor posquoro do Iruguay comonz a dosarroIIarso on 1945,
con Ia croacin doI Sorvicio Ocoanogrhco y do Iosca, onlidad quo,
junlo con cumpIir funcionos adminislralivas, conlaba con oI aparalo
produclivo nocosario para Ia oxlraccin y oI procosamionlo do poscado.
No obslanlo, oI soclor posquoro induslriaI modorno ompoz a dospIogarso
on Ia dcada do 197O, cuando oI gobiorno fund oI Inslilulo NacionaI do
Iosca, suscribi con su par argonlino oI Tralado doI Ro do Ia IIala y su
Ironlo Marlimo, y puso on prclica un pIan do dosarroIIo, por oI quo
so olorgaban faciIidados do crdilo a Ios omprosarios doI rubro. Ln poco
liompo Ias capluras so muIlipIicaron siolo vocos, y on Ios uIlimos 2O aos
lan osciIado onlro 1OO.OOO y 14O.OOO lonoIadas anuaIos. Ln 1989, oI soclor
posquoro uruguayo onlr on crisis, a causa, onlro olras, doI dosfaso onlro
Ia lasa do cambio y Ia do inacin y Ia baja doI procio do Ia morIuza on oI
morcado inlornacionaI, con Io cuaI Ios omprosarios luvioron dihcuIlados
para pagar sus doudas. A parlir do Ia dcada do 198O, lubo un procoso do
conconlracin: onlro 1984 y 1995, oI numoro do pIanlas procosadoras so
rodujo do 28 a 7, mionlras Ia produccin lolaI pormanoca oslabIo.
Ln 1999, aIgunas ospocios considoradas no lradicionaIos
roprosonlaban ya ms do Ia milad do Ias capluras lolaIos do Iruguay.
Hubo un imporlanlo crocimionlo do Ia ola do aIla mar, quo lrabaja fuora
do Ias aguas nacionaIos y doI fronlo marlimo comun. Lsla ola osl
consliluida por cinco barcos do bandora uruguaya y conlonas do buquos
do divorsas bandoras basados on oI puorlo do Monlovidoo. Ln oslo so
proslan aIgunos sorvicios do manlonimionlo, poro para Iaboros ms
imporlanlos Ios armadoros lionon quo dirigirso a asliIIoros argonlinos o
brasiIoos.
Ln Iruguay, gran parlo do Ias Iaboros roIalivas a Ia aclividad
goslin y rogIamonlacin doI soclor, invosligacin, o inspoccin
sanilaria do Ios produclos osln conconlradas on oI Inslilulo NacionaI
do Iosca. Lslo cuonla con un buquo do osludio quo luvo un papoI
2OO CLIAI
imporlanlo on Ia idonlihcacin do ospocios no lradicionaIos oxpIolabIos
on Ia zona oconmica oxcIusiva (ZLL) uruguaya o on oI fronlo marlimo
comun.
33
Ln oI Inslilulo osln rogislradas 44 omprosas comorciaIizadoras
y 14 induslriaIos. Lnlro oslas uIlimas lay una do calogora inlornacionaI,
Irigorhco Iosquoro doI Iruguay S.A. (IRIIIR), quo abasloco do hIolos
do poscado apanado a Ia cadona McDonaId's do Argonlina, BrasiI y
Iruguay. Ln Ia Inivorsidad do Ia RopubIica funciona un Iaboralorio
ospociaIizado, poro so ocupa ms do Ia formacin do lcnicos posquoros
quo doI dosarroIIo do nuovos produclos, por Io quo Ios omprosarios lan
dobido monlar sus propios doparlamonlos do ID.
Ln Ia agIomoracin posquora do Mar doI IIala oporan divorsas
inslilucionos gubornamonlaIos, quo rogIamonlan y hscaIizan Ia marcla
doI soclor, as como varias organizacionos privadas quo dohondon
Ios inlorosos doI omprosariado. Sin ombargo, oI papoI principaI on Ia
roguIacin do Ia aclividad corrospondo a Ia Subsocrolara do Iosca y
AcuicuIlura, con sodo on Buonos Airos. AI lrabajo doI Sorvicio NacionaI
do Sanidad AnimaI quo ojorco oI conlroI sanilario do Ios produclos
posquoros, inspocciona Ias pIanlas y omilo corlihcados do origon para
Ias oxporlacionos cabo alribuir on gran modida oI quo on Ias omprosas
marpIalonsos so laya adoplado oI anIisis do riosgo do Ios punlos
crlicos do conlroI, oxamon do caIidad obIigalorio para Ias oxporlacionos
lacia Ios principaIos morcados mundiaIos.
34
LI Inslilulo NacionaI do
Invosligacionos y DosarroIIo Iosquoro, domiciIiado on Mar doI IIala, liono
a su cargo Ia invosligacin bioIgica do Ios rocursos y oI modio ambionlo
marino. LI Conlro do Invosligacionos on TocnoIoga y Lconoma Iosquora
os un organismo oslalaI fodoraI dondo so osludian y dosarroIIan nuovos
produclos aIimonlicios, cuyas auloridados luvioron lambin inuoncia
on Ia adopcin doI anIisis do riosgo do Ios punlos crlicos do conlroI. Ia
Irofoclura NavaI Argonlina cumpIo un papoI imporlanlo on Io roforonlo
a apoyo do Ias olas, soguridad on oI mar y conlroI do Ia zona oconmica
oxcIusiva argonlina. Divorsas inslilucionos privadas lionon por objolivo oI
apoyo doI soclor. Ior ojompIo, on Ia Iundacin AlInlica so IIovan a cabo
divorsos osludios, principaImonlo do carclor oconmico, y Ias dislinlas
cmaras omprosariaIos dohondon Ios inlorosos do sus asociados, oslo
os, armadoros, procosadoros, palronos do Ianclas y olros. Lslos lionon
conlinuos rocos onlro s y, lambin, con Ios omprosarios palagnicos.
A comionzos do Ia dcada do 199O so inlonl rounir a Ias divorsas
cmaras: Ia lonlaliva funcion duranlo un liompo, poro Ios coniclos
oran domasiado inlonsos para quo Ia inicialiva prosporara. Tambin
33
Ia ZLL so oxliondo lasla 2OO miIIas do Ia cosla.
34
LI anIisis do riosgo do Ios punlos crlicos do conlroI os conocido como HACCI por sus
sigIas on ingIs.
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 2O1
on Iruguay lay cmaras socloriaIos, principaImonlo do armadoros o
induslrias posquoras, poro, gracias aI numoro roducido do socios, oporan
on gonoraI sin grandos friccionos inlornas o oxlornas.
Ios induslriaIos do uno y olro puorlo onfronlan, por Io monos dosdo
1998, un sorio probIoma do abaslocimionlo a causa do Ia sobrooxpIolacin
do Ia morIuza. Ln gonoraI, procuran soIucionarIo on forma individuaI,
bsicamonlo por modio do dos mocanismos: Ia divorsihcacin do
Ia maloria prima y Ia agrogacin do vaIor, oslo os, Ia oIaboracin do
produclos diroclamonlo doslinados aI consumo hnaI.
Ias agIomoracionos do Mar doI IIala y Monlovidoo son muy
simiIaros onlro s, aunquo Ia primora os do mayoros dimonsionos on
produccin, numoro do omprosas, y lipo y compIojidad do Ios sorvicios.
Tambin son ms lonsas Ias roIacionos onlro Ios gromios. Dosdo oI punlo
do visla do Ias inslilucionos gubornamonlaIos, Ia disminucin do Ios
rocursos posquoros marc oI hn do un cicIo oxpansivo do Ia oxpIolacin
y, posibIomonlo, oI inicio do una olapa do dosarroIIo do agIomoracionos
propiamonlo laIos. LI soclor posquoro marpIalonso la lonido una
ovoIucin do onlro 3O y 4O aos, poro numorosas dohcioncias impidon
considorarIo una agIomoracin virluosa, onlro Ias quo sobrosaIo Ia
oscasa coIaboracin onlro Ios omprosarios y onlro sus asociacionos,
por olra parlo, Ias innovacionos locnoIgicas parocon orionladas ms
a Ia oIaboracin quo a Ias aclividados conoxas maquinaria, insumos,
sorvicios y soIo lan sido inlroducidas on Ias induslrias ms grandos
y capilaIizadas. Ios inlogranlos doI congIomorado no so organizaron
para ovilar quo Ias omprosas pordioran parlicipacin o dosaparocioran,
ni siquiora cuando so dosoncadon Ia crisis do sobrooxpIolacin do Ia
morIuza. Do oso modo, Ia busquoda do frmuIas para Ia roguIacin do
Ia posca quod oxcIusivamonlo on manos doI aparalo pubIico, quo osl
somolido a fuorlos prosionos do Ios roprosonlanlos doI soclor privado,
movidos por inlorosos disparos y onconlrados.
Iara concIuir, cabo acolar quo pocos do Ios agonlos onlrovislados
saban Io quo ora una agIomoracin producliva, aunquo muclos quisioron
sabor ms do oIIo.
b) La agIomeracin de Ia pia en IsIa, cuenca deI ro PapaIoapan,
Veracruz
35
Ia pia os una do Ias frulas lropicaIos do mayor consumo doI
mundo y Mxico os oI splimo produclor mundiaI. AcluaImonlo lay
35
Rosumon basado on DussoI (2OO2 y 2OO4).
2O2 CLIAI
on oI pas aIrododor do 6.OOO producloros, 7O do Ios cuaIos cuIlivan on
prodios do monos do 1O loclroas. Ln Ia cuonca doI ro IapaIoapan so
conconlra 95 do Ia produccin do pia do Mxico. Ln oI municipio do
IsIa, siluado on Ia cuonca, so produco 3O doI lolaI. Ln IsIa lay 15 pIanlas
procosadoras, 3 ompacadoras y unos 7OO agricuIloros quo cuIlivan
on conjunlo 4.5OO loclroas do pia. Lnlro Ias procosadoras doslaca Ia
compaa }ugos doI VaIIo, considorada una do Ias ms dinmicas doI
rubro, con oclo pIanlas on Mxico, una on Iuorlo Rico y una on BrasiI.
Ia omprosa oIabora 24 do Ios jugos do pia consumidos on oI morcado
nacionaI y oxporla a 26 pasos. IsIa so oncuonlra a un par do loras por
carrolora do Voracruz, uno do Ios puorlos ms imporlanlos y con mojoros
sorvicios doI pas. Ia aclividad oconmica vincuIada a Ia pia gonora on
IsIa unos 4.OOO ompIoos diroclos.
Ia pia (Ananas comosus (I.) Morr.) os originaria do Amrica.
36
Do aII saIi a Lspaa, y a hnos doI sigIo XVI so laba difundido ya por
IiIipinas, oI sur do India y oI ooslo do frica. Ln 2OO1, ms do 5O do
Ia produccin mundiaI provona do soIo cinco pasos: BrasiI, Clina,
IiIipinas, India y TaiIandia. Ia parlicipacin do olras nacionos so la
incromonlado Ia do Cosla Rica ms do 37 vocos, mionlras quo Ia do
Mxico la disminuido. Ios procios ucluan ccIicamonlo y, dosdo Ios aos
oclonla, lan londido a Ia baja, a causa do un imporlanlo incromonlo do
Ia oforla sobro lodo do IiIipinas, MaIasia y TaiIandia y un aumonlo,
Iimilado, doI consumo.
Ln 1921, un omprosario osladounidonso inlrodujo Ia variodad
cayona Iisa on una lacionda do Ioma Bonila, Oaxaca, dosdo dondo so
difundi a loda Ia cuonca doI IapaIoapan, dondo Ia produccin do pia
oxporimonl un primor porodo do augo a parlir do 1935. Duranlo Ia
sogunda guorra mundiaI, varias omprosas ompacadoras so inslaIaron on
IsIa, Ia mayora do capilaI oxlranjoro, on parlicuIar osladounidonso. Ior
inlormodio do oslas so inlrodujoron nuovas lcnicas do cuIlivo y so olorg
crdilo a olros agricuIloros, Io cuaI rodund on un aumonlo signihcalivo
doI lamao do Ias unidados produclivas. A causa do Ias dovasladoras
inundacionos doI ro IapaIoapan (sopliombro do 1944), a Io quo so
sum dospus oI lrmino do Ia guorra, muclos do oslos omprosarios
oxlranjoros abandonaron Mxico y roanudaron oI nogocio on Iugaros
quo ofrocan mayor ronlabiIidad, como IiIipinas y Havai. Ln rospuosla
a Ias inundacionos, oI prosidonlo AIomn cro, on 1947, Ia Comisin do
36
Ina voz pIanlada, Ia pia fruclifica aI cabo do 16 19 mosos y do nuovo dospus do 12
mosos, aunquo oI frulo os do monor poso. Hay lros variodados imporlanlos on oI mundo,
Ia cayona Iisa, Ia clampaka y Ia MD-2, quo no so susliluyon onlro s y so doslinan a
morcados diforonlos.
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 2O3
Ia Cuonca doI IapaIoapan, por cuyo inlormodio doba conslruirso una
roprosa y ojocularso un programa do dosarroIIo rogionaI inlogrado,
lomando como modoIo oI sisloma doI VaIIo doI Tonnossoo. IaraIoIamonlo,
anlo oI roliro do Ias compaas, oI Lslado fund, on 1946, Ia Asociacin do
Iroducloros do Iia do ViIIa IsIa.
LI sogundo porodo do augo, quo luvo Iugar onlro modiados
do Ios aos cincuonla y finos do Ios aos sosonla, so caracloriz por
Ia inlorvoncin oslalaI y Ia labiIilacin do poquoos producloros.
Ln 1957, a raz do Ia prosin ojorcida por Ios cuIlivadoros on roaccin
anlo Ias condicionos nacionaIos o inlornacionaIos do Ia induslria, oI
Lslado compr una ompacadora, a parlir do Ia cuaI so cro ms lardo
Ia Lmpacadora LjidaI Ioma Bonila.
37
In cambio imporlanlo ocurri
a parlir do 196O, con Ia inslaIacin on Ia cuonca do una omprosa
lransnacionaI, Hoinz AIimonlos, quo laba abandonado su pIanlacin
on Cuba a causa do Ia rovoIucin. Sus lcnicos incorporaron on Ia
zona Ia siombra do cordn dobIo y proporcionaron conocimionlos y
locnoIoga para oIovar Ia caIidad do Ios frulos y su rondimionlo. Olra
voz aumonl oI lamao do Ias unidados produclivas, aI liompo quo
so inlroducan nuovas formas do organizacin, como oI sisloma do
crdilos para cuIlivadoros subconlralados.
A hnos do Ia dcada do 196O y principios do Ia do 197O, varias
omprosas, onlro oIIas Hoinz AIimonlos, abandonaron Ia produccin on
Mxico, osla voz a causa do Ia compoloncia quo provona do IiIipinas.
Olras cambiaron do manos y Ias ojidaIos pasaron a podor doI Lslado.
Ia crisis do principios do Ios aos solonla obIig aI gobiorno a
iniciar una poIlica acliva do apoyo, parlicuIarmonlo por modio do Ia
croacin do Ia omprosa paraoslalaI CompIojo IrulcoIa InduslriaI do
Ia Cuonca doI IapaIoapan (COIRINSA), Io quo pormili un nolabIo
crocimionlo do Ia produccin lasla 198O. Ias vonlas do pia frosca y
do frula ompacada y procosada so roorionlaron dosdo Ios morcados
inlornacionaIos lacia oI morcado inlorno. Ia omprosa COIRINSA so
dodic aI cuIlivo o induslriaIizacin do frulas lropicaIos por cuonla
propia o do lorcoros, y cumpIi una funcin roguIadora on oI morcado
do Ia pia. Ln oI Banco NacionaI do Crdilo RuraI (BANRIRAI),
onlidad oslalaI para oI dosarroIIo doI campo, so faciIilaron prslamos
a Ios agricuIloros para manlonor oI abaslocimionlo do COIRINSA. Ior
olra parlo, on Ia Comisin NacionaI do IrulicuIlura (CONAIRIT) so
roaIizaron invosligacionos locnoIgicas on Ia zona do Ia pia, oI Iondo
37
Ioco dospus do Ia compra, Ia ompacadora pas a manos doI Banco NacionaI do Crdilo
LjidaI.
2O4 CLIAI
do Iomonlo y Apoyo a Ia Agroinduslria prosl asisloncia lcnica, y Ia
omprosa oslalaI IorliIizanlos Moxicanos (ILRTIMLX) proporcion a Ios
agricuIloros abono y poslicidas a procios accosibIos.
Ln pocos aos, osla poIlica IIov a Ia saluracin doI morcado.
Olro faclor quo infIuy on oslo rosuIlado fuo Ia inslauracin, on 1984,
do Ia Inicialiva do Ia Cuonca doI Caribo, on virlud do Ia cuaI dojaron
do imponorso on Ios Lslados Inidos, duranlo 12 aos, barroras
arancoIarias a Ia pia frosca procodonlo doI Caribo y Conlroamrica.
Ln 1988 doj do apIicarso Ia poIlica pubIica do apoyo aI soclor y
COIRINSA dosaparoci on 1991.
38
Ln Mxico, acluaImonlo, aIrododor do 7O do Ia pia so consumo
on frosco, 25 so doslina a Ia oIaboracin do aImbaros y jugos, y oI 5
roslanlo so oxporla on frosco. Ls imporlanlo soaIar quo oI crocimionlo
do Ia induslria do lransformacin y do Ias oxporlacionos on frosco osl
vincuIado a Ia saluracin doI morcado inlorno y aI comporlamionlo
doI procio do Ia pia frosca. AquoIIa quo no rouno Ios roquisilos para oI
morcado inlorno, on parlicuIar do lamao, so doslina a Ia agroinduslria y
Ia oxporlacin. Ln oI conloxlo do Ia aporlura, lambin lubo imporlacionos
do pia y dorivados, quo lan lonido on gonoraI un ofoclo posilivo,
porquo su ingroso oslabIoci nuovos oslndaros do caIidad, prosonlacin
y dislribucin.
A diforoncia do Io quo ocurro on olros pasos, sobro lodo on
Ios Lslados Inidos (Havai), poro lambin on Cosla Rica y IiIipinas,
Ia produccin moxicana osl disporsa on un oIovado numoro do
minifundislas, cuyas liorras no so proslan fciImonlo para Ia
mocanizacin. Dada su carclor ccIico, Ia produccin so conconlra onlro
marzo y juIio, porodo on quo so cosocla 76 do Ia produccin lolaI.
Sin ombargo, Ia produccin puodo programarso sogun Ias nocosidados
doI morcado, modianlo oI conlroI do Ia oracin, poro cada agricuIlor
Ia roguIa do acuordo con su porcopcin doI morcado, sin quo obro una
racionaIidad coIocliva.
Ior Io gonoraI, cuando Ios agricuIloros do IsIa vondon a Ias
omprosas induslriaIos, Ia frula so posa on bscuIas y so paga aI procio
doI da, con o sin inlormodiarios. Ls muy infrocuonlo Ia suscripcin
do conlralos on quo so oslipuIon voIumonos, caIidados y liompos. Ln
Ia comorciaIizacin, Ios producloros asumon Ia mayor parlo do Ios
coslos vincuIados a Ia incorlidumbro. Sin ombargo, lambin oI soclor
induslriaI y Ias ompacadoras pagan un procio por Ia faIla do conlralos,
38
LI consumo inlorno lambin cay on forma noloria a parlir do 198O, dosdo 8,2 kiIogramos
por cpila a monos do 4,5 kiIogramos a comionzos do Ios aos novonla.
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 2O5
ya quo dopondon do Ia compra, con pIanoacin do aponas unos das,
por Io quo oxislon muclos porodos do liompo muorlo. Iara oslimar Ia
ovonluaI viabiIidad do cuaIquior inlonlo do coordinacin, pIanoacin
y roIacin do modiano y Iargo pIazo onlro Ios sogmonlos do Ia cadona
do vaIor, basla considorar quo, a juicio do divorsos producloros,
comorciaIizadoros o induslriaIos, Ios conlralos onlro producloros y
cIionlos no lionon sonlido aIguno.
LI procio do Ia pia aumonla aIrododor do 3,5 vocos dosdo
oI agricuIlor lasla oI consumidor hnaI. Ios procios quo ofroco Ia
agroinduslria por Ia frula doslinada a jugos, onIalados y olros son lasla
sois vocos inforioros aI pagado por oI consumidor hnaI. Dada Ia baja doI
procio roaI do Ia pia duranlo Ios aos novonla, lambin doscondi on
forma considorabIo Ia roIacin bonohcio-coslo do Ia produccin do pia
on Voracruz, do 5,7 on 1992 a 1,8 on 2OOO. Ios producloros quo lan Iogrado
sobroIIovar mojor Ia acluaI crisis son aquoIIos do mayor rondimionlo, oslo
os, Ios quo lan podido incorporar locnoIogas para oso hn, Io quo osl
vincuIado gonoraImonlo a Ia pososin do prodios ms grandos.
Ln lodos Ios sogmonlos do Ia cadona do vaIor so moncion Ia
dihcuIlad do accodor aI sisloma hnancioro como uno do Ios facloros quo
ms Iimilan oI dosarroIIo do Ia agIomoracin on oI modiano y Iargo pIazo.
No obslanlo, os do provor quo oI probIoma do Ia carlora voncida so agravo,
con pocas posibiIidados do soIucin on oI corlo a modiano pIazo.
Ia crisis so agudiz aun ms on 2OO1, dobido a quo oI proci do
Ia pia cay a un nivoI sin procodonlos do 15 dIaros Ia lonoIada, como
consocuoncia do Io cuaI Ios poquoos producloros oxigioron una voz ms
aI Lslado Ia apIicacin do una poIlica do apoyo. Tambin so obsorvaron
oslralogias proaclivas: por ojompIo, so form Ia Inin do Iroducloros
do Ia Cuonca doI Bajo IapaIoapan, cuyos dirigonlos, adoms do buscar
un nuovo ordon on oI morcado, prolondan dar capacilacin y asisloncia
lcnica a Ios agricuIloros, a hn do quo so ajuslaran a crilorios cionlhcos
para oslabIocor oI momonlo adocuado do Ia oracin y dosarroIIaran
nuovas variodados, oslo uIlimo con ayuda doI Inslilulo NacionaI do
Invosligacionos IoroslaIos y Agropocuarias (INIIAI). Ios omprosarios
ms grandos y modornos adoplaron on forma individuaI modaIidados
quo pormilan Ia oxpansin do Ia aclividad, como Ia produccin do pia
on cuadros congoIados con nilrgono, o Ia vonla do pIanlas do pia como
objolo ornamonlaI a Ias ororas do Mxico, D.I.
A modiados do 2OO2, Ia induslria do Ia pia do IsIa onlr on una
siluacin do crisis profunda, quo pronlo cobr una dimonsin sociopoIlica
nacionaI. Numorosos producloros poquoos, modianos y grandos
so moviIizaron on prolosla por Ia siluacin: por ojompIo, so lomaron
varias carroloras y organizaron manifoslacionos on Bajo IapaIoapan o
2O6 CLIAI
incIuso oI Dislrilo IodoraI. Con oslos movimionlos so la Iogrado croar
una concioncia nacionaI incipionlo sobro oI probIoma, aI liompo quo
so la ojorcido fuorlo prosin poIlica sobro Ias inslilucionos fodoraIos
compolonlos, on parlicuIar Ia Socrolara do AgricuIlura, Ganadora,
DosarroIIo RuraI, Iosca y AIimonlacin (SAGARIA) y Ia Socrolara do
Lconoma. Ior su parlo, on Ias inslilucionos fodoraIos so adoplaron varias
modidas para paIiar Ia siluacin, onlro Ias quo doslacan dos: a comionzos
do agoslo do 2OO1, Ios oncargados do Ia SAGARIA ofrocioron apoyo
a Ios agricuIloros por loclroa pIanlada y propusioron subir oI arancoI
do imporlacin do Ia pia onIalada y on frosco. Adoms, on oI conloxlo
doI IIan Voracruzano do DosarroIIo (1999-2OO4), varias inslilucionos doI
oslado do Voracruz iniciaron accionos conjunlas. Ior uIlimo, divorsos
cuIlivadoros y asociacionos do producloros lan docidido vondor Ia frula
diroclamonlo on oI Dislrilo IodoraI, sin acudir a inlormodiarios.
5. EncIave situado en una IocaIidad carente de condiciones
adecuadas
LI caso do Ia Minora Yanacocla, S.A., Ioru
39
Ln Ios aos novonla, oI soclor minoro poruano so vio favorocido
por una nuova oIa do invorsionos, Io quo rodund on Ia modornizacin
do Ia gran minora, Ia ampIiacin do Ios yacimionlos oxpIolados, Ia
onlrada on oporacin do yacimionlos conocidos poro inoxpIorados,
y oI uso do locnoIogas monos conlaminanlos. Lslo dinamismo la
incidido on Ia modornizacin do olros socloros, como Ia ingoniora y Ia
molaImocnica. Ln 1995, Ia minora poruana fuo sogunda on oI mbilo
mundiaI on pIala, lorcora on oslao, cuarla on zinc y pIomo, soxla on
cobro y duodcima on oro.
