Tadeusz Cegielski - Oświecenie Różokrzyżowców

Tadeusz Cegielski (Warszawa)
"Owiecenie Rokrzyowcw"
Z genezy Owiecenia i wolnomularstwa spekulatywnego
Ruch Rokrzyowcw jako problem
Jak wielu poprzednikw, na relikty wiata Rokrzyowcw natrafiem poszukujc rde wolnomularstwa spekulatywnego. Wejcie w krg ry i krzya, do ktrego zachcaj dzi krzykliwe i raczej tandetne foldery wyznawcw idei New Age, wymaga od profesjonalnego historyka niejakiej odwagi i determinacji. Z pewnego ju dystansu tak czasowego jak i intelektualnego mog wszak stwierdzi, e nie wracam z pustymi rkoma, cho co byo do przewidzenia obiecywanego mi kamienia filozoficznego nie odnalazem. Jeeli w ogle podjem ryzyko podobnej naukowej ekskursji, to dziki zaufaniu do naukowego warsztatu i filozoficznej intuicji Carla Gustava Junga niestrudzonego badacza tradycji hermetycznej. Znaczn rol odegrao tu rwnie zaufanie do autorw pnego Owiecenia, z Janem hrabi Potockim na czele, ktrzy mogli nawet jak autor Rkopisu znalezionego w Saragossie bawi si hermetyczn materi i tym samym manifestowa naleyty wobec niej dystans, przecie nigdy nie przyszoby im j zlekceway. Jeli Jan Potocki by dla mnie autorytetem najwyszym, to przecie nie jedynym. W poczet koryfeuszy owieceniowej myli w ogle, wskazujcych mi drog w stron ry i krzya zaliczy musz pisarzy niemieckich od Leibniza, poprzez maga P nocy, Johanna Georga Hamanna na Goethem (uczniu Hamanna) koczc. Tradycja niemieckiej filozofii idealistycznej zbyt mocno wie si z ezoterycznym nurtem w reformowanym chrzecijastwie z pietyzmem na czele aby i ten rozdzia w historii myli nowoytnej nie znalaz si w moim polu widzenia. atwiej natrafi na wielkie nazwiska i podeprze si ich autorytetem ni odkry nowego, wszake interesujcego autora. Masonologom, ale tylko im, znane jest nazwisko niemieckiego historyka, Johanna Gottlieba Buhlego (1763-1821) autora uzupe nianego przez wiele lat i poprawianego dzie ka o ideowym rodowodzie nowoczesnej, spekulatywnej masonerii. (ber den Ursprung und die vornehmste Schicksale der Orden der Rosenkreuzer und Freymaurer, Gttingen 1804.) Buhle z waciw niemieckiemu humanicie erudycj, obejmujc dwa tysice lat europejskiej filozofii, wskaza na intelektualne zwizki masonerii spekulatywnej z siedemnastowieczn doktryn Rokrzyowcw. Teoria getyskiego profesora staa si impulsem dla intensywnych bada historycznych, ktrych celem byo nie tylko wsparcie wyjciowej tezy, lecz take wskazanie konkretnych powiza pomidzy wczesnymi loami angielskimi a domniemanymi organizacjami Rokrzyowcw. (Hipotez Buhlego upowszechni w Anglii w 1824 roku Thomas De Quincey, w opublikowanym na amach London Magazin eseju pt. Historico-Critical Inquiry into the Origins of the Rosicrucions and the Freemasons .) Olbrzymi wysiek badawczy przynis skromne rezultaty nie tylko dlatego, e nieliczne wzmianki rdowe na temat najstarszych zwizkw wolnomularzy nie pozwalaj prawomocnie orzeka ani o ich skadzie ani te ideowym obliczu. Zasadniczy powd naukowego fiaska zwi zany by z faktem, ktry w 1973 roku lapidarnie uj historyk z Austrii, Karl R. Frick: historia tzw.
Owiecenie Rokrzyowcw
starszych a wic siedemnastowiecznych Rokrzyowcw jest jedynie histori ich pimiennictwa. Jeli brak przekonywajcych dowodw na istnienie jakiej loy czy te kolegium, a wic prawdziwej organizacji Rokrzyowcw, organizacji, ktra by nie bya zwykym krgiem przyjaci czy kolegw, rozczarowa historiografw, to nie mona tego powiedzie o historykach idei. Badania ostatnich dwch dziesi cioleci przyniosy odkrycie wanego a zapomnianego przynajmniej przez nauk rozdziau w historii siedemnastowiecznej myli europejskiej programu generalnej reformacji caego szerokiego wiata. Program w sformuowa i upowszechni luteraski teolog z Tybingi, zarazem popularny w Niemczech pisarz Johann Valentin Andreae (1586-1638); niema y wkad wnis rwnie szeroki krg zwolennikw idei Andreae, publikujcych w kilku krajach naszego kontynentu, Polski nie wyczajc. Jednoczenie gone prace angielskiej autorki, Frances A. Yates nad tradycj hermetyczn w myli renesansowej (u nas znanej z przek adu Art of Memory Sztuki pamici) podniosy intelektualny ruch Rokrzyowcw do rangi epoki, a nawet cywilizacji. Odkryta przez autork z Londynu cywilizacja Rokrzyowcw trwaa przecie krtko; narodzia si w pierwszych latach XVII wieku, w Anglii i Niemczech, za kres jej wyznaczy wybuch wojny trzydziestoletniej, konkretnie bitwa pod Bia Gr w 1620 roku i upadek zimowego krla Czech, ksi cia Palatynatu Fryderyka V Wittelsbacha. Zdaniem Frances Yates, zagad ruchu przyniosy wydarzenia polityczne, poniewa u jego rde znajdoway si plany nie tylko religijnej i naukowej reformy ca ego szerokiego wiata, lecz take politycznej rewolucji na skal chrzecijaskiej Europy. Wanie stwierdzenie, e epoka Rokrzyowcw miaa rwnie aktualno-polityczne korzenie, stanowi jedno z najwaniejszych odkry autorki. Analiza znacznej czci pimiennictwa krgu ry i krzya pozwolia Frances Yates sformuowa generalny wniosek, e z czysto historycznego punktu widzenia stanowi ono faz europejskiej kultury pomidzy Renesansem i tak zwan rewolucj naukow siedemnastego stulecia. Charakter i historyczne znaczenie epoki R okrzyowcw daj si zdaniem Yates opisa jako swoiste owiecenie, i to nie tylko dlatego, e siedemnastowieczni autorzy posugiwali si tym wanie terminem (Aufklrung, enlightenment). Badaczka wskazuje rwnie na liczne podobiestwa pomidzy postulatami Rokrzyowcw a programem wczesnego Owiecenia w Anglii, Niemczech, Francji i innych krajach Zachodu. Problem ten dla mnie najwyszej rangi stanowi wszak margines zainteresowa autorki Owiecenia Rokrzyowcw; jeli w ogle go porusza, to jedynie w celu uzasadnienia tytuu pracy. Koncepcj owiecenia Rokrzyowcw podj w 1981 roku austriacki historyk z Grazu, Michael W. Fischer w ksice zatytuowanej Die Aufklrung und ihr Gegenteil. Obszerny wywd tego autora suy przeprowadzeniu tezy o degeneracji utopijnego programu starszych Rokrzyowcw na gruncie doktryny i w praktycznym dzia aniu ich osiemnastowiecznych nastpcw, Zakonu Zoto- i Rokrzyowcw. Pod wieloma wzgldami dyskusyjna praca Fischera porzdkuje przecie olbrzymi materia rdowy dotyczcy dwch owiece XVII i XVIII stulecia u atwiajc tym samym kontynuowanie bada nad tym zagadnieniem. Tak Frances Yates, jak i Michael W. Fischer zwrcili uwag na ideowe zwizki pomidzy owieceniem Rokrzyowcw a wczesnym wolnomularstwem brytyjskim. Praktycznie jednak nie wyszli w tej materii poza tezy przedstawione na prze omie XVIII i XIX wieku
przez Johanna Gottlieba Buhlego, ucilajc jedynie poszczeglne twierdzenia lub poprawiajc bdy faktograficzne i bibliograficzne popenione przez tego autora. Fischer, zgodnie z gwn tez swojej rozprawy, wskaza na stopniowe w XVIII wieku odej cie utopii tajnego zwizku od jej pierwotnych zaoe tym samym na bdy i wypaczenia masonerii doby Owiecenia. Tymczasem materia dowodowy zgromadzony przez Fischera pozwala sformuowa wnioski zasadniczo rnice si od tych, ktre sam wyci gn. Wydaje si, a uzasadnieniu opinii powicona zostaa znaczna cz artykuu, e wpyw ruchu Rokrzyowcw na nastpn epok wcale nie musia prowadzi na manowce czy te do antypodw gwnego nurtu Owiecenia. Przeciwnie, jeli uzna za dominujcy kierunek wyznaczony dokonaniami takich my licieli jak Leibniz i Newton, jak Moteskiusz i Rousseau, jak wreszcie Lessing, Kant i Goethe, to stwierdzi bdziemy musieli, e zasady programu z XVII wieku przetrway cho w rnym stopniu u poszczeglnych autorw a do schyku epoki wiate. Gwny przedmiot artykuu stanowi wzajemne relacje pomidzy Rosenkreuzerei i masoneri z jednej, za pomidzy programem Rokrzyowcw i Owieceniem XVIII w. z drugiej strony. Rozwaania te mog stanowi wic przyczynek do genezy obu zjawisk, czsto czonych ze sob, lecz niesusznie utosamianych: sztuki krlewskiej wolnomularstwa i Owiecenia. Zaproponowane tu ujcie pozwolioby przeprowadzi w odniesieniu do XVII i XVIII wieku dwie powizane ze sob tezy: Cz swoich zasad ideowych, ale rwnocze nie wszystkie swoje funkcje, a take symboliczny jzyk i inicjacyjny charakter, wolnomularstwo przej o bezporednio lub porednio od ruchu Rokrzyowcw XVII wieku. Sztuka krlewska masonerii stanowia praktyczn, hic et nunc realizacj programu odnowy duchowej chrzecijastwa, zaproponowanego przez Rokrzyowcw. Inaczej mwic, wolnomularstwo spekulatywne uaktualnio (w arystotelejskim tego terminu znaczeniu) i zinstytucjonalizowa o utopi Rokrzyowcw o reformacji caego, szerokiego wiata. Kwestia ideowych zwizkw pomidzy ruchem Rokrzyowcw i masoneri moe by stosunkowo atwo rozstrzygnita, jeli obie formacje przeanalizujemy nie tylko pod k tem zawartoci programw, lecz take lub nawet gwnie z punktu widzenia podjtych przez nie intelektualnych funkcji. Te ostatnie wi c powinny znale si w centrum refleksji przyszych badaczy zagadnienia.
Program generalnej reformacji

Reinterpretujc, zarazem syntetyzujc w jeden eklektyczny system rozliczne w tki myli Renesansu: filozofii neoplatoskiej, hermetyzmu, filozofii przyrody i w kocu reformacji luteraskiej, pierwsze pokolenie Rokrzyowcw ogosi mogo swj program generalnej reformacji. Anonimowe wystpienia organizatora ruchu, pastora z Tybingi Johanna Valentina Andreae miay miejsce w latach 1614-1616; spotkay si z silnym i szerokim oddwikiem wskazujcym, i program zaprezentowany w manifestach Fama i Confessio oraz w powieci Andreae Chymische Hochzeit (Chemiczne zalubiny) dotkn wanych problemw wspczesnoci. Zdaniem autorw z Wirtembergii, zaegnanie tak religijnego jak i spoecznego i politycznego kryzysu nkajcego spoeczno chrzecijask nastpi mogo jedynie dziki harmonijnemu poczeniu obu wielkich intelektualnych ruchw minionego, XVI stulecia: reformacji i filozofii przyrody. Has o odnowy wpisane zostao w wizj definitywnego zjednoczenia ludzkoci poprzez zjednoczenie wszystkich chrzecijan.
W wietle manifestw, tak szeroko nakre lone cele przywieca miay gronu uczonych zgromadzonych w tajnym, a waciwie niewidzialnym (unsichtbares) kolegium witego Ducha, ktre zaoone zostao jeszcze w redniowieczu przez Christiana Rosenkreutza (urodzonego w 1378 roku). rodki zapewniajce realizacj celw zwizku to przede wszystkim, postp naukowy i wsppraca uczonych rnych krajw. Istotn rol w krzewieniu wiedzy przyznano przyszej encyklopedii, kodyfikujcej ca wiedz ludzk. Interesujce z naszego punktu widzenia, jest to, e polityczne warunki dla generalnej reformacji stworzy mogliby jedynie wadcy owieceni, dobrze rozumiejcy potrzeby i wyzwania epoki, prawdziwi patrioci i chrze cijanie. Krytykujc aktualny stan rzeczy autorzy manifestw wyraali wiar w moliwo naprawy stosunkw europejskich dziki reedukacji monarchw, konkretnie dziki powierzeniu edukacji nastpcw tronu czonkom bractwa Rosenkreutza. Pomys zjednania monarchw dla programu moralnego i intelektualnego odrodzenia Europy sta si filarem programu Rokrzyowcw; w XVIII wieku nawizay do rodowiska wolnomularskie, ktre spopularyzoway idea filozofa na tronie. Niezwykym zadaniom, jakich podjli si czonkowie domniemanego niewidzialnego kolegium Rosenkreutza, odpowiada niecodzienny status tego bractwa, przewiduj cy a stuletni okres ukrytej dziaalnoci, w zwizku z czym bracia zobowi zani zostali do cakowitego wtopienia si w rodowisko, w ktrym przyszo im y. Status nakada na czonkw kolegium obowizek corocznych spotka w gmachu witego Ducha, jak rwnie zapewnienia sobie odpowiedniego sukcesora. Wanym rysem bractwa Christiana Rosenkreutza by jego chrzecijaski charakter; jednoczenie nie brak w manifestach aluzji i bezpo rednich odniesie do pradawnych misteriw, do mdroci Azji i Afryki, a nawet do samego Islamu. Je li wemiemy rwnie pod uwag, i wiedza jak dysponowali Rokrzyowcw, posiada miaa tajemny charakter, i e parali si oni alchemi, kaba a nawet nekromancj, przyzna bdziemy musieli, i chrzecijastwo czonkw niewidzialnego kolegium dalekie byo od ortodoksji. Racjonalistyczny program, ktry zapowiada ideay Owiecenia (postp wiedzy osigany dziki wsppracy uczonych caej Europy, postp moralny dziki wpywowi filozofw na monarchw, wiara w zbawienne skutki edukacji itp.) ukryty zosta pod religijnomistyczn i alchemiczn symbolik. Enuncjacje rzekomego tajnego bractwa uczonych, czytane i komentowane rwnie poza granicami Niemiec, we Francji, Anglii, Holandii, Polsce i Czechach wywo ay szeroki ruch intelektualny, przez wspczesnych nazwany mani Rokrzyowcw. Owa, nieszkodliwa raczej mania spowodowaa, i pierwotny program krgu przyjaci z Tybingi uleg znacznym modyfikacjom: w kierunku cile alchemiczno-hermetycznym oraz w kierunku zwizanym z projektem powoania midzynarodowej akademii nauk. Nurty te, rozwijajce si w XVII wieku na terenie Wysp Brytyjskich, da y praktyczne owoce, inspirujc loe wolnomularskie nowego typu (zoone z przyjtych accepted a wic niecechowych mularzy), a take dziaania twrcw londyskiego The Royal Society, pierwszej brytyjskiej akademii nauk (1660-1662).
Alchemia duchowa i dwa objawienia

