Analog Elektronik Dersleri 2 Bolum X 1 5

ANALOG ELEKTRONK - II
Kaplan
BLM 1
Kaplan
lemsel Ykselteler
Konular:
1.1 lemsel (operasyonel) ykseltecin (opamp) tantlmas 1.2 Farksal (differential) Ykselte 1.3 Opamp Karakteristikleri
Amalar:
Bu blm bitirdiinizde aada belirtilen konular hakknda ayrntl bilgiye sahip olacaksnz. Operasyonel ykseltecin tantm ve sembol, deal opamp zellikleri Pratik opamp zellikleri ve 741 tipi tmdevre opampn tantlmas ve terminal balantlar Opampn temel yaps ve blok olarak gsterimi Transistrl Farksal Ykseltecin Yaps, zellikleri ve alma Karakteristikleri Opamp Karakteristikleri
Kaplan
1.1 OPAMPIN TANITILMASI

Operasyonel (ilemsel) ykselteler, ksaca opamp olarak bilinir ve bu adla tanmlanrlar. Elektronik endstrisinde retilen ilk tmdevre (ntegrated circuits=ICs) bir opamptr. 1963 ylnda Fairchild firmas tarafndan A702 kodu ile retilip tketime sunulmutur. Sonraki yllarda bir ok firma tarafndan farkl tip ve kodlarda opamplar retilip kullanma sunulmutur. Opamplar; geni frekans snrlarnda sinyal ykseltmek amacyla tasarlanm, direkt elemeli ve yksek kazanl gerilim ykselteleridir. Gnmzde; proses kontrol, haberleme, bilgisayar, g ve iaret kaynaklar, gsterge dzenleri, test ve l sistemleri v.b gibi bir ok alanda kullanlmaktadr. Bu Blmde; Opamp Semboln Genel amal opamp tmdevrelerinin tantmn Opampn giri ve k terminallerini deal ve pratik bir opampn zelliklerini Ayrntl olarak izleyeceiz.
ANALOG ELEKTRONK - II Opamp Sembol ve Terminalleri
Kaplan
Standart bir opamp; iki adet giri terminali, bir adet k terminaline sahiptir. Opamp giri terminalleri ilevlerinden tr, eviren (giri) ve evirmeyen (+giri) olarak adlandrlmtr. Kimi kaynaklarda opamp giri terminalleri; ters eviren (inverting) ve ters evirmeyen (noninverting) giri olarak da adlandrlmaktadr. Standart opamp sembol ekil-1.1.ada verilmitir. ekil-1.bde ise standart bir opamp sembol besleme kaynaklar ile birlikte verilmitir.
+V Eviren Giri k Evirmeyen Giri -V a) Opamp Sembol b) Opamp Sembol ve besleme balant lar
ekil-1.1 Operasyonel Ykseltecin (opamp) Sembol
Opamp tek bir tmdevre halinde kullancnn tketimine sunulmaktadr. Gnmzde pek ok tmdevre reticisi farkl tip ve zelliklere sahip opamp retimi gerekletirmektedir. ekil-1.2de baz opamplarn tipik klf grntleri verilmitir.
ekil-1.2 Baz opamplarn tipik grnmleri
Elektronik piyasasnda ok eitli amalar iin retilmi binlerce tip opamp vardr. retici firmalar rettikleri her bir opamp tipi iin eleman tantan bir kod kullanrlar. Tmdevreler genellikle bu kodlarla anlrlar. ekil-1.3de genelde pek ok reticinin uyduu kodlama sistemi iki ayr tmdevre zerinde kodlamada uygulanan kurallar ile birlikte gsterilmitir. Kodlama genellikle 3 gruba ayrlarak yaplr.
8 7 6 5
LM 741C P
3. Grup 2. Grup
LM741CP 3601
MC358MI 1702
1. Grup
ekil-1.3 Tmdevrelerde kodlama sistemi
Baz reticiler farkl kodlama sistemleri kullanabilmektedir. Bu durumda retici firmann kataloglarna baklmaldr. Pek ok retici firmann uyduu kodlama sisteminin genel zellikleri tablo-1.1de ayrntl olarak verilmitir.
Kaplan
Tmdevrelerde Kodlama rnekleri zellikler 1. Grup ki veya harften meydana gelen bir ksaltma kullanlr. Bu grup, retici firmay belirler. 3den 7ye kadar eitli rakam ve harflerden oluabilir. Son harf tmdevrenin kullanm alann ve alma scakln belirler. Son grup 1 veya 2 harften meydana gelir. Paket tipini ve klf materyalini gsterir. rnekler LM: National, NE:Fairchild, MC:Motorola; SE: Signetics, SN: Texas Ins. AD: Analog Dv. CD: Haris v.b gibi C: Ticari, alma aral: 00C - 700C I: Endstri, alma aral: -250C - 850C M: Askeri, alma aral: -250C - 1250C C: Seramik klf P: Plastik klf D, J: Cift sral soket (DIP)
2. Grup
3. Grup
Tablo-1.1 Tmdevrelerde kodlama sistemi
Opamplar, pek ok uygulamada sklkla kullanlmaktadr. Bu nedenle genel ve zel amal kullanm iin retilen binlerce farkl tip ve zellie sahip opamp vardr. Elektronik endstrisinde retilen ilk opamp A741 kodludur ve 1968 ylnda retilmitir.
Opamp zellikleri:
Opamplar, elektronik devre tasarmnn temel yap talarndandr. Gnmzde hemen her trl devre ve cihaz tasarmnda sklkla kullanlmaktadr. Opamp bu denli ilevsel klan ise zellikleridir. deal bir opampta olmas gereken zellikler ekil-1.5de opamp sembol zerinde ayrntl olarak gsterilmilerdir. Pratikte ise yukarda belirtilen ideal opamp zelliklerine ulamak mmkn deildir. retim tekniklerinin ve kullanlan malzemelerin oluturduklar bir takm kstlamalar vardr. Gnmzde ideal zelliklere yaklaan pek ok tip opamp gelitirilmitir. Tablo-1.2de ideal opamp ile genel amal bir opampn (LM741) zellikleri karlatrmal olarak verilmitir.
+V
Iin = 0 A
Rin =
Iin = 0 A
Ro = 0
-V
Vo
Rin =
ekil-1.5 deal opamp zellikleri
zellik Giri Direnci; Ri (Input Impedance) k Direnci; Ro (Output Impedance) Ak evrim Gerilim Kazanc; AV (Open-Loop Gain)
deal Opamp Sonsuz Sfr Sonsuz
Gerek Opamp (LM741) Yksek (1M) Dk (<500) ok Byk (104)
Kaplan
Ak evrim Bant Genilii; BW Ortak Mod Zayflatma Oran; CMRR Giri Kutuplama akmlar (Input Bias Current) Ofset gerilim ve akmlar; VO, IO (Input Offset Voltage and Current) Scaklkla Karakteristiklerinin deiimi Giri Gerilimleri; V1=V2 ise Besleme Gerilimi Maksimum k Akm
Sonsuz Sonsuz Sfr Sfr Deimez V0=0
Etkin Kutup (10-100Hz) Yksek (70dB) Dk (<0.5A) Dk (<10mV,<0.2nA) Az (5V/0C, 0.1nA/0C) V00 olabilir. 5V..15V 20mA
Tablo-1.2 deal opamp ile gerek bir opampn zelliklerinin karlatrlmas
Besleme Terminalleri
Opamplar genelde simetrik besleme gerilimine gereksinim duyar. Bu durum ekil-1.4.a ve b zerinde ayrntl olarak gsterilmitir. Opamplar olduka geni bir besleme gerilimi aralnda alabilirler. Pratikte pek ok opamp 5V ile 18V arasnda simetrik besleme gerilimine gereksinim duyar. Ayrca 0V-30V arasnda tek bir besleme gerilimi altnda alan opamplar olduu gibi zel besleme gerilimlerine gereksinim duyan opamplar da vardr. Herhangi bir opampn gereksinim duyduu besleme gerilimi kataloglardan belirlenebilir. Beslenme srasnda opampn topraa (ground) direkt balanmadna dikkat ediniz. Akmlarn d devreden ve yk zerinden getiine dikkat edilmelidir.
+V +V
RL
Ortak U
+V Vo
-V -V a) Besleme geriliminin gerek balants -V
RL
a) Besleme geriliminin sembolik balant
ekil-1.4 LM741 tipi bir opampa besleme gerilimlerinin balanmas
k Terminalleri
Opampta bir k terminali bulunur. Bu terminalden ekilebilecek akm miktar ise snrldr. retici firmalar; her bir opamp tipi iin maksimum k akmlarn kataloglarnda verirler. Bu deer ounlukla birka 10mA mertebesindedir. ekil-1.6da 741 tipi bir opampn k terminali ile birlikte, giri ve besleme terminalleri pin numaralar ile verilmitir. Devrede opampn k terminali bir RL yk zerinden topraa balanmtr. Dolays ile opampn k iareti RL yk direnci zerindeki gerilimdir.
Kaplan
+12V
2 7 6 3 4
IL -12V
V0
ekil-1.6 741 tipi bir opampn giri ve k terminalleri
Operasyonel ykselteler alabilemek iin her zaman bir besleme gerilimine gereksinim duyarlar. Besleme gerilimi uygulanan bir opamp, giri ularna uygulanan gerilime ve ilevine bal olarak k gerilimi retir. Bir opampn kndan alnabilecek maksimum k gerilimi, besleme geriliminden birka volt daha kktr. Bu durum opampn i yapsndan ve enerji tketiminden kaynaklanr. Opamp knda elde edilen iaretin maksimum deerlerine doyum (saturation) gerilimi denir. VSAT olarak ifade edilir. rnein besleme gerilimi 12V olan bir opampta doyum gerilimleri negatif iaretler iin 2V, pozitif iaretler iin ise 1V daha azdr. Yani opamp kndan pozitif deerler iin maksimum +11V, negatif deerler iin ise maksimum -10V civarnda bir gerilim alnabilir. retici firmalar, bu deerleri kataloglarnda belirtirler.
Giri Terminalleri
Opamplar iki adet giri terminaline sahiptir. Bu terminaller ilevlerinden tr eviren ve evirmeyen giri olarak adlandrlr. Opamp kndan alnan iaretin polaritesi eviren ve evirmeyen giriler arasndaki gerilimin farkna baldr. Opampn girilerindeki gerilim farkna fark gerilimi denir ve Vd ile tanmlanr. Opamp; hem ac, hem de dc iaretleri kuvvetlendirmede kullanlan bir devre elamandr. Bu zellii dikkate alnarak opamp giriindeki gerilim fark; V = V d = V 2 V1 olarak tanmlanr. Bu durumda opampn k gerilimi V0; V0 = AOL V d = AV V d olur. Formlde kullanlan Vd, opamp giriine uygulanan iaretlerin farkdr. AOL ise, opampn ak evrim gerilim kazancdr. Opamp devresinde geribesleme kullanlmyorsa, yani opampn k terminali herhangi bir ekilde giri terminaline balanmamsa opamp ak evrim altnda alyordur. Bir opampn ak evrim gerilim kazanc teorik olarak sonsuzdur. Pratikte ise olduka yksek bir deerdir. Bu durumda opampn eviren (V1) ve evirmeyen (V2) girilerine uygulanan iaretler; V2>V1 ise fark gerilimi Vd pozitif olacak, opamp k +VSAT deerini alacaktr. V2<V1 ise fark gerilimi Vd negatif olacak, opamp k -VSAT deerini alacaktr. Yukarda anlatlan tm durumlar ekil-1.7 zerinde ayrntl olarak gsterilmitir.
Kaplan
-V + V =V d V 1=V_ V 2 =V+
4
-V + V =V d V 1=V_ V2 =V +
4
V 0=A OL. Vd V 0=+V OSAT
V0 =A OL.V d V0 =+V OSAT
+V
+V
V2>V1 ise V d=+
V O =+VSATdir
V2<V1 ise V d=-
V O=-VSATdir
ekil-1.7 Opampn k iaretinin polaritesinin belirlenmesi
Bir opampn k geriliminin maksimum +VSAT veya VSAT deerinde olabilecei belirtilmiti. Bu durumda VSAT deeri bilinen bir opampn maksimum giri fark gerilimi Vd; Vd = V0 SAT AOL
rnek: 1.1
Besleme gerilimi 12V olan bir opampn ak evrim kazanc AOL=120.000dir. opampn maksimum fark giri gerilimini bulunuz?
Bu
Besleme gerilimi 12V olan bir opampn alabilecei maksimum k gerilimi deeri VSAT=10.5V civarndadr. Bu durumda giri fark gerilimi; Vd = 10.5V = 8.75 10 5 = 0.0875mV = 87.5 V 12 10 4
Fark geriliminin bu deeri ok kktr. Opampn bu derece kk bir giri gerilimini dahi ykseltebildiine dikkat ediniz. Opampn bu zellii kullanlarak her trl sensrden veya dntrcden elde edilen ok kk iaretler kuvvetlendirilebilir. Elektronik piyasasnda ak evrim gerilim kazanc milyonlarla ifade edilebilen yzlerce tip opamp bulunduu unutulmamaldr.
Operasyonel Ykseltecin Yaps

Operasyonel ykseltecin i yaps olduka karmaktr. retici kataloglar incelendiinde bu durum aka grlr. Bir opamp; onlarca transistr, diren ihtiva eder. rnein 741 tipi opamp tmleik devresinde; 3mm2 lik bir silikon ierisine 20 transistr, 11 diren ve 1 adet kondansatr yerletirilmitir. Bunun nedeni ideale yaklamaktr. Biz bu blmde opampn fonksiyonel blok diyagramn inceleyeceiz. Opampn temel yaps ekil-1.6da blok olarak verilmitir. Opamp temel olarak 4 ayr bloktan olumaktadr. Blok gsterimde en nemli katman fark ykseltecidir. Dier katmanlarn zellikleri ve ilevlerini biliyorsunuz. Burada tekrar incelemeyeceiz.
V1 V2
FARKSAL YKSELTE
KAZAN KATI
SEVYE KAYDIRICI
IKI KATI
Vo
ekil-1.6 Opampn Blok Diyagram
Kaplan
Opamp oluturan bu katlar sra ile inceleyelim. lk giri blounu oluturan diferansiyel ykselteci bir sonraki blmde ayrntl olarak inceleyeceiz. kinci blok kazan katdr. Bu kat bir veya birka ykselte devresinden oluturulmutur. levi, farksal ykselte kndan alnan iaretlerin empedans uygunluunu salayp genliini ykselterek yksek deerli kazanlar elde etmektir. Buffer ve seviye kaydrc katn biraz aalm; Opamp retiminde kondansatr kullanlmadndan katlar birbirlerine direkt kuplajl olarak balanrlar. Bundan dolay alma noktasnn seviyesi katlar ilerledike artar veya azalr. Bu artma ve azalma besleme gerilimlerine kadar devam eder. Bunun dnda opampn girilerinde iaret yok iken, kn sfr olmas iin de seviyenin ayarlanmas gereklidir. Seviye kaydrc iin giri direnci byk, k direnci kk olan bir emiter izleyici devre kullanlr. Bu devre buffer olarak da bilinir. Operasyonel ykseltecin k direncinin kk olmas istenir. Bunun nedeni ktan yeteri kadar ve kolaylkla akm ekilebilmesidir. Bu zellii salamak iin k katnda, elenik emiter izleyici bir devre kullanlr. Bu devre B snf pupul g ykselteci olarak bilinir. Bu devre sayesinde opampn k direnci ok kk olur. Opamp kndan alnan iaretlerin distorsiyonsuz olmas iin k katnda ayrc bir takm dzenlemeler yaplr.
1.2 FARKSAL (DFERANSYEL) YKSELTE

Farksal ykselte, opamp tasarmnda kullanlan ilk bloktur. Opamp tasarmnda bir veya birka adet fark ykselteci kullanlr. Fark ykselteci, opampn temel zelliklerini ve ilevlerini gerekletiren devredir. Bu blmde; farksal ykseltecin zellikleri ve karakteristiklerini inceleyeceiz. deal oluum iin gerekli artlar analiz edeceiz.
En basit bir farksal ykselte (Diferansiyel ykselte=differantial amplifier) devresi ekil1.7'de blok olarak gsterilmitir. Bu ykselte; iki ayr giri terminali ve bir adet de k terminaline sahiptir. Farksal ykseltecin, temel ilevlerinden birisi girilerine uygulanan iki ayr sinyalin farkn almas ve ykseltmesidir. Fark ykselteleri, DC gerilimden bir ka MHz'e kadar olan iaretleri kuvvetlendirirler.
V1 V2 Vo
ekil-1.7 Farksal Ykseltecin Blok Olarak Gsterilii.
ekil-1.7 de grlen farksal ykseltecin giri sinyalleri; V1 ve V2 dir. k sinyali ise topraa gre llen V0 k gerilimidir. deal bir diferansiyel ykseltecin k sinyali;
V0 = AD (V1 V2 )
Kaplan
olur. Bu formlde, AD=Farksal (Diferansiyel) ykseltme miktardr. Bylece giriten uygulanan iki sinyal birden ykseltilmez. Sadece iki sinyalin fark ykseltilir. Gerek (pratik) bir fark ykseltecinde ise yukardaki forml elde edilemez. Pratikde k gerilimi V0; iki sinyalin farkna (VD) ve ortak mod sinyaline (VC) bamldr. Bu deerler aadaki gibi formle edilirler;
VD = V1 V2
1 VC = (V1 V2 ) 2
Formlde ki VC deeri ortak mod sinyalidir. Ortak Mod sinyali VC, farksal ykselteci ideal durumdan uzaklatrr. yi dzenlenmi bir farksal ykseltete ortak mod sinyalinin yok edilmesi gerekir. Ortak mod sinyalinin nasl yok edilecei aada ayrntlar ile anlatlmtr.
Ortak Mod'un Yok Edilmesi

deal bir diferansiyel ykseltecin k sinyalini aadaki gibi yazabiliriz;
V0 = ( A1 V1 ) + ( A2 V2 )
Burada A1 ve A2 giri sinyaline baml olarak, kta aseye gre oluan amplifikasyon deeridir. Yukardaki VD ve VC eitliinden yararlanarak V1 ve V2 deerlerini yeniden yazalm.
1 V1 = VC + VD 2
1 V2 = VC VD 2
bu deerleri yukardaki V0 eitliinde yerine koyarsak;
1 1 V0 = A1 (VC + VD ) + A2 (VC VD ) 2 2
Bu ifade sadeletirilirse,
V0 = VC ( A1 + A2 ) + VD
( A1 A2 ) 2
deeri elde edilir. Bu ifade basitletirilerek, AD ve AC deerleri;
AD =
A1 A2 2
AC = A1 + A2
cinsinden yazlrsa, k gerilimi (V0);
V0 = VC AC + VD AD
Deerine eit olur. Bu formlde AD, giri sinyallerinin farknn kazancdr. AC ise giriin iki terminalindeki sinyalin ortak kazancdr (ortak mod kazanc). Eer girite ortak mod sinyali yok ise (olmas istenmez) VC=0 dr. Bu durumda k sinyali;
V0 = VD AD
10
Devredeki amplifikasyon katsays ise bu durum da;
Kaplan
AD =
V0 VD
olarak llr. ki giri iin ortak mod sinyali (VC) llebilir. Bu durum da VD=0 yaplrsa, ortak mod kazanc AC=V0/VC dir. Kaliteli bir diferansiyel ykseltete, diferansiyel kazan (AD) byk, Ortak mod kazanc (AC) ise kk olmaldr. Diferansiyel ykseltecin kalitesini tayin etmek amac ile bu iki kazan arasndaki orana baklr. Bu oran ortak mod eleme oran (Commen-mode rejetion ratio: C.M.R.R) olarak isimlendirilir. Aadaki ekilde ifade edilir.
CMRR = =
AD AC
C.M.R.R deeri iyi bir diferansiyel ykseltede 1000 ile 10000 arasnda bir deerde olmaldr. deal bir differansiyel ykseltete ise sonsuzdur. Bu deer kataloglarda desibel olarak ifade edilir. C.M.R.R deerinin desibel olarak ifadesi aadadr.
CMRR = (dB) = 20 log
AD AC
Emiter Kuplajl Fark Ykselteci

Transistrl temel bir fark ykselteci ekil-1.8'de verilmitir. Devre simetrik bir yapya sahiptir. Fakat transistrlerin zellikleri ve scaklk etkisinden dolay mutlak bir simetrilik sz konusu deildir. Bundan dolay difamp girilerine uygulanan VS1 ve VS2 gerilimleri eit olsa bile dengesizlikten dolay k gerilimi sfr olmayacaktr. [V0=AD(VS1-VS2)] Bu durum ortak mod kazancndan dolaydr. Amacmz ise ideal diferansiyel ykselte zelliklerine yaklamaktr. deal bir dif-ampte Ortak mod kazanc (AC) sfrdr.
+V CC
R C1
C1
V0
Q1
C2
Q2
RC2
RS1 + VS1
E1 RE
RE
E2
RS2 + VS2
-VEE
ekil-1.8 Emiter Kuplajl transistrl diferansiyel ykselte devresi
11
Kaplan
Girilere VS1 ve VS2 gerilimleri eit deerde uygulandn da fark iareti VD=0 olacandan k iareti V0=AC.VC olur. Farksal ykselte, tam simetri olmadndan eer RE direnci ok byk seilirse RE zerinden geen IE akm ok kk olur. Bu durumda emiter akmlar IE1 ve IE2 yaklak sfr olur. IC2>IB2 olduundan, IC2=IE2=0 olur. Grld gibi ortak mod kazancn (AC) kltmek iin RE direncini bytmek gerekir.
DC analiz:
ekil-1.8'deki farksal ykselte devresinde kullanlan devre elemanlarn simetrik kabul edersek devrenin edeerini ekil-1.9daki gibi izebiliriz.
+ VCC R C1 +V CC
C1
Q1
C2
Q2
RC2
RS1 + VS1
E1
2RE
E2
2R E
RS2 + VS2
-VEE
-VEE
ekil-1.9 Emiter Kuplajl Diferansiyel Ykseltecin Edeer Gsterilii Verilen edeer devreden aadaki eitlikleri yazabiliriz. IC1=IC2=IC, IB1=IB2=IB, IE1=IE2=IE Devredeki ortak emiter direnci RE, her iki emiterin akmn tar ve emiter direncinden geen akmn deeri; IRE=IE1+IE2=2IE olur. Emiter gerilimi VE ise ; VE=VRE-VEE=(IRE.E)-VEE olur. ki transistrn emiter gerilimi ayn olduuna gre; VE gerilimi, VE=(2IE)RE-VEE olur. ekil-1.8'deki farksal ykselte devresini simetrik yapsndan ve analiz kolaylndan dolay ekil-1.9'daki gibi dnebiliriz. Bu devrede bir transistrn k iin aadaki eitlikler yazlabilir. VCC+VEE=VCE+(IC1.C)+(IE.RE) yaklak olarak IE=IC kabul edersek yk izgisi eitlii; VCC+VEE=VCE+IC(RC+2RE) yazlabilir.
12
ANALOG ELEKTRONK - II ac analiz:
Kaplan
ekil-1.8deki fark ykselteci devresinde k sinyali, Q1 ve Q2 transistrlerinin kollektrlerinden alnmaktadr. Bu yzden devre simetriktir. AC analiz iin devredeki DC kaynaklar ksa devre edilirse diferansiyel ykseltecin edeer devresi ekil-1.10.adaki gibi olur.
RC
RC
B
RS + VS a) 2R E RS + V0 /2
b)
ekil-1.10.a ve b Diferansiyel Ykseltecin AC edeer devresi
Ykseltecin giri terminallerindeki sinyaller birbirine eitse; VS1=VS2=VS diferansiyel kazan; VD=VS1-VS2=0 olur. Buradan k gerilimi; V0=AC .VS olur. Ortak mod kazanc (AC) ise aadaki gibi hesaplanr. AC = I R R V0 = C C = C I B R in VS Rin
Burada Rin direnci, gerilim kayna tarafndan grlen giri direncidir. Deeri; Rin=(+1)2RE+RS+Ri Ri direnci, transistrn giri direncidir. Ri ve RS diren deerleri, (+1)2RE deeri ile karlatrldnda ihmal edilebilir. nk ok kktr. Buna gre ortak mod kazanc aadaki gibi olur ;
AC = ( . RC ) ( + 1)2 R E
ekil-1.10.a'daki devrenin AC edeerini kullanarak diferansiyel kazanc hesaplayalm. Bunun iin ekil-1.10.bdeki devre gelitirilmitir. ekil-1.10.bdeki devre diferansiyel ykseltecin AC edeeri olarak bu tanmlamalardan sonra izilmitir. Bu edeer devrede RE direnci AC sinyal asndan ihmal edilmitir. Aslnda RE direncinin ihmal edilmesi, zerinden geen AC akmn yaklak sfr olmasndan trdr. nk diferansiyel ykselte iki girili olduundan dolay transistrlerin emiterlerinden biri zerinde zt ynde akma sebep olur. Bu akmlar RE
13
Kaplan
zerinden her biri iin geer. Gerekte RE direnci yalnz AC edeer devrede ihmal edilebilir. Aslnda fiziksel olarak devrede vardr. Eer diferansiyel ykseltecin giri terminallerindeki sinyal; V C = VS 2 = ise ortak mod sinyali; VC = V S1 + V S2 =0 2 VS 2
olur. Ve diferansiyel kazan aadaki gibi formle edilir.

AD = I B . RC V0 I .R R = C C = = C 2 . 2 . 2 VS I B Rin I B R in Rin
Burada Rn gerilim kaynandan grlen giri direncidir. Rin=(RS+RI) Buradan diferansiyel kazan iin aadaki eitlik yazlabilir.
AD = ( RC ) 2( R S + R i )
Ortak Modun Atlmas Oran (C.M.R.R):

Farksal ykseltecin C.M.R.R orann hesaplamak iin yukarda bulduumuz AC ve AD amplifikasyon faktr eitliklerinden faydalanabiliriz. Bilindii gibi CMMR oran aadaki formlle aklanyordu.
AD AD AD
Bu formlde AC ve AD deerleri yerletirilirse; RC 2 ( R S + R i ) ( + 1) 2 R E AD CMMR = = = RC AC (2 RS + R i ) ( + 1) 2 R E deeri elde edilir. Bulunan bu ifade sadeletirilirse;
C.M.M.R = ( + 1)RE RS + R1
ifadesi bulunur. Uygun alma noktasnn elde edilmesi iin, bu eitlikte grld gibi RE deerinin transistr tipide gz nne alnarak yksek seilmesi gerekir. C.M.R.R orannn yksek olmas transistrn kalitesini artrd biliniyordu. Fakat transistr alma artlarndan dolay RE direncini istediimiz byklkte seemeyiz. rnein C.M.R.R orann bir ka yz civarnda olmasn isteyelim. Gerek devre iin RE=100K ohm seelim. Bu durumda her transistr iin 1 mili amperlik akm elde etmek istiyorsak RE direncinden 2mA'lik akm gemesi gerekir. Bunun iin ihtiyacmz olan VEE kaynak gerilimi;
14
VEE=IE.IE 'den VEE=(-2.10 -3).(100.10 3) VEE=200 volt
Kaplan
Bulunur. Bu deer ise transistrl ykselteler iin uygun bir deer deildir. Buradan u sonu kyor. RE direncini fazla artramyoruz. Bu duruma are olarak RE direnci yerine sabit akm kayna kullanrsak sorunu zeriz. Ancak kullanacamz akm kaynann k direncinin yksek olmas gerekir. Bundan dolay transistrl bir sabit akm kayna kullanlr.
Sabit Akm Kaynakl Diferansiyel Ykselte

Kaliteli bir diferansiyel ykselte oluturmak iin, ekil-1.8'de grlen fark ykseltecinin emiter devresine transistrl sabit bir akm kayna eklenmitir. ekil-1.11'de grlen bu devre dikkatle incelenirse ilave edilen transistr ortak beyz balantldr. Bilindii gibi bu balantda kollektr devresinin k direnci olduka yksektir. (Bir ka K civarnda) Bu diren ykselte transistrlerinin iki emiterinin de ortak direncidir. Bylece ykselte ok yksek ortak mod eleme oran (CMRR) salayarak, ideal bir farksal ykselte halini alr. Devrenin analizine gelince; Q1 ve Q2 transistrlerinin alma noktasn IE akm tayin eder. Bu akm ile transistrlerin alma noktas sabitlenir. R1 ve R2 direnleri gerilim blc olarak kullanlmtr. Bu durumda R2 direnci zerinde den gerilimi yazacak olursak; V R 2 =|V EE| R2 R1 + R 2
+V CC R C1 Ib1 Q1 RS1 + VS1 Q3 IC1 V01 V02 Q2 RS2 + VS2 R3 R2 R1
C2
RC2 I b2
-VEE
ekil-1.11 Sabit akm kaynakl farksal Ykselte
Buradan R3 zerine den gerilim; VR3=VR2-VBE VBE, VR2 ile karlatrldnda kk olduundan ihmal edilebilir. Bu durumda; VR3=VR2
15
olur. Bylece R3 ten geen akm; I3 = IE akmnn deeri ise; IE= I3=I3 VR 3 2 1 R2 R2 =VR = |V EE| = |V EE| R3 R3 R3 R1 + R 2 R 3 ( R1 + R 2 )
Kaplan
transistr parametrelerinin scaklkla kk bir miktar deimesi dnda IE akm sabittir.