Cualro porodos puodon dislinguirso on Ia minora poruana
modorna. LI primoro va dosdo principios doI sigIo XIX lasla 195O, o Ios
aos on quo so form Ia agIomoracin minora doI conlro doI pas, on
lorno a omprosas modianas y poquoas y Ia oxpIolacin do yacimionlos
poIimolIicos. Ln oso Iargo porodo so fundaron varias inslilucionos
imporlanlos, como Ia LscuoIa do Minas (1876), oI Banco Minoro (1941) y Ia
Sociodad NacionaI do Minora y IolrIoo.
LI sogundo so oxliondo dosdo 195O lasla comionzos do Ios aos
solonla. Duranlo su lranscurso so promuIg un nuovo cdigo minoro,
con oI quo so prolonda alraor capilaI oxlranjoro, y so iniciaron Ias
primoras grandos oxpIolacionos doI sur. Ia crisis do baIanza do pagos do
39
Rosumon basado on Kuramolo (2OOO).
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 2O7
1958 procipil oI aIza do Ios arancoIos, Io cuaI, junlo con Ia promuIgacin
do Ia Ioy do Iromocin InduslriaI (1959), marc oI comionzo do Ia
induslriaIizacin modianlo suslilucin do imporlacionos. Duranlo oI
porodo 1959-1968, oI 76 do Ios ingrosos brulos do Ia compaa Corro do
Iasco, ubicada on Ia siorra conlraI, so doslinaron a compras y pagos on oI
pas. Dobido a Ia somojanza locnoIgica do Corro do Iasco con Ias doms
omprosas do modiana minora doI pas, sus ojoculivos so inlorosaron on
Iidorar oI dosarroIIo do una agIomoracin. Ln conlraslo con oI osprilu
do osa inicialiva, oI manojo do dos omprosas oxlranjoras, Marcona y
Soullorn, so caraclorizaba por Ia proponsin a imporlar insumos y Ia
ropalriacin do gran parlo do Ias oIovadas uliIidados oblonidas. Ln oslo
porodo so aadioron aI aparalo inslilucionaI divorsas onlidados, como
oI Inslilulo NacionaI do Invosligacin y Iomonlo Minoro (1959) y oI
CoIogio do Ingonioros doI Ioru (1962), on quo funcionaba un capluIo do
ingonioros do minas. Ln 1969 so inslaur oI Minislorio do Lnorga y Minas,
on roompIazo do Ia Diroccin do Minora doI Minislorio do Iomonlo.
Ln oI lorcor porodo, quo va dosdo Ios aos solonla lasla 199O, oI
Lslado ojorci un roI aclivo on Ia oxpIolacin do minoraIos. Ln 197O so cro
Ia omprosa oslalaI Minoro Ioru ComorciaI (MINILCO), para oxpIolar Ias
concosionos no aprovocladas por Ias omprosas privadas. Asimismo, so
oslabIoci un monopoIio para Ias vonlas do minoraI y so diclamin quo
oI Lslado doba lonor una parlicipacin do 25 on Ios grandos proyoclos
do invorsin minora. Ia omprosa Corro do Iasco fuo nacionaIizada on
1973, y aI ao siguionlo, Marcona. Gracias a Ia oIovacin sucosiva do Ios
arancoIos y Ia promuIgacin, on 197O, do Ia Ioy GonoraI do Induslrias,
cuyo objolivo ora fomonlar Ia produccin nacionaI do bionos inlormodios
y do bionos do capilaI, aumonl Ia produccin do insumos IocaIos. A
comionzos do Ios aos oclonla, so producan on Ioru maquinarias para
olacin, moIinos, laIadros noumlicos y olros oquipos somojanlos,
doslinados casi on su lolaIidad a Ia modiana y poquoa minora. Ln
Ia Lmprosa Minora doI Conlro doI Ioru (CLNTROMIN), do propiodad
oslalaI, so docidi fundar una compaa consuIlora (COMMSA)
para Ia roaIizacin do una ampIia gama do aclividados, vincuIadas a
ovaIuacin do proyoclos, osludios lcnicos y oconmicos, ingoniora
do disoo, goroncia do compras, sorvicios conlabIos y do suporvisin
gonoraI, asosoramionlo on goroncia do oporacionos, y onlronamionlo do
porsonaI. Do oso modo, on Ia dcada do 197O y comionzos do Ia do 198O,
oporaba nuovamonlo on oI pas una agIomoracin minora, consliluida
sobro lodo por omprosas modianas y poquoas.
Ln cuanlo aI aparalo inslilucionaI, on 1979 so cro oI Inslilulo
GooIgico Minoro y MolaIurgico, para oI dosompoo do laroas do
carlograhado gooIgico, oxpIoracin, invosligacin y apIicacin do
lcnicas molaIurgicas, y oxpIolacin.
2O8 CLIAI
Dobido a Ias caraclorslicas locnoIgicas do sus oporacionos y a Ias
modaIidados do hnanciamionlo, Ias grandos omprosas pormanocioron
roIalivamonlo indopondionlos doI soclor produclivo nacionaI, on oI
sonlido do quo oslabIocioron pocos oncadonamionlos con oslo. Ln Ia
moncionada compaa Minoro Ioru ComorciaI so prolondi oIiminar
Ia modaIidad do conslruccin IIavo on mano, quo impona una sorio
do condicionos oslimadas dosvonlajosas, como Ia nocosidad do rocurrir
a hnanciamionlo oxlorno y Ia vincuIacin forzosa do Ios crdilos a Ia
compra do bionos do capilaI y olros oquipos oxlranjoros. Sin ombargo, no
fuo posibIo lacorIo. Ior olra parlo, oI dosoquiIibrio macrooconmico do
principios do Ios aos oclonla porjudic Ia ronlabiIidad doI soclor y dio
Iugar a Ia doscapilaIizacin do Ias omprosas. A parlir do oso momonlo, Ia
oslralogia do Ias omprosas ms grandos do oquipos so voIc a alondor Ias
nocosidados do olros socloros, como oI do Ia posca, y varias compaas
producloras do insumos minoros dobioron corrar. Ln suma, Ia dcada do
198O rosuIl porjudiciaI para Ia agIomoracin on su conjunlo.
A parlir do Ia dcada do 199O voIvi Ia invorsin oxlranjora a Ia
minora. Dospus do ms do 1O aos do obsoIosconcia locnoIgica, on
Ia mayora do Ias oporacionos minoras comonzaron a adoplarso, on
oslo porodo, Ias lcnicas ms modornas disponibIos on oI morcado.
Aumonl oI lamao do Ias omprosas modianas y Ia poquoa minora
prclicamonlo dosaparoci.
Ia compaa Minora Yanacocla S.A. roprosonla Ia omprosa modoIo
quo Ia nuova IogisIacin minora prolonda inconlivar, on parlo porquo por
su conduclo so inlrodujoron on oI pas locnoIogas do avanzada y nuovos
sislomas do lrabajo. Lsl ubicada on oI doparlamonlo do Cajamarca, on
Ia Siorra Norlo doI pas. Ls una omprosa conjunla onlro Ia compaa
osladounidonso Novmonl Ia mayor produclora do oro do Ios Lslados
Inidos y Ia sogunda produclora do oro doI mundo y Ia Compaa do
Minas Buonavonlura, porlonocionlo a uno do Ios grupos minoros ms
fuorlos do Ioru, quo so la convorlido on oI mayor produclor do oro doI
pas y Amrica Ialina.
40
LI grupo inici sus oporacionos on 1993, y loy
oxpIola cinco yacimionlos y cuonla con dos pIanlas do lralamionlo.
LI doparlamonlo do Cajamarca os uno do Ios ms pobros doI pas. Su
oconoma so basa on Ia agricuIlura, Ia ganadora Ioclora y una induslria
lurslica incipionlo. Ia aporlura do Yanacocla provoc un aumonlo do Ia
aclividad minora, cuyo produclo pas do roprosonlar 6 doI IIB rogionaI
40
LI grupo Buonavonlura so osl divorsificando lambin lacia socloros quo brindan
sorvicios a Ia aclividad minora. Ior ojompIo, la incursionado on oxpIoracin polroIora
y lransmisin oIclrica, la moslrado inlors on parlicipar on Ia privalizacin doI puorlo
do IIo, o inslaI una pIanla do caI.
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 2O9
on 199O a 23 on 1995. Adoms, so laIIan on osludio lros proyoclos do
gran onvorgadura roforidos a Ia oxlraccin do cobro y oro. Ias ciudados do
ClicIayo y TrujiIIo, siluadas on Ia cosla, son morcados para Ia produccin
cajamarquina y Ia abaslocon aI mismo liompo do produclos induslriaIos,
agroinduslriaIos y aIgunos aIimonlos. Ln oI puorlo do SaIavorry, ubicado
a ciorla dislancia do oslas ciudados, so dosombarcan insumos, como
oxpIosivos y olros, con doslino a Ia mina.
Ia aporlura do Ia omprosa dinamiz oI comorcio do Ia zona, poro
lay quojas por oI oncarocimionlo doI coslo do Ia vida y Ia doIarizacin
do Ia oconoma. Lnlro 1993 y 2OOO, Ios cnonos minoros aporlaron
ingrosos do casi 26 miIIonos do dIaros, dislribuidos onlro 127 dislrilos.
Ia conlribucin dirocla aI ompIoo os poquoa. Ln 1998, laba soIo 466
lrabajadoros on Ia nmina do Yanacocla, a Ios quo dobon sumarso
aIrododor do 1.2OO si so incIuyo a quionos Iaboran on Ias omprosas
conlralislas. A oslo lay quo aadir oI ompIoo gonorado por Ias 456
omprosas cajamarquinas quo son provoodoras do Yanacocla.
Dobido a Ias caraclorslicas do Ia minora, y ospociaImonlo do Ia gran
minora, os difciI quo puoda dosarroIIarso una agIomoracin virluosa
on lorno a Ias omprosas doI ramo. Lso os cIaramonlo visibIo on oI caso
do Yanacocla: por una parlo, sus yacimionlos comonzaron a oxpIolarso
on focla muy rocionlo, por olra, Ia zona do Cajamarca aIborga oscasa
aclividad induslriaI, por Io quo Ias principaIos roIacionos produclivas
y comorciaIos so lan oslabIocido no con Ios agonlos IocaIos, sino con
provoodoros do bionos, oquipos, insumos y sorvicios domiciIiados on
Iima. Ior Io doms, oslos son ms inlormodiarios quo producloros,
puos Ias omprosas nacionaIos do bionos inlormodios, saIvo on conlados
casos, no puodon compolir con Ias oxlranjoras, quo no soIo lionon coslos
ms bajos, sino quo cuonlan lambin con sislomas do comorciaIizacin
y dislribucin ms ohcionlos.
41
Con lodo, aIgunas compaas nacionaIos
quo producon bionos inlormodios, como IIMA, ospociaIizada on
molaImocnica, y IAMLSA y LXSA, fabricanlos do oxpIosivos, lan
hgurado ropolidamonlo onlro Ios 1O provoodoros do mayor facluracin do
Ia mina, y una compaa provoodora cajamarquina aparoco onlro Ias 2O
do mayor facluracin.
Ia misma dosvincuIacin con oI onlorno IocaI so adviorlo on oI
pIano inslilucionaI, puos lambin aqu Ia Minora Yanacocla so roIaciona
do proforoncia con Iima, dobido aI oscaso dosarroIIo inslilucionaI on
41
AIgunas induslrias quo producan bionos inlormodios, como acoro y qumicos,
dosaparocioron a raz do Ia crisis do Ios aos oclonla. Adoms, Ia mayora do Ias
induslrias oxlranjoras do insumos y oquipos minoros prosonlan oconomas do oscaIa
quo consliluyon barroras naluraIos do onlrada para Ios producloros nacionaIos.
21O CLIAI
Cajamarca y a Ia oxisloncia, on Ia capilaI, do lodo un lojido do onlidados
minoras, como asociacionos gromiaIos y profosionaIos, organismos
gubornamonlaIos y oslabIocimionlos do onsoanza. IinaImonlo, oI
oro quo so oxlrao on Yanacocla os oxporlado on su lolaIidad, por Io
quo lampoco so lan formado vncuIos produclivos o comorciaIos con
omprosas nacionaIos quo Io uliIicon como insumo. No obslanlo, oxislo
un niclo do posibIo compolilividad para Ias omprosas cajamarquinas,
roIacionado con Ia proslacin do sorvicios quo no oxijan un uso inlonsivo
do conocimionlos.
Como os naluraI, Ia minora adquioro numorosos insumos, onlro
Ios quo doslacan, por oI voIumon, oI nilralo do amonio y Ios oxpIosivos,
suminislrados fundamonlaImonlo, dosdo 1999, por Ia omprosa nacionaI
LXSA. Olro insumo imporlanlo son Ias brocas, quo so compran sobro
lodo a omprosas oxlranjoras o a sus hIiaIos on Iima, porquo on Ia mina
so uliIizan brocas do mayor caIibro quo Ias fabricadas on oI pas. Ior
olra parlo, Ia hIiaI poruana do MobiI OiI suminislra oI polrIoo y olros
combuslibIos, proparados con Ia mozcIa ospociaI quo roquioro Yanacocla.
Olros insumos do poso son Ia caI, oI cianuro do sodio y Ia saI.
Ln Ia omprosa so conlrala a lorcoros para Ia ojocucin do divorsas
Iaboros, como voIadura o acarroo do maloriaI y carga on Ias camas
do Iixiviacin, poro Ias do oxpIoracin, porforacin, Iixiviacin y
procosamionlo osln bajo su conlroI diroclo. Ior laI razn, Ios provoodoros
do sorvicios son ms numorosos quo Ios provoodoros do bionos. Lnlro
1993 y 1998, Ia parlicipacin do omprosas cajamarquinas on Ia vonla do
sorvicios a Yanacocla aumonl do 2 a 16, Ia do omprosas Iimoas
baj do 89 a 73, y Ia do omprosas oxlranjoras so incromonl do 6 a
9. Muclos do Ios sorvicios son no lransabIos, por Io quo Ias unidados
produclivas lionon quo oslar ubicadas corca doI cIionlo.
42
AIgunas
omprosas cajamarquinas hguran onlro Ios mayoros provoodoros do
sorvicios do Ia mina. In ojompIo imporlanlo os CONGLCASA, consorcio
do siolo conlralislas cajamarquinos croado con apoyo do Yanacocla, quo
fuo conlralado para lrabajos do movimionlo do liorra, convirlindoso on
oI quinlo mayor provoodor do sorvicios do Ia omprosa. IamonlabIomonlo,
oI consorcio dobi sor dosaclivado a causa do probIomas inlornos. Ior olra
parlo, Ios sorvicios do mayor donsidad do conocimionlos lcnicos, como
Ios do consuIlora, onsayos do Iaboralorios y acarroo y carga do grandos
voIumonos do maloriaI, son suminislrados diroclamonlo por omprosas
oxlranjoras o sus subsidiarias.
42
Io quo no significa quo on Ia omprosa Yanacocla so considoro adocuada Ia caIidad do Ios
sorvicios do Ia mayora do Ias omprosas cajamarquinas. Sus ojoculivos osliman quo Ias
compras IocaIos podran sor mayoros si aquoIIas ofrocioran sorvicios do mojor caIidad.
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 211
Ln Ia compaa so la procurado oslabIocor roIacionos con
inslilucionos IocaIos, poro Ia opinin pubIica cajamarquina oslima
quo Yanacocla os domasiado podorosa, por Io quo suoIo dosconfiarso
do sus inicialivas.
C. Factores cIave en eI desempeo de Ias
agIomeraciones
Muclas agIomoracionos ovoIucionan do manora osponlnoa y
so consliluyon graduaImonlo on oI curso do Iargos porodos. Ior Io
gonoraI, Ias inicialivas doIiboradas do forlaIocimionlo (cluslcr inilialiocs
comionzan soIo cuando oxislon ya Ias basos do una agIomoracin. Ios 1O
casos osludiados so ajuslan a osla doscripcin, puos si bion on aIgunos no
so lan apIicado aun inicialivas oxpIcilas, on olros laI procoso so inici
on forma rocionlo u opora dosdo laco dcadas. Como osl diclo, gracias
a Ios osfuorzos oxpIcilos do agIomoracin, onlro oIIos Ios quo nacon do
poIlicas pubIicas, liondo a inlonsihcarso Ia conhanza onlro Ios agonlos, Io
quo os vilaI para Ia conslilucin do agrupacionos inducidas.
Ia ovoIucin doI congIomorado frulcoIa do Mxico y do Ios
minoros do BoIivia, CliIo y Ioru corrospondo aI modoIo do agrupacionos
quo pasan por cicIos do maduracin, coIapso, roorionlacin, nuovo augo,
coIapso y rocomposicin (BuiloIaar, 2OO1). Io mismo so compruoba on
Ios casos oscogidos. Su lisloria da cuonla do porodos do bonanza y
docIinacin o doja onlrovor Ia probabiIidad do cambios imporlanlos on
un fuluro prximo. Dosaforlunadamonlo, Ia mayora do Ios casos so
anaIizaron on lorno aI ao 2OOO, y no fuo posibIo raslroar su ovoIucin
dosdo onloncos, lampoco so puodo sabor si Io quo so visIumbraba como
cambio probabIo so fruslr, aconloci o osl por aconlocor.
Ias fuorzas quo lacon lransilar a Ias agIomoracionos por
dislinlas olapas ovoIulivas, con mayor o monor xilo, lionon quo vor, on
Io fundamonlaI, con Ia inloraccin onlro Ias oslralogias omprosariaIos
y su conloxlo do inslilucionos y morcados. Lslos uIlimos, quo osln
consliluidos por Ios morcados do consumidoros y do compolidoros,
ojorcon prosionos y abron oporlunidados quo impuIsan oI cambio,
por su parlo, oI conloxlo inslilucionaI, on Ia forma do normas IogaIos,
oslndaros lcnicos, rogIas do comporlamionlo y poIlicas, roslringo
o faciIila oI accionar do Ias omprosas on roaccin anlo Ias fuorzas doI
morcado. Do Ia inloraccin onlro omprosarios y onlidados conoxas
surgon informacionos y conocimionlos quo sirvon para inlorprolar Ias
prosionos, idonlihcar Ias oporlunidados y croar Ias vonlajas compolilivas
roquoridas para lransilar lacia olapas ovoIulivas suporioros. Ln Ias
oxporioncias osludiadas, Ia inloraccin moslr Ias dos facolas provislas:
212 CLIAI
compoloncia y coIaboracin, aunquo on Ia gran mayora do Ios casos
osla uIlima fuo oI compononlo ms dbiI.
Sogun so dosprondo doI oxamon anlorior, Io quo pormilo o faciIila
oI paso do una olapa a olra son, con frocuoncia, loclos forluilos, quo van
soguidos casi siompro do innovacionos IocaIos, nacidas doI aprondizajo
on Ia prclica. Lslas lan sido on gonoraI innovacionos monoros, poro su
conlinuidad Ias vuoIvo signihcalivas a Ia Iarga. Tambin lay fracasos o
xilos a modias, porquo Ios agonlos no siompro lan sabido aprovoclar
Ias oporlunidados. Ln gonoraI, Ias agIomoracionos do Amrica
Ialina oxlibon un palrn ovoIulivo poco salisfaclorio: Ios agonlos so
ospociaIizan on aclividados do baja produclividad y lionon dihcuIlados
para incorporar osIabonos do mayor vaIor agrogado. Iara ompIoar Ias
paIabras do Iorlor, on muy pocas so Iogran oclar Ias basos do vonlajas
compolilivas suporioros y un numoro aun monor so origo on una fuorza
roIovanlo on oI conciorlo mundiaI. Do osa manora, poso a Ia prosoncia do
vonlajas comparalivas cIaras, Ias agIomoracionos maduras do Ia rogin
son por alora oscasas, por no docir inoxislonlos.
Ias agIomoracionos doI saImn on CliIo, doI azucar on oI VaIIo doI
Cauca y, do manora dislinla, do Ios Icloos on Iruguay muoslran una
lrayocloria compIola dosdo sus inicios lasla Ia faso do inlornacionaIizacin.
Sin ombargo, lay quo cIasihcarIas como somimaduras, puos Ios faIla
baslanlo para IIogar a pIona maduroz. Lslo quoda iIuslrado on oI cuadro
VII.2, oIaborado a parlir do Ias caraclorslicas quo, sogun Lnrigll (2OO1),
son propias do Ias agIomoracionos produclivas. Ias calogoras do Lnrigll
so apIican aqu a cualro congIomorados Icloos do Amrica Ialina,
comparados con oI do Ios Iasos Bajos. A Ia Iuz do Io quo ocurro on Ios
Iasos Bajos, so adviorlo quo Ias agIomoracionos do Ia rogin dislan do
labor onlrado on Ia faso IV dohnida por Ramos (1998), roojada on oI
cuadro on Ias aclividados locnoIgicas y Ias capacidados innovadoras.
Ia agIomoracin do Iruguay, por ojompIo, podra ovonluaImonlo
considorarso madura, porquo rouno varios roquisilos para oIIo: oxporla
ms do 4O do Ia Ioclo on poIvo y ms do 5O do Ios quosos quo produco,
aIgunos do Ios cuaIos lan ganado promios inlornacionaIos do caIidad,
y so oncamina graduaImonlo lacia Ia divorsihcacin. No obslanlo, sus
oncadonamionlos lacia alrs y lacia doIanlo son dbiIos y no so la
dosarroIIado, ni monos oxporlado, locnoIoga propia, por Io quo no
moroco sino oI caIihcalivo do somimadura.
43
43
Ia faIla do oncadonamionlos os un rasgo ospociaImonlo pronunciado on Ia induslria
Icloa, muclos do cuyos insumos, con oxcopcin do Ia Ioclo, son imporlados.
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 213
Cuadro VII.2
AMRICA LATINA Y LOS PAlSES BAJOS: CARACTERlSTICAS DE
AGLOMERACIONES PRODUCTIVAS
Caractersticas Argentina Chile Colombia Uruguay Pases Bajos
Extensin
territorial
Empresas L, N y X L, N y X L, N (y X) L, N (y X) N y X
Clientes L y N (X) L y N (X) L y N (X) N y X N y X
Proveedores L, N y X L, N y X L, N y X L, N y X L, N (y X)
Servicios L, N y X L, N y X L, N y X L, N y X L, N
Instituciones
de apoyo L, N y X L, N y X L, N y X L, N y X L, N y UE
Densidad Mediana Mediana Mediana Mediana Mediana
Amplitud, Exiguo excepto Exiguo Exiguo Exiguo Amplio
alcance en Rafaela
Profundidad Mediana Poca Poca Poca Alta
Centro de la L, N y X X y N, L (N y X) L y N (y X) L y N
actividad excepto en Coln
y en pequeas
y medianas
empresas
Envergadura L y N (X) L y N (X) L y N (X) N y X N y X
geogrfca de
las ventas
Fuerza de la Moderada Moderada a baja Baja Alta Alta (con
posicin subvenciones)
competitiva
Etapa de Produccin Produccin Produccin Produccin Produccin
desarrollo creciente; creciente; creciente; creciente; estancada;
embrionaria embrionaria embrionaria embrionaria madura
Actividades Utilizadores Utilizadores Utilizadores Utilizadores Generadores
tecnolgicas
Capacidades Baja Baja Baja Baja Alta
innovadoras
Estructura de Crecientemente Crecientemente Crecientemente Nacional Local/
la propiedad extranjera extranjera extranjera nacional
Fuonto: Elaborado por Martino Dirvon sobro la baso do M. Enrignt, "Pogional Clustors: Wnat wo know and
wnat wo snould know", dooumonto proparado para Kiol nstituto ntornational Worksnop on nnovation
Clustors and ntorrogional Compotition (12 y 13 do noviombro), 2001, y Martino Dirvon (oomp.), "Aportura
ooonomioa y (dos)onoadonamiontos produotivos", Libros do la CEPAL, No 61 (LC/G.2122-P/E), Santiago
do Cnilo, Comision Eoonomioa para Amorioa Latina y ol Caribo (CEPAL), |ulio do 2001. Publioaoion do las
Naoionos Unidas N do vonta: S.01..G.23.
Nota: L: looal, N: naoional, X: oxportado.
214 CLIAI
Ln varias do Ias agIomoracionos soIoccionadas so lan apIicado
poIlicas pubIicas oxpIcilas do coordinacin con rodos vorlicaIos u
lorizonlaIos, on ospociaI on Ia do Ia minora on CliIo y on dos do Ias lros
quo so cIasihcaron como somimaduras.