Wielkim dokonaniem intelektualnym dwch generacji Rokrzyowcw, dokonaniem ktrego wiadomo miao wielu ich przedstawicieli, byo wyodrbnienie systemu pojciowego nauk hermetycznych (zwaszcza alchemii i witej kabay) od samych tych
nauk. Oderwanie symboliki alchemicznej od sztuki krlewskiej alchemii i stworzenie kategorii alchemii duchowej byo zabiegiem nieprawomocnym z punktu widzenia hermetyzmu, ktrego zasadami byy symultaniczno i komplementarno procesw rozgrywajcych si w duchowej i materialnej sferze bytu. Rezygnacja z fizykalnoalchemicznej czci procesu transmutacji oznacza a kres praktycznej alchemii. Poci gaa za sob rezygnacj z poszukiwa kamienia filozoficznego, tym samym rezygnacj ze wszystkich korzyci (zoto, eliksir niemiertelnoci), jakie obiecywaa alchemia klasyczna. System alchemii duchowej ksztatowa si na co ju wskazywaem na gruncie myli renesansowej, przeksztacajc j wszake i wydobywajc z niej to, co aktualne w zmienionych warunkach historycznych. Zrodziy go potrzeby reformy religijnej, naukowej, a nawet politycznej, zarazem przewiadczenie, e pomidzy teologi chrzecijask i nauk nie istnieje zasadnicza sprzeczno. Podejmowane przez pokolenia Rokrzyowcw prby godzenia religii reformowanych z nowoczesnym przyrodoznawstwem nie oznacza y jednak powrotu do systemw redniowiecznych, ktre sprzecznoci te usuway podporzdkowujc filozofi teologii. Intencj siedemnastowiecznych autorw, zawart jeszcze tylko implicite w manifestach Fama i Confessio, a zwerbalizowan przez innych autorw (m.in. Daniela Mglinga-Schweigharta, Michaela Maiera i Roberta Fludda) by o odnalezienie wsplnego rda tak religii jak i nauki. Pragnli oni stworzy system religijno-filozoficzny, ktry byby zdalny wydoby z mroku i opisa uniwersalne prawa rzdzce obu wiatami: ducha i materii. W przekonaniu Rokrzyowcw oba wiaty przenikay si wzajemnie; duch Boy objawia si w Naturze, tote studiowanie ksig Natury, a wic badania naukowe, stanowio obowizek religijny. Deifikacja Natury bya znamiennym rysem pism wszystkich Rokrzyowcw. Daniel Mgling, autor traktatu Rosa Florescens z 1617 roku, ladem Paracelsusa, a take dziea Jacoba Bhmeego Morgenrte, identyfikujc Natur z Bogiem nazwa wiedz o niej wiedz najwysz Pansofi. Zapewne wanie Mglingowi termin Pansophia zawdzicza swoj popularno w krgu ry i krzya, ugruntowan pniej przez pisma Comeniusa. Ksiga Natury w interpretacji Mglinga to ksi ga ycia (Buch des Lebens), ksiga wiata (Liber Mundi), rdo prawdy objawionej na rwni z Bibli . Myl zawarta w Rosa Florescens jest atwo czytelna; uwypukla ona zaoenia pierwszych manifestw Andreae: istniej dwa objawienia, ktrych tre jest komplementarna. Pierwsze to objawienie Biblii, drugie objawienie Natury; analogicznie istniej dwie ksigi objawione Biblia i Natura. W tym punkcie twrcy systemu pansoficznego natkn li si na zasadnicz trudno tak logicznej, jak i teologicznej natury. Tre objawienia biblijnego nie atwo dawaa si pogodzi z treci objawienia naturalnego z takim trudem odkrywanego przez pokolenia uczonych przyrodoznawcw. Rnice pomidzy nauk i teologiami chrzecijaskimi pogbiay si, wbrew deklarowanej ju przez hermetystw poprzedniego stulecia wierze, i nie zachodzi pomidzy nimi jakakolwiek sprzeczno. Dla ratowania jednoci nauki i religii trzeba byo jawnie powici wszystkie wersje oficjalnej teologii. Prby weryfikacji teologii Kalwina i Lutra podejmowali praktycznie wszyscy przedstawiciele ruchu Rokrzyowcw. Kompromisowe wydawao by si propozycje, jak te prezentowane przez publikujcego w Gdasku Juliusa Sperbera (pseudonim Julianus de Campis), zawajce pojcie przyrodoznawstwa do wiedzy tajemnej, bezpo rednio objawionej Adamowi, a nastpnie przekazywanej z pokolenia na pokolenie i nauczanej
przez Chrystusa wyranie trciy herezj. Najdalej w teologicznym rewizjonizmie postpi angielski lekarz, filozof i alchemik w jednej osobie, Robert Fludd (1574-1637), ktry w licznych aciskich (przez to czytanych w caej Europie) traktatach dowodzi, e prawdziwa wysza wiedza, na ktrej winny si oprze tak religia jak i nauka, to wiedza o istocie kamienia filozoficznego, de secreto lapidis Philosophorum. Z dziea Fludda wynika niedwuznacznie, i z dwu ksig objawionych Biblii i Natury wi ksz warto ma dla czowieka ta druga ksiga Natury! Wniosek, na ktrego sformu owanie nie odway si aden z poprzednikw Fludda, wyp ywa bezporednio z przyjtej przez filozofa koncepcji dwch jzykw, za pomoc ktrych Bg komunikuje si z ludmi: ywego i martwego, z ktrych pierwszy to jzyk symboliczny. Kwesti jzyka i sposobw jego zapisu zajm si w nastpnym paragrafie; w tym miejscu odnotowuj , e fluddowska apologia objawienia w Naturze, odsuwajca w konsekwencji na plan drugi objawienie Biblii, wi e si z krytyk martwego jzyka, ktrym jest jzyk pisany, w tym rwnie jzyk Biblii. Zdaniem Fludda gbsze prawdy i tajemnice Boga mog by komunikowane wycznie ustnie. Tylko Sowo, ktre byo na pocztku (Jan, I, 1) posiada kreatywn moc zapisywania si w cielesnych tablicach serc. Dlatego te prawdy objawione nie zostay zapisane atramentem, lecz zawieraj si w Sowie Boym, to za pozostaje w wiecznoci. Sugerujc, i tekst Biblii winien by odczytywany alegorycznie, jako e znaczenie ma jedynie jej duch (w przeciwiestwie do litery), Fludd koncentruje si na rnorodnych tajemnych znakach zapisanych w ksidze Natury. Rnorodno tych znakw (widzialnych i niewidzialnych) nie pozostaa bez konsekwencji dla struktury nauki. Jej gwnymi dyscyplinami s magia naturalna i matematyczna, kabaa i astrologia, przy czym pierwsze okrelenie magia naturalna moglibymy zastpi tu terminem przyrodoznawstwo .
Jzyk uniwersalny: matematyka

Denie Fludda i innych przedstawicieli o wiecenia Rokrzyowcw do zastpienia ortodoksyjnych teologii chrzecijaskich doktryn alchemii duchowej miao na celu uniwersalny system, ktry obejmowaby wszystkie dziedziny poznania. W praktyce wida to dobrze na przykadzie tekstw Michaela Maiera niemieckiego filozofa i lekarza, przyjaciela Fludda efektem byy eklektyczne (i synkretyczne) summy filozoficznoreligijne, czce tradycj arystotelejsk z platosk, renesansowy animalizm z racjonalizmem itp. Z punktu widzenia historii idei warto tych zabiegw polegaa gwnie na podjciu kwestii jzyka i pojciowego instrumentarium, sucego owym summom. Trudno oprze si wraeniu, i autorzy tacy jak Daniel Mgling, Michael Maier, a szczeglnie Robert Fludd zdawali sobie spraw z tego, e poznanie jzyka stanowi klucz do wszelkiego poznania. Na zagadnienie to nie zwrci dotd uwagi aden historyk, tymczasem ma ono istotne znaczenie dla owiecenia Rokrzyowcw i pniejszego wolnomularstwa spekulatywnego. Poszukiwanie uniwersalnego kodu jako podstawy religijnej i filozoficznej summy, podj te przez Rokrzyowcw, szo w trzech gwnych kierunkach: alchemii duchowej, matematyki i sztuki. By wszake i czwarty kierunek: w okresie angielskiej wojny domowej Samuel Hartlib, wsppracownik Comeniusa i niemieckich Rokrzyowcw, emigrant z Polski w Anglii, podj prb uoenia uniwersalnego jzyka, za pomoc ktrego dwie osoby mwice rnymi jzykami mogy porozumie si ze sob. Usiowania Hartliba, wyprzedzajce o dwiecie kilkadziesit lat powstanie jzyka esperanto, byy w XVII wieku odosobnione, ale te odzwierciedlay ogln tendencj epoki do zbudowania nowego uniwersalnego adu. Pami redniowiecznego uniwersalizmu pozostawaa wci ywa, a
zastpienie aciny jzykami narodowymi, cho niezmiernie poszerzyo krg odbiorcw sowa pisanego, stworzyo nieznane dotd trudnoci w porozumiewaniu si przedstawicieli rnych kultur i narodw, rwnie ludzi wyksztaconych. Najbogatszy plon przynioso odwoanie si do tradycji alchemicznej i jej to gwnie wolnomularstwo spekulatywne zawdzicza bdzie swj symboliczny jzyk. Rwnie spekulacje Rokrzyowcw szczeglnie autora Rosa Florescens, Daniela Mglinga, na temat jednoci matematyki i sztuki nie pozostay bez nastpstw. Nie udao si, co prawda, poczy w praktyce wszystkich trzech dyscyplin alchemii duchowej, matematyki i sztuki ale wskazano jak uczyni to Michael Maier e wsplnym intelektualnym tworzywem alchemii i sztuki (zwaszcza architektury i muzyki) mo e by matematyka. Spekulacje te, metodycznie niepoprawne i raczej intuicyjne, przeciera y przecie drog ku racjonalizmowi Kartezjusza i pogldowi, i istnieje jedno wsplne rdo poznania rozum ludzki i stworzone przeze struktury intelektualne. R okrzyowcy spostrzegli i na swj sposb wykorzystali szczeglnie moliwoci, jakie otwiera przed nimi rozwj algebry. W XVI stuleciu dokona si przeom w rozwoju tej dyscypliny dzi ki matematykom woskim. Dla Rokrzyowcw, z ktrych wielu dobrze obeznanych by o z kabalistycznymi operacjami na tekcie hebrajskim Starego Testamentu, przeksztacenia algebraiczne wydaway si bliskie. Szczeglne znaczenie miay dla nich nie tylko dywagacje nad tak zwan kwadratur koa, podjte przez czoowych matematykw Renesansu, ale tak e zwizane z nimi rozwaania nad waciwociami liczby pi, prowadzone midzy innymi przez Franoisa Vieta (1540-1603). Spekulacje algebraiczne i trygonometryczne, je li nawet bezowocne, otwieray perspektyw na dzisiejszy przedmiot algebry wy szej, ktrym s abstrakcyjne twory, takie jak: grupy, piercienie, struktury, przestrzenie wektorowe. Zainteresowanie matematyk jako symbolicznym metajzykiem, zdolnym opisa wszelkie obiekty materialne i abstrakcyjne (duchowe), wizao si z neoplatosk koncepcj bytu. Matematyczne i pseudomatematyczne twory stanowiy w oczach platonikw symboliczne odbicie wiata bytw doskonaych boskich idei, ktre mog y by przedmiotem nie tylko intelektualnej, lecz take mistycznej kontemplacji. Tej ostatniej, zgodnie z utart ju tradycj, suyy symbole alchemii i innych dyscyplin hermetycznych. W opinii wszak e gwnych przedstawicieli ruchu, ku mistycznemu poznaniu pod a naleao drog matematyki. Jej symboliczny jzyk najlepiej czy to co ziemskie, z tym co niebia skie, materialne z duchowym, skoczone z nieskoczonym.
Proces postpu
Do najwaniejszych kategorii zastosowanych ju w pierwszych manifestach Rokrzyowcw naley, prcz alchemii duchowej, kategoria postpu czy te postpu moliwoci poznawczych czowieka. Interpretacja postpu jako postpu ludzkiej wiedzy znana bya przecie w redniowieczu. Nowatorstwo ujcia Andreae, pniej za Francisa Bacona, ktrego twrczo pod wieloma wzgldami naleaa do nurtu ry i krzya, zasadzao si na tym, e uzalenili oni postp wiedzy od zmian w sferze spoecznej, to znaczy od reformy systemu bada , ksztacenia oraz upowszechniania wiedzy. Inaczej jeszcze traktowali t kategori pisarze tacy jak Michael Maier i Robert Fludd. Ci ostatni utosamili postp z procesem wewntrznego doskonalenia jednostki, z procesem analogicznym do procesu transmutacji metali (przechodzenia form ni szych w wysze) ograniczonym wszake do sfery duchowej. Kontynuatorzy programu Andreae w Anglii rezygnowali zarwno z perspektywy postpu dokonujcego si w szerszej skali spo ecznej, jak i z postpu w sferze materialnej. Rnice pomidzy autorami polegay wic na tym, i u jednych postp wiedzy posiada bardziej naukowy, za u drugich bardziej duchowy
charakter. W kadym wypadku koncepcja wiedzy bliska bya tradycji gnostycznej, z jej wizj czowieka jako upadej istoty wyszej, upadego anioa. Problem rozwoju wiedzy jako jedynego rodka zapewniajcego gatunkowi ludzkiemu powrt do rajskiej szczliwoci stanowi ni przewodni caego pimiennictwa Rokrzyowcw. Koncepcja odrodzenia poprzez wiedz stanowia tu analogi do teologicznej zasady odrodzenia poprzez wiar.
Tajemnica i zwizek tajny