R2 IE = VEE R3 ( R1 + R2 )
Temel diferansiyel ykselteci olutururken devre elemanlarn simetrik kabul ettik ve ideal devre elemanlarndan oluturulduklarn varsaydk. Pratik uygulamalarda ise ideal bir eleman bulmak mmkn deildir. Her elemann belli tolerans deerleri vardr. deale yaklamak amacyla ekil-1.12deki farksal ykselte devresi dzenlenmitir. Bu devrede, her iki transistrn ortak olan emiter ularna bir ayarl diren balanmtr. Bu diren ayarlanarak iki transistrn emiterinden eit akm akmas salanr. Bylece devrede maksimum simetrilik salanm olur.
+V CC R C1 Ib1 Q1 P RS1 + VS1 Q3 RS2 + VS2 R3 R2 R1 IC1 V01 V02 Q2
C2
RC2 I b2
-VEE
ekil-1.12 Ayarl Sabit akm kaynakl Farksal Ykselte
16
Kaplan
1.3 OPAMP KARAKTERSTKLER
Bu blmde opampn baz nemli karakteristiklerini ayrntl olarak inceleyeceiz. nceleme sonucunda opampla yaplan tasarmlarda dikkat etmemiz gereken parametreleri tanyp, gerekli nlemleri alacaz. Opamlarla yaplan tasarmlarda, tasarmn zelliine gre dikkate alnmas gereken parametreler bu blmde ayrntl olarak incelenecektir.
Operasyonel ykselteler, DC ve AC iaretleri veya her ikisini birden kuvvetlendirmek amac ile kullanlrlar. zellikle DC iaretlerin kuvvetlendirilmesinde opamp hatal sonular verebilir. Opampn k iareti; giri iareti ile kapal evrim kazancnn (ACL) arpmna eittir. Opamp'n i elemanlarnda ki (diren, transistr) eitsizlikten dolay k iareti bazen hatal olabilir. Bu hata fazla deilse ihmal edebilir, aksi halde bu hatay kltmeye alrz. DC iaretlerin kuvvetlendirilmesinde hata oluturan, hata karakteristikleri aada belirtilmitir. Giri dengesizlik gerilimi (nput offset voltage) Giri kutuplama akm (input bias current) Giri dengesizlik akm (input offset current) Kayma (drift)
AC iaretlerde yukarda belirtilen hatalar kapasitif kuplajdan dolay yok olacaktr. AC iaretler de oluabilen hatalar ise aada belirtmitir. Frekans cevab (Frequency Response) Eim oran (Slew Rate)
Giri Dengesizlik Gerilimi

deal bir opampn giri ular topraklandnda k gerilimi Vo=0V olmaldr. Pratikte ise opamp kndan 0V yerine, deeri bir ka mikrovolt ile milivolt mertebesinde deien hata gerilimleri alnabilir. Bu durum opampta kullanlan transistrlerin dengesizliinden dolaydr. Kimi uygulamalarda bu deer gz ard edilebilir. Fakat hassas uygulamalarda bu durum gz nne alnmal ve k gerilimi 0V mertebesine ekilmelidir. k gerilimini 0V mertebesine indirebilmek iin eitli yntemler vardr. retici firmalar kataloglarnda giri dengesizlik gerilimini yok edip k 0Va indirmek iin gereken yntemler verirler. Opampta oluan gerilim dengesizliinin nasl sfrlanaca baz opamp tipleri iin ekil1.13de verilmitir. Verilen yntemler denenmi en uygun yntemlerdir. rnek olarak verilen opamp devrelerinde k hata gerilimi bir ayarl diren vastas ile sfrlanmaktadr. Giri dengesizlik gerilimi (input ofset voltage) nedeni ile opamp knda oluabilecek hata gerilimlerinin nasl sfrlanaca her bir opamp tipi iin retici kataloglar incelenerek gerekli sistemler kurulabilir.
17
Kaplan
-V
2 7 6 3 4 1 5 3 4 1 2 7
-V
6 5
5.1M 1-5M
-V +V
10K
+V
ekil-1.13 Opampta k hata geriliminin sfrlanmas
Giri dengesizlik geriliminin k gerilimine etkisi, opampn ak evrim gerilim kazancna ve dengesizlik geriliminin deerine baldr. Dengesizlik geriliminin genlii ve polaritesi, opamptan opampa farkllk gsterebilir. Giri dengesizlik gerilimi, ak evrim kazanc ok byk olan baz opamplarda k iaretini pozitif veya negatif kesim noktasna ulatrabilir. (+VSAT, -VSAT).
Giri Kutuplama Akm

Opamp iinde kullanlan transisitrlerin polarmalar (kutuplamalar) beyz akmlar ve beyz-kollektr gerilimleri dengeli ekilde yaplmaldr. Bu durumda opamp girilerinden dengeli ve ok kk bir kutuplama akm akar. deal durumda bu akmn hi akmad dnlmektedir. Opamp giriinde oluan ve giri kutuplama akm (nput Bias Current) olarak adlandrlan bu akm ekil-1.14 zerinde gsterilmitir.
B B ++IB - B B + B +
a) Basitle tirilmi opamp giri devresi a) E deer devre Q1 Q2
V0
ekil-1.14 Opampta giri kutuplama akmlar (IB)
IB+ ve IB- olarak tanmlanan bu akmlar. Birbirine eit olmayabilir. Bu iki akmn mutlak deerlerinin toplamlarnn yarsna giri kutuplama akm denir ve deeri aadaki gibi formle edilir. IB = I B+ + I B 2
IB akmnn deeri FET kullanlan opamplarda 1pAden kk, transistrl opamplarda ise 1pA ile 1mA arasndadr. Giri kutuplama akmlar kimi durumlarda opamp kn gerilimini etkiler ve hatalar deerler alnmasna sebep olabilir. deal durumda opamplarda giri gerilimi Vi=0V olduunda k gerilimi Vo=0V olmaldr. Pek ok uygulamada kutuplama akmlar ihmal edilebilir.
18
Kaplan
Giri Dengesizlik Akm:

Opampn k gerilimi Vo=0V yapldnda veya olduunda, IB+ ve IB- akmlarnn mutlak deerlerinin farkna giri dengesizlik akm (Input Ofset current) denir ve IOS olarak tanmlanr.
I OS = I B+ I B
reticiler; rettikleri her bir farkl opamp tipi iin bu deeri kataloglarnda verirler. retici kataloglarnda verilen IOS deeri; genellikle opamp k gerilimi Vo=0V iken 250C oda scakl altndadr. Giri dengesizlik akmnn sfr veya IB+=IB- durumuna ok ender rastlanr. Bu nedenle pek ok uygulamada giri dengesizlik akmn dikkate alnmas gerekir. Giri dengesizlik akmnn etkisini yok etmek iin alnan nlemler ileride ilenecek uygulama blmlerinde belirtilecektir.
Kayma (Drift-Srklenme):
Giri dengesizlik akm veya geriliminin scaklkla deimesine kayma denir. Dengesizlik akmndaki kayma nA/0C, dengesizlik gerilimindeki kayma ise V/0C eklinde tanmlanr ve aadaki gibi formle edilirler. I O kayma = V O kayma = I O T V O T , , nA / 0 C V / 0 C
olduka kk deerli olan bu kaymalarn miktar ve yn scakla gre deiebilir. Bu sebeple reticiler kataloglarnda kayma iin ortalama ve maksimum deerleri vermektedirler. Opampta kullanlan devre elemanlarnn karakteristiklerini zamanla deitirmeleri de dengesizlik akm ve geriliminin deimesine neden olmaktadr. Ayrca opampta kullanlan besleme gerilimi scaklkla deitii gibi devre elemanlarnn deerlerinin zamanla deimesinden de etkilenmektedir.
Deiim Hz (Slew Rate-SR):

Opamp giriine uygulanan bir iaretdeki deiim, bir sre sonra opamp knda da deiime neden olacaktr. Bu deiimin hz olduka nemlidir ve deiim hz (Slew Rate=SR) olarak adlandrlr. Deiim hz, opamp knn ne derece hzl deitiini ifade eden parametredir. deal bir opampta deiim hz (SR) sonsuzdur. Pratikte ise bu mmkn deildir. rnein 741 tipi genel amal bir opampn deiim hz 0.5V/sdir. Bu durumda k iareti 1 saniyede 0.5Vluk bir deiim gstermektedir. Deiim hz ykseltecin kazancna, kompanzasyon kapasitesine ve k geriliminin pozitif veya negatif gidiine baldr. Deiim hz birim kazan iin verilir. nk deiim hz en kk deere birim kazanta ular. Opampta oluabilecek istenmeyen baz osilasyonlar nlemek iin opamp iinde veya dnda bir frekans kompanzasyonu kondansatr kullanlr. Bu kondansatrden geebilecek maksimum akm (I), devre elemanlar tarafndan snrlandrlmtr. Maksimum akm (Imax) miktarnn C kondansatr deerine oran,
19
Kaplan
opamp iin deiim hzn belirler ve aadaki gibi formle edilir. SR = Bu durumda deiim hz (SR) ksaca;
SR dV0 dt
max
I max C
V0 t
max
olarak formle edilebilir. Yukarda verilen eitlikler aslnda birbirinden farkl deildir. nk bir kondansatrden belli bir t zamannda I akm geerken zerinde birikecek Q yk ve ularnda oluacak V gerilimi ilikisini hatrlayalm. V 1 = Q=I.t SR=C.V t C retici firmalar ounlukla tam gteki opamp band geniliini kataloglarnda verirler. Bu deer verilen bir SR deeri ile k geriliminin tepe deeri (VP) arasndaki ilikidir. Aadaki ekilde formle edilir.
f max = SR 2 V p
Bu forml kullanlarak opamp knda bozulmaya neden olmadan kuvvetlendirilebilecek giri iaretinin maksimum frekans bulunabilir.
rnek: 741 tipi genel amal bir opampta Deiim hz SR=0.5V/sdir. Bu deere gre; a) VoSAT=12Vluk k iin tam gteki band geniliini 1.2
b) Vo=9Vluk k iin giri iaretinin maksimum frekansn bulunuz.
0.5(V / s ) 0.5 106 SR = = 6.634 KHz = 2 V p 6.28 (12V ) 6.28 12V 0.5(V / s ) 0.5 106 SR = = 8.846 KHz = 2 V p 6.28 (9V ) 6.28 9V
zm
a) f max = b) f max =
Grld gibi opamp k geriliminin genlii azaldka, giri iaretinin frekans limiti artmaktadr. reticiler her hangi bir opamp iin deiim hzn birim kazanta verirler. nk opamplarda deiim hz en kk deere birim kazanta ular. Bir opampn giriindeki iaretin deiim hz, opampn deiim hzndan daha kk olmaldr. Daha byk olduunda opamp, giriindeki iaretin deiim hzna yetiemez. Dolays ile opamp k iaretinde bozulmalar meydana gelir. Bu durumu nlemek iin daha byk deiim hzna sahip opamplar kullanlmaldr. Opampn almasn etkileyen en nemli karakteristikler yukarda maddeler halinde verilmitir. Bununla birlikte kimi uygulamalarda nem arzeden bir ka parametre daha vardr. Bu parametreleri ve zelliklerini retici kataloglarnda inceleyebilirsiniz. Tablo1.2de size rnek olmas amac ile genel amal bir opampn retici kataloglarndan alnan karakteristikleri verilmitir.
20
Kaplan
ZELLKLER Trke Giri Dengesizlik Gerilimi, VIO Giri Dengesizlik Akm, IIO Giri Kutuplama Akm, IB Ortak Mod Eleme Oran, CMMR, G Kaynakl Bastrma Oran; PSRR Kayma (srklenme), IO Kayma (srklenme), VO Deiim Hz, SR Birim Kazan Frekans Tam gteki band genilii, BW Ak evrim fark kazanc, AOL, AV Ak evrim Giri Direnci, R Ak evrim k Direnci, R0 Orjinal Input Offset Voltage Input Offset Current Input Bias Current Commen Mode Rejection Ratio, CMRR Power-Supply Rejection Ratio, PSRR Drift IO Drift VO Slew Rate, SR Unity-gain Frequance Full-power, BW Open-loop gain Input impedance Output impedance Deer 5mV 20nA 100nA 100dB 20V/V 0.1nA/0C 5V/0C 1V/s 1MHz 50KHz 100000 1M 100
Tablo-1.2 Tmdevre bir opampn 250Cdeki tipik parametreleri
21
BLM 2
Kaplan
Temel Opamp Devreleri
Konular:
2.1 2.2 2.3 2.4 Eviren ve Evirmeyen Ykselte Temel Fark Alc Gerilim zleyici Trev ve Entegral Alc
Amalar:
Bu blm bitirdiinizde aada belirtilen konular hakknda ayrntl bilgiye sahip olacaksnz. Opampla gerekletirilen eviren ykselte devresinin zellikleri ve alma karakteristikleri Eviren toplayc devresi ve zellikleri Evirmeyen ykselte devresinin genel zellikleri ve karakteristikleri Opampla gerekletirilen gerilim izleyici devresi ve zellikleri Opampla gerekletirilen trev alc devrenin zellikleri ve alma karakteristikleri Opampla gerekletirilen Entegral alc devrenin zellikleri ve alma karakteristikleri
Kaplan
2.1 EVREN VE EVRMEYEN YKSELTE

Opamplarn en temel uygulamalarndan biri ykselte (amplifikatr) tasarmdr. Ykselteler; girilerine uygulanan elektriksel iaretleri ykselterek (kuvvetlendirerek) klarna aktaran sistemlerdir. Kaliteli bir ykselte, kuvvetlendirme ilemi esnasnda giri ve k iaretlerinde herhangi bir bozulmaya (distorsiyona) sebep olmaz. Bu blmde opampla gerekletirilen temel ykselte modellerini inceleyeceiz. Bunlar; Eviren Ykselte Eviren Toplayc Evirmeyen Ykselte Evirmeyen Toplayc
Eviren Ykselte
Bilindii gibi opamplarn ak evrim kazanc ok yksektir. Bu durum kullancya her zaman avantaj salamaz. nk opampn kazan kontrol altnda deildir. Ykselte tasarmnda elemann kazanc kullanc tarafndan kontrol edilmelidir. Opamp kazancnn kontrol edilebilecei iki temel tip ykselte devresi vardr. Bunlar; eviren (inverting) ve evirmeyen (noninverting) ykseltelerdir. Opampn kazancn kontol etmede en etkili yntem geri besleme kullanmaktr. Temel bir eviren ykselte devresi ekil-2.1de verilmitir. Devrede dolaan akmlar ve gerilim dmleri devre zerinde ayrntl olarak gsterilmitir.
RF + VRF R1 + VR1 V N I1
VA
I=0A 0V I=0A
+V
If
-V IL RL + +
ekil-2.1 Temel Eviren Ykselte Devresi Eviren ykselte devresinde giri gerilimi V1, R1 direnci ile opampn negatif terminaline uygulanmtr. Opampn pozitif terminali ise topraklanmtr. Opampn giri ve k terminalleri arasna balanan Rf direnci, geri besleme direnci olarak anlr. VN giri iareti ile V0 k iareti arasndaki bant R1 ve RF direnleri ile ifade edilir. Devrenin analizine yapmadan nce, opamp zellikleri tekrar hatrlatalm. Opampn eviren (-) ve evirmeyen (+) girileri arasnda potansiyel fark yoktur. Ksaca gerilim fark sfrdr.
23
Kaplan
Opampn eviren (-) ve evirmeyen (+) ularndan, opamp ierisine kk bir akm akar. Bu akm ok kk olduundan ihmal edilebilir.
Girie uygulanan iaretin AC veya DC olmas durumu deitirmez, her ikisi de kuvvetlendirilir. Opampn (-) ucu ile (+) ucu arasndaki potansiyel fark sfrdr. Bu nedenle, devre de opamp'n (-) ucuda toprak potansiyelindedir. Devrenin analizine gelince VA noktasnda K.A.K yazarsak;
I1 + I F = 0
devreden I1 ve IF akmlar iin gerekli bantlar yazalm;
(VN VA ) + (V0 VA ) = 0
R1 RF
Ykseltecin kapal evrim kazancna A dersek, VA geriliminin deeri VA=V0 /A olur. VA nn toprak potansiyelinde olduunu biliyoruz. Ykseltecin ak evrim kazancnn ok byk olduunu da biliyoruz. Buradan VA=V0 /A dan VA=0 yazabiliriz. Bu durumda;
VN V0 + =0 R1 RF
buradan k gerilimi; R V0 = V1 F R1 bulunur. Dier bir ifadeyle opampn girileri akm ekmediinden, I1 akmnn tm Rf direncinin zerinden akacaktr. Rf direnci zerindeki gerilim dm ise;
VN VRF = I1 RF = R RF = V0 1
olacaktr. Devrede Rf direncinin bir ucu toprak potansiyeline bal olduu iin RL yk direncine paralel olarak dnebilir. Dolays ile Rf ularnda ki gerilim dm k gerilimi Vo deerine eit olur. Bylece giri iaretinin fazda terslenmi olur. Baka bir ifadeyle giri iareti evrilmitir. Opampn kazanc ise;
A=
olarak aa kar.
V0 R = F VN R1
24
Kaplan
rnek: 2.1
ekil-2.2de grlen eviren ykselte devresinde LM741 tipi opamp kullanlmtr. Devre, 12Vluk simetrik kaynakla beslenmitir. a. Devredeki I0 akmn, k gerilimini V0, Kapal evrim gerilim kazancn A bulunuz? b. Opamp kna 2.2Kluk bir RL yk direnci balandnda yk zerinden geen IL yk akmn ve opampn toplam k akmn hesaplaynz?
R f= 10K - VRf + R1 = 1K + VR1 I1 I=0A + I=0A -12V I
L
+12V
V1 0.5V
+ RL 2.2K V0 -
ekil-2.2 Eviren Ykselte Devresi
zm
nce I1 akmn bulalm. Devreden; I1 = Opampn k gerilimi V0 ise; V0 = Rf R1 V1 = 10 K (0.5V ) = 5V 1K V1 0.5V = = 0.5mA R1 1K
olarak bulunur. Opampn kapal evrim kazanc ACL; ACL = Rf V0 = = 10 V1 R1
RL yk direnci zerinden geen IL yk akm; IL = V0 RL = 5V = 2.27mA 2.2 K
Opamp kndan ekilen toplam akm I0 ise; I 0 = I L + I 1 = 2.27mA + 0.5mA = 2.32mA olarak bulunur.
Eviren girie DC iaret yerine AC iaret de uygulanabilir. Bu durumda opamp ykseltme ilevini yine yerine getirecektir. Byle bir eviren ykselte devresi ekil-2.3de gsterilmitir.
25
Kaplan
150K
R1 V1
0.2
+V
3V
V0
+ t V1
10K
I=0A
0
-0.2
I=0A
-V
RL +
V0
-3V
ekil-2.3 Eviren ykselte devresinde ac alma
Devrede akm ve gerilimlerin analizini yapalm. ekil-2.3 zerindeki deerler dikkate alndn da opampn kapal evrim gerilim kazanc ACL; ACL = Rf R1 = 150 K = 15 10 K
Opamp kndan alnan k iaretinin tepeden tepeye deeri ise; V0 = Rf R1 V1 = 150K (0.2V ) 10K
V0 = 3V olacaktr. Eviren amplifikatr zelliinden dolay giri geriliminin faz 1800 derece faz terslenmi olarak ka yansyacaktr. Bu durum ekil-2.3 zerinde ayrntl olarak gsterilmitir.
Eviren Toplayc
Temel eviren ykselte devresindeki negatif terminale tek giri yerine, ekil-2.4'deki gibi bir ok giri iareti balanrsa opamp eviren toplayc olarak alr. Eviren toplayc devre, giriine uygulanan iaretleri toplayarak kna aktarr. Eer giri gerilimleri sras ile; V1, V2 .. Vn ise; ortak u (negatif terminal) toprak potansiyelinde olduu iin opampn + ile - terminalleri arasnda potansiyel fark yoktur. Dolays ile her bir koldan akan akmlar sras ile; I1 = V1 , R1 I2 = V2 , R2 In = Vn Rn
olur. RF geri besleme direncinden bu akmlarn toplam kadar bir akm akacandan (opampn iine akm akmaz, giri direnci sonsuzdur). Bu durumda opampn k gerilimi; V 0 = (I 1 + I 2 + I n ) R F
V 1 Vn V2 V 0 = R F + RF + RF R2 Rn R1
26
V V V V0 = R F 1 + 2 + n R1 R 2 R n
R1 V1 I1 R2 V2 I2 Rn Vn -12V In I T=If 741 + IL RL RF=R If =I1+I2++In +12V If
Kaplan
~0V
+ V0 -
ekil-2.4 Eviren toplayc devresi
rnek: ekil-2.4'deki devrede Rf=100K, R1=R2=Rn=10K ve V1=V2=Vn=0.2 volt ise, opampn k gerilimi; 2.2
0.2V 0.2V 0.2V + + V 0 = 100 K 10 K 10 K 10 K = 6V
elde edilir. Toplayc devrede Rf=R1=R2=Rn seilirse kta giriler ykseltilmeden sadece toplanm olarak alnr. Yine ayn mantkla giri iaretlerinin ortalamas ktan alnabilir. Bunun iin; R1=R2=Rn=R , Rf=R/3 olarak seilmelidir.rnek olarak ekil-12.11'deki devrede; R1=R2=Rn=100K, Rf=100K/3 ve V1=5v, V2=5v, Vn=-1v ise V0 k gerilimi; V0=(5+5+(-1))/3 V0=-3 volt bulunur. Unutulmamaldr ki opampn k geriliminin maksimum deeri besleme gerilimi ile snrldr. Ksaca k geriliminin deeri hi bir zaman besleme gerilimi deerini aamaz.
Ses Kartrc (mixer)

Bilindii gibi toplayc devre, giriine uygulanan dc iaretleri toplayarak kna aktarmakta idi. Eviren toplayc devresinde, opampn eviren giriine ekil-2.5de grld gibi mikrofonlar balayarak ses kartrc veya mixer olarak adlandrlan devreyi elde edebiliriz. Bu devrede; opampn eviren giriine mikrofonlar zerinden uygulanan ses iaretleri toplanarak ka aktarlmaktadr. Mikrofonlarla opamp giriine uygulanan giri iaretleri; istenirse ayarl direnler kullanlarak zayflatlabilir. Bylece giriten uygulanan iaretlerden iitilmesi arzu edilen enstrmann veya arkcnn sesi ayarlanabilir.
27
Kaplan
R mic1
Rf
R2 mic2 Rn ~0V 741
+12V
If
+ -12V IL R
L
+ V0 -
mic3
ekil-2.5 Ses kartrc (mixser) devre
Evirmeyen Ykselte
Opamplarn temel uygulamalarndan bir dieri ise evirmeyen ykselte devresidir. Bu devrede ykseltilecek iaret opampn evirmeyen giriine uygulanmaktadr. Evirmeyen ykselte devresinde giri iareti ile k iareti ayn fazdadr. Yani giri ile k iareti arasnda faz fark yoktur. Temel bir evirmeyen ykselte devresi ekil-2.6da verilmitir. Evirmeyen ykselte devresinin en nemli zelliklerinden birisi ok yksek bir giri direncine sahip olmasdr. Eviren bir ykselte devresinde giri direnci, devrede kullanlan R1 direncine baldr ve deeri birka K civarndadr. Evirmeyen ykselte devresinde ise giri direnci opampn giri direncine eittir. Bu deer ise yzlerce mega ohm civarndadr.
Rf Rf
R1
I=0A
+12V
If
R1 I1
I=0A
+12V
If
I1 V1
~0V
I=0A
+ -12V IL RL V0 -
~0V
I=0A
V1
-12V
IL
RL
V0 +
ekil-2.6 Evirmeyen ykselte devresi
ekil-2.6da verilen evirmeyen ykselte devresinin analiziniz yapalm. Opampn eviren ve evirmeyen girileri arasndaki potansiyel fark 0Vdur. Bunu biliyoruz. Dolaysyla R1 direnci ularnda veya zerinde V1 gerilimini aynen grrz. Devrede kirof yasalarndan yararlanarak k geriliminin alaca deeri yazalm.
V0 = I 1 R1 + I F R F
elde edilir. Devrede;
I1 = I F
olduu grlmektedir. Bu durumda yukarda verilen eitlii k gerilimini bulmada yeniden yazarsak V0 ;
28
Kaplan
V0 = I 1 R1 + I 1 R F
denklemini elde ederiz. Bu denklemde; I1 Akm, I1 = V1 R1
deerine eittir. Bu deeri V0 eitliine yerletirirsek,
V0 =
denklemi dzenlersek;
V1 V R1 + 1 R F R1 R1
V0 = V1 +
V1 RF R1
R V0 = V1 1 + F R1
denklemi elde edilir. Yukarda elde edilen denklemin nda evirmeyen ykselte devresinde kapal evrim kazanc ACL ise;
R ACL = 1 + F R1
deerine eittir. Evirmeyen ykselte devresinde gerilim kazanc grld gibi evirmeyen ykselte devresinden 1 fazladr.
rnek: 2.3
ekil-2.7de grlen evirmeyen ykselte devresinde LM741 tipi opamp kullanlmtr. Devre, 12Vluk simetrik kaynakla beslenmitir. a. Devrede k gerilimi V0, ve Kapal evrim gerilim kazancn ACL bulunuz? b. Opamp kna 3.3Kluk bir RL yk direnci balandnda yk zerinden geen IL yk akmn hesaplaynz? c. Ayn devrede opamp kndan ekilen toplam akm hesaplaynz?
R F=10K R1=2K I1 V1 2V If
I=0A
+12V
IF
~0V
I=0A
+ -12V IL RL 3.3K V0 -
ekil-2.7 Evirmeyen Ykselte Devresi
29
Kaplan
zm
nce V0 k gerilimini bulalm. Devreden;
V0 = V1 +
V1 R f V0 = 2V R1 R ACL = 1 + F R1
10 K 1 + 2K
V0 = 12V
Kapal evrim kazanc ACL;
10 K ACL = 1 + =6 2K
RL yk direnci zerinden geen IL yk akm deeri;
IL =
V0 RL
IL =
12V = 3.63mA 3 .3 K
Opamptan ekilen toplam Akm;
I T = I F + I L I T = 1mA + 3.63mA = 4.63mA
rnek: 2.4
ekil-2.8de grlen evirmeyen ykselte devresinde; k gerilimi V0, gerilim kazancn ACL ve opamptan ekilen toplam akm bulunuz?
RF=100K R1=10K I1 R2=1K ~0V If
I=0A
+12V
IF
I=0A
+ -12V IL RL 1K V0 -
V1 1V
R3 1K
VA
ekil-2.8 Evirmeyen Ykselte Devresi
zm
Devreyi analiz edebilmek iin yaplmas gereken ilk ilem, opampn evirmeyen giriine uygulanan gerilim deerinin bulunmasdr. Opampn evirmeyen giriine uygulanan gerilime VA dersek; Devreden VA gerilimini bulalm. VA = V1 1V R3 V A = R 2 + R3 1K + 1K V A = 0.5V
Dolaysyla evirmeyen ykseltecin k gerilimi V0;
30
Kaplan
Dolaysyla evirmeyen ykseltecin k gerilimi V0;
R V0 = V A 1 + F R1
100 K V0 = 0.5 1 + = 5.5V 10 K
RL yk direnci zerinden geen IL yk akm ve I1 akmnn deeri;
IL =
V0 5.5V = = 5.5mA RL 1K
I1 =
V A 0.5V = = 00.5mA R1 10 K
Opamptan ekilen toplam akm ise;
I T = I F + I L I T = 0.05mA + 5.5mA = 6mA
Evirmeyen Toplayc
Evirmeyen ykselte kullanlarak toplama ilemi yaplabilir. Evirmeyen toplayc ykselte uygulamasnda toplanacak iaretler, opampn evirmeyen giriine uygulanr. Opamp knda ise bu iaretlerin toplam alnr. Tipik bir evirmeyen toplayc devresi ekil-2.9.ada grlmektedir. Devrede toplanacak giri says istee bal olarak artrlabilir. ekildeki devrede rnekleme amac ile iki girili bir devre gelitirilmitir. Devrede toplanmas istenen V1 ve V2 gerilimleri R1 ve R2 direnleri vastasyla opampn evirmeyen giriine uygulanmtr. Opampn evirmeyen giriinde oluan gerilim ekilde VA olarak tanmlanmtr.
RF +12V R3 R R +12V
R1 V1
R2 VA V2
-12V
RL
V0 IL R/2
VA = V1 + V2 R
-12V
RL
V0 IL
ekil-2.9.a ve b Evirmeyen toplayc ve edeer devresi
VA geriliminin deerini bulmak iin opamp zelliklerinden yararlanarak devreyi ekil2.9.bde grld gibi yeniden dzenleyebiliriz. Bu durumda VA gerilimi K.G.K dan; VA = V1 V 2 R2 + V2 R1 + R2
olacaktr. Devrede R1=R2=R3=R4=R Kabul edersek, VA = V1 V2 R + V2 2R
31
Bulunan bu eitlikte gerekli sadeletirme yaplrsa; VA = V1 + V2 R
Kaplan
bulunur. Devredeki giri devresinin thevenin edeer direnci ise; R E = RTH = deerindedir. Bu durumda k gerilimi; V0, V0 = 2 V A V0 = V1 + V2 olarak bulunur. Evirmeyen ykseltele tpk eviren ykselteteki gibi giri gerilimlerinin ortalamasn alan veya toplayp kuvvetlendiren devrelerde gerekletirilebilir. rnein devrede n adet giri varsa RF deeri; RF=(n-1)R yaplr. Bu durumda ykselte kazanc giri says kadar olup, kta giri gerilimlerinin toplam olan bir gerilim deeri elde edilir. R 2
2.2 TEMEL FARK ALICI

Bu blmde opamplarn en temel uygulamalarndan olan fark alc (diferansiyel) ykselte devresi incelenecektir. Fark alc devre, genelde lme ve kontrol sistemlerinin tasarmnda kullanlan temel ykselte devresidir. Olduka hassas ve kararl bir alma karakteristiine sahiptir. Bu blmde opampla gerekletirilen temel bir fark alc devreyi inceleyerek birka temel uygulama rneini inceleyeceksiniz.
Temel fark alc devre, karc amplifikatr (differance amplifier) veya farksal ykselte olarakda isimlendirilir. Temel bir fark alc devresi ekil-2.9'da gsterilmitir. Devre dikkatlice incelendiinde opampn her iki giriinin de kullanld grlmektedir. Devrenin temel alma prensibi eviren ve evirmeyen girilerine uygulanan iaretlerin farkn almasdr. Bu tip ykselteler pek ok endstriyel uygulamada sklkla kullanlrlar. Opamp devresinin fark alma (karma) ilemini nasl yaptn ekil-2.10dan yararlanarak aklayalm. Bu devrede; giriten uygulanan iki ayr iaretin fark alnp ka aktarlmaktadr.
32
Kaplan
RF
R1 R2 V1 V2 R3 VA
I=0A
+12V
I=0A
-12V
RL
V0
ekil-2.10 Temel Fark Alc (differansiyel Amplifikatr) Devresi
Devrenin analizi iin en uygun zm sper perpozisyon teoremi uygulamaktr. Bu ilem iin nce V2 giriini ksa devre yaparak, V1'den dolay oluan k gerilimi V01'i bulalm. Bu ilem sonucunda devremiz ekil-2.11.ada grlen biimi alr.
RF RF
R1 R2 V1 R3
+12V
R1 R2
+12V
-12V
RL
V01 V2 R3 -12V R L VA
V02
a) V2 kayna ksa devre iken opamp k; Vo1
b) V 1 kayna ksa devre iken opamp k; Vo2
ekil-2.11.a ve b Fark alc devreye Super pozisyon teoreminin uygulanmas
Devrede kullanlan R2 ve R3 direnlerinin etkisi kalmaz. nk opampn giri direnci yaklak sonsuz olduu iin zerlerinden bir akm akmaz. Dolaysyla zerlerinde bir gerilim dm olmaz. Bu durumda devremiz bir evirmeyen ykselte halini almtr. Dolaysyla V1'den dolay k gerilimi V01; V 01 = V1 RF R1
olarak bulunur. Devre eviren ykselte zelliindedir. V2 giri geriliminin ka etkisini bulabilmek iin V1 giriini ksa devre etmemiz gerekir. Bu ilem sonunda devremiz ekil2.11.bde gsterilen ekli alr. Bu devre evirmeyen ykselte zelliindedir. Devrenin k gerilimini (V02) hesaplayalm. RF V02 = V A 1 + R 1 bulunur. VA, opampn evirmeyen giriine uygulanan gerilimdir. Deerini devreden aadaki gibi yazabiliriz;
33
Kaplan
VA =
R3 V2 R3 + R 2
Bulunan VA deerini V02 eitliinde yerine yerletirirsek ; R3 R V02 = V2 1 + F R1 R 2 + R3 R F R3 V2 V 02 = 1 + R1 R3 + R2 Toplam k gerilimi V0 ise her iki k geriliminin toplam olacaktr. V0 = V01 + V02 deerler yerletirilirse , Toplam k gerilimi ;
R R3 R V2 ) V0 = F V1 + (1 + F ) ( R1 R2 + R3 R1
olarak bulunur. rnein ekil-2.12deki temel fark alc devrede R1=R2=R3=RF olarak seilirse k gerilimi; V0 = V2 - V1 olarak bulunur. Grld gibi devre giriine uygulanan gerilimlerin farkn almaktadr. Bu devrede; R3=RF ve R1=R2 semek art ile devreyi fark ykselteci haline getirmek mmkndr.
RF
R1 R2 V1 V2 R3 VA
I=0A
+12V
I=0A
-12V
RL
V0
ekil-2.12 Temel Fark Alc (differansiyel Amplifikatr) Devresi
34
Kaplan
rnek: 2.5
ekil-2.13de verilen fark alc devrede k gerilimini (Vo) ve opamptan ekilen yk akmn (IL) bulunuz? R1=R2=R3=10K, Rf=10K, RL=1K
Rf +12V R1 R2 V1 4V V2 4V R3 VA -12V RL IL V 02
ekil-2.13 Temel Fark Alc devre
zm:
Verilen devre V1 ve V2 iaretlerinin farkn alp kuvvetlendirecektir. nce k iaretinin alaca deeri bulalm. Bunun iin; RF R V1 + (1 + F ) VA V 0 = R1 R1 R R3 R V2 ) V0 = F V1 + (1 + F ) ( R1 R2 + R3 R1 10 K 10 K 10 K V0 = 4V + (1 + )( 4V ) 10 K 10 K + 10 K 10 K V 0 = [ 4V ]+ [(1 + 1) (0.5 4V )] V 0 = [ 4V ]+ [(4V )]
V 0 = 0V
Grld gibi fark alc devre opamp giriine uygulanan iaretlerin farkn almtr. k gerilimi Vo=V2-V1 olmutur. Opamp kna balanan RL yk direnci zerinden geen IL akmn hesaplayalm. IL = V0 RL IL = 0 =0 1K
35
Kaplan
rnek: 2.6
Rf +12V R1 R2 V1 2V V2 2V R3 VA -12V RL V 02 IL
ekil-2.14 Temel Fark alc devre
zm
Verilen devre V1 ve V2 iaretlerinin farkn alp kuvvetlendirecektir. nce k iaretinin alaca deeri bulalm. Bunun iin; R R3 R V2 ) V0 = F V1 + (1 + F ) ( R1 R2 + R3 R1 10 K 10 K 10 K (2V ) + (1 + )( 2V ) V 0 = 10 K 10 K + 10 K 10 K V 0 = [2V ]+ [(1 + 1) (0.5 2V )] V 0 = [2V ]+ [(2V )] V 0 = +4V Grld gibi fark alc devre opamp giriine uygulanan iaretlerin farkn almtr. k gerilimi Vo=V2-V1 olmutur. Opamp kna balanan RL yk direnci zerinden geen IL akmn hesaplayalm. IL= V0 RL IL= 4V = 4mA 1K
36
Kaplan
rnek: 2.7
RF +12V R1
V1
2V V2 2V R2 VA -12V
RL
V02 IL
zm:
ekil-2.13 Temel Fark Alc devre Verilen devre V1 ve V2 iaretlerinin farkn alp kuvvetlendirecektir. nce k iaretinin alaca deeri bulalm. Bunun iin; R R V 0 = F V1 + (1 + F ) V A R1 R1 R R V0 = F V1 + (1 + F ) (+2V ) R1 R1 10 K 10 K ) (2V ) 2V + (1 + V 0 = 10 K 10 K V 0 = [ 2V ] + [4V ] V 0 = +2V
2.3 GERLM ZLEYC

