Przemysaw Gsiorek Podejcie skoncentrowane na rodzinie w pedagogice spoecznej alternatywa wobec metodologicznego indywidualizmu (resume) Prby zdefiniowania tego

o czym jest rodzina i jakie peni funkcje mog by rne. Wynika to zarwno z faktu znacznych przemian jakim podlega ona w ostatnim czasie jak i perspektyw, z ktrych jest ona postrzegana. Przegld literatury psychologiczno-pedagogicznej dotyczcej rodziny pozwala na metodologiczne wyodrbnienie dwch oglnych sposobw jej ujmowania: (1) odgrny - obejmuje przede wszystkim perspektyw formalnoinstytucjonaln skonstruowan w oparciu o metodologiczny indywidualizm i sprzone z nim teorie naukowe, instrumenty diagnostyczne czy procedury postpowania; oraz (2) oddolny zawierajcy perspektyw spoeczn, uczestnikw ycia rodzinnego (dzieci, rodzicw, krewnych i znajomych). Pierwszy z nich mona okreli mianem paradygmatu instytucjonalnego w pedagogice drugi natomiast paradygmatem spoecznym. W ramach tego ostatniego rozwija si podejcie skoncentrowane na rodzinie. W swym wystpieniu chciabym przybliy to wanie ujcie rodziny poprzez analiz: 1) cech charakterystycznych podejcia spoecznego w relacji do instytucjonalnego w oparciu o wybrane dymensje: ekologia vs indywidualizm, partycypacja vs dominacja, deinstytucjonalizacja vs instytucjonalizacja, deprofesjonalizacja vs profesjonalizacja, interdyscyplinarno vs transdyscyplinarno; 2) wybranych metod stosowanych w pracy z dziemi i ich rodzinami takich jak: konferencje rodzin (family group conferences), domowy trening komunikacji video (video home training), terapia wspuczestniczca (collaborative therapy). Coraz wiksze zainteresowanie jakim ciesz si metody stosowane w ramach podejcia skoncentrowanego na rodzinie pokazuje, i denie do wikszej skutecznoci dziaa na rzecz dzieci wymaga rwnolegego oraz co najmniej rwnorzdnego wykorzystania koncepcji i metod rozwijajcych si w ramach pedagogiki spoecznej.

Przemysaw Gsiorek Family centered approach in social pedagogy - an alternative to methodological individualism (resume) There have been many attempts to define what the family is and what functions it has to perform. It depends either on theoretical perspectives it is considered and on family transformations of last decades. Psychological and pedagogical points of view describe family in two ways: (1) "top-down" - it is mainly an institutional perspe ctive, based on methodological individualism, which includes scientific theories, diagnostic instruments and procedures, and (2) "down-top" - it includes social perspective, family members and people who are involved in their lives. The first one could be called an "institutional paradigm" and the second one a "social paradigm". The Family centered approach is developed within the "social paradigm". The lecture describes the latter point of view and is focused on an analysis of: 1) distinctions between the social and institutional approach on selected dimensions: ecology vs individualism, participation vs domination, deinstitutionalization vs institutionalization, deprofessionalization vs professionalization, trans-disciplinarity vs interdisciplinarity 2) selected methods of working with children and their families: family group conferences (FGC), video home training (VHT), collaborative therapy. The family centered approach is a very useful theoretical and practical perspective in social pedagogy. Mainly because of including the inner perspective of family members. It is becoming more popular and probably indispensable for professionals who wants to help children and their families.

dr Przemysaw Gsiorek Podejcie skoncentrowane na rodzinie w pedagogice spoecznej alternatywa wobec metodologicznego indywidualizmu Wprowadzenie Pocztek XX wieku przynis wzrost wiedzy naukowej na temat ycia i rozwoju dzieci. Wyrazi si on zarwno w przyrocie teorii, jak i praktyki dwch dziedzin: pedagogiki i psychologii.1 Poznanie procesw rozwojowych i nabycie umiejtnoci wpywania na nie, przyczynio si do uzyskania przez profesjonalistw z obu dyscyplin poczucia kontroli nad yciem dziecka, a w skrajnych przypadkach nawet poczucia omnipotencji. W tym kontekcie przypomnie mona Johna Watsona, ktry powiedzia: Dajcie mi dwanacioro zdrowych dzieci, a w warunkach stworzonych przeze mnie wychowam je na takich, jak bd tylko chcia Wrd profesjonalistw pojawiao si przekonanie, e czsto lepszym kontekstem rozwoju dziecka s profesjonalici i prowadzone przez nich instytucje. Rwnoczenie nastpowa proces deprecjonowania rodzicw i rodziny. Niektre ujcia teoretyczne redukoway ycie rodzinne do poszczeglnych funkcji (biologicznych, psychicznych, spoecznych, kulturalnych itd.), ktre mogyby by zrealizowane take w prowadzonych przez profesjonalistw jeszcze instytucjach niedawno opiekuczo-wychowawczych. mona byo przeczyta (a W w podrcznikach spotkaniu z pedagogicznych

pedagogiem/nauczycielem nadal jeszcze mona dowiadczy), e to rodzina pomaga szkole w wychowaniu dziecka a nie szkoa rodzinie (Andrzejewski, 1999, s. 112). Zdarza si, e przekonanie o rodzinie, jako wartoci samej w sobie, postrzega si za wyraz zacofania pedagogicznego i psychologicznego. W literaturze i praktyce psychologicznej rodzice i rodzina czsto traktowani s nie jak osoby, lecz jak bodce rozwojowe, ktre mona zastpi na lepsze otaczajc dziecko profesjonaln opiek. Uzasadniane koniecznoci abstrakcji naukowej oderwanie funkcji macierzyskiej i ojcowskiej od osoby matki i ojca oraz zamiana mioci na kategori epistemologiczn przywizanie rwnie redukuje znaczenie rodziny . Jeden z zachodnich psychologw expressis verbis wyrazi to, co w istocie kryje wiele podrcznikw
1