Zgodnie z definicj, myl hermetyczna bazowaa na pojciu tajemnicy. Zadaniem filozofa byo poznanie i zrozumienie ukrytych, czy te tajemnych duchowych si rzdzcych Uniwersum; chocia rezultat wysiku poznawczego suy mia caej ludzkoci, to jako taki nie mg by komunikowany ogowi. Utrzymywany by w tajemnicy przez jednostki, znacznie jeszcze czciej przez mae grupy adeptw co prowadzi o do prawdziwego kultu tajnych stowarzysze. Bez wzgldu na to, czy stowarzyszenie o charakterze tajnym pozostawao jak w przypadku Rokrzyowcw bardziej ide ni rzeczywistoci, czy te istniao realnie jak loe mularzy spekulatywnych tajemnica spe niaa, czy te spenia miaa, szereg funkcji natury tak religijno-filozoficznej, jak spo ecznej i psychologicznej. Jeli idzie o pierwsz z wymienionych funkcji, to zachowanie tajemnicy nakazywa szczeglny, religijny charakter wiedzy o Naturze. Deifikacja Natury, w aciwa hermetyzmowi, prowadzia bezporednio do sakralizacji wszystkich zda i formu odnoszcych si do niej. Posuywszy si terminologi Mircea Eliade mona by okreli nowoytne sdy o Naturze jako hierofanie, a wic noniki witoci, a cao podobnej wiedzy w lad za innymi ju autorami jako odpowiednik gnozy. Konsekwencj byo powszechne wrd hermetystw przekonanie, i tylko osoba zachowujca czysto duchow godna jest dostpi prawdziwej wiedzy, ktra ze wzgldu na swj sakralny charakter stawaa si rodzajem objawienia. Jeli tak, to filozof bardziej mag ni przyrodoznawca winien tre tego objawienia zachowa dla siebie lub sobie rwnych. Kolejn implikacj tego sposobu mylenia bya obawa przed niepodanymi skutkami, jakie pocign musiaoby udostpnienie wiedzy o Uniwersum niepowoanym, profanom. Wiedza posuyaby w takim wypadku siom za tym samym obrciaby si przeciwko ludziom. Chronic samych ludzi przed niekontrolowanymi skutkami wiedzy, tajemnica chronia rwnoczenie gnosis przed profanacj. Podobny sposb mylenia by charakterystyczny dla obu pokole Rokrzyowcw. Przed moliwoci utraty przez uczonych kontroli nad wydartymi Naturze tajemnicami przestrzega Andreae w utworach Turm der Babel, w Turbo i Christianopolis. Nawet Francis Bacon, entuzjasta postpu naukowego i technicznego, wyra a na kartach Nowej Atlantydy swoje wtpliwoci co do niekontrolowanego przez wadz, ywioowego rozwoju nauki. Waciwy, gbszy sens istnienia niewidzialnego kolegium pyn z przewiadczenia o religijnym i wyjtkowym charakterze wiedzy, jak dysponowali czonkowie zwizku; reprodukowana tu ilustracja z Collegium Rhodo-Stauroticum Schweighardta nie pozostawia wtpliwoci co do tego, i nierozwany adept ukarany zostanie w najsurowszy sposb; konsekwencje poniesie rwnie jego otoczenie. Nie mniej wane byy spoeczne i psychologiczne funkcje tajemnicy. Cementowa a ona zwizki pomidzy jej depozytariuszami, a wic nadawaa nawet odlegym przestrzennie i sporadycznym wizom midzyludzkim trway duchowo, jednoczenie za rzeczywisty
charakter. Doroczne spotkania bractwa Christiana Rosenkreutza wspomina Michael Maier w Themis Aurea i Silentium Post Clamores. O fizycznym oddaleniu R okrzyowcw czerpiemy wiedz zarwno z obu manifestw Andreae, jak i z Chymische Hochzeit, z ktrego to utworu dowiadujemy si, i kawalerowie zakonu zotego runa i zotego kamienia spotkali si jeden, jedyny raz w dniu swojej inicjacji do tajnego stowarzyszenia. W apokryficznych relacjach siedemnastowiecznych, opisuj cych brzemienne w skutki dla narratorw spotkania z Rokrzyowcami, adepci pojawiaj si zawsze pojedynczo; nikt nie widzia dwch Rokrzyowcw jednoczenie! Identycznie prezentowani s czonkowie niewidzialnego kolegium na rycinie z traktatu Schweighardta. Tak wic tajemnica wica adeptw tworzya de facto stowarzyszenie; bez niej by oby ono jedynie nieuchwytn sieci przyjacielskich, bd czysto zawodowych kontaktw. Z tego te punktu widzenia przyjacielski krg Andreae prezentuje si jako tajne, a wic zwizane tajemnic, bractwo hermetycznych filozofw. Powysza zasada zachowuje sw prawomocno rwnie w odniesieniu do siedemnastowiecznej manii Rokrzyowcw. Kolegium Christiana Rosenkreutza nie zawizao si ani w XVII, ani tym bardziej jak gosia legenda zaoycielska w XIV w. Powszechna wszake wrd nowoytnych elit wiadomo jego tajnego charakteru i ograniczonego do wybranych sk adu powodowaa, i kady adept filozofii neoplatoskiej i hermetyzmu mg poczu si faktycznym czonkiem niewidzialnego kolegium. Okoliczno ta w znacznym stopniu tumaczy moe to, e tak wielu autorw uznao si Rokrzyowcami i przyznawao do przynalenoci do ich stowarzyszenia. Popularno idei niewidzialnego kolegium odsania kolejn, nieco paradoksaln funkcj tajemnicy. Zapewniajc elitarny charakter stowarzyszenia, przycigaa nowych i licznych kandydatw. Snobizm, ch uczestnictwa w wskim i stawiajcym wysokie wymagania swym czonkom zwizku zapewniay wysok frekwencj kademu istniejcemu realnie, czy te tylko symbolicznie przedsiwziciu. Mechanizm ten z ca wyrazistoci ujawni si mia w nastpnym, osiemnastym stuleciu, kiedy to dziesi tki tysicy ludzi, z takich czy innych wzgldw aspirujcych do wysokich pozycji spoecznych, zapragny wstpi do l wolnomularskich. Tajemnica speniaa inne jeszcze wane zadania natury tak spoecznej, jak i psychologicznej. Jeli dany zwizek zaistnia formalnie i faktycznie, tajemnica stanowi moga powany instrument wychowawczy; konieczno jej zachowania dyscyplinowaa i cementowaa zwizek. Jednoczenie wzmacniaa gbi przeycia witoci, bez wzgldu na to, czy dane hierofanie posiaday charakter religijny par excellence, czy byy tylko zsakralizowanymi przednaukowymi sdami o Naturze. Wymienione funkcje tajemnicy, przejawiajce si ju w efemerycznych pnorenesansowych akademiach, ugruntowane w teorii i praktyce ruchu Rokrzyowcw, pene i doskonae rozwinicie znalazy dopiero w spekulatywnym wolnomularstwie XVII i XVIII wieku. Wielorakie zastosowania tajemnicy przechowywanej przez adeptw wizay si bezporednio z symbolizmem jzyka objawiajcego boskie tajemnice, rwnoczenie jednak skrywajcego je przed oczyma profanw. Manifestowa si on na gruncie hermetyzmu w formie hieroglifw i emblematw. Nie inaczej rzecz przedstawiaa si w przypadku siedemnastowiecznych R okrzyowcw. Szczeglnie twrczo Michaela Maiera bogata bya nie tylko w symbole, lecz tak e prezentowaa charakterystyczny dla tradycji ezoterycznej punkt widzenia na genez , histori i rol symbolicznego opisu wiata. Typowo pogldw niemieckiego alchemika nie wyklucza
przy tym faktu, i wykazywa on sam wielk inwencj w dziedzinie kreowania i interpretowania symboli, e jego prace tchny poetyckiego ducha w manifesty i enuncjacje Rokrzyowcw. W acuchu ezoterycznej tradycji, czcej egipskich kapanw, poprzez pitagorejczykw, z bractwem Christiana Rosenkreutza naczeln zasad pozostawao milczenie; adepci prawdziwego kultu zobowizywali si do trwajcego przez pi lat milczenia. W takim kontekcie tajemnica ujawnia nie tylko swj sens religijny, lecz tak e spoeczny. Wsplnota duchowa ludzi, ktrzy przeszli zwycisko przez prb milczenia, musiaa by szczeglnie silna. Jak wynika z wywodu Maiera, milczenie jako praktyczna forma tajemnicy czy si bezporednio z symbolicznym, wzgldnie alegorycznym jzykiem religii Egipcjan. Prawda skrywa si pod limi hieroglifw przed oczyma niepowoanych; ci ktrzy potrafi zrozumie jej sens milcz.
Tajemnica a postp wiedzy

W programie Rokrzyowcw zasady tajemnicy i postpu czyy si na tyle cile, e najwikszy intelektualny adwersarz tego programu, Francuz Marin Mersenne (1588-1648) uzna za konieczne zaprotestowa przeciwko uroszczeniom alchemikw tworzcych akademi nauk na bazie tajemnic i sekretw. W poj ciu Mersennea, ktry by zwolennikiem i propagatorem idei wsppracy intelektualnej, wiedza przekazywalna, intersubiektywna, a zatem zawsze moliwa do wykorzystania i podlegaj ca doskonaleniu, znacznie przewyszaa wszelkie formy samotnej refleksji. Spr z R okrzyowcami, podjty przez francuskiego filozofa, pyn rwnie z odmiennej interpretacji pojcia tajemnicy, ktre w adnym wypadku nie oznaczao zamykania si uczonych na potrzeby spoeczne. Takiemu rozumieniu tajemnicy przeczy chocia by apel, skierowany do uczonych, w ktrym autor Fama i Confessio postulowa opracowanie uniwersalnej encyklopedii, ktra s uy miaa edukacji przyszych pokole. Wydaje si, e istoty problemu zwizanego z ide niewidzialnego kolegium dotkn znacznie pniej Leibniz, kiedy w 1671 roku nakre li projekt poprawienia i udoskonalenia wydanej w 1630 roku w Herborn Encyklopedii Johanna Heinricha Alsteda. Leibniz, pe en entuzjazmu dla baconowskich projektw odnowy pansoficznego uniwersalizmu Comeniusa, podda krytyce postaw Kartezjusza, jego zarozumiae denie do solipsyzmu. Samotnoci Kartezjusza niemiecki filozof przeciwstawi uniwersaln rzeczpospolit umysw. Jeli mamy wierzy temu pisa w Discours touchant la mthode co opowiada w Rozprawie o metodzie, Descartes czyta do niewiele i spdza raczej czas na podrach i wojnach. Jeden czowiek dodawa niewiele znaczy w porwnaniu ze zwizkiem wielu ludzi, dlatego rzeczywisty postp ma rdo w przeszoci nauki, w dokonaniach wielu uczonych; rwnie tych, ktrzy mylili si i bdzili. Zdaniem Leibniza, dzieo Kartezjusza zrodzio si bardziej z jego geniuszu ni z jego metody; postawa francuskiego myliciela zasuguje na nagan, podobnie jak postpowanie wyznawcw kartezjanizmu, ktrzy studiuj dziea mistrza, zamiast ksigi przyrody. Rokrzyowcy rwnie nawoywali do studiowania (pobonego!) ksig Natury, marzyli o powoaniu midzynarodowej akademii nauk, ale te naleeli rwnoczenie do tych, ktrzy w opinii Leibniza gardzili innymi, jakby samodzielnie mogli dokona czego wielkiego. Dla Leibniza podmiotem poznania bya caa ludzko, dla Rokrzyowcw zamknita, dziaajca w ukryciu grupa uczonych. Zamiast trzyma si za rce i prowadzi nawzajem, aby nasza droga staa si pewniejsza, biegamy zdani na ask przypadku pisa Leibniz a
10
myl ta mogaby odnosi si do programu Andreae, ktry nakazywa niewidzialnym braciom rozproszy si po caym wiecie, wtopi w tum i nasuchiwa, co dzieje si wrd zwykych miertelnikw. Trzeba, rzecz jasna, zastanowi si nad tym, skd pyno gbokie przekonanie Rokrzyowcw o niedojrzaoci ludzi do tego, aby trzyma si za rce i prowadzi nawzajem ku poznaniu; take przekonanie o tym, e misja szerzenia wiedzy przypada w udziale jedynie wybranym. Wspomnielimy wczeniej, i zachowanie tajemnicy nakazywa religijny charakter wiedzy o Naturze, e charakterystyczna dla tradycji hermetycznej deifikacja Natury prowadzia do sakralizacji teorii przyrodoznawczych. Na gruncie tej interpretacji uczony wywyszony zosta do rangi prawdziwego kapana wiedzy, depozytariusza witych tajemnic. Jako dobry kapan i sumienny nauczyciel wykorzystywa powierzon mu wiedz dla dobra ludu; suy rad i uzdrawia chorych, owieca monych tego wiata. Wspierajc potrzebujcych i kierujc nieowieconymi, nie pozwala im tym samym wyrosn z intelektualnego dzieci stwa, stan na wasnych nogach choby za cen bdu i niepowodzenia. Pod tym wzgldem owiecenie Rokrzyowcw dzielia caa epoka od Owiecenia takiego, jakim widzia je Emmanuel Kant jako zerwania z niezawinion niedojrzaoci, na ktr skazaa ludzko religia. Wydaje si rwnie, i przywizanie formacji Rokrzyowcw do ezoterycznej koncepcji wiedzy i poznania miao swe rdo w gbokim pesymizmie co do aktualnego stanu spraw ziemskich. Program Andreae i jego sukcesorw wyrasta z krytyki stosunkw religijnych i politycznych, z poczucia, i zarwno teologia jak i nauka przeywaj gboki kryzys. Byoby niekonsekwencj, aby przy podobnej ocenie rzeczywistoci zawierzy umiejtnociom i dobrej woli ludzi. Naleao raczej wbrew woli samego chorego zaaplikowa mu skuteczn terapi. Istnieje naszym zdaniem pewna analogia midzy programem Rokrzyowcw, nakadajcym specjalne obowizki na uczonych, zarazem lekcewacych spoeczestwo a programem owieconego absolutyzmu. Ten drugi, z jego dewiz wszystko dla ludu, nic dziki ludowi, upowszechni wizj monarchy jako pierwszego s ugi pastwa, sugi, zarazem surowego nauczyciela, ktry narzuca uczniom korzystne dla nich zasady. Ekskluzywizm niewidzialnego bractwa Christiana Rosenkreutza korespondowa z ekskluzywizmem pozycji z boej aski monarchw; logiczn konsekwencj tego stanu rzeczy okaza si pomys Andreae, aby Rokrzyowcy starali si wywrze wpyw na panujcych. Stajc u boku wadcw, kierujc nauk i wychowaniem ich nastpcw Rokrzyowcy, chcc nie chcc, wywyszali si ponad spoeczestwo, przyczyniajc si rwnoczenie do wywyszenia wadcw. Tajemnica Rokrzyowcw posiadaa wic spoeczny i polityczny wymiar. Jako taka miaa swe rdo w przekonaniu o intelektualnej i moralnej niedojrzaoci spoeczestwa; pogld powyszy wspieraa wiara w to, e tylko wybitna, wiata jednostka wyposaona w odpowiedni zakres wadzy zdolna jest zapewni spoeczestwu pokj, sprawiedliwo i dobrobyt. W paternalistycznie rzdzonym pastwie zdobycze nauki i techniki znajdowa yby si raczej w gestii panujcych ni samych uczonych i wynalazcw; dystrybucja dbr duchowych, z wiedz na czele, posiadaaby niedemokratyczny charakter. Program Rokrzyowcw odsania w tym momencie realistycznie zakrelone ramy spoeczne i historyczne. Konstatacja Bacona i Leibniza, i postp naukowy i techniczny jest dzieem caej ludzkoci bya niewtpliwie odkrywcza i trafna, ale obydwaj udzili si co do moliwoci powierzenia
11
kierownictwa nauk samym uczonym. Technokratyczne koncepcje my licieli XVII stulecia znacznie wyprzedzay swj czas, jako e w pnofeudalnym spoeczestwie nie zrodziy si poza szczytami hierarchii wadzy siy zdolne przej kierownictwo nauk, finansowa badania i czerpa z nich korzyci. Najblisze postulowanemu modelowi byo spoeczestwo angielskie. Royal Society krlewskim pozostawao bardziej z nazwy; autonomia zrzeszonych w nim uczonych moga by znaczna. Powstaa w 1666 roku pod bezporedni opiek Colberta francuska Akademia Nauk nie mog a si poszczyci podobn suwerennoci. Program bada tej placwki suy w pierwszym rzdzie militarnym i administracyjnym potrzebom absolutnego pastwa. Przy wszystkich rnicach pomidzy akademi angielsk i francusk, obie suyy spoecznym elitom: pierwsza dziercej wadz w Anglii plutokracji ziemian, bankierw i kupcw z City of London, druga kacie krlewskich urzdnikw zainteresowanych modernizacj militarnej i cywilnej machiny pastwowej. Spoeczny mecenat w przypadku pierwszej akademii by ograniczony, w przypadku drugiej nie istnia w ogle. Obie zbli one byy do modelu niewidzialnego kolegium z jego tajemnicami i reglamentacj wiedzy. Nietrudno zauway, i podobna koncepcja wica bractwo uczonych z interesami i potrzebami nowoytnego pastwa staa w cakowitej sprzecznoci z wyoon wczeniej ide tajnego stowarzyszenia usytuowanego poza prawem i ustrojem takiego pa stwa. Wykluczajce si opcje tkwiy potencjalnie w utopii Rokrzyowcw; bieg wypadkw zadecydowa mia, i obie znalazy praktyczne zastosowanie. Idea niewidzialnego kolegium zaowocowaa na rwni w formie akademii nauk i spekulatywnych l wolnomularskich. Nie byo te spraw przypadku, i ojczyzn obu okazaa si Wielka Brytania; w spoecznie, ekonomicznie, politycznie i religijnie zr nicowanym rodowisku Anglii, Szkocji, Walii i Irlandii znalaz o si do duchowej przestrzeni dla wszystkich moliwych rozwiza.
Kult przyjani
Pustelnie hermetycznych filozofw, tajne stowarzyszenia i akademie p czkujce w pierwszej dekadzie XVII wieku, zwaszcza za prawdziwe i wyimaginowane bractwa Rokrzyowcw, rodziy si jako instytucje dobrowolne i woluntarystyczne. Ich celem byo nie tylko poszukiwanie sposobu powszechnego zbawienia. Rwnie wany okaza si cel mniej moe odlegy, przecie atwiejszy do osignicia: stworzenie nowej wizi spoecznej. Zrnicowane pod wzgldem wiatopogldowym rodowiska czyo marzenie, aby zastpi dotychczasowe, najeone konfliktami stosunki midzyludzkie form gwarantujc pokj spoeczny, zapewniajc jednostce poczucie bezpieczestwa i umoliwiajc jej samorealizacj. Epoka Rokrzyowcw nie przyniosa konkretnego programu spoecznego, a problemy stosunkw midzy ludmi staraa si rozwiza na gruncie cile etycznym. Uderza jednak rnica pomidzy programem Rokrzyowcw a klasycznym pimiennictwem religijnych dysydentw poprzedniego stulecia. Nauka ko ciow i sekt protestanckich rysowaa wizj powszechnego pokoju spoecznego, ktry mona byo osign dziki powrotowi do rnie interpretowanych zasad ewangelicznych. Pod tym wzgl dem nie byo zasadniczej sprzecznoci pomidzy naukami wielkich reformatorw wiary. Starali si oni udowodni, i nieszczcia, jakie spady na chrzecijan, stanowi zasuon kar za sprzeniewierzenie si zasadom i wartociom goszonym przez Chrystusa i Apostow. W programie Rokrzyowcw dokonao si tymczasem znamienne przesuni cie akcentw z paszczyzny religijnej na wieck, z teologii ku nauce z jednej, za etyce z drugiej strony.
12
Mona w tym miejscu postawi tez, i centraln wartoci towarzyskoci Rokrzyowcw pozostawaa przyja. Pojcie przyjani jest dzi wielce niejednoznaczne; zawiera w sobie tak rozmaite konotacje, jak na przykad: przyja midzy narodami, przyja midzy czowiekiem i zwierzciem czy przyja erotyczna. Na gruncie tradycji neoplato skiej bo tu wanie rozwino si i upowszechnio interesujce nas pojcie przyja przybraa form cile okrelonych, zarazem bardzo intensywnych zwizkw. Przyja naleaa do intymnych, wszake cakowicie nieseksualnych relacji pomidzy przedstawicielami tej samej lub rnej pci. Postulat epoki nowo ytnej, aby cile wyrni przyja spord innych, zawierajcych erotyczne podteksty zwizkw, by oczywicie nierealny; wszake opinia wczesna w peni akceptowaa moliwo podobnego rozrnienia. Zgodnie z ni, admiracja nie tylko duchowego, lecz take fizycznego pikna moga by czci przyjani, z tym jednak, e zwizek nie mg mie fizycznego charakteru w adnym innym sensie. Dlatego dopuszczalne byo, aby zamna kobieta pozostawaa w zwizku przyjani z innym mczyzn. Rozrnienie pomidzy przyjani i mioci stanowio spadek po filozofii Antyku, za znaczenie przydane przyjani i wyniesienie jej wrcz do rangi sztuki miao rdo najprawdopodobniej w wywodzcej si od Plotyna tradycji interpretowania sztuki jako objawienia tego, co boskie. Uroda wiata postrzegana bya przez Plotyna jako bezporednie obiawienie rozumnego adu, ktry jest rdzeniem wiata. Wszystko, co pomaga duszy wznie si wzwy ze wiata rzeczy dostpnych zmysom ku wiatu uchwytnemu dla intelektu, stanowio rodzaj sztuki. Echo podobnych pogldw odnajdziemy u rnych pisarzy siedemnastowiecznych. Nie tracc z oczu zasadniczej rnicy pomidzy przyjani a mioci podkrelanej przez staroytnych nadawali oni pojciu przyjani silnie chrzecijaski charakter. Friendship is the nearest love and the nearest society of which the persons are capable pisa Jeremy Taylor, autor dyskursu na temat przyja ni, opublikowanego w Anglii w 1657 roku. W jego opinii przyja stanowia najdoskonalsze ucielenienie agapy, braterskiej i mistycznej biesiady chrzecijan; uniwersalnym ekwiwalentem przyjani byaby caritas, chrzecijaska mio bliniego. Christoph Besold, nauczyciel i przyjaciel Johanna Valentina Andreae, czowiek, ktrego wiedza i osobowo wywary decydujcy wpyw na autora Fama i Confessio, nadawa przyjani sankcj religijn. Uwaa, e mie Bogu ycie winno by nacechowane deniem do wsplnego rozmysu i wzajemnej braterskiej pomocy. Z kolei Andreae w pomiertnym wspomnieniu o przyjacielu, Tobiasie Hessie nie zawaha si napisa, i jego mio znaczya wicej ni mio kobiety. W istocie, swojej onie Andreae powici niewiele miejsca w licznych szkicach autobiograficznych i wspomnieniach; jego umys i serce bez reszty zaprz tyway zwizki przyjani z uczonymi, teologami, politykami i artystami. W podobnym jak tybi czyk duchu wypowiada si autor szkocki, Sir George Mackenzie. Stawiajc przyja wyej od prnej mioci, Mackenzie przeprowadzi rwnoczenie paralel pomidzy kultem przyjani a now, instytucjonaln form wizi spoecznej. Zmienna, zazwyczaj nierozumna mio nie stwarza podstawy dla solidnych i dugotrwaych zwizkw jakie cechuj przyja, Tak wic preferencje udzielane przyjani oznaczay w epoce Andreae, Taylora i Mackenziego deprecjacj tych wszystkich zwizkw midzyludzkich, ktrym brakowao racjonalnych podstaw. atwo zauway, i
13
dystans siedemnastowiecznych autorw wobec uczucia dotyczy mg nie tylko erotycznej sfery stosunkw midzyludzkich, lecz take, a moe nawet przede wszystkim sfery religijnej. Istnieje zwizek pomidzy upowszechnieniem kultu przyjani a faktem zaamania si wielkich ambicji epoki Renesansu i Reformacji, zaniechania tych d e do wiedzy i objawienia, ktre prowadziy raczej do nowych konfliktw ni do zbawienia. Heroiczne czyny podejmowane przez jednostk w imi wiary lub w subie mioci ustpiy deniu do psychicznej satysfakcji, jak zapewniay przyjacielskie wizy i instytucje spoeczne na nich oparte. Tajne stowarzyszenia XVII stulecia ukazuj nam tu podwjne oblicze: woluntarystycznych instytucji, dziaajcych obok, lub wbrew oficjalnym instytucjom pastwa i kociow i jako takie burzcych dotychczasowy ad spoeczny, rwnoczenie jednak organizacji integrujcych i odbudowujcych w ad na nowej zasadzie. Blisze wejrzenie w biografie gwnych przedstawicieli owiecenia Rokrzyowcw ukazuje w konstruktywny charakter zwizkw przyjani, zwizkw tworzcych wraz z zasad tajemnicy faktyczn struktur wszystkich niewidzialnych kolegiw, domw i wity. Zasada przyjani jako faktycznego spoiwa tajnego stowarzyszenia, ktre czyo ludzi rnych kondycji spoecznych, przywiecaa pniejszym prbom podejmowanym na gruncie brytyjskim. Jako zasada programowa i przedmiot refleksji rozwini ta zostaa dopiero przez wolnomularstwo spekulatywne. Podjcie problematyki przyjani, rozumianej jako czynnik stabilizujcy i cementujcy stosunki midzyludzkie, zawdziczaa brytyjska masoneria takim wybitnym przedstawicielom ruchu Rokrzyowcw, jak Szkot Robert Moray i Anglik Elias Ashmole. Okoliczno sprzyjajc stanowi tu bez wtpienia fakt, i praktyczne koleestwo, solidaryzm zawodowy to cnoty praktykowane przez bractwa muratorw, w ktrych sztucznie podtrzymywane struktury ju w pierwszej poowie XVII w. przeniknli brytyjscy Rokrzyowcy. Sir Robert Moray nalea do osb nie tylko jak niemieccy R okrzyowcy kultywujcych wizy przyjani, lecz take traktujcych przyja jako centraln kategori etyczn, zarazem intelektualn podstaw metafizycznej alchemii. W opinii Moraya nauk czy raczej sztuk przyjani symbolizowa pentagram. Picioramienn gwiazd, ktr czsto posugiwa si w korespondencji zamiast swojego nazwiska, a tak e wykorzystywa jako ekslibris, Moray poczy z greckim sowem agapa. Jak wynika z listw szkockiego Rokrzyowca, owo poczenie pentagramu z agap stanowio wynalazek autora; znaczenie obu symboli jest komplementarne: ranga przyja ni podniesiona zostaje dziki wpisaniu jej w tradycj mistycznego braterstwa chrze cijan. Symbole te Moray umie ci na ufundowanym przez siebie nagrobku panny Margaret Blagg, damy, z ktr czya go wieloletnia platoniczna przyja. Jeli w rodowisku brytyjskim przyja rzeczywicie stanowia rodzaj sztuki, ktrej cakowicie si oddawano, to Moray by jej arcymistrzem. Takim te zapisa si w pamici potomnych. Znamiennym rysem epoki i rodowiska Moraya jest okoliczno, i posiadajc wiele szczegowych informacji na temat jego ycia, przyjacielskich zwizkw, ktrym hodowa, nie wiemy prawie niczego o jego wyznaniu. W czasie swojej kariery wojskowej Sir Robert suy katolickiemu krlowi Francji, episkopalnym krlom brytyjskim, Karolowi I i Karolowi II, wreszcie szkockim prezbiterianom, a tak podzielona lojalno pyna nie tylko z zasad profesjonalnego onierza, kondotiera kolejnych brytyjskich i europejskich
14
wojen. Jak stwierdza biograf wolnomularskiej dziaalnoci tego oficera-filozofa, David Stevenson, ju w okresie angielskiej wojny domowej Moray uciek w prywatn religi silnie przeniknit duchem stoicyzmu. Szkocki Rokrzyowiec by szczliwy odnalazszy w cynicznym Karolu II wadc obojtnego na sprawy religii. Taka postawa monarchy pozwolia Morayowi, i wielu innym szkockim i angielskim poddanym Stuartw, porzuci instytucjonaln religi na rzecz nieoficjalnych lub prywatnych zwi zkw, takich jak loe wolnomularskie i Royal Society, w ktrych praktykowa mogli uniwersalny, ponadkonfesyjny i ponadstanowy idea przyjani. Przykad Roberta Moraya wskazuje, i kult przyjani otrzyma silny impuls ze strony zmieniajcego si w dobie wojny domowej stosunku Brytyjczykw do kwestii wiary. Zmczenie i rozczarowanie religijnym fundamentalizmem, sprzeciw wobec wojen wynikych z doktrynerstwa i fanatyzmu w sprawach wiary wszystko to zaowocowa o poszukiwaniem nowej interpretacji religii.
Symbolika zwizku: ra i krzy