Opamp kullanlarak gerekletirilen dier bir uygulama ise gerilim izleyicisi (Voltage Follover) olarak bilinir. Gerilim izleyici devreler; yksek giri, alak k empedansa sahip olmalar nedeniyle pek ok uygulama ve tasarmda sklkla kullanlrlar. Bu blmde opampla gerekletirilen gerilim izleyici devreyi inceleyerek birka temel uygulama rneini inceleyeceksiniz.
Gerilim izleyici devre, evirmeyen ykselte devresinin zel bir halidir. Temel bir gerilim izleyici devre ekil-2.14de verilmitir. Dikkat edilirse bu devrede Rf geri besleme direnci kullanlmam, geri besleme direkt yaplmtr. Opamp girileri arasnda gerilim fark olmadndan k gerilimi Vo, giri gerilimi ile ayndr (Vo=Vin). Devrede gerilim kazanc yoktur. Bu nedenle bu tip devrelere gerilim izleyicisi denir.
37
Kaplan
+V
0V
V0 =Vin Vin
-V
ekil-2.14 Gerilim izleyici devre Genel amal opamplarla (LM 741 gibi) ekil-2.14deki balant yaplarak gerilim izleyicisi elde edilebilecei gibi yalnzca bu amala gerekletirilmi operasyonel ykseltelerde vardr. rnein LM 110 tmdevresi bu ama iin retilmitir. LM 110 tmdevresinde kla eviren giri arasndaki balant tm devre ierisinde yaplmtr. LM 110 tmdevresinin baz karekteristikleri aada verilmitir. Giri direnci Ri: 106 M (ok byk) Giri akm Iin: 1 nA (ok kk) k direnci Ro: 0.7 (ok kk) Band genilii BG: 10 Mhz Gerilim Kazanc ACL: 0.9997 D balant ile gerekletirlen gerilim izleyicileri de yaklak ayn deere sahiptirler. Gerilim izleyicilerinde giri direnci ok byk olduu iin bir nceki devreyi yklemezler. Bu yzden bunlara buffer veya izolasyon amplifikatr denir. Dolays ile k geriliminin genlik ve faz girile ayndr. ekil-2.15de dc ve ac alma iin gerilim izleyici devreleri ve evre akmlar verilmitir. Yk akm IL, opamptan ekilen akma eittir.
I=0A +V I0 0V IL RL 0V +V
Vin
-V
V0=V in Vin
-V
IL
RL
V0=Vin
ekil-2.15 Gerilim izleyici devrenin dc ve ac alma artlar
38
Kaplan
2.4 TREV VE ENTEGRAL ALICI

Bu blme kadar anlatlan opamp uygulamalarnda geri besleme elemanlarnn tamamen omik olduu varsayld veya omik bir eleman olan diren kullanld. Genel olarak elamanlar kapasitif ve endktif zellik gsterdiklerinden giri ve geri besleme direnci yerine empedans ieren (L ve C) elamanlarda kullanlr. Bylece tamamen omik elaman yerine, empedans kullanmakla devrenin ilevide byk oranda deitirilmi olur. Bu blmde opampla gerekletirilen temel trev ve entegral alc devreyi inceleyecek ve birka temel uygulama rnei greceksiniz.
Trev Alc Devre

Trev alc devresi, genel olarak bir eviren ykselte zelliindedir. Fark olarak girite R1 direnci yerine C kondansatr bulunmaktadr. Genel bir trev alc devresi ekil-2.16da verilmitir. Trev alc, giriinden uygulanan iaretin trevini alarak ka aktaran bir devredir.
RF C
iF
+V
i Vin
n -V RL
V0
ekil-2.16 Trev Alc Devre Devrenin almasn ksaca inceleyelim. Girite kullanlan kondansatr, ac iaretleri geiren fakat dc iaretleri geirmeden zerinde bloke eden bir devre elemandr. Dolays ile dc iaretler iin trev alma sz konusu deildir. Gerekte dc iaretler iin trev alc k Vo=0dr. Trev alc giriine mutlaka sinsoydal iaret uygulanmas sz konusu deildir. Frekans barndran veya genlii zamana bal olarak deien bir iaretin uygulanmas yeterlidir. ekil-2.16da verilen trev alc devrenin k gerilimi; V0 = R F i deerine eittir. C kondansatr zerinden akan i akmnn deeri ise; i= C dVin dt
olduu bilinmektedir. Dolaysyla bu deer k gerilimi iin yeniden dzenlenirse; V0 R F i V0 = R F C dVin dt
olarak ifade edilir. Bu denklemden de grld gibi k gerilimi (V0), giri geriliminin trevi ile orantldr.
39
Kaplan
Trev alc devrenin k denkleminde kullanlan; dVin/dt ifadesi herhangi bir anda giri iaretinin eimini veya deiim hzn belirtmektedir. Bu ifade matematiksel olarak trev fonksiyonu olarak bilinir. Dolays ile ierisinde eim veya deiim barndran tm iaretlerin trevini almak sz konusudur. Konunun daha iyi anlalmas amac ile aada rnek bir devre zm verilmitir.
rnek: 2.8
ekil-2.17de verilen trev alc devre giriine genlii tepeden tepeye Vpp=0.5V olan 2KHzlik bir gen dalga iareti uygulanmtr. k geriliminin (Vo) analizini yaparak dalga biimini iziniz.
RF =10K Vin
f=2KHz 0.5 0 0.5 T=0.5ms t1=0.25ms t 2=0.25ms
C=10nF V in
+V
i
t
-V
V0
ekil-2.17 Trev alc devrenin analizi
zm: Verilen devrede nce pozitif eimi hesaplayalm. V1 ve V2 iaretlerinin farkn alp
kuvvetlendirecektir. nce k iaretinin alaca deeri bulalm. Bunun iin; dVin Vin 0.5V V = 2000 Pozitif egim : t 1 = dt = t = 3 s 0.25 10 s Pozitif eim iin k gerilimini hesaplayalm, V0 ( t 1 ) = R F C dVin = 50 10 3 10 10 9 2000 = 1V dt
Negatif eim iin gerekli analizleri yapalm. Vin dVin 0.5V V = 2000 Negatif egim : t 2 = dt = t = 3 s 0.25 10 s V0 (t 2 ) = R F C dVin V = 50 10 3 10 10 9 2000 = 1V dt s
Yukarda yaplan analizler nda giri ve k iaretlerini dalga biimlerini birlikte gsterelim.
40
V in
0.5V 0 0.5V t1 =0.25ms T=0.5ms t2=0.25ms f=2KHz
Kaplan
V0
1V 0 t1 t2 t3
-1V
Pratik uygulamalarda ekil-2.16daki devre yaln hali ile yeterli deildir. rnein yksek frekanslarda C kondansatr ksa devre gibi davranacandan ykseltecin kazancn artrarak doyuma gtrebilir. Ayrca Vin iaretinin ierisinde eitli grltler olabilir. Grlt iaretleri ise ok geni frekans tayfna sahiptir. Bu durumda grltde olduu gibi ykseltilebilir. Bu istenmeyen durumu nlemek iin opamp devresinin kazancn yksek frekanslar iin snrlamak gerekir. Bu amala ekil-2.18de grlen devre gelitirilmitir.
RF
R1 Vin
C1
iF
+V
i
R2 -V
V0
ekil-2.18 Trev alc devrenin analizi Bu devrede girie kazanc snrlayan R1 direnci eklenmitir. Bylece devrenin gerilim kazanc Rf/R1 ile snrlanmtr. R2 direnci ise opamp girilerindeki dc akm kampanzasyonunun salanmas iin kullanlmtr. Ayrca bu devrenin trev alc olarak alabilmesi iin aadaki iki artn yerine getirilmesi gerekir. 1- Devrede giri iaretinin frekans FGR; FC deerine eit yada ondan kk olmaldr. FGR 1 = FC 2 R 1 C 1
2- Devrede RfC1 arpm "zaman sabiti" olarak isimlendirilir. Giri iaretinin periyodu yaklak bu deerde olmaldr.
41
ANALOG ELEKTRONK - II Entegral Alc
Kaplan
Entegral alc devre, girie uygulanan iaretin entegralini alarak ka aktarr. Bu ilemi gerekletiren bir entegral alc devre ekil-2.19da gsterilmitir. Grld gibi bu devrede geri besleme bir kondansatr yardm ile yaplmaktadr.
C
R1
iF
+V
i Vin
n -V RL
V0
ekil-2.19 Entegral Alc Devre Entegral alc devrenin n noktasndaki gerilim, opamp giri zelliinden dolay 0 volt civarndadr. Bu durumda i akm ise i=Vin/R1 veya i=-IF dir. Bilindii gibi kondansatr ularndaki gerilim; VC = Kondansatr zerinden geen akm ise; IC = C deerine eittir. Bu aklamalardan sonra devredeki n noktas iin K.A.Ky yazalm;
I IF = 0 I = IF
1 IF C dv dt
Vin dV0 C =0 R1 dt
Vin dV0 +C R1 dt
V0 deerini bulmak iin her iki terimin zamana gre trevini alrsak; V0 = 1 Vin dt R1 C
deerini buluruz. Formlden de grld gibi opamp giri geriliminin entegralini alan bir devre olarak almaktadr. Bilindii gibi entegral anlam olarak bir erinin altnda kalan alana karlk gelmektedir. ekil-2.19da verilen temel entegral alc devre bu haliyle yeterli deildir. Gelitirilmi bir entegral alc devresi ekil-2.20de verilmitir.
42
Kaplan
C RP R1 +V
i Vin
R2
n -V RL
V0
ekil-2.20 Gelitirilmi Entegral Alc Devre Bu devrede; giri ofset geriliminin giderek opamp kn doyuma gtrmesini engellemek amacyla C kondansatrne paralel bir RP direnci balanmtr. Bu diren, opampn gerilim kazancn da snrlamaktadr. Ayrca giri polarma akmlarnn eit olmayndan doacak ofset geriliminin etkilerini gidermek amac ile R2 direnci kullanlmtr. Bu direncin deeri R2=Rf//R1 olmaldr. Opampn entegral alc olarak grev yapabilmesi iin giriine uygulanacak iaretin frekans (fGR), fC deerine eit yada ondan byk olmaldr. (fGR fC) F GR F C = 1 2 R P C F
Ayrca devrenin zaman sabitesi (1/R1Cf) ile, girie uygulanan iaretin frekans fGR<fC olduunda devre sadece eviren ykselte olarak alr. Bilindii gibi devre entegral alc olarak alt zaman, giri iaretinin entegralini alarak ka aktarr. rnein giri iareti kare dalga biiminde ise, devre knda gen dalga bir iaret alnr. Konunun daha iyi anlalmas amac ile aada rnek bir devre analizi verilmitir.
rnek: ekil-2.21de verilen trev alc devre giriine genlii tepeden tepeyede Vpp=2V olan 2KHzlik bir kare dalga iareti uygulanmtr. k geriliminin (Vo) analizini yaparak 2.9
dalga biimini iziniz.
C=0.1F
2V
RP=47K R1=4.7K +V
t1 t2 t3 t
Vin
i
R2 4.7K
n -V RL 10K
-2V 0.25ms 0.5ms 0.75ms
V0
ekil-2.21 Entegral alc devrenin analizi
43
Kaplan
Verilen devrede pozitif yarm saykl (alternans) iin k gerilimini hesaplayalm. V0 (t 1 ) = 1 R 1 C

T /2
Vm dt =
0
t1 Vm 2V t = 0.25 10 3 3 R 1 C 0 4.7 10 0.1 10 6
V0 (t 1 ) 1V Negatif yarm saykl; V0 ( t 2 ) =

T t2 Vm 1 2V = + = 0.25 10 3 V dt t m 3 R 1 C T / 2 R 1 C t 1 4.7 10 0.1 10 6
V0 (t 1 ) +1V
zm: gsterelim.
Yukarda yaplan analizler nda giri ve k iaretlerini dalga biimlerini birlikte

V in
2V 0 t1 t2 t3
f=2KHz
-2V t 1=0.25ms t 2=0.25ms
V0
1V 0 -1V
t
T=0.5ms
Trev ve entegral alc devreler, elektronik endstrisinde pek ok alanda kullanlrlar. Bu durum dikkate alnarak eitli iaretler iin trev ve entegral alc devrenin klarnda oluturabilecekleri dalga biimleri ekil-2.22de verilmitir.
44
Kaplan
Giri areti Dalga ekli
Opampla T revi (dV 1 /dt)
Opampla Entegrali
V t 0 t
V t R C
mt t rampa -mRC t
mt 2 2 R C
t
Vm cos t R C
V m Sin w t
-Vm w RC Cos w t
m1 t t m2 t
-m1 RC
-m2 RC
Parabolik
ekil-2.22 Opampla gerekletirilen trev ve entegral alc devrelerinin baz giri iaretlerinde k dalga biimleri
45
BLM 3
Kaplan
Opamp Uygulamalar
Konular:
3.1 3.2 3.3 3.4 Gerilim Karlatrclar (Komparator) Multivibratrler Aktif Filtreler Hassas
Amalar:
Kaplan
3.1 GERLM KARILATIRICILAR

Gerilim karlatrclar kimi kaynaklarda ksaca komparator (comparators) olarak tanmlanr. Temel ilevi herhangi bir gerilim deerini bilinen bir deer ile karlatrp seviyesini belirlemektir. Bu nedenle Gerilim Seviye Dedektr olarak da adlandrlr. Kullanm amacna ve ilevine bal olarak pek ok tip gerilim karlatrc devre gelitirilmitir. Bu blmde srayla aada belirtilen temel karlatrc devreleri incelenecek ve uygulama rnekleri verilecektir. Basit Komparator Devresi Negatif Seviyeli Gerilim Dedektrleri Pozitif Seviyeli Gerilim Dedektrleri Pozitif Geribeslemeli Gerilim Seviye Dedektr
Gerilim karlatrclar ksaca komparator olarak bilinir veya tanmlanr. Kimi kaynaklarda Gerilim Seviye Dedektr olarak da anlmaktadr. Komparatorlar genellikle opamplardan yararlanlarak oluturulur ve iki adet girie sahiptir. Komparatorun temel ilevi girilerine uygulanan iki ayr iaretin birbirleri ile mukayese edilmesini salamaktr. Girilerden birine referans iaret, dierine ise mukayese edilecek iaret uygulanr. Bu iki iaret komparator tarafndan karlatrlr. Mukayese edilen iaretlerin deerlerine bal olarak komparator kndan bir iaret alnr. Sonuta komparator, karlatrlacak iaretin referans geriliminden byk veya kk olduunu belirler. Eer komparator olarak her hangi bir opamp kullanlrsa opampn k gerilimi ya pozitif yada negatif doyumdadr. Bylece mukayese edilen gerilimin referans geriliminden farkl olduunu anlalr. Referans gerilimi; pozitif, negatif veya sfr deerinde olabilir. Komparatorler genellikle referans gerilimin polaritesine bal olarak; pozitif, negatif ve sfr gerilim seviye dedektr olarak da isimlendirilerek snflandrlmaktadr. Komparatorlar aada belirtilen amalar iin kullanlrlar. Her hangi bir iaretin sfr seviyesinden ne zaman ve hangi ynde getiini belirleyen sfr seviye detektrleri olarak. Her hangi bir iaretin belirli bir referans gerilimine ne zaman ulatn gsteren gerilim seviye detektr olarak kullanlrlar Dzensiz biimdeki iaretlerin kare dalga veya darbeli iaretlere dntrlmesin de schmit tetikleyici olarak. Kare ve gen dalgalarn retilmesinde osilatr olarak kullanlrlar.
Kullanm alanlar son derece geni bir alan kapsayan komparatorlar; darbe genilii modlatr (PWM), tepe detektr, gecikme ve zamanlama devrelerinde temel devre eleman olarak kullanlmaktadr. Analog ve saysal veri ileme ve oluturma sistemleri ise dier nemli kullanm alanlarndandr.
Basit Komparatr
Genel amal bir opamp, komparator olarak kullanlaca gibi bu i iin zel olarak retilmi ve tek bir tmdevre ierisine yerletirilmi komparatorlar vardr (LM 101, LM 301 v.b gibi). Bu tmdevreler daha iyi sonu verirler. Opamp kullanlarak oluturulmu basit bir
47
komparatr devresi ekil-3.1de gsterilmitir.
Kaplan
Devreden grld gibi opamp devresinde geribesleme direnci kullanlmamtr. Dolaysyla opampn gerilim kazanc sonsuzdur. Opamp temel alma ilkesine bal olarak eviren ve evirmeyen girilerine uygulanan iaretlerin farkn alp ak evrim kazanc kadar ykseltip kna aktaracaktr.
V +1V 0 -1V V0 +V DOY 0 -V DOY V >0 V<0 t t
VR =0V
+V
V0 V
-V RL
ekil-3.1 Evirmeyen girili basit bir komparator devresi ve giri/k dalga biimleri Komparator devresinde opampn evirmeyen giriine gen dalga uygulanm, eviren giri ise aseye balanmtr. Dolaysyla komparator devresinin referans gerilimi VR=0Vdur. Opampn evirmeyen giriine uygulanan V giri iaretinin deeri; VR deerinden byk olduunda yani V>0 olduunda opampn k gerilimi pozitif ynde doyuma (+VDOY) gidecektir. V<0 olduunda ise komparator k negatif ynde doyuma (-VDOY) gidecektir. nk opampn ak evrim kazanc maksimumdur. Bu noktada VDOY deerlerini opampn besleme gerilimi belirlediini tekrar hatrlatalm. rnein 15Vluk bir gerilimle beslenen bir opampta kta oluabilecek VDOY deeri yaklak olarak 13V civarndadr. ekil-3.2de eviren girili komparator devresi verilmitir. Karlatrlacak iaret opampn eviren giriine uygulanmtr. Referans gerilimi ise evirmeyen giriteki VR gerilimidir ve ase (0V) potansiyelindedir. Komparator giriine uygulanan iaret ve bu iarete bal olarak elde edilen k iareti ekil zerinde gsterilmitir. Eviren giriten uygulanan iarete bal olarak opamp k deiecektir. rnein giri iareti V, VRden byk olduunda opamp k VDOY deerine, kk olduunda ise +VDOY deerine kilitlenecektir.
V +1V 0 -1V V0 +VDOY V <0 0 -V DOY V >0 t t
+V
V
V R=0V -V
V0
RL
ekil-3.2 Eviren girili basit bir komparator devresi ve giri/k dalga biimleri Yukarda verilen komparator devrelerinde referans gerilimi asedir (0V). V iareti negatiften pozitife veya pozitiften negatife doru giderken sfr seviyesini keser. k ise bu anlarda +V
48
Kaplan
doyumdan -V doyuma, veya -V doyumdan +V doyuma gider. k iareti bu ekilde durum deitirdiinde, giri iaretinin sfrdan getii anlalr. Bu durum ekil-3.1 ve ekil3.2 zerinde gsterilmitir. Yukarda verilen komparator devreleri uygulamada yeterli sonucu veremez. Pratik uygulamalarda opamp, ou kez giriindeki seviye deiimlerine ekillerde grld gibi hzl cevap veremez. Ayrca; giri ularndaki grltden dolay giri iareti zerinde bir takm osilasyonlar oluabilir. Bu osilasyonlar yznden sfr ekseni bir ka defa kesilerek komparator k durum deitirebilir. Bu durum hatal alglamalara neden olabilir. Belirtilen bu hatalar minimuma indirmek iin eitli tip komparator devreleri gelitirilmitir. Sonraki blmlerde gelitirilmi komparator devrelerini inceleyeceiz.
Pozitif Seviyeli Gerilim Dedektrleri

Bir nceki blmde komparatorda kullanlacak referans gerilimi olarak ase potansiyelini belirlemitik. Bu tr komparatorlara genellikle Sfr Seviyeli Gerilim Dedektrleri denilmektedir. Komparator devresinde kullanlan opamp girilerinden herhangi birisine pozitif sabit bir referans gerilimi uygulanrsa bu tr komparatorlere Pozitif Seviyeli Gerilim Dedektrleri denilmektedir. ekil-3.3.a ve bde bu tr dedektr rnekleri grlmektedir. ekil-3.3.ada referans gerilimi sembolik bir batarya ile belirtilmitir. ekil-3.3.bde ise referans gerilimi gerilim blc direnler kullanarak elde edilmitir. Her iki ekilde de referans gerilimi VR pozitif bir deerdedir.
+V +V R1 +V
+VR V -V
RL
V0
+VR
R2
RL -V
V0
V +VDOY V VR 0
(a)
V >VR +V DOY V VR t V<V R 0
(b)
V
V <V R t V >VR
-V DOY
-V DOY
ekil-3.3.a ve b Pozitif seviyeli gerilim dedektrleri ve dalga biimleri ekil-3.3.adaki komparator devresinde evirmeyen girie uygulanan gen dalgann genlii bir an iin 0V olarak dnelim. Bu durumda, opampn eviren giriinde bulunan referans gerilimi VR pozitif olduu iin opamp giriindeki fark gerilimi VR olacaktr. Dolaysyla eviren giri etkin olacak ve komparator k negatif doyumda olacaktr (-VDOY). Komparator knn bu durumu, evirmeyen giriteki V iaretinin genlii VR seviyesine ulaana kadar devam eder. V=VR eitlii bozulup V>VR olunca, evirmeyen giri etkin konuma geecek ve opamp pozitif doyuma srecektir (+VDOY). zet olarak opamp girilerindeki V=VR dengesi hangi giri lehine deiirse, opampn k
49
Kaplan
giriine uygun olarak VDOY deerlerinde deiiklie urayacaktr. Bu durumlar ekil-3.3 zerinde ayrntl olarak izilmitir. Dalga biimlerini inceleyeniz.
Negatif Seviyeli Gerilim Dedektrleri

Komparator devresinde kullanlan opamp girilerinden herhangi birisine negatif sabit bir referans gerilimi uygulanrsa bu tr komparatorlere Negatif Seviyeli Gerilim Dedektrleri denilmektedir. ekil-3.4.a ve bde bu tr dedektr rnekleri grlmektedir. ekil-3.4.ada referans gerilimi sembolik bir batarya ile belirtilmitir. ekil-3.4.bde ise referans gerilimi gerilim blc direnler kullanarak elde edilmitir. Her iki ekilde de referans gerilimi VR negatif bir deerdedir. Bu tr komparatorlerin almas ekil-3.4 zerinde gsterilmitir. zetle, opamp girilerindeki V=VR dengesi hangi giri lehine deiirse, opampn k o giriine uygun olarak VDOY deerlerinde deiiklie urayacaktr. Dalga biimlerini inceleyeniz.
-V +V R1 +V
-VR V -V
RL
V0
-VR
R2
RL -V
V0
V +V DOY V 0 -V R
V <VR +V DOY V t 0 -V R
V >VR t V <V R
-V DOY
V<V R
-V DOY
ekil-3.4.a ve b Negatif seviyeli gerilim dedektrleri ve dalga biimleri
50
Kaplan
rnek: 3.1
ekil-3.5de verilen gerilim seviye dedektrnn knda elde edilecek gerilim deerini (V0) hesaplaynz? Opamp ideal olarak kabul ediniz.
+VCC =12V R1 10K +V=15V
V 5V
+VR
R2 2K
-V=15V
RL V0 1K
ekil-3.5 Gerilim seviye dedektr ve analizi
zm: Verilen komparator devresinde nce referans gerilim (VR) deerini bulmalyz. Bunun iin
opampn evirmeyen giriine uygulanan VR deeri; R1 VR = R1 + R 2 olarak bulunur. Komparatore seviyesinin tespiti iin uygulanacak giri iaretinin deeri ise V=5Vdur. Bu durumda opampn evirmeyen girii daha etkindir. nk; V < VR olmutur. Bu sonuca gre opamp k +VDOY deerine sahip olacaktr. Opampn besleme gerilimi 15V olduuna gre ideal bir opamp iin k gerilimi V0=+15Vdur. Gerek bir opampta ise Vo=+13V civarndadr. 10K (12V ) (+ VCC ) V R = + K K 10 2
V R = 10V
rnek: 3.2
ekil-3.6da verilen gerilim seviye dedektrnn analizini yaparak k iaretinin dalga biimini iziniz? R1=2K, R2=10K, RL=1K
-V=12V
V (v)
+5 0 -5 t
R1
-VR
R2
RL +V=12V
V0
ekil-3.6 Gerilim seviye dedektr ve analizi
51
Kaplan
Verilen komparator devresinde nce referans gerilim (VR) deerini bulmalyz. Bunun iin opampn evirmeyen giriine uygulanan VR deeri; R1 VR = ( V ) R1 + R 2 2 K ( 12V ) VR = + K K 2 10
V R = 2V
olarak bulunur. Bulunan bu deere gre k iaretinin dalga biimi aada verilmitir.
zm:
+12V
V V +5V
V0
-V R 0 -2V -5V -12V t
Pozitif Geribeslemeli Gerilim Seviye Dedektr

Komparator veya gerilim seviye dedektrnn temel alma prensibi, girilerine uygulanan iki iaretin karlatrlmas eklindedir. Komparator olarak altrlan opampn eviren ve evirmeyen girilerine uygulanan iaretlerden hangisi etkin ise komparator kndaki Vo gerilimini oluturmaktadr. Tm gerilim seviye dedektrlerinde opamp ak evrimde altrlmaktadr. Bu nedenle kazanc son derece yksektir. Bu durum kimi uygulamalarda sorun yaratmaktadr. rnek olarak ekil-3.7de grlen ve ierisinde grltler barndran bir iaretin komparator giriine uygulandn varsayalm. Bu durum opampn almasn olumsuz etkileyecek ve kk grlt iaretlerinde dahi komparator k durum deitirecektir. Grltnn komparator kn nasl etkiledii ekil-3.7 zerinde bytlerek gsterilmitir.
52
Kaplan
+V
V V RL -V
+VDOY
-VDOY
ekil-3.7 Grltl bir giri iaretinin opamp kn etkilemesi Komparatr giriinin duyarlln ayarlamak, grlt etkisini azaltmak ve kazancn kontrol etmek iin ekil-3.8'de verilen pozitif geribeslemeli komparatr devresi gelitirilmitir. Bu devrede R1 ve R2 direnleri yardm ile pozitif geri besleme yaplarak komparatrn giri duyarll ve kazanc ayarlanabilir hale getirilmitir. Belli bir deerin altndaki iaretler iin komparatr durum deitirmez. Bu tip devrelere Schmit Trigger devreleri denilmektedir.
+V +V
VD R1 V <VHT -V VHT R2 V0 V >VLT
VD R1 -V V LT R2 V0
(a)
(b)
ekil-3.8.a ve b Pozitif geribeslemeli gerilim dedektrleri ekil-3.8.a'daki devrede V<VHT olduunda k gerilimi +VDOY durumundadr. Opampn evirmeyen giriine uygulanan geribesleme geriliminin deeri; VHT = R2 (+ VDOY ) R1 + R2
olur. Bu gerilime, eik st gerilimi denir. Eer V'nin deerini artrrsak VD geriliminin polaritesi deiecek ve k gerilimi V0 azalmaya balayacaktr. Bu durumda geribesleme
53
Kaplan
gerilimi VHT de azalacandan VD gerilimi hzla deiecektir. k gerilimi bu sefer VDOY deerine kilitlenecektir. Bu durum ekil-3.8.b zerinde gsterilmitir. V0=-VDOY deerine alt eik gerilimi denir ve deeri; R2 VLT = ( VDOY ) R1 + R2 olarak ifade edilir. Sonu olarak, pozitif geribesleme sayesinde k gerilimi V0 daha hzl deimektedir. Eer alt ve st eik gerilimi deerleri, grlt geriliminin tepe deerinden byk ise, geribesleme sayesinde grlt etkisi ortadan kalkm olur.
rnek: 3.3
ekil ekil-3.9da verilen gerilim seviye dedektrnn analizini yaparak k dalga biimini iziniz? Giri iaretinde izin verilebilecek grltnn tepe deerlerini hesaplaynz? Giri iaretinin dalga biimi yanda verilmitir. R1=100K, R2=100
+15V
+0.50mV
V + Grlt
+15mV 0 -15mV
V HT t VLT
-0.50mV
VD -15V R1 V0
+15V
V VHT, V LT
0
R2
-15V
ekil-3.9 gerilim seviye dedektr Verilen devrenin nce alt ve st eik eik gerilimlerinin deerini bulalm.
zm:
VHT = VHT =
R2 (+ VDOY ) R1 + R2
100 (+ 15V ) 100K + 100 VHT 15mV
VLT = VLT =
R2 ( VDOY ) R1 + R2
100 ( 15V ) 100K + 100 VLT 15mV
Bulunan bu deerler dikkate alnarak gerilim seviye dedektrnn; giri iareti ve grlt etkenlerine bal olarak alaca k dalga biimi yukarda verilmitir. Grld gibi giri iareti zerine binebilecek 15mVluk tepe deere sahip bir grlt komparator kn etkilememektedir
54
Kaplan
3.2 AKTF FLTRELER