44 45
Lnlro aquoIIas impuIsadas ms
bion por inicialivas privadas sobrosaIon Ia do Monlo Vordo, cIasihcada
como osponlnoa, aunquo sin duda lubo aqu lambin fuorlo ayuda do
poIlicas pubIicas marco, Ia doI azucar on oI VaIIo doI Cauca, cIasihcada
como somimadura, Ia doI ocolurismo on Bonilo, dondo oI rospaIdo
pubIico fuo baslanlo ms modoslo, y, do manora incipionlo, Ia do Ia
induslria doI muobIo on BrasiI. Ln Ias doms no so apIicaron inicialivas
do agIomoracin o no luvioron arraigo.
Iara quo Ias agIomoracionos sigan crociondo, no docaigan o puoda
roonconlrarso una inslilucionaIidad adocuada a su oslado do dosarroIIo
o a Ios cambios doI morcado, os urgonlo oI dospIioguo do accionos
conjunlas onlro Ios omprosarios, onlro oslos y oI soclor pubIico y lambin
donlro do oslo. Io primoro os ospociaImonlo vIido on oI caso do Ia
induslria foroslaI do BrasiI, porquo os prociso aumonlar Ia parlicipacin
do Ias pymo, acomolor aclividados do mayor vaIor agrogado y fomonlar
Ia gonoracin do ompIoo. Tambin os palonlo, on oI caso do Ia pia on
IsIa, quo Ia invoIucin doI soclor so agravar sin oI concurso do accionos
conjunlas. Io quo quiz no os lan cIaro os si, incIuso con accionos
conjunlas, Ias condicionos imporanlos on IsIa pormilirn rolomar Ia
sonda do innovacin, modornizacin, crocimionlo y dosarroIIo. Ln ofoclo,
sus vonlajas comparalivas y compolilivas no osln asoguradas, y su xilo
oxporlador dopondo on gran modida do Ias docisionos quo so adoplon on
Ias omprosas lransnacionaIos con rospoclo aI Iugar dondo so ubicar su
nucIoo produclor.
Ia siluacin do Ias agIomoracionos do Mar doI IIala y Monlovidoo
os parocida, on Io quo alao a Ia nocosidad do accionos conjunlas, a Ia doI
congIomorado do Ia pia on Mxico, aunquo on oslos puorlos oporan divorsas
inslilucionos gubornamonlaIos y privadas do apoyo. Ln consocuoncia, Io
quo so nocosila os quo Ios propios agonlos so docidan a acluar on forma
mancomunada, Io cuaI, como so vio, no os fciI do Iograr, ospociaImonlo on
Argonlina, dadas Ias roIacionos coniclivas imporanlos onlro oIIos.
Ias agIomoracionos ms oxilosas, maduras o simpIomonlo
doslacadas do Amrica Ialina lan nacido, por Io gonoraI, a parlir do
invorsionos do ciorla onvorgadura: por ojompIo, un gran omprosario
44
TaIos rodos no osln oxpIiciladas on oI rosumon, poro so puodon onconlrar on oI osludio
do caso do BockoI (2OOO).
45
Lslo os, Ia agIomoracin Ioclora do Iruguay y Ia doI soclor do polrIoo y gas do Trinidad
y Tabago.
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 215
docido incursionar on una aclividad dislinla do Ia dosompoada lasla
oso momonlo y aporla un capilaI iniciaI imporlanlo, muclas vocos
hnanciado con alorro propio. Aunquo no fuo posibIo dolorminar cmo
surgioron Ias agIomoracionos on olras Ialiludos, sobro lodo on Luropa,
porquo sus orgonos son ms dislanlos y difciIos do raslroar, Io docisivo
paroco labor sido aqu Ia prosoncia do poquoos omprosarios quo
oncuonlran un nuovo modo do alondor un morcado IocaI ospochco.
Ciorlo os quo on Amrica Ialina ocurro aIgo somojanlo, porquo sin
duda abundan Ias agIomoracionos IocaIos do poquoas omprosas. Ia
diforoncia radica, no obslanlo, on Ia capacidad do acumuIacin, quo
pormili a Ias ouropoas crocor lasla sor Io quo son loy, mionlras quo Ias
do Amrica Ialina marcaron oI paso y prclicamonlo pormanocioron on
oI pobro nivoI iniciaI, oslo os, son Io quo AIlonburg y Moyor-Slamor (1999)
IIaman agIomoracionos do suporvivoncia. Hay on oIIas aIgun lipo do
ovoIucin o, mojor diclo, rogislran cambios, poro no aIcanzan Ia faso do
innovacin, crocimionlo acoIorado, consoIidacin do Iazos do conhanza,
oslabIocimionlo do rodos y accin conjunla.
Sogun olra modaIidad lpica ojompIihcada aqu por oI compIojo
caoro doI VaIIo doI Cauca, oI surgimionlo do Ia agIomoracin
rospondo a un procoso do pruoba y orror on busca do un produclo
quo pormila un crocimionlo rpido, promovido on gonoraI por
omprondodoros oxlranjoros quo lraon idoas, conocimionlos do morcado
y aIgo do capilaI, aunquo lambin lay casos do omprosarios IocaIos,
ya con ciorlo capilaI acumuIado, quo buscaron y onconlraron! fuonlos
aIlornalivas do acumuIacin.
Varias do Ias agIomoracionos do Amrica Ialina, on ospociaI
aquoIIas on quo so aprovocla una vonlaja comparaliva roIacionada con
Ia disponibiIidad do rocursos naluraIos, so iniciaron con un proyoclo do
oxporlacin. A osa faso suoIo soguir, on oI caso do Ias agIomoracionos
originaImonlo orionladas lacia Ia oxporlacin, una do dosarroIIo do
morcados inlornos o incIuso IocaIos, para absorbor Ios oxcodonlos, miligar
Ios riosgos y para quo sirvan como ospacio do comorciaIizacin do aIgunas
omprosas poquoas. Ln ofoclo, so considora una buona prclica goronciaI
lonor un morcado inlorno quo absorba parlo do Ios riosgos y rociba Ios
produclos quo no rounon Ias condicionos do caIidad roquorida para Ia
oxporlacin.
46
LjompIos do oslo son Ias induslrias do Ia frambuosa y oI
saImn on CliIo, mionlras quo oI soclor do Ia pia on Mxico roprosonla
oI caso conlrario, puos so oxporlan procisamonlo Ias frulas no aplas para
oI morcado inlorno.
46
Lslo camino puodo acarroar probIomas a Ias omprosas grandos orionladas a Ia oxporlacin,
porquo, aI incorporar produclos do inforior caIidad y procio, Ia agIomoracin puodo
oxporimonlar una suorlo do invoIucin o prdida do calogora.
216 CLIAI
A Ia invorsa, numorosas agIomoracionos como Ias do cuoro
y caIzado on CliIo y do Icloos y manzanas on BrasiI osluvioron
orionladas dosdo su comionzo lacia oI morcado inlorno. Ia onlrada
do poquoas omprosas on Ia olapa iniciaI da origon, por Io gonoraI, a
una domanda anlos inoxislonlo on sogmonlos do pobIacin do oscasa
capacidad adquisiliva. Sin ombargo, os posibIo quo Ia masihcacin acabo
por salurar oI morcado y rodundo on Ia consiguionlo baja do procio do
Ios produclos, como so obsorva on varios proyoclos agroinduslriaIos.
Tambin puodo labor saluracin, vincuIada osla voz lanlo aI morcado
oxlorno como aI inlorno, on Ias agIomoracionos lurslicas.
Ln olros congIomorados, Ia invorsin iniciaI rosuIl
sobrodimonsionada y sobrovino una crisis do sobrooforla o, como on
oI caso do Ia posca do morIuza on Argonlina, do oxpIolacin oxcosiva.
Ln aquoIIos quo osln ya on una faso ms proacliva, os posibIo uliIizar
mocanismos para organizar oI morcado y oslabiIizar Ia oforla y
Ios procios, y para quo Ios agonlos so formon una idoa ms cIara doI
crocimionlo fuluro y, on consocuoncia, ordonon oI procoso do invorsin.
Aparonlomonlo, on oI soclor posquoro argonlino fuo imposibIo onlrar on
osla faso ms oquiIibrada, a causa do ciorlas dohcioncias inslilucionaIos
y, sobro lodo, doI comporlamionlo do Ios agonlos privados. Ln oI caso do
Ia induslria Icloa do varios pasos, Io sobrodimonsionado fuo ms bion
Ia invorsin locnoIgica, on oI sonlido do quo so incorporaron oquipos
caros y sohslicados para alondor a consumidoros poco oxigonlos on
maloria do caIidad.
47
Con mucla frocuoncia, Ia oxpansin iniciaI osl roIacionada con
Ia ruplura doI morcado, a causa, por ojompIo, do loclos forluilos una
crisis o una guorra quo laco dosaparocor a un compolidor imporlanlo, Ia
inlorrupcin do Ios canaIos do comorciaIizacin o un cambio do poIlica.
48
O soa, aclividados nuovas surgon doI dospIomo do olras. SobrosaIo a oslo
rospoclo oI caso do Ia pia on Mxico: aqu so dio, on ofoclo, una soguidiIIa
do aconlocimionlos forluilos quo inuyoron do dislinlo modo on Ia suorlo
do Ia aclividad. LI momonlo do augo iniciaI osluvo oslroclamonlo Iigado
a una poslo quo alac Ias pIanlacionos do Havai y a Ias dihcuIlados do
lransporlo duranlo Ia sogunda guorra mundiaI, oI sogundo momonlo do
augo luvo quo vor con oI rompimionlo do roIacionos onlro Ios Lslados
Inidos y Cuba y oI abandono do Ia isIa do varias muIlinacionaIos
47
Ior Io doms, muclos do oslos consumidoros no oslaban dispuoslos a pagar procios por
bionos do caIidad suporior y carocan do Ia capacidad adquisiliva para oIIo. LI rosuIlado
fuo quo oI procio pagado a Ios producloros do Ioclo londi a Ia baja (Dirvon, 2OO1).
48
Ior ojompIo, un cambio do Ia lasa do cambio puodo modificar Ias condicionos do accoso
a Ios morcados.
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 217
dodicadas a Ia pia. Lslos mismos loclos u olros somojanlos, poro
alora do signo conlrario, incidioron on Ia poslorior invoIucin do Ia
produccin do pia on Mxico. Olro ojompIo os oI do Ia agIomoracin
doI moIn on Rio Grando do Norlo. Lsla surgi do Ia lransformacin
no pIanihcada do un proyoclo a gran oscaIa do acaju do socano, quo no
pudo concrolarso por Ia soqua quo afocl a Ia zona onlro 1979 y 1983. No
obslanlo, olras circunslancias convorgioron lambin para oI dosarroIIo do
Ias pIanlacionos do moIn, como Ia oxcoIonlo aplilud odafocIimlica do
Ia zona para oI rubro, oI inlors do numorosos producloros on oI nuovo
cuIlivo, y oI loclo do quo una cadona inlornacionaI do supormorcados
oscogiora a producloros do Ia agIomoracin para abaslocor sus liondas on
BrasiI y olros pasos.
49
LI caso do Ia Minora Yanacocla moroco ospociaI aloncin,
procisamonlo por no rounir Ias condicionos mnimas do una vordadora
agIomoracin. Do loclo, Ia mina consliluyo un oncIavo aisIado on
Cajamarca, Io quo iIuslra Ia faIla do arraslro do ciorlas aclividados
cuando modia una dislancia oxcosiva onlro Ias nocosidados do Ia gran
omprosa modorna y Ia capacidad IocaI do salisfacorIas. Ls probabIo quo
Ia agIomoracin do Bonilo so oncuonlro on oI fuluro on un probIoma
simiIar, si Ios agonlos son incapacos do dar un saIlo on oI corlo o modiano
pIazo quo Ios pormila alondor a lurislas ms oxigonlos. Ia dihcuIlad do
oslabIocor oncadonamionlos lacia adoIanlo on Ia induslria do polrIoo
y gas on Trinidad y Tabago, a posar do Ias inloncionos do Ios sucosivos
gobiornos, doja vor Ios probIomas quo so oncaran on un pas poquoo
para acumuIar Ia masa crlica do facloros capilaI omprosariaI, capilaI
lumano, condicionos do Ia domanda y olros quo so roquioron para
formar osos osIabonos. AIgo anIogo so obsorva on Ia induslria Icloa
do Iruguay, puos no lay on oIIa suhcionlos oncadonamionlos lacia
alrs y lacia adoIanlo, incIuso on Io roforonlo a insumos, lorramionlas,
maquinarias y subproduclos roIalivamonlo simpIos. Ln Ia agIomoracin
minora do CliIo, por olra parlo, so inlorrumpi una oxporioncia
iniciaImonlo oxilosa do innovacin locnoIgica, a causa sobro lodo do
Ia faIla do domanda sohslicada, Ia oscasa conhanza on Ias capacidados
nacionaIos y Ia oxisloncia do inconlivos porvorsos on oI pIano doI
hnanciamionlo oxlorno.
50
Como so moncion on oI capluIo V, Ia olapa do crocimionlo
acoIorado conIIova dihcuIlados muy dislinlas a Ias do Ia faso do gnosis.
49
Lnlro oslas circunslancias figura Ia parlicipacin do Ia compaa quo inici Ia aclividad
on una foria inlornacionaI on oI Roino Inido (1982), quo rodund on Ia firma do varios
conlralos do oxporlacin.
50
Ior ofoclo do Ios sislomas do Iicilacin, conlralacin y financiamionlo.
218 CLIAI
Ino do Ios probIomas consislo on consoguir rocursos oconmicos para
ampIiar Ia produccin, laroa quo muclas vocos sobropasa Ia capacidad
do hnanciamionlo do Ias omprosas a parlir do alorro propio. Olros
radican on Ia formacin do mano do obra ospociaIizada, Ia croacin do
canaIos do comorciaIizacin masiva, oI oslabIocimionlo do normas y
oslndaros, y Ia nocosidad do oxpandir Ia infraoslruclura do lransporlo
y Iogslica. Ln osla olapa os cruciaI quo oI soclor pubIico rospaIdo on
forma dirocla Ia aclividad on su conjunlo y no a Ias omprosas pionoras
on parlicuIar. Lslo rospaIdo so la dado, do manora incipionlo, on oI
soclor foroslaI y doI muobIo on BrasiI, on Ia saImonicuIlura do CliIo y,
lasla ciorlo punlo, on Ias agIomoracionos posquoras do Mar doI IIala y
Monlovidoo, mionlras quo on CoIombia oI rospaIdo la provonido do Ias
inslilucionos gromiaIos.
Ln muclos casos, oI dolonanlo do una inicialiva do agIomoracin
os una siluacin do crisis, on olras, poIlicas o modidas gubornamonlaIos
apIicadas on una rogin o un soclor ospochcos. Ios vaivonos doI
dosarroIIo minoro on Ioru, puoslos do manihoslo on ospociaI por Ia
formacin y doslruccin sucosivas do oncadonamionlos, domuoslran Ia
sonsibiIidad do Ias agIomoracionos a Ios cambios do poIlica. Tambin on
oI caso do Ios Icloos on Iruguay so adviorlo oI impaclo do oslas sobro
Ia conhguracin doI soclor y Ias rodos oslabIocidas on lorno a I. Io
mismo puodo docirso con rospoclo a Mar doI IIala, dondo iniciaImonlo
so olorgaron inconlivos pubIicos para Ia oxpansin do Ia ola y Iuogo,
cuando Ios rocursos posquoros osluvioron a punlo do agolarso, fuo
nocosario disponor inslrumonlos para ponor colo a Ia sobrooxpIolacin.
Ias agIomoracionos puodon nacor lambin a impuIso do uno
o varios individuos quo, anlo un probIoma ospochco quo roquioro
soIucin urgonlo, visIumbran un camino y so Ianzan a Ia accin, como
so compruoba on ospociaI on oI caso do Ia pia on Mxico, lasla ciorlo
punlo on oI do Ia Iixiviacin on CliIo, probabIomonlo on oI do Bonilo
y, quiz on oI fuluro, oI do Mar doI IIala. Ls posibIo, asimismo, quo
uno o varios individuos quioran un mojor fuluro para su IocaIidad
y omprondan una inicialiva do oslo lipo. Do loclo, Ia mayora do Ias
agIomoracionos nacon do osla manora. SobrosaIon a oslo rospoclo Ios
congIomorados do Ia caa on oI VaIIo doI Cauca, do Ia pia on IsIa y doI
ocolurismo on Monlovordo y Bonilo.
Con frocuoncia, Ios gobiornos lan acluado lambin fronlo a Ias
crisis y lan puoslo Ios cimionlos do para Ia accin conjunla, aunquo
no siompro osla dio rosuIlado, como ocurri on Mxico on oI caso do Ia
pia duranlo Ios aos cincuonla y sosonla y, do nuovo, on Ias dcadas do
197O y 198O.
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 219
A vocos oI dolonanlo os oI inlors do una comunidad por croar
una idonlidad IocaI. As ocurro con Ia induslria do Ia caa on oI VaIIo doI
Cauca, doI ocolurismo on Monlovordo y do Ios Icloos on Iruguay, soIo
quo aqu oI inlors compromolo aI pas onloro. Ios agonlos so idonlihcan
con oI proyoclo pIasmado on Ia agIomoracin y onliondon quo dobon
rosoIvor por s mismos, on Ia modida do Io posibIo, Ios probIomas do
accin conjunla.
51
Ls bion sabido quo Ios poquoos omprosarios aliondon por Io
gonoraI Ios sogmonlos inforioros doI morcado. Ln CliIo, por ojompIo, Ios
poquoos agricuIloros quo cuIlivan frambuosa Ia doslinan osonciaImonlo
a congoIacin y jugos, y no a Ia oxporlacin on frosco, quo roquioro Ia
conuoncia do numorosos facloros, como frula do mojor caIidad, Iogslica
ms avanzada, as como mayor capacidad para soporlar Ias ucluacionos
do procio, Ios posibIos roclazos y Ia domora on Ios pagos (KjoIIorslrom,
2OO5). Ios poquoos producloros do Ioclo suoIon dodicarso a Ia
oIaboracin do quosos induslriaIos o arlosanaIos, dondo so uliIiza una
maloria prima do caIidad inforior a Ia ompIoada para producir yogur,
quoso frosco y poslros, rubros quo dojan por Io gonoraI mayoros ganancias
quo Ios primoros. Ln cambio, Ios poquoos producloros do manzanas do
So }oaquim Iograron manlonorso a Ia par con Ios ms grandos on cuanlo
a caIidad do Ia frula o insorcin on oI morcado nacionaI o inlornacionaI.
Olro momonlo do Ia olapa do oxpansin sobroviono con oI
ingroso do invorsin oxlranjora, quo puodo prosonlarso bajo divorsas
modaIidados: como parlo do omprosas conjunlas y olros lipos do
parlicipacin mixla, o diroclamonlo on Ia forma do invorsin nuova o
do adquisicin do omprosas oxislonlos. Ina voz ms Ios ojompIos son Ia
agIomoracin doI saImn on CliIo, Ia do Ios Icloos on Argonlina, BrasiI y
CliIo, y Ia doI ocolurismo on Monlovordo, aunquo on oslo uIlimo caso Ia
invorsin oxlorna so maloriaIiz do manora dislinla, poro con un ofoclo
no monos imporlanlo sobro Ia conhguracin originaI do Ia aclividad, Ias
inlorroIacionos onlro Ios agonlos y, on ospociaI, Ias normas vigonlos.
Ina voz ahanzada Ia aclividad iniciaI, Ios omprosarios do mayor
lamao suoIon orionlarso lacia Ios sogmonlos ms alraclivos do Ia
cadona, quo usuaImonlo osln roIacionados con Ia comorciaIizacin
y Ia produccin do bionos y sorvicios do mayor vaIor agrogado. Do osa
manora, Ia agIomoracin so ampIa con Ia incIusin do aclividados aguas
abajo. A vocos so doIoga loda Ia produccin a olras omprosas, modianlo
51
Ior dosgracia, osla condicin paroco cumpIirso soIo on una fraccin muy poquoa do Ias
agIomoracionos do ciorla compIojidad y ampIilud oxislonlos on Ia rogin.
22O CLIAI
subconlralacin, y so lransila lacia sorvicios y soIIos do caIidad y
marca.
52
Ls frocuonlo quo on Ia olapa oxpansiva so inslaIon on Ia
agIomoracin provoodoros nacionaIos o oxlranjoros do bionos y sorvicios.
53
No obslanlo, lambin os posibIo quo no longa Ias dimonsionos o Ias
condicionos roquoridas para Ia prosoncia in silu do oslos agonlos. Ln
Ioru, por ojompIo, Ia induslria do oxpIosivos para Ia minora osl ubicada
on Iima, ms o monos a iguaI dislancia do Ios poIos minoros doI norlo y
oI sur doI pas.
LI caso do Ia Minora Yanacocla pormilo vor con cIaridad cmo Ia
faIla do oslruclura producliva y do inslilucionaIidad do apoyo IocaIos
impidi quo on Cajamarca so formara una agIomoracin propiamonlo
laI. So lrala, por Io doms, do un vaco parlicuIarmonlo difciI do IIonar,
dada Ia logomona quo ojorco Ia oslruclura producliva o inslilucionaI
oxislonlo on Iima. Sin ombargo, olro loclo paroco conspirar con mayor
fuorza aun on conlra doI oslabIocimionlo do roIacionos onlro Ia compaa
y oI modio: oI saIlo locnoIgico y do lamao quo luvo Iugar on oIIa, quo
aIarg onormomonlo Ia dislancia onlro sus nocosidados y Ia capacidad ya
no IocaI, sino nacionaI, do salisfacorIas. Ms quo on ningun olro osludio
do caso, on oslo so obsorva quo oI dosarroIIo graduaI y oI inlors do Ios
ojoculivos por oslabIocor Iazos con oI onlorno son fundamonlaIos para
quo oI rosuIlado soa una agIomoracin y no un oncIavo.
54
Muclos auloros lan soslonido quo Ia ovoIucin do Ias
agIomoracionos dopondo do una sonda lislrica, oconmica o
locnoIgica, do una domanda ospociaIizada o doI prodominio do un
faclor do produccin naluraI. Sin ombargo, lay un aspoclo quo la sido
pasado por aIlo, porquo, como so acaba do vor, Ia ovoIucin puodo oslar
dolorminada lambin por Ia ausoncia do un onlorno propicio, consliluido
por infraoslruclura, inslilucionos, capacidad omprosariaI, conocimionlos,
capilaI do lodo lipo o simpIomonlo lamao do Ia oconoma. Varios do Ios
casos anaIizados, sobro lodo oI do Yanacocla, pormilon comprobar Ia
vaIidoz do osla asovoracin.
52
Ln un fuluro no muy Iojano, varias do Ias Inoas agroaIimonlarias do Ia compaa NoslI
podran soguir oslo camino (anlocodonlo onlrogado por ojoculivos do NoslI a modiados
do 2OO4, on oI marco doI proyoclo do Ia CLIAI AgricuIluraI DovoIopmonl IoIicios and
TransnalionaI Corporalions Slralogios in llo Agrifood Soclor, NLT/O3/O88).
53
A vocos Ios provoodoros nacionaIos son ox ompIoados do omprosas grandos quo
so indopondizan y forman su propio nogocio, do modo quo pasan a vondorIos a sus
anliguos palronos.
54
Conlrasla Ia siluacin do Yanacocla con Ia do Ia mina Corro do Iasco, aunquo, dosdo
Iuogo, osla uIlima osl siluada corca do Iima y so dosarroII on olro momonlo lislrico,
Io quo faciIil Ia formacin do vncuIos IocaIos.
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 221
Olro loclo poco roIovado on Ia Iiloralura os oI impaclo do Ias
ucluacionos do procio sobro oI vaivn ovoIulivo do Ias agIomoracionos,
parlicuIarmonlo podoroso on oI caso do Ias anaIizadas, juslo por oslar
basadas on rocursos naluraIos, cuyo procio suoIo oslar somolido a fuorlos
osciIacionos. No cabo duda do quo Ias osciIacionos doI procio do Ia pia,
oI gas, oI cobro y olros minoraIos lan ojorcido fuorlos ofoclos sobro Ios
momonlos do ovoIucin, invoIucin y franca crisis do Ios congIomorados
rospoclivos, mionlras quo, a Ia invorsa, Ia proloccin arancoIaria conlinua
quo so la brindado on CoIombia a Ios dorivados do Ia caa la asogurado
ciorla lranquiIidad a Ios producloros doI VaIIo doI Cauca.