Alchemiczna symbolika posuya Rokrzyowcom do prezentacji moralno-religijnych i naukowych celw zwizku, do ukazania jego inicjacyjnego charakteru i wielostopniowej struktury. Na plan pierwszy wysuwaj si tu symbole ry i krzya traktowane cznie oraz gmach siedziba niewidzialnego kolegium. Pierwsze zwizane byy z osob legendarnego zaoyciela bractwa, Christiana Rosenkreutza, drugi wskazywa cel, do ktrego dy mieli Rokrzyowcy. Symbole ry i krzya, rozpatrywane oddzielnie posiaday bogat tre religijn, gwnie maryjn (ra) i chrystologiczn (krzy). Dla Rzymian ra bya symbolem mioci i urody, bogactwa ale i przemijania. W Historii naturalis Pliniusz Starszy pisa:
Kwiaty i zapachy natura zrodzia na krtki okres; powinno to by przestrog dla ludzi, e to, co przepiknie kwitnie [jak ra], szybko te widnie.
Podwjne symboliczne znaczenie zyskaa w staroytnoci dzika ra, ze wzgldu na ksztat i morfologi. Pierwsze z nich stanowi przeciwie stwo wspomnianej symboliki przemijania. Wedug Arystotelesa pi patkw kwiatu, otaczajcego koncentrycznie jego podstaw, wyobraa cykliczno zdarze kosmicznych, wieczny ruch, zarazem struktur Uniwersum, ktry skada si mia z piciu elementw. Drugie znaczenie odnosi si do moliwoci wyprowadzenia z budowy kwiatu figury geometrycznej zwanej pentagramem (gwiazdy picioramiennej) symbolu i pieczci spraw tajemnych, zapewne take niewidzialnoci. Dlatego, kiedy re pojawiay si zawieszone u stropu, oznaczao to, e prowadzone sub rosa rozmowy powinny by zachowane w tajemnicy. Umieszczenie rzebionej ry na sufitach staroniemieckich sal ratuszowych winiarni, a nawet konfesjona w, jeszcze dugo zachowao t dawn wymow. Inne figury, ktre mona byo uzyska w wyniku obserwacji poziomego rzutu kwiatu r y, na przykad okrg, siedmiokt, omiokt, posiaday w tradycji niechrzecijaskiej bogate znaczenia. Okrg czony by z mandal, siedmiokt z siedmioma kierunkami przestrzeni, siedmioma planetami, siedmioma stopniami wtajemniczenia lub alchemicznego procesu doskonalenia. W tym znaczeniu siedmiopatkowa ra pojawia si jako emblemat DCCXXIII w Ars Symbolica Hieronima Boscha, oraz w Summum Bonum Roberta Fludda. Z kolei kwiat
15
ry o omiu patkach oznacza, rwnie w tradycji chrzecijaskiej, regeneracj, odrodzenie i zmartwychwstanie. W dzieach literatury redniowiecza, jak w Roman de la rose Jeana de Meung, czy w Raju Dantego (gdzie poeta ukazuje rzesz zbawionych w postaci jasnej ranej korony), a zwaszcza w malarstwie (krzak r y, ogrd rany), symbol ry uleg dalszemu wzbogaceniu i pogbieniu. Madonna ukazana na tle ranej altany lub ranego ywopotu stanowi bdzie wany motyw sztuki woskiej, pniej za niemieckiej (Stefan Lochner, ok. 1440, Martin Schongauer, ok. 1473). W czasach Drera i w twrczo ci tego artysty pojawi si motyw Madonny spoczywajcej na ranej awce porodku ogrodu zamieszkaego przez zwierzta. Jestemy tu blisko kolejnego motywu malarskiego, zarazem nowego znaczenia symbolu ry ogrodw rajskich. W pitnastowiecznym malarstwie niemieckim odnajdujemy przedstawienie Madonny czytaj cej lub bawicej si z Dziecitkiem, strzeonej przez witych i aniow w zamknitej przestrzeni ranego ogrodu, Hortus conclusus. Ra jako symbol niepokalanego pocz cia, ywopot rany jako symbol rajskiego ogrodu, stanowi cznik pomidzy ikonografi chrzecijask i ikonografi chrzecijaskiej alchemii jak na przykad w zotym koniku (ok. 1400), francuskiej proweniencji obrazie w kociele Wniebowstpienia w Alt-Oetting. W tradycji alchemicznej symbol r y zyskuje kolejne znaczenia, nie tylko dziki mistycznej reinterpretacji symboliki chrze cijaskiej, lecz take poprzez rozszerzenie jego zakresu o elementy greckiej mitologii, tradycji gnostycznej, ydowskiej kabay itp. Ra czy si z mistycznym centrum duszy, z sercem, z wiar, z ogrodem Erosa; jest rwnie emblematem bogini Wenus. Zota ra alchemikw to symbol doskonaoci i spenienia, podczas gdy ra niebieska symbolizuje brak, niemono, niespenienie. Swoj wymow maj rwnie relacje midzy czerwon i bia r, podobnie jak zwizki pomidzy bia (albedo) a czerwon (rubedo) faz procesu transmutacji. Zakres znaczeniowy przesuwa si wyranie ku penej, doskonaej i spenionej mioci, ktra na gruncie klasycznej alchemii posiada na rwni duchowy i fizyczny charakter. Dzi ki temu, jak rwnie poprzez prastar funkcj symbolu tajemnicy, ra urasta do rangi fundamentalnego symbolu alchemii. Kwiat ten obrazuje tajemn regu czy te metod alchemii, jak jest jedno przeciwiestw (coincidentia oppositorum) metod przedstawian zazwyczaj jako alchemiczne zalubiny. W pismach Rokrzyowcw przedstawienie ry peni wielorakie funkcje. Ra wystpuje w roli symbolu symboli, zarazem alchemicznej piecz ci tajemnicy; towarzyszy postaci Christiana Rosenkreutza w czasie jego inicjacji do zakonu z otego runa i zotego kamienia i w wdrwce do Christianopolis. W poczeniu z krzyem, w Chymische Hochzeit przedstawianym jako czerwony krzy, nabiera nowych znacze, z ktrych cz wykracza poza obszar alchemii. W alchemii krzy jest symbolem wiata, w aciskim brzmieniu rokrzy rosea-crux upodabnia do terminu rosacrux (rosa krzy)., ktry oznacza bdzie zy nieba rodek uwalniajcy z materii duchowe, alchemiczne zoto. Gra sw, czsto spotykana w tekstach hermetycznych, odzwierciedla sposb my lenia poprzez analogie. Paul Arnold w swojej Histoire des Rose-Croix zwrci uwag na paralele wystpujce pomidzy epizodem rycerzy czerwonego krzya w Krlowej fenu (1596), eposie Edmunda Spensera (ok. 1552-1599) a wtkiem rycerzy zotego runa i zotego kamienia w Chymische Hochzeit Johanna Valentina Andreaego. Dwie zgo a rne fikcje literackie, w ktrych wtek zakonu rycerskiego spenia funkcj alegorii, mogy jednak mie wsplne
16
rdo inspiracji. Znajdowao si ono w Anglii i wizao z powoanym w 1350 r. Zakonem Podwizki, elitarnym wieckim zakonem posugujcym si znakami ry i czerwonym krzyem z tarczy w. Jerzego. W przypadku powie ci Andreaego interpretacja ta wydaje si bardzo prawdopodobna, zwaywszy trwajce wiele lat zainteresowanie pisarza histori angielskiego zakonu rycerskiego. Interpretacj, ktra wizaa symbole zwizku Rosenkreutza ze znakami zakonw rycerskich, zaprezentowa po raz pierwszy Michael Maier w Themis Aurea z 1617 r. W opinii niemieckiego alchemika znakiem podwjnego krzya posugiwali si czonkowie zakonw maltaskiego i zakonu zotego runa; krzy witego Jerzego suy z kolei rycerzom podwizki. Maier zauway rwnie, i znak rycerzy zotego runa posiada nie tylko religijne, lecz take alegoryczne i (al)chemiczne znaczenie. Trzy wskazane wyej warstwy znaczeniowe symboli ry i krzya: religijn, alchemiczn i zwizan z zakonem rycerskim, przyporzdkowa moemy trzem obszarom aktywno ci tajnego zwizku, przy czym ostatni, spoeczny, miaby rzecz jasna ograniczony, elitarny charakter.
Symbolika zwizku: niewidzialny gmach i jego budowniczy