Belirli bir frekans bandn geirmek, bunun dnda kalan frekanslar zayflatmak amac ile filtre devreleri kullanlr. Filtreler; aktif ve pasif olmak zere iki temel tipte tasarlanrlar. Bu blmde opamplarla gerekletirilmi aktif filtre devrelerini ayrntl olarak inceleyeceiz. Alak geiren, yksek geiren, band geiren ve band sndren olmak zere drt tip aktif filtre vardr. Bu blmde sra ile aada belirtilen konular hakknda ayrntl bilgiler edinecek ve eitli uygulama devreleri gerekletireceksiniz. Aktif ve pasif filtrelerin zellikleri Alak Geiren Filtre Yksek Geiren Filtre Band Geiren Filtre Band Sndren Filtre
Filrelerin balca ilevi, belirli bir frekans bandn geirip dierlerini zayflatmasdr. Pasif ve Aktif olmak zere iki tip filtre tasarm yaplabilir. Pasif filtre tasarmnda; diren, kondansatr ve bobin (self) gibi pasif devre elemanlar kullanlr. Aktif filtrelerde ise pasif devre elemanlarna ilaveten transistr ve tmdevre gibi yariletken devre elemanlarda kullanlr. Aktif filtrelerin pasif filtrelere nazaran baz avantaj ve dezavantajlar vardr. Bunlar aada sralanmtr. Aktif filtre tasarmnda bobin (self) eleman kullanlmaz. Bu nedenle tasarm kolay ve ucuzdur. Aktif filtre devrelerinin k empedans ok dk, giri empedans ise olduka yksektir. Bu nedenle, aktif filtrelerin girilerine veya klarna balanacak devre veya devre elemanlarnn etkilenmesi sz konusu deildir. Aktif filtrelerde, filtrenin geirgen olduu frekanslarda herhangi bir zayflatma olmaz. nk aktif filtre tasarmnda kullanlan opamp, filtre edilen iaretleri ykselterek kna aktarabilir. Pasif filtreler herhangi bir besleme gerilimine gereksinim duymazlar. Fakat aktif filtrelerin her zaman besleme gerilimine gereksinimleri vardr. Aktif filtre tasarmnda kullanlan opamplarn band genilikleri snrl olduundan her frekansta aktif filtre tasarlamak olduka zordur. Aktif filtre devrelerinde tmdevre retim teknolojisinden kaynaklanan snrlamalar nedeniyle self (bobin) eleman kullanlamaz. Bu eleman yerine negatif empedans dntrclerden yararlanlarak kondansatrden self elde edilebilir. Alak Geiren (Low Pass) Yksek Geiren (High Pass) Band Geiren (Band Pass) Band Sndren (Notch Filters)
Pek ok endstriyel uygulamada ska kullanlan filtreler balca drt tiptir. Bunlar;
olarak adlandrlr. Belirtilen drt tip filtrenin frekans tepkileri (cevaplar) ekil-3.10da ayrntl olarak izilmitir. rnein alak geiren filtre, belirlenen bir frekansn altndaki frekanslar geiren, stndekileri ise zayflatan bir devredir. Belirlenen bu frekans deerine
55
Kaplan
Ke frekans olarak adlandrlr ve Fc ile ifade edilir. denir. Fc, ayn zamanda; 0.707 frekans, -3dB frekans veya kesim frekans olarak da isimlendirilir.
V0 V0
Geen Band
Durdurulan Band
Durdurulan Band f
Geen Band
fC a) Alak geiren filtre

V0
fC b) Yksek geiren filtre

V0
Durdurulan Band
G.B
Durdurulan Band f
Geen Band
D.B
Geen Band f
fR c) Band geiren filtre
fR d) Band sndren filtre
ekil-3.10 Aktif filtrelerin frekans tepkileri Filtre devrelerinde iletilen frekans aralna geen band, zayflatlan frekans aralna ise durdurulan veya sndrlen band ad verilir. Alak geiren filtre; kesim frekansnn (FC) altndaki frekanslar geirir, stndekileri ise durdurur veya zayflatr. Alak geiren filtre devresinde ke frekansna kadar k gerilim Vo sabittir ve zayflama yoktur. Ke frekans deerinden sonra k iareti belirli bir eimle zayflar. Bu durum ekil-3.10daki karakteristikte kesik izgi ile gsterilmitir. Dz izgi ise ideal filtreyi temsil etmektedir. Yksek geiren filtre; kesim frekansnn (FC) stndeki frekanslar geirir, altndakileri ise durdurur veya zayflatr. Band geiren filtre ise, sadece belirlenen band ierisindeki frekanslar geirir, dierlerini zayflatr.
Alak Geiren Filtre

Belirlenen kesim frekansnn altndaki frekanslar olduu gibi geirip, zerindeki frekanslar zayflatan filtrelere alak geiren filtre denir. Filtre devreleri zayflatma eimine veya kalitesine bal olarak; 1. derece veya -20deb/decad, 2.derece veya -40deb/decad ve 3. derece -60deb/dekad olmak zere tasarlanabilirler. Uygulamalarda ska kullanlan 1. derece veya -20 deb/dekadlk filtre devresi ve frekans cevab ekil-3.11.a.bde verilmitir.
R F=10K +V
V0 = ACL V
1.0 0.707
Eim=20db/dek
20 log ACL
0 -3
R1 =10K + V C=1nF
0V V0 -V
Wc 10Wc 0.1 -20 -40
f
100Wc
ekil-3.11 Birinci derece (-20deb/dekad) alak geiren filtre ve frekans tepkisi
56
Kaplan
Devrede filtre ilemi R ve C elemanlarndan olumaktadr. Opamp ise birim kazan ykselteci olarak almaktadr. DC iaretler iin C kondansatr ak devredir. R1=RF seildiinde opamp girilerine eit diren balanm olur. Opampn eviren ve evirmeyen girileri arasnda potansiyel fark olmadndan (0V), k gerilimi C kondansatr ularndaki gerilime eittir. Giri V gerilimi; diren ve kondansatr zerinde blndnden k gerili deeri Vo; 1 JwC V0 = V 1 R+ jwC olarak bulunur. Opampn kapal evrim kazanc ise, ACL = V0 1 = V 1 + jw R C w ACL 0
olur. Grld gibi opampn gerilim kazanc frekansn bir fonksiyonudur. Bu durumda; w0 iin ACL 1 ve iin
olur. Grld gibi frekans deeri bydke opampn kazanc sfra ulamaktadr. FC ke frekans deerinden sonra k gerilimi 20db/dekadlk veya 6db/oktavlk bir eimle zayflar. Devrenin FC ke frekans, ACLnin 1/ 2 deerindeki frekanstr. Bu ifade; 2 R 2 C 2 2 = 1 + C deerine eittir. Buradan ekil-3.11de verilen 20db/dekadlk alak geiren filtre devresinin ke frekans FC; FC = olarak bulunur. 1 2 R C
rnek: 3.4 zm
ekil-3.11de verilen alak geiren filtre devresinin ke frekansnn 2KHz olmas isteniyor. Devrede R1=RF=10K olarak seildiine gre C deeri ne olmaldr? Ayrca ke frekansnn genlii ne olur hesaplaynz? FC=2KHz iin kondansatrnn olmas gereken deeri bulalm. FC = 1 1 1 C = C= 2 R C 2 f R WC R C= 1 = 0.008F 2 3.14 2 10 3 10 10 3
olmaldr. Ke frekansnn genlii ise; 1 2
ACL =
= 0.707 3dB, CL = 45 0
57
Kaplan
olmaldr. Ke frekansnn genlii ise; ACL = ACL = 1 = 1 + j1 1 2 1 2 + 45 0 = 0.707 45 0
= 0.707 3dB, CL = 45 0
deerindedir. ekil-3.11.bde grld gibi 0.1WCde ACL=1 (0dB), ve 10WCde ACL=0.1 (20dB) olmaktadr.
Filtre devrelerinde ke frekansndan sonra zayflama eiminin artmas, filtrenin ideale yaklatn gsterir. Pek ok uygulamada 20db/dekadlk birinci dereceden bir filtre devresi yeterli olmayabilir. Bu amala -40dB/dekadlk ve -60dB/dekadlk filtre devreleri gelitirilmitir. Alak geiren filtre devresi iin 20, 40 ve 60dB/dekadlk tip filtre devresi iin frekans cevab (frekans/kazan erileri) ekil-3.12de izilmitir.
V0 V
0dB, 1.0 -3dB, 0.707 -20dB, 0.1
deal E im
0.707 noktas -20db/dek -40db/dek -60db/dek
Geen Band
0.1Wc
Wc
10Wc
ekil-3.12 Alak geiren filtre devrelerinin frekans tepkisi -40dB/dekadlk sk kullanlan bir alak geiren filtre devresi ekil-3.13de verilmitir. Devrenin kapal evrim kazanc, ke frekansndan sonra -40dB/dekadlk bir eimle zayflar. Devrede opamp birim kazan amplifikatr olarak dzenlenmitir. Dolaysyla C1 kondansatr ularndaki gerilim k gerilimine (Vo) eittir. R1=R2 semekle devre basitletirilebilir.
58
Kaplan
C2 R F=20K +V 0V V0 C1 -V
-40 0.1Wc Wc 10Wc W 0.1 E im=-40db/dek -20
V0 V
1.0 0.707
20 log ACL
dB 0 -3
R1 + V 10K
R2 10K
ekil-3.13 -40dB/Dekadlk Alak geiren filtre ve frekans tepkisi Devrenin dzenlenmesi ve analizi iin aada belirtilen admlar srayla izlenmelidir. 1. 2. 3. lk adm ke frekans FCnin belirlenmesi veya seilmesidir. Analiz kolayl iin R1=R2 olmal ve deeri 10K ile 100K arasnda seilmelidir. RF deeri ise 2R olarak seilmelidir. C1 kondansatrnn deeri; C1 = 0.707 C R
forml kullanlarak hesaplanabilir. C2 kondansatr ise C2=2C1 olarak seilmelidir. dir. aada belirtilen yntem izlenir.
rnek: 3.5
ekil-3.13de verilen alak geiren filtre devresinde WC=30k rad/s iin C1 ve C2 deerleri ne olmaldr. Hesaplaynz? C1 = 0.707 0.707 = 0.0024 F = 2.4nF C1 = C R 30 10 3 10 10 3
)(
C 2 = 2 C 1 = 2 (0.0024 F ) = 0.0048F
-60dB/dekadlk alak geiren bir filtre devresi elde etmek iin, ekil-3.14de grld gibi -40dB/dekadlk bir filtre ile -20dB/dekadlk filtre arka arkaya balanmaldr.
59
Kaplan
-40dB/dekad C2 R F=20K +V R 3=10K R1 + V 10K R2 10K C1 0V V 01 C3 0V
-20dB/dekad R F=10K +V
V0 -V
-V
ekil-3.14 -60dB/Dekadlk Alak geiren filtre devresi Devrenin dzenlenmesi ve analizinde ilk adm FC ke frekansnn seilmesidir. Direnler ise; R1=R2=R3=R olarak seilmeli, deerleri ise 10K ile 100K arasnda olmaldr. C3 kondansatrnn deeri; 1 C1 = C R formlnden hesaplanmaldr. C1 ve C2 deerleri iin ise; C1 = bantlar kullanlmaldr. 1 C 3 ve C 2 = 2 C 3 2
Yksek Geiren Filtre

Yksek geiren filtre; belirlenen ke frekansnn stndeki frekanslar olduu gibi geirip, altndaki frekanslar zayflatan filtre devresidir. -20deb/decad, -40deb/decad ve 60deb/dekad olmak zere tip yksek geiren filtre devresi vardr. Bu tip filtre devresinin frekans cevaplar (kazan/frekans) erileri ekil-3.15de gsterilmitir.
V0 V
0.707 noktas 0dB, 1.0 -3dB, 0.707 -20dB, 0.1 -20db/dek -40db/dek -60db/dek Geen Band deal E im
0.1Wc
Wc
10Wc
ekil-3.15 Yksek geiren filtre devrelerinin frekans tepkisi
60
Kaplan
-20deb/dekadlk bir filtre devresi ve frekans/kazan karakteristii ekil-3.16da verilmitir. Yksek geiren filtre devresi temelde alak geiren filtre ile benzerlik gsterir. Sadece R ve C elemanlarnn yerleri deimitir. Opamp birim kazan ampilifikatr olarak alt iin k gerilimi Vo, R direncinin ularndaki gerilime eittir. V0 = 1 1 j 1 RC V
ACL =
V0 = V1
1 1+ 1 (RC ) 2
Kapal evrim kazancnn 1/ 2= 0.707 deeri iin; W RC=1 olmaldr. Buradan devrenin ke frekans; C = olarak elde edilir.
RF=R +V
1 = 2 f C R C
R=
1 1 = C C 2 f C C
V0 V
1.0 0.707
20 log ACL
dB 0 -3
C1 + V R
0V V0 -V
0.1
Eim=20db/dek
-20 -40 W 0.01Wc Wc 10Wc 100Wc
ekil-3.16 -20dB/Dekadlk Yksek geiren filtre devresi ve frekans-kazan erisi Devrenin dzenleme ve analizi aadaki gibi yaplmaldr. lk adm olarak FC ke frekans seilmelidir. kinci admda uygun bir C deeri seilmelidir. Gerekli R deeri yukarda verilen bantlar kullanlarak hesaplanmaldr. Son olarak RF=R seilmelidir. Kimi uygulamalarda -20dB/dekadlk filtre devresi yeterli olmayabilir. Frekans/kazan karakteristii daha iyi olan -40dB/dekadlk bir yksek geiren filtre devresi ekil-3.17de verilmitir.
R2 RF=R1 +V
V0 V
1.0 0.707
20 log ACL
dB 0 -3
C1 + V
C2
0V V0 R1 -V
0.1
Eim=20db/dek
-20 -40 0.01Wc 0.1Wc Wc W 10Wc 100Wc
ekil-3.17 -40dB/Dekadlk Yksek geiren filtre devresi ve frekans-kazan erisi
61
Kaplan
Devrenin dzenleme ve analizi aadaki gibi yaplmaldr. lk adm olarak FC ke frekans seilmelidir. kinci aamada C1=C2=C seilmelidir. Diren deerleri ise; R1 = 1.414 C C R2 = 1 R1 2
formllerinden hesaplanmaldr. Opmapn DC ofset sfrlamas iin RF=R1 Seilmelidir.
rnek: 3.6
ekil-3.17de verilen yksek geiren filtre devresinde FC=1KHz ve C1=C2=0.01F olarak seilmi ise R1 ve R2 deerleri ne olmaldr. Hesaplaynz? R1 = 1.414 1.414 = 22.5K R1 = C C (6.28) (1 10 3 ) (0.01 10 6 ) R2 = 1 1 R 1 R 2 = ( 22.5K) = 11.3K 2 2
-60dB/dekadlk yksek geiren filtre devresi tpk alak geiren filtrede olduu gibi oluturulabilir. Bunun iin -40dB/dekadlk ve -20dB/dekadlk yksek geiren filtre devreleri arka arkaya balanmaldr.
Band Geiren Filtre

Belirli bir frekans aralndaki iaretleri geirip, dierlerini geirmeyen veya zayflatan filtrelere band geiren filtre denir. ekil-3.18de band geiren filtre devresi ve frekans cevab verilmitir. Bu devrede; k gerilimin ve kazancn maksimum olduu frekansa Rezonans Frekans denir. Rezonans frekans FR veya WR ile sembolize edilir.
C1 R2 R1 C2 +V
0.707 Band Geni li i (B)
V0 V
Ar
+ V R3 V0 -V
WL Wr WH
ekil-3.18 Band geiren filtre devresi ve frekans cevab Band geiren filtre devresinde kazancn 0.707 kat olan frekanslara alt (WL) ve st (WH) kesim frekans denir. Alt ve st kesim frekanslar arasndaki blgeye ise Band Genilii ad verilir ve B ile sembolize edilir. Band Genilii; B=WH-WL eklinde belirlenebilir. Dar ve geni bant olmak zere iki tip band geiren filtre vardr. Dar bant filtrelerde band genilii rezonans frekansnn 1/10nundan daha kktr. Geni band filtrelerde ise daha byktr. Rezonans frekansnn (Wr), band geniliine (B) oranna filre devresinin kalite
62
Kaplan
faktr (Q) denir. Kalite Faktr, Q=Wr/B forml ile belirlenir. Qnun alacaa deere gre filtre devresinin kalitesi ve seicilii deiir. Q deeri yksek ise seicilikte fazladr. Dar bantl filtrelerde seicilik daha fazladr nk Q>10dur. Geni bantl da ise Q<10dur. ekil-3.18de verilen band geiren filtre devresi dar veya geni bandl olabilir. Band geiren filtre tasarmnda iki yntem vardr. Birinci yntemde Wr ve B deerleri seilir, Q deeri ise hesaplanr. kinci yntemde ise Wr ve Q deerleri seilir, B deeri ise hesaplanr. Hesaplamay kolaylatrmak ve devreyi sadeletirmek iin C1=C2=C olarak seilir ve B hesaplanr. R deerleri ise; R2 = 2 B C R1 = R2 2 Ar R3 = R2 4 Q 2 Ar
2
formlleri yardm ile bulunur. R3 deerinin pozitif olmas iin 4Q2>2Ar olmaldr.
rnek: 3.7
ekil-3.18de verilen band geiren filtre devresinde Wr=10 k rad/s, Ar=40, Q=20 ve C1=C2=C=0.01F deerleri iin B, R1, R2, ve R3 deerlerini hesaplaynz? B= R2 = Wr 10 10 3 = = 0.5k rad / s Q 20
2 2 = = 400K B C 0.5 10 3 0.01 10 6 R1 = R 2 400 10 3 = 5K 2 Ar 2 40 = 400 10 3 = 263K 4 400 2 40
R3 =
R2 4 Q 2 2 Ar
Band Sndren Filtre

Belirli bir frekans aralndaki iaretleri geirmeyip, dierlerini geireren veya zayflatan bir filtre tipidir. Band sndren filtre genellikle istenmeyen ve sistemler zerinde parazit (grlt) etkisi yapan iaretlerin azaltlmasnda kullanlr. rnein elektronik cihazlarn evresinde alan motor, generator, transformatr v.b elektromekaniksel cihazlar evrelerinde ve ebekede elektiriksel grlt olumasna sebep olurlar. Belirtilen bu parazitleri yok etmek amac ile elektronik cihazlarn pek ounda band sndren filtre devreleri kullanlr. Tipik bir band sndren filtre devresi ve frekans cevab ekil-3.19da verilmitir. Band sndren filtre devresinin dzenlenmesinde; rezonans frekans, band genilii (B) veya kalite faktr (Q)nn bilinmesi gerekir.
63
Kaplan
C1 R2 R1 C2 +V
Wr 0.707 0.1 Band Geni li i (B) W -3dB -20dB
0.01
-40dB
+ V RA RB -V
V0
0.001 -60dB
ekil-3.19 Band sndren filtre devresi ve frekans cevab Devrenin dzenlenmesi ve eleman deerlerinin hesaplanmasnda aadaki admlar izlenir. 1. 2. C1=C2=C elemanlar iin uygun bir deer seilir. Devrede kullanlan diren deerleri aadaki gibi hesaplanr. R2 = RA direnci iin uygun deer; RA=1Kdur. RB = 2 Q 2 R A 2 B C R1 = R2 4 Q 2
3.3 MULTVBRATRLER
Bu blmde opamp kullanlarak oluturulan astable (kararsz) ve monostable (tek-kararl) multivibratr devrelerini inceleyeceiz. Multivibratr devreleri genellikle saysal sistemler de olduka geni bir kullanm alanna sahiptir. Bu blmde opampla gerekletirilen; Astable Multivibratr (Kare dalga reteci) Monostable Multivibratr devrelerinin tasarm ve almas hakknda ayrntl bilgiler elde edeceksiniz.
Astable Multivibratr
Astable multivibratr gerekte bir kare dalga retecidir (osilatr). Opampla oluturulmu bir kare dalga reteci ekil-3.20de verilmitir. Eviren girie balanan C kondansatr dnda devre bir komparatora benzer. C kondansatr dc iaretler iin ak devre olduuna gre opamp ak evrimde almaktadr ve kazanc ok yksektir. Opamp k girilerine bal olarak +VDOY ve VDOY arasnda salnacaktr.
64
RF RF
Kaplan
VC C
+V
VC C
+V
-V
R1 V0=+VDOY
-V
R1 V0=-VDOY
VHT
(a)
R2
VLT
R2
(b)
ekil-3.20 Kare Dalga rete Devresi Devrenin almasn ksaca aklayalm. R1 ve R2 direnleri gerilim blc olarak kullanlmtr. k iaretinin belirli bir miktar R2 zerinde opampn evirmeyen giriine uygulanmtr. lk anda opamp knn Vo=+VDOY deerinde olduunu kabul edelim. Bu durum da ekil-3.20.ada gsterilen VHT gerilimi; VHT = R 1 +VDOY R1 + R2
deerindedir. RF direnci zerinden de negatif geribesleme oluacaktr. RF zerinden I+ akm akacak ve C kondansatr belirtilen ynde arj olacaktr. Kondansatr zerinde oluan VC arj gerilimi, opampn evirmeyen giriine uygulanan VHT geriliminden kk olduu srece k Vo=+VDOY deerinde kalacaktr. Kondansatr gerilimi VC, VHT deerini getii anda, opamp k +VDOYdan VDOY deerine geer. Bu durum ekil-3.20.bde gsterilmitir. Bylece opampn evirmeyen giriine negatif bir gerilim uygulanm olur. Bu gerilim deeri; VLT = R 1 VDOY R1 + R 2
olur. Opamp k VDOY deerine getiinde kondansatr gerilimi VC, akacak olan I- akm ile nce 0Va dearj olacaktr. Daha sonra ise VLT deerine kadar tekrar ar olacaktr. VC gerilim VLT deerinden daha negatif olduunda ise opamp k tekrar konum deitirecektir. VDOY deerinden +VDOY deerine ulaacaktr. Bu durum bylece srp gidecektir. C kondansatrnn arj sresi devrenin osilasyon frekansn belirlemektedir. Devrede oluan gerilimler ve k iaretinin dalga biimi ekil-3.21de gsterilmitir.
65
Kaplan
V 0 (v) +VDOY V0
V HT
VC t +VDOY
VLT t1=RF.C +VDOY t2=RF.C
ekil-3.21 Kare Dalga rete Devresinin dalga biimleri Devrede kondansatrn arj sresinin hesaplanmasn kolaylatrmak iin R2 direnci; R2=0.86R1 eklinde seilmelidir. rnein R1=100K ise R2=86K deerinde olmaldr. Devrede kondansatrn arj ve dearj ayn elemanlar ve simetrik gerilim deerleri ile yapldndan k da elde edilecek kare dalgann her iki alternans da (t1 ve t2) eit olacaktr. Bylece; t1=t2=RF C olacaktr. Devre knda elde edilen kare dalga iaretin peryodu ise R2=0.86R1 deerleri iin; T = 2 R F C olacaktr. Buradan devrenin frekans; f = olarak bulunur veya hesaplanabilir. 1 1 = T 2 RF C
rnek: 3.8
ekil-3.22de verilen kare dalga osilatr devresinde alma frekans 50Hz olmas isteniyor. C kondansatrnn deeri ne olmaldr? Hesaplaynz? VDOY=15V
RF=100K VC C -V R1 100K V0 VLT R2 86K +V
ekil-3.22 Kare dalga osilatrnn analizi
66
Kaplan
zm
VHT = VLT = f =
R2 86K ( +VDOY ) = ( +15V ) +7V 86K + 100K R2 + R1 R2 86K ( VDOY ) = ( 15V ) 7V 86K + 100K R 2 + R1 C= 1 1 = = 0.1F 2 100K 50 Hz 2 100 10 3 50
1 1 1 = C= 2 RF f T 2 RF C
Monostable Multivibratr
Tek dengeli multivibratr olarak adlandrlan bu tr devreler, giriinden uygulanan iarete bal olarak sadece tek bir darbe eklinde k iareti verirler. k iaretinin darbe sresi ise devrede kullanlan R ve C elemanlar ile salanr. ekil-3.23de bir astable multivibratr devresinde giri ve k dalga biimleri birlikte verilmitir.
V 0 t
V0
0 T T
ekil-3.23 Monostable multivibratr devresinde giri (V) ve k (V0) dalga biimleri Dalga ekillerinden de grld gibi k iaretinin darbe sresi, multivibratrn giri iaretinin darbe sresinden bamszdr. Ondan daha byk veya kk olabilir. Bu zellii monostable multivibratr zamanlama ve geciktirme sistemlerinin tasarmnda popler klar. Ayrca bu tr multivibratrler zellikle saysal sistemlerde tetikleme kayna olarak da kullanlmaktadr. Monostable multivibratrn ayr konumda almaktadr. Bunlar; kararl hal, gei hali ve kararsz hal olarak tanmlanr. Tipik bir monostable multivibratr devresi ve almas ekil3.24.a ve bde gsterilmitir.
67
Kaplan
D1
D1 I
C1=0.1F _ + 0.5V C2=0.01F D2 Vd
RF =100K +V + R1 10K V0=+15V R2 1.8K _ V 0
C1=0.1F _ +
RF=100K +V Vd R1 10K R2 1.8K + _ V 0=+15V 2ms sresince
C2=0.01F
D2
V=0V
RA 10K
-V + VHT=2.1V _
RA 10K
_ VLT=2.1V 2ms sresince +
-V
(a)
(b)
ekil-3.24.a ve b Monostable multivibratr devresi ve almas ekil-3.24.ada kararl hal grlmektedir ve k Vo=+VDOYdur. Opampn evirmeyen giriine R1 ve R2 tarafndan VHT gerilim uygulanmtr. Eviren giri ise D1 diyodu iletimde iken 0.5V ile snrlanr. Kararl halde opampn evirmeyen girii daha etkin olduundan (VHT=+2.1V) opamp k daima +VDOY deerindedir. ekil-3.24.bde gsterildii gibi astable multivibratr devresinin giriine bir negatif darbe uygulandn dnelim. Eer bu darbenin genlii VHT deerinden byk olursa opampn evirmeyen girii, eviren girie gre daha negatif olacaktr. Bu durumda opamp k deiecek ve +VDOYdan VDOY olacaktr. Bu olaya gei durumu denir. yi bir sonu iin C2 ondansatr 0.005Fdan byk seilmelidir. Gei durumundan sonra multivibratr kararsz duruma geecektir. Fakat bu kararsz halde uzun sre kalamaz. nk R1 ve R2 direnleri zerinden opampn evirmeyen giriine VLT=2.1V civarnda bir gerilim uygulanr. Bu durumda D1 diyodu VDOY gerilimi ile ters ynde kutupland iin kesimdedir. C1 kondansatr nce 0Va kadar dearj olacak ve daha sonra ters ynde arj olacaktr. Belirli bir sre sonra opampn eviren ucundaki negatiflik, evirmeyen utaki VLT=-2.1Vdan daha byk olur. Bu anda opamp k tekrar VDOYdan +VDOYuma geer. Bylece k darbesi tamamlanm olur. Multivibratr tekrar kararl hale geer. Bu tip multivibratrlerde tek bir kararl durum olduundan monostable multivibratr olarak adlandrlr.
68
Kaplan
3.4 GERLM/AKIM ve AKIM/GERLM DNTRCLER
Endstriyel sistemlerde basn, s, scaklk, debi v.b gibi eitli fiziksel byklklerin llmesinde ve kontrol edilmesinde sensrlerden (transducers) yararlanlr. Sensrlerin genellikle kullanm amalar yukarda belirtilen fiziksel byklkleri elektriksel iaretlere dntrmektir. Dntrme ilemi sonucunda elde edilen akm veya gerilim deerleri endstride kullanlan standart deerler aralnda olmaldr. Her hangi bir sensr knda elde edilen elektriksel byklk standart bir akm veya gerilim deerine dntrlr. Endstriyel uygulamalarda pek ok zaman elde edilen standart akm veya gerilim deerlerinin birbirlerine dntrlmeleri gerekir. Bu tr ilevleri yerine getirmek amacyla akm/gerilim veya gerilim akm dntrclerinden faydalanlr. Dntrc devrelerinin tasarm opampla gerekletirilir. Elektronik sistemlerde kullanlan balca iki tip dntrc vardr. Bunlar; Gerilim/Akm Dntrcs Akm/Gerilim Dntrcs olarak tanmlanmaktadr. Bu blm boyunca; gerilim/akm ve akm/gerilim dntrme ilemlerinin nasl gerekletirildiini inceleyerek gerekli analizleri yapacaz.
Gerilim/Akm Dntrc
Elektronik devre uygulamalarnda her hangi bir devrenin giri iaret kayna genellikle bir gerilim kayna eklindedir. Eer, herhangi bir devrede giri gerilimine bal olarak bir k akm elde ediliyorsa bu tr sistem ve devrelere gerilim kontroll akm kayna denir. Bu tr sistem veya devreler gerilim/akm dntrcs (Voltage-to-Current Converter) olarak da adlandrlmaktadr. Gerilim/Akm dntrc bir devrenin kndan elde edilecek akmn, giri gerilimiyle orantl olmas istenir. Opampla gerekletirilmi tipik bir Gerilim/akm dntrc devre ekil-3.25de grlmektedir. Verilen bu devreyi nceki blmlerde evirmeyen ykselte olarak tanmlam ve analizini yapmtk. Devrenin Gerilim/akm dntrc haline gelmesinin balca nedeni RL olarak tanmlanan yk direnci ve bu diren zerinden geen IL akmdr.
R1 I RL IL
VR1 =V +
_
0A
Yk
0V V0 V
ekil-3.25 Topraksz ykler iin gerilim/akm dntrc devre
69
Kaplan
Devreyi dikkatlice incelediimizde RL zerinden geen IL akmnn tamamen V giri gerilimine bal olduunu grrz. Devrede I=ILdir. Buradan IL deerini yazarsak; IL = I = V RL
olduu grlr. Formlden grld gibi IL akm tamamen giri gerilimi V deerine bamldr. ekil-3.25de verilen devrede RL yk direncinin herhangi bir ucu topraa bal deildir. Bu durum uygulamada baz sorunlara neden olabilir. Toprakl ykler iin ekil3.26.ada grlen gerilim/akm torak dntrc devre gelitirilmitir.
_
R3 I R4 I R I R I
_
VL
0V VL VL V0 IL RL Yk R2 V R
0V
V0 IL RL Yk R
R1 V
(a)
(b)
ekil-3.26.a ve b Gerilim/Akm dntrc devre (toprakl) ve basitletirilmi hali Bu devre iin A noktasndaki dm denklemini yazalm. IL + dzenlenirsek; VL V R1 + VL V0 =0 R2 (Denklem-3.1)
I L ( R 1 R 2 ) + (VL R 2 ) (V R 2 ) + (VL R 1 ) (V0 R 1 ) = 0
elde edilir. deal bir opampn girilerindeki gerilim farknn 0V olduunu biliyoruz. Bu nedenle evirmeyen girie uygulanan VL gerilimi, opampn eviren giri terminalinde de grlr. Buradan; V0 VL = I L R L ve I = R3 + R4 yazlabilir. Bu devrede; R3=R4 ve R1=R2 ise VL gerilimi; denklem-3.1de yerine konulursa; V I L R 1 = V I L = R1 VL=Vo/2 olacaktr. Bu deer
olacaktr. Bu sonu bize IL akmnn V giri gerilimi ile orantl ve RL yk direncinden bamsz olduunu belirtir. ekil-3.26.ada verilen gerilim/akm dntrc devreyi daha basit hale getirmek iin devrede kullanlan direnleri R1=R2=R3=R4=R eklinde seebiliriz. Bu durumda devremiz imdi ekil-3.26.bde verilen ekle dnr. Bu ise bize analiz kolayl salar.
70
Kaplan
rnek: 3.9
ekil-3.27de verilen gerilim/akm dntrc devrede; a. V1=5V, V2=2V b. V1=0V, V2=2V olduuna gre, her iki durum iin devrenin Vo k gerilimini ve IL yk akmn hesaplaynz.
_
V2 R2 10K I R2 10K I
0V
1K V1 R1 RL 2K
A IL Yk
1K R1
ekil-3.27 Gerilim/akm dntrc devre ve analizi
zm
Devrede Vo gerilimi ve IL yk akmn srasyla formle edelim. I= V0 V2 2R2 VL = I R 2 + V 2 = V0 V 2 ( R 2 ) + V2 2R2
V0 = 2 VL V 2 IL +
(Denklem-3.2)
VL V1 VL V0 + =0 R1 R1 V1 V 2 R1
Burada, denklem-3.2 yerine konularak IL akm yazlrsa, IL =
bulunur. Bulunan bu formlleri kullanarak problemi zmeye balayalm. a) IL = V1 V2 ( 5V 2V ) = = 3mA R1 1K VL = I L R L = 3mA 2 K = 6V
V0 = 2 VL V2 = 2 6 2 = 10V Bu durumda devre bir akm kayna (current source) gibi davranp yke yani d devreye akm salamaktadr. a) IL = V1 V2 (0 2V ) = = 2mA R1 1K VL = I L R L = 2mA 2 K = 4V
V0 = 2 VL V2 = 2 4 2 = 10V Bu durumda devre bir akm ekici (current sink) gibi davranp d devreden yani ykten akm ekmektedir.
71
ANALOG ELEKTRONK - II Akm/Gerilim Dntrc
Kaplan
Baz elektronik devre elemanlar ykten bamsz bir k akm retirler. Termokupl, fotosel, termistr v.b gibi pek ok eleman rnek olarak gsterebiliriz. Bu elamanlar yardm ile retilen akmn llebilmesi ve zerinde ilem yaplp kullanlabilir hale getirilebilmesi iin gerilime evrilmesi gerekir. Akm, gerilime eviren tipik bir devre emas ekil-3.28'de izilmitir.
C
R +V
RS
-V
V 0=-IS.R
ekil-3.28 Akm/gerilim dntrc devre Bu devrede k gerilimi V0; V0 = I S R' deerine eittir. Bylece giriten uygulanan Is akm kta bir gerilime dntrlm olur. R direncine paralel bal C kondansatr ise yksek frekansla ilgili grltlerin zayflamas ve muhtemel osilasyonlarn nlenmesi iin konulmutur. Akm/gerilim eviricisi ideal bir ampermetre gibi, akm lmelerin de rahatlkla kullanlrlar. Opamp girileri yklenmediinden devre ideal bir ampermetredir. Bilindii gibi ideal bir ampermetrenin i direncinin sfr olmas istenir ki ularnda gerilim dm olmasn. Opamplarla yaplan lme ilemlerinde bu dilek yerine getirilmi olur.
72
BLM 4
Kaplan
Slikon Kontroll Devre Elemanlar
Konular:
4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 Tek Bileimli Transistr (UJT) Programlanabilir UJT Tristr (SCR) Triyak Diyak Dier Devre Elemanlar
Amalar:
Kaplan
4.1 TEK EKLEML TRANSSTR (UJT)
Tek eklemli transistr (unijunction transistors), ksaca UJT olarak da adlandrlmaktadr. En nemli elektriksel zellii negatif diren karakteristiidir. Bu zellik, UJTnin osilatr ve pals jenaratr tasarmnda kullanlmasn salar. UJT ayrca g kontrol devrelerinde tetikleme eleman olarak da kullanlmaktadr. Bu blmde aada belirtilen sra ierisinde UJTyi tm ynleri ile tanyp uygulama yeteneinizi gelitireceksiniz. UJTnin Yaps ve Sembol UJTnin V-I Karakteristikleri UJT Parametrelerinin Tantm UJT Uygulamalar
UJT'nin Yaps ve Sembol