Pocztek XX wieku obfitowa nie tylko w odkrycia psychologii (pierwsze teorie rozwoju:

psychoanalityczna S. Freuda, poznawcza J. Piageta, behawioralna J. Watsona i B. Skinnera; pierwsze testy badajce inteligencj A. Bineta), ale i w wiele eksperymentalnych inicjatyw w obszarze pedagogiki (M. Montessorii, R. Steinera, C. Freineta, J. Korczaka).

psychologicznych: matka i ojciec nie s ju nam potrzebni. Potrzebujemy matkowania i opieki ojcowskiej (Cooper, 1978, s. 192). Rodzice i rodzina zostali w ten sposb sprowadzeni do poziomu przedmiotowego i uytkowego, co w konsekwencji prowadzi do proklamowanej ju w literaturze psychologicznej mierci rodziny. Rodzina w tym kontekcie traktowana jest jak obcienie od ktrego naley si uwolni - szczeglnie wtedy, gdy zgaszane przez innych czonkw potrzeby uznawane s za ograniczanie wasnej wolnoci. Za cel rozwoju czowieka bardzo czsto stawia si przejcie od zalenoci do niezalenoci, w domyle te od rodziny (Jourard, 1978). Zgodnie z hierarchi potrzeb A. Maslowa kochajce si maestwo czy te kochajcy swoje dzieci rodzice, gdy troszcz si o zaspokojenie potrzeb swoich bliskich, naraajc na deprywacj wasne potrzeby fizjologiczne (lub te dowiadczajc zachwiania poczucia bezpieczestwa materialnego), s skazani na nieszczliwe bo niespenione ycie. Warto bowiem zauway, e potrzeba obecnoci drugiego czowieka jest trzeciorzdna dla Maslowa. W zwizku z powyszym na przykad powicenie ycia przez Korczaka, w wietle teje hierarchii, bywa uznawane za niepragmatyczne i nieprofesjonalne. Niestety hierarchia ta, mimo krytyki i braku empirycznego potwierdzenia (Frankl, 1978; Zimbardo, 2002, s. 445) nadal, bez wskazania ogranicze, wykorzystywana jest w edukacji profesjonalistw. Suy te za podstaw do tworzenia instrumentw diagnostycznych w praktyce pedagogicznej, psychologicznej i w pracy socjalnej. Perspektywa instytucjonalna Indywidualizm Powysze podejcie naukowe powstao w oparciu o zaoenie o indywidualizmie istoty ludzkiej. Nadal traktowane jest ono czsto jak aksjomat, w zwizku z czym w niewielkim stopniu poddaje si go pod dyskusj. Rzadko dopuszcza si do wiadomoci fakt, i jest to zaoenie ideologiczne lub jedynie element instrumentarium metodologicznego. Metodologiczny indywidualizm ma bowiem swoje korzenie historyczne w siedemnastowiecznej teorii umowy spoecznej. Jej podstawow tez jest uznanie prymatu prawa jednostki do wolnoci, w odrnieniu od respektowania zasady przynalenoci i obowizku. Skrpowanie indywidualnej wolnoci uznawane jest za obcienie lub nawet ograniczenie moliwoci samorealizacji. Teoria ta postrzega istot ludzk jako woln, rwn wzgldem innych i samowystarczaln, ktra dy do osignicia dobra poprzez dokonywanie racjonalnych wyborw. Model ten uzupeniony zosta kategori homo oeconomicus, ktry jest skoncentrowany na sobie i tworzy relacje z innymi jedynie wtedy, gdy przynosz korzy. 4

Wszystkie sytuacje spoeczne, w tym rwnie i rodzinne, traktowane s jako efekt postaw, przekona i decyzji jednostek. Z tej perspektywy teorie spoeczne powinny unika jakichkolwiek sformuowa o caociach, poniewa s one wicej ni sum stwierdze o tworzcych je jednostkach (Wagner, 2001). Koncentracja na wasnej satysfakcji, samowystarczalnoci i niezalenoci prowadzi do pomniejszenia znaczenia osb stanowicych niezbdny kontekst rozwoju jednostki. Jeeli dostrzega si ich jak rol to jedynie w charakterze instrumentu. Tworzy si wic definicje rodziny poprzez abstrakcyjne i indywidualistyczne definicje jednostek: dziecka, matki, ojca, gubic podstawowe znaczenie, jakimi s wzajemne relacje midzy nimi, bez ktrych nie mona mwi o rodzinie. Prowadzi to ostatecznie do jednostronnych perspektyw bada nad rodzin skupionych na: dziecku (pajdocentryzm), kobiecie (feminizm), ojcu (patriarchalizm). Zawarte w nich jednokierunkowe i linearne opisy interakcji znaczco odbiegaj od charakterystycznego dla rodziny wspdzielenia odpowiedzialnoci (Minuchin, Colapinto, Minuchin, 2007). Ta perspektywa wyranie hierarchizuje relacje rodzinne, gdzie pozostali czonkowie rodziny traktowani s w sposb utylitarny, bd te jako realne lub potencjalne zagroenie. Podsumowujc: indywidualizm wyraa si w antropologicznym obrazie abstrakcyjnej jednostki, posiadajcej autonomicznie rozumian osobowo, przedkadajc wasn korzy nad odpowiedzialno i wizi spoeczne. Profesjonalizm Metodologiczny indywidualizm, koncentrujc si na samowystarczalnych istotach ludzkich jako gwnych postaciach ycia spoecznego, ma tendencje do uwypuklania znaczenia profesjonalistw i instytucji, sytuujcych si w miejscu opiekunw i obrocw indywidualnej wolnoci (np. prawa dziecka, prawa kobiet, prawa ojcw). Profesjonalizm traktowany jest jako odpowied na problemy spoeczne szczeglnie tych, ktrzy dowiadczaj deprywacji potrzeb lub podlegaj jakiejkolwiek opresji. W kontekcie pracy z rodzin bardzo czsto prowadzi to do sytuacji w ktrej, jak zauwaa S. Minuchin (2007, s. 122) profesjonalici swoim zachowaniem komunikuj dziecku, e <<my jestemy twoj rodzin.>>. Z jednej strony profesjonalici s wic widziani jako instrument skutecznego denia do osignicia indywidualnej satysfakcji, z drugiej natomiast jako narzdzie kontroli, przymusu, dominacji, ograniczania wolnoci i praw obywatelskich w imi profesjonalnie zdefiniowanego dobra jednostki.