Rwnie gbokie korzenie jak nazwa zwizku posiadaa symbolika gmachu siedziby niewidzialnego kolegium. Jego opis zaprezentowany w Fama i Confessio rozbudowany zosta w dzieku Schweigharta (Mglinga), Speculum Sophicum Rhodostauroticum. W wietle fabuy pierwszego manifestu Rokrzyowcw czonkowie bractwa rezydowa mieli w kamiennym gmachu, kolegium w. Ducha. Sto dwadziecia lat po mierci zaoyciela bractwa jeden z jego czonkw, ktry by dobrym budowniczym, podczas niezbdnych napraw budynku odkry niewidoczne dotd drzwi. Drzwi, ktre zaopatrzono w acisk inskrypcj post CXX annos patebo, otwarte zostay dopiero nastpnego dnia, jako e odkryto je w wigili rocznicy mierci Rosenkreutza. Prowadziy do obszernej, sklepionej krypty w ksztacie siedmiokta, porodku ktrej znajdoway si okrgy otarz i grobowiec uczonego. Grobowiec silnie owietlony, chocia soce nigdy tam nie docierao pokryty by kolejnymi inskrypcjami. Pierwsza z nich gosia: A.C.R.C. Hoc universi compendium vivus mihi sepulchrum feci. Jesus mihi omnia ; inne za brzmiay, jak nastpuje: Nequaquam vacuum, Legis jugum, Libertas Evangelii oraz Dei Gloria intacta. Nastpnego dnia czonkowie bractwa odkryli nienaruszone zwoki Christiana Rosenkreutza; w rku zmarego spoczywa pergamin ze zot liter T (tau). Zgodnie z sugesti zaprezentowan w pierwszej inskrypcji Hoc universi compendium vivus mihi sepulchrum feci) bracia podzielili przestrze krypty na trzy cz ci sklepienie, ciany, posadzk z ktrych kada oznacza miaa okrelon cz lub aspekt Uniwersum, symbolizujc zarazem siy przeciwne zu utrzymujcemu ludzko w niewoli. I tak posadzka przeciwstawiona zostaa wadzy i przemocy panujcych, ciany ignorancji i ciemnocie, sklepienie fanatyzmowi i nienawi ci. Kady z bokw siedmiokta bracia zaopatrzyli w drzwi prowadzce do szaf, w ktrych pomiecili ksigozbir oraz najrniejsze przyrzdy i przedmioty symboliczne. Dokadna analiza przytoczonej tu fikcji literackiej nie jest ani potrzebna, ani mo liwa. Niektre jej elementy zinterpretowane zosta y przez samego autora; aciskie inskrypcje wyjaniaj zarwno znaczenie architektury grobowca jak i religijno-filozoficzne pryncypia,
17
ktrymi kieruje si tajny zwizek. Czytelnik atwo te moe si zorientowa, e kolegium Rosenkreutza przyjo zasad stopniowego wtajemniczenia swych czonkw: dopiero sto dwadziecia lat po mierci zaoyciela bracia odkryli waciwy plan, czyli cel istnienia kolegium, a take jego ideowe fundamenty. Rwnie penetracja odkrytych pomieszcze odbywaa si stopniowo, etapami: tajne drzwi do podziemi otworzono dopiero po up ywie doby, grobowiec Christiana Rosenkreutza otworzono po up ywie nastpnej. Uwag historyka wolnomularstwa, poszukujcego ideowych korzeni ruchu, zwraca okoliczno , e program Rokrzyowcw prezentowany jest za porednictwem alegorii gmachu; oczywiste jest wic, i odkrywc jego tajemnych fundamentw (tj. krypty grobowej Rosenkreutza) mg by jedynie dobry budowniczy (ein guter Baumeister). Dobry budowniczy legitymowa si musia solidn wiedz matematyczn, szczeglnie w dziedzinie geometrii. Jego umiejtnoci pozwoliy braciom lepiej zrozumie boski plan Universum (ukryty w architekturze krypty) plan oparty o zasady geometrii. Dostpna jedynie dla wtajemniczonych, zbudowana na planie siedmiok ta krypta, ktra kryje grobowiec Rosenkreutza, bibliotek i pracownie braci, tworzy syrnboliczn przestrze odzwierciedlenie Makrokosmosu. Przyporzdkowano mu rne sfery Mikrokosmosu ycia politycznego i religijnego nie wyczajc. W tradycji judeo-chrzecijaskiej ju samej liczbie siedem przypisano wiele znacze: stworzenia wiata w siedem dni, siedem sfer niebieskich i siedem planet, siedem tonw gamy, dalej za siedem sakramentw, siedem grzechw gwnych, siedem pieczci Apokalipsy, siedem listw wysanych do siedmiu Kociow, ktrymi kieruje siedem aniow, siedem wzgrz, rogw smoka, panien itd. W Starym i Nowym Testamencie sidemka zajmuje pozycj dominujc, jest liczb wit. Liczba siedem oznacza ziemskie ycie czowieka, ktry skada si z ciaa, symbolizowanego przez liczb cztery (cztery elementy i pory ycia) oraz duszy, ktrej odpowiada liczba trzy (symbol boskoci i Trjcy). W liczbie siedem mie ci si rwnie cay czas wiata; dopiero po jego wypenieniu si nastanie dzie smy dzie Sdu. Jeli opis zawarty na kartach Fama uzna moemy za obraz zasad i wewntrznej struktury bractwa, to wzmiankowana ju ilustracja z frontispisu dzieka Schweigharta-Mglinga Speculum Sophicum Rhodostauroticum, prezentujca niewidzialne kolegium Rokrzyowcw stanowi alegori celu bractwa. Autor porzdkuje tu i komentuje w zasadzie tylko te elementy programu, ktre pojawi y si w pierwszych manifestach tybiskich. Uwypukla znaczenie wezwania Sub umbra alarum tuarum Jehova, ktrym Andreae zamkn pierwsz cz Fama. Kolegium bractwa umieszczone zostao dosownie w cieniu skrzyde Jehowy; jako budowla wzniesiona z poj waciwych dla tradycji hermetycznej jest jednak czym innym ni biblijna witynia Salomona. Interpretujc nie dosownie lecz jako symbol okoliczno , e gmach kolegium posiada skrzyda i porusza si na koach, dojdziemy do konkluzji, i latajce Collegium Fraternitatis R.C. jest marzeniem, utopijnym planem identycznie jak Dom Salomona z Christianopolis Andreae. O alegorycznym znaczeniu gmachu przekonuje nas ostatecznie komentarz autora Speculum. Mowa jest o gmachu widzialnym, przecie zakrytym dla oczu ludzkich, penym rzeczy boskich i naturalnych. To efekt syntezy teorii i praktyki, intelektualny i materialny idea; taki gmach nie jest mieszkaniem czonkw bractwa lecz celem ich pracy i ich modlitw. Niewidzialne kolegium Rosenkreutza przeistacza si tu z tajnego bractwa uczonych w kamie filozoficzny, staje si summ i summy tej materializacj. Zastanawia moe i to, e wrd alegorycznych postaci, symboli i inskrypcji, umieszczono rwnie do dzierc miecz. Pytanie, czy w miecz sprawiedliwo ci mia
18
jaki zwizek z politycznymi planami rodowisk protestanckich w Rzeszy, pozostanie bez jednoznacznej odpowiedzi. Symbolika gmachu jako celu, do ktrego dy zwizek Rokrzyowcw, Stwrcy ale i czowieka jako architekta, znalaza rozwinicie w Summum Bonum Roberta Fludda. W najwaniejszej z naszego punktu widzenia pracy brytyjskiego filozofa architektoniczne motywy zreinterpretowane zostay w duchu chrzecijaskim z jednej i alchemicznym z drugiej strony. Jak wynika z tekstu traktatu, prawdziwa wiedza, czy te prawdziwe poznanie posiada charakter ezoteryczny. Istota poznania sprowadza si do rozrnienia materialnej i duchowej strony bytu, rozrnienia midzy hominem carnalem i hominem spiritualem Czowiekiem cielesnym i Czowiekiem duchowym. Chrystus naucza, e jego Koci zbudowany bdzie na skale; w tym miejscu autor obja nia, i mowa jest o duchowej skale (de petra spirituale), ktrej czstkami bd ludzie jako ywe kamienie (lapides vivi). Obowizek kadego chrzecijanina stanowi denie do przeistoczenia si z martwego w ywy, duchowy kamie, z homine carnale w hominem spiritualem. W ten sposb powstanie prawdziwie katolicki Koci, witynia ludzkoci (nazywana te dalej wityni mdroci), ktrej ywym fundamentem i kamieniem w gielnym bdzie Chrystus (Christum ergo petram spiritualem et vivam nobis inhabtare). Podejmujc trud przemiany w ywe kamienie ludzko wyjdzie ze stanu grzechu spowodowanego upadkiem Adama do stanu niewinnoci i doskonaoci, ze stanu pospolitych metali do doskonaoci czystego zota, mistycznego kamienia filozofw. Istotnie znaczenie ma okoliczno, e w procesie duchowej alchemii Fludda prawdziwy chrzecijanin, czyli brat (adept) wystpuje w podwjnej roli: ywego kamienia i mularza, ktry wmurowuje si sam w wityni ludzkoci. Dochodzimy wic do symboli muratora, czyli architekta stawiajcego duchow wityni ludzkoci. Johann Gottlieb Buhle wskazujc na Summum Bonum, jako gwne jego zdaniem rdo wolnomularskich poj i symboli, zauway e gdyby zaoyciele pierwszych l wybrali alegori rolnika czy ogrodnika, miast wolnomularza mieliby my wolnego ogrodnika rzecz jasna w sensie alegorycznym. W istocie, Biblia oraz teksty hermetyczne inspirowa mogy powstanie postaci wolnego ogrodnika lub wolnego siewcy. Wydaje si jednak, e alegoryczna posta architekta znacznie lepiej czya si z symbolik Rokrzyowcw na czele z ich gmachem, siedzib niewidzialnego kolegium. Angielski filozof pierwszy opisa w symboliczny gmach jako zbudowany z kamieni kamieni ywych i duchowych. Rwnoczenie podkrelmy po raz wtry pozbawi w fundamentalny dla Rokrzyowcw symbol jego aktualnej treci zwizanej z nauk i polityk. Jeli uznamy twrczo Roberta Fludda za wan z punktu widzenia ewolucji idei reformacji caego szerokiego wiata, stwierdzi bdziemy musieli, e moment ten oznacza rozejcie si dwch gwnych celw: naukowego (i do pewnego stopnia politycznego) oraz etyczno-religijnego. Robert Fludd wybra alchemi i teologi jako waciwy przedmiot aktywnoci ezoterycznego bractwa, poniewa przejcie czowieka od martwego do ywego kamienia moliwe jest tylko dziki mistycznej, tajemnej alchemii.
Erudycja jako typ poznania

Pomimo caej mistycznej otoczki, manifesty Johanna Valentina Andreaego, pamflety jego zwolennikw i przeciwnikw byy dzieami erudytw, utworami adresowanymi do
19
wyksztaconej publicznoci w caej Europie. Rwnie aktualny polityczny podtekst pimiennictwa Rokrzyowcw, zawarte w nim akcenty religijno-polemiczne, nie neguj faktu jego przynalenoci do szerokiego nurtu w myli XVII w. Jego przedstawiciele postawili sobie za cel z jednej strony obiektywne badanie faktw, z drugiej za integracj wiedzy, stworzenie nowego systemu ksztacenia. Narodziny epoki Erudycji, epoki w ktrej pisarstwo erudytw, pozostaj cych dotd w cieniu twrczoci humanistw i teologw, zdominowao zainteresowania uczonej Europy, przypady na przeom midzy Odrodzeniem i Barokiem, a wi c okres ok. 1590-1610 r. Owiecenie Rokrzyowcw z jego deniem do sformuowania pewnej i niezawodnej metody poznania, do stworzenia uniwersalnego systemu wiedzy i mi dzynarodowej organizacji uczonych, uzna moemy za wczesn faz epoki Erudycji. Cech tej fazy bya pewna ambiwalencja celw stawianych sobie przez europejsk spoeczno uczonych. Swoj wiarygodno straciy w ich oczach dotychczasowe, wewntrznie spjne przecie nie przystajce do rezultatw obserwacji wizje wiata proponowane przez oficjalne teologie chrzecijaskie. W ich miejsce proponowali ca ociowe systemy wiedzy, w rodzaju Novum Organum Bacona i Pansophia Comeniusa. Rwnoczenie jednak przekonanie; e rda i fakty powinny mwi same za siebie, rosncy sceptycyzm badawczy poczony z pogbieniem naukowej specjalizacji (i tym samym powstaniem nowych dyscyplin naukowych), nakazyway zachowanie dystansu wobec wszelkich prb tworzenia nowych uniwersalnych systemw. Std czsta wrd uczonych-erudytw ucieczka w mikrografi (w przypadku historykw), czy wyszukiwanie tego co wyjtkowe, szczeglnie (jeli idzie o przedstawicieli nauk przyrodniczych). Podobn ambiwalencj postaw epistemologicznych odnajdziemy w twrczo ci niemieckich i angielskich Rokrzyowcw. Wskazywalimy ju, e poczwszy od manifestw Fama i Confessio myl przewodni ich wystpie by postulat ponownego zharmonizowania nauki i teologii oraz systematyzacja wiedzy ludzkiej w formie encyklopedii dzi ki midzynarodowej wsppracy uczonych. W tym miejscu zwr my uwag na tendencj przeciwn. Prby nowej integracji wiedzy podejmowali R okrzyowcy i ich zwolennicy w oparciu o rozmaite i nieprzystajce wzajemnie dziedziny filozoficzne i naukowe. Dla jednych dziedzin tak moga by filozofia hermetyczna lub nieortodoksyjna wersja teologii (Studion, Johann Valentin Andreae, Robert Fludd, John Webster), dla drugich matematyka w poczeniu z architektur (Daniel Mgling, Michael Maier, Samuel Hartlib, John Pell, William Petty), mechanika (John Wilkins), medycyna (Thomas Wharton), pedagogika (Comenius), czy nawet historiografia na rwni z alchemi duchow (Elias Ashmole). Dostrzeone przez siebie sprzecznoci w dziedzinie metody poznania, ktre dzieliy poszczeglne dyscypliny, starali si przezwyciy gwnie za pomoc eklektycznej formuy alchemii duchowej. Ambitne prby, widocznie zwaszcza w pismach Mginga i Maiera, wykorzystania matematyki jako metajzyka nauki toroway drog ku metodzie Newtona, ale z braku solidniejszych podstaw teoretycznych skazyway ich autorw na teologiczne i pseudoteologiczne spekulacje. Z punktu widzenia wizi grupowej erudycja Rokrzyowcw suya jako rodek krystalizacji dumy narodowej (Andreae i Ashmole), by a te narzdziem samookrelenia si przedstawicieli rnych wyzna i profesji. Miay na ni wpyw take zmiany w zachowaniach czytelniczych: upowszechnienie si typu odbiorcy sigajcego po liczne i rnorodne lektury ale te podejmujcego lektury jednorazowo i czytajcego raczej
20
powierzchownie. Demokratyzacja czytelnictwa, powstanie szerszej publiczno ci chonnej kulturalnie i aktywnej spoecznie, uksztatoway w konsekwencji jak stwierdza J. Kozowski idea wiedzy atwo dostpnej i zrozumiaej, takiej ktra pomagaaby uoy sprawy ziemskie zgodnie z postulatami rozumu. Przepa midzy uczonymi a nieuczonymi zmniejszya si, zarwno wskutek porzucenia aciny jako jzyka uczonego, jak i awansu kulturalnego mieszczastwa; asortyment ksigarstwa rozszerzy si o gatunki przeznaczone dla szerszej publicznoci, jak eseje, publicystyk, literatur pikn, poradniki. Faktyczna demokratyzacja wiedzy i czytelnictwa sta y w oczywistej sprzecznoci z uroszczeniami Rokrzyowcw do rozwijania wiedzy tajemnej, wiedzy zastrze onej dla wybranych. Prowadzio to do paradoksalnych sytuacji, widocznych zw aszcza w nastpnym, XVIII stuleciu: ksigarnie i ksigozbiory pene byy drukw o hermetycznej tematyce, opatrzonych klauzul tajemnicy. W wieku Owiecenia los taki spotka wydawnictwa przeznaczone dla wolnomularzy; kady zakupi mg ksiki powicone tajnym rytuaom i witym symbolom. Rzekome tajemnice masonerii stay si tajemnicami Poliszynela . Trudno wrcz wyobrazi sobie wczesnych adeptw sztuki krlewskiej skadajcych uroczyste i sankcjonowane rytualn zemst przysigi, zgodnie z ktrymi nie wolno byo im wyjawi tajemnic, o ktrych mona byo przeczyta broszur w ksigarni za rogiem budynku loowego. Pimiennictwo Rokrzyowcw niemal w caoci miecio si w opisanych powyej tendencjach XVII stulecia. Stanowio przejaw narodzin europejskiej respublicae litteriae intelektualnej wsplnoty widocznej rwnie wtedy, kiedy jej czonkowie rnili si midzy sob nawet w kwestiach fundamentalnych. Fakt, e wrogie obozy polityczne i wyznaniowe prowadziy publicystyczn polemik, dowodzi, i militarne lub policyjne rozstrzygni cia (vide wojna trzydziestoletnia i polowanie na Rokrzyowcw we Francji) nie mogy zapewni rzdu dusz. Na plan pierwszy wysun a si propaganda jako najskuteczniejsze narzdzie polityki i religii. Ostatni aspekt owiecenia Rokrzyowcw uszed uwadze badaczom zagadnienia. Tymczasem wydaje si on wany z punktu widzenia genezy masonerii spekulatywnej. Powszechno i dostpno goszonych za porednictwem druku programw zapowiadaa powszechno zasad nowoczesnego wolnomularstwa. Znajomo ideologii Rokrzyowcw wrd umysowych elit XVII w, torowaa drog recepcji mniej przecie zoonego i bardziej spjnego wewntrznie programu angielskiej masonerii nowego typu. Klucz do popularnoci tej ostatniej tkwi wic w egalitarnych tendencjach umysowoci Wielkiego Wieku.
Stowarzyszenie Soca w Znaku Barana