UJT, N tipi bir yariletken gvdenin ortasna bir PN eklemi eklenmesi ile oluturulmutur. Bu durum ekil-4.1.a'da grlmektedir. Ortadaki P yar iletken eklemine emiter ucu balanr. N tipi yar iletken maddeye yaplan balantlar B1 ve B2 beyz'leri olarak adlandrlr. UJT'nin elektriksel edeeri ekil-4.1.b'de gsterilmitir. Bu edeer devrede RB2 direnci, B2 ile E eklemi arasndaki ksmn direncini gsterir. UJT'nin emiter ucu ak braklp beyzler arasndan (B1,B2) llen diren deerine "Beyzler aras Diren" denir ve RBB ile gsterilir. Bu diren deeri RB1 ve RB2 iletkenlerinin toplam direncidir. ekil-4.1.c'de ise UJT'nin sembol verilmitir. UJT'nin negatif diren zelliini beyz direnci RB1 salar. Bu durum ileride anlatlacaktr.
B2 B2 RB 2 E P N B1 E RB 1 B1 B1 E B2
a) Yap s
a) edeeri
a) sembol
ekil-4.1 a.b.c UJT'nin yaps, edeeri, sembol
UJTnin V-I Karakteristikleri

UJT ulu aktif bir devre elemandr. UJT'nin almasn anlamak iin eitli karakteristiklerini incelemek gerekir. UJT'nin en nemli karakteristii; emiter besleme gerilimine (VEE) bal olarak llen, emiter gerilimi (VE) ve emiter akm (IE) deerleridir. UJT karakteristiklerini incelemek iin ekil-4.2.a'daki temel uygulama devresi kullanlabilir. ekil-4.2.b'de ise emiter besleme gerilimi VEE artarken emiter akm (IE) ve emiter gerilimi (VE) lmnden elde edilen UJT giri karakteristii grlmektedir
74
Kaplan
VEE=0 iken (Emiter ucu ak, IE=0) UJT, VBB gerilim kaynana bal olan bir gerilim blc olarak alacaktr. Emiterde grlen gerilim; VE( I E = 0 ) = VRB1 = VBB R B1 R BB
deerinde olur. Formlde kullanlan RB1/RBB ifadesine gerek ilgisizlik oran denir ve ile sembolize edilir. Bu deer UJT reticileri tarafndan kullancya verilmektedir. UJTnin emiter gerilimi iin denklemi yeniden dzenlersek;
VE( I E = 0 ) = VRB1 = VBB
formln elde ederiz.

VE B2 R E Vp VBB VB B
Vadi Noktas Negatif Diren Blgesi Doyum Blgesi
IE
VE E
VE
B1 VV IP
IE 0 IE IV
ekil-4.2.a.b UJT Uygulama Devresi ve Giri Karakteristii UJTnin emiter ucu, bir silisyum diyot gibi dnlebilir. Bu durum edeer devrede gsterilmitir. Emiter src gerilimi VE, formldeki (VBB) deerinden daha kk olduu zaman [VE<(n VBB)] diyot ters ynde polarize olur ve ak devredir. Bu yzden IE akm, ok kk bir sznt akm mertebesindedir. Bu deere IEO denir. Uygulama devresindeki VEE besleme gerilimini artrrsak, Kk bir ileri yn akm akmaya balayacaktr. Akan bu akm diyodun iletim gerilimi deeri VD'ye eriinceye kadar devam eder. VEE gerilimi deeri VBB deerini atnda diyot iletime geer ve gerilim engeli grlmez. letim salanr. letimin saland bu noktada llen emiter gerilimi "Tepe noktas" olarak bilinir. Bu deer; VE=VP= VBB+VD forml ile bulunur. Bu deer karakteristikte de iaretlenmitir. Bu durumda tepe noktas akm (IP) eklem ierisinden akar. Giri gerilimi (VE) tepe noktas deerini atnda; besleme gerilimi VBB'nin polaritesinden dolay yar iletkendeki elektronlar beyz'den emiter blgesine doru akarlar. E ile B1 arasndaki arjn artmas dolays ile beyzin bu ksmnn iletkenlii de artacaktr. Emiter akm artarken RB1 direnci azalacak ve bylece (VE) gerilimi de azalacaktr. Bu "Negatif Diren Etkisidir" ve karakteristik de gsterilmitir. Bu durum vadi noktasna eriinceye kadar devam eder. Vadi noktasnda emiter akm artarken artk RB1 deeri azalmaz. Bu durum beyz'deki akm tayclarn doyuma ulamasndan kaynaklanmaktadr. Bu durum da RB1'deki gerilim dm artacak ve ayn ekilde emiter gerilimi (VE) ykselecektir. RB1'deki ve emiterde oluan gerilim art UJT giri karakteristiklerindeki doyum (saturasyon) blgesini oluturur. ekil-4.2.b'de grlen UJT giri karakteristii belirli bir beyzler aras dirende UJT'nin davrann gstermektedir.
75
Kaplan
UJT yalnz negatif diren blgesinde alr. Giri karakteristiinde bu nemli zellik grlmektedir. Bu zelliklerden birisi tepe noktas deeri VP, ikincisi ise VBB'deki artla birlikte dorusal olarak artan Vadi gerilimi VV deeridir. Karakteristikken grld gibi IP deeri ile IV deeri arasndaki blge UJT'nin aktif olduu negatif diren blgesidir.
UJT Paremetrelerinin Tantm

Bu blmde, retici dkmanlarndan alnan nemli UJT parametrelerinin anlamlar ve alabildikleri deerler sra ile tantlmtr. RBB=Beyzler aras diren: Bu deer UJT'nin emiter ucu akken beyzler arasndan llen direncin omik deeridir. Bu deer yaklak olarak 4K ile 10K arasndadr. Bu diren deeri scaklk deimelerinden etkilenir. Bu etkilenme 0C bana %0.1 ile %0.9 arasndadr. =Gerek lgisizlik Oran: Bu oran sabit bir deerdir. Beyzler aras diren deerinden ve scaklk deimelerinden etkilenmez. Yaklak olarak 0.47 ile 0.75 deerleri arasndadr. oran aadaki formlden hesaplanabilir. VD, ileri polarmada diyot n gerilimidir. = VP VD VBB
VP=Tepe Noktas Gerilimi: UJT giri karekteristiinde grld gibi negatif diren blgesinin balad andaki snr gerilimi deeridir. Tepe noktas gerilimi deeri, diyot gerilimi (VD) deimeleri sonucu olarak scaklk artarken azalr. Bu deer ayn zamanda VBB deeri ile dorusal olarak artar. VE=VP=n VBB+VD IP=Tepe Noktas Akm: UJT'nin negatif diren blgesinde almasna gei iin gerekli olan minimum akm deeridir. Tepe noktas akm (IP), beyzler aras diren deeri ile ters orant ldr. IP deeri scaklk arttnda azalr. IP deeri A seviyesindedir. VV=Vadi Gerilimi: UJT giri karakteristiin de grlen negatif diren blgesinin bitimindeki snr deeridir. Vadi gerilimi, VBB geriliminin artyla birlikte artar ve scaklk art ile azalr. Vadi gerilimi deeri yaklak olarak 2v ile 5v arasndadr. IV=Vadi Akm: Negatif diren blgesindeki maksimum emiter akm deerine denir. Vadi akm, beyzler aras direnle birlikte artar. Bu akmn scaklkla ilgisi, scaklk arttnda azalmasdr. Vadi akmnn tam deerini belirlemek, vadi blgesi geni olduu iin zordur. IE0=Emiter Sznt Akm: Emiter ucu ters polarma edildiin de akan akm deeridir. Sznt akm deeri emiter ucu akken bilinen bir gerilim deerinde llr. Bu deer yaklak 0.01 A ile 10 A arasndadr. Bu akm bipolar transistrlerin IC0 sznt akmna benzer. Yukarda aklanan temel parametrelere ek olarak, bilinen bir emiter akmndaki saturasyon gerilimi (VE(sat)), Maksimum osilasyon frekans (fmax.), Anahtarlama sreleri v.b. gibi parametreler de vardr. Bunlar ve deerleri retici kataloglarnda verilmilerdir. Ayrca UJT karakteristiklerine ek olarak, izin verilen maksimum g snr, maksimum emiter gerilimi, maksimum beyzler aras diren deeri, maksimum emiter akm, maksimum alma scakl gibi snr deerleri kataloglarda verilirler. Ksaca yukarda belirtilen ve anlatlan parametreler eitli lme devreleri yardm ile llecei gibi retici firma kataloglarndan da yararlanlarak bulunabilir.
76
ANALOG ELEKTRONK - II UJT Uygulamalar
Kaplan
UJT; eitli osilatr devrelerinde, zamanlama devrelerin de, tetikleme kayna olarak eitli sistemlerde ve testere dii rete olarak bir ok uygulamalarda gvenle kullanlmaktadr. Aadaki blmler de UJT'nin en ok kullanlan tip uygulama devresi anlatlmtr. a. Gevemeli (Relaksasyon) Osilatr Tek eklemli transistr (UJT)'nin en ok kullanlan uygulamalarndan birisi relaksasyon osilatrdr. Bu devreye ilevinden tr kararsz (Astabl) anahtarlam devresi de denir. Bu devrenin yaps ok basit ve frekans karall iyi olduu iin ok sk kullanlr. Bu osilatrde alima frekans ok geni bir saha boyunca ayarlanabilir. Relaksasyon osilatr devresi ve dalga ekilleri ekil-4.3.a ve b'de grlmektedir. Devrede R1 ve R2 direnlerinin kullanlmas art deildir. Fakat bu direnler yardm ile VB1 ve VB2 iaretlerinin ktan alnmas gerekleir. R1 deeri maksimum 10-40 arasnda olmaldr. Bu diren deerinin daha fazla olmas, UJT'nin negatif diren etkisini bozar. R2 direnci ise belirtilen ilevinden baka, devrede scaklk deimelerinden dolay meydana gelecek osilasyon kaymalarn nler. Ksaca kararll salar.
+VB B
VE
VBB VP
R2
VV 0
t
T OFF TON
VB 2
VB1
t C R1 VB1 VB 2
VBB
ekil-4.3.a.b Relaksasyon osilatr ve dalga ekilleri Devrenin almasn ksaca yle zetleyebiliriz. C1 kondansatr, R1 zerinden belli bir srede VBB src geriliminden dolay arj olmaya balar. Kondansatr arj gerilimi (VE), tepe noktas gerilimi (VP) deerine eritii anda UJT iletime geer. Bu anda C1 kondansatr; emiter, R2 direnci ve ase yolu ile dearj olur. Kondansatrn dearj gerilimi, vadi gerilimi (VV) deerine ulancaya kadar devam eder. Bu noktada UJT direnci RB1 artmaya balar ve UJT kesime gider. Bu durumda C1 kondansatr tekrar ayn ekilde arj olmaya balar. Bylece tek bir osilasyon tamamlanm olur. C1 kondansatrnn arj sresi, k gerilimi VB1'in sfr olduu sreye eittir. arj sresi TOFF olarak tanmlanr. TOFF = R C ln V 1 D 1 VB1B2
formlnden hesaplanr. Burada; VB1B2, beyzler aras gerilimdir. Pek ok durumda VB1B2>>VD olduundan VD/(VB1B2) terimi (1-) terimi ile karlatrldnda ihmal edilebilir. Bu durumda yukarda ki forml ;
77
Kaplan
TOFF = R C ln
1 1
olur. n=0.7 olduunu kabul edersek, TOFF=1.2(RC) olur. TOFF zaman kondansatrn arj zamandr. Bu anda UJT kesimdedir. TON zaman ise UJT'nin iletimde olduu sredir. Bu anda kondansatr dearj olmaktadr. Genellikle dearj zaman (TON), arj zamanndan (TOFF) ok daha ksadr. Relaksasyon osilatrn frekans SE yaklak olarak u formlden bulunur. F= 1 1 = TOFF R C ln 1 1
Osilasyonu salamak iin aadaki artlar yerine getirmek gerekir. VBB VP > IP R VBB VV < IV R
Formlden de grlecei gibi ilk art R direnci, IP tepe akmn besleyecek kadar kk deerde olmaldr. Bu art salanmazsa UJT iletime gemeyecektir. Dier art ise, jonksiyon zerinden vadi akmnn akmasna izin veren R direncinin minimum deere ayarlanmasdr. Bu art yerine getirilmezse UJT iletim durumunda kalamayacaktr. Uygulamalarda yukardaki artlar iin R direncinin geni bir snr deeri vardr. rnek artlar olarak; 2K R 2M deerleri gsterilebilir. Yukardaki aklamalardan grlecei gibi osilatr frekans, tepe noktas gerilimi VP'ye bamldr. VP geriliminin ise scaklkla etkilendiini nceki blmde aklamtk. Devrede scaklk etkisini azaltarak frekans kararlln salamak iin R2 direnci kullanlmtr. ekil4.3'deki devre de beyzler aras gerilime (VB1B2), R2 zerinde den gerilimin tesir ettii grlebilir. (Genellikle R1<<R2 olduundan R1 ihmal edilebilir) R2 iin uygun bir deer seilerek devre scaklk deimelerine kar kararl hale getirilebilir. R2 >> R1 ve RBB >> R2 varsayarak, R2 deeri; R2 = 0.31 R BB VBB
formlnden hesaplanabilir. R2 iin rnek deerler 100 ile 500 deerleri arasdr. Relaksasyon osilatrn dearj sresi; UJT'nin negatif diren karakteristii yardm ile tayin edilir. Bu zellik bir dezavantajdr. Yukarda anlatlan bu devre ile bu sreyi kontrol etme imkan yoktur. Bu sre her bir UJT'de farkldr. b. Dearj Sresi Kontroll Gevemeli Osilatr Gevemeli (Relaksasyon) osilatr devresinde arj sresinin R direnci yardm ile kontrol edildii, dearj sresinin ise kontrol edilemedii anlatlmt. Bu uygulamada relaksasyon osilatrn dearj sresi kontrol edilerek daha kullanl bir devre gelitirilmitir. Dearj sresi kontroll relaksasyon osilatr devresi ve dalga ekilleri ekil-4.4.a.b'de izilmitir.
78
Kaplan
+VB B R2 R VB2 D
VC
VBB VP V EON 0
TOFF
T ON
R.C
R3.C
VE
VP
t VE R3 C VB2
VBB
ekil-4.4.a ve b Dearj sresi kontroll relaksasyon osilatr ve dalga ekilleri Devrenin almasn ksaca anlatalm; Devreyi Thevenin teoremini uygulayarak basitletirirsek, devrenin edeer gerilimi ve direnci; VTH = R3 VBB R1 + R2 RTH = R R3 R + R3
olur. Bu durumda C kondansatr, diyot ve RTH zerinden VTH gerilimine arj olur. Kondansatr gerilimi VP deerine arj olduunda UJT iletime geer. Emiter gerilimi bu anda, (VE(on)) deerine der. Bu gerilim, IE-VE karakteristiinin negatif diren blgesi ve yk izgisinin kesime noktas ile tayin edilir. VP>(VE(on)) olduunda UJT ters polarize olarak kesime gider. Bu durumda C kondansatr ancak R3 zerinden dearj olur. Kondansatr gerilimi VE(on) deerine eritiinde diyot iletime geer ve kondansatrn arj daha sonraki palste balar. Bylece D diyodu ve R3 direnci yardm ile dearj sresi kontrol edilmitir. arj ve dearj sreleri aadaki formllerle hesap edilebilir. arj sresi; TOFF = RTH C ln Dearj sresi; TON = R 2 C ln VP VE(ON ) VTH VE(ON ) VTH VP VBB
Bu osilatrn k dalga biimleri ekil-4.4.b'de grlmektedir. B2 beyzindeki iaret kare dalgadr. Belirtildii gibi bu osilatrde arj ve dearj (Ton-Toff) srelerini kontrol etmek mmkndr.
79
c. Kararsz (astable) Multivibratr
Kaplan
Kare dalga retimi iin ok kullanlan bir kare dalga kl astabl multivibratr devresi ve k dalga biimleri ekil-4.5.a ve b'de gsterilmitir.
+VB B VE R R2 C R1 V0
VP VEON
t V0
V BB
VC VE
t
ekil-4.5 Astabl Multivibratr ve Dalga ekilleri
Bu devrenin almasn ksaca yle zetleyebiliriz: Kaynak gerilimi devreye balandnda diyot iletime geer ve kondansatr R1 zerinden VBB deerine arj olmaya balar. Diyot zerindeki gerilim dm ihmal edilirse kondansatr gerilimi, emiter gerilimine (VE) eit olur. Buna gre VC=VE'dir Emiter geriliminin deeri, VP deerini atnda UJT iletime geer ve emiter gerilimi VE(on) deerine der. Emiter gerilimindeki bu d diyodun ters polarmalanmasna sebep olur. Diyod'un iletimi durur. C kondansatr bu anda, Diyot yeniden iletime geinceye kadar R2 zerinden arj olur. Emiter akm bu artlar altnda IV deerinin altna der. Formle edersek; VBB VE(ON ) < IV R1 olur. Bu olaylar bir tam sayklda tamamlanr Daha sonraki saykl R1 zerinden C kondansatrnn arj ile balar. Bu durumda arj ve dearj sreleri aadaki formlle bulunur. arj sresi; VE(ON ) TOFF = R 1 C ln VBB VBB VP Dearj sresi; TON = R 2 C ln VBB + VP VE(ON ) VBB VP
Monostabl (Tek kararl) multivibratrlerin (UJT ve BJT transistrleri bir arada olan tipler) saykl sresi senkronizasyonlu (uyumlu) deiik tetikleme ve testere dii devrelerinin var olduu unutulmamaldr.
80
Kaplan
4.2 PROGRAMLANABLR UJT (PUT)
Programlanabilir tek eklemli transistr (PUT), UJT'den gelitirilmi aktif bir devre elemandr. alma bakmndan SCR ile benzerlik gsterir. Bu elemann en nemli zellii tetikleme gerilimi seviyesinin, istenilen bir gerilim deerine programlanabilmesidir. Bu blmde aada belirtilen sra ierisinde PUTu tm ynleri ile tanyp uygulama yeteneinizi gelitireceksiniz. PUTun Yaps ve Sembol PUTun Programlanmas PUTun UJTye nazaran stnlkleri PUT Uygulamalar
PUT'un Yaps ve Sembol

PUT'un yaps, Bilinen normal tek bileimli transistr (UJT)'den biraz farkllk gsterir. PUT tpk tristr gibi 4 farkl yar iletken eklemin (PNPN) bitiminden olumutur. UJT'un yaps ekil-4.6.a'da gsterilmitir. ekilden de grld gibi PUT, ulu bir devre elemandr. Ular tristr gibi Anot (A), Katot (K) ve geyt (G) olarak isimlendirilmilerdir. Dikkat edilirse tristr'den farkl olarak geyt ucu N tipi yar iletkene balanmtr. ekil-4.6.b'de PUT'un transistrle gerekletirilmi edeer devresi izilmitir. ekil-4.6.cde ise PUTun ematik sembol grlmektedir.
A P N P N K K K G G G A A
a) Yap s
a) e deeri
a) sembol
ekil-4.6.a.b.c. PUT'un Yaps, Transistr Edeeri, Sembol
PUTun Programlanmas
PUT'a harici direnler balayarak UJT'den daha ileri seviyede fonksiyonlar gerekletirebiliriz. PUT'un anot-katot arasna uygulanan gerilim deeri, programlanan tetikleme gerilimi (VP) seviyesini geerse PUT iletime geer. Eer anot-katot arasna uygulanan gerilim, tutma gerilimi (VH) seviyesinin altna derse bu deere vadi noktas gerilimi (Vv) denir. Vadi gerilimi deeri yaklak 1 volt olursa PUT kesime gider. Yukarda anlatld gibi PUT'un iletime gemesi iin gerekli olan tetikleme gerilimi deeri (VP) istenilen bir deere programlanabilir. PUT'un programlanabilmesi iin gerekli devre balants ve karakteristii ekil-4.7'de verilmitir. Bu devrede grld gibi VP gerilimini byk lde R2 ve R1 deerleri belirlemektedir.
81
Kaplan
V P = V AK =
R1 V S + VT R1 + R2
Bu forml kullanlan VT; PUT un denge gerilimidir. R1 ve R2 deerleri ayarlanarak VP deeri istenilen bir gerilim deerine programlanabilir.
R2 VAK R1 VS
ekil-4.7 PUTun programlanabilmesi iin gerekli devre dzenei
PUT'un UJT'ye Nazaran stnlkleri

PUT'un tetikleme gerilimi (VP) istenilen deerde seilebilir. Oysa normal UJT'de VP deeri bir tanedir. PUT'un tetikleme gerilimi programlanabilir ve besleme gerilimine bal deildir. Tetikleme akm (IP) ve tutma akm (IH) harici direnler ile geni bir saha ierisinde ayarlanabilir. PUT iletim durumunda iken zerindeki gerilim dm 1.4 volt'dan daha az bir deerdedir. PUT olduka yksek gerilim deerlerinde rahatlkla kullanlabilir. PUT; Yksek gerilim altnda altnda geyt ucundan, anod ve katod ucuna akan akm deeri ok kktr.(IGAo<10 nA) PUT'un tetiklenmesi iin ok kk akm deerleri yeterlidir. Bu nedenle uzun sreli tamamlayc devre tasarmlarnda da tercih edilir. (Pals reteleri)
PUT Uygulamalar
PUT pek ok eit devre uygulamalarnda kullanlmaktadr. PUT'la yaplan baz uygulamalar yle sralayabiliriz. Pals reteleri, tek kararl multivibratrler, testere dii reteler, metronom vb. belirtilen bu uygulamalardan bazlarn ksaca inceleyelim. a- Pals reteci PUT'un en ok kullanlan uygulama yerlerinin banda pals reteleri gelmektedir. (Relaksasyon osilatr) ekil-4.8de PUTla yaplan bir relaksasyon osilatr devresi grlmektedir. Bu devrede PUT un tetikleme gerilimi (VP), R1 ve R2 direnleri tarafndan ayarlanr. Bu deer formlize edilirse; VP = R1 VS R1 + R2 RG = R1 R2 R1 + R2
82
Kaplan
yazlabilir. PUT iletime getiinde oluan IP akmnn minimum ve maksimum deeri IV akm ve Rg deeri tarafndan tayin edilir. Rg deeri ise R1 ve R2 direnlerinin paralel edeeridir. Bu deer retici kataloglarnda verilir. Kondansatr gerilimi tepe gerilimi (VP) seviyesini at zaman PUT tetiklenir ve kondansatr PUT zerinden dearj olur. Kondansatr dearj akm vadi akm (IV) seviyesini geinceye kadar devam eder. Bu anda PUT kesime gider ve kondansatr tekrar arj olur. Bu olay periyodik olarak tekrarlanarak devam eder. retilen sinyalin frekansn CT ve R3 elemanlarnn zaman sabitesi belirler. ( =R3CT) R4 ve R5 direnleri kondansatr dearj akmn snrlar. Bu direnlerin deeri kk olmaldr. Devrenin zaman sabitesi; =Zaman sabitesi=(R4+R5)xCT formlyle belirlenir. R4 ve R5 deerleri ayn zamanda pozitif ve negatif palslerin genlik deerlerini ayarlamada kullanlr. Eer ktan tek pals alnacaksa R4 ve R5 direnlerinden birisi kullanlmaz. Osilasyonun balamas iin R3 deeri nemlidir. R3 direnci, zerinden geen akmn deerini belirler. R3 zerinden geen akm PUT tetikleme akm (IP) den byk fakat vadi akm (Iv) dan kk olacak ekilde ayarlanmaldr. Bu ayar R3 ile yaplr.
R3 VS 3-70V CT VC R4 VG
R2
R1
R5
ekil-4.8 PUT'la gerekletirilen pals reteci Devrenin osilasyon artlarn aadaki eitlik salar. V VP VS VV < R3 < S IV IP Bu eitlikte Vv=vadi noktas gerilimidir. Yaklak 1 volttur Vp=Tepe noktas gerilimidir. Bu gerilim deeri; VP = R1 VS R1 + R2
eitliinden de grld gibi R1 ve R2 direnleri ile ayarlanr. Devredeki Ip ve Iv akmlar da bu direnlerin paralel edeeri ile belirlenir. Bu deer retici kataloglarnda (Rg) verilir. Pals reteci 3-70 volt besleme gerilimlerin de alr. Besleme gerilim bu deerlerin dn da olursa osilatr almaz. Devrenin zaman sabitesi kondansatrn sznt akm tarafndan ayarlanr. Bunun nedeni pals reteci devresinin direncinin ok yksek olmasdr. Kondansatrn arj akm, ilk andaki sznt akmna gre olduka yksek bir deerde seilmelidir. Bu durum salanmazsa kondansatrn arj sresi uzar.
83
Kaplan
ekil-4.9.a da uzun sreli bir zamanlayc devresi verilmitir. Bu devrede 10F deerinde bir mika (MKL) kondansatr kullanlmtr. ekil-4.9.bde ise 100flk elektrolitik kondansatr kullanlan ksa sreli bir zamanlayc devresi grlmektedir. Bu devrede kondansatrn sznt akm 1A'den ok kktr. Bundan dolay devrenin zamanlama sresi nceki devreden daha azdr. Zamanlama sreleri ekillerin yannda belirtilmitir.
+VS 6V +VS 6V
RT 60K-1M
R2 10K
RT 60K-1M
R2 10K
CT 10F 63V
R3 15
V0
R1 10K
CT 100F 63V
R3 15
V0
R1 10K
ekil-4.9.a ve b Ksa ve uzun sreli zamanlayc devreleri
b- Testere Dii reteci nemli bir PUT uygulamas da testere dii reteci devresidir. Byle bir devre ekil-4.10'da verilmitir. Bu devrede CT kondansatrnn arj akm bir transistor ile salanmtr. Bu transistr sabit bir akm salayarak osilatrn testere dii geriliminin lineeritesini dzeltir. Devrede retilen sinyalin genlii P1 potansiyometresi ile yaklak 1 ile 10 volt arasnda ayarlanabilir. P3 potansiyometresi ise retilen sinyalin frekansn (sresini) ayarlar. Bu devrede geni bir frekans sahasnda sinyal retmek iin farkl CT deerleri kullanlabilir. stenilirse bir anahtar kullanlarak eitli CT deerleri devreye eklenebilir. Transistrn VBE gerilimini scaklktan etkilenmemesi iin D1 diyodu kullanlmtr. PUT ofsett (denge) geriliminin scaklkla deiimi ise D2 ile minimuma indirilmitir. Devrenin k akm kktr. Bu akm P3 emiter direnci ile ayarlanabilir. P3=20M iken I akm 1A'den ok kktr. Bundan dolay devre kna eer istenirse ykselte eklenebilir.
D2 D1=D2 =BAY61 180K P3 20M Q1 R2 22K +15V
D1
220K
P1 10
10K
V0
100K
CT
ekil-4.10 PUT'la yaplan testere dii rete devresi
84
c- PUT'la Bir Tristrn Tetiklenmesi
Kaplan
PUT'la bir tristrn tetiklenmesi iin gerekli tetikleme devresi ekil-15.5'de izilmitir. Bu devrede tristrn tetiklenmesi iin kondansatrn dearj palsi PUT zerinden tristre dorudan doruya uygulanmtr. 1 M'luk potansiyometre ile kondansatrn arj akm ayarlanarak arj sresi belirlenir. Kondansatr arj gerilimi PUT tetikleme seviyesine eritiinde PUT iletime geer. Bu anda kondansatrn dearj akm tristr tetikler. Zener diyot kontrol devresinin (tetikleme devresi) gerilimini snrlar ve negatif yarm saykl esnasnda kondansatrn dearjn engeller. Bu devrede giriten uygulanan (kontrol edilen) AC gerilim yerine DC gerilim uygulanrsa uzun sreli zamanlayc olarak kullanlabilir. Bu durumda eleman deerlerini yeniden dzenlenerek istenilen zaman gecikmesi salanabilir. ekil-4.11'de PUT ile yaplan bir metronom devresi grlmektedir. Bu devre pals retecinin basit bir uygulamasdr. 1M'luk potansiyometre ile devrenin frekans 30Hz ile 240Hz arasnda ayarlanabilir. kta 4'luk bir hoparlr kullanlmtr.
RT 1M 2K7 +15V
3.3F 16V
15
47K
HOP
ekil-4.11 PUT'la yaplan metronom devresi
4.3 SCR (Tristr)

lk SCR (Silikon contrelled rectifiers: Slikon Kontroll Dorultucular) 1957 ylnda Amerika'da general elektrik firmas tarafndan retilmitir. Yap olarak transistrn daha gelimi bir modeli olarak kabul edilir. SCR'ler yksek akm ve gerilimlerin kontrolnde, yksek gl anahtarlama devrelerinde ska kullanlrlar. En nemli avantaj g kaybnn olduka az olmasdr. Elektronik piyasasnda SCR, tristr olarak da adlandrlmaktadr. Bu blmde aada belirtilen sra ierisinde SCRyi tm ynleri ile tanyp uygulama yeteneinizi gelitireceksiniz. SCRnin Yaps ve Sembol SCRnin alma Biimleri SCRyi Tetikleme Yntemleri SCRnin V-I Karakteristikleri ve Parametreleri
85
ANALOG ELEKTRONK - II SCRnin Yaps ve Sembol
Kaplan
Tristr; 4 adet bipolar yar iletken PN ekleminden olumu ulu aktif bir devre elemandr. Tristr, yar iletken devre elemanlar ailesinden SCR grubuna dahildir. ekil4.12.a.b ve c'de tristrn yaps, transistr edeeri ve ematik sembol grlmektedir.
A P N P N K N P G
I IC2 IC1
A
I
G K
a) Yap s
b) edeeri
c) sembol
ekil-4.12. a.b.c Tristrn yaps, transistr edeeri, ematik sembol Tristr'ler genellikle 3 ulu retilirler. Her bir ucu ilevlerinden tr katod, anot ve geyt olarak adlandrlmaktadr. Drt uca sahip olan tristrler de vardr. Bu tiplerde iki adet geyt ucu bulunmaktadr. Ayrca a duyarl olarak alan ve LASCR olarak adlandrlan SCR eitleri de bulunmaktadr. SCR'ler diyot gibi sadece tek ynde akm geirirler. ift ynl akm geiren SCR'lere ise Triyak denir. Kullanm alanna ve amacna bal olarak yzlerce farkl tip ve boyut da tristr retimi yaplmaktadr. ekil-4.13'de rnek olarak birka farkl tip ve boyut da tristr grntleri verilmitir.
ekil-4.13 eitli tip ve glerdeki tristrlerin grnm
SCRnin alma Biimi