D. Las poIticas de articuIacin en Ios casos
anaIizados
Como so moncion on oI capluIo I, Ios primoros osludios sobro
agIomoracionos produclivas so iniciaron on Ia CLIAI a modiados do Ios
aos novonla. So lralaba do inlonlos oxpIoralorios, y si bion siompro so
lomaron on cuonla on oIIos Ias poIlicas y oI onlorno gonoraI quo laban
polonciado oI dosarroIIo do Ios congIomorados, no so lizo lincapi on Ia
arlicuIacin do sus oIomonlos, ni muclo monos on su arlicuIacin donlro
do un ospacio googrhco doIimilado. Ln una sogunda olapa, quo comonz
lacia 1999 y so nulri do Ios uIlimos avancos loricos aI rospoclo, so dio
mayor imporlancia a Ia conjuncin onlro soclor y lorrilorio, poro siompro
con oI afn do onconlrar ojompIos quo pudioran sorvir do gua a olras
oxporioncias, oslo os, sin IIogar aI osludio do Ias poIlicas do arlicuIacin
por s mismas. Dobido a oslo y aI loclo do quo oslas poIlicas fuoran
poco conocidas on Ia rogin, soIo on aIgunos osludios so arrib a
rocomondacionos, aponas osbozadas por Io doms, acorca do Ia nocosidad
do apIicarIas.
Ln cambio, prclicamonlo on Ia lolaIidad do Ios anIisis so
concIuy quo ora nocosario dohnir una poIlica marco, cuya apIicacin,
lraducida on inicialivas pubIicas, impuIs ofoclivamonlo oI crocimionlo
socloriaI y oI dosarroIIo do agIomoracionos produclivas.
55
Lslas inicialivas
oran do ndoIo gonrica, puos no apunlaban aI dosarroIIo do un proyoclo
comorciaI on parlicuIar, sino a croar Ias basos do Ia accosibiIidad, Ia
invorsin o oI conocimionlo.
56
55
Ln oI sonlido noulro do Ia oxprosin, os docir, agIomoracionos caronlos do ofoclos
posilivos ms aII do Ias oconomas do agIomoracin dorivadas doI aumonlo do Ia oforla
y Ia domanda.
56
Do lodas manoras, su ojocucin pormili quo Ios omprosarios acomolioran dospus
divorsos proyoclos.
222 CLIAI
Lnlro Ias poIlicas marco puodon moncionarso Ia asisloncia
brindada a Ia aclividad foroslaI, por modio do subvoncionos a Ia pIanlacin
o do robaja do impuoslos, Ia prolibicin do vondor Ioclo cruda, quo luvo
ospociaI ofoclo on Iruguay, Ios inconlivos para Ia oxpansin do Ia ola
posquora on Argonlina, oI oslabIocimionlo do roas naluraIos prologidas
y Ia promocin do Ia imagon do un pas voIcado lacia oI ocolurismo, on
Io cuaI Ias auloridados y Ios omprosarios coslarriconsos fuoron pionoros.
Olra do oslas poIlicas so roIaciona con Ia dolacin do infraoslruclura,
faclor quo dosompoa un papoI primordiaI on lodas Ias agIomoracionos.
Ior ojompIo, sogun so dosprondo do varios osludios, dos condicionos
bsicas dobon conuir para oI dosarroIIo do un congIomorado frulcoIa:
Ia aplilud doI cIima y oI suoIo y Ia oxisloncia do vas do lransporlo. Lslo
uIlimo supono cuanliosas invorsionos, pubIicas, privadas o mixlas. A
comionzos doI sigIo XX, grandos lorralonionlos o concosionarios, oslo
os, agonlos privados, conslruyoron forrocarriIos y roprosas on Amrica
Ialina. Ln Ia sogunda milad doI sigIo XX, Ia conslruccin do aoropuorlos
y carroloras y Ia invorsin on rocursos lumanos y conocimionlo lcnico
osluvioron on manos doI soclor pubIico. IrobabIomonlo, ayor y loy, con
modaIidados dislinlas, Ias invorsionos iniciaIos surgon do Ia inloraccin
onlro ambos socloros.
LI lipo do invorsin osl oslroclamonlo roIacionado con Ia poIlica
vigonlo. Sobro lodo on oI porodo 193O-198O, varias agIomoracionos
nacioron gracias a Ia oxisloncia do un morcado cuya domanda oslaba
garanlizada por adquisicionos doI Lslado, o Ia vigoncia do una lasa do
ronlabiIidad oxcopcionaI on oI morcado inlorno, prologido por poIlicas
arancoIarias o por facloros como dislancia o fuorza mayor. A parlir do
Ios aos lroinla, divorsos omprosarios ompozaron a oxpIorar nuovas
oporlunidados on Ia induslria manufaclurora orionlada lacia oI morcado
inlorno, ojompIo lpico do oslo son Ias induslrias doI caIzado, osIabonadas
usuaImonlo con Ia ganadora IocaI y, por ondo, con Ios rocursos naluraIos.
Ln osos mismos aos lubo invorsionos oxlranjoras y oslalaIos diroclas
o por inlormodio do bancos o corporacionos do dosarroIIo on Ia
induslria. Ln muclas omprosas agroinduslriaIos do Icloos y frula frosca
y procosada so invirlioron capilaIos oxlornos, onlro Ios ojompIos do
invorsin oslalaI iniciaI o do invorsin oxlranjora nacionaIizada hguran
Ias doslinadas aI polrIoo on Trinidad y Tabago y RopubIica BoIivariana
do VonozuoIa, Ia minora on CliIo y Ioru, Ia pia on Mxico y Ios Icloos
on Iruguay, on oslos dos uIlimos casos modianlo Ia compra do omprosas
quobradas. Aunquo oI dosompoo do Ia minora poruana rospondo
on gran modida a Ias condicionos doI morcado oxlorno, Ios avancos
y rolrocosos do Ia agIomoracin minora siluada on lorno a Iima dojan
vor Ia magnilud doI impaclo causado por Ias poIlicas do suslilucin do
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 223
imporlacionos, do nacionaIizacin, do aporlura y Ias ospochcamonlo
orionladas lacia oI soclor minoro.
Ior uIlimo, conlrariamonlo a Ia idoa quo provaIoco onlro muclos
ospociaIislas, varias agIomoracionos do Ia rogin lan surgido gracias a
Ia inlorvoncin pubIica, aunquo ms do una voz con rosuIlados dislinlos
doI objolivo iniciaI. Ia agIomoracin doI saImn on CliIo os iIuslraliva
a oslo rospoclo. AI comionzo lubo inicialivas pubIicas para apoyar
proyoclos inlornacionaIos do invosligacin acadmica oncaminados a
inlroducir on oI pas una ospocio oxlica. Sin ombargo, Ios rosuIlados
fuoron lan favorabIos, quo on aIgo ms do 2O aos CliIo la pasado a
sor oI sogundo oxporlador mundiaI do saImn. Como ofoclo coIaloraI
do Ia saImonicuIlura, proIifor Ia posca con mosca, Io cuaI, junlo con
Ias cuanliosas invorsionos pubIicas y mixlas on infraoslruclura viaI y
aoropuorlos, dio un fuorlo impuIso aI lurismo on una zona ya oxpIolada
on laI sonlido, a sabor, Ia X Rogin do Ios Iagos, y abri una zona casi
virgon para oI lurismo, CliIo conlinonlaI y Ia XI Rogin.
57
Ln Ios uIlimos aos, como consocuoncia do Ia aporlura, Ia
oxpIoracin do oporlunidados so la orionlado nuovamonlo lacia
Ias vonlajas comparalivas basadas on rocursos naluraIos minora,
siIvicuIlura, ocolurismo, vilivinicuIlura, saImonicuIlura o lacia Ia
incursin on sorvicios para domandas omorgonlos, dondo nuovamonlo
doslaca oI ocolurismo.
58
A parlir do Ia dcada do 199O so lan goslado divorsos mocanismos
do apoyo a Ia arlicuIacin omprosariaI, lanlo onlro grupos do pymo
(rodos lorizonlaIos) como onlro grandos omprosas cIionlos y un conjunlo
do poquoos o modianos provoodoros (rodos vorlicaIos). DoI mismo
modo, so la impuIsado oI oslabIocimionlo do rodos lorriloriaIos o soa,
aclividados promovidas por acloros oconmicos o inslilucionaIos do
una misma IocaIidad, orionladas aI dosarroIIo do vonlajas compolilivas
apropiabIos y Ia incIusin crocionlo do oslas rodos on cadonas do
vaIor. No obslanlo, muy pocas do Ias agIomoracionos osludiadas on Ia
CLIAI luvioron su origon on osas inlorvoncionos o fuoron forlaIocidas
por oIIas. Ino do Ios oscasos ojompIos a oslo rospoclo os oI do Ios
57
Lnlro Ias invorsionos pubIicas y mixlas concosionadas doslacan Ia conslruccin do Ia
dobIo va a Io Iargo do Ia Carrolora Ianamoricana y oI lrazado do Ia Carrolora AuslraI.
58
Ln aIgunos pasos, sobro lodo on Mxico y on Ios do Conlroamrica y oI Caribo,
surgon agIomoracionos gracias a Ia combinacin do mano do obra barala, accoso
proforonciaI a aIgunos morcados, on parlicuIar oI do Ios Lslados Inidos, y procosos do
inlornacionaIizacin y roubicacin do induslrias do pasos dosarroIIados, con Ias quo
so procura oslabIocor cadonas gIobaIos do aprovisionamionlo. LI ojompIo os aqu Ia
maquiIa, poro osla no so incIuy on Ia cincuonlona do osludios do caso por oslar poco o
nada roIacionada con Ia dolacin do rocursos naluraIos.
224 CLIAI
proyoclos asocialivos do fomonlo (IROIO), puoslos on prclica on
Ia vilivinicuIlura, Ia induslria Icloa y Ia saImonicuIlura on CliIo. Sin
ombargo, sora oxagorado alribuirIos a oslas inicialivas oI xilo do Ia
vilivinicuIlura o Ia saImonicuIlura cliIonas. Olros inlonlos incipionlos
son Ias agIomoracionos produclivas IocaIos apoyadas por oI SLBRAL on
BrasiI, as como aIgunas inicialivas impuIsadas por Ia Comisin para Ia
Iromocin do Ias Lxporlacionos (IROMILX) on Ioru.
Ias agIomoracionos on oxpansin suoIon rogislrar rpidos cambios.
Lnlran on oI morcado omprosarios IocaIos quo aprovoclan oI aprondizajo
iniciaI doI pionoro y su oxpIoracin doI morcado, quo ya Iuco alraclivo.
Ln ocasionos, Ios mismos pionoros quiobran bajo Ia prosin do Ios rocin
IIogados, porquo no os raro quo oslos mojoron Ia forma do produccin
y comorciaIizacin. Ln muclas agIomoracionos, una voz consoIidado oI
nogocio moduIar por Ias omprosas grandos, onlran dospus poquoos
omprosarios IocaIos quo lralan do imilar su comolido, a monudo con
apoyo do programas gubornamonlaIos ospochcamonlo doslinados a oslo
subsoclor. Ino do Ios muclos ojompIos os Ia produccin do frambuosas
por poquoos agricuIloros, inconlivada por oI Gobiorno do CliIo a lravs
doI Inslilulo do DosarroIIo Agropocuario (INDAI). Do iguaI modo, Ia
agIomoracin do poquoos producloros do manzana do So }oaquim so
bonohci, dosdo 197O, do Ia ayuda doI gobiorno do Sanla Calarina y doI
Organismo }apons do Cooporacin InlornacionaI (}ICA), para invosligar
oI dosompoo do Ias frulas do cIima lompIado adapladas a Ias condicionos
IocaIos. IaraIoIamonlo, oI oslado do Sanla Calarina olorg asisloncia
lcnica y crdilos, onlro oIIos pagos monsuaIos por cualro aos, lasla
quo Ias pIanlacionos onlraran on produccin.
Iara rogrosar a Ios osbozos do poIlicas lacia Ia arlicuIacin,
conviono oxaminar Io sucodido con Ia induslria Ioclora on cinco pasos.
Iuos bion, soIo on CoIombia so hrm un convonio onlro oI Lslado y Ios
producloros, oI Acuordo do Compolilividad para Ia Cadona do Icloos,
quo formaba parlo do un programa gonoraI orionlado a concorlar
acuordos on laI sonlido con varios subsocloros. Ln oslo caso puodo
labIarso sin duda aIguna do una poIlica do gobiorno. Ln CliIo so prosl
ayuda pubIica a poquoas y modianas quosoras por inlormodio do
Ios IROIO, condicionada a quo Ios producloros idonlihcaran on forma
coIocliva Ios probIomas comunos do Ias unidados googrhcamonlo
corcanas y acluaran dospus conjunlamonlo para soIucionarIos. Si
bion oslo obodoci a una poIlica do fomonlo, ya quo so apIicaron
programas simiIaros on varios subsocloros, Ia coborlura do oslos, aI
monos on oI caso do Ios Icloos, fuo mnima y no so Iograron cambios
suslanciaIos on Ios parlicipanlos, aunquo oslos ovaIuaron posilivamonlo
su parlicipacin on oIIos. Ln Argonlina, Ios osfuorzos do arlicuIacin
londioron ms bion a compalibiIizar Ias invorsionos pubIicas con Ias
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 225
privadas, por Io cuaI on oI Minislorio do Lconoma y Obras y Sorvicios
IubIicos so omprondioron divorsos osludios, uno do oIIos roforido a Ia
agIomoracin Ioclora. Ln Iruguay, Ias poIlicas fuoron ms do apoyo quo
do arlicuIacin, puos consislioron sobro lodo on programas para ir on
ayuda do poquoos producloros poco viabIos a causa doI aumonlo do Ias
prosionos compolilivas, as como on programas do oIoclrihcacin ruraI y
conslruccin y manlonimionlo do caminos.
Ln Ia II Rogin do CliIo, zona minora por oxcoIoncia, dondo
Ia Corporacin NacionaI doI Cobro do CliIo (CODLICO-CHIIL), do
propiodad doI Lslado, liono una inuoncia propondoranlo, so la apIicado
con nolabIo xilo una poIlica ospochca do agIomoracin. LI gobiorno,
por conduclo do Ios socrolarios rogionaIos minisloriaIos (SLRLMI),
la omprondido con CODLICO-CHIIL una accin docidida lacia oI
dosarroIIo do provoodoros do Ia zona y Ia formacin do una agIomoracin
minora IocaI.
59
E. BaIance de Ia dinmica evoIutiva de Ias
agIomeraciones
Como so dosprondo do lodo Io diclo, Ias agIomoracionos so goslan,
nacon, crocon y docaon. Ln oso lrayoclo, sus agonlos suoIon onconlrar
probIomas y onlrar on conlradiccionos y coniclos, por Io quo muclas
so lransforman o roorionlan. Iuodon madurar, oslancarso y coIapsar.
A parlir do Ios casos osludiados, os posibIo doscribir aIgunas do Ias
londoncias ms lpicas do Ias agIomoracionos do Amrica Ialina.
- Son roIalivamonlo jvonos, sobro lodo on comparacin con Ias
ouropoas, por Io quo muclas vocos os posibIo roconslruir loda
su lisloria dosdo sus inicios. Ior Io gonoraI, su ovoIucin os
sorprondonlomonlo rpida. Ln 1O 2O aos cambian do manora
radicaI Ia oslruclura, oI lipo do ospociaIizacin, Ios canaIos y
formas do comorciaIizacin, oI dinamismo y oI morcado, no
siompro para bion.
- Ln su gnosis suoIon sor dolorminanlos loclos forluilos quo
rompon oI oquiIibrio doI morcado y abron roponlinamonlo una
oporlunidad comorciaI, como guorras, inicialivas poIlicas
IocaIos o inlornacionaIos, invorsionos do gran magnilud,
59
Iuodo afirmarso, sin oxagorar, quo osla accin fuo on parlo rosuIlado do Ias discusionos
y sominarios organizados gracias aI proyoclo conjunlo do Ia CLIAI y oI Conlro
InlornacionaI do Invosligacionos para oI DosarroIIo (CIID), con oI quo so prolonda
osludiar Ia posibiIidad do formar agIomoracionos compolilivas do producloros do bionos
y sorvicios vincuIados a Ia minora.
226 CLIAI
Ia dosvonlura do aIgun produclor dominanlo, Ia irrupcin
do una nuova locnoIoga u olro aconlocimionlo simiIar. LI
aprovoclamionlo do laIos oporlunidados roquioro Ia prosoncia do
capacidad omprosariaI y un marco IogaI o inslilucionaI oxibIo
quo pormila incursionar on aclividados produclivas nuovas.
- Muclas do Ias agIomoracionos osludiadas muoslran una
ovoIucin posiliva, ya quo do Ios casos fracasados, posibIomonlo
ms numorosos, quoda poco raslro. LI primor momonlo do
augo, con frocuoncia do aIlo dinamismo, os impuIsado por
invorsionos privadas y oslralogias individuaIos do omprosarios
pionoros, Ia oxisloncia do una cIara vonlaja comparaliva o
lorodada on oI morcado, y un onlorno poIlico quo acompaa
con fondos pubIicos Ia croacin do Ia infraoslruclura nocosaria
para ampIiar Ia oscaIa do produccin.
- LI momonlo do augo da paso a una olapa do maduracin,
caraclorizada on ocasionos por Ia inlorvoncin do poquoos
omprosarios quo siguon oI ojompIo do Ios pionoros, Ia inslaIacin
do provoodoros do bionos y sorvicios, Ia disminucin doI
dinamismo y do Ios mrgonos do ganancia y Ia consiguionlo
busquoda do mayor ohcioncia producliva. Iuodon dosalarso
crisis por sobroinvorsin y saluracin doI morcado. Ln
consocuoncia, so adoplan oslralogias do divorsihcacin
lacia olros morcados o produclos. SuoIon muIlipIicarso on
osla olapa Ios probIomas quo oncara Ia poIlica pubIica. Ias
agIomoracionos do Amrica Ialina caon con frocuoncia on
porodos do oslancamionlo, soguidos do pocas do crisis y
rocomposicin, y os raro onconlrar procosos conlinuos do
aumonlo do Ia produclividad.
- LI xilo roquioro Ia croacin conlinua do vonlajas compolilivas
nuovas modianlo Ia invorsin on rocursos lumanos,
invosligacin y dosarroIIo locnoIgico.
- No muclas do Ias agIomoracionos do Ia rogin lransilan a
olapas suporioros y IIogan a ocupar posicionos do vanguardia
on oI mbilo mundiaI. Iara oso os indisponsabIo incursionar
on aclividados do Iogslica y dislribucin inlornacionaI,
adonlrarso on olros morcados, invorlir on Ia gonoracin do
conocimionlo nuovo, y manojar adocuadamonlo Ias compIojas
inlorroIacionos con oI modio on quo so dosonvuoIvon.
Varias liplosis puodon posluIarso para oxpIicar oI palrn
ovoIulivo poco salisfaclorio do Ia mayora do Ios congIomorados
rogionaIos:
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 227
- Ias fuorzas doI morcado no funcionan do manora plima o Ios
omprosarios son incapacos do idonlihcar Ias oporlunidados
quo oslo ofroco.
- LI conloxlo IogaI o inslilucionaI no gonora inconlivos quo
muovan a Ios omprosarios a onlrar on una sonda do aumonlo
progrosivo do Ia produclividad.
- Ia inloraccin onlro Ios compononlos inlornos doI
congIomorado oslo os, Ias roIacionos do cooporacin y
compoloncia onlro omprosas y organizacionos no osl rogida
por una visin oslralgica do conjunlo y caroco doI vigor y Ia
caIidad nocosarios para dar origon a ofoclos virluosos.
- Son muclas Ias omprosas y IocaIidados dondo no so dan Ios
roquisilos mnimos do capilaI hnancioro, lumano y sociaI,
do infraoslruclura o inslilucionos quo pormilon aprovoclar
Ias ocasionos quo brinda oI morcado o Ia riquoza do rocursos
naluraIos. Ior Io lanlo, no os posibIo acumuIar Ia masa crlica
indisponsabIo para alraor invorsionos y rocursos lumanos,
ni oxislo on oIIas oI mpolu para innovar on forma conlinua
on procosos, produclos o sorvicios. Ln caso do aprovoclar Ias
oporlunidados, os a monudo con bionos do oscasa compIojidad,
caIidad inforior y domanda poca dinmica.
BibIiografa
Acua, Marvin, DanioI ViIIaIobos Cspodos y Koynor Ruiz Mojas (2OO1), Ia
oxporioncia on Monlovordo, Momorias doI Sominario InlornacionaI do
Lcolurismo: IoIlicas IocaIos para Oporlunidados GIobaIos, scric Scminarios
q conjcrcncias, N 17 (IC/I.1645-I), Sanliago do CliIo, Comisin Lconmica
para Amrica Ialina y oI Caribo (CLIAI), juIio. IubIicacin do Ias Nacionos
Inidas, N do vonla: S.O1.II.G.197.
AIlonburg, TiIman y }org Moyor-Slramor (1999), Hov lo promolo cIuslors: poIicy
oxporioncos from Ialin Amorica, World Dcoclopmcnl, sopliombro.
Araujo Guimaros, N. y S. Marlin (2OO1), Compclilioidadc c dcscnooloimcnlo, Alorcs c
Insliluics Iocais, SLNAC, So IauIo.
BockoI, }orgo (2OOO), LI procoso lidromolaIurgico do Iixiviacin on piIas y oI dosarroIIo
do Ia minora cuprfora on CliIo, scric Dcsarrollo produclioo N 79 (IC/I.1371-
I), Sanliago do CliIo, Comisin Lconmica para Amrica Ialina y oI Caribo
(CLIAI). IubIicacin do Ias Nacionos Inidas, N do vonla: S.OO.II.G.5O.
Borcovicl, Nslor, }orgo Kalz y Mauricio Mondona (2OO3), Ias induslrias do
baso foroslaI on Amrica Ialina: organizacin induslriaI y porspoclivas, Il
dcsarrollo dc complcjos jorcslalcs cn Amcrica Ialina, Nslor Borcovicl y }orgo
Kalz (ods.), Bogol, D.C., Comisin Lconmica para Amrica Ialina y oI
Caribo (CLIAI)/AIfaomoga.
228 CLIAI
BuiloIaar, RudoIf (2OO4), Nolas sobro oI cIuslor ocolurslico do Monvordo,
indilo.
____ (comp.) (2OO1), Aglomcracioncs mincras q dcsarrollo local cn Amcrica Ialina,
Bogol, D.C., Comisin Lconmica para Amrica Ialina y oI Caribo (CLIAI)/
AIfaomoga.
CNI (Conlro NacionaI do Iroduclividad) (2OO2), LI congIomorado doI azucar doI
VaIIo doI Cauca, CoIombia, scric Dcsarrollo produclioo N 134 (IC/I.1815-I),
Comisin Lconmica para Amrica Ialina y oI Caribo (CLIAI). IubIicacin
do Ias Nacionos Inidas, N do vonla: S.O2.II.G.129.
Cunla Barbosa, Maria AIico y Roborlo Aric Zamboni (2OO1), Ia formacin do
un cIuslor on lorno aI lurismo do naluraIoza suslonlabIo on Bonilo, BrasiI,
scric Dcsarrollo produclioo, N 83 (IC/I.1633-I), Comisin Lconmica para
Amrica Ialina y oI Caribo (CLIAI). IubIicacin do Ias Nacionos Inidas,
N do vonla: S.O1.II.G.172.
Dirvon, Marlino (comp.) (2OO1), Aporlura oconmica y (dos)oncadonamionlos
produclivos. Rooxionos sobro oI compIojo Icloo on Amrica Ialina, scric
Iibros dc la CIPAI, N 61 (IC/G.2122-I), Sanliago do CliIo, Comisin
Lconmica para Amrica Ialina y oI Caribo (CLIAI), juIio. IubIicacin do Ias
Nacionos Inidas, N do vonla: S.O1.II.G.23.
DussoI, Iolors Lnriquo (2OO4), Ia agIomoracin do Ia pia on Voracruz y doI Iimn
on CoIima: condicionos y rolos do poIlica pubIica y privada, Ios rccursos dcl
dcsarrollo. Icccioncs dc scis aglomcracioncs agroinduslrialcs dc Amcrica Ialina,
CarIos Guaipaln (comp.), Bogol, D.C., Comisin Lconmica para Amrica
Ialina y oI Caribo (CLIAI)/AIfaomoga.
____ (2OO2), Torrilorio y compolilividad on Ia agroinduslria on Mxico. Condicionos
y propuoslas do poIlica para Ios cIuslors doI Iimn moxicano on CoIima y Ia
pia on Voracruz, Mxico, D.I., Comisin Lconmica para Amrica Ialina y
oI Caribo (CLIAI)/H. Ayunlamionlo conslilucionaI do IsIa/Inivorsidad do
CoIima y IIaza/VaIdoz Ldiloros.
Lnrigll, M. (2OO1), RogionaI CIuslors: Wlal vo knov and vlal vo slouId
knov, documonlo proparado para KioI Inslilulo InlornalionaI Workslop on
Innovalion CIuslors and InlorrogionaI Compolilion (12 y 13 do noviombro).
Guorra, MassioI (comp.) (2OO5), "Aglomcracioncs pcsqucras cn Amcrica Ialina. Vcnlajas
asociadas al cnjoquc dc cluslcr", Sanliago do CliIo, Comisin Lconmica para
Amrica Ialina y oI Caribo (CLIAI)/Afaomoga.