Pimiennictwo Michaela Maiera i Roberta Fludda tworzy o pomost midzy pierwotn, niemieck faz planw ruchu Rokrzyowcw, faz zamknit upadkiem politycznych planw w Czechach w 162o r., a nowym okresem w historii ruchu, otwartym podj tymi w Anglii w 1641 r. staraniami protestanckich emigrantw z Polski i Szkocji, Hartliba, Duryego i Comeniusa o powoanie zwizku uczonych. Wybuch wojny domowej w 1642 r. i wyjazd z Anglii Comeniusa i Duryego pomiesza te plany, ale jak si przekonamy nie zniweczy. W wystpieniach z lat 1616-1617 Maier i Fludd bronili na co wskazywali my idei niewidzialnego kolegium przed atakami przeciwnikw, jednak e inaczej ni niemieccy
21
prekursorzy interpretowali cel i zasady dzia ania zwizku uczonych. W ich ujciu idea Rokrzyowcw nabraa ezoterycznego charakteru, a na plan pierwszy programu wysunita zostaa alchemiczna reforma chrzecijastwa. Hermetyczne pryncypia zawayy na wyborze pomidzy koncepcj oficjalnej organizacji uczonych i ide tajnego, mistycznoalchemicznego stowarzyszenia na korzy tej drugiej. Czy Maier, Fludd i ich zwolennicy podjli konkretne dziaania na rzecz swojego programu, nie wiemy. Z zachowanego materiau rdowego moemy wszake wnioskowa, e jeszcze w pierwszej poowie XVII w. koncepcja alchemii duchowej upowszechnia si w brytyjskich krgach intelektualnych jako formua atrakcyjna dla przedstawicieli rnych wyzna chrzecijaskich. Wrd autorw podejmujcych kwestie alchemii duchowej i organizacji czcych jej wyznawcw spotykamy przedstawiciela umiarkowanego kalwinizmu, ortodoksyjnego anglikanina i wreszcie w poowie stulecia radykalnego purytanina. Wsplnym celem reprezentantw trzech rnych, skdind skconych ze sob kierunkw protestanckich, bya duchowa regeneracja, ktr obiecywaa swym adeptom religijna alchemia. Tak jak niemieckim luteranom, tak i brytyjskim anglikanom i kalwinom alchemia dostarczy a filozoficznych i religijnych poj i instrumentw, umoliwiajcych indywidualn, metaforyczn interpretacj Biblii, zwaszcza Starego Testamentu. Anonimowy tekst angielski z pierwszej poowy XVII w., ktry porwnuje zasady odnowy duchowej przyjte w kalwinizmie z ide transmutacji alchemicznej, dowodzi, e gbsze struktury obydwu systemw by y przynajmniej w niektrych materiach zblione. Regeneracja duchowa stanowia cel powoania w pierwszej po owie XVII w. hermetycznego bractwa wystpujcego pod nazw Society of the Sun in Aries (Stowarzyszenie Soca w Znaku Barana). Organizacja, o ktrej faktycznej dzia alnoci nie posiadamy adnych informacji, miaa by zaoona przez trzech filozofw hermetycznych, ktrzy po trzydziestu latach medytacji i mi osiernej pomocy blinim postanowili przekaza przyszym pokoleniom swoj wielk tajemnic Sztuki i Natury. Podobnie jak w przypadku niewidzialnego kolegium Christiana Rosenkreutza, mamy tu do czynienia z legend zaoycielsk zwizku. Jej przesanie jest atwo czytelne: wiedza czonkw stowarzyszenia posiada piecz religijnej tajemnicy i dlatego nie mona wej w jej posiadanie zwykymi sposobami na przyk ad drog edukacji uniwersyteckiej lub cechowej. Na czele Stowarzyszenia Soca stan miao szeciu jego najstarszych czonkw (and not more at one time), nazywanych ojcami (Fathers). Zbiera si mieli raz w roku na Wielkim Zgromadzeniu (the Grand Assembly), w chwili, gdy Soce wchodzi w znak Barana w celu przybrania Synw (to adopt Sons). Tak wic hierarchiczna struktura bractwa powizana zostaa w naturalny sposb z cyklem kosmicznym (wej cie Soca w znak Barana oznacza pocztek astrologicznego roku, zarazem astronomicznej wiosny; znak Barana odpowiada pierwotnej, zielonej fazie istnienia materii). Baran jako ,;Baranek Bo y, ktry gadzi grzechy wiata (Jan, I; 29), to zarazem jeden z najwa niejszych symboli chrzecijaskich, znak eucharystycznego Chrystusa, przedmiot wizji witego Jana Ewangelisty. Szczegowe przepisy okrelay tryb owej duchowej adopcji; istotne znaczenie ma dla nas okoliczno, i Synowie obierani s spord grupy czonkw nazywanych Nowicjuszami (Probationers). Synowie zobowizani zostali do powanych studiw Biblii, mieli by wprowadzeni w sekretn tradycj stowarzyszenia za wyjtkiem Wielkich Arkanw, zastrzeonych dla najwyszego stopnia wtajemniczenia. Wtajemniczenia odbywa si winny wycznie drog ustn. Piecz tajemnicy, ustne przekazywanie Arkanw (pismo mog oby dosta si w
22
niepowoane rce!) wi statuty Society of the Sun in Aries z tradycj alchemiczn. Rwnie fakt, e podstaw studiw stanowi ksigi Biblii, a nie wspczesne teksty teologiczne, sugeruje niedogmatyczn duchowo adeptw, duchowo odporn na wyznaniowe konflikty epoki. Dwie spord nakazanych lektur Biblii pierwszy rozdzia Genesis oraz 33 rozdzia Deuteronomium, wersy 13, 14, 15 i 16 zas uguj na nasz uwag ze wzgldu na ich znaczenie na gruncie alchemii. Pierwsza stanowi a tekst szczeglnie czsto alegorycznie interpretowany przez hermetystw; podobnie, je li idzie o Deuteronomium czyli Ksig Powtrzonego Prawa oraz Ksig Mdroci. Jzef, Salomon, take Mojesz to postaci bliskie renesansowym i siedemnastowiecznym alchemikom. Wszystkie naleay w ich oczach do krgu wtajemniczonych, depozytariuszy wiedzy objawionej, wszake zastrzeonej dla wybranych. Z pomoc hermetycznych i neoplatoskich idei, take modlitwy i medytacji, czonkowie Society of the Sun in Aries dyli do duchowego owiecenia. Trudno cakowicie wykluczy, e nie podejmowali oni prac w dziedzinie praktycznej, jednak e alchemia stanowia w ich oczach przede wszystkim metafor duchowej odnowy, metafor procesu przechodzenia od ciemnego centrum Ziemi (from the dark Centre of Earth ) ku wiatu ucielenionemu w Socu (to created Light, the body of the Sun ). Pojawia si bliska analogia pomidzy tym procesem a przedstawionym w Summum Bonum Roberta Fludda procesem przeistaczania si czowieka z martwego w ywy, duchowy kamie. Oba przedstawienia bazuj na alchemicznej koncepcji transmutacji, cho operuj odmienn symbolik. Symbole i pojcia zastosowane przez Fludda zachoway chrzecijaski charakter (ale zyskay nowe, nieortodoksyjne znaczenia), za te wykorzystane przez adeptw Society of the Sun odwouj si do synkretycznego panteizmu, a w jego ramach do poj cile alchemicznych, takich jak wntrze Ziemi (interior terrae). Filozoficzno-religijny program angielskiego bractwa hermetystw posiada rwnie praktyczny, spoeczny aspekt. Jak wynika ze statutu, wszyscy cz onkowie zwizku winni nazywa si wzajemnie brami (brothers), za o przynalenoci do poszczeglnych stopni i o stanowiskach decydowa maj wybory wikszoci gosw. Podobnych zasad nie postulowa aden z autorw z krgu ry i krzya. rdo tej wewntrzorganizacyjnej demokracji posiada niewtpliwie religijny charakter. W powizaniu jednak z innymi zasadami Stowarzyszenia S oca, ktre to nazwa moemy demokratycznymi sensu stricto, przyjmuje jednoznacznie spoeczny charakter:
When any of the Father dye, his successor at the next grand Assembly shall be chosen by priority Lots from out of the number of sons then present. In any case any of the Fathers be minded to travel beyond Sea his substitute shall be solemnly chosen by them from among the sons before he depart [...]
Obir Ojcw, a take jak wynika z innego fragmentu statutu rwnie adopcji Synw odbywaj si drog gosowania wikszoci (by priority Lots). Zwraca uwag przepis dotyczcy wyboru Substytutu, w wypadku zamorskiej podr y Ojca oraz sukcesji tego pierwszego po mierci czonka bractwa. Porwnanie statutu Stowarzyszenia Soca z opisami zasad kolegium Rokrzyowcw wykazuje, i w przeciwiestwie do niego, angielskie bractwo powstao (lub miao powsta) w konkretnym rodowisku i w oparciu o rzeczywiste rozwizania organizacyjno-prawne. Na rzecz tej hipotezy przemawiaj charakterystyczna szczegy ordynacji wyborczej Society of the Sun, wrd nich problem quorum, niezbdnego dla wanoci uchwa Wielkiego Zgromadzenia:
23
There shall no new order be vallid or Adoption made unless 4 of Fathers be present and have with them also the deputational Tessera (of them, and him that is absent); but if the Tessera come not by the day then the Power is wholly in the present appearing fathers. Osoba, ktra nie zetkna si z praktyk instytucji o demokratycznych zasadach, nie wprowadzaaby najprawdopodobniej podobnego zapisu. Rwnocze nie uwaga, jak autor (autorzy) statutu powici moliwej absencji czonkw zwizku, absencji spowodowanej zamorskimi podrami, skaniaaby do wniosku, i regulamin Society of the Sun in Aries powsta w rodowisku jednej z protestanckich gmin wyznaniowych. Protestanckich spoecznoci, ktrym nieobce byy zasady demokracji, a ktre emigroway do amerykaskich kolonii, byo rzecz jasna zbyt wiele, aby my w tym miejscu mogli pokusi si o jednoznaczne wskazanie jednej z nich.
Elias Ashmole
Nie wiemy, kiedy i czy opisane poprzednio bractwo hermetystw podj o praktyczn dziaalno. Istnieje jednak poszlaka tego, e w poowie stulecia utworzyo si w Anglii stowarzyszenie o podobnej lub nawet identycznej strukturze organizacyjnej i tym samym, co Society of the Sun, celu. Nie moemy przy tym wykluczy, e chodzi o jedno i to samo tajne bractwo. Z notatnika Eliasa Ashmolea (1617-1692), wybitnego angielskiego alchemika, filozofia hermetycznego i historyka, wynika, e 3 kwietnia 1651 r. (o godz. 12:30 po po udniu) zosta inicjowany przez Wiliama Backhousea Esq (1593-1662). Inicjacja wedug rytu znanego nam z Society of the Sun zrobia na adoptowanym wielkie wraenie, ktremu da wyraz w mistyczno-alchemicznym poemacie dedykowanym Backhouseowi. Wrd wielu alchemicznych i religijnych symboli w poemacie pojawia si fundamentalna dla Society of the Sun in Aries symbolika przejcia z ciemnoci ku wiatu (Night Misteries shine cleere as Day ), symbolika wica alchemiczny kamie filozofw (golden Lyon) ze wiatem idcym ze Wschodu (that placd the golden Lyon in the East). Wyraona w poemacie nadzieja narratora na osigniecie najwyszego wtajemniczenia spenia si dwa lata pniej, 13 maja 1653 r., kiedy to:
My father Backhouse lying sick in Fleetstreet over against St. Dunstans Church, and not knowng whether he should live or dye, about eleven a clock, told me in Silables the true matter of the Philosophers Stone: which be bequeathed to me as a Legacy.
Zauway mona, e sposb przekazywania Wielkiego Arkanu ustnie (w formie sylabizowanej ta metoda upowszechnia si w osiemnastowiecznym wolnomularstwie) i na ou mierci odpowiada w peni zasadzie przyjtej przez Society of the Sun, za wyjtkiem wszake okolicznoci, i ani przy inicjacji Ashmolea, ani przy jego konfirmacji nie byli obecni inni Ojcowie. Okoliczno ci te umoliwiaj postawienie hipotezy trudnej wszake do zweryfikowania, e to William Backhouse by autorem statutu tajnego bractwa, a Ashmole pierwszym i by moe jedynym adeptem hermetycznego filozofa. W okresie pomidzy swoj inicjacj a otrzymaniem ostatecznego wtajemniczenia Elias Ashmole opublikowa Theatrum Chemicum Britannicum, liczcy pocztkowo ponad 400 stron zbir angielskiej poezji i prozy alchemicznej. Wiele miejsca Ashmole po wici w nim roli, jak odegra Michael Maier w upowszechnianiu angielskiej alchemii na gruncie 24
niemieckim (jak wiemy, to raczej Maier wnis wiele do angielskiej hermetyki), za w nastpnym paragrafie Theatrum zacytowa fragment manifestu Fama, opisujcy uzdrowienie hrabiego Norfolku przez jednego z cz onkw bractwa Christiana Rosenkreutza. Zwizki Ashmolea z ide Rokrzyowcw nie ograniczyy si zreszt do przedmiotu alchemii i magicznej medycyny. W 1655 r. angielski hermetysta rozpocz zbieranie materiau do pracy, ktrej powici nastpnie kilkanacie lat: historii, przepisom i ceremoniom rycerskiego Zakonu Podwizki. Dzieo zatytuowane The Institution, Laurs and Ceremonies of the most Noble Order of the Garder , dedykowane Karolowi II, ukazao si ostatecznie w 1672 r. i stanowio milowy kamie w historii brytyjskiej i europejskiej mediewistyki. Podzielajc fascynacj Johanna Valentina Andreaego redniowiecznym zakonem rycerskim, Ashmole przypisywa kawalerom podwizki wan rol w powszechnej odnowie duchowej tak w przeszoci, jak i wspczenie. W apologii zakonu pobrzmiewaj nuty znane z manifestw R okrzyowcw: haso dziejowej misji, jak wypeni winien elitarny zwizek, zasada odrbnoci i tajemnicy jako warunek powodzenia tej misji, wreszcie inicjacyjny charakter rycerskiego zwizku.
Przeom poowy XVII w. Angielska i szkocka ga Rokrzyowcw