SCR'ler; gereksinime gre iletimde veya kesimde altrlrlar. SCR iletimde altrldn da; anot-katot terminalleri arasndaki diren ok dktr ve birka ohm civarndadr. Bu alma eklinde; SCRnin Anot-Katot terminali kapal bir anahtar gibi dnlebilir. SCR kesimde altrldnda ise; anot-katot terminalleri arasndaki diren ok yksektir. Bu deer; 10 Mdan yzlerce Ma kadar olabilir. Bu alma eklinde; SCRnin anot-katot terminalleri aras ak bir anahtar olarak dnlebilir. Bu durum ekil-4.14de sembolik olarak gsterilmitir.
86
Kaplan
+V R R A
V G=0 IG=0
+V I=0A R
+V R A K
IG
+V I
a) SCR kesimde
b) SCR iletimde
ekil-4.14 SCRnin alma biimleri SCRnin iletim ve kesimde almasndan yararlanlarak pek ok endstriyel uygulama gerekletirilir. SCRyi iletimde veya kesimde altrmak iin farkl yntemler kullanlmaktadr. Aada bu yntemler anlatlmtr.
SCR'yi Tetikleme Yntemleri

SCRnin tetikleme yntemlerini belirlemek iin transistr edeerinden yararlanlr. PNP tipi bir transistrle, NPN tipi bir transistr ekil-4.12.b'de grld gibi bir arada balanrsa teorik olarak bir SCR oluur. Bu devre SCR'nin almasn irdelemek asndan nemlidir. Bu devrede SCR akm; I= I= I CB01 + I CB02 1 ( 1 + 2 ) 2 I C ( 1 + B1 ) 1 ( 1 + 2 )
yazlabilir. Bu formlde ICBO1 ve ICB02 transistrlerin sznt akmlardr. 1 ve 2 ise akm ykseltme katsaylardr. (=IE/IC), Akm ykseltme katsaylarnn olduka kk olduu bilinmektedir (1+2=1). Sznt akmlarnn bu durumda ok kk olaca aktr. Sznt akmnn ok ok kk olmas bir dezavantajdr. Bundan dolay akm ykseltme katsaylarnn 1'e yakn olmas istenir. Akm amplifikasyon katsaylarnn (1 ve 2) dorudan doruya jonksiyonlara bal olduu aktr. Bu nedenle SCR iletimde veya kesimde altrmak iin gerekli olan tetikleme metotlar yukarda ki balant ve devrelerden yararlanarak gelitirilebilir. SCR'yi iletime veya kesime srmek iin belli bal bir takm yntemler vardr. Bu yntemleri aadaki gibi sralayabiliriz. 1. Transistr eklinde altrma metodu: Bilindii gibi bir transistrde beyz akm artarken, emiter akmda beyz akmna bal olarak artar. SCR'de ayn ilem geyt ucu ile gerekletirilir. SCR'de geyte ileri ynde bir akm uygulanrsa SCR iletime geer. Bu anda akm art 1+2=1 deerine erimelidir (1+2=1 deeri, akm iletimini devam ettiren deerdir). SCRyi tetiklemede kullanlan en popler metot budur.
87
Kaplan
2. Anot ile katot arasndaki gerilimi artrma metodu: Bu metot da SCR'nin anot ile katodu arasna yksek bir gerilim uygulanarak SCR'nin iletime gemesi salanr. Bu ilem yapldnda jonksiyonlarda kuvvetli bir elektrik alan oluur. Bu sayede gerilim seddi alarak, jonksiyonlardaki akm aknda bir art salanr. Bu akm deeri iletimi devam ettiren 1+2=1 deerine eriitiinde SCR, kesimden iletime geer. 3. Frekans artrma metodu: Anot ile katot arasna uygulanan gerilimde hzl bir deime yaplrsa SCR iletime geer. SCR'nin jonksiyonlar bir yere kadar kondansatr gibi davranrlar. Anoda bir gerilim uygulandnda, bu gerilim bir deiime neden olur ve jonksiyon kapasitelerini arj eden bir arj akm meydana gelir. Bu akmn deeri i=(v/t) formlnden hesaplanr. Eer gerilim deiimi (v), ksa bir sre iinde (t), meydana gelirse, SCR kesimden iletim durumuna geer. 4. Scakl artrma metodu: SCR'nin alma ortam scakl artrldn da SCR jonksiyonlarndaki akm tayclarn says artacaktr. Bu ise SCR'nin kesimden iletime srlmesini salar. 5. Ikla altrma metodu: Baz tip SCR'ler a kar duyarldrlar. Bu tip SCR'lere LASCR denir. k enerjisinin uygulanmas sonucunda oluan radyasyon, Akm tayc iftlerinin serbest braklmasna neden olur. Bu ise jonksiyon iinden geen akmn artmasn salar. Bylece SCR'nin iletime gemesi salanr. Yukarda anlatlan yntemler iinde en ok kullanlan ve en verimli SCR tetikleme metodu; transistr eklinde yaplan tetikleme yntemidir.
SCR Karakteristikleri
SCR'nin almasn daha iyi anlayabilmek iin SCR karakteristiklerinden faydalanacaz. ekil-4.15'de SCR'nin akm-gerilim (I-A) karakteristii grlmektedir. Devrede geyt ucu ak devre yapldnda veya anot katot arasna ters polarmada bir gerilim uygulandnda SCR kesim durumundadr. Bu halde SCR seri bal birbirine ters iki diyot gibi davranr. Bundan dolay SCR zerinden ok kk bir sznt akm akar. Bu durum karakteristik zerinde (A ve B noktalar arasnda) gsterilmitir. Bu blge ters tutma blgesi olarak bilinir. VROM noktasnda zener krlma olay meydana gelir. Bu durum SCR'yi tehlikeye sokar. Bu limite ulalmamaldr.
88
Kaplan
+IA
E
+V R
VROM -VA K
IH
C
V FOM VA K
A
R
+V
-IA
ekil-4.15 SCR Akm-Gerilim Karakteristikleri SCR'nin anot-katot arasna doru polarma uygulanp, geyt ucu bota brakldnda yani tetikleme yaplmadnda SCR iletimde deildir. nk geyt ters polarma kabul edilir. Geyt'in bal olduu jonksiyonundan bir sznt akm geer. Bu blge karakteristik de B ile C noktalar arasdr. Bu blgeye ileri yndeki tutma blgesi denir. J2 jonksiyonundaki byk ters polarma deeri (V(BR)FX) maksimum krlma gerilimi noktasn belirler. Uygulanan gerilim bu deere ulatnda SCR iletime geer ve zerinden byk bir akmn akmasna imkan verir. Bu akm sadece devredeki R direnci ile snrlanabilir. SCR iletime getii anda, zerinden geen akmda byk bir art, zerine den gerilimde ise byk bir d gzlenir. Bu durum SCR iletime getii anda negatif diren etkisi gsterdiini kantlar. Bu durum karakteristikte C ve D noktalar arasnda belirtilmitir. SCR karakteristiinde grld gibi alma noktas VFOM noktasndan E noktasna ulatnda SCR artk negatif diren blgesinden km ve tamamen iletken olmutur. Bu noktada SCR zerinden geen akmn deeri yaklak olarak; I= deerindedir. SCR'yi yeniden kesime gtrmek iin IA akmn "Tutma akm=IH" deerinin altnda bir seviyeye drmek gerekir. Bu durum ancak kaynak gerilimi (V) azaltlarak yada SCR yaltma geinceye kadar ierisinden ters ynde bir akm geirerek gerekletirilir. SCR iletim durumuna getikten sonra geyt kontroln kaybeder. Bundan dolay SCR'yi tetiklemek iin, geyte srekli bir akmdan ziyade ksa bir pals uygulamak yeterlidir. Bylece gereksiz g harcamas nlenmi olur. V 0.8V R
SCR Parametrelerinin Tantlmas:

Bu blmde retici firmalarn hazrlam olduklar kullanm kataloglarnda belirtilen baz nemli parametrelerin anlamlar ve alabildikleri deerler sra ile tantlmtr. VROM (Ters Tepe Gerilimi): Bu gerilim, SCR zarar grmeden, SCR'ye uygulanabilecek ters polarma geriliminin maksimum deeridir. retici firmalar bu deeri kataloglarnda tanmlarlar. Bu parametre, bazen AC gerilimlere veya ani gerilim deerlerine gre de
89
Kaplan
verilebilir. VFOM (Doru Polarmada Tepe Tutma Gerilimi): SCR iletim durumunda iken alabilecei maksimum ani ileri n gerilimi deeridir. Bu parametre bir ka ekilde tanmlanabilir. Bazen geyt ak devre olduu durumda, bazen de geyt ile katot arasndaki direnle birlikte tanmlanr. (VRRM) IF(AV) (Ortalama leri Yn Akm): Bu parametre iletim esnasnda SCR ierisinden gemesine izin verilen maksimum DC akm deeridir. Bazen bu akm deeri etkin deer olarak da verilebilir. IRx-IFx (Ters ve leri yndeki maksimum Sznt Akmlar): Bu parametre SCR'nin sznt akm deerlerini belirtmede kullanlr. Bu deerler retici kataloglarnda verilirler. Bu parametre genellikle tepe deerlerine gre verilir. "x" geyt ile katot arasndaki k empedans durumunu gsterir. IGT (Geyt Tetikleme Akm): Bu akm, verilen bir anot geriliminde SCR'yi tetiklemeyi garanti eden maksimum geyt akm deeridir. retici firmalar bu akmn deerini Yk direnci ve anot-katot gerilim deeri ile birlikte verirler. Verilen bu deerler tetiklemenin garanti edildii minimum deerlerdir. VGT (Geyt Tetikleme Gerilimi): Geyt giri akm IGT deerinde iken ve SCR tetiklenmeden nce meydana gelen maksimum geyt gerilimidir. Bu gerilim scakla baldr. 250C'de 0.6 volt, 1000C'de ise 0.3 volt civarndadr. VGRM (Ters Tepe Geyt Gerilimi): SCR'nin zarar grebilecei geyt terminaline uygulanan ters gerilimin maksimum deeridir. PGM (Maksimum Geyt Gc): zin verilen ani g harcamasnn maksi-mum deeridir. Bazen bu deer ortalama olarak da verilebilir (PG(AV)). IH (Tutma Akm): SCR'nin iletimine sebep olan deerin hemen altndaki akm deeridir. Bu deer SCR'yi kesimde tutan snr deeridir. retici firmalar ayn tip btn SCR'ler iin gerekli maksimum tutma akm deerini verirler. rnein, tutma akm deeri IH=5mA verilmi ise, bu durumda 5mA'in altndaki btn akm deerlerinde SCR kesim durumundadr. dv/dt (Akm Art Hz): SCR iletim durumunda alrken anot geriliminde zamana bal olarak meydana gelebilecek maksimum art hzn belirtir. Buraya kadar tanmlanan SCR parametreleri en ok kullanlan parametrelerdir. Bunlara ek olarak zel artlar altnda almalar iin farkl bir takm parametrelerde retici kataloglarn da verilebilirler. Bu parametreler laboratuar almalarnda eitli lme devreleri kullanlarak llebilir. SCR iki alma ekline sahip devre eleman olarak dnlmelidir. Bunlardan biri kesim, dieri ise iletim durumudur. Bu iki alma durumu arasndaki gei zaman ok ksadr.
90
Kaplan
4.4 SCR UYGULAMALARI
Bir nceki blmde SCR karakteristiklerini ve parametrelerini tandk. letim ve kesim olmak zere iki temel alma ekli olduunu rendik. SCRyi iletimde veya kesimde altrmak iin gerekli artlar inceledik. Artk SCR ile endstriyel uygulamalar yapabiliriz. SCRnin en temel ve belirgin kullanm alan ac ve dc g kontroldr. Bu blmde aada belirtilen sra ierisinde SCR ile gerekletirilmi temel uygulamalar inceleyip analizini yapacaz. SCR ile Faz Kontrol Faz Kontrolnde Tetikleme Yntemleri SCR ile eitli Uygulama Devreleri
Pek ok uygulamada SCR'nin tercih edilmesinin en byk sebebi alak g kaybdr. Bundan dolay SCR; g kontrol, s kontrol, motor hz kontrol, k karartma kontrol gibi birok endstriyel uygulamada rahatlkla kullanlmaktadr. SCRlerin balca kullanm alanlarn aadaki gibi sralayabiliriz. Alak frekanslarda alan sistemlerde g transistr yerine baaryla kullanlr. Elektromekanik devrelerde; anahtarlarn, alterlerin, rlelerin ve reostalarn btn eitleri yerine kullanlr. Koruyucu devrelerde, sigorta ve devre ac, kesici yerine kullanlr. G amplifikatr devrelerinde, magnetik amplifikatr yerine kullanlabilir.
Yarm Saykl Faz Kontrol

SCR'nin en temel almas faz kontrolnde belirginleir. AC iaretlerin kontrolnde SCR ideal bir devre elemandr. AC iareti belirlenen bir faz asnda SCR tetiklenerek g kontrol yaplabilir. SCR geytini tetiklemek artyla tek ynde akm geiren bir devre elemandr. Bundan dolay SCR, AC alma da sadece tek bir alternansta (1/2 saykl) iletimde tutulabilir. Uygun bir tetikleme devresi kullanlarak SCR'nin iletim asn yarm saykl sresince (00-1800) denetlemek mmkndr. Uygulamalardaki baz snrlamalar nedeniyle tetikleme as daha da kktr. Yarm saykl kontrol metodunda g kaynandan alnan mevcut gcn ancak yars kontrol edilip yke transfer edilebilir. Kaynaktaki mevcut gcn yars ise hi kullanlmamaktadr. Bu bir dezavantajdr. Bu durum ekil-4.16da gsterilmitir. ekilde belirtilen taral alanda SCR faz kontrol yapmaktadr.
V 0 VA K Yk Tetikleme Devresi A 0 t
ekil-4.16 Yarm Saykl Kontrol metodu ve k dalga biimi
91
Kaplan
Yarm saykl kontrol metodunda mevcut olan dier yarm saykln kullanlmad grlmt. Pozitif yarm saykln faz as kontrol SCR ile salanmaktayd. ekil-4.17de grlen kontrol metodunda ise negatif alternans bir D diyodu vastasyla yke transfer edilmitir (Negatif yarm sayklda SCR kontrol yapmaz). Bu metotda yke transfer edilen gc, tam gten yarm gce kadar ayarlamak mmkndr. G kontrol as ekil-4.17'de AC k sinyali zerinde taral alanda gsterilmitir.
V 0 VAK Yk Tetikleme Devresi A D 0 t
ekil-4.17 Yarm saykl kontroll tam saykl iletim ve dalga ekilleri
Tam Saykl Faz Kontrol

Tam saykl kontrol metodunda AC sinyalin her iki yarm saykl da kontrol edilebilir. Bundan dolay yke uygulanan ac gerilimi veya yk zerinden geen ac akm 00 dan 3600 ye kadar kontrol etmek mmkndr. SCR ile tam saykl g kontroln gerekletirmek iin ekil-4.18de grlen kpr diyot. devresi kullanlmtr. Kpr diyot devresi ac gerilimi dorultarak SCRye uygulamaktadr. Bu sayede tristr btn alternanslarda doru polarmalandrlm olur. Yk zerinde oluan gerilim ise SCR ile kontrol edilmi AC sinyaldir.
VA K Yk 4xD 0 Tetikleme Devresi
V 0
ekil-4.18 Tristr ile yaplan tam saykl kontrol Metodu
Faz Kontrolde Tetikleme Metodlar

Faz as kontrol devrelerinde SCR tetikleme devresi blok olarak gsterilmiti. Bu blmde SCRyi tetiklemek iin kullanlabilecek tetikleme devrelerini ayrntlar ile inceleyeceiz. SCRyi tetiklemek iin bir ok yntem mevcuttur. Tam dalga faz kontrolnde kullanlan direkt tetikleme metodu ekil-4.19 gsterilmitir. Fakat bu devre ile tetiklenebilecek faz as 900 ile snrldr. Bu durum ac iaret zerinde gsterilmitir. ekildeki devrede D1 diyodu, SCRnin geyt-katot arasn ar bir ters gerilimden korur. P1 potansiyometresi ise SCR ateleme asnn 00-900 lik bir saha ierisinde ayarlanmasn salar.
92
Kaplan
V 0
V Yk I R 0
VA c b a t
ekil-4.19 SCR'nin bir ayarl diren ile tetiklenmesi ve kontrol alar Potansiyometre minimum pozisyonda iken SCR tetiklenmez. ekil-4.19da mmkn olabilecek ayr durum ac iaret zerinde gsterilmitir. Burada a,b,c erileri P1 potansiyometresi ile yaplabilecek ayar gstermektedir. a ayarnda tetikleme ilemi yoktur. SCR tetiklenemedii iin kesimdedir. b ayarnda ise tetikleme 900 de meydana gelmektedir. c ayarnda ise tetikleme ok kk bir faz asnda meydana gelmektedir. Ayarl diren kullanlarak yaplan tetikleme devresinde, tetikleme asnn kk bir sahada yaplabildiini grdk. Tetikleme asnn daha geni bir alanda yapabilmek iin ekil4.20deki tetikleme devresi kullanlabilir. Bu devrede C kondansatr tetikleme asnn geniletilmesinde nemli bir ilev yklenmitir. C kondansatr her alternansta tetikleme gerilimine arj olur. Kondansatr gerilimi, SCR tetikleme gerilimi VGT deerine ulatnda D2 ve SCR zerinden dearj olur. D1, SCRyi ar ters gerilime kar korur. P1, Cnin arj sresini ayarlamada kullanlr. Bu ise ateleme asnn ayarlanmasn salar.
V 0
I Yk SCR D2 P1
D1
ekil-4.20 SCRnin kondansatr kontroll tetiklenmesi Yukarda anlatlan her iki metod da SCR tetikleme alar, dorudan doruya kontrol edilecek olan giri gerilimine ve SCR'nin tetikleme gerilimine baldr. Bu ballk kararsz almay dourur. Ayrca eitli devre elemanlar iin anormal deerler gndeme gelebilir. Uygulamada en ok tercih edilen tetikleme metodu, SCR'yi bir UJT ile tetiklemektir. Byle bir yarm dalga faz kontrol devresi ekil-4.21'de gsterilmitir. Bu devrenin almasn ksaca zetleyelim. C1 kondansatr P1xC1 zaman sabitesine bal olarak UJT krlma gerilime arj olur. Kondansatr gerilimi UJT krlma gerilimi deerine ulatnda UJT iletime geer. UJT iletime getiinde R1 zerinde bir tetikleme pals oluturur. Bu tetikleme palsi R3 ile SCR geytine uygulanr. R2 akm snrlaycdr. UJT'yi ar akmlardan korur. Eer kaynak gerilimi VS ok yksek ise, tetikleme devresine uygun bir zener balanarak UJT korunur ve gerilim reglasyonu salanr.
93
Kaplan
R4 Yk V 0 R3
R2
P1
R1
ekil-4.21 UJT'li yarm dalga faz kontrol ekil-4.22'de ise ok kullanlan UJT kontroll tam dalga faz kontrol devresi izilmitir. Bu devrede kpr, faz kontrol devresindeki SCR ye dorultulmu ileri ynde bir gerilim besler. Bylece SCR her iki alternansta da faz kontrol yapabilir. Devredeki zener diyot UJT besleme gerilimini sabit bir deerde tutar. Bu devrenin almas ekil-4.21'deki devre ile benzerlik gsterir. Devrenin almasnda oluan eitli gerilimleri ekil-4.22de grafiksel olarak gsterilmitir. Grafikte kullanlan sembollerin anlamlar aada belirtilmitir.
Yk V 0 R2 P1
V ebeke gerilimi
R4
V BB VX VP Geyt gerilimi VG VL UJT gerilimi

Yk gerilimi
R3
VZ
R1
C1
ekil-4.22 UJT'li Tam Dalga Faz Kontrol ve Dalga ekilleri
VBB=Zener diyot tarafndan snrlanan ve regle edilen UJT besleme gerilimi. VP=UJTnin emiter krlma gerilimi (Bu deer VBB gerilimine baldr.) V2=Kondansatr arj gerilimidir. =Tetikleme as (Bu deer P1C1 zaman sabitesine baldr.) V=Faz asnn kontrol edilmesi istenen giri gerilimidir. VL=Kontrol edilen yk gerilimidir. Bu devrede senkronizasyon, C1 kondansatr yardmyla gerekletirilir. Kondansatr gerilimi, SCR tetiklendiinde SCR zerinden dearj olur. Bu durum her sayklda tekrarlanr.
94
Kaplan
4.5 TRYAK VE DYAK

Triyak, slikon kontroll redresr grubuna dahil bir devre elemandr. Triyak, gerekte ift ynl bir SCR'dir ve SCR'den yararlanarak gelitirilmitir Endstriyel uygulamalarda ve g kontrolnde ok kullanlr. Alternatif akm ve gerilim beslemeli g kontrolleri triyakn en nemli uygulama alanlardr. Diyak ise ift ynl tetikleme diyotu olarak tanmlanr. SCR snfna dahil aktif bir devre elemandr. Bu blmde aada belirtilen sra ierisinde bu devre elemanlarn tm ynleri ile tanmlayp eitli uygulamalar gerekletireceiz. Triyakn Yaps ve Sembol Triyak Tetikleme Yntemleri Triyak Karakteristikleri Triyak Parametrelerinin Tantm Diyak Diyakn Akm/Gerilim Karakteristikleri Triyak ve Diyak Uygulamalar
Triyakn Yaps ve Sembol

nceki blmde SCR'nin nasl yapldn grmtk. Bilindii gibi SCR drt adet P ve N eklemlerinin bir araya getirilmesinden olumutu. Triyak da benzer ekilde be adet P ve N ekleminin bir araya getirilmesi ile yaplr. Triyakn genel yaps, tristr edeeri ve ematik sembol ekil-4.23de srayla verilmitir. Triyak iki ynl bir SCR gibi alr ve simetrik yapl aktif bir devre elemandr. Triyak; tpk SCR gibi tetikleme sinyallerinin kontrol altnda, byk gerilim ve akmlar kontrol etmekte kullanlr. Anot-1, Anot-2 ve geyt olmak zere adet terminale sahiptir. Geyt, tetikleme terminalidir.
A1 N P N A1 A1
P N N A2
A2
A2
a) yap s
b) SCR edeeri
c) sembol
ekil-4.23.a.b.c Triyak'n yaps, SCR edeeri ve ematik sembol Triyak, alternatif akmda alternatif sinyalin tam sayklnda (00-3600) faz kontrol yapabilir. Bu ise ideal bir g kontrol demektir. G kontrol eleman olarak triyak kendisine edeer olan rle ile karlatrldnda yksek hz ve ekonomiklii ile daha avantajldr. Ayrca triyakn rle gibi kontaklar olmadndan sessiz alr ve herhangi bir ark oluturmaz. Triyak; aydnlatma ve stma sistemlerinde, motor devir ve hz kontrol devrelerinde gvenle kullanlr. Simetrik bir devre elemandr. Bu nedenle minimum distorsiyon altnda AC
95
Kaplan
devrelerde ift polarmal olarak alabilir. Gerek ebeke, gerekse atmosferden szabilecek parazitlerden etkilenir. Triyakla ac iaretin her iki alternansnda kontrol yapabilir. Triyak yksek frekanslarda iyi bir alma karakteristii gsteremez. Uygun alma frekans sahas 50 Hz'den 400 Hz'e kadardr. Daha yksek frekanslarda altrlmamaldr.
Triyak' Tetikleme Yntemleri

Triyak'n iki anot ucu (A1, A2) ve tek bir geyt ucu vardr. Geyt (G) ve ikinci anot parametrelerinin her ikiside A1 anot ucu referans alnarak llr. Triyak, balca drt tetikleme yntemi ile tetiklenebilir. Tetikleme, A2 ve G parametrelerine gre drt kordinant blgesin de gerekletirilir. I.BLGE: Bu tetikleme blgesi; A1 anoduna gre A2 ve geyt'in her ikisininde pozitif olduu I.kordinant blgesindeki alma eklidir. En ok kullanlan tetikleme yntemi budur. (+A2,+IG), (I+) II.BLGE: Bu tetikleme blgesi; A1 anoduna gre A2 anodu negatif, geytine ise pozitif polarite uygulanan II. koordinat blgesindeki alma eklidir. (-A2,+IG). III.BLGE: Bu tetikleme blgesi; A1 Anoduna gre A2 anodu ve geyt ucunun her ikisine de negatif polarite uygulanan III. koordinat blgesindeki alma eklidir. (-A2,-IG) IV. BLGE: Bu alma blgesinde A1 anoduna gre; A2 anoduna pozitif geyt'ine ise negatif polarite uygulanan IV. koordinat blgesindeki alma eklidir. (+A2,-IG) Uygulamalarda en ok tercih edilen ve kullanlan I. koordinat blgesi iindeki alma metodudur. Triyakn belirtilen drt ayr blgede almas ekil-4.24 zerinde ksaca zetlemitir. Dikkatlice inceleyiniz.
+V
RL I. BLGE + A1 GEYT + +V 0V
N N N P P N
+V
RL II. BLGE + A1 GEYT 0V -V
N N N P P N
-V
RL III. BLGE A1 GEYT + +V 0V
N N N P P N
-V
RL IV. BLGE A1 GEYT 0V -V
N N N P P N
RG
RG
RG
RG
ekil-4.24 Triyak'n tetiklenme blgeleri ve almas retici firmalar genellikle geyt tetikleme akm deerini bu alma blgesi iin verirler. Bu blgede tetikleme akm deeri dier blgelere gre olduka dktr. Bir blge iin verilen tetikleme akm dier blgeler iin triyak tetikleyecek akm deeri deildir. Bu deer her blge iin ayr olabilir. Tetikleme genellikle bir palsle yapld iin, tetikleme pals esnasnda geyti tetikleyecek yeterli enerjiyi beslemek iin akm deeri katalogda verilen deerde olmaldr. Triyak kontroll g devrelerinde genellikle endktif yklerde kullanlmaktadr. Bu durumda triyakn tetikleme palsi genilii, Lenz Kanunundan dolay biraz daha geni tutulmaldr.
96
ANALOG ELEKTRONK - II Triyak Karakteristikleri
Kaplan
Triyakn almasn daha iyi anlayabilmek iin akm-gerilim (V-I) karakteristiinin izilmesi gerekir. Triyakn V-I karakteristii ekil-4.25de verilmitir. A1 ile A2 arasndaki gerilimin bir fonksiyonu olarak triyak ierisinden geen akmn deerini karakteristikteki eri vermektedir. Karakteristikte grlen VB0 deeri, triyakn yksek empedansl bir blgeden dk empedansl bir blgeye kadar alt ksmda herhangi bir andaki gerilim deeridir. Bu gerilim deerinden sonra triyak iletime geer. Bu gerilimden sonraki kk bir artta, triyak akm (IA), ani ve keskin bir artma gsterir.
+IA
+V RL
-VB O -VA K
+V RL
IH +VB O VA K
-IA
ekil-4.25 Triyak'n akm-gerilim karakteristii Triyakn iinden geen akm (I), tutma akm (IH) deerinin altna dnceye kadar triyak iletimde kalr. Triyak akmn IHnn altna drmek ve kesime gtrmek iin kaynak gerilimini sfra yakn bir deere drmek gerekir. Triyak geyt ucu sayesinde bir kere tetiklendiinde geyt sinyali artk triyak iinden geen akm kontrol edemez. Geyt sinyali, geyt ucundan genellikle ksa bir pals olarak verilir. Geyt ucuna srekli bir sinyal uygulamak gerekmez. Geyte srekli sinyal uygulanmasndan kanlmaldr. Srekli sinyal geyt devresinde ar snmaya neden olarak triyak bozabilir. Karakteristie bakldnda III. blgedeki erinin de I. blge ile ayn olduu grlr. Bu blgede tiryaka uygulanan gerilimlerinin polariteleri I. blgeye gre terstir. Bu durum tetikleme ekilleri blmnde anlatlmt. Her iki blgedeki karakteristiklerin ayn olmas triyakn simetrik zelliinden olduu unutulmamaldr.
Triyak Parametrelerinin Tantm

retici firmalar, triyak kullanclar iin eitli karakteristik deerleri kataloglarnda belirtirler. ok kullanlan baz karakteristik deerler bu blmde anlatlmtr. IH (Tutma Akm): Triyakn iinden geen akm, IH deerinin altna dtnde triyak kesime gider. retici firmalar kataloglarnda, hibir yardmc eleman kullanlmadan triyak kesimde tutan IH deerini belirtirler. rnein tutma akm 10 mA olarak verilmise; bu triyak 10 mA'in altndaki hatta biraz daha stndeki IH deerlerinde kesimdedir.
97
Kaplan
PGM (Maksimum Geyt G Harcamas): Bu deer geytteki maksimum ani g harcamasn belirtir. Genellikle geyt g harcamas (PG(AV)) olarak da belirtilir. VIT (Geyt Tetikleme Akm): Triyakn belirtilen (verilen) bir anot gerilimi altnda ve belirtilen bir alma scaklnda tetiklenebilmesi iin izin verilen maksimum geyt akmdr. rnek olarak VD=12 volt, TC=250C, Imax=10 mA VGT (Geyt Tetikleme Gerilimi): retici kataloglarnda tetikleme gerilimi iin izin verilen maksimum geyt tetikleme gerilimi deeridir. Genellikle 250C lik bir ortam iin verilir. dv/dt (Kesimdeki alma Gerilimi Artnn Oran): Bir triyak iletimde deilken izin verilen maksimum anotlar aras gerilim art oran V/s cinsinden tanmlanr. Bu deer kataloglarda 100 0C iin verilir. VDROM (AC'deki Kesim Tepe Gerilimi): Bu deer retici tarafndan belirlenen triyaka uygulanabilecek ters gerilimin maksimum deeridir. Bu deerin dnda uygulanabilecek herhangi bir gerilim triyaka zarar verebilir. Bu deer bazen tek bir palse gre verilebilir. ITSM (letm Durumundaki Ani Akm Deiimi): Bu deer, triyak iletim durumunda iken ierisinden akmasna izin verilen maksimum deiim akmdr. Bu zellik genellikle yarm veya tam sayklda 50 Hz veya 60 Hz iin verilir. retici kataloglarnda birtakm zel uygulamalar iin gerekli gerilim deerleri ve baz zel parametreler de vardr. Tetikleme akm ve gerilimi deerleri en nemli triyak parametreleridir. Bu deerler daha ok eleman scaklna baldr. Scaklkla birlikte deiebilirler. Bunun iin devre dizaynnda dikkatli olunmaldr. Triyak uygulamalarnda geyt devresinin dizaynna dikkat edilmelidir. Dizaync triyakn btn alma artlar altnda tetiklendiinden emin olmaldr. Dizaynda triyakn tetikleme akmlarnn SCR sahas ierisinde bulunduu gz nnde bulundurulmaldr. SCR sahas kataloglarda maksimum geyt g harcamasna gre tanmlanr. Bunun iin en kt durumdaki minimum geyt akm dahi triyak tetikleyebilecek seviyede olmaldr. Triyakn alma ssnn nemi daha nce belirtildi. Yksek gl almalarda sy sabit deerlerde muhafaza etmek iin soutucular kullanlabilir.
DYAK
Diyak ift ynl tetikleme diyotu olarak tanmlanan SCR snfna dahil aktif bir devre elemandr. Diyak, polaritesiz (kutupsuz) iki uca sahip olan bir tetikleme diyotudur. Bu eleman adet (PNP) yar iletken eklemin bir araya getirilmesiyle oluturulmutur. Diyakn yaps ve ematik sembol ekil 4.26'da verilmitir.
T P N P T
a) yap s
b) zener e deeri
c) sembol
ekil-4.26 Diyak'n yaps ve ematik sembol
98
ANALOG ELEKTRONK - II Diyak'n Akm-Gerilim Karakteristikleri
Kaplan
Diyakn akm-gerilim karakteristii ekil-4.27de izilmitir. Karakteristikte grld gibi diyak ularna uygulanan gerilim deeri, gerek VBOI gerekse VBOII deerin den birisine ulatnda diyak iletime geer. Bu gerilim deerlerine diyak krlma gerilimi denir.
+I
+V RL
-VB O -V
+V RL
+V +VB O
-I
ekil-4.27 Diyak'n akm-gerilim Karakteristii Diyak ift ynl simetrik bir devre elemandr. Diyak negatif diren blgesine girer girmez iletime geer. Bu blgede diyak ierisinden geen akm artarken ularndaki gerilim dm azalr. Diyak ift ynl bir devre eleman olduundan her iki ynde akan akm deeri ayndr. Bundan dolay karakteristii simetriktir.
Triyak ve Diyak Uygulamalar