KjoIIorslrom, Mnica (2OO5), IiboraIizacin comorciaI agrcoIa con coslos do
lransporlo y lransaccin oIovados: ovidoncia para Amrica Ialina, scric
Dcsarrollo produclioo, N 16O (IC/I.2232-I), Sanliago do CliIo, Comisin
Lconmica para Amrica Ialina y oI Caribo (CLIAI), junio. IubIicacin do Ias
Nacionos Inidas, N do vonla: S.O4.II.G.152.
Krugman, IauI (1991), Gcographq and lradc, MIT Iross, Cambridgo.
Kuramolo, }uana (2OOO), Ias agIomoracionos produclivas aIrododor do Ia
minora: oI caso do Ia Minora Yanacocla, S.A., scric Dcsarrollo produclioo,
N 67 (IC/I.1312-I), Sanliago do CliIo, Comisin Lconmica para Amrica
Ialina y oI Caribo (CLIAI). IubIicacin do Ias Nacionos Inidas, N do
vonla: S.OO.II.G.12.
Iaslros, HoIona M.M. y olros (2OO2), Inlcragir para compclir. promoo dc arranjos
produlioos c inooalioos no 8rasil, BrasiIia, Sorvio BrasiIoiro do Apoio s Micro o
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 229
Ioquonas Lmprosas (SLBRAL)/Iinanciadora do Lsludos o Irojolos (IINLI)/
ConsoIlo NacionaI do DosonvoIvimonlo Cionlhco o TocnoIgico (CNIq).
Mondona, Mauricio (2OO3), LI compIojo foroslaI on BrasiI, Il dcsarrollo dc
complcjos jorcslalcs cn Amcrica Ialina, Nslor Borcovicl y }orgo Kalz (ods.),
Comisin Lconmica para Amrica Ialina y oI Caribo (CLIAI)/AIfaomoga.
Ramos, }osopl (1998), Ina oslralogia do dosarroIIo a parlir do Ios compIojos
produclivos on lorno a Ios rocursos naluraIos, Rcoisla dc la CIPAI, N 66
(IC/G.2O49-I), Sanliago do CliIo, Comisin Lconmica para Amrica Ialina
y oI Caribo (CLIAI).
Sorgoanl, KoIvin, Sandra Racla y MiclaoI }amos (2OO3), Thc Pclrolcum Scclor. Thc
Casc oj Trinidad and Tobago. Trcnds, Policics and Impacl. 1985-2002, Sanliago do
CliIo, Comisin Lconmica para Amrica Ialina y oI Caribo (CLIAI), junio.
Slumpo, Giovanni (2OO4), ArlicuIacin producliva y poquoas y modianas
omprosas. Rooxionos a parlir do aIgunos osludios do caso on Amrica
Ialina, Pcqucnas q mcdianas cmprcsas q cfcicncia colcclioa. Isludios dc caso
cn Amcrica Ialina, Marco Dini y Giovanni Slumpo (coord.), Mxico, D.I.,
Comisin Lconmica para Amrica Ialina y oI Caribo (CLIAI)/ SigIo
Voinliuno Ldiloros.
VaiIIanl, MarcoI (2OO1), LI compIojo produclivo Icloo on Iruguay, Aporlura
oconmica y (dos) oncadonamionlos produclivos, Iibros dc la CIPAI, N 61
(IC/G.2122-I/L), Marlino Dirvon (comp.), Sanliago do CliIo, Comisin
Lconmica para Amrica Ialina y oI Caribo (CLIAI), juIio. IubIicacin do
Ias Nacionos Inidas, N do vonla: S.O1.II.G.23.
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 231
Cap|tulo v
ConcIusiones y recomendaciones de poItica
Cada ocz sc cxlicndc mas la idca dc quc cn las socicdadcs cn
dcsarrollo la inicialioa prioada dcbc cncuadrarsc cn un marco dc
accion publica quc cslimulc la rccslrucluracion, la diocrsifcacion
q cl dinamismo lccnologico mas alla dc lo quc las jucrzas
dcl mcrcado podrian conscguir por si solas. Quiza no dcba
sorprcndcr quc csla conoiccion sca hoq parlicularmcnlc jucrlc cn
aqucllas rcgioncs cn quc las rcjormas cncaminadas a inslaurar
una cconomia dc mcrcado jucron llcoadas al cxlrcmo, q dondc
la dcccpcion por sus rcsullados cs, corrcspondicnlcmcnlc, mas
projunda, cn cspccial cn Amcrica Ialina (Rodrik, 2004a, p. 1.
A. Importancia de Ias agIomeraciones en Amrica
Latina y eI Caribe
Ias lros losis conlraIos oxpuoslas on oslo Iibro son Ias siguionlos:
- Dobido a Ias caraclorslicas ospochcas do Ia rogin, sobro lodo on
Io roIalivo a riquoza on rocursos naluraIos, dobo adoplarso una
oslralogia quo laga lincapi on oI dosarroIIo do agIomoracionos
basadas on oslos.
- Ia caIidad y Ia inlonsidad do Ia inloraccin onlro omprosas,
morcado o inslilucionos porlinonlos conlribuyon do manora
docisiva aI xilo do Ias unidados produclivas y aI dosarroIIo do
Ia IocaIidad on quo so siluan.
- Ias poIlicas pubIicas y Ia do Ias organizacionos IocaIos dobon
sor concobidas conformo a una visin armnica y do Iargo pIazo,
232 CLIAI
quo pormila arlicuIar sus modidas y programas, fomonlar Ia
inloraccin y apoyar Ia croacin do inslilucionos capacos do
adaplarso a Ios cambios quo so rogislran on Ios morcados y on
oI pIano locnoIgico.
1. Dos rasgos de Ia regin
Amrica Ialina y oI Caribo os Ia rogin do poor dislribucin
doI ingroso doI mundo, aI mismo liompo, onciorra vaslas riquozas on
rocursos naluraIos.
Ia primora caraclorslica, do racos lislricas y oconmicas
bion conocidas, incido on Ia posibiIidad do omprondor una sonda do
crocimionlo y fuo, por oso mismo, uno do Ios focos do aloncin do Ia
CLIAI dosdo sus inicios. Ln un anIisis do Iargo pIazo do su lrayocloria,
IajnzyIbor (199O) concIuy quo on Ia rogin laba un casiIIoro vaco, on
oI sonlido do quo on ningun pas so laba rogislrado un crocimionlo
rpido junlo con una dislribucin acoplabIo doI ingroso. Ln aIgunos,
Ia oconoma so laba dosarroIIado a un rilmo acoplabIo, poro con una
dislribucin sumamonlo dosiguaI, on olros laba crocido poco, con Ia
misma dislribucin poco oquilaliva o con una quo, poso a sor aIgo mojor,
oslaba muy por dobajo doI promodio mundiaI. Do aII naci Ia idoa do Ia
lransformacin producliva con oquidad (CLIAI, 199O), quo fuo, a parlir
do 199O, oI Ioma do Ias propuoslas do Ia CLIAI y quo pronlo arraig on
muclos pasos do Ia rogin. Dosaforlunadamonlo, si bion so saba qu
doba lacorso, oI cmo no quodaba cIaro.
Ln osos mismos aos so consoIid oI IIamado Consonso do
Waslinglon, on quo conuan Ias propuoslas do divorsos organismos
inlornacionaIos acorca doI dosarroIIo do Ia rogin. Sus grandos Inoas
oran discipIina hscaI, roorionlacin doI gaslo pubIico lacia roas
como saIud, oducacin primaria o infraoslruclura do aIlo rolorno
oconmico y con polonciaI para mojorar Ia dislribucin doI ingroso,
roforma lribularia, para disminuir Ias lasas marginaIos y aumonlar Ia
baso imposiliva, hjacin do un lipo do cambio compolilivo, privalizacin,
dosroguIacin, olorgamionlo do garanlas para oI doroclo do propiodad,
y IiboraIizacin do Ia lasa do inlors, oI comorcio y Ios ujos do invorsin
oxlranjora (WiIIiamson, 2OO2).
Dosdo oI primor momonlo lubo vocos quo aconsojaron cauloIa con
rospoclo a Ias rocomondacionos doI Consonso, por oslimar dudosos Ios
supuoslos on quo so basaban, on ospociaI Ios roforidos a IiboraIizacin doI
comorcio inlornacionaI y Ios ujos do capilaI. Varios ospociaIislas, onlro
oIIos Rodrik, Ocampo, SligIilz, Krugman, y Ifroncl-Davis, oxprosaron
inquiolud lambin por Ia voIocidad y Ia socuoncia lomporaI do Ias
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 233
roformas, olros, poco dospus, por Ia insuhcionlo aloncin proslada
a Ias inslilucionos. Sin ombargo, oI Consonso onconlr oco onlro Ios
gobiornos, y sus diroclricos so apIicaron, con dislinlo vigor y socuoncia,
on casi lodos Ios pasos do Ia rogin. Ln Ia CLIAI, junlo con admilirso
quo oI oquiIibrio macrooconmico ora una condicin sino qua non doI
crocimionlo aunquo quiz Ia ms fciI do cumpIir, so insisla on
quo no ora suhcionlo, puos doba ir acompaada do osfuorzos sorios y
proIongados londionlos a nivoIar oI campo do juogo on lodos sus aspoclos.
Ln consocuoncia, so propusioron modidas quo apunlaban on dislinlas
diroccionos: dosconlraIizacin hscaI, mojoras on soguridad sociaI y
oducacin, y accoso a capilaI o informacin, molas quo no so aIcanzaran
con modidas noulras, lorizonlaIos, sino modianlo una poIlica do
discriminacin posiliva.
Dosdo Ia dcada pordida do 198O, oI dosarroIIo do Ia rogin, sacudido
por bruscas ucluacionos, la sido on gonoraI docopcionanlo. Lslo so dobo
on parlo a quo oI aumonlo do Ia produclividad so conconlr on un numoro
roducido do socloros y omprosas, quo no conlribuyoron on muclo a Ia
gonoracin do ompIoo diroclo o aI ongarco do oncadonamionlos produclivos
IocaIos o nacionaIos. Ln consocuoncia, no so dioron Ias condicionos
para dinamizar aI roslo do Ia oconoma por oI Iado do Ia produccin
ni doI consumo. Io quo s ocurri, por oI conlrario, os quo so modihc
oI sisloma do inconlivos gIobaIos, Io quo lrajo consigo una vincuIacin
crocionlo, on un pio do dosiguaIdad, do Ias omprosas Ialinoamoricanas y
cariboas con Ias doI oxlorior. Lslo caus a su voz un progrosivo dolorioro
do Ios oncadonamionlos IocaIos y una roduccin do Ios inconlivos y Ias
capacidados rogionaIos do acumuIacin y gonoracin do conocimionlo.
AI mismo liompo, impacl nogalivamonlo on oI ompIoo, puos Ia aporlura
doI morcado do capilaIos pormili a Ios omprosarios con accoso a crdilo
oxlorno baralo imporlar locnoIogas alorradoras do mano do obra.
Do oslo rosuIl una oslruclura producliva sumamonlo lolorognoa,
Io quo pIanloa una disyunliva onlro dos poIlicas posibIos, una
oncaminada a fomonlar oI ompIoo on oI vaslo oslralo monos produclivo y
Ia olra a favorocor aI roducido sogmonlo ms modorno, con Ia osporanza
do absorbor mano do obra on aclividados do mayor produclividad. LI
inconvonionlo do Ia primora os quo so roquioron cuanliosos rocursos para
Iograr vordadoro impaclo, dado oI aIlo numoro do omprosas doI oslralo
inforior, mionlras quo oI do Ia sogunda rosido on oI poIigro do ampIiar
aun ms Ias diforoncias inlornas y, por ondo, Ia lolorogonoidad.
Do al doriva, on gran parlo, oI inlors por Ias agIomoracionos
produclivas, onlondidas como grupos do omprosas ospociaIizadas on una
misma aclividad y conconlradas on una zona googrhca, cuyos agonlos
omprondon accionos conjunlas y aprovoclan Ias muIlipIos vonlajas quo
234 CLIAI
surgon do oIIo. Lsla os una do Ias pocas vas quo so visIumbran on Ia
acluaIidad, on oI mbilo do Ias poIlicas do dosarroIIo produclivo, para
lacor fronlo a Ia lolorogonoidad, acorlar Ias dislancias onlro Ios sogmonlos
y Iograr un vordadoro dosarroIIo doI aparalo produclivo nacionaI.
Ia sogunda caraclorslica do Ia rogin os, como so dijo, Ia
abundancia do rocursos naluraIos, on Ia forma do paisajos, ora y fauna,
bosquos naluraIos, minoraIos, polrIoo y gas, liorras agrcoIas y agua
duIco. Do oslo sogundo rasgo naci Ia idoa oslralgica do Ramos (1998), a
parlir do Ia cuaI comonzaron a osludiarso on Ia CLIAI Ias agIomoracionos
organizadas on lorno a laIos rocursos. Lslo ocurri on una poca on quo
Ios ojos doI mundo y Ia rogin oslaban puoslos on oI sudoslo asilico y
Ios pasos rocionlomonlo induslriaIizados, quo so caraclorizan ms bion
por Ia oscasoz do rocursos naluraIos. Ia idoa do Ramos ora quo, dadas Ias
vonlajas comparalivas do Ia rogin, poda acoIorarso su dosarroIIo a parlir
do Ia oxpIolacin do Ios rocursos naluraIos, modianlo una consloIacin do
poIlicas pubIicas orionladas a aprovoclar, induslriaIizar y procosar osos
rocursos, as como a fomonlar Ias aclividados provoodoras do insumos,
sorvicios y oquipos, proslando dobida aloncin aI mismo liompo a Ios
impaclos sociaIos y ambionlaIos. Ln ofoclo, una rogin as dolada no
poda dojarso abalir por Ios augurios do auloros onlro oIIos Sacls y
Warnor (1995) y on ciorlo modo lambin Irobiscl, con olro lipo do
anIisis quo voan una corroIacin falaI onlro osa abundancia y oI bajo
crocimionlo oconmico.
Ln oI uIlimo sigIo y modio, on varios pasos loy induslriaIizados,
como Canad, Ios Lslados Inidos y Noruoga, oI dosarroIIo osluvo basado
on gran modida on Ia oxpIolacin do oslos rocursos. LI aprondizajo, oI
porfoccionamionlo, Ia innovacin y Ia ospociaIizacin do omprosas
grandos, modianas y poquoas on lorno a un mismo rubro, junlo con Ia
inslilucionaIidad circundanlo, ms aIgunos oIomonlos idiosincrsicos
difciIos do roproducir on olros Iugaros y momonlos, fuoron probabIomonlo
Ia cIavo do su xilo. Tambin on Ia rogin podra soguirso iguaI rumbo y
lacia aII doboran apunlar Ias poIlicas porlinonlos.
1
Sin ombargo, la faIlado docisin aI rospoclo. Hasla Ia focla Ias
agIomoracionos no osln suhcionlomonlo arlicuIadas on sus osIabonos
inlornos y Ios agonlos son incapacos do aprovoclar Ias oxlornaIidados quo
dorivan do oIIas. Ln consocuoncia, on oI prosonlo Iibro so posluIan dos losis
bsicas: primora, quo osla siluacin podra mojorar on forma considorabIo
1
TaIos poIlicas no lan do apunlar soIo a Ia conslilucin do agIomoracionos, sino quo
dobon conlompIar lambin Ia formacin do osquomas como Ias cadonas do vaIor y Ias
rodos, quo so oxliondon ms aII do confinos googrficos doIimilados.
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 235
si so apIicaso un conjunlo do accionos bion orionladas, sogunda, quo oIIo
os absoIulamonlo improscindibIo para oI dosarroIIo do Ia rogin.
2. EI inters por Ia empresariaIidad
Duranlo Ias uIlimas dcadas doI sigIo XX, on prclicamonlo
lodo oI mundo Ia poIlica oconmica osluvo conlrada on Ia oslabiIidad
macrooconmica, como roquisilo para oI crocimionlo y Ia prosporidad. Sin
ombargo, dosdo laco unos 2O aos so la lomando concioncia, primoro on
Ios pasos dosarroIIados y dospus on Ia rogin, acorca do Ia imporlancia
do Ias condicionos mosooconmicas y microoconmicas.
Ln ofoclo, si bion Ia cIavo doI dosarroIIo guarda roIacin con oI
nivoI do produclividad y su rilmo do crocimionlo, loy so admilo quo
osla dopondo on buona modida doI comporlamionlo do Ios agonlos on
un ambionlo macrooconmico dado, do su disposicin a asumir riosgos,
innovar o invorlir, do Ia prosin quo ojorcon compolidoros y cIionlos,
do su ompoo on roducir coslos y mojorar Ia ohcioncia, do Ia conslanlo
busquoda do nuovas oporlunidados y roas do morcado, y do Ias vonlajas
do compIomonlariodad y sinorgia quo so gonoran onlro Ias omprosas y
posibiIilan Ia aparicin do oconomas oxlornas.
Ior Io lanlo, Ia capacidad y Ia caIidad do Ios agonlos son docisivas
para oI dosarroIIo. Lslos facloros osln dolorminados por un sinnumoro
do oIomonlos, vincuIados a Ia lrayocloria lislrica, sociaI, oducaliva,
cuIluraI y oconmica do un pas, rogin o IocaIidad, onlro Ios quo
doslacan Ia donsidad doI lojido omprosariaI, oI grado do arlicuIacin
onlro Ios acloros y oI vigor do Ia omprosariaIidad, nocin quo aIudo on
parlo a Ia croalividad y a Ia vocacin omprondodora, poro lambin a su
maloriaIizacin on obras.
Lsla dimonsin, sosIayada lasla laco unos aos, dico roIacin
con oI osprilu nocosario para concobir o iniciar un nogocio, idonlihcar
y ovaIuar dislinlos proyoclos, y rounir facloros oconmicos y no
oconmicos. Ln sogundo Iugar, so roIaciona con lodo Io roforido a Ias
olapas siguionlos doI procoso, oslo os, onlro olros, Ios pasos quo lay quo
dar para quo Ia omprosa crozca y aIcanco oI lamao y oI nivoI locnoIgico
plimos, aumonlon Ia produclividad y Ia compolilividad, so oslabIozcan
rodos on lorno a oIIa y so consoIido su posicin on oI morcado.
Ios omprosarios aprondon modianlo su inloraccin con cIionlos,
compolidoros, provoodoros o inslilucionos conoxas. Lso inlorcambio osl
condicionado por Ias caraclorslicas y Ia dinmica doI morcado, oI marco
roguIador, oI cIima do nogocios, Ias soaIos pubIicas procios roIalivos
o inconlivos, oI conloxlo inslilucionaI y oI grado do insorcin on Ia
oconoma inlornacionaI.
236 CLIAI
Do osla manora, Ias agIomoracionos aparocon como inslrumonlos
quo puodon sorvir para suporar Ias Iimilacionos inlornas do cada
omprosa individuaI, aI unir fuorzas y rocursos con olras, con organismos
pubIicos, inslilulos do invosligacin y dosarroIIo y univorsidados on pos
do un objolivo comun. Ior oso, la aumonlado onormomonlo oI inlors
por Ias oslralogias do agIomoracin, on Io cuaI no doja do dosompoar un
papoI oI dosoncanlo causado por Ias poIlicas produclivas apIicadas lasla
alora, onlro oIIas Ias orionladas a apoyar a omprosas ospochcas, lrloso
do omprosas grandos o pymo (CLIAI, 2OO4).
Con lodo, on Ias poIlicas basadas on oI concoplo do agIomoracin
so la proslado parlicuIar aloncin a Ias pymo, porquo osln adscrilas, on
mayor modida quo Ias grandos unidados, a una IocaIidad. No obslanlo,
para quo Ias IocaIidados IIoguon a consliluir una baso para aclividados
producloras do aIlo vaIor agrogado, os prociso aprovoclar aI mximo
aquoIIos rasgos quo Ias lacon unicas, ospociaImonlo on Ias circunslancias
acluaIos, cuando Ia locnoIoga ovoIuciona on forma cada voz ms rpida,
so inlonsihca Ia compoloncia y aumonla Ia moviIidad do Ios facloros do
produccin, sobro lodo doI capilaI.
Ioso a oslas conslalacionos, Ios gobiornos do Ia rogin no lan
omprondido lodava una poIlica do gran aIcanco londionlo aI dosarroIIo
do agIomoracionos on sus dislinlas olapas. Iara anaIizar oI papoI do Ias
poIlicas pubIicas on oI forlaIocimionlo y Ia arlicuIacin omprosariaI,
conviono dislinguir lros mbilos: i) oI do Ias omprosas ms grandos
onlro oIIas Ias lransnacionaIos y Ios grupos oconmicos consoIidados,
dondo lay quo considorar Ia disposicin a invorlir on proyoclos do
onvorgadura o vanguardia y abrir nuovos morcados, ii) oI do Ias pymo,
dondo dobo osludiarso Ia dinmica do croacin do unidados nuovas
y do modornizacin do Ias oxislonlos, y iii) oI soclor informaI, doslino
usuaI do Ios grupos ms vuInorabIos quo Iuclan por Ia suporvivoncia.
Ia mayor dihcuIlad rosido, sin duda, on onconlrar oI modo do oslimuIar
Ia inloraccin y Ia asociacin on oslo conjunlo lolorognoo do omprosas,
do manora do aprovoclar Ias sinorgias y oxlornaIidados posilivas
rosuIlanlos. A parlir do Ia dcada do 199O so lan dospIogado on Ia rogin
innumorabIos inicialivas on oslo sonlido, con oI objolo do concobir una
oslralogia conjunla y posibiIilar oI aumonlo conjunlo do Ia ohcioncia y Ia
produclividad.
2
Sin ombargo, lodava no lay una compronsin cIara do
Ios facloros quo dolorminan oI aprondizajo coIoclivo.
2
Lslas lan provonido no soIo do organismos pubIicos, sino lambin do compaas
individuaIos, asociacionos omprosariaIos, univorsidados, organismos do cooporacin
inlornacionaI y consuIloros privados.
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 237
3. Denicin de Ias agIomeraciones
Ias agIomoracionos son conconlracionos googrhcas do omprosas
invoIucradas on Ia misma aclividad o on aclividados ahnos quo
puodon ovonluaImonlo cooporar onlro s, a Ias quo so unon sorvicios
gubornamonlaIos, do invosligacin y olros.
3
Ln osoncia, oI concoplo
oxprosa Ia idoa do quo oI mojoramionlo do Ias vonlajas compolilivas doI
congIomorado dopondo do Ias circunslancias doI onlorno googrhco
inmodialo y Ias condicionos do rivaIidad y coIaboracin imporanlos onlro
Ios acloros.
Ina aclividad liono un carclor onloramonlo lorriloriaI cuando
su viabiIidad oconmica osl onraizada on facloros onlro oIIos Ias
prclicas y Ias roIacionos quo no oxislon on olros silios y no puodon
sor roproducidas fciI o rpidamonlo on oIIos. Ls Io quo ocurro, on
gonoraI, con Ios rocursos naluraIos: osln hjos on un Iugar y aIgunos
so dan oxcIusivamonlo on ciorlas zonas, quo gozan por oso do vonlajas
comparalivas cIaras.
Alora bion, mionlras on aIgunas omprosas so considora a Ios
lrabajadoros un rocurso para Ia innovacin, on olras so Ios vo osonciaImonlo
como coslos quo os nocosario roducir. Ina consocuoncia do osla aclilud
os quo Iimila Ia busquoda do aIianzas oslralgicas, ya quo Ia inlorroIacin
con olras omprosas os poco imporlanlo cuando oI omprosario so conconlra
on robajar Ios coslos. Dado quo muclas do Ias agIomoracionos on lorno a
rocursos naluraIos so dosonvuoIvon on morcados maduros, os frocuonlo
quo Ias oslralogias omprosariaIos so orionlon lacia oI mojoramionlo do
Ios procosos y Ia roduccin do Ios coslos.
Varios oIomonlos son fundamonlaIos para quo nazca y funciono
una agIomoracin virluosa.
4
Lnlro oslos hguran, adoms do Ia oslabiIidad
macrooconmica, oI onlorno inslilucionaI, IogaI y roguIador, Ia oxisloncia
do un grupo mnimo do omprosas y do masa crlica do capilaI lumano,
capilaI sociaI prooxislonlo o suscoplibIo do sor conslruido, oslrucluras
mnimas do invosligacin y dosarroIIo, o infraoslruclura do lransporlo
y comunicacionos. Ia dolorminacin corrocla do qu facloros son
docisivos para oI fuluro do una agIomoracin puodo sor cruciaI para su
dosonvoIvimionlo.
3
Con Ia loora do Ia IocaIizacin y Ia goografa oconmica so prolondo oxpIicar por qu Ias
aclividados suoIon conconlrarso on ciorlas zonas y no so dislribuyon ms bion on forma
aIoaloria.
4
Ia primora condicin, sobra docirIo, os quo Ios omprosarios do una IocaIidad osln
dispuoslos a lrabajar on forma coIocliva.