Inicjacja Ashmolea, opublikowanie przeze Theatrum Chemicum i podjcie bada nad zakonem kawalerw podwizki przypady na okres nawrotu zainteresowania filozofi hermetyczn w Anglii. Bezporednim impulsem mg by fakt ukoczenia w 1640 r. przez Johna Everarda (1575-1650?) prac nad angielskim przekadem i komentarzami do fundamentalnego rda hermetyzmu, tekstu Tabula Smaragdina. Everard by radykalnym purytaninem, czonkiem tajnej sekty religijnej Family of Love, ktra jeszcze w drugiej dekadzie stulecia miaa powizania z niemieckimi zwolennikami programu Andreaego. Przekad Evararda dowodzi, e rwnie ten autor interpretowa alchemi jako system religijny i mistyczny, wczajc si tym samym w szeroki nurt programu odnowy duchowej za porednictwem sztuki krlewskiej. W 1652 r. miao miejsce inne wane dla ruchu Rokrzyowcw wydarzenie. Szkot z pochodzenia, Thomas Vaughan (ur. 1622), brat poety lirycznego Henry Vaughana, opublikowa angielskie przekady tekstw Fama i Confessio, wykorzystujc tumaczenia istniejce ju wczeniej (od ok. 1630) w rkopisach. Thomas by autorem szeregu kompilatorskich prac o tematyce religijno-alchemicznej, ktre czyy wtki neoplatoskie z kabalistycznymi, paracelsiaskimi i typowymi dla Rokrzyowcw (alchemia duchowa i program intelektualnej i religijnej odnowy wiata chrzecijaskiego). W twrczoci tej, publikowanej pod pseudonimem Eugenius Philalethes zwracaj uwag problemy aktualne krytyka religijnej nietolerancji doby dyktatury purytanw. W traktacie zatytu owanym Euphrates, or the Water of the East (1655) Vaughan podj ide dobrze znan myli angielskiej od czasw Lylyego i Spensera, wszak e nabierajc aktualnoci w dobie przeladowa religijnych; rdem chrzecijastwa jest tylko i wycznie objawienie pierwotne. Tre tego objawienia stanowi tajemnic i nie jest znana ani teologom protestanckim, ani tym bardziej katolickim. Lata pidziesite przyniosy szeregi publikacji, ktrych autorzy pozostawali w kr gu mitu Christiana Rosenkreutza. Odnotowa trzeba zwaszcza angielskojzyczn edycj Themis Aurea Michaela Maiera (1656), a take pisma astrologa Johna Heydona (ok. 1629-1667), erudyty i zaartego polemisty, autora A Rosicrucian Theological Dictionary (ok. 1665). Nazwisko Heydona byo gone tak w czasach Cromwella jak i Restauracji ze wzgl du na przypisywan mu przepowiedni, i lord-dyktator Anglii zakoczy ywot na szubienicy.
25
Przepowiednia, ktra na krtko zawioda autora do wizienia, sprawdzia si o tyle, e po przywrceniu w Anglii rzdw monarchicznych, ciao Cromwella zostao wywleczone z grobu i publicznie powieszone. Seri kilkunastu pamfletw i rozpraw powiconych rnym aspektom idei generalnej reformacji i alchemicznej odnowy, otwiera The New Methode of Rosie-Crucian Physick z 1658 r., za zamyka nie opublikowany drukiem, wzmiankowany ju sownik. Rwnie inne pisma Heydona, nie nawizujce bezporednio do idei tajnego bractwa uczonych, zawieraj wiele poj bliskich programowi Rokrzyowcw. Heydon nie wtpi w istnienie niewidzialnego kolegium Rosenkreutza, lecz podobnie jak Maier i Fludd, pniej za Vaughan, podkrela, e sam jest osob zbyt mao znaczc, aby nalee do sawnego zwizku uczonych. Publikacje astrologa wraz z przek adami Fama, Confessio i Themis Aurea stanowiy przez dwa-trzy dziesiciolecia gwne rdo informacji na temat zasad i programw Rokrzyowcw. John Heydon nie tylko odnowi i ugruntowa w wiadomoci epoki ide niewidzialnego kolegium, lecz take powiza j z utopi Bacona z The New Atlantis (Voyage to the Land of the Rosi-Crucian, 1660). Prbom pogodzenia filozofii Bacona z tradycj alchemii duchowej towarzyszyy kontakty midzy uczonymi reprezentujcymi rne szkoy filozoficzne. Ich owocem byy powstajce w latach wojny domowej wsplne grupy baconistw i hermetystw. By moe wanie konflikty i przeladowania sprawiy, e idee tolerancji i dialogu pomidzy reprezentantami rnych wyzna i szk filozoficznych nabray szczeglnej aktualnoci i ywotnoci. Poowa XVII w. przyniosa jeszcze jedno wane i znaczce wystpienie. Purytaski duchowny, John Webster, opublikowa w 1654 r. prac powicon idei reformy nauki i nauczania (Akademiarum Examen, or the Examination of Academies ), w ktrej to stwierdza midzy innymi, e hermetyczna filozofia Rokrzyowcw powinna stanowi przedmiot wykadw uniwersyteckich. Nalea do zwolennikw idei godzenia teologii protestanckiej z nowoczesn filozofi przyrody; interesowa si matematyk oraz pracami Johna Dee i Roberta Fludda. Autorzy ci, zdaniem Webstera, byli najwi kszymi uczonymi swoich czasw. Duchowny zajmowa si rwnie filozofi Paracelsusa i Jacoba Bhmego i by prawdopodobnie pierwszym autorem, ktry odnotowa wewntrzne powinowactwo myli lskiego mistyka i zasad R okrzyowcw. Program tych ostatnich stara si godzi z eksperymentalnym systemem Franciszka Bacona, ignoruj c wszystkie rnice pomidzy obu kierunkami. Wystpienia Webstera raz jeszcze dowodziy, e w przypadku brytyjskich elit intelektualnych istniaa moliwo pogodzenia teologii kalwi skiej (nawet w tak radykalnym wydaniu jak purytanizm) z pojciami alchemii duchowej i religijnym fundamentem manifestw Fama i Confessio. W twrczoci Webstera dalszemu wzmocnieniu uleg koncyliacyjny, zarazem eklektyczny charakter myli Rokrzyowcw. Prba wypracowania systemu wicego dokonania Bacona, fluddystw oraz pryncypia teologii kalwiskiej wywoaa sprzeciw w rodowisku akademickim. Jeden z inicjatorw pniejszego Royal Society, Seth Ward pisa , e nie ma na wiecie dwu bardziej rnicych si do siebie drg, jak przyjte przez L. Varulama [tj. Bacona] i Fludda, poniewa pierwszy opiera si na eksperymencie, drugi za na mistyczno-idealistycznej argumentacji. Ward, ktry reprezentowa radykalne skrzydo baconistw, nie by w swych pogldach odosobniony, ale jego niechci do filozofii hermetycznej, niechci obejmujcej rwnie spekulacje matematyczne i pseudomatematyczne nie podzielali wszyscy zwolennicy Bacona.
26
Przeciwnie, jeli przeledzimy losy idei powoania w Anglii akademii nauk, to okae si, e przez cae dwudziestolecie politycznych konfliktw i zamtu (1640-1660) idea ta miaa zagorzaych zwolennikw wanie wrd Rokrzyowcw tak pierwszej jak i drugiej generacji, wzgldnie wrd osb pozostajcych w bliskich z Rokrzyowcami zwizkach. Tym wanie grupom przypada nie tylko zasuga podjcia pierwszych praktycznych dziaa na rzecz akademii, lecz take ostateczny sukces, jakim byo powoanie w Londynie w 1660 r. The Royal Society of London for Improving Natural Knowledge Towarzystwa Krlewskiego.
Prehistoria Royal Society

Pierwsze ogniwo w dugiej prehistorii Towarzystwa Krlewskiego tworzyli protestanccy przybysze z Prus Polskich, Czech oraz ze Szkocji, wspomniani ju Samuel Hartlib, Jan Amos Komensky i John Dury. Hartliba i Duryego czyy dugoletnie wizy przyjani, zadzierzgnite jeszcze w Elblgu, gdzie to Hartlib pozyska wygnaca ze Szkocji dla swych idealistycznych planw zjednoczenia kociow i naukowo-moralnej reformy ludzko ci. Dury pozostawa w bliskich zwizkach z przebywajc na wygnaniu w Hadze Elbiet Stuart, wdow po Fryderyku V, elektorze Palatynatu i zimowym krlu Czech. Wraz z Sir Thomasem Roem, byym posem krla Szwecji, Gustawa Adolfa i doradc Elbiety, Dury dziaa na rzecz powrotu nastpcy Fryderyka V na tron palatynacki. cznikiem pomidzy par elblskich przyjaci a Comeniusem by Palatynatczyk Theodore Haak, ktry od 1640 r. zabiega o sprowadzenie czeskiego uczonego z Polski do Anglii. Programy i pomysy uczonych, w rny sposb zwizanych z osob Samuela Hartliba, zawisy przecie w prni wskutek wybuchu wojny domowej w Anglii w 1642 r. Na prawie pwiecze rozwiay si marzenia Hartliba, Comeniusa i Haaka o prawdziwej republice, jak miaa zosta Anglia pod wsprzdami krla i parlamentu. Po raz drugi ju w historii Rokrzyowcw wielkie plany niszczya wojna. Kolejna przegrana bitwa entuzjastw idei niewidzialnego kolegium nie oznaczaa przecie cakowitej klski. Dyktatura Cromwella i dominacja purytanw w yciu politycznym i intelektualnym nakazywa y ostrono w dziaaniu; ale nie uniemoliwiay sprzecznej z kalwisk ortodoksj aktywnoci naukowej. W 1645 r. powstao w Londynie koo uczonych, zainteresowanych badaniami w dziedzinie nauk przyrodniczych i medycyny, do ktrego nale eli midzy innymi John Wilkins i Theodore Haak. W 1648 r. uformowaa si inna grupa, tym razem w Wadham College w Oxfordzie, ktr czya z pierwsz osoba Wilkinsa. Wrd czonkw koa oksfordzkiego spotykamy Williama Pettyego i Roberta Boylea, wybitnego architekta i matematyka Christophera Wrena (1632-1723) i wreszcie Eliasa Asmolea. Grup t, przez Boylea nazwan niewidzialnym kolegium ze wzgldu na jej nieoficjalny i dyskrecjonalny charakter historiografia uwaa zazwyczaj za bezporedni protoplastyk zawizanego w 1660 r. Royal Society. Tymczasem istniaa jeszcze jedna organizacja w peni zasugujca na przejt z tradycji Rokrzyowcw nazw unvisible college. W 1646 r., a wic na dwa lata przed uformowaniem si grupy oksfordzkiej, Ashmole powoa do ycia tajn organizacj nazwan Domem Salomona (Haus Salomonis), ktra zbieraa si pod bezpiecznym szyldem londy skiej kompanii (company) muratorw w. Masons Alley Basing Hall Street. Dom Salomona stanowi rodzaj sanktuarium, w ktrym zwolennicy alchemii duchowej oddawali si studiom i dysputom na temat tajemnic Natury, a take nad istot ludzkiego szczcia. Charakterystyczne, e druga z gwnych materii podejmowanych w Domu Salomona rozwaana bya nie na gruncie filozofii Bacona,
27
ktra szczcie gatunku ludzkiego wizaa z postpem naukowym, lecz w oparciu o mistyczne koncepcje wyoone przez Roberta Fludda w Tractatus Apologeticus z 1616 r. Do czonkw organizacji Ashmolea, ktrej struktury organizacyjnej niestety nie znamy, naleeli astrolog William Lilly (1602-1681), lekarz Thomas Warton (1614-1673), matematyk William Ougthred (1575-1660), a take John Harwitt i Hohn Pearson, obydwaj figurujcy w rdle jako doktorzy, wszake bez podania dyscypliny naukowej, ktr reprezentowali. Wsze, ale te bardziej realne cele wyznaczya sobie grupa matematykw, astronomw, fizykw, chemikw i lekarzy, ktrej udao si w momencie upadku dyktatury Cromwella powoa do ycia Royal Society, za dwa lata pniej, w 1662 r., uzyska nad nim patronat Karola II. Wrd 114 czonkw zaoycieli akademii spotykamy weteranw idei niewidzialnego kolegium: Eliasa Ashmolea, Theodorea Haaka, Williama Pettyego i Roberta Boylea. Do twrcw Royal Society naleeli rwnie sir Robert Moray, ktry te obrany zosta pierwszym przewodniczcym Towarzystwa Krlewskiego oraz uczestnik spotka oksfordzkich, Christopher Wren. Ludzie ci, reprezentuj cy szerokie spektrum pogldw filozoficznych od radykalnych zwolennikw Bacona po mistycyzuj cy odam fluddystw a take zrnicowany stosunek do kwestii wiary, rezygnowali z wielu idea w owiecenia Rokrzyowcw takich jak duchowa odnowa ludzko ci czy bezinteresowna pomoc okazywana chorym i cierpicym. Statut Towarzystwa nakazywa im rwnie cakowit rezygnacj z dyskusji na temat religii powicenie si badaniom przyrodoznawczym. Realizacj starej idei Rokrzyowcw bya natomiast instytucja czonkw zagranicznych, speniajca postulat midzynarodowego charakteru zwizkw uczonych.
Izaak Newton Rokrzyowcem

Historyczne znaczenie Royal Society wynika przede wszystkim z faktu, e za swj ideowy fundament obrao ono eksperymentaln filozofi Bacona i w takim te kontekcie wymieniane jest we wszystkich wykadach historii nauki. Trzeba jednak pami ta, i niemay udzia w naukowym sukcesie Towarzystwa miaa tradycja Rokrzyowcw z ich kultem matematyki kultem w dosownym tego terminu znaczeniu. Tez t potwierdzaj pno, bo dopiero w trzydziestych latach XX w. odkryte fakty z intelektualnej biografii Izaaka Newtona (1643-1727), przedstawiciela drugiej ju generacji czonkw Royal Society (od 1672 r.). Brytyjski uczony by twrc pierwszego w dziejach nauki matematycznego modelu wiata, ktry przeszed zwycisko weryfikacj za pomoc eksperymentu. Droga Newtona do praw wyoonych w Matematycznych zasadach filozofii przyrody (wyd. 1687) wioda o czym jego potomni dugo nie mieli pojcia rwnie poprzez duchow alchemi. Dowodz tego obszerne hermetyczne zbiory uczonego, wasne rkopisy i notatki, wrd ktrych znajdujemy kopie obu manifestw R okrzyowcw w przekadzie Thomasa Vaughana, dziea Michaela Maiera i Roberta Fludda, Theatrum Chemicum Britannicum Eliasa Ashmolea, a nawet traktat o kamieniu filozoficznym Micha a Sdziwoja (1566-1646) autora, ktrego Newton wysoko sobie ceni , i ktrego tezy szczegowo komentowa. Co jeszcze waniejsze, uczony oddawa si alchemicznym eksperymentom i spekulacjom,
28
ktrych wynik zapisywa w poetyckiej formie; studiowa tekst Apokalipsy, stanowicej niewyczerpane rdo religijnej i filozoficznej inspiracji wielu pokole mistykw i alchemikw. Religijno Newtona, ktry by czonkiem Kocioa anglikaskiego i wielokrotnie stawa w jego obronie przed atakami wolnomylicieli, miaa zarazem wiele cech wsplnych z nieortodoksyjn wiar Rokrzyowcw. Tak jak oni wierzy w Boga objawionego w Naturze i chocia sformuowa teori pierwszego impulsu (primum movens) oraz fizykoteologiczny dowd istnienia Boga, peen by waha co do tego, w jakim stopniu Wielki Matematyk ingerowa w prawa przez siebie ustanowione. Je li dla Kartezjusza Wszechwiat by tylko doskona maszyn, idealnym zegarem, ktry wyszed spod rki Boga, to Newton pozostawia Najwyszej Inteligencji wiele miejsca na ingerencj w prawa Natury. Newton zdawa si przypuszcza stwierdza Herbert Butterfield e cienie ma sw przyczyn w Bogu (a nie tylko w mechanizmie wiata), e jest czym, co czyni Boga logicznie koniecznym i wyzwala Wszechwiat z nadmiernej mechanizacji, jak przypisywa mu Kartezjusz. Bg Newtona nie ogranicza si wic do pierwszego impulsu, ktry wprawi w ruch zegar Wszechwiata, lecz pilnowa porzdku cigle i zawsze. Alchemiczne rkopisy wielkiego fizyka pozwalaj lepiej wytumaczy niekonsekwencje jego fizykoteologii, niekonsekwencje, ktrych by w peni wiadom. Newton zdawa sobie spraw z faktu, e udao mu si pozna jedynie czstk boskich tajemnic, e sformuowane w oparciu o rachunek matematyczny prawo powszechnego cienia, dowodzc istnienia Boga, nie orzeka jednak o jego naturze. Dlatego szuka w alchemii duchowej narzdzi poznania, pozwalajcych na penetracj gbszych praw Natury. W sposb charakterystyczny dla przedstawicieli filozofii hermetycznej stara si ukry wyniki swych prac przed profanami. By moe wanie obawy przed podanymi skutkami ujawnienia tajemnic wydartych Bogu, powstrzymyway przez kilkanacie lat uczonego przed opublikowaniem Matematycznych zasad filozofii przyrody. Jeli powysza interpretacja jest prawidowa, wwczas potwierdzi si i to w sposb spektakularny, zwa ywszy rang odkry Newtona i synkretyczny system alchemii duchowej dostarczy kolejnemu, trzeciemu ju pokoleniu aparatury pojciowej, pozwalajcej czy matematyczny a wic naukowy opis wiata z intuicyjnomistycznym ogldem jego istoty, ktr niezmiennie stanowi otoczony tajemnic Bg.
Rokrzyowcy w loach muratorw