Bundan nceki blmde triyak ve diyak'n almas ve karakteristikleri anlatlmt. Bu blmde bu devre elemanlar ile gerekletirilen baz nemli uygulamalar anlatlacaktr. Triyak'n balca uygulama alan g kontroldr. Bilindii gibi SCRde g kontrolnde kullanlmaktayd. Fakat triyak ift polarmal bir eleman olduu iin kontrol sahas tristrden daha genitir. rnein alternatif akmda tristrle yaplan kontrol yarm saykl boyuncadr. Bu durum anlatlmt. Triyak'la ayn sinyal zerinde tam saykl kontrol yapmak mmkndr. Tiristr ve triyakla yaplan faz kontrol ve kontrol alar ekil-4.28 zerinde ayr ayr gsterilmitir. Grld gibi tristrde mmkn olan kontrol as 900'dir ve sadece tek bir alternanstadr. Triyakla hem pozitif hem de negatif alternansta faz kontrol yaplabilmektedir.
99
Kaplan
V 0
Yk Tetikleme Devresi
V Yk 0 Tetikleme Devresi
VA K
VAA
ekil-4.28 Triyak ve tristrle yaplan faz kontrol ve dalga ekilleri Yukarda belirtilen g kontrol devrelerinde tetikleme devresinin nemi byktr. Bilindii gibi g kontrol, tetikleme geriliminin bir sonucudur. Triyakn tetiklenmesinde kullanlan iki ayr tetikleme devresi ekil-4.29da verilmitir.
Yk V 0 P Yk V R 0
R1
R2
a)
b)
ekil-4.29 Triyak tetikleme yntemleri ekil-4.29.a'daki tetikleme devresinde; tetikleme sinyali, giri geriliminden R ve P direnleri yardm ile direkt olarak triyak'n geytine uygulanmtr. ekil-4.29.b'deki devrede ise biraz daha gelitirilmi bir tetikleme devresi grlmektedir. Bu devrede tetikleme gerilimi; R1, P, C ve R2 elemanlar ile salanr. D diyodu ise tristrn geytini ters gerilimlerden korumak amac ile kullanlmtr. Bu tetikleme devreleri kullanmda pek tercih edilmezler. Pratikte en ok kullanlan ve tercih edilen tetikleme devresi ekil-4.30'da verilmitir. Bu tetikleme devresinde triyak'n tetiklenmesi diyak ile gerekletirilmitir. Bu devre diyak tetiklemeli triyakla yaplan bir tam dalga faz kontrol devresidir. Tetikleme as P potansiyometresi C kondansatr ve diyakn krlma gerilimi ile ayarlanabilir.
100
Kaplan
V 0
Yk
P Diyak
VA A
0 C
ekil-4.29 Diyak Tetiklemeli, triyakla yaplan faz kontrol Bu devrede, yke uygulanan AC gerilimin herhangi bir andaki deerinde triyak iletime srebilmek iin tetikleme devresinde diren, kondansatr birleimi kullanlmtr. Devrenin zaman sabitesi; (tetikleme palsnn frekans) yk devresi ve faz kontrol potansiyometresi P1'in deeri ile birlikte C1 kondansatrnn deerine baldr. Bu elemanlarla elde edilen zaman sabitesi kontrol edilecek sinyali istenilen noktada tetikleyerek faz asn belirler. Devrede kondansatr zerinde oluan gerilim deeri, diya iletimi srecek seviyeye ulatnda diyak tetiklenerek iletime geer. Diyak iletken olduunda; triyak, diyak zerinden tetiklenir. Bu anda kondansatr diyak zerinden dearj olur ve yeni bir saykln balamasna izin verir. Zaman sabitesi= (yk direnci+P1)xC1 deerine eittir. ekil-4.29'daki devre az sayda elemanla gerekletirilmitir. Byk akm ve gerilim deerlerinde alr. Bu devrede kontrol edilen gerilim harmonik bakmndan olduka zengin olacaktr. Harmonikler ebekeye bal dier cihazlara zarar verirler ve zellikle alc cihazlarda (radyo, TV) parazitlere sebep olurlar. Bundan dolay diyak ve triyakn iletim ve kesime gitmelerinden oluan harmonikleri yok etmek iin bir filtre devresi eklenmelidir. Byle bir faz kontrol devresi ekil-4.30da izilmitir. Devrenin almasn ve elemanlarn fonksiyonlarn ksaca zetleyelim. P potansiyometresi minimum deere ayarlandnda tetikleme devresine zarar vermemesi iin potansiyometreye seri olarak bir R2 gerilim blc diren balanmtr. Eer R2 balanmaz ise C2 kondansatr P zerinden ebeke gerilimine arj olmak sureti ile tetikleme devresine zarar verebilir. Devrede; C1 ve L1 ebekede oluabilecek parazitleri filtre etmek amacyla kullanlmtr.
L1 Yk P
C1
R2 C2
R3 C3
R4
Diyak
ekil-4.30 Diyak tetiklemeli triyakla yaplan faz kontrol (Filtreli)
101
BLM 5
Kaplan
DC G Kaynaklar
Konular:
5.1 5.2 5.3 5.4 DC G Kaynaklar Transistrl Gerilim Kaynaklar Tmdevre Gerilim Kaynaklar Anahtarlamal Gerilim Kaynaklar
Amalar:
Bu blm bitirdiinizde aada belirtilen konular hakknda ayrntl bilgiye sahip olacaksnz. DC g kaynaklarnn temel yaps ve genel prensipleri, Gerilim reglasyonu ve nemi Transistrl paralel ve seri gerilim reglasyonu Tmdevre pozitif gerilim reglatrlerinin zellikleri ve uygulamalar Tmdevre negatif gerilim reglatrlerinin temel zellikleri ve uygulamalar Tmdevre ayarlanabilir gerilim reglatrlerinin temel zellikleri ve uygulamalar Anahtarlamal gerilim reglatrleri
Kaplan
5.1 DC G KAYNAKLARI
Tm elektronik cihazlar almak iin bir DC g kaynana (DC power supply) gereksinim duyarlar. Bu gerilimi elde etmenin en pratik ve ekonomik yolu ehir ebekesinde bulunan AC gerilimi, DC gerilime dntrmektir. Dntrme ilemi Dorultma (redresr) olarak adlandrlan cihazlarla gerekletirilir. Dorultma veya DC G kayna (DC power supply) denilen cihazlar, basitten karmaa doru birka farkl yntemle tasarlanabilir. Bu blm; bir dc g kaynann genel yaps ierisinde aadaki konulardan olumaktadr. Temel dc G Kayna Transformatrler Dorultma ve Filtre devreleri Reglasyon ilemi
Temel DC G Kayna (Power Supply)

Bilindii gibi btn elektronik cihazlar (radyo, teyp, tv, bilgisayar v.b gibi) almak iin bir dc enerjiye gereksinim duyarlar. dc enerji, pratik olarak pil veya aklerden elde edilir. Bu olduka pahal bir zmdr. dc enerji elde etmenin dier bir alternatifi ise ehir ebekesinden alnan ac gerilimi kullanmaktr. ebekeden alnan ac formdaki sinsoydal gerilim, dc gerilime dntrlr. Bu ilem iin dc g kaynaklar kullanlr. Temel bir dc g kaynann blok emas ekil-5.1de grlmektedir. Sistem; dorultucu, filtre ve reglatr (regulator) devrelerinden olumaktadr. Sistem giriine uygulanan acgerilim (genellikle ehir ebeke gerilimi), bir transformatr yardmyla istenilen gerilim deerine dntrlr. Transformatr kndan alnan bu ac gerilim, dorultma devreleri kullanlarak dorultulur. Dorultulan gerilim, ideal bir dc gerilimden uzaktr ve az da olsa dalgalanmalar (rpl) ierir. Filtre devreleri tam bir dc gerilim elde etmek ve rpl faktrn minimuma indirmek iin kullanlr. deal bir dc gerilim elde etmek iin kullanlan son kat ise reglatr dzenekleri ierir. Sistemi oluturan bloklar sra ile ksaca inceleyelim.
Transformatr Dorultma Devresi Filtre Devresi Reglatr Devresi RL
ekil-5.1 ac Gerilimin dc Gerilime dntrlmesi
Transformatr
ehir ebeke gerilimi genellikle 220Vrms/50Hzdir. Bu gerilim deerini belirlenen veya istenilen bir ac gerilim deerine dntrlmesinde transformatrler kullanlr. Bir transformatr silisyumlu zel satan yaplm gvde (karkas) zerine sarlan iletken iki ayr sargdan oluur. Bu sarglara primer ve sekonder ad verilir. Primer giri, sekonder k sargsdr. Primer ile sekonder sarglar arasnda fiziksel bir balant yoktur. Bu zellik, kullancy ve sistemi ehir ebekesinden yaltarak gvenli bir alma salar.
103
Kaplan
reticiler eitli g deerlerinde transformatr reterek kullancnn tketimine sunarlar. Bir trafonun gc artka boyutu ve fiyat da artmaktadr. Enerji kayplar az olduundan primerden uygulanan g, ok az kaypla sekondere aktarlr. Primer sarglar genellikle 220Vrmsdir. Sekonder sarglar ise farkl gerilim deerlerinde retilmektedir. Transformatrlerin primer ve sekonder gerilimleri ve gleri zerlerinde etkin deer (rms) olarak belirtilir. Transformatr seiminde; primer ve sekonder gerilimleri ile birlikte gcne de dikkat edilmelidir. Bir g kaynann tasarmnda kullanlacak transformatrn toplam gc; trafo zerinde ve dier devre elemanlarnda harcanan g ile ykte harcanan gcn toplam kadardr. Transformatr her durumda istenen akm vermelidir. Fakat bir transformatrden uzun sre yksek akm ekilirse, ekirdein doyma blgesine girme tehlikesi vardr. Bu nedenle transformatr seimine dikkat edilmeli, tasarlanacak dc kaynann gcne uygun transformatr seimi yaplmaldr. ekil-5.2de rnek olarak farkl glerdeki baz transformatr grntleri verilmitir.
ekil-5.2 eitli glerde transformatrler
Dorultma ve Filtre Devreleri

ehir ebekesinden alnan ve bir transformatr yardmyla deeri istenilen seviyeye ayarlanan AC gerilimi, DC gerilime dntrmek iin ilk adm dorultma devresi kullanmaktr. Dorultma devreleri, yarm dalga ve tam dalga olmak zere iki tiptir. Yarm dalga dorultma devresi kaliteli bir g kayna tasarm iin yeterli deildir. k gerilimi dk ve darbelidir. yi bir g kayna tasarmnda mutlaka tamdalga dorultma devresi kullanlmaldr. Kpr tipi ve orta ulu olmak zere iki tip tamdalga dorultma devresi tasarlanabilir. Tipik bir kpr tipi tamdalga dorultma devresi ve kndan alnan dalga biimi ekil-5.2de verilmitir.
104
Kaplan
D1 + +
D1
RL
V0
V D2
ekil-5.2 Kpr tipi ve orta ulu tam dalga dorultma devreleri Dorultma kndan alnan iaretin dalga biimi, dc iaretten uzaktr ve eitli dalgalanmalar (ripple) barndrmaktadr. aret zerindeki dalgalanmalar minimum dzeye indirip tam bir dc gerilim elde etmek amac ile filtre devreleri kullanlr. eitli tip filtre devreleri (RC, C, LC, v.b) vardr. En pratik ve ekonomik filtre ilemi kondansa-trlerle yaplr. ekil-5.3de tamdalga dorultma kndan alnan iaret ve filtre ilemi grafiksel olarak gsterilmitir. Dorultma ve filtre devrelerinin almalar ve zellikleri zerinde fazla durmayacaz. Bu konular daha nceden bildiinizi varsayarak sadece hatrlatma yaplmtr.
V V
Tam Dalga Dorultma Filtre Devresi
RL
V0
Son olarak ekil-5.4de komple bir dc g kayna devresi, k iaretinin dalga biimi ve alabilecei dc deer verilmitir. kta filtre amacyla kullanlan kondansatrn kapasite deeri nemlidir. Byk deerli kapasiteye sahip kondansatr daha iyi sonu verir.
V0=(1.41x12V)-1.4V=16V
+ +
D
2
12Vrms 50Hz
Gerilim Reglasyonu ve nemi

Kaliteli bir g kaynann yapmnda son aama reglasyon ilemidir. Reglesiz bir g kayna zellikle hassas cihazlarn beslenmesinde tercih edilmez. Reglesiz bir dc g kaynann sakncalar aada zetlenmitir. Reglesiz bir g kaynandan ekilen akm miktar deitike (ya da) k yk deitike, k gerilimi sabit kalamayarak deimektedir. Reglesiz kaynan giriindeki ac gerilim deimesi, k dc geriliminde deimesine neden olur. Reglesiz kaynakta dorultma ileminde kullanlan yariletkenler sdan
D3
V0 V0 0 t
ekil-5.3 Kpr tipi ve orta ulu tam dalga dorultma devreleri
D1
V0
RL
V0 0 t
ekil-5.4 Kpr tipi ve orta ulu tam dalga dorultma devreleri
D3
105
etkilenirler. Dolaysyla sdaki deiimler k dc gerilimini deitirebilir.
Kaplan
Belirtilen bu kusuru ortadan kaldrmak ve ktaki dalgalanma orann azaltmak amacyla gerilim reglasyonu yaplr. Her hangi bir g kaynann gerilim reglasyonu (G.R) aadaki gibi formle edilebilir. G.R = VYKSZ VTAMYKL VTAMYKL
Gerilim reglasyonu genellikle % olarak ifade edilir. Bu durumda %G.R; G.R = % VYKSZ VTAMYKL VTAMYKL 100
rnek: 5.1 zm
Bir dc g kaynann k gerilimi bota (yksz, IL=0A) 12V llmtr. G kaynann k gerilimi 10mAlik tam ykte ise 11.9V llmtr. Kaynan gerilim reglasyonunu bulunuz? G.R = % VYKSZ VTAMYKL VTAMYKL 100 G.R = % 12V 11.9V 100 11.9V
G.R=%0.084 / mA
5.2 TRANSSTRL GERLM REGLATRLER

Kararl ve dzenli bir dc gerilim elde etmede ilk adm gerilim reglasyonudur. Gerilim reglasyonu, gerilim reglatr devreleri kullanarak yaplmaktadr. lk gerilim reglatrleri zener diyot-transistr ikilisinin kullanlmas ile gelitirilmitir. Bu blmde regle ileminin temel ilkelerini renmek amac ile transistrl gerilim reglatrlerini inceleyeceiz. Reglatr devresinin yke seri veya paralel olmas reglatrn tipini belirler. Seri ve paralel olmak zere iki tip transistrl gerilim reglatr vardr. Paralel gerilim reglatrleri bota akm ekmeleri, ok g harcamalar vb nedenlerden tr pek tercih edilmezler. Regle devrelerine, k akmn istenilen seviyede snrlamak amac ile bir takm ilave dzenekler eklenebilir. Paralel Gerilim Reglatr Seri Gerilim Reglatr
Regle ileminin amac belli bir elektriksel bykl d etkilerden bamsz olarak sabit tutabilmektir. Bunun iin regle edilecek byklk (gerilim veya akm) srekli olarak llmek zorundadr. llen bu deer (o andaki deer), olmas istenen gerek deerle karlatrlarak regle ilemi yaplr. Regle devrelerinde; olmas istenen deer iin bir referans gerilimi gereklidir. Bu deer zener diyotlarla salanr. Zener diyotla yaplan regle devresi nceki blmlerde incelenmiti. Burada tekrar incelenmeyecektir. Zener diyot regle ilemi iin tek bana yeterli deildir.
106
Kaplan
Zener diyotla alnan referans deer, dier bir takm elektronik devre elemanlar ile gelitirilerek regle ilemi yaplr. Regle ilemi gerilim iin yapld gibi akm iinde yaplabilir. Bu blmde gerilimi kararl klmak iin gerekletirilen reglatrler incelenecektir. Transitrl gerilim reglatrleri seri ve paralel gerilim reglatrleri olarak ikiye ayrlmlardr. Paralel reglatrde yke paralel gerilim kontrol yaplr. Seri reglatrde ise gerilim kontrol yk ile seri olup akm yolu zerindedir. Bu iki reglatr tipi aada ayrntl olarak incelenmitir.
Paralel Gerilim Reglatr

Standart bir paralel gerilim reglatr devresi ekil-5.5de verilmitir. Bu devrede; RP direnci ve Q transistr yardm ile regle edilmeye uygun bir gerilim blc oluturulur. k gerilimi V0, zener geriliminden transistrn VBE eik gerilimi kadar daha byktr. Yani V0=VZ+VBE olur. RP n direnci, transistrn maksimum akm ve transistrde harcanmasna izin verilen maksimum g kayb almayacak biimde seilmelidir.
V
V 12Vrms 0 VZ 5v 6 Q IK C 1000 F 25V VN 16V IB IL RL VL
R1
RP
IK + L
ekil-5.5 Paralel Gerilim Reglatr Devresi rnein zener gerilimi VZ=5.6 volt, Reglesiz giri gerilimi V=16 volt deerinde ise, transistrden izin verilen maksimum IC=1Alik akmas halinde Rp direncinin deeri; RP = VN V0 IC = 16 6 = 10 1
olarak elde edilir. Transistrn emiter ile kollektr ksa devre edilirse, bu durumda giri geriliminin toplam Rp direnci zerinde der. Rp direncinde harcanan toplam g ise; PRP = VN 2 RP = 16 2 = 25W 10
olarak bulunur. O halde Rp direnci, 25Wlk bir gle yklenebilecek ekilde seilmelidir. Devredeki IK ksa devre akm ise; IK = VN RP = 16 = 1.6 A 10
olarak bulunur. k gerilimi V0, Rp direncindeki gerilimin Vi-VZ farkndan byk oluncaya kadar ve benzer ekilde yksz halde IL akm IC akmndan byk oluncaya kadar kararl
107
Kaplan
klar. Daha sonra zener diyotundan akan akm deeri, zener krlma akm IZmin deerinden daha kk olursa kararllk yok olur. Bu durum ayn zaman da V0 k gerilimi, Vi(VZ+VBE) olduunda sz konusudur. Zener akm IZ=0.02 amper olan bir zener diyodu kullanldnda RLmin deeri; RL min = 0.6V VBE = = 6 0.02mA IZ
olur. Burada dikkat edilmesi gereken husus, IZmax deerine transistrn beyz akmnn da ekleneceidir. Bu anda zener diyottan akacak gerek akm deeri; I Z max = I Z + I B = I Z + IL
olur. Dk gl bir transistrde deeri rnein 50 ise; I Z max = 0.02mA + olur ve zener gc; 1 = 40mA 50 PZ=224 mW
PZ=VZIZ
PZ=5.6v0.04A
elde edilir. Paralel gerilim reglatrleri uygulamalarda pek kullanlmazlar. nk bu tr gerilim reglatrlerinde yksz durumda dahi bir g harcanmas sz konusudur. Bu durum nemli bir dezavantajdr. Uygulamalarda bundan dolay genellikle seri gerilim reglatrleri tercih edilir.
Seri Gerilim Reglatrleri

Seri gerilim reglatrlerinde, reglasyon transistr yke seri balanr. k gerilimi V0; transistrn beyz-emiter gerilimi (VBE) ile zener gerilimi (VZ) toplamna eittir. ekil-5.6'da seri reglatr devresi grlmektedir. Buna gre k gerilimi; V0=VZ+(-VBE) olur. k yk akm ise, seilen transistrn beyz akmn salayabilmesi art ile; I0max=(IZmax-IZmin) deerinde olur. Burada transistrn kaldrabilecei maksimum g kayb da dikkate alnmaldr. , transistrn akm kazancdr. RS direncinin bu durumda deeri; RS = ifadesinden bulunur. Burada IBMAX; I BMAX = I 0 MAX ( = I CMAX ) VN VZ I Z + I BMAX
deerine eittir.
108
Kaplan
V 12Vrms 0
I N
I0
RS C1 VN C2 VZ IB V0
IZ
ekil-5.6 Seri Gerilim Reglatr Devresi nceki blmlerde anlatlan gerilim reglatrleri uygulama da bu halleri ile yeterli deillerdir. Bu devrelerde k geriliminin deeri kullanlan elemanlarn toleranslarna baldr. Bu ise bir dezavantajdr. Uygulamada; k geriliminin istenilen deere ayarlanabilmesi, yksek akm verebilmesi ve ar akm korumas iyi bir g kaynandan istenilen zelliklerdir. ekil-5.7'de yukarda sralanan baz zelliklere cevap verebilen bir reglatr devresi izilmitir. Grld gibi bu devrede adet transistr kullanlmtr. k yk akm Q3 transistr zerinden alnmaktadr. Q2 transistr ise Q3' srmek amac ile kullanlarak 'ya ar bamllk yok edilmitir. Devrenin analizine gelince; Topraa gre Q1 transistrnn kollektrndeki gerilim VCEQ1; VCEQ1=V0+VBEQ3+VBEQ2 VCEQ1 geriliminin deeri, VZ gerilimine bal olarak en az 2 volt olmaldr. Bylece en kk k gerilimi belirlenmitir. rnein Vz=5.6 volt kullanlrsa; V0min=VZ+VCEQ1-(VBEQ2+VBEQ3) V0min=5.6v+2v-(0.6+0.6) =6.4 Volt. bulunur. Dolays ile bu devreden en az 6.4V k gerilimi elde ederiz. Daha kk k gerilimi elde etmemiz mmkn deildir.
IN Q2 R3 R2 V0 Q3 R4 Q1 I0
R1 V Reglesiz dc giri gerilimi
IR
VZ
R5
ekil-5.7 k Ayarlanabilen Kararl Gerilim Reglatr Transistrde harcanabilecek maksimum g PQ3; PQ 3 = (V0 MAX V0 MIN ) I LMAX deerindedir. Devrede giri gerilimi Vi, ayarlanabilecek k gerilimi V0'dan daha byk
109
Kaplan
olmaldr. rnein k geriliminin maksimum deeri 24 volt, akm ise 0.5 Amper olsun. Bu durumda PQ3 transistrnde harcanacak maksimum g; PQ 3 = (V0 MAX V0 MIN ) I LMAX PQ 3 = ( 24V 9V ) 0.5 PQ 3 = 9W
elde ederiz. Kullanlacak transistr, bu gce dayanabilecek gte seilmelidir. Devredeki dier elemanlarn analizine gelince; nce devrede kullanlan R3, R4, R5 gerilim blc direnlerinin deerlerini bulalm. Bunun iin nce Q1'in beyz akmn bulmamz gerekir. BC107 transistr kullanalm. Katologdan bu transistrn beyz akm IBmax=100A bulunur. Gerilim blclerden akan IR akm beyz akmnn yaklak 50 kat olmaldr. I RMIN = 50 I BMAX I RMIN = 50 + 0.1 I RMIN = 5mA Bu deer doal olarak en kk V0 deeri iin geerlidir. Q1 beyzinde bu durumda; VBQ 1 = VZ + VBEQ 1 VBQ 1 = 5.6V + 0.6 VBQ 1 = 6.2V bulunur. Buradan diren deerlerini belirleyelim. R3 , R3 , R3 = 18 voltluk k geriliminde ise; I R MAX = V0 MIN 9V = = 1.8K VBQ 1 5mA 18V = 10mA 1.8K
olur. En kolay R5 deerini buluruz. Devrenin almas iin R5 de en az; VR 5 = VBEQ 1 + VZ VR 5 = 5.6 + 0.2 VR 5 = 6.2V gerilim dmelidir. Buradan; R5 = VR 5 I RMAX = 6.2V = 620 10mA
bulunur. R4'n deeri hesaplarken ayarlanabilir orta noktay R3 ve R4 arasnda dnelim. Bu durumda k gerilimi VLmin=9v'dur. R4 ve R5 de 6.2 volt derken, IR akm 5mA dir. R 4 ,5 = VR 4 , R 5 I RMIN == 6.2V = 1.2K 5mA R4=620
R4=R4,5-R5=(1.2K-620) bulunur. Buradan R3 de basite;
R3=(R3,R4,R5)-(R2,3) R3=(1.8K-1.24K)=560 olarak bulunur. Devrede ok nemli bir ilevi yerine getiren direnlerden biride reglasyon ilemi yapan Q1 transistrnn yk direnci R1dir. R1 deerini bulmak iin Q2 ve Q3n beyz akmn bilmemiz gerekir. retici kataloglarndan Q3 iin =25, Q2=iin =200 akm kazanc bulunmutur. O halde 0.5Alik bir yk akmn kumanda etmek iin; I BQ 3 = IL 0.5 A = = 20mA Q3 25 I BQ 2 = I EQ 2 Q2 = 20mA = 0.1mA 200
110
Kaplan
olur. Q2'nin beyz akm, Q2'ye ve ayn zamanda Q3'n beyz akmna eit olan, kendisinin emiter akmna baldr. R1 direnci, bu durumda zerinde den en kk gerilimde dahi IR4=1mA'lik akm geirecek ekilde seilmelidir. R4 direncindeki en kk gerilim deerini; VRMIN = 21.6 (18V + 0.6V + 0.6V ) = 2V R 1 MAX = VR 4 2V = = 20K I BQ 2 0.1mA
elde edilir. R1=18K seelim. R2 direnci ise zener krlma gerilimini ayarlayan n direntir. Bu direncin deeri her durumda zeneri reglede tutacak deerde seilmelidir. Bunun iin zener minimum krlma akmn katalogdan IZmin=5mA alalm. Bu durumda R2 deeri; R2 = bulunur. V0 MIN VZ 9V 5.6V = = 680 5mA I ZMIN
Ar Akm Korumas
Regleli gerilim kaynaklarndan istenen bir dier zellik ise ar akm korumasdr. Regleli bir akm kaynann kndan ar akm ekildiinde veya ksa devre olduunda regle devresinin ve g kaynann zarar grmemesi iin ar akm koruma devresi eklenir. ekil5.8'de byle bir devre verilmitir. Bu devrede, ekil-5.7'deki devreye ilave olarak R6 ve Q4 transistr ilave edilmitir. Devrenin dier ksmlar ayndr. Bu yeni elemanlar bize iki seenek sunarlar.
1) 2)
k Akm IL deerini nceden belirlenen bir akm deerinde snrlanr. k akm IL, nceden belirlenen bir deeri aarsa k gerilimi sfra indirilir.
Devrenin almas ksaca yledir: ktan alnan IL akm, RAK direnci ve Q3 transistr zerinden geer. Bu anda IL akm RAK direnci zerinde bir gerilim dmne neden olur. Bu gerilimin deerini IL akm ve RAK deeri belirler. RAK zerine den gerilim, Q4 transistrnn beyz-emiter gerilimine ulatnda Q4 iletime geer ve Q3 transistrnn beyz gerilimini snrlar. Bylece akm sabit bir deerde kalr ve aadaki gibi hesaplanr. I 0 MAX = VBE 4 0.6V = 5mA R6
Bylece R6 direncini istediimiz deerde ayarlayarak akm snrlamas yapabiliriz. Ar akm ve ksa devre korunmasnda dier elektronik devre elemanlarndan da yararlanlabilir. (SCR, Opamp, Flip-flop gibi) Bu kullancnn tercihine baldr.
111
Kaplan
IN Q2 R1 V Reglesiz dc giri gerilimi VCE Q1 VZ
Q1
R6
I0 IR
R2 R3 V0 R4
Q4 Q3
R5
ekil-5.8 Ar Akm Korumasnn Gerekletirilmesi
5.3 LNEER TMDEVRE GERLM REGLATRLER

Lineer tmdevre gerilim reglatrleri; ayrk elemanlarla oluturulan reglatrlere gre hem daha ekonomik, hem de daha ilevseldirler. Bu tr reglatrler genellikle seri gerilim reglatr gibi dnebilir. Lineer tmdevre gerilim reglatrleri; genellikle k gerilimleri (sabit/ayarl) kutuplama ynleri (pozitif/negatif) dikkate alnarak kendi aralarnda snflandrlabilir. Bu blmde; Sabit gerilim kl (pozitif/negatif) Ayarlanabilir gerilim kl (pozitif/negatif) lineer tmdevre gerilim reglatrleri ayrntl olarak sizlere tantlacak eitli uygulama rnekleri verilecektir.
DC gerilimi, tm etkilere kar kararl (regleli) hale getirebilmek iin regle ileminin nemli olduunu biliyoruz. Regle ilemi ise reglatr devreleri kullanlarak gerekletirilmektedir. Bir nceki blmde; aktif ve pasif devre elemanlar kullanarak reglatr yapmn gerekletirdik. Gelien elektronik teknolojisi tek bir tmdevre (chip, ICs) ierisinde gerilim reglatr retimine olanak salamtr. Gnmzde tek bir tmdevre ierisinde yzlerce farkl tip ve zellikte gerilim reglatr retimi yaplmaktadr. Bu blmde elektronik piyasasnda yaygn olarak kullanlan birka farkl tip tmdevre gerilim reglatrnn tantm yaplacak ve uygulama rnekleri verilecektir.
Sabit Gerilim kl Lineer Tmdevreler