Instytucjonalizacja, interdyscyplinarno, dominacja Troska profesjonalistw o dobro jednostki znalaza swj wyraz w przygotowanej przez pastwo opiekucze szerokiej palecie ofert: poczwszy od placwek dziennych po dugoterminowe; dla dzieci i osb starszych, dla osb w normie rozwojowej i z dysfunkcjami, instytucje suby zdrowia i zajmujce si problemami bytowymi. W instytucjach tych klienci objci s interdyscyplinarn diagnoz i pomoc medyczn, psychologiczn, psychiatryczn, prawn, pedagogiczn i socjaln, ktre dziki profesjonalnemu charakterowi tworz rzeczywisty obraz potrzeb jednostki. Projektuj one optymalne, bo profesjonalne plany pomocy suce satysfakcji klientw i wspierajce rozwj ich niezalenoci i samodzielnoci. Niska efektywno instytucji pastwa opiekuczego zwykle tumaczona jest brakiem wsppracy ze strony klientw.

Perspektywa spoeczna Metodologiczny bd indywidualizmu najwyraniej obrazuje fragment pracy Lwa Wygotskiego (1971, s. 166-167):
[] ten sposb analizy mona nazwa rozoeniem skomplikowanych caoci [] na elementy, podobnie jak przy analizie chemicznej rozkadamy wod na wodr i tlen. [] W toku takiej analizy cechy ulotni si, a badaczowi pozostanie jedynie szukanie zewntrznego, mechanicznego wspdziaania elementw[] Rozoenie wody na elementy nie moe by metod badania jej waciwoci [podkr. wasne], poniewa nie jest to analiza waciwoci wody, lecz rozkad wody w cisym sensie tego sowa Stosowana przez psychologi analiza tego typu prowadzi do powanych bdw, ignoruje bowiem kwestie jednoci i caociowoci badanego procesu i zastpuje wewntrzne stosunki tej jednoci, zewntrznymi, mechanicznymi stosunkami.

Istnieje tu podobna zaleno metodologiczna, ktr mona zaobserwowa w indywidualistycznych teoriach naukowych dotyczcych rodziny. Tak jak analiza odizolowanego tlenu i wodoru nie doprowadzi do poznawania waciwoci wody, tak tego typu badania nad dziemi i rodzicami nie tylko nie uka nam istoty rodziny, ale mog 6

doprowadzi do wielu bdnych wnioskw. Dla peniejszego oddania sensu tego stwierdzenia zastpmy sowo woda pojciem rodzina. Zdanie to wwczas bdzie brzmie nastpujco: Rozoenie rodziny na elementy nie moe by metod badania jej waciwoci, poniewa nie jest to analiza waciwoci rodziny, lecz rozkad rodziny w cisym sensie tego sowa. w rozkad metodologiczny ma jednake nie tylko charakter teoretyczny ale i praktyczny. Sowa bowiem, jak wiadomo, nie tylko opisuj rzeczywisto ale j rwnie stwarzaj, szczeglnie gdy s wypowiadane z pozycji autorytetu profesjonalisty i nauki. Indywidualistyczne podejcie w konsekwencji doprowadzio do rozwoju postaw egoistycznych. Nie bez powodu w pedagogice spoecznej i pracy socjalnej poczwszy od lat dziewidziesitych indywidualizm i egoizm uznaje si za gwny problem spoeczny odpowiedzialny za destrukcj solidarnych wizi (Staub-Bernasconi, 2001). Ekologia Przeciwiestwem metodologicznego indywidualizmu jest ujcie ekologiczne, ktre uznaje, i systemy spoeczne konstytuuj caoci, a zachowanie tyche caoci jest zarzdzane przez swojego rodzaju prawa makro, a nie jedynie wyjaniane jako zwyke regulacje, bdce skutkiem zachowania jednostek wchodzcych w interakcje z innymi (Watkins, 1992, s. 734; za: Wagner, 2001). Dominujcymi postaciami ycia spoecznego s wic nie tyle wyizolowane ze zbiorowoci spoecznych jednostki, a raczej osoby wchodzce w relacje z innymi. Podkrela si tu spoeczne, czy wsplnotowe cechy jednostki i promuje now kategori pojciow: osoba-we-wsplnocie (person-in-community), ktra staje si metafor pojmowania ludzkiej natury (Wagner, 2001). Tak kategoria pojciowa odnosi si do jednostki, ktra wyania si z paszczyzny porozumienia, charakteryzujcego si czsto niedookrelonymi granicami i powizaniami, ktre przywizuj, a jednoczenie, paradoksalnie wpuszczaj nas do szerszego wiata. Teoria przywizania mwi, e dziki bezpiecznemu przywizaniu mamy wolno w eksploracji (Bowlby, 2007; Pisula, 2003). Promotorami tej perspektywy s przede wszystkim zwolennicy teorii systemw, a szczeglnie U. Bronfenbrenner (1970; 1979). Deprofesjonalizacja Idea deprofesjonalizacji pojawia si wraz ze wzrostem wiadomoci konsekwencji dziaa profesjonalistw takich jak fakt, i moe to by sposb na odbieranie klientom ich naturalnej zdolnoci do rozwizywania wasnych problemw (Staub-Bernasconi, 2001). 7