238 CLIAI
Tambin os osonciaI oI Iidorazgo. Ia nocin do omprosa Idor puodo
apIicarso a cuaIquiora do Ios inlogranlos do Ia agIomoracin, siompro
y cuando osl dolado do una visin oslralgica suporior, soa capaz do
rounir Ios fondos nocosarios para Ias invorsionos conjunlas, conlribuya a
roducir Ios riosgos y Ios coslos do lransaccin, y so ocupo do Ios probIomas
do dislribucin do Ios coslos y bonohcios asociados a Ia accin conjunla,
prclica rocogida on oI concoplo do goslin (goocrnancc do Ios asunlos
gonoraIos do Ia agIomoracin.
Ias agIomoracionos suoIon sor ms dinmicas on sus fasos iniciaIos
quo on Ia olapa do maduroz, poro son lambin ms vuInorabIos a facloros
inlornos y oxlornos. Iara quo Ias agIomoracionos incipionlos adquioran
una dinmica propia, os nocosario quo oxisla una masa crlica do
omprosarios, lrabajadoros, goronlos, oxporlos, agonlos hnancioros y olros.
Ior olra parlo, oI xilo aIcanzado por Ias agIomoracionos maduras puodo
IIovar a Ios acloros a Ia compIaconcia, Io quo os indicio casi soguro do
oslancamionlo o docIinacin.
Ior norma gonoraI, on una agIomoracin aun no bion consoIidada
basada on rocursos naluraIos so oxporlan unicamonlo bionos primarios
somolidos a un grado mnimo do procosamionlo IocaI, y prclicamonlo
lodo Io doms viono doI oxlorior: oI gruoso do Ios insumos, Ia maquinaria,
Ios sorvicios do ingoniora. Ln cambio, on una agIomoracin madura
so oxporla una ampIia gama do bionos, aplos para IIogar a morcados
oxigonlos: produclos procosados do gran variodad y compIojidad, insumos
y maquinarias, sorvicios do ingoniora y consuIloras ospociaIizadas. No
os raro, por Io doms, quo so ompioco a invorlir on oI oxlranjoro on oI
mismo rubro.
No os fciI lransilar dosdo Ia mora obloncin do oxlornaIidados
posilivas do agIomoracin a accionos conjunlas propiamonlo laIos. Lslas
son do dos lipos: cooporacin vorlicaI con provoodoros y cIionlos, y
cooporacin lorizonlaI con omprosas ahnos doI mismo congIomorado,
roIacin quo osciIa onlro Ia rivaIidad y Ia cooporacin, con prodominio do
Ia primora. Ior Io gonoraI, Ias accionos conjunlas ovoIucionan sogun un
palrn quo asumo Ia forma do una ospiraI, con un aumonlo aI comionzo y
una disminucin dospus, siguiondo oI vaivn do dislinlas fuorzas, como
crisis, prosionos oxlornas y podor do moviIizacin do Ios Iidorazgos.
AI mismo liompo, sin ombargo, van acompaadas do un aprondizajo
pauIalino acorca do Ios modos do inloracluar y coIaborar, con Io cuaI su
organizacin so lorna cada voz ms fciI. Ia accin pubIica os nocosaria,
ospociaImonlo aI principio, dobido a Ias dihcuIlados do Ia faso iniciaI.
Si oI loclo do quo una sorio do omprosas osln inlorroIacionadas on
un Iugar googrhco lrao consigo vonlajas do quo no gozan Ias omprosas
aisIadas, fciI os imaginar quo oslos bonohcios so muIlipIican on oI caso
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 239
do una agIomoracin madura, innovadora, unida por rodos con olros
socloros, formada por una o varias cadonas do vaIor, dondo roina Ia
conhanza onlro Ios acloros y oslos inloracluan con divorsas inslilucionos
doI onlorno inmodialo. Ior olra parlo, Ias poIlicas orionladas lacia oslo
lipo do omprosas son ms ohcionlos quo Ias quo apunlan lacia omprosas
individuaIos. Ln oI mundo gIobaIizado do loy, oslo os, on dohniliva, un
camino quo no so puodo doscarlar para sobroIIovar Ias fuorlos prosionos
compolilivas, quo obIigan a ajuslos y cambios do manora conlinua.
Tros variabIos dobon considorarso, como mnimo, para modir oI
dosompoo do Ias agIomoracionos on oI liompo: do crocimionlo vonlas,
ompIoo, invorsin, oxporlacionos, do produclividad roforidas a
procosos y produclos y do coborlura, oslo os, oI numoro y lipo do
omprosas parlicipanlos y oI Iocus do Ia loma do docisionos. Tambin dobo
modirso oI grado do ohcioncia coIocliva.
B. Oportunidades y desafos de Ias agIomeraciones
1. Oportunidades y virtudes
Ln gonoraI, Ias omprosas inlogradas a una agIomoracin son
ms ohcionlos quo Ias quo oporan on forma aisIada, a causa do Ias
oxlornaIidados quo cada cuaI gonora para Ias doms. Lslo obodoco a cinco
facloros: i) Ia conconlracin googrhca alrao mayor numoro do cIionlos y,
aI oxpandirso una omprosa, Ia oforla y Ia domanda so ampIan para lodas,
ii) dobido a Ia compoloncia con Ias omprosas corcanas, so incromonla Ia
ospociaIizacin y, por ondo, aumonla Ia produclividad, iii) Ia inloraccin
onlro producloros, provoodoros y usuarios faciIila oI aprondizajo
produclivo, locnoIgico y do comorciaIizacin, iv) Ias lransaccionos
ropolidas con Ios mismos agonlos forlaIoco Ia conhanza mulua, Io
quo rodunda on monoros coslos do lransaccin, y v) oI sonlimionlo do
porlonocor a una suorlo do omprondimionlo coIoclivo propicia Ia accin
conjunla on pos do molas comunos.
Lsl domoslrado quo Ias omprosas so ajuslan con mayor rapidoz
a Ia ovoIucin do Ios morcados cuando osln IocaIizadas on zonas
dondo oporan asociacionos gromiaIos bion dosarroIIadas y grupos do
inlors capacos do aunar opinionos, difundir informacin y modiar on
Ios confIiclos.
Ias onlidados quo acluan como inlormodiarias doI conocimionlo
univorsidados, inslilulos do invosligacin y dosarroIIo, conlros do
onlronamionlo, asociacionos omprosariaIos, consuIloros ospociaIizados
y organismos pubIicos dosompoan un papoI cruciaI, lasla oI punlo
24O CLIAI
do quo muclas vocos oI xilo o fracaso do una inicialiva dopondo do Ia
oxisloncia do laIos inlormodiarios. Ln ofoclo, oslos onlrogan anlocodonlos
quo puodon mojorar Ia visin oslralgica do Ios omprosarios y oslimuIar,
por lanlo, Ia accin conjunla.
Ios socloros produclivos suoIon sor cIasihcados como do aIlo,
modiano y bajo conlonido locnoIgico sogun Ia roIacin oxislonlo onlro
gaslos on invosligacin y dosarroIIo y produclo. No obslanlo, oslas
calogoras no siompro roojan bion Ia roaIidad, porquo no os raro quo so
calaIoguon como do nivoI bajo aclividados quo puodon sor sumamonlo
innovadoras on olro sonlido. Ior olra parlo, on muclas omprosas so IIoga
a dominar y a ponor on prclica procodimionlos quo conlionon oIomonlos
nuovos, indopondionlomonlo do si son novodosos para oI mundo. Ln
ocasionos no lay vordadora innovacin: Ios agonlos simpIomonlo imilan
procodimionlos, con oI poIigro do quo oI xilo iniciaI a oIIo asociado
vaya soguido muy pronlo do rolornos docrocionlos. A Ia invorsa, un
doscubrimionlo locnoIgico puodo convorlir subilamonlo a una induslria
do nivoI modio on una do aIla locnoIoga.
Lsl vislo quo oI nacimionlo do lodas Ias agIomoracionos osl
inlrnsicamonlo Iigado a una innovacin. Cuando un omprosario da
con un procoso nuovo, olros agonlos do Ia IocaIidad aprovoclan oI
doscubrimionlo o ingrosan on oI nogocio. Ia agIomoracin onlra on una
faso oxpansiva y so dosarroIIa rpidamonlo. Ln ocasionos, Ios pionoros
quiobran bajo Ia prosin do Ios rocin IIogados, quo lan sabido sacar
aun ms provoclo doI laIIazgo. Tambin la ocurrido varias vocos on
Ia rogin quo, dospus doI oslabIocimionlo doI nogocio moduIar por un
gran omprosario, onlron poquoos producloros IocaIos quo lralan do
omuIarIo, con frocuoncia aI amparo do poIlicas pubIicas ospochcas do
fomonlo. Dosaforlunadamonlo, oslos uIlimos so orionlan casi siompro
lacia Ios sogmonlos inforioros doI morcado o lorminan a Ia Iarga on oIIos.
Ioso a lodo, os posibIo quo so insorlon on forma dinmica y pormanonlo,
como Io dojan vor varios inlorosanlos ojompIos quo doboran sorvir do
inspiracin para inlorvoncionos fuluras.
Ias agIomoracionos innovadoras ovoIucionan do modo conlinuo,
sus agonlos aprondon do Ia oxporioncia y son capacos do ajuslarso aI
cambio do Ias circunslancias. Tambin so dosarroIIan rodos inlornas
y oxlornas. Do osa manora, Ios agonlos suoIon oslar on condicionos
do oxpIorar oporlunidados ms aII do Ias fronloras acluaIos doI
congIomorado y combinar, aI mismo liompo, oxibiIidad con forlaIoza
inlorna, oslabiIidad y un sonlido cIaro do Ias molas quo porsiguon.
AI oslabIocor roIacionos con una gama ms ampIia do fuonlos do
conocimionlo, cambian Ios Imilos lradicionaIos do gonoracin y difusin
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 241
doI sabor y so abandonan Ias prclicas anlorioros. Sin ombargo, aI iguaI
quo on una omprosa, oI procoso puodo oslancarso con oI liompo.
Ios agonlos inlogrados on una agIomoracin so laIIan normaImonlo
on mojoros condicionos quo Ios quo acluan on forma aisIada para adoplar
conduclas dofonsivas on momonlos do docIivo do Ia aclividad oconmica
gonoraI, cuando on lodos Ios sogmonlos produclivos so dojan sonlir
prosionos lacia Ia rooslrucluracin. Lsa oslralogia pormilo ovilar coslos
oconmicos y sociaIos inuliIos, poro os fundamonlaI quo no so onlionda
como un modo do oIudir Ia compoloncia y Ia ronovacin. IdoaImonlo,
Ios acloros pubIicos y privados doboran asumir una posicin dofonsiva
soIo para sobroIIovar una cada lransiloria do Ia domanda o Ios procios,
o para calaIizar Ios cambios oslrucluraIos roquoridos on Ia agIomoracin,
os docir, no doboran jams omprondor una sonda quo Ios aIojaso do Ia
fronlora producliva.
2. Las dicuItades
Ln Ia Iiloralura oconmica convoncionaI, Ias omprosas son
dohnidas on lrminos do socloros, compIojos y cadonas, proslando poca
o nuIa considoracin a su ompIazamionlo googrhco. Sin ombargo,
Ia dislancia a quo so oncuonlran do Ios grandos conlros urbanos liono
ofoclos innogabIos sobro oI lipo do bion producido, Ia locnoIoga uliIizada,
Ios osIabonamionlos quo oIIo induco, Ios agonlos quo inlorvionon y sus
roIacionos, os docir, sobro Ia conhguracin gonoraI do Ias agIomoracionos.
Lslo os do cruciaI imporlancia para Ios pasos do Amrica Ialina y oI
Caribo, compuoslos on su mayora do una gran molrpoIi, unas pocas
ciudados do lamao inlormodio y vaslos lorrilorios do muy baja donsidad
pobIacionaI. TaIos rasgos lionon onormos consocuoncias sobro Ias
posibiIidados do dosarroIIo do una agIomoracin, on ospociaI do aquoIIas
basadas on rocursos naluraIos, quo usuaImonlo osln disgrogadas por
lodo oI pas. Dobido a Ias dislancias, a Ios coslos do lransporlo y do
lransaccin dorivados do Ia Iojana, y a Ias Iimilacionos do capilaI fsico,
lumano y sociaI do Ias zonas romolas, Ias docisionos oslralgicas so loman
por Io gonoraI on Ios grandos conlros urbanos, por acloros quo no vivon
ni lrabajan on Ia IocaIidad. Ln suma, muclas do oslas agIomoracionos
no pasan do sor moros oncIavos produclivos, y on poco so asomojan a Ia
imagon osliIizada quo so liono do oIIas a parlir do Ias oxislonlos on Ios
Lslados Inidos o Luropa.
Olros facloros incidon on Ia suporhciaIidad con quo so lan
dosarroIIado Ias agIomoracionos do Ia rogin, oslo os, on Ia ausoncia
do vncuIos IocaIos. Adoms do Ia dislancia onlro Io quo puodo
ofrocor oI onlorno y Ias nocosidados do Ia agIomoracin, on Ios pasos
Ialinoamoricanos y cariboos suoIo faIlar a vocos incIuso Ia pobIacin
242 CLIAI
misma on grandos oxlonsionos doI lorrilorio. Asimismo, lay facloros como
oI dosarroIIo ya maduro do omprosas y agIomoracionos aguas arriba o
aguas abajo on olros pasos, oI oscaIonamionlo do Ios arancoIos a modida
quo aumonla oI grado do oIaboracin doI produclo, rodos ya oslabIocidas
do provoodoros, y Ia faIla do inconlivos para Ias omprosas oslabIocidas
on forma roIalivamonlo rocionlo o con poco sonlido do rosponsabiIidad
sociaI para buscar o conlribuir a formar provoodoros idnoos.
Como os Igico, muclas do Ias aclividados produclivas
corrospondionlos a una agIomoracin basada on rocursos naluraIos dobon
dosarroIIarso aII dondo so oncuonlran oslos. Sin ombargo, osla condicin
no rigo nocosariamonlo para Ios oncadonamionlos lacia alrs y lacia
doIanlo, y para oI omprondimionlo privado muclas vocos puodo rosuIlar
vonlajoso inslaIarIos on zonas ms propicias, dondo puodan oslabIocorso,
por ojompIo, roIacionos con divorsos acloros o inslilucionos.
Do loclo, os cada voz ms frocuonlo, on oI mundo y Ia rogin, quo
Ias grandos omprosas so IocaIicon on agIomoracionos do mayor lamao,
quo cuonlan con una fuorza do lrabajo capacilada y osln corca do Ios
Iugaros on quo so oncuonlran facloros oslralgicos, como Ios conlros do
docisin oslalaI. Ln Ias IocaIidados poquoas, como os naluraI, lay dhcil
on lodos osos aspoclos: monos oporlunidados y rocursos oconmicos
y un ospoclro ms oxiguo do lrabajadoros ospociaIizados, aI mismo
liompo, so incurro on coslos dosproporcionadamonlo aIlos para manlonor
inslilucionos quo cubran Ia ampIia gama do asunlos quo inlorosan a Ios
omprosarios. Ln consocuoncia, no lay on gonoraI aclividados innovadoras
on Ias IocaIidados poquoas.
Ioso a lodo, una voz ms rosaIlan aqu Ias vonlajas asociadas a Ias
agIomoracionos, sobro lodo cuando su oxisloncia so combina con una sorio
do dosarroIIos rocionlos. Ln ofoclo, Ia mayor aporlura do Ios morcados
puodo conlrarroslar oI poquoo lamao do Ias oconomas, siompro
quo so saquo parlido do Ios rocursos oxislonlos on Ias IocaIidados. AI
mismo liompo, oI progroso lcnico, Ia inlornacionaIizacin y Ias nuovas
locnoIogas do Ia comunicacin lan modihcado oI umbraI do Ia masa
crlica y lan pormilido nuovas modaIidados do agIomoracin.
Ln Ias agIomoracionos basadas on rocursos naluraIos do Amrica
Ialina y oI Caribo no abundan Ias aclividados conjunlas. Lslo obodoco
on parlo a Ias caraclorslicas doI capilaI sociaI oxislonlo on Ia rogin.
5
5
Ia arlicuIacin, Ia cooporacin y Ia concorlacin son aclividados quo obIigan a Ios acloros
quo parlicipan on oIIas a codor ospacios y bonoficios. Ior lanlo, dobon oxislir moloros do
soslonibiIidad quo inconlivon Ia conlinuidad do Ias oslralogias do accin conjunla. Ln Ia
modida on quo so porciba aI olro como muy diforonlo y dislanlo, y on quo soan dbiIos Ia
confianza, Ia cooporacin y Ia rociprocidad donlro doI grupo, monor probabiIidad labr
do quo prosporo Ia accin conjunla.
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 243
Sin duda, lay on oIIa un polonciaI on maloria do lrabajo asocialivo,
conhanza mulua y doms dimonsionos doI capilaI sociaI y os posibIo, on
consocuoncia, forlaIocorIo, morcod aI arduo y pacionlo lrabajo do aIgun
agIulinador. Sin ombargo, oso polonciaI disla baslanlo do aIcanzar Ia
onvorgadura quo muclos Io lan alribuido. As so comprob dospus do
apIicar poIlicas on quo so laba parlido do una visin idoaIizada doI
capilaI sociaI oxislonlo, con Ias quo so IIog a rosuIlados baslanlo ms
pobros quo Ios provislos.
6
Ior Io lanlo, lay quo abrir ospacios dondo Ios
ovonluaIos inlorIoculoros puodan onconlrarso, inlorcambiar opinionos,
dobalir sobro sus probIomas comunos y suscribir compromisos
roforonlos a Ia inslauracin do normas para roguIar Ia aclividad
producliva, voIando aI mismo liompo por Ia croacin do una almsfora
quo disipo Ia dosconhanza onlro Ios compononlos do Ia agIomoracin y
do oslos con Ios inlogranlos do Ia cadona do vaIor do quo forman parlo.
Tambin os nocosario oslabIocor un sisloma do sancionos quo asoguro
oI cumpIimionlo do Ios compromisos, por olra parlo, on oI pIano do Ia
asisloncia lcnica, os fundamonlaI dar prioridad a Ia formacin do Idoros,
dado quo su oxisloncia os una do Ias variabIos dolorminanlos doI xilo do
Ias organizacionos.
C. Lecciones para eI diseo y Ia apIicacin de
poIticas
1. Las poIticas de articuIacin
Quc cslralcgias q accioncs conjunlas, publicas q prioadas, pucdcn
polcnciar la capacidad dc mcjorar las ocnlajas compclilioas cn
las aglomcracioncs basadas cn rccursos naluralcs dc Amcrica
Ialina (8uilclaar, 2001.
Ia poIlica do dosarroIIo consislo osonciaImonlo on aprovoclar
capacidados subuliIizadas y moviIizarIas lacia una mola comun, Io quo
dobo acluar como un calaIizador quo laga conuir Ias fuorzas para Ia
gonoracin do sinorgias posilivas. LI punlo do parlida os Ia dolorminacin
do Ias capacidados innovadoras do Ia oconoma, as como Ia idonlihcacin
doI Iugar dondo rosidon sus forlaIozas locnoIgicas y do croacin do nuova
riquoza. Iara Ias auloridados nacionaIos, rogionaIos o IocaIos, Ia laroa do
idonlihcar dndo puodon surgir agIomoracionos innovadoras consislo on
sabor dndo lay quo soslonor sinorgias cooporalivas, dndo osln sus
6
Lnlro oIIas figuraban Ias oncaminadas a fomonlar oI oslabIocimionlo do cooporalivas
do produccin, Ias basadas on Ia domanda organizada do crdilo, asisloncia lcnica,
sorvicios y conslruccin do infraoslruclura, as como aquoIIas orionladas a aprovoclar
Ias sinorgias dorivadas do Ias agIomoracionos.
244 CLIAI
punlos dbiIos y dndo puodon aIcanzarso rosuIlados dinmicos a parlir
do un nuovo osIabn innovador (DoBrosson y Hu, 1997).
LI xilo omprosariaI dopondo fundamonlaImonlo do Ia
capacidad do adaplarso a roaIidados nuovas. Toda adaplacin oxigo
innovar, on maloriaIos, procosos, produclos, formas do organizacin
y comorciaIizacin. Ln Ia vanguardia omprosariaI, oI xilo supono
Ia capacidad do anliciparso a Ios cambios, modianlo Ia croacin o
inlroduccin do locnoIogas, produclos y vaIoros nuovos, Io quo induco
a su voz olras innovacionos radicaIos. Iara prosporar on morcados
abiorlos, lodas Ias unidados quo forman parlo do Ia cadona do vaIor y
Ia agIomoracin dobon oslar impuIsadas por una oslralogia compoliliva
comun, quo osl arlicuIada lambin con Ias poIlicas pubIicas y Ias do
olras organizacionos.
Ln Ia rogin, oI mayor dosafo do Ia poIlica producliva oslalaI
consislo, on primor Iugar, on oslimuIar Ia capacidad do acumuIacin do Ias
microomprosas y su incIusin on Ia oconoma formaI, Io quo vaIo lambin
para numorosas pymo.
7
Asimismo, lay quo aIonlar Ios oncadonamionlos
produclivos do oslas con oI sogmonlo ms dinmico o innovador do Ia
oconoma, modianlo Ia muIlipIicacin do Ias sinorgias y Ias oxlornaIidados
posilivas do oslo conjunlo lolorognoo do omprosas.
Ln Ias poIlicas do agIomoracin so combinan, por una parlo,
inslrumonlos orionlados a dosarroIIar y forlaIocor Ios facloros do
compolilividad IocaI y rogionaI, y, por olra, mocanismos quo promuovon
Ia arlicuIacin onlro Ios acloros doI congIomorado. Donlro doI primor
grupo do inslrumonlos doslacan Ios quo apunlan aI dosarroIIo do
infraoslruclura, rocursos lumanos, conlros locnoIgicos, omprosas
Idoros y rodos do subconlralacin. Donlro doI sogundo, sobrosaIon
aquoIIos quo fomonlan y forlaIocon Ia conhanza onlro Ios omprosarios,
Ios proyoclos asocialivos, Ias asociacionos y Ios provoodoros do sorvicios,
o incilan a Ia innovacin y Ia lransforoncia do locnoIoga. IciI os advorlir,
on Io roforonlo a osla sogunda funcin, quo Ias inicialivas do arlicuIacin
no son oxcIusivas do Ia dcada do 199O, aunquo os ovidonlo quo so lan
modihcado Ias formas y modaIidados organizalivas. Lslo uIlimo osl
asociado a Ia IiboraIizacin do Ios morcados y a Ios cambios quo lan
lonido Iugar on oI conloxlo poIlico o inslilucionaI do Ia rogin, onlro
Ios quo rosaIla oI rolorno a Ia domocracia. Si bion on Ios aos novonla
lubo numorosas inicialivas orionladas a Ia arlicuIacin do Ios agonlos
onlro s y do oslos con Ias inslilucionos do su onlorno, so lral on gonoraI
do inlonlos aisIados, do oscasa coborlura o impaclo, no insorlos on un
conjunlo coloronlo do poIlicas.
7
Como os bion sabido, on microomprosas y pymo so conconlra oI gruoso do Ia fuorza do
lrabajo.
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 245
Do osa conslalacin doriva oI lincapi on quo Ias poIlicas do
arlicuIacin vayan acompaadas do un osfuorzo lacia Ia arlicuIacin do
oslas on Ios mbilos microoconmico, mosooconmico y macrooconmico.
Lsla arlicuIacin do sogundo nivoI, por IIamarIa do aIgun modo, dobo
darso no soIo onlro Ios dislinlos socloros do Ia oconoma, sino lambin on
oI pIano nacionaI, rogionaI y IocaI, con oI hn do quo lodos Ios inconlivos
marclon on iguaI diroccin.
Ias poIlicas do agIomoracin puodon considorarso poIlicas
marco, os docir, inslrumonlos oncaminados a dohnir Ias condicionos
inslilucionaIos y do infraoslruclura indisponsabIos para oI funcionamionlo
do Ios congIomorados. Aunquo os difciI doIimilar Ios concoplos do
manora oslricla, dobora darso oI nombro do poIlicas do agIomoracin
soIo a aquoIIas ospochca y oxpIcilamonlo orionladas a inuir on oI
procoso do formacin y forlaIocimionlo do Ias agIomoracionos. Con oso
so oxcIuira do Ia donominacin a muclas modidas gubornamonlaIos
quo incidon do manora indirocla sobro aquoIIas, como Ias poIlicas do
oducacin, Ias Ioyos do compoloncia y do palonlos, Ias adquisicionos
pubIicas, y oI hnanciamionlo oslalaI do Ia invosligacin y oI dosarroIIo
do produclos. LI concoplo so uliIiza loy do manora baslanlo Iaxa, puos
so subsumon on I aspoclos sumamonlo disparos, como subvoncionos,
proslacin do sorvicios pubIicos, apoyo a cmaras do comorcio y lasla
croacin do porlaIos do Inlornol.