Tmdevre imalatlar, eitli sabit gerilim deerlerinde regleli k gerilimi verebilen tip tmdevreler reterek kullancya sunmulardr. Sabit gerilim reglatrleri genellikle ulu imal edilirler. Kk boyutlu, kolay kullanml ve olduka ucuzdurlar. Bu tr gerilim reglatrleri kendi aralarnda pozitif ve negatif olmak zere iki gruba ayrlrlar. Bu blmde,
112
Kaplan
bu tr tmdevreleri inceleyeceiz. Tablo-5.1de olduka sk kullanlan; terminalli, sabit kl pozitif gerilim reglatrlerinin baz nemli zellikleri verilmitir. 78li saylarla kodlanan gerilim reglatrlerinde ilk iki rakam (78) reglatr tipini sonraki harf k akmn, son rakamlar ise k gerilimi deerini verir. rnein 7805 ile kodlanm bir reglatr; +5V k gerilimi ve 1A k akmna sahiptir. Pozitif Sabit Gerilim kl Lineer Tmdevreler Tmdevre Tipi
78..... 78M.... 78L..... LM309K LM323 LM340K LM317T L200
k Gerilimi
5V X X X X X X 6V X X X 8V X X X 9V X X X 12V 15V 18V 24V X X X X X X X X X X X X
Giri Gerilimi (max) 35 35 35 35 20 35 40 40
k Akm (max) 1A 500mA 100mA 1A 3A 1.5A 1.5A 2A
Tipik Skunet Akm 4.2mA 3mA 3mA 5.2mA 12mA 4.2mA 50A 4.2mA
Klf Tipi TO220 TO202 TO92 TO3 TO3 TO3 TO220 pentaw
1.2V..............37V Ayarlanabilir. 2.85V............36V Ayarlanabilir.
Not: Tm Gerilim Reglatrlerinde Giri Gerilimi, Tmdevre k Geriliminden en az 2V fazla olmaldr.
Tablo-5.1 Tmdevreli Pozitif Gerilim Reglatrleri 78M15 eklinde kodlanm bir gerilim reglatr ise +15V k gerilimine ve 500mA k akmna sahiptir. Pozitif veya negatif sabit gerilim reglatrleri kullanarak reglatr yapmak iin tablo5.1de belirtilen snr deerlere uymak gerekir. rnein; tmdevre gerilim reglatrnn giriine uygulanacak reglesiz gerilim deeri, reglatr geriliminden en az 2V daha byk olmaldr. Tmdevre gerilim reglatrlerinin pek ounun klar sl korumaldr. ktan ar akm ekildiinde sl duyarl koruma devresi etkinleerek tmdevreyi ar akma kar korur. Pozitif sabit gerilim reglatrlerinin terminal balantlar ve klf tipleri ise ekil-5.9da verilmitir.
TO-220 TO-202 TO-92 LM 78XX pentawatt
LM 78MX
LM 78LX
L200
G R G R IKI G R IKI IKI G R Ak m Sens
IKI Vreferans
ekil-5.9 Tmdevre pozitif gerilim reglatrlerinin klf tipleri ve pin balantlar Negatif kl sabit gerilim reglatrleri ise 79lu saylarla (7912, 79L15, 79M09 v.b gibi) kodlanrlar. Tablo-5.2de ise negatif gerilim reglatrleri zellikleri ile birlikte verilmitir. Tmdevreli negatif gerilim reglatrlerinin klf tipleri ve terminal balantlar ekil5.10da verilmitir. Negatif gerilim reglatrlerinin terminal balantlar, pozitif reglatrlerden farkldr. Bu duruma devre tasarm ve montajnda dikkat edilmelidir.
113
Kaplan
Negatif Sabit Gerilim kl Lineer Tmdevreler Tmdevre Tipi 79..... 79M... 79L.... LM345K LM320K LM337 k Gerilimi 5V X X X X X 6V X X X X 8V X X X X 9V X X X X 12V 15V 18V 24V X X X X X X X X X X X X X X X X Giri Gerilimi (max) 35 35 35 20 35 40 k Akm (max) 1A 500mA 100mA 3A 1.5A 1.5A Tipik Skunet Akm 4.2mA 3mA 3mA 1mA 2mA 65A Klf Tipi TO220 TO202 TO92 TO3 TO3 TO220
1.2V..............37V Ayarlanabilir.
Not: Tmdevre giriinden uygulanacak gerilim, tmdevre k geriliminden en az 2V fazla olmaldr.
Tablo-5.2 Tmdevreli Pozitif Gerilim Reglatrleri

TO-220 TO-202 G R LM 79XX G R
LM 79MX
TO-3 TO-92
LM K 337
LM 79LX
IKI G R G R
IKI
IKI G R
IKI G R
IKI
ekil-5.10 Tmdevre negatif gerilim reglatrlerinin klf tipleri ve pin balantlar ulu sabit pozitif gerilim reglatr ile yaplan temel uygulama devresi ekil-5.11de izilmitir. Bu balant tipiyle yaplan devre montajnda; dorultucu, reglatr ve beslenecek devre birbirlerine yakn iseler, C1 ve C2 kondansatrlerine gereksinim olmaz. Ancak balant kablolarnn boylar birka santimin dna ktknda yksek frekanslarda titreimi nlemek iin bu kondansatrler mutlaka kullanlr. C2 kondansatr ayrca k geriliminin kararlln salamada ve reglasyon hzn iyiletirmede kullanlmaktadr.
V
LM78XX IN GND C1 1000 F C2 330nF C3 100nF OUT
V0
ekil-5.11 ulu pozitif gerilim reglatrnn temel balant emas Sabit gerilim reglatrlerinin k akmlar istenirse ykseltilebilir. yksek k akmlar verebilen bir devre rnei ekil-5.12de izilmitir. Bu devrede reglatrn k akmn artrabilmek iin tmdevreye bir PNP tipi g transistr paralel balanmtr. Devrede; R1
114
Kaplan
direnci ve tmdevreden akan yk akm, R1 direnci zerinde transistr sren bir gerilim dmne neden olur. Tmdevreden akan akm ne kadar bykse R1deki gerilim dm ve T1den akan akm da o kadar byk olur. Bu durumda yk akm, tmdevre ve transistr zerinde ikiye blnr. Bylece, devrenin k akm tmdevreye zarar vermeden ykseltilmi olur. Devre kndan transistorn gcne bal olarak yksek akmlar alnabilir. k gerilimi sabittir.
T1 IL
V Reglesiz dc gerilim
R1
IL
LM78XX IN GND OUT
C2 330nF
C3 100nF
V0
ekil-5.12 Yksek k akmlar verebilen sabit reglatr devresi ekil-5.12de verilen reglatr devresinde ar akm korumas yoktur. Sadece tmdevre iten ar akma kar korumaldr. Fakat transistrde her hangi bir koruma yoktur. Transistr iin ar akm korumas yapan bir devre rnei ekil-5.13de verilmitir. Bu devrede ar akm korumas T2 transistr ve R2 direnci yardm ile yaplmaktadr. Devrede R2 zerinden geen yk akm (IL), R2 zerinde bir gerilim dmne neden olur. Bu gerilim deeri T2 transistrnn eik gerilimi (VBE=0.6V) deerine ulatnda T2 iletime geer, T1 kesime gider. Dolays ile tmdevre ve T1 transistr ar akmdan korunmu olur. Devrede ar akm korumasn gerekletiren R2 direncinin deeri olduka nemlidir ve koruma ilemine uygun olarak seilmelidir. Bu direncin deeri; R2 = elde edilir.
R2 IL
VBE I LMAX
0.6V I MAX
R1 V Reglesiz dc gerilim
T2
LM78XX IN GND T1 C2 330nF C3 100nF OUT
V0
ekil-5.13 Ar akm korumal yksek k akml reglatr devresi Sabit gerilim reglatrlerinin k gerilimleri istenirse ayarlanarak istenilen deerlerde k gerilimi vermesi salanabilir. k gerilimi istenilen bir deere ayarlanabilen bir devre rnei ekil-5.14'de verilmitir.
115
Kaplan
LM78XX IN GND V Reglesiz dc gerilim C1 330nF IQ R2 C2 100F OUT R1 VRE G
V0
ekil-5.14 k Gerilimi Ayarlanabilen Reglatr Devresi Bu devrede tmdevre kna R1 ve R2 direnleri balanmtr. Bundan dolay reglatrn ase ucu 0 volttan farkl bir gerilimdedir. Reglatrn k gerilimi V0; R V0 = V REG 1 + 2 + R2 I Q R1 forml ile bulunur. Formlde kullanlan IQ akm, Tmdevrenin R2 direncinden akan sknet akmdr ve deeri 5mA ile 10mA arasnda deiir. Devrenin k geriliminin dalgallk oran olduka byktr. Dalgallk orann azaltmak amac ile ka 100Flk bir kondansatr balanmtr. k dalgallk oran buna ramen ancak 20mVa kadar drlebilmitir. Sabit gerilim kl negatif gerilim reglatrnn temel balants ekil-5.15de verilmitir. Bu tr tmdevrelerin tm zellikleri pozitif gerilim reglatrleri ile benzerlik gsterir. Sadece tmdevre terminal balantlar farkldr.
+
0
_
IN
LM79XX OUT GND
C1 1000 F
C2 330nF
C3 100nF
V0
ekil-5.15 Negatif sabit gerilim kl reglatrlerin temel balants Pozitif ve negatif sabit gerilim reglatrleri birlikte kullanlarak simetrik kl sabit gerilim reglatrleri yaplabilir. ekil-5.16da bu tip besleme kaynaklarna rnekler verilmitir. Bu tip regleli gerilim kaynaklar yaplrken kondansatrlerin polaritelerine ve tmdevre bacak ularna dikkat edilmelidir.
116
Kaplan
12Vrms 220Vrms 50Hz 12Vrms C1 1000F C2 470nF GND C3 100nF GND IN LM7812 IN LM7805 OUT C4 100nF
+12V +5V
C5 1000F
C6 470nF IN
GND LM7912
C7 100nF IN
GND LM7905 OUT
C8 100nF
-5V -12V
ekil-5.16 Sabit Simetrik kl regleli g kayna Bu blmde en ok kullanlan ve popler olan gerilim reglatrleri verilmitir. Bu tmdevrelere ilaveten daha bir ok tip ve modelde gerilim reglatrleride vardr. Bunlar hakknda ayrntl bilgileri retici firmalarn hazrlam olduklar bilgi kitaplarndan (data book) bulabilirsiniz.
Ayarlanabilir Gerilim kl Lineer Tmdevreler

Ayarlanabilir kl tmdevreler olduka yeni gelimeler gstermektedir ve pek ok tipleri vardr. Bu blmde ok kullanlan bir ka tip ayarlanabilir kl tmdevre tantlacaktr. ok kullanlan ve kullanm olduka basit olan pozitif gerilim reglatr A78MG ve negatif gerilim reglatr A79MG ile uygulama rnekleri ve baz karakteristik deerler verilecektir. Bu tmdevreler ile maksimum 0.5A k akmnda, +5V dan +30Va kadar ve -2.2Vdan 30Va kadar regleli gerilimler retilebilir. Bu tmdevreler; i akm snrlamas, kayp g snrlamas ve ar scakla kar koruma devreleri ierirler. k gerilimlerin kararll, yk ve giri gerilimleri deiimlerine kar her durumda %1den daha iyidir. ekil-5.17de ayarlanabilir bir ka sahip reglatr rnei verilmitir.
+
D1 uAM78MG R1 22K V0 5.30V IQ C2 100nF R2 5K
+
IN GND C1 330nF
OUT K
ekil-5.17 Ayarlanabilir gerilim reglatr devresi
117
Bu devrede k gerilimi V0; aadaki gibi hesaplanr. R + R2 V0 = 1 VR R2
Kaplan
Bu formlde VR deeri referans gerilimidir. Bu deer A78MG iin 5V, A79MG iin -2.2V dur. Devredeki K kontrol girii, k geriliminin ayarlanmasn salar. K ucuna doru akan akmn deeri sadece 1Adir. Gerilim blcnn ortalama akm 1mA olarak belirlenirse 78MG tmdevresinde R2 iin, R2 = 79MG tmdevresinde ise R2 iin; R2 = V R 2.2V = = 2.2 K I Q 1mA VR 5V = = 5 K I Q 1mA
deerleri bulunur. nk kontrol girii K, her iki tmdevrede de referans gerilimidir. ekil5.17deki devrede C1 ve C2 kondansatrlerinin ilevleri nceki blmlerde aklananlarla ayndr. Yani bu kondansatrler k geriliminin rpl faktrn (dalgaln) ve giriteki deimelere kar karalln iyiletirmede kullanlrlar. Tmdevrenin lehimleme sresi 10 saniyeyi gememelidir. Ayrca tmdevreye uygulanacak giri gerilimi maksimum k geriliminden en az 2V daha yksek olmaldr. Devre de R1 ve R2 direnlerinden pratik olarak ayn akm akar. ( K ucundan akan akm ok kk olduundan ihmal edilebilir.) Bylece 1mAlik IQ akm iin k gerilimi; V0=(R1+R2)IQ V0=(R1+R2)1mA R1 ve R2 deerleri K olarak seilmelidir. rnek devrede R1 direnci ayarl seildiinden k gerilimin deeri bu diren ile ayarlanabilir. Bu tr tmdevrelerin k akmlar g transistrleri kullanlarak artrlabilir. Bunun iin sabit gerilim kaynaklarnda kullanlan ilkelerden faydalanlr. ekil-5.18de yksek k akmlar verebilen bir devre tasarmlanmtr. Bu devrede k akmnn bir ksm T1 transistr zerinden alnm bylece tmdevrenin zarar grmesi engellenerek k akmnn kapasitesi artrlmtr. Ayn devre zerinde T2 transistr ve RSC direnleri yardm ile ar akm korumas da yaplmtr. RSC direncinin deeri belirlenen maksimum k akm deerine gre seilir. Devredeki R1 direnci ise k geriliminin deerini ayarlamada kullanlr.
118
Kaplan
RS C
BD376 D1 uAM78MG IN GND OUT K IQ C2 100nF R2 5K R1 22K V0
R3
Q2 BD140
Q1
+
5.30V
C1 330nF
ekil-5.18 Yksek k akml ve ar akm korumal reglatr Negatif ayarlanabilir gerilim kaynaklar da ayn esaslara bal olarak kullanlr. ekil-5. 19da ise simetrik bir gerilim kayna rnei verilmitir. Bu tip simetrik gerilim kaynaklarna "Dual-Tracking" gerilim reglatrleri denir. Bu devrede pozitif ve negatif gerilim reglatrleri birbirleri ile yle balanmlardr ki k gerilimleri aseye gre daima ayn (tam) mutlak deerleri gsterirler. rnein; yk akm deimelerinde pozitif k gerilimi 10mV azalrsa, ayn anda negatif gerilimde otomatik olarak 10mV azalr. Bylece k gerilimleri daima topraa (aseye) gre simetrik kalr. malat firmalar deiik g ve tiplerde daha bir ok ayarlanabilir gerilim reglatrleri retmilerdir ve retmeye de devam ediyorlar. Bu tmdevreler hakknda ayrntl bilgi ve rnek uygulamalar katologlardan temin edilebilir.
uAM78MG
IN GND C1 330nF
OUT K R1 C2 100nF D
+V0
R2 R 2+R2 R 2
0V
C1 2.2F GND K OUT uAM79MG R 1
C2 1F
IN
-V0
ekil-5. 19 Simetrik Ayarlanabilir Gerilim Reglatr
zel Tip Gerilim Reglatrleri

eitli ihtiyalara cevap verebilecek pek ok tip gerilim reglatrleri retilmitir. Bu reglatrler bir ok retici firma tarafndan deiik isim ve katalog numaras ile tketiciye sunulmutur. Ksaca baz rnekler sralayalm. MC 1560, SE 550, TL 1723, LM117, LM137, LM317, LM337, MC 723, L200 v.b. Bu tm devrelerin i yaplarnda ve kullanmlarnda baz farkllklar olmalarna karn temel dnce hepsinde ayndr.
119
Kaplan
Bu blmde sk kullanlan ve elektronik piyasasnda kolayca bulunabilen LM317 ve LM337 pozitif ve negatif ayarlanabilir gerililim reglatrlerini ksaca tantacaz. ekil-3.20de Ayarlanabilir k reten LM317li pozitif gerilim reglatr devresi grlmektedir. Devrenin k gerilimi; R V0 = V REF 1 + 2 + I A R2 R1
LM317
+
C1 100nF
IN
OUT AYAR VRE F R1 C2 1F V0
R2
IA
ekil-5.20 LM317li Ayarlanabilir gerilim reglatr devresi LM337 tmdevresi iin tipik deerler ise retici tarafndan; VREF=1.25V IA=100A olarak verilmitir. ekil-5.21de Ayarlanabilir k veren pozitif ve negatif gerilim reglatrleri verilmitir. Her iki devrede de k gerilimi R2 ayarl direnci tarafndan ayarlanmaktadr. R2 deerine bal olarak k geriliminin alabilecei gerilim deerleri ise tablo olarak verilmitir. V = +40V veya -40V R2 Deeri 0 120 360 1032 2184 2760
LM317
V0 1.25V 2.5V 5V 12V 24V 30V

LM337
IN
OUT AYAR V RE F R1 120 C2 1F V0
IN
OUT AYAR V RE F R1 120 C2 V 0 0.1F
C1 100nF R2
IA
C1 100nF R2
IA
ekil-5.21 Pozitif ve negatif ayarlanabilir gerilim reglatr devreleri
120
Kaplan
LM317 ve LM337 tmdevreleri birlikte kullanlarak ayarl 20V simetrik k gerilimi verebilen bir gerilim reglatr devresi ise ekil-5.22de verilmitir. Bu devrede pozitif ve negatif k gerilimleri birbirinden bamsz olarak 1.2V ile 20V arasnda ayarlanabilmektedir.
+25V LM317T IN AYAR C1 0.1F V Reglesiz dc gerilim OUT R1 120 + R2 2K R2 2 K C2 01F AYAR IN -25V LM337T OUT R1 120 -1.2.20V + C3 10F C5 1F D +1.2.20V
0V + C4 10F + C6 1F
ekil-5.22 Laboratuvar tipi ayarlanabilir simetrik gerilim reglatr devresi
5.4 ANAHTARLAMALI GERLM REGLATRLER
Dk gl dc g kaynaklarnn tasarmnda genellikle lineer (dorusal) tmdevre gerilim reglatrleri tercih edilmektedir. Tercih nedeni olarak; basit yaplar, yk deiimlerine hzl cevap vermeleri, grltsz almalar ve dk maliyetleri gibi etkenleri sralayabiliriz. Fakat bu tip reglatrlerde verim ok dk ve g kayb fazladr. Yksek gl dc kaynaklarnn tasarmnda verimleri ok daha fazla olan anahtarlamal gerilim reglatrleri (switching regulators) kullanlmaktadr. Anahtarlamal gerilim reglatrlerinin kullanm alanlar teknolojik gelimelere paralel olarak son yllarda olduka artmtr. Birka farkl tip anahtarlamal gerilim reglatr tasarm yaplmaktadr. Bu blmde; Anahtarlamal gerilim reglatrlerinin genel zellikleri Aa Doru Anahtarlamal Reglatr Yukar doru Anahtarlamal Reglatr Yn eviren Anahtarlamal Reglatr
sra ile incelenecek ve uygulama rnekleri verilecektir.
121
Kaplan
Genel zellikler
G kaynaklarnn tasarmnda dikkat edilmesi gereken nemli faktrlerden birisi verimliliktir. Dorusal (lineer) tmdevre gerilim reglatrlerinde verimlilik olduka dktr ve yaklak olarak %25 ile %60lar seviyesindedir. Bu durumda acden dcye dntrme ileminde yaklak olarak %50ler seviyesinde bir enerji kayb sz konusudur. Dk gl (10W alt) dc g kaynaklarnn tasarmnda nemsenmeyecek boyutlarda olan bu kayp zellikle yksek glerde sorunlara neden olmaktadr. Dorusal (lineer) bir reglatrde g kayb yaklak olarak; PREG = (V V0 ) I L (VV V E ) I L VCE I C olarak ifade edilmektedir. Dolaysyla kayplarn tmne yakn kontrol eleman olarak kullanlan ve aktif blgede altrlan transistr zerinde olumaktadr. Anahtarlamal gerilim reglatrlerinin tasarm zor ve maliyetleri yksektir. Bu nedenle dk gler iin kullanm ve tasarm pek tercih edilmez. Yksek gl dc kaynaklarn tasarmnda ise anahtarlamal gerilim reglatr kullanmak neredeyse zorunluluktur. Anahtarlamal gerilim reglatrlerinin dierlerine nazaran temel zellikleri aada maddeler halinde verilmitir. Yaplar dorusal (lineer) reglatrlere gre daha karmak ve zordur. Bu nedenle maliyetleri daha yksektir. k grlt seviyeleri ve dalgallk oranlar daha yksektir. lave filtre devreleri kullanmna gereksinim duyulur. Bu durum maliyeti artrr. Yk akmlarnda ve giri gerilimlerinde meydana gelen deiimleri alglama ve tepki verme sreleri daha uzundur. Anahtarlamal gerilim reglatrleri yaplarndan dolay, elektromanyetik ve radyo frekansl (EMI-RFI) giriimlere sebep olurlar. Bu nedenle zel filtre devrelerine ve ekranlama ilemine gereksinim duyarlar. Anahtarlamal g kaynaklarnn verimleri dier g kaynaklarna nazaran olduka yksektir. Anahtarlamal gerilim reglatrlerinin alma frekanslar ehir ebekesinden ok yksektir (KHz). Bu nedenle tasarmlarnda kullanlan bobin ve transformatr v.b gibi. devre elemanlarnn fiziksel boyutlar olduka kktr. Dorusal reglatrlerde; reglesiz giri gerilimi daima k geriliminden byk olmaldr. Anahtarlamal reglatrlerde ise k gerilimi giriten byk yaplabilmektedir. Anahtarlamal gerilim reglatrlerinde birden fazla k elde edilebilmekte ve k geriliminin kutuplar deitirilebilmektedir. Bu zellik dorusal reglatrlerde sz konusu deildir.
Anahtarlamal gerilim reglatrnn temel alma prensibi, giriine uygulanan dc iaretin yksek frekanslarda anahtarlanarak ka aktarlmasna dayanmaktadr. Bu ilem iin giri gerilimi kylmakta ve darbe-periyot oran deitirilmektedir. Ksaca darbe genilii modlasyonu (Pulse Widh Modulation=PWM) yaplmaktadr. Bu ilem; reglatr kn yk ve giri geriliminde oluan deiimlerden bamsz hale getirir. Ayrca devrede kullanlan elemanlar (yariletkenler) kesim/doyum modunda anahtarlamal olarak altklar iin g kayplar minimumdur. Anahtarlamal bir g kaynann blok olarak temel yaps ekil-5.23de verilmitir.
122
Kaplan
VREF Referans Reglatr
gen Dalga B + + PWM A VB VA G Anahtar VL Regleli k VM L
V Reglesiz Giri VH R1
Hata Amp.
R2
Tmdevre
RL
ekil-5.23 Anahtarlamal dc gerilim reglatrnn blok diyagram Blok diyagram verilen anahtarlamal gerilim reglatrnn temel alma ilkelerinden olan darbe genilii modlasyonunun (PWM) temel prensibi ise ekil-5.24de gsterilmitir.
V VM
Gerilim Kar la trc
VA
V>VM ise V 0=+VA V<VM ise V 0=-VA
V 0
VM t
V0
VA t -VA
ekil-5.24 Anahtarlamal dc gerilim reglatrnde dalga biimleri Anahtarlamal gerilim reglatrnn blok diyagramnn da grld gibi hata amplifikatrnn eviren giriindeki gerilim (VM), geri beslemeden dolay; R1 V H = V0 R1 + R 2 deerindedir. Opampn ideal olduu kabul edilirse (eviren ve evirmeyen girileri arasnda gerilim fark yoktur), evirmeyen giriteki VREF deeri; R1 V REF = V0 R1 + R2 olur. Bu formlden regleli k gerilimini yazarsak; R V0 = V L = V REF 1 + 2 R1 Elde edilen k geriliminin devre giri gerilimi Vden ve yk akm ILden bamsz olduu
123
Kaplan
grlmektedir. Devrede R2=2R1 ve VREF=10V olarak seilirse; devrenin k gerilimi V0; 2 R1 R V 0 = V REF 1 + 2 = 10V 1 + = 30V R1 R1 olarak bulunur. Dolays ile k geriliminin maksimum deeri V kadar olduundan bu devre V0<V olacak ekilde kullanlabilir. ekil-5.24de verilen gerilim karlatrcnn kndaki VA geriliminim periyodu Tdir. Buna gre darbe-periyot oran; DPO = = D = Darbe Sresi T
olur. Grld gibi darbe periyot orann (D); VA geriliminin periyodu (T) belirlemektedir. VA gerilimi ise ekil-5.24de grld gibi karlatrc giriine verilen VM deerine baldr. Dolaysyla sistemin lineer bir darbe periyot modlatr (PWM) gibi altn syleyebiliriz. D= Darbe Sresi V = 0.5 1 M T V
Devrede (ekil-5.23) PWM modlatr kndan alnan VA gerilimi kare dalgadr. Bu gerilimin gc, bir g anahtarndan geirilerek ykseltilmektedir. Dolaysyla g anahtar kndan alnan VB gerilimi de kare dalgadr. Bu gerilimde bulunabilecek yksek frekansl harmonik bileenleri zayflatmak iin bir LC alak geiren filtre devresi kullanlr. Bu ilem iin XL>>XC seilmelidir. Bu durumda devre kndan alnacak V0 k gerilimi, VBnin ortalama deerine eittir. Anahtarlamal reglatr devresinde (ekil-5.23) kullanlan g anahtar ise (power switch) bir grup transistrle gerekletirilen zel bir anahtardr. Bu devrede transistrler aktif blgede altrlmaz. Kesim ve doyum blgelerinde bir anahtar gibi altrlr. Bu yzden g kayplar ok azdr. G anahtar devresinde verimlilii artrmak amacyla kollektremiter doyum gerilimi (VCESAT) dk ve anahtarlama hz yksek transistrler tercih edilir. Gnmzde pek ok farkl tip anahtarlamal gerilim reglatr tasarm yaplabilmektedir. Bunlarn ierisinde en yaygn olarak kullanlanlar ise genellikle 3 tiptir. Bunlar; Aaya doru (step-down veya buck) anahtarlamal reglatr Yukarya doru (step-up veya boast) anahtarlamal reglatr Yn eviren (inverting veya boast) anahtarlamal reglatr
olarak adlandrlr. Yukarda belirtilen 3 ayr tip anahtarlamal reglatr ayrntl olarak inceleyeceiz. Her 3 tipin zelliklerini belirterek avantaj ve dezavantajlar zerinde duracaz.
Aa Doru (buck) Anahtarlamal Reglatr

Bu tr reglatrlerin kndan alnan regleli gerilim, reglesiz giri geriliminden daha kktr. Aa doru reglatrn temel alma prensibini anlamak amacyla basitletirilmi temel yaps ekil-5.25de verilmitir.
124
Kaplan
V Reglesiz Giri
L Anahtarlama Kontrol D C V0 Regleli k
RL
ekil-5.25 Aa doru anahtarlamal gerilim reglatrnn temel (basit) yaps Devrede giriten uygulanan reglesiz dc gerilimi karedalgaya evirmek (anahtarlamak) iin bir S1 anahtar kullanlmaktadr. Bu anahtar gerekte bir transistrdr. Anahtarlama sreleri ise (darbe periyot oranlar) doal olarak reglatrn k ykne bal olarak yaplacaktr. k geriliminin ortalamasn almak ve harmonikleri zayflatmak iin bir LC filtresi kullanlmtr. Aa doru anahtarlamal gerilim reglatrnn gelitirilmi devresi ve devrede kullanlan T1 transtrnn kesim-doyum (on-off) aralklar ekil-5.26da verilmitir.
V t ON V0 V0 0 V Vi Reglesiz Giri R1 PWM RL R3 + 0 t V0 V0 D C R2 tOFF tON
Kondansatr Gerilimi Transistr on/off kontrol Transistr on/off kontrol
tOFF
Kondansatr Gerilimi
V0
ekil-5.26 Aa doru anahtarlamal gerilim reglatr ve gerilim dalga biimleri
125

Analog Elektronik Dersleri 2 Bolum X 1 5

Enviado por

Dados do documento

Direitos autorais

Formatos disponíveis

Compartilhar este documento

Compartilhar ou incorporar documento

Opções de compartilhamento

Você considera este documento útil?

Este conteúdo é inapropriado?

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

Analog Elektronik Dersleri 2 Bolum X 1 5

Enviado por

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

ANALOG ELEKTRONK - II

1.1 OPAMPIN TANITILMASI

ANALOG ELEKTRONK - II Opamp Sembol ve Terminalleri

ekil-1.1 Operasyonel Ykseltecin (opamp) Sembol

ekil-1.2 Baz opamplarn tipik grnmleri

ekil-1.3 Tmdevrelerde kodlama sistemi

Tablo-1.1 Tmdevrelerde kodlama sistemi

ekil-1.5 deal opamp zellikleri

deal Opamp Sonsuz Sfr Sonsuz

Gerek Opamp (LM741) Yksek (1M) Dk (<500) ok Byk (104)

Sonsuz Sonsuz Sfr Sfr Deimez V0=0

Tablo-1.2 deal opamp ile gerek bir opampn zelliklerinin karlatrlmas

-V -V a) Besleme geriliminin gerek balants -V

a) Besleme geriliminin sembolik balant

ekil-1.4 LM741 tipi bir opampa besleme gerilimlerinin balanmas

ekil-1.6 741 tipi bir opampn giri ve k terminalleri

V 0=A OL. Vd V 0=+V OSAT

V0 =A OL.V d V0 =+V OSAT

V2>V1 ise V d=+

V2<V1 ise V d=-

ekil-1.7 Opampn k iaretinin polaritesinin belirlenmesi

Operasyonel Ykseltecin Yaps

ekil-1.6 Opampn Blok Diyagram

1.2 FARKSAL (DFERANSYEL) YKSELTE

ekil-1.7 Farksal Ykseltecin Blok Olarak Gsterilii.

Ortak Mod'un Yok Edilmesi

bu deerleri yukardaki V0 eitliinde yerine koyarsak;

deeri elde edilir. Bu ifade basitletirilerek, AD ve AC deerleri;

CMRR = (dB) = 20 log

Emiter Kuplajl Fark Ykselteci

ANALOG ELEKTRONK - II ac analiz:

ekil-1.10.a ve b Diferansiyel Ykseltecin AC edeer devresi

olur. Ve diferansiyel kazan aadaki gibi formle edilir.

Ortak Modun Atlmas Oran (C.M.R.R):

Sabit Akm Kaynakl Diferansiyel Ykselte

+V CC R C1 Ib1 Q1 RS1 + VS1 Q3 IC1 V01 V02 Q2 RS2 + VS2 R3 R2 R1

transistr parametrelerinin scaklkla kk bir miktar deimesi dnda IE akm sabittir.

1.3 OPAMP KARAKTERSTKLER

Giri Dengesizlik Gerilimi

ekil-1.13 Opampta k hata geriliminin sfrlanmas

Giri Kutuplama Akm

ekil-1.14 Opampta giri kutuplama akmlar (IB)

Giri Dengesizlik Akm:

Deiim Hz (Slew Rate-SR):

Tablo-1.2 Tmdevre bir opampn 250Cdeki tipik parametreleri

Temel Opamp Devreleri

2.1 EVREN VE EVRMEYEN YKSELTE

ekil-2.2 Eviren Ykselte Devresi

olarak bulunur. Opampn kapal evrim kazanc ACL; ACL = Rf V0 = = 10 V1 R1

RL yk direnci zerinden geen IL yk akm; IL = V0 RL = 5V = 2.27mA 2.2 K

ekil-2.3 Eviren ykselte devresinde ac alma

ekil-2.4 Eviren toplayc devresi

Ses Kartrc (mixer)

R2 mic2 Rn ~0V 741

ekil-2.5 Ses kartrc (mixser) devre

ekil-2.6 Evirmeyen ykselte devresi

deerine eittir. Bu deeri V0 eitliine yerletirirsek,

ekil-2.7 Evirmeyen Ykselte Devresi

Kapal evrim kazanc ACL;

RL yk direnci zerinden geen IL yk akm deeri;

Opamptan ekilen toplam Akm;

I T = I F + I L I T = 1mA + 3.63mA = 4.63mA

ekil-2.8 Evirmeyen Ykselte Devresi

Dolaysyla evirmeyen ykseltecin k gerilimi V0;