Zdaniem krytykw idei profesjonalizmu dziaania te pozbawiaj osoby poczucia godnoci i wartoci, tak i staj si one mniej kompetentne i sprawne w swych funkcjach opiekuczowychowawczych anieli byy czy mogyby by (Minuchin, 2007, s. 10) W kontekcie rodziny podkrela si, e profesjonalne procedury skupiaj si na indywidualnych osobach nie biorc pod uwag znaczenia i zasobw rodziny. Wynika to z oglne zanegowanie relacji rodzinnych przez profesjonalistw i czy si z obaw przed niebezpieczestwem zaangaowania i umacniania ich bez uwzgldnienia tego, e niesie to realne niebezpieczestwo cakowitej utraty oparcia jakie daje rodzina (Colapinto, 1995; 2007). Dziaania profesjonalistw okrela si mianem wywaszczajcej i ubezwasnawalniajcej ekspertokracji. W literaturze pisze si o kolonizacji wiata przeywanego (Sunker, 1998, s. 68) lub o epistemologicznym terrorze teorii nad rzeczywistoci (Melosik, 1996, s. 29). W osobie profesjonalisty ludzki odruch niesienia pomocy jak zauwaa John Holt (1981, s. 296) - zosta przeksztacony w towar na rynku, przemys i wreszcie w monopol przynaleny niekontrolowanym przez nikogo organizacjom profesjonalistw. Coraz czciej sycha te gosy o tym, e profesjonalici sami publicznie inscenizuj potrzeb bezwarunkowego funkcjonowania i sami tworz swoje miejsca pracy (Rauschenbach, 1998). W zwizku z powyszymi, jak zauwaa Habermas, czowiek musi by chroniony przed wyobcowaniem przez obiektywizujce, moralizujce i estetyzujce wtargnicie kultury ekspertw (Habermas, 1987, s. 434; za: Sunker, 1998, s. 68). Deinstytucjonalizacja, transdyscyplinarno, partycypacja Wraz z krytyk profesjonalizmu pojawiy si gosy o koniecznoci ograniczenia wpywu instytucji na ycie obywateli, uzasadniane doniesieniami o dysfunkcjach majcych miejsce w wielu instytucjach i badaniach nad tak zwanym syndromem postinstytucjonalnym. Idea deinstytucjonalizacji oparta jest rwnie o przekonanie, i instytucje pastwa opiekuczego steruj spoeczestwem niezdolnym do samostanowienia, w ktrym obywatele nie s <<dziaajcymi podmiotami>> lecz <<obiektami zarzdzania>>, ktrym stawia si zadania, daje zobowizania i wymaga pacenia podatkw. Nawet najlepsza instytucjonalna opieka nie jest w stanie zastpi zniszczonych wizi spoecznych ani te nie jest w stanie wypracowa nowej spoecznej solidarnoci (Sunker, 1998). Zwolennicy deinstytucjonalizacji powouj si rwnie na przerost prawa, ekonomizacj i biurokratyzacj sektora spoecznego. Zwolennicy podejcia skoncentrowanego na rodzinie uwaaj, e rodzina jest zdefragmentaryzowana przez procedury instytucjonalne (Minuchin 2007, s. 8

10).

Konsekwencj

deinstytucjonalizacji

jest

midzy

innymi

zamykanie

szpitali

psychiatrycznych, domw pomocy spoecznej czy domw dziecka na rzecz wzmocnienia dziaa wspierajcych rodzin i prac rodowiskow (Stelmaszuk, 1998). Idea partycypacji rodziny dotyczy natomiast przeformuowania stosunku profesjonalici-klienci i uwzgldniania autonomii dziaania klientw lub wzicie pod uwag ich konstytutywnego znaczenia dla formuowania problemw oraz zagwarantowanie im wpywu na konstruowanie planu pomocy (Madanes, 2002, s. 97-103; Sunker, 1998). Porednio czy si to rwnie ze zmian w obszarze bada i tworzenia diagnoz, w ktrych poza opiniami ekspertw z rnych dziedzin (interdyscyplinarno) uznaje si za rwnie wane opinie klientw, take tych, ktrych zdanie na dany temat byo wczeniej marginalizowane (Fisher, 2005). Przez deinstytucjonalizacj czy deprofesjonalizacj nie naley rozumie cakowitego zanegowania instytucji czy profesjonalistw, lecz zmian ich pozycji i funkcji z zasadniczej w stosunku z rodzin na pomocnicz. Tak by odpowiada na potrzeby rodzin lub inicjowa postawy prorodzinne tam gdzie one s potrzebne (Sullivan, 1995, s. 179; za: Wagner 2001, s. 36). Znamiennym przejawem deinstytucjonalizacji jest rwnie upodmiotowienie rodziny w systemie prawnym Nowej Zelandii, gdzie kwestie zwizane z dziemi reguluje Children, Young Persons & Their Families Act. Pod wpywem dowiadcze nowozelandzkich dokonano jednake zmiany rwnie w prawodawstwie angielskim (Children Act), nadajc mu bardziej prorodzinny anieli pajdocentryczny charakter (Wiffin, 2006). Konferencja Grupy Rodzinnej Metoda ta powstaa w Nowej Zelandii i ma na celu przywrcenie naturalnego prawa rodzinie do decydowania o losie bliskich im osb. Jest to wic nie tyle szansa dana rodzinie, co niezbywalne prawo rodziny, ktra potrzebuje w tym momencie wsparcia (Stelmaszuk, 1999). Konferencja Grupy Rodzinnej (KGR) jest to spotkanie, w ktrym uczestniczy moliwie jak najwicej osb nalecych do rodziny oraz bliscy i dalsi krewni, przyjaciele, znajomi i ssiedzi oraz inne osoby znaczce. Wszyscy oni stanowi w normalnych warunkach naturalne zasoby i oparcie dziecka i jego rodziny. Znaczca cz problemw dowiadczanych przez rodzin wynika z osabienia lub zerwania owych naturalnych wizi spoecznych. Etapy konferencji: 1. Zgoszenie rodziny przez profesjonalistw 9