Ln suma, oI ojo do Ia poIlica oslalaI so la dospIazado dosdo Ias
omprosas individuaIos lacia Ias agIomoracionos, Io quo olorga mayor
ohcioncia aI uso do Ios rocursos pubIicos, porquo do osa manora os
posibIo organizar mojor Ia proslacin do sorvicios y Ia canaIizacin do
Ios inslrumonlos do apoyo, dado quo so dirigon a nocosidados coIoclivas
o inlordopondionlos.
Ia inloraccin do Ios acloros omprosas, consumidoros,
organismos pubIicos, asociacionos privadas, inslilucionos acadmicas,
organizacionos do Ia comunidad os simuIlnoamonlo objolivo o
inslrumonlo do Ias poIlicas do arlicuIacin, cuyo mbilo propio os oI
fomonlo y Ia goslin do Ia accin conjunla. Cuando os bion conducido, oI
procoso so lraduco on una visin oslralgica comun, a parlir do Ia cuaI
puodon inslrumonlarso lodo lipo do accionos conjunlas, cuya mola hnaI
os Ia oIovacin do Ia produclividad. Ias poIlicas pubIicas do Ia rogin
lan londido a ovoIucionar lacia osquomas ms compIojos, para aIonlar
lransformacionos do modiano pIazo on grupos do omprosas.
No obslanlo, oI oslabIocimionlo do una agIomoracin os un procoso
Ionlo, on ospociaI on Io quo so rohoro a inslaurar un cIima do conhanza
mulua y formar capilaI sociaI. A vocos dobon pasar doconios anlos do
quo Ias sinorgias so manihoslon con loda ampIilud y puodan acomolorso
246 CLIAI
accionos conjunlas propiamonlo laIos. Ln gonoraI, Ios arrogIos do
coordinacin no surgon do modo osponlnoo, incIuso si roporlan a Ios
agonlos bonohcios quo suporan con crocos Ios coslos on quo dobioron
incurrir, por oI conlrario, casi siompro so roquioro Ia inlorvoncin do una
onlidad oxlorna, porquo os nocosario inlroducir armona on un grupo
lolorognoo do acloros, cada cuaI con sus nocosidados, posibiIidados
do accin, inlorosos y visionos do fuluro. Muclas vocos os difciI
conciIiar osos oIomonlos, incIuso con un Iidorazgo fuorlo, un lrabajo
pacionlo, inconlivos quo van on Ia diroccin corrocla y Ia inlorvoncin
do labiIiladoros ospociaIizados. Sin duda, Ia gran lolorogonoidad do Ios
agonlos oconmicos do Ia rogin consliluyo un obslcuIo para oslo hn.
Adoms, no os un procoso IinoaI, loda voz quo dobon alravosarso dislinlas
fasos, momonlos lislricos, lilos produclivos y do conhguracin do
morcado. Ln cada olapa lay quo ponor oI aconlo on uno o varios punlos
diforonlos. Ior Io lanlo, Ios mismos inslrumonlos do apoyo, apIicados por
inslilucionos do iguaI caIidad poro on conloxlos diforonlos, no siompro
so lraducon on iguaIos rosuIlados. Ln suma, no os fciI formuIar poIlicas
o disoar inslrumonlos apropiados dojndoso guiar simpIomonlo por
oxporioncias quo layan dado frulos on olras Ialiludos.
Aunquo Ias inlorvoncionos sislmicas y do modiano o Iargo pIazo
son ms ohcacos quo Ias inicialivas punluaIos onfocadas on cada oIomonlo
por soparado, Ias poIlicas pubIicas do Ia rogin suoIon sor fragmonlarias
y do corlo aIionlo, aI oslar supodiladas aI cambio do gobiornos o
parlidos on oI podor. Do ms osl docir quo oslo loclo conspira conlra oI
oslabIocimionlo do roIacionos duradoras do conhanza onlro omprosarios
y funcionarios pubIicos o impido, on consocuoncia, Ia consoIidacin do
Ias agIomoracionos produclivas.
No obslanlo, varias Ioccionos so dorivan do Ias poIlicas puoslas
on prclica on Ia rogin. Ln primor Iugar, Ias ms fruclforas lan sido
aquoIIas dirigidas a croar o a forlaIocor omprosas quo oporon on morcados
abiorlos, inmorsas dosdo su inicio on compIojas lonsionos compolilivas,
si bion, dosdo Iuogo, Ias auloridados pubIicas lan procurado morigorar,
modianlo Ios inslrumonlos do poIlica porlinonlos, Ias dihcuIlados do
oso ambionlo losliI. Ln sogundo Iugar, Ios inlonlos do dosarroIIar Ia
omprosariaIidad y oslimuIar oI surgimionlo do omprondodoros audacos
dobon concobirso como una invorsin oslralgica do aIcanco nacionaI
o IocaI. Do Ia inlorvoncin pubIica y privada on laI sonlido puodon
dosprondorso soaIos y ofoclos do domoslracin do gran lrascondoncia
para oI lojido sociaI y produclivo y, por Io lanlo, para oI conjunlo do Ia
sociodad. Ln lorcor Iugar, muclas do Ias poIlicas lan oslado vincuIadas
ospochcamonlo a Ia oIiminacin do barroras, oI acorlamionlo do Ios
pIazos do goslacin, Ia adocuacin do Ios inconlivos a Ias fasos doI
procoso omprondodor, oI oslabIocimionlo do una infraoslruclura do
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 247
hnanciamionlo, oI accoso a sorvicios do consuIlora y asosoramionlo,
a prclicas do lulora onlro omprondodoros novoIos y voloranos y,
fundamonlaImonlo, a Ia conslruccin do un ampIio lojido inslilucionaI,
do fuorlo raz privada y lcnica, quo lrabajo orionlado por oI concoplo do
cadona do vaIor (CLIAI, 2OO4).
LI Iidorazgo, como osl diclo, os un oIomonlo cruciaI do Ias
inicialivas do agIomoracin. Ln principio, incumbo soIo a Ia inicialiva
privada, on Io quo conciorno, por ojompIo, a Ias oslralogias ospochcas do
compolilividad, Ia soIoccin do morcados y Ias formas do onfronlarIos,
incIuso cuando so lrala do proyoclos coIoclivos. No obslanlo, alao a Ia
auloridad pubIica cuando Io quo osl on juogo os oI mojoramionlo do Ia
produclividad doI conjunlo do Ia oconoma y do Ia caIidad do vida do
Ia pobIacin. Iara compalibiIizar ambas osforas do inuoncia, Ios dos
socloros dobon comparlir oI Iidoralo. Y aun si no cumpIon funcionos
do Iidorazgo, Ia parlicipacin acliva do duoos do microomprosas y
pymo os vilaI. LI brindarIos apoyo dobo formar parlo do Ias poIlicas do
agIomoracin, ya quo Ias diforoncias oconmicas y sociaIos imporanlos on
oI mbilo nacionaI liondon a roproducirso on oI pIano IocaI, Io quo suoIo
lraducirso on grandos disparidados onlro unidados poquoas y grandos
on Io locanlo a podor do nogociacin y caplacin do Ios bonohcios do Ia
ohcioncia coIocliva.
Conviono onumorar aqu Ias virludos do Ios acloros quo onlran on
juogo on una inicialiva do agIomoracin. Ior Io gonoraI, Ias auloridados
nacionaIos lionon una mojor visin do conjunlo quo Ios gobiornos IocaIos,
y por oso mismo osln ms capaciladas para coordinar Ios facloros quo
afoclan a lodas Ias agIomoracionos doI pas. Ias auloridados IocaIos,
por su parlo, liondon a vor ms cIaramonlo cuIos son Ios aclivos do
mayor polonciaI y Ios obslcuIos quo fronan su dospIioguo o ponon
lrabas a Ia inloraccin y Ia cooporacin. Ln oI soclor privado, a su voz,
so liono una compronsin ms acabada do Ia marcla doI morcado y
oI modo on quo dobon arlicuIarso invosligacin y produccin para
aprovoclar Ias oporlunidados cambianlos doI nogocio. Ior olra parlo,
Ios acloros siluados on univorsidados, Iaboralorios pubIicos o inslilulos
do invosligacin suoIon caraclorizarso por oI acorvo do conocimionlos,
Ia capacidad anaIlica y do comunicacin, junlo con Ia indopondoncia
do crilorio, poro normaImonlo carocon do oxporioncia on Ios aspoclos
prclicos do Ia produccin. Cabo moncionar, por uIlimo, oI vaIioso papoI
dosompoado acluaImonlo por Ias cmaras do comorcio, cuyos dirigonlos
adoplan a monudo una porspocliva IocaI para oxpIorar Ia posibiIidad do
formar agIomoracionos.
Ia inslilucionaIidad muoslra una sorio do dohcioncias on Ios pasos
do Ia rogin. Asimismo, so dan roIacionos marcadas simuIlnoamonlo
248 CLIAI
por lonsionos y compIomonlariodados onlro inslilucionos formaIos
y prclicas informaIos. Iara armonizarIas, Ias primoras dobon sor
concobidas do modo quo su funcionamionlo ponga a Ias sogundas on
Ia sonda dosoada. Ior olra parlo, on conlraslo con Ia opinin usuaI, no
basla con quo Ios acloros longan una visin comun acorca doI modo do
aIonlar oI dosarroIIo do una agIomoracin para quo osla so consliluya y
porduron su fuorza y dinamismo. Ls prociso, adoms, quo oblongan una
roIacin acoplabIo onlro rolorno y riosgos, oslo os, quo oslimon quo su
parlicipacin on oI proyoclo pormilir componsar Ios riosgos y Ios coslos
on quo lan incurrido, puos do olro modo proforirn abslonorso.
Iuodon dislinguirso varias olapas on una inicialiva do
agIomoracin osliIizada, quo no siompro so prosonlan con iguaI nilidoz on
Ia roaIidad. Ln cada una do oIIas so nocosila Ia inlorvoncin do dislinlos
facloros. Ior ojompIo, on Ia do conslruccin do capilaI sociaI so roquioro
fundamonlaImonlo capacidad do Iidorazgo y do comunicacin porsonaI,
on Ia do oIaboracin do Ia oslralogia gonoraI, priman Ia capacidad
goronciaI y oI podor anaIlico, y on Ia olapa do accin onlran on juogo Ias
anlos nombradas ms Ia capacidad do rounir rocursos.
Ln ocasionos, una agIomoracin os conslruida on forma
doIiborada, por una docisin quo va do arriba lacia abajo. Ln laIos casos,
oI dolonanlo puodo oslar roprosonlado por oIomonlos lan disparos como
una oporlunidad do invorsin, Ia prosoncia do un dirigonlo dinmico o
oI oslaIIido do una crisis. Ias modidas orionladas aI dosarroIIo do oslas
agIomoracionos apunlan, on su mayora, a croar un marco para oI diIogo
y Ia coIaboracin onlro Ios omprosarios, y onlro oslos y Ios roprosonlanlos
doI soclor pubIico y oI privado, sobro lodo doI pIano rogionaI y IocaI.
8
Ios pasos on osa diroccin consislon osonciaImonlo on oslabIocor una
almsfora do conhanza, concorlar vncuIos oslralgicos, concobir Ia
visin y Ias oslralogias doI congIomorado y IIovarIas a Ia prclica, Io quo
dobo ir acompaado do un procoso paraIoIo do moniloroo, ovaIuacin y
rolroaIimonlacin. Ios acloros quo cumpIon Ias funcionos do labiIilacin
dobon oslar conscionlos do Ios probIomas, osfuorzos y sacrihcios quo,
a juicio do Ios omprosarios, onvuoIvo oI parlicipar on un proyoclo
cooporalivo. No os raro quo oslos so muoslron roacios a compromolorso a
fondo on laIos inicialivas, por lomor a quo olros miombros saquon parlido
do oIIo para apodorarso do informacionos y aclivos oslralgicos, por Io
cuaI suoIon ompozar con proyoclos do coIaboracin ms modoslos.
Ln Ias agIomoracionos quo nacon do modo osponlnoo, os on gonoraI
innocosario oI mapoo formaI do Ias compoloncias do cada cuaI, porquo
8
Lslos inslrumonlos son IIamados, on gonoraI, modidas do inlormodiacin, do labiIilacin
o do faciIilacin.
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 249
Ios acloros ya Ias conocon, dobido a Ia oxisloncia do vncuIos informaIos
onlro oIIos. Sin ombargo, os frocuonlo quo Ios Iazos so oslabIozcan soIo
dospus do un procoso on quo so laco una suorlo do mapoo do Ias vonlajas
compolilivas do Ia IocaIidad, so idonlihcan Ias capacidados y dohcioncias
do Ias omprosas y Ios organismos quo inlorvionon. Ln oI caso do una
agIomoracin on ciornos, oI mapoo oxpIcilo do Ias compoloncias puodo
sor indisponsabIo para caIibrar su polonciaI.
Ios acloros pubIicos y privados dobon alondor dislinlos fronlos
conformo ovoIuciona Ia agIomoracin. Ln oI primor porodo, do
rpido crocimionlo, lay quo proparar rocursos lumanos, invorlir
on infraoslruclura, consoguir hnanciamionlo y croar inslilulos do
invosligacin y dosarroIIo locnoIgico. Asimismo, conviono apIacar
un lanlo Ias oxpoclalivas privadas, para ovilar Ia docopcin quo
suoIo sobrovonir dospus do Ia inovilabIo disminucin doI rilmo do
crocimionlo iniciaI.
Ia faso do oxpansin acoIorada supono laroas muy diforonlos a
Ia do gnosis: por ojompIo, lay quo croar canaIos do comorciaIizacin
masiva, hjar normas y oslndaros, o invorlir on Ia ampIiacin do Ia
infraoslruclura do lransporlo y Iogslica. Ln osla olapa os cruciaI quo oI
rospaIdo pubIico so orionlo ms lacia Ia lolaIidad do Ias omprosas quo
lacia Ias quo Iidoran oI procoso.
Ias crisis ponon a pruoba oI grado do conhanza imporanlo onlro
acloros pubIicos y privados. Ln laIos siluacionos, oI Lslado suoIo saIir on
dofonsa do Ia agIomoracin, lacindoso cargo do Ias prdidas, y dospus
organiza olra forma do goslin (goocrnancc, con nuovas inslilucionos y
oslralogias. Ln olros casos, cuando quiobran aIgunas omprosas Idoros,
Ia agIomoracin so rocompono gonoraImonlo por Ia va do Ia inicialiva
privada, y lambin so obsorva oI surgimionlo do nuovas formas
asocialivas, inslilucionos y oslralogias.
Como so la asovorado roiloradamonlo on oslo Iibro, os urgonlo
acorlar, on cada pas do Ia rogin, Ias diforoncias oxislonlos onlro Ios
sogmonlos produclivos, Io quo juslihca con Iarguoza Ia adopcin do
poIlicas orionladas a mojorar oI dosompoo do Ias pymo y a faciIilar
su inlogracin on agIomoracionos virluosas. Muclos son Ios probIomas
quo onfronla oslo soclor: informacin dohcionlo, faIla do crdilo,
indivisibiIidad doI mojoramionlo do Ias compoloncias, ausoncia do
univorsidados o inslilucionos pubIicas o privadas do formacin quo
aliondan sus nocosidados ospochcas.
No obslanlo lodo Io anlorior, Ios ovonluaIos bonohcios do Ias
inicialivas do agIomoracin no baslan para juslihcar Ia inlorvoncin
pubIica: para oso os nocosario quo osla auguro oxpoclalivas razonabIos
25O CLIAI
do xilo on Io quo so rohoro a rosuIlados, ms aII do Ios quo dorivan
doI morcado y do Ia acluacin do Ios agonlos privados. Adoms, no os
infrocuonlo quo Ias auloridados fronon invoIunlariamonlo mocanismos
osponlnoos do ajuslo y dislorsionon procosos do dosarroIIo y Iidorazgo.
Do Ios casos anaIizados on oslo y olros osludios (vaso, por
ojompIo, Dini, 2OO4), so dosprondo quo Ia croacin do rodos omprosariaIos
supono un procoso Ionlo y compIojo, como Io os lambin Ia doI sisloma
inslilucionaI do apoyo. Ln ofoclo, lay quo inslaurar inslrumonlos quo
asoguron una acluacin coordinada, do Iargo pIazo, onlro dislinlas osforas
poIlicas, quo lraspaso Ia domarcacin lradicionaI do Ias compoloncias
adminislralivas. Lnlro oslos hguran Ios do apoyo a subsocloros ospochcos,
Ias poIlicas do cioncia y locnoIoga, Ias do compoloncia, Ias orionladas aI
morcado do lrabajo, a oducacin y a poIlica sociaI. Ia dosconlraIizacin
puodo ayudar a acorcar oslos inslrumonlos a Ios agonlos. Adoms, so
roquioron inslilucionos quo gocon do prosligio lcnico on divorsas roas,
dispongan do rocursos para omprondor aclividados do modiano y Iargo
pIazo y puodan invorlir on programas IIamados do aIlo riosgo, por oI
gran numoro do fracasos quo suoIon acompaar su ojocucin. Todo oslo
roprosonla barroras a Ia onlrada y coslos lundidos muy imporlanlos,
quo Iimilan Ia parlicipacin do inslilucionos privadas on Ias Iaboros
do formacin do compoloncias on Ia inslilucionaIidad IocaI y on oI
hnanciamionlo corrospondionlo, Io quo obIiga a quo oI soclor pubIico so
laga cargo do gran parlo do Ias laroas.
Ias auloridados IocaIos puodon dosompoar un roI docisivo on Io
concornionlo a iniciar, fomonlar o rospaIdar Ias inicialivas do agIomoracin.
Ln Amrica Ialina y oI Caribo, sin ombargo, saIvo conladas oxcopcionos,
lan lonido un papoI osonciaImonlo pasivo, puos so lan Iimilado a apoyar
Ias domandas doI soclor privado, sin ojorcor funcionos do orionlacin
ni proponor sus propios proyoclos. Lslo so dobo, onlro olras cosas, a Ia
insuhcionlo capacidad lcnica do muclos gobiornos IocaIos.
Ior olra parlo, Ias poIlicas do agIomoracin dobon sor somolidas a
ovaIuacionos do impaclo, on quo lay quo dolorminar, onlro olros aspoclos,
oI numoro do omprosas quo so inlogran y Ia ovoIucin doI ompIoo, Ia
produccin, Ias oxporlacionos, oI dosompoo y Ias innovacionos quo
brolan do Ia coIaboracin. No siompro os fciI oslabIocor roIacionos
causaIos onlro oslos rosuIlados y Ia oxisloncia do Ia agIomoracin misma.
Ior olra parlo, loda ovaIuacin dobo incIuir un oxamon oxpIcilo do Ios
coniclos, abiorlos o Ialonlos, onlro Ios omprosarios, quo la do oxlondorso
a aquoIIos quo no parlicipan on oI lrabajo conjunlo.
9
9
Cabo indicar quo lasla alora so lan loclo pocas ovaIuacionos a fondo on Ios pasos
dosarroIIados y, monos aun, on Ios do Ia rogin.
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 251
Ln suma, Ia arlicuIacin do Ias poIlicas do dosarroIIo produclivo
y Ia arlicuIacin doI lojido produclivo mismo son laroas do Iargo aIionlo.
Ia oxporioncia vivida on Ia rogin duranlo Ios uIlimos 15 aos la
pormilido comprobar cun compIoja os Ia conslruccin do oconomas
abiorlas y oxilosas. Hacia hnos do Ios aos novonla, Ios organismos do
dosarroIIo y Ias auloridados pubIicas comonzaron a compromolorso cada
voz ms con oI fomonlo do Ia compolilividad sislmica y Ia promocin
do osquomas asocialivos. Sin ombargo, conviono moncionar aqu una
dihcuIlad ospociaI quo lan dobido oncarar y soguirn oncarando
Ias auloridados: no basla con lrazar una poIlica do agIomoracin
adocuada para oI momonlo, por oI conlrario, so nocosila disponor do
un ampIio abanico do inslrumonlos, porquo on un pas dado no lay
una agIomoracin sino muclas, siluadas on zonas do caraclorslicas
dislinlas, cada una con sus nocosidados ospochcas y cada cuaI on una
faso parlicuIar do su ovoIucin, aIgunas aponas on ciornos, olras on Ia
faso do maduroz y aIgunas ya on docIinacin. Ls docir, lay quo oslar on
condicionos do alondor, on forma simuIlnoa, siluacionos do ndoIo muy
divorsa, y oso soIo puodo consoguirso con un vaslo ospoclro do accionos
oxibIos, sin caor por oIIo on Ia disporsin o Ia dosarlicuIacin.
2. Los estudios de caso y sus Iecciones
Como so dijo, on Ia CLIAI so lan roaIizado numorosos osludios
sobro Ias agIomoracionos organizadas on lorno a Ios rocursos naluraIos.
Con oIIos so prolonda dolorminar Ias fuorzas molricos doI accionar y oI
xilo omprosariaIos, comprondor oI modo on quo oslo uIlimo so vincuIa
a Ia dolacin do facloros y aI dosarroIIo soslonibIo do Ias zonas on quo
osln ubicadas Ias omprosas, y oI papoI quo puodo dosompoar Ia poIlica
pubIica IocaI y nacionaI para oslimuIar oI dosarroIIo modianlo oI
fomonlo do Ia compolilividad do lodos Ios oslralos omprosariaIos. Donlro
do oso programa, so licioron corca do 5O osludios do caso on Ia rogin
y, para lonor un oIomonlo do conlraslo, so anaIizaron agIomoracionos
maduras do olras Ialiludos. Ior olra parlo, on divorsos organismos
inlornacionaIos, inslilucionos acadmicas, gobiornos y gromios
omprosariaIos so lan roaIizado, donlro y fuora do Ia rogin, conlonaros
do osludios sobro malorias ahnos.
Con lodos osos oIomonlos a Ia visla, os posibIo concIuir Io
siguionlo:
Ias agIomoracionos do Amrica Ialina y oI Caribo son roIalivamonlo
nuovas. Ln muclas do Ias quo so dosarroIIaron on Ia rogin y fuora do oIIa,
uno o varios omprosarios luvioron un papoI docisivo on oI oslabIocimionlo
iniciaI do Ia aclividad nucIoar y do mocanismos do arlicuIacin. Ln olras,
252 CLIAI
on cambio, Io dolorminanlo fuoron loclos forluilos quo rompioron
oI oquiIibrio doI morcado. Aun as, on casi lodas doslaca Ia Iabor do un
puado do individuos pionoros y visionarios, compromolidos con oI
dosarroIIo oconmico y sociaI do su IocaIidad. No dobo sosIayarso aqu
un aspoclo monos posilivo: Ias omprosas privadas, oslalaIos, nacionaIos
o lransnacionaIos quo oxpIoraron y fundaron Ias aclividados quo loy
consliluyon Ias agIomoracionos do Ia rogin doslruyoron, on ms do una
ocasin, congIomorados ya oxislonlos, Io quo oxcIuy a grupos vuInorabIos
y caus un marcado dolorioro do su siluacin sociaI y oconmica.
Ias agIomoracionos do Ia rogin suoIon oxlibir un palrn
ovoIulivo poco salisfaclorio. Sus agonlos so ospociaIizan on aclividados
do baja produclividad y lionon dihcuIlados para incorporar osIabonos
do mayor vaIor agrogado. Ln varias do oIIas, fuoron circunslancias
ms bion azarosas Ias quo pormilioron o faciIilaron oI paso a olapas
ms avanzadas. Lslo so vio acompaado casi siompro por innovacionos
IocaIos, nacidas do Ia prclica, y aunquo so lralaba do adoIanlos monoros,
so sucodioron on forma conslanlo, por Io quo rosuIlaron imporlanlos a Ia
Iarga. Tambin so rogislran muclos fracasos o xilos a modias, porquo Ios
agonlos no supioron aprovoclar Ias oporlunidados, incIuso on prosoncia
do vonlajas comparalivas cIaras. Con frocuoncia, Ias agIomoracionos do Ia
rogin so oslancan y caon dospus on fasos do crisis y rocomposicin. Ior
olra parlo, on pocas do oIIas so dan procosos conlinuos do aumonlo do Ia
produclividad.