Duchowa alchemia sprzgnita z programem Bacona to pierwsza brytyjska ga wyrastajca z pnia owiecenia Rokrzyowcw. Druga pojawia si w tym samym mniej wicej czasie co pierwsza. Dla wolnomularskiego rozdziau w historii ruchu Rokrzyowcw przeomowy moment to lata 1641-1646. 20 maja 1641 r. przysz y prezes Royal Society, sir Robert Moray inicjowany zosta jako wolnomularz (the Mason). Jako nierzemielnik Moray otrzyma tytu mistrza (Master of the Masons) lub te jak wzmiankuje inny protok czonka i mistrza cechu (fellow and master of the craft), wzgldnie czonka i brata cechowego (fellow and brother of the craft). Przyjcie Moraya do loy cechowej w stolicy Szkocji nie pozostawa o, by moe, w zwizku z gwnym nurtem wydarze, pyncym korytem angielskim. Lo e szkockie miay odmienny charakter od angielskich; silnie powizane byy z lokalnymi elitami, u ktrych od wielu ju dziesicioleci skutecznie szukay wsparcia i ochrony interesw.
29
Jeli przyjmiemy taki, zapewne przesadnie ostro ny punkt widzenia, wwczas pierwsz znan nam dat kontaktu Rokrzyowcw z loami muratorw przesun bdziemy musieli o pi lat do 16 padziernika 1646 r. W tym dniu, dok adnie o godz. 4.30 po poudniu, do loy cechowej w Warrington miejscowoci w hrabstwie Lancashire przyjty zosta Elias Ashmole. Dziki zapiskom w dzienniku uczonego znamy zarwno nazwisko drugiej inicjowanej tego samego dnia osoby, ktr by pukownik Henry Mainwaring, purytanin i zwolennik Cromwella, jak rwnie nazwiska innych czonkw loy. Wzmianka w diariuszu wybitnego Rokrzyowca bya przedmiotem analizy historykw, ktrym udao si ustali, e loa w Warrington miaa ponadpartyjny i ponadkonfesyjny charakter, oraz e gromadzia przedstawicieli rnych warstw spoecznych (gentry, dentelmenw i niszych warstw, wrd nich operatywnego wolnomularza, a wi c czonka cechu muratorw). Wbrew jednak niektrym, zbyt daleko id cym interpretacjom, ustalenia te nie rozstrzygaj zasadniczej kwestii, czy loa bya jeszcze operatywn czy ju spekulatywn, cho bez wtpienia jej czonkowie to zarwno zwykli, cechowi jak i przyjci (accepted) wolnomularze. Trudno dzi orzec jednoznacznie, czy fakt przyjcia do loy w Warrington wpyn w istotny sposb na ycie Eliasa Ashmolea, tak jak byo to w wypadku inicjacji w 1651 r. przez Williama Backhousea. Systematycznie i nieprzerwanie prowadzony dziennik Asmolea nie zawiera adnych wzmianek o wolnomularstwie a przez 35 lat od daty przyjcia w Warrington. Dopiero pod datami 10 i 11 marca 1682 r. Ashmole raz jeszcze odnotowa swj udzia w zebraniu loy. Miao ono miejsce w londyskiej siedzibie wolnomularzy operatywnych (cechowych), Masons Hall, gdzie odbya si uroczysto przyjcia nowych czonkw zwizku, zakoczona wykwintnym obiadem w jednej z gospd na Cheapside na koszt nowoprzyjtych. Wzmianka w diariuszu zawiera nazwiska przyjmowanych i przyjmujcych. Jak pamitamy, siedziba londyskiej Company of Freemasons na Masons Alley Basing Hall Street suya Ashmolowi i jego przyjacioom za miejsce spotka utworzonego przez nich hermetycznego bractwa pod nazw Haus Salomonis. O cechowym charakterze loy zbierajcej si w Masons Hall zdaje si przede wszystkim wiadczy skad obu grup: przyjmowanych i przyjmujcych. (wiadomie nie posugujemy si tu okreleniem inicjowanych, poniewa ani wzmianka rdowa z 1646 r., ani te z 1682 nie zawiera takiego sformuowania). Zgodnie z ustaleniami historykw brytyjskich, a 8 z 15 osb obecnych byo ju wczeniej czonkami londyskiej Company of Freemasons; Nicholas Young, John Shorthose i William Hamon to znani w swojej epoce budowniczowie katedry witego Pawa w Londynie. Spord przyjtych (admitted, new-accepted) tylko sir William Wilson i kapitan Richard Borthwick nie wchodzili w sk ad cechowej Company. Fakty te dowodziyby, i nie tylko istnia cisy zwizek pomidzy cechem budowniczych i lo (lodge), czy te bractwem (fellowship), ale e rwnie loa miaa struktur spoecznozawodow zblion do struktury cechu, to znaczy, e w obu organizacjach zasiadali na rwni muratorzy i przyjci dentelmeni (i przedstawiciele gentry). Podobnie jak w wypadku loy w Warrington, nie jeste my w stanie jednoznacznie okreli, jaki charakter miaa loa zbierajca si w Masons Hall i tym samym, jak rol odgrywa w niej mogli intelektualici i reprezentanci warstw wyszych, szlachty nie wyczajc. Odrbno organizacyjna loy i cechu sugerowaaby, i cel istnienia tej pierwszej musia by inny ni
30
samego cechu, i e obecni w niej przyj ci wolnomularze mieli do wype nienia rol odmienn od tej, jaka przypadaa im w Company. W tej drugiej niecechowi czonkowie zasiadali w charakterze protektorw nawi zujc do sigajcej jeszcze redniowiecza tradycji. Skrupulatnie gromadzone przez historykw wzmianki o uczestnictwie wykszta conych dentelmenw, wrd nich osb parajcych si religijn alchemi, w cechowych zwizkach i loach muratorw i architektw, nie rzucaj wiata na zasadniczy problem motyww tego uczestnictwa. Nie mona wykluczy najprostszej z moliwych hipotez, e cel, dla ktrego interesujce nas postaci przystpiy do l, by cile charytatywny (Moray, Ashmole i wzmiankowane przez tego drugiego osoby z warstw wy szych) lub cile naukowo-poznawczy (Ashmole). Innymi sowy, czonkostwo Rokrzyowcw, przedstawicieli ziemiastwa, korpusu oficerskiego i biznesu itp. podeprze miao finansowo i moralnie podupadajce zwizki cechowe, organizacje ktre ju pod koniec XVI w. stanowiy pewn osobliwo, interesujcy relikt z czasw redniowiecza. Jeli jednak, ladem niektrych autorw uznamy, i akces Rokrzyowcw i innych intelektualistw mia za ce gwny ukrycie przed wiatem charakteru i treci prowadzonych przez nich dyskusji i spekulacji, to wwczas odpowiedzie bdziemy musieli na pytanie, dlaczego wybr pad wanie na mularzy a nie, na przykad, na posiadajcych rwnie czcigodny zwizek sukiennikw?. Wybr ten mg bowiem by uzasadniony jak tradycj, ktra wizaa Rokrzyowcw z architektami i kamieniarzami (czy murarzami), tradycj wyrniajc zarazem kompanie wolnomularzy spord innych cechw i gildii. Ostatnia hipoteza znajduje pewne uzasadnienie w rdach, ktre nie rozstrzyga wszake sprawy w sposb definitywny. Ze wzmianek, ktre przytaczamy poni ej, wynika, e czonkowie l muratorw uchodzili za depozytariuszy pewnych tajemnic, tajemnic podobnych do tych, ktrymi szczycili si wyznawcy alchemii tak praktycznej, jak i duchowej. Prawdopodobnie pierwsza wzmianka rdowa, dotyczca alchemii i wolnomularstwa jednoczenie, pochodzi z XV wieku i znajduje si w popularnym a do XVII w. kompendium alchemicznym Thomasa Nortona (zm. 1477), zat. Ordinall of Alchimy. Dzieko Nortona wspomina, e pomocnikami w alchemicznym magisterium mog by wolnomularze, nie tumaczc wszake, jakie to cechy czy zasady zawodowe predestynuj ich do tego zaszczytu. Inny lad interesujcych nas zwizkw odnajdujemy w twrczo ci szkockiego poety Henry Adamsona, ktry w 1638 r. w wierszowanym opisie miejscowo ci Perth i jej okolic, wymienia braci Rokrcyowcw jako tych, ktrzy posiadaj sowo masoskie: For we be brethren of the Rosie Crosse, We have the Masons Word and the second sight. W dalszej czci poematu, ktry nosi tytu Muses Threnodie mowa jest o profetycznych umiejtnociach Rokrzyowcw. Znacznie pniej, bo w 1676 r., w satyrycznej londyskiej gazetce Poor Robins Intelligence zamieszczono niby-og oszenie, ktre anonsowao wspln biesiad kabalistw, hermetycznych adeptw staro ytnego bractwa ranego krzya oraz przyjtych wolnomularzy, biesiad o niezwykym menu, na ktr jak powiada anonimowy autor nale y zabra okulary, poniewa oba
31
stowarzyszenia bd niewidzialne. W satyrze, prawdopodobnie pierwszej, jaka powicona zostaa wolnomularstwu, zwraca uwag okrelenie accepted freemasons odrniajce przyjtych wolnomularzy od pospolitych:
These are to given notice, that the Modern Green-ribbond Caball, together with the Ancient Brother-hood of the Rosy-Cross, the Hermetick Adepti, and the Company of Accepted Masons, intend all to Dine together on the 31 of November next, at the Flying-Bull in Wind-Mill-Crown-Street: having already given order for great store of Black-Swan Pies, Poachd Phoenixes Eggs, Haunches of Unicorns, etc [...]
Tak wic obiadujcy wsplnie z kabalistami i Rokrzyowcami to wycznie dentelmeni, wolnomularze przyjci; odnotowany w satyrze zwizek z przedstawicielami nauk tajemnych nie dotyczy zwykych muratorw, lecz co najwy ej ich wyksztaconych protektorw i opiekunw. Wzmianki rdowe o zwizkach wolnomularzy (ale wolnomularzy przyj tych) z tajemnicami, mno si w miar upywu XVII stulecia. W 1686 r. doktor Robert Plot (16401696), profesor chemii w Oxfordzie, sekretarz Royal Society, rwnoczenie historyk i pierwszy kustosz muzeum alchemiczno-przyrodniczego, za oonego przez Ashmolea, opisywa w The natural History of Staffordshire stowarzyszenie wolnomularskie (Society of Freemasons) dziaajce w hrabstwie. Z opisu tego wynika, i uczestnicy zgromadze, nazywanych lo porozumiewaj si za pomoc pewnych tajemnych znakw oraz posiadaj zastrzeon dla siebie wiedz, dotyczc historii bractwa:
To these add the Customs relating to the County, whereof they have one, of admitting Men into the Society of Free-Masons, that [...] seems to be of great request than any where else, though I find the Custom spread more or less all over the Nation; for here I found persons of the most eminent quality, that did not disdain to be of this Fellowship. Nor indeed need they, were it of that Antiquity and honor, that is pretended in a large parchment volum they have amongst them, containing the History and Rules of the craft of masonry. Which is there deducated not only from sacred writ, but profane story, particularly that it was brought into England by St. Amphibal, and first communicated to St. Alban [...]
Into which Society when any are admitted, they call a meeting (or Lodg as they term it in some places), which must consist at least of 5 or 6 of the Ancients of the Order, whom the candidats present with gloves, and so likewise to their wives, and entertain with a collation according to the Custom of the place: This ended, they proceed to the admission of them, which chiefly consists in the communication of certain secret signes, whereby they are known to one another all over the Nation [...]. W opisie Roberta Plota zwraca uwag terminologia okrelajca zwizek wolnomularzy: stowarzyszenie lub towarzystwo (society), bractwo (fellowship), a nawet zakon (order). Tylko raz pojawia si termin rzemioso i to w kontek cie historii zwizku (the History and Rules of the craft of masonry ). Udzia osb o najbardziej wybitnych cechach wiadczy moe, e bractwo miao elitarny charakter lub do takiego pretendowa o. Bez wzgldu na odnotowany w relacji fakt nobilitacji zwizku wolnomularskiego, w oczach autora pozostaje on zjawiskiem bardziej ze sfery obyczajowej (czy wr cz etnograficznej) ni intelektualnej! Robert Plot pisze o masonerii jako o obyczaju ( custom) upowszechnionym w caej Anglii (spread... all over the Nation); odnotowuje rwnoczenie, i obrzdki wolnomularskie i towarzyszca im terminologia rniy si stosownie do miejsca. Tajemne znaki i tradycje, ktre wspomina, s czci obyczajowoci masonw, nie za celem czy przedmiotem ich aktywnoci.
32
Stosunkowo obszerna i zapewne miarodajna relacji historyka, kustosza spu cizny po Eiaszu Ashmoleu, przynie musi rozczarowanie tym wszystkim badaczom pocztkw masonerii spekulatywnej, ktrzy sdz, e na gruncie tradycji cechowej zrodzi y si pewne treci i idee ezoteryczne. Robert Plot, ktry nie tylko obserwowa obrzdy wolnomularskie, lecz take kolekcjonowa rda dotyczce masonerii, z pewnoci odnotowaby fakt wystpowania w loach jakich elementw nauk tajemnych. Ostatnia siedemnastowieczna wzmianka o tajemnicach wolnomularskich pochodzi ze Szkocji, z 1691 r. Jej autorem jest pastor Robert Kirk z Aberfoill; zgodnie z jego relacj , masoni nie tylko rozpoznaj si za pomoc pewnych znakw tajemnych przekazywanych z rki do rki (from hand to hand), lecz take posiadaj sowo masoskie (masonic Word), ktre zdaniem Kirka ma zwi zek z rodzajem tradycji rabinackiej. T ostatni dokumentuje obecno dwu kolumn Jakin i Boaz, wzniesionych w wityni Salomona. Inne, bardzo zreszt lakoniczne wzmianki o wolnomularzach, odkryte przez historykw nie posuwaj naszych rozwaa; potwierdzaj jedynie, e niecechowi czonkowie l posiadali tytu przyjtych, zwykli za mularze wolnych (free). Wraz z cytowanymi powyej zdaj si potwierdza tez, i w opinii wspczesnych istnia pewien zwizek pomidzy czonkami l operatywnych (lub pseudooperatywnych, lecz jeszcze nie spekulatywnych) a Rokrzyowcami, ale e zwizek ten dotyczy raczej tajemnej czci obrzdw masoskich (szczeglnie sowa i znakw), nie za okrelonej nauki, idei czy zasady o charakterze ezoterycznym. Zwizek w by wic powierzchowny, co nie musiao zreszt przeszkadza tym przedstawicielom ruchu Rokrzyowcw, ktrzy przystpili do l. Wbrew istniejcej do dzi tendencji historiograficznej, brak tajemnej nauki w siedemnastowiecznych lo ach angielskich stanowi w naszej opinii argument nie przeciw, lecz w anie za hipotez, i zasadnicza cz wolnomularskiego programu, znanego w pierwszej po owie XVIII w., miaa genez hermetyczn, e przejta zostaa od Rokrzyowcw. Prezentowany powyej materia dotyczcy Szkocji dowodzi, e w tych, raczej nielicznych lo ach, w ktrych pojawiy si elementy ezoteryki, miay one ewidentnie alchemiczno-hermetyczn proweniencj, i e przenikny do l za porednictwem wyksztaconych, przyjtych patronw i opiekunw. 2006 Copyright ARS REGIA
33

Tadeusz Cegielski - Oświecenie Różokrzyżowców

Enviado por

Dados do documento

Direitos autorais

Formatos disponíveis

Compartilhar este documento

Compartilhar ou incorporar documento

Opções de compartilhamento

Você considera este documento útil?

Este conteúdo é inapropriado?

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

Tadeusz Cegielski - Oświecenie Różokrzyżowców

Enviado por

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

Tadeusz Cegielski (Warszawa)

Program generalnej reformacji

Alchemia duchowa i dwa objawienia

Jzyk uniwersalny: matematyka

Tajemnica i zwizek tajny

Tajemnica a postp wiedzy

Symbolika zwizku: ra i krzy

Symbolika zwizku: niewidzialny gmach i jego budowniczy

Erudycja jako typ poznania

Stowarzyszenie Soca w Znaku Barana

Przeom poowy XVII w. Angielska i szkocka ga Rokrzyowcw

Prehistoria Royal Society

Izaak Newton Rokrzyowcem

Rokrzyowcy w loach muratorw

Você também pode gostar