2. Przygotowanie bezporednie do KGR przez koordynatora Jest to najduszy i najwaniejszy etap w Konferencji Grupy Rodzinnej, gdzie specyficzn funkcj peni koordynator, ktry jest osob niezalen. Nie jest zwizany z jak konkretn instytucj pomocy spoecznej lub z profesjonalistami. Pochodzi z tej samej kultury i rodowiska (miasta, dzielnicy). Poza znajomoci kultury i spoecznoci teje rodziny koordynator, zgodnie z zaoeniami KGR, powinien wierzy w potencja i si rodziny, mie umiejtnoci organizatorskie i kreatywno w mobilizowaniu rodziny do udziau w Konferencji i dziaania na rzecz dziecka i rodziny (Pagee, 2003). Jego zadaniem nie jest rozwizanie problemu i udzielanie porad, a jedynie zachcenie rodziny do przybycia na konferencj. Rodzina powinna mie tu poczucie autonomii i samodzielnoci. Koordynator jedynie podsumowuje lub ostatecznie mediuje w powstaniu ostatecznego ksztat planu pomocy. Przyjcie takiej postawy jest trudne dla zawodowych <<pomagaczy>> jak zauwaa J. Przeperski z Centrum KGR w Polsce. Dlatego wanie w krajach stosujcych KGR zazwyczaj s to ludzie rnych profesji: nauczyciel, fryzjer, artysta, sprzedawca itp. 3. Konferencja Grupy Rodzinnej - spotkanie rodziny a) dzielenie si informacjami Osoba zgaszajca np. pracownik socjalny przedstawia sytuacj w jakiej znalaza si rodzina. Odpowiada na pytania zadawane przez czonkw rodziny. Prezentuje take moliwoci pomocy jakie oferuje rodzinie system pomocy a take przestawia specjalistw (jeeli rodzina czuje potrzeb ich zaproszenia), ktrzy mog wyjani wtpliwoci dotyczce problemu wystpujcego w rodzinie. b) prywatny czas dla rodziny W drugiej czci spotkania, prywatnego czasu rodziny, pomieszczenie opuszczaj zaproszeni specjalici, osoba zgaszajca i koordynator. Rodzina rozwaa uzyskanie informacje, poszukuje optymalnych rozwiza oraz sporzdza plan pomocy dziecku i rodzinie znajdujcej si w potrzebie c) zaakceptowanie (lub nie) planu stworzonego przez rodzin Jeeli osoba zgaszajca zgadza si z planem, gwnie pod wzgldem bezpieczestwa dla dziecka i rodziny, wypracowanym przez rodzin, ustala sposoby wprowadzenia go w ycie 4. Zakoczenie KGR a) koordynator przekazuje kademu uczestnikowi spotkania kopi sporzdzonego planu. Przyjcie planu przez rodzin jest form zobowizania wobec jego postanowie. b) rodzina podejmuj realizacj postanowie planu 10

c) osoba zgaszajca monitoruje realizacj planu rodziny Jak wida Konferencja Grup Rodzinnych jest nie tyle metod pracy z rodzin, jako odbiorc pomocy spoecznej, lecz metod rewitalizacji naturalnych zasobw rodziny. Konferencja Grupy Rodzinnej opiera si o przekonanie, e czonkw rodziny cz specyficzne wizi i wsplna historia, ktre s nieosigalne dla osb spoza niej. Rodziny skadaj si z osb, ktre rozpoznaj jej specyficzne struktury, identyfikuj jej wewntrzne sposoby podejmowania decyzji. Rodzina posiada take informacje, ktrych osoba spoza rodziny moe nigdy nie uzyska. Nikt nie zna lepiej mocnych stron rodziny i jej saboci i nikt nie bdzie w stanie trafniej oceni kto w rodzinie bdzie najwaciwszym opiekunem dla dzieci. Rodzina jest najlepiej wyposaona, by oceni i wykorzysta najlepsze rda dla rozwizania problemu. W Konferencji Grupy Rodzinnej rodzina jest wic spostrzegana jako "ekspert" (Wiffin, 2006; Maxwell, 2006; Przeperski, 2006; 2007). Jest to zgodne z pojawiajcym si coraz czciej daniem, by w peni uwzgldnia autonomi dziaania klientw lub bra pod uwag jej konstytutywne znaczenie dla formuowania problemw (Sunker, 1998, s. 67-68) Tego typu spojrzenie na rodzinie ma jednak krytykw (Dziurla, 2003), co ilustruje poniszy fragment polskiej recenzji znaczcej dla pomocy spoecznej pozycji Professionalization and participation in child and youth care: [] najlepszym rdem informacji o sytuacji w rodzinie i jej przyczynach s sami czonkowie rodziny. Mogoby si to wydawa oczywiste, ale trudno si zgodzi, e, jak wnosz autorzy, klienci posiadaj trafn orientacj co do celu i zakresu pomocy oraz potrafi adekwatnie oceni zasoby emocjonalne poszczeglnych czonkw rodziny. [] interpretacja problemu przez poszczeglnych czonkw rodziny czsto nie dociera do rzeczywistego podoa konfliktu, w tym miejscu potrzebna jest rzetelna interpretacja psychologiczna, ale o niej autorzy nie wspominaj. Krytyka tego rodzaju wyranie widoczna take bya i jest w zachodnich systemach pomocy spoecznej mimo, i pozycja obywatela i wolnoci jemu przyznane s tam znacznie wiksze i o duszej tradycji spoeczno-kulturowej. Fakt ten obrazuj stwierdzenia pracownikw socjalnych z Wielkiej Brytanii z pierwszego okresu wprowadzania Konferencji Grup Rodzinnych. 11