Varias do Ias agIomoracionos consignadas on oI capluIo VII fuoron
objolo, duranlo muclos aos, do poIlicas pubIicas y do accionos privadas
oxpIcilas londionlos aI oslabIocimionlo do rodos vorlicaIos u lorizonlaIos
do coordinacin, on ospociaI Ias lros cIasihcadas como somimaduras os
docir, Ia do Ios Icloos on Iruguay, do Ia caa on oI VaIIo doI Cauca, y
doI polrIoo y gas on Trinidad y Tabago y Ia agIomoracin, cIasihcada
como conslruida, do Ia Iixiviacin on piIas on CliIo. Ia agIomoracin
doI ocolurismo on Monlo Vordo y olras calaIogadas do osponlnoas
fuoron ms bion objolo do inicialivas privadas, aunquo Ia primora rocibi
fuorlo apoyo do poIlicas marco. Ln oI caso doI ocolurismo on Bonilo, Ias
inicialivas pubIicas fuoron baslanlo ms modoslas. Ln Ias doms no so
apIicaron poIlicas do agIomoracin o no luvioron arraigo. Iara quo oslas
agIomoracionos no docaigan y puodan soguir dosarroIIndoso, o para
quo so inslaIo on oIIas una inslilucionaIidad adocuada a Ia faso ovoIuliva
on quo so oncuonlran o a Ias siluacionos cambianlos doI morcado, paroco
urgonlo acomolor accionos conjunlas onlro omprosas privadas, onlro oslas
y oI soclor pubIico, y onlro divorsos organismos oslalaIos.
Ln una mirada rolrospocliva, puodo ahrmarso quo Ias poIlicas marco
lan lonido ofoclos sumamonlo imporlanlos on Io quo alao a Ia croacin
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 253
do agIomoracionos on lorno a rocursos naluraIos. Ias ms gravilanlos lan
sido Ias oncaminadas a conslruccin do infraoslruclura forrocarriIos,
puorlos, carroloras, roprosas, a apoyar a dolorminados socloros por
ojompIo, subvoncionos o inconlivos hscaIos para Ias induslrias foroslaI,
posquora, minora y do polrIoo y gas y a formar una imagon-pas
ocolurismo, agroinduslria.
Ln casi lodos Ios pasos so pusioron on marcla, lacia hnos do Ios aos
novonla, poIlicas, programas y proyoclos do arlicuIacin agIomoracionos,
cadonas, rodos do omprosas, quo si bion luvioron aIgun impaclo on oI
mbilo microoconmico, oslo os, do Ia omprosa individuaI, no ojorcioron un
ofoclo nolabIo on oI pIano do Ia IocaIidad, Ia zona o oI pas, ni so lradujoron
on Ia conslilucin do vordadoras agIomoracionos virluosas. Lslo paroco
obodocor a cualro razonos principaIos: i) faIla do coborlura, ii) Ionlilud
y dihcuIlad do Ios procosos do conslruccin do conhanza y capilaI sociaI,
iii) conocimionlos lcnicos incipionlos, y iv) faIla do arlicuIacin onlro Ios
nivoIos macrooconmico, mosooconmico y microoconmico, onlro Ios
mbilos nacionaI, rogionaI y IocaI, y onlro Ios dislinlos onlos socloriaIos on Io
roIalivo a ojocucin do Ias poIlicas. Ioso a lodo, dobido a Ias caraclorslicas
do Ia rogin, no paroco quo su dosarroIIo longa muclas opcionos aparlo do Ia
roprosonlada por Ias agIomoracionos produclivas. Do al Ia nocosidad, como
so la insislido a Io Iargo doI Iibro y como quoda rocogido on su mismo lluIo,
do abordar simuIlnoamonlo dos laroas compIomonlarias: Ias poIlicas do
arlicuIacin y Ia arlicuIacin do oslas poIlicas.
LI oxamon do Ios muIlipIos osludios do caso la pormilido disoIvor
oI milo doI modoIo unico, aquoI ojompIihcado por oI dislrilo induslriaI
ilaIiano, on quo so rounon numorosas omprosas poquoas, quo manlionon
oslroclas roIacionos do cooporacin onlro s y aIcanzan, on consocuoncia,
nivoIos suporioros do ohcioncia gIobaI. Ior oI conlrario, lay on oI mundo
una gran variodad do agIomoracionos, Ias roIacionos so oslabIocon unas
ms corcanas quo olras, y lambin dihoro oI grado do cooporacin y
onIazamionlo do omprosas grandos y poquoas. Lsla divorsidad, quo
ciorlamonlo no faciIila Ia laroa do concobir poIlicas porlinonlos, oxpIica on
parlo por qu os casi imposibIo roproducir on olros silios Ias oxporioncias
oxilosas quo lan lonido Iugar on olras rogionos.
No soIo no oxislo un modoIo unico, puos incIuso un congIomorado
puodo modihcarso considorabIomonlo on oI curso do su ovoIucin. Do
loclo, lodas Ias agIomoracionos quo lionon ya ciorla lrayocloria lan
pasado por momonlos do augo y docIinacin, on varios cicIos sucosivos.
Lsla circunslancia dobo lonorso prosonlo on oI anIisis, para no dojarso
ongaar por Ia londoncia aparonlo doI momonlo y oxlraor do al
concIusionos orradas.
254 CLIAI
LI Iidorazgo lambin suoIo sor unico y no roproducibIo. IIama
Ia aloncin oI quo muclas do Ias agIomoracionos do Amrica Ialina
y oI Caribo layan surgido do cambios impuIsados iniciaImonlo por
omprosarios o agonlos oxlranjoros. Y aunquo Io idoaI os quo surjan do
Ia baso IocaI, os improscindibIo quo Ios agonlos osln abiorlos a Ias idoas
quo nacon fuora do sus conhnos, porquo soIo un procoso do conslanlo
innovacin puodo asogurar Ia suporvivoncia y oI dinamismo do Ias
agIomoracionos.
Olra Ioccin quo so dosprondo on ospociaI do Ios ojompIos doI
ocolurismo on Bonilo y Ia minora on Cajamarca os quo muclas vocos
una sucosin conslanlo do poquoas innovacionos vaIo ms para oI
dosarroIIo quo grandos saIlos aisIados.
10
Ln ospociaI, Ia oxporioncia do
Cajamarca doja vor cun difciI os croar oncadonamionlos produclivos
IocaIos cuando oxislo una disparidad domasiado grando onlro Ias
nocosidados do una omprosa modorna y Ias condicionos doI modio IocaI.
No os raro quo cuando una omprosa grando so inslaIa on una
IocaIidad, sobro lodo si so lrala do una compaa lransnacionaI, Ios
Iugaroos Ia miron con rocoIo, incIuso si sus ojoculivos so ompoan
on compromolor ms a Ia pobIacin y Ias inslilucionos IocaIos on sus
proyoclos, por un afn do rosponsabiIidad sociaI. Ls posibIo quo oslas
idoas simpIomonlo no puodan IIovarso a Ia prclica duranlo un liompo,
sin dosmodro do quo soa posibIo ms adoIanlo, por Ia inlorposicin do una
coyunlura favorabIo. Ia minora on Cajamarca viono nuovamonlo aI caso.
AI anaIizar varias agIomoracionos foroslaIos do Ia rogin,
Borcovicl, Kalz y Mondona (2OO3) concIuyoron quo on casi lodos Ios
pasos so ovoIucion lacia un modoIo duaI do organizacin induslriaI,
oxlondido onlro dos poIos. In oxlromo os oI nucIoo dominanlo, do gran
donsidad do capilaI, dodicado a Ia oIaboracin soriada do produclos
bsicos induslriaIos, como labIoros, coIuIosa y papoI, corcano a Ia
fronlora locnoIgica inlornacionaI. LI olro osl roprosonlado por un
conjunlo lolorognoo do omprosas producloras do bionos diforonciados
osonciaImonlo asorrados, objolos do madora y muobIos, quo uliIizan
propondoranlomonlo maloria prima do Ios bosquos naluraIos, con fbricas
do monor donsidad do capilaI y locnoIoga, produclividad inforior y
formas organizacionaIos ms procarias. Aunquo oI disoo do Ios bionos y
Ia caIidad do Ia mano do obra imporlan cuando so lrabaja con oconomas
10
Vaso, on un mbilo dislinlo, oI anIisis do Rodrik (2OO4b) sobro oI rosuIlado consoguido,
on pasos como Clina o India, con roformas oslrucluraIos o inslilucionaIos IIovadas a
cabo on forma graduaI, on comparacin con oI quo doriva do roformas radicaIos puoslas
on prclica a gran voIocidad, como la ocurrido on Amrica Ialina y Luropa orionlaI.
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 255
do oscaIa roducidas, oI rozago locnoIgico do muclas do oslas omprosas
bIoquoa sus posibiIidados do dosarroIIo.
Ln su osludio sobro Ias agIomoracionos minoras, BuiloIaar
(2OO1) arriba a parocidas concIusionos. Tambin lay aqu dos poIos:
un sogmonlo modorno do omprosas, lransnacionaIos on su mayora,
con grandos invorsionos, imporlanlos oconomas do oscaIa y busquoda
do innovacionos do procoso, gonoraImonlo dosarroIIadas on Ia casa
malriz, para mojorar Ia produclividad. Y, on oI olro oxlromo, numorosas
compaas IocaIos do minora, sorvicios o insumos bsicos, cuya
compolilividad radica osonciaImonlo on Ios bajos coslos do mano do obra
y oporlunidad. Su imporlancia oslralgica para Ias grandos omprosas os
roducida y lambin Io os, on consocuoncia, su podor do nogociacin. No
obslanlo, son fuonlo do ompIoo para vaslos sogmonlos do Ia pobIacin do
bajos ingrosos.
Ln oI osludio do Dirvon (2OO1) sobro Ias agIomoracionos Iocloras do
Amrica Ialina, lay una rooxin vIida lambin para oI soclor foroslaI,
Ia agroinduslria, Ia posca y Ia minora roforida a quo Ia imporlacin do
locnoIogas muy avanzadas puodo no oslar on sinlona con Ios facloros
produclivos IocaIos, con oI consiguionlo impaclo advorso sobro oI
dosarroIIo. Ino do Ios ofoclos ms visibIos do oIIo fuo oI aumonlo do Ia
diforoncia onlro Ios saIarios do Ia mano do obra caIihcada y no caIihcada
quo luvo Iugar on Ia rogin on Ios aos novonla. Lslo os un probIoma
sumamonlo compIojo on maloria do poIlicas, y a vocos simpIomonlo no
lay opcionos, por Ia inoxisloncia do locnoIogas ms apropiadas on oI
modio IocaI, on parlo porquo on Ios uIlimos 1O 2O aos Ia innovacin
y Ia adaplacin locnoIgica pordioron gravilacin on Amrica Ialina y
oI Caribo (vaso, onlro olros, CimoIi y Kalz, 2OO3). Do aII Ia nocosidad
do forlaIocor Ios sislomas nacionaIos do locnoIoga y do procurar quo Ias
innovacionos so adaplon a Ias condicionos IocaIos.
Ias oxporioncias do ocolurismo on Bonilo y Monlovordo onsoan
quo a vocos conviono fronar oI crocimionlo para dar proforoncia aI
dosarroIIo. LI oquiIibrio quo doba oxislir onlro ambos os, dosdo Iuogo,
difciI do dolorminar. Ln Ia Iiloralura sobro agIomoracionos produclivas,
as como on oslo Iibro, so adviorlo profusamonlo acorca doI poIigro quo
roprosonlan oI oslancamionlo y Ios inconlivos porvorsos. Casi lodos Ios
procosos doscrilos lan signihcado cambios profundos on Ia oconoma
rospocliva, poro oslos cambios no siompro lan sido para bion, por Io
monos para aquoIIos sogmonlos do Ia pobIacin quo no quisioron o no
pudioron unirso aI dosarroIIo do agIomoracionos produclivas. Ior Io
lanlo, una Inoa divisoria muy hna sopara Ias dos vas posibIos, Ia do
avanzar on diroccin doI crocimionlo, con Ios bonohcios y coslos quo
onlraa, o do lacorIo on diroccin do Ia soslonibiIidad oconmica y sociaI
256 CLIAI
do Ias IocaIidados. Olro diIoma, roIacionado con oI anlorior, so rohoro a Ia
voIocidad, mayor o monor, quo doba imprimirso aI cambio. Ln ninguno
do Ios dos casos os fciI dirimir cuI os Ia opcin corrocla.
3. FactibiIidad y necesidad de una poItica de agIomeracin en
torno a Ios recursos naturaIes
Como ya so moncion, on varios pasos loy induslriaIizados oI
dosarroIIo so bas, iniciaImonlo, on Ia oxpIoracin, Ia oxpIolacin y oI uso
cada voz ms sohslicado do Ios rocursos naluraIos, as como on una sorio
do aclividados, conoxas o no, dorivadas do Io primoro. TaIos omprosas
ya osln al, y quiz son domasiado fuorlos para quo on Ia rogin so
Ios puoda lacor compoloncia. Lsla os Ia losis quo impor on Ia olapa do
suslilucin do imporlacionos: para lacor fronlo a Ios podorosos rivaIos
oxlornos, laba quo prologor y apoyar Ia induslria nacionaI.
11
So sabo ya
quo Ios rosuIlados, si bion fuoron on gonoraI favorabIos on Io concornionlo
a crocimionlo lasla Ia crisis do Ios aos oclonla, dojaron socuoIas
advorsas, on Ia forma do una produccin dondo so doscuidaba Ia roIacin
onlro caIidad y procio y oporaban inconlivos orrnoos. Como lambin
so sabo, oso os Io quo so prolondi corrogir con Ia IiboraIizacin do Ios
morcados, y ofoclivamonlo so Iogr on aIgunos subsocloros. Sin ombargo,
oI gruoso doI aparalo produclivo no pudo ajuslarso y Ias oconomas
crocioron a rilmo Ionlo, con aIlibajos y una proporcin crocionlo do Ia
fuorza do lrabajo ocupada on oI soclor informaI, lodo oIIo acompaado,
on muclos pasos, do una prdida do produclividad IaboraI.
No obslanlo, on varias nacionos do Asia so la domoslrado o so
osl on vas do domoslrar quo lay una sonda posibIo.
12
Ln ofoclo, so
osl probando quo, con una visin oslralgica do Iargo pIazo, osfuorzos
masivos do Iargo aIcanco, inconlivos quo vayan on Ia diroccin corrocla y
rovisados oporlunamonlo, os posibIo a Ia Iarga lacor ms do una moIIa on
socloros do vanguardia anlos dominados por omprosas do olros pasos.
Do ms osl docir quo casi ninguno do oslos oIomonlos la oslado o osl
prosonlo on Amrica Ialina y oI Caribo.
Iara quo on Ias omprosas, IocaIidados y Ios pasos do Ia rogin so
aIcanco Ia mola do Ia compolilividad, so roquioro comprondor mojor cmo
inloracluan Ios morcados con oI roslo do Ias inslilucionos, a hn do disoar
11
Y a vocos supranacionaI, cuando Ia oscaIa mnima as Io roquora.
12
LI primoro fuo }apn, soguido por Ios pasos rocionlomonlo induslriaIizados y loy, do
manora incipionlo, por Clina y posibIomonlo India y Violnam. Ramos (1998) doscarl a
oslos pasos como ojompIo, por lonor una dolacin roIaliva do rocursos diforonlo a Ia do
Amrica Ialina y oI Caribo.
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 257
mojoros formas do inlorvoncin. Ln principio, una voz quo on cada uno
do oslos mbilos so laya rooxionado sobro oI lipo do dosarroIIo a quo so
aspira y sobro Ias oslralogias do Iargo pIazo nocosarias para oIIo, labr
quo buscar una rospuosla adocuada a cada subsoclor, agIomoracin y
IocaIidad. Ln osla rooxin dobiora parlicipar oI mayor numoro posibIo
do acloros, visla Ia olapa do dosarroIIo poIlico on quo so oncuonlran casi
lodos Ios pasos do Ia rogin, y dado quo so la domoslrado quo soIo do
osa manora Ias porsonas so apropian do Ias docisionos y doI procoso.
Adoms do suponor un aIlo nivoI do goslin, Ia conduccin do Ios
procosos do rooxin y pIanihcacin oslralgica parlicipaliva paroco un
arlo no lolaImonlo comprondido aun, quo dopondo on gran modida do
Ios oIomonlos subjolivos quo inlorvionon on loda roIacin inlorporsonaI
y lambin, cmo no, do Ia quo so oslabIoco onlro Ios Idoros do inicialivas
comparlidas. Ina voz concIuido oso ojorcicio, sor nocosario formuIar un
paquolo do poIlicas, programas y modidas arlicuIados onlro s, do dondo
so dosprondan soaIos o inconlivos apropiados. Asimismo, labr quo
nogociar con Ios agonlos privados, nacionaIos y lransnacionaIos, apoIando
a su rosponsabiIidad sociaI, para quo on sus Iinoamionlos incIuyan Ia
soslonibiIidad no soIo ambionlaI doI dosarroIIo, sino lambin Ia doI lojido
oconmico y sociaI quo so procura croar on Ios mbilos IocaIos.
Habr quo oxaminar poridicamonlo, laI como so rocomionda on
CLIAI (2OO5), oI impaclo sociaI y oI ofoclo sobro oI ompIoo do lodas Ias
poIlicas oconmicas. Do modo anIogo, dobo darso un apoyo docisivo a
agIomoracionos, cadonas y rodos, adoplando aI mismo liompo modidas on
oI mbilo produclivo y do mojoramionlo do Ia compolilividad omprosariaI
y sislmica para ovilar quo osos osIabonamionlos so dosinlogron.
Ln cuanlo aI dosoo do orionlar oI aparalo produclivo lacia roas do
mayor conlonido locnoIgico, no os fciI onconlrar oI punlo do oquiIibrio
onlro Io dosoabIo y Io oxcosivo. Ln ocasionos, Ios agonlos pubIicos
promuovon Ia conslilucin do agIomoracionos do aIla locnoIoga aun
cuando no osln dadas Ias condicionos bsicas para su xilo. Asimismo,
cabo progunlarso cuanlo so oquivocaron lambin Ios agonlos privados do
Ia rogin aI no innovar do manora oslralgica y sislomlica.
Ior uIlimo, Ia rospuosla aI inlorroganlo do si os faclibIo un
dosarroIIo sobro Ia baso do agIomoracionos on lorno a rocursos naluraIos,
os un s malizado. Y no podra sor do olra manora: primoro, porquo
faIla lodava comprondor cabaImonlo cmo oporan aIgunos do sus
compononlos osonciaIos, onlro oIIos oI aprondizajo coIoclivo. Ln sogundo
Iugar, porquo on muclas do Ias zonas dondo so conconlran laIos rocursos
dobo rocorrorso aun un Iargo lroclo para quo so don Ios roquisilos
mnimos quo oxigo una agIomoracin, como omprosariaIidad, caIihcacin
do Ia mano do obra, infraoslruclura, sorvicios bsicos. No obslanlo, si Ia
258 CLIAI
progunla so rohoro a si so lrala do un camino quo vaIo Ia pona oxpIorar
ms a fondo, Ia rospuosla os un s calogrico.
Ia mola consislo on quo Ias omprosas, on parlicuIar Ias pymo,
soan dinmicas, oxibIos, produzcan bionos do domanda dinmica, on
Ia caIidad, Ia canlidad y oI liompo roquoridos, y formon agIomoracionos
virluosas on lorno a Ios rocursos naluraIos, con fuorlos sinorgias IocaIos.
Indopondionlomonlo do Ias dihcuIlados, do Ia Ionlilud doI avanco y do
Ia dislancia a quo puoda oslar oI objolivo, os indisponsabIo lrabajar on
osa diroccin, poniondo on obra lodas Ias fuorzas doI aparalo oslalaI
y lodas Ias posibiIidados do coIaboracin onlro oI soclor pubIico y oI
privado. Alora faIlan soIo Ios proyoclos oconmicos do nivoI nacionaI
quo apuoslon do vordad por Ias agIomoracionos produclivas.
BibIiografa
Borcovicl, Nslor, }orgo Kalz y Mauricio Mondona (2OO3), Ias induslrias do
baso foroslaI on Amrica Ialina: organizacin induslriaI y porspoclivas, Il
dcsarrollo dc complcjos jorcslalcs cn Amcrica Ialina, Nslor Borcovicl y }orgo
Kalz (ods.), Bogol, D.C., Comisin Lconmica para Amrica Ialina y oI
Caribo (CLIAI)/AIfaOmoga.
BuiloIaar, RudoIf (2OO1), Snlosis: polonciaIidados y Iimilacionos do Ias
agIomoracionos minoras on Amrica Ialina, Aglomcracioncs mincras q
dcsarrollo local cn Amcrica Ialina, RudoIf BuiloIaar, (comp.), Bogol, D.C.,
CLIAI/IDRC/AIfaOmoga.
____ (2OO4), Dcsarrollo produclioo cn cconomias abicrlas (IC/G.2234), Sanliago do
CliIo.
____ (2OO5), Objclioos dc dcsarrollo dcl milcnio. Una mirada dcsdc Amcrica Ialina q cl
Caribc (IC/G.2331), Sanliago do CliIo.
CLIAI (Comisin Lconmica para Amrica Ialina y oI Caribo) (199O),
Transformacin producliva con oquidad: Ia laroa priorilaria doI dosarroIIo
do Amrica Ialina y oI Caribo on Ios aos novonla, Iibros dc la CIPAI, N 25
(IC/G.16O1-I), Sanliago do CliIo. IubIicacin do Ias Nacionos Inidas, N do
vonla: S.9O.II.G.6.
CimoIi, Mario y }orgo Kalz (2OO3), SlrucluraI roforms, loclnoIogicaI gaps and
oconomic dovoIopmonl: a Ialin Amorican porspoclivo, Induslrial and
Corporalc Changc, voI. 12, N 2, Oxford Inivorsily Iross.
DoBrosson, Clris y Xiaoping Hu (1997), Toclniquos lo idonlify innovalivo cIuslors:
mollods and inslrumonls, OLCD Workslop on cIuslor anaIysis and cIuslor-
basod poIicios (Amslordam, 1O y 11 do oclubro), Organizacin do Cooporacin
y DosarroIIo Lconmicos (OCDL).
Dini, Marco (2OO4), Irogramas do fomonlo a Ia arlicuIacin producliva Lxporioncias
on Amrica Ialina on Ios aos novonla, Pcqucnas q mcdianas cmprcsas q
cfcicncia colcclioa. Isludios dc casos cn Amcrica Ialina, Marco Dini y Giovanni
Slumpo (coords.), Mxico, D.I., Comisin Lconmica para Amrica Ialina y oI
Caribo (CLIAI)/SigIo XXI Ldiloros.
Dirvon, Marlino (2OO1), CompIojos produclivos, aporlura y disoIucin do cadonas,
AgIomoracionos on lorno a Ios rocursos naluraIos on Amrica Ialina y oI Caribo 259
Apcrlura cconomica q (dcscncadcnamicnlos produclioos Rccxioncs sobrc cl
complcjo laclcos cn Amcrica Ialina, Iibros dc la CIPAI, N 61 (IC/G.2122-I),
Sanliago do CliIo, Comisin Lconmica para Amrica Ialina y oI Caribo
(CLIAI), juIio. IubIicacin do Ias Nacionos Inidas, N do vonla: S.O1.II.G.23.
IajnzyIbor, Iornando (199O), InduslriaIizacin on Amrica Ialina: do Ia caja
nogra aI casiIIoro vaco: comparacin do palronos conlompornoos do
induslriaIizacin, Cuadcrnos dc la CIPAI, N 6O (IC/G.1534/Rov.1-I),
Sanliago do CliIo, Comisin Lconmica para Amrica Ialina y oI Caribo
(CLIAI). IubIicacin do Ias Nacionos Inidas, N do vonla: S.89.II.G.5.
Kuramolo, }uana R. (2OOO), Ias agIomoracionos produclivas aIrododor do Ia
minora: oI caso do Ia Minora Yanacocla, S.A., scric Dcsarrollo produclioo,
N 67 (IC/I.1312-I), Sanliago do CliIo, Comisin Lconmica para Amrica
Ialina y oI Caribo (CLIAI), onoro. IubIicacin do Ias Nacionos Inidas, N do
vonla: S.OO.II.G.12.
Ramos, }osopl (1998), CompIojos produclivos on lorno a Ios rocursos naluraIos:
una oslralogia promolodora` |on Inoa], Comisin Lconmica para Amrica
Ialina y oI Caribo (CLIAI) < lllp://vvv.ocIac.cI/ddpoudil/proy/cIuslors/
}Ramos.pdf>.
Rodrik, Dani (2OO4a), InduslriaI poIicy for llo lvonly-hrsl conlury, documonlo
oIaborado para Ia Organizacin do Ias Nacionos Inidas para oI DosarroIIo
InduslriaI (ONIDI), sopliombro.
____ (2OO4b), Lslralogias do dosarroIIo para oI nuovo sigIo, Il dcsarrollo cconomico
cn los alborcs dcl siglo XX, }os Anlonio Ocampo (od.), Bogol, D.C., Comisin
Lconmica para Amrica Ialina y oI Caribo (CLIAI)/AIfaomoga.
Sacls, }offroy y Androv Warnor (1995), NaluraI rosourco abundanco and oconomic
grovll, Working papor, No W5398, Waslinglon, D.C., NalionaI Buroau of
Lconomic Rosoarcl (NBLR).
WiIIiamson, }oln (2OO2), Did llo Waslinglon Consonsus IaiI`, Conlor for Slralogic
& InlornalionaI Sludios, Inslilulo for InlornalionaI Lconomics, noviombro.