Profesjonalici jako eksperci (Wiffin, 2006): Posiadamy wiedz i jestemy obiektywni - pracownik socjalny (GB) My ju pracowalimy na zasadzie partnerstwa tymi metodami ju zrobilimy wszystko, co byo moliwe- pracownik socjalny (GB) Czy ty rozumiesz, co chcesz zrobi? Chcesz pozwoli dysfunkcyjnym rodzinom podejmowa decyzje? - kierownik zespou pracownikw socjalnych (GB) Podobne protesty wyraali take pracownicy socjalni w Holandii (Pagee, 2003): Sytuacja tej rodziny jest zbyt skomplikowana. Ta rodzina nie jest zdolna do omwienia swoich problemw i nie podejmie sama prawidowej decyzji. KGR s niemoliwe do realizowania poniewa yjemy w wysoce zindywidualizowanym spoeczestwie. Po duszym okresie stosowania teje metody wida byo pojawienie si gosw przychylnych tej metodzie i samej rodzinie (Wiffin, 2006): Byem zaskoczony naprawd nie mylaem, e oni mog to zrobi ale im si udao i to by dobry plan, dugodystansowy oni s ekspertami pracownik socjalny (GB) Znamy nasz rodzin lepiej ni jakikolwiek profesjonalista i to my powinnimy podj wysiek na rzecz naszych dzieci przedstawiciel rodziny (GB) To moja rodzina i takie jest moje ycie rozumiem to a za dobrze, ale potrzebuj jej potrzebuj jej te, aby zmieni to ycie omioletni chopiec (GB) Dowiadczenia krajw, ktre wprowadziy t metod pokazuj, e szczeglnie istotne efekty wida w zaangaowaniu dzieci w KGR, gdzie faktycznie a nie tylko deklaratywnie staj si aktywnym i centralnym podmiotem podejmowanych decyzji. Mog w ramach konferencji bowiem poruszy zarwno to, co jest dla nich trudne w rodzinie, jak i przedstawi fakt, i jest ona cigle dla nich wana.

12

W holenderskim systemie pomocy spoecznej (podobnie jak i w Polsce) najwikszym problemem jest to, e profesjonalici s przyzwyczajeni do podejmowania decyzji za innych i ingerowania w ich ycie. W ich rozumieniu jest to wzicie odpowiedzialnoci za dziecko i rodzin a w odbiorze czonkw rodziny jest to raczej prba si ograniczajca ich autonomi. W Konferencji Grup Rodzinnych zmiana relacji midzy profesjonalist a rodzin dokonuje si przez wprowadzenie niezalenego koordynatora a przede wszystkim przez wiar w siy i moliwoci rodziny. Zaufanie to jednak nie przychodzi atwo profesjonalistom, szczeglnie kiedy to dotyczy dzieci i zagraajcych im sytuacji rodzinnych. Z trudnoci akceptuj plan skonstruowany przez rodzin a jeszcze trudniej zmian wasnego statusu w relacji z rodzin (Pagee, 2003).

Domowy Trening Komunikacji Wideotrening Komunikacji jest metod wywodz si z praktyki a jej celem jest wzmacnianie wizi w rodzinie. Jego pomysodawc by Harrie Biemans, psycholog z Holandii, pracujcy w Domu Dziecka. Rozpoczynajc prac t metod zaoy, e w kadej rodzinie, nawet w rodzinie wieloproblemowej, istniej pozytywne procesy, ktre s na tyle silne, i utrzymuj j razem. Jest to charakterystyczne dla wszystkich metod skoncentrowanych na rodzinie. H. Biemans (1990) w roku 1983 rozpocz filmowanie kamer video rodzin, ktrych dzieci miay by umieszczone w domu dziecka. w celu poprawienia w nich komunikacji. Eksperyment okaza si sukcesem. Sytuacja w niektrych rodzinach bardzo si poprawia. Dowiadczenia Biemansa opracowano i stworzono z nich metod wspierania rodzin. Opiera si ona przede wszystkim na dziaalnoci trenerw w rodzinach, gdzie rodzice na skutek braku pozytywnych wzorcw komunikacyjnych lub negatywnych dowiadcze z wasnych rodzin pochodzenia, nie zdoali stworzy prawidowych relacji ze swoimi dziemi. Za pomoc obrazu video mona szybko przekaza informacje, ktrych potrzebuj rodzice bez koniecznoci korzystania z profesjonalnej terminologii czsto obcej rodzinie dziecka, czy te bez uciekania si do komunikowania si w jzyku teje rodziny. Poniewa praca opiera si na materiale filmowym i polega na analizie widzialnej interakcji pomidzy czonkami rodziny (to jest zasad komunikacji, jej podstaw) minimalizuje rwnie moliwo nieporozumie. Wybrane przez trenera pozytywne momenty z ycia rodzinnego pozwalaj czonkom rodziny dostrzec zasoby, ktrymi dysponuj, a ktrych czsto mogli ju nie by wiadomi. 13

Stosowanie spowolnienia filmu, stop-klatki i jej wydruk wzmacniaj motywacj i przekonanie, co do wzajemnej wartoci, jak stanowi dla siebie rodzice i dzieci. Ponadto trener pomaga rodzicom zauwaa sygnay wysyane przez dziecko i adekwatnie reagowa na nie. Ukazuje im rwnie realny stopie rozwoju dziecka i sposoby waciwej jego stymulacji (Gens, 2001). Cho w trakcie pracy z rodzin trener zarwno modeluje waciwe wzorce komunikacji, tumaczy i podsuwa rozwizania, to jednak gwn rol przypisuje si aktywnoci wasnej klienta i stwarza moliwoci do jej zaistnienia oraz rozwijania. Zaoeniem tej metody jest bowiem, e to wanie wasna aktywno klienta wpywa na jego rozwj a nie funkcja kompensacyjna trenera. Klient nie moe sta si od niego zaleny. Co istotne efekt danego spotkania z trenerem zaley od rzeczywistego poczucia bezpieczestwa klienta w relacji z nim (Reczek, Srzednicka, Kaczmarska-Maderak, b/d).. Metoda ta dziki swej prostocie, nieinwazyjnoci i skutecznoci cieszy si du popularnoci w Holandii i w innych krajach. Terapia wspuczestniczca Podobnie jak w poprzednich metodach pracy w ramach podejcia skoncentrowanego na rodzinie, tak i w terapii wspuczestniczcej wany jest pozytywny stosunek do rodziny, jako miejsca ycia i rozwoju czowieka. W tej metodzie jest to jednak szczeglnie podkrelany aspekt, ktry wymaga wyranej identyfikacji u osb pracujcych w ten sposb. Podkrela si tu jej specyficzne rozumienie jako: postawa przychylnego sprzymierzeca w relacji do rodziny. Od tej postawy w tym podejciu zaley cay przebieg pracy z rodzin. Poprzez ni mona wzbudzi szacunek, ciekawo, nadziej czy wzmocni wi. Mona take w niewiadomy sposb przyj postaw naznaczajc lub nie akceptujc. Od niej zaley gboko relacji z rodzin. Okrelenie przychylny sprzymierzeniec odnosi si do postawy, ktra pozwala rodzinie dowiadczy, e jestemy po jego stronie. Ta postawa wymaga cigego poszukiwania elementw kompetencji, wizi i nadziei w pracy z rodzin. To od niej w duym stopniu zaley szybko i efektywno dziaa (Madsen, 2007, s. 9; 2228). Drug wan zasad teje metody jest dostrzeenie w kliencie kogo kto ma wasny stosunek do problemw jakie napotyka w swoim yciu. Profesjonalne kategorie diagnostyczne determinuj to, co widzimy; selekcjonuj informacje, ktre do nas docieraj. Nadanie zewntrznej etykiety moe ksztatowa obraz rodziny wywoujc identyfikacj ludzi z problemem wedug zasady: what you see is what you get. Naley wic unika 14

terapeucentryzmu (therapeucentrism) i pamita, e kada ocena jest interwencj. Odkrycie i wspieranie indywidualnego stosunku rodziny do jej problemw pomaga jej zaj bardziej aktywn pozycj w relacji do wasnego ycia (Madsen, 2007, s. 10; 27). Trzeci istotnym elementem jest rozwj proaktywnego podejcia jako podstawy pracy z rodzin, ktry polega na skoncentrowaniu si na moliwociach i preferowanych sposobach ycia danej rodziny. Wynika to z faktu, i koncentracja na problemie ogranicza moliwoci terapeutyczne i zdaniem Madsena (2007, s. 10) nie tylko nie pomaga, ale rwnie nie daje nadziei na zmian na lepsze. Skupienie uwagi na tym od czego naley odej bez wskazania dokd i jak naley zmierza wywouje frustracj i czciej moe doprowadzi do wyuczonej bezradnoci anieli przynie dobry efekt. Proste zasady wychowania dzieci pokazuj, e nie naley zabrania czego dziecku bez wskazania alternatywnego rozwizania. Wane jest wic skupienie uwagi na bezproblemowej przyszoci, na kierunkach zmian, ktre pragnie rodzina, co buduje wi i minimalizuje opr przed zmian. ZAKOCZENIE Podejcie skoncentrowane na rodzinie nie jest, w sensie historycznym, niczym nowym. Losy czowieka od tysicleci zwizane byy z rodzin jego pochodzenia bd ktr sam zaoy. Mamy jednak wspczenie moliwo obserwacji radykalnych przemian w tym obszarze egzystencji ludzkiej. W literaturze zachodniej obecna jest dyskusja na temat znaczenia i miejsca rodziny w systemie dziaa profesjonalnych oraz zwizane z tym kwestie dotyczce statusu profesjonalistw, pastwa opiekuczego czy te metodologicznego indywidualizmu w Polsce s to problemy raczej przemilczane. W systemie pomocy dziecku i rodzinie w oparciu o zasad pomocniczoci i partycypacji szuka si rozwiza upodmiatawiajcych rodzin w relacji do profesjonalistw. W wietle niniejszego tekstu mona zauway, e podejcie skoncentrowane na rodzinie z perspektywy systemu pojciowego i empirycznej weryfikacji nie stanowi akademickiego ideau. Mimo to jednak wydaje si by niezbywalnym instrumentem rekonstruowania przestrzeni spoecznej, szczeglnie tej, ktra dotyczy dzieci. I tak jak w medycynie odkryto warto rodzinnych porodw naturalnych czy naturalnego karmienia, ktre jeszcze niedawno krytykowano tak chciaoby si ywi nadziej do analogicznych odkry dochodzi bdzie na gruncie pedagogiki i psychologii w odniesieniu do rodziny. Literatura:

15

Andrzejewski, M. (1999). Pomocnicza rola pastwa w wietle konwencji o prawach dziecka i prawa polskiego. W: Z. W. Stelmaszuk (red.), Wspczesne kierunki w opiece nad dzieckiem. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie AK. Biemans H. (1990). Video home training: theory method and organization of SPIN. W: Kool et al (red.), International seminar of innovative institutions . Ryswyck: Ministry of Welfare Health and Culture, Netherlands. Bowlby, J. (2007). Przywizanie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Bronfenbrenner, U. (1979). The ecology of human development. Cambridge: Harvard University Press. Bronfennbrenner, U. (1970). Czynniki spoeczne w rozwoju osobowoci. Psychologia Wychowawcza, 13 (1), 1-19. Children, Young Persons & Their Families Act 1989, http://www.legislation.govt.nz/act/public/1989/0024/latest/DLM147088.html dn. 20.09.2008 Colapinto, J. (1995). Dilution of Family Process in Social Services: Implications for Colapinto, J. (1998). Hostage Children. AFTA Newsletter, Summer. Colapinto, J. (2007). The patterns that disconnect, www.colapinto.com, dn. 20.09.2007. Cooper, D. (1978). Zmierz rodziny. W: K. Jankowski, Przeom w psychologii, Warszawa: Czytelnik. Dziurla, R. (2003). E. J. Knorth, P. M. van den Bergh, F. Verheij F. (red.), Professionalization and participation in child and youth care, Aldershot 2002, ss. 252 . Forum Owiatowe, 2. Family Group Conferences, http://www.cyf.govt.nz/1254.htm dn. 20.09.2008 Fisher, M. (2005). Knowledge production for social welfare: enhancing the evidence base. W: P. Sommerfeld (red.), Evidence-based social work Towards a new professionalism?. Bern, Berlin, Bruxelles, Frankfurt am Main, New York, Oxford, Wien: Peter Lang. Frankl, V. (1978). Nieuwiadomiony Bg. Warszawa: PAX. Gens, H. (2001). Dlaczego pracujemy wanie tak w wideotreningu komunikacji. W: E. Reczek, L. Mi (red.), Z teoretycznych i metodologicznych aspektw wideotreningu komunikacji. Krakw: Instytut Socjologii UJ. Holt, J. (1981). O pomocy i specjalistach od pomagania. W: K. Jankowski (red.), Psychologia w dziaaniu, Warszawa: Czytelnik.

16

Jourard, S. M. (1978). Wybrane definicje zdrowej osobowoci. W: K. Jankowski (red.), Przeom w psychologii, Warszawa: Czytelnik. Madanes, C (2003). Przemoc w rodzinie: psychoterapia sprawcw i ofiar. Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne. Madsen, W., C. (2007). Collaborative therapy with multi-stressed families. New YorkLondon: The Guilford Press. Maxwell, G. (2006). The psychology of the effective conference: belonging, Empowerment & Support, Presented at a conference: Family Group Conferences, Wellington. Melosik, Z. (1996). Tosamo, ciao i wadza, Pozna-Toru: Edytor. Minuchin, P., Colapinto, J., Minuchin, S. (2007). Working with families of the poor. New York: Guilford Press. Pagee, R. (2003). Autonomiczne konferencje grup rodzinnych. Toru: maszynopis niepublikowany. Pisula, E. (2003). Autyzm i przywizanie. Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne. Przeperski J. (2006). Konferencja Grupy Rodzinnej. Problemy Opiekuczo Wychowawcze 2. Przeperski J. (2007). Ekologiczny model pomocy rodzinie na przykadzie metody Konferencja Grupy Rodzinnej (KGR), Problemy Spoeczne 1. Rauschenbach, T. (1998). Awans w cieniu pastwa opiekuczego. O rozwoju zawodowej pracy socjalnej w Niemczech. W: E. Marynowicz-Hetka, J. Piekarski, D. Urbaniak-Zajc (red.), Pedagogika spoeczna i praca socjalna. Przegld stanowisk i komentarze. Katowice: lsk. Reczek, E., Srzednicka, U., Kaczmarska-Maderak, A., (b/d). Zobaczy, zrozumie, zmieni. Wideotrening komunikacji. Krakw: Wydawnictwo PLUS. Stelmaszuk, Z., W. (1999). Nowe spojrzenie na rodzin. W: Z. W. Stelmaszuk (red.), Wspczesne kierunki w opiece nad dzieckiem. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie AK. Sunker, H. (1998). Teoretyczne stanowiska, spoeczno-polityczny kontekst i profesjonalne perspektywy pracy socjalnej dyskusja o pracy socjalnej. W: E. MarynowiczHetka, J. Piekarski, D. Urbaniak-Zajc (red.), Pedagogika spoeczna i praca socjalna. Przegld stanowisk i komentarze. Katowice: lsk.

17

Staub-Bernasconi, S. (2001). Przedmiot pracy socjalnej - rozwj podej teoretycznych w ujciu porwnawczym. W: E. Marynowicz-Hetka, A. Wagner, J. Piekarski, Profesje spoeczne w europie. Z problemw ksztacenia i dziaania. Katowice: lsk. Wagner, A. (2001). Praca socjalna jako dyscyplina nauk spoecznych - kilka uwag metodologicznych. W: E. Marynowicz-Hetka, A. Wagner, J. Piekarski, Profesje spoeczne w europie. Z problemw ksztacenia i dziaania. Katowice: lsk. Wygotski, L. S. (1971). Wybrane prace psychologiczne. Warszawa: PWN. Zimbardo, P. (2002). Psychologia i ycie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

18