1

efJeeeYeJeve eeeefJeee evLeceeuee57

cenef<e&-pewefceefveeCeerleb
(GheosMeeHejveecekeb)

pewefceefve-met$eced ~
efceefLeuee-osMeevleie&le-eewiecee-efveJeeefme-JeejeCemesemebmke=leefJeMJeefJeeeueemecceeefveleeeOeeHeke-peew0 Dee0 leerLe&PeesHee He0 eermeerleejeceMece&ke=le`leJeeoMe&' veecekemeesoenjCe-mebmke=le-Yee<ee-efleueke-efJeYetef<eleced ~
0
lesvewJe mebMeesefOeleced ~
0

eewKecyee efJeeeYeJeve
JeejeCemeer

pewefceefvemet$eme efJe<eemeteer
efJe<ee
cegKe He=
efJe<eeeveg$eceefCekee 2-4
[eLece Heeo]
ceueeejCe
jeefMeef
enef
efe$e
De%eevee$e
Deie&ueeeesie
Deie&ueeyeeOeke
yeeOekeeHeJeeo
erkee ceW efJeMes<e
ef$ekeesCeeie&uee
efvejeYeemeeie&uee
GoenjCe pevcekegC[ueer
mHe<ene$e
eoMeYeeJee$e
jeMeie&ueee$e
eneie&ueee$e
YeeJeueive-nesjeueiveIeerueiveeveeve ekeej
GoenjCe
iegefueke%eeveekeej
Heo mes YeeJeHeue

eLeceeOeee
He= efJe<ee
1
iegefuekeskeeueeveeve
2
iegefuekeueiveesoenjCe
euekeejke
5
efmLejkeejke
5
vewmeefie&ke enyeue
6
jeng kes enlJe leLee jeefMe
7
ejoMee Je<e&ieCevee$ece
8
ejoMeeJe<e&eceeCe
8
efmJeeefce-efveCe&e
9
ejoMeejcYe$ece
9
ejoMeee$e
10 Devleo&MeejcYe$ececeen
10 HeoefveHeCe
11 efJeMes<e met$e
12 JeCe& mes YeeJe Deewj jeefMe kee enCe
13 nesjeefo<e[dJeie&
13 [efleereHeeo]
14 keejkeveJeebMeekejCe
14 keejkeebMejeefMeHeue
kescegceeesie
15 GHemebnej
15 [le=leereHeeo]
16 HeoekejCe
50 ceOeceeegeesie

He=
17
17
18
20
22
22
23
24
26
27
28
29
31
32
33
34
35
35
48
49
50
80

jepeeesie
keejke mes jepeeesie
keejke Hej efHeue
yevOeveeefo eesie
MegYeeesie
[elegLee&Heeo]
GHeHeoekejCe
GheHeokegC[ueer
GHeHeo mes YeeJeHeue
ieewjeefoJeCe&%eeve
Hejpeeleeesie
keguecegKelee
efleereeOeee eLeceHeeo
Deeegoe&e efveHeCe
Deeegoe&eefJeeejkee$e
efJeMes<e met$e
GoenjCe
Deeegneefve ceW efJeMes<e
ke#eeeme
Devecele
ke#eeemeeHeJeeo
ke#eeJe=ef
efveOeveeesie
Deeegoe&eeesie efleere
yeueefveHeCe
ejJeeejeefMe
oMeeHeue

53
55
56
56
57

ke#eeemeeesie
ke#eeJe=ef ceW efJeMes<e
DeuHeeeg-ceOeeeg
oerIee&egeesieevlej erkee ceW
efmLejoMee ceW efveOeveeesie
en-efveOevekeejke jeefMe
57 HeeHe-MegYe-en
58 yeeenefveHeCe
59 ceejkeen
63 [efleereHeeo-]
63 ceele=efHele=efveOevekeejkeen
63 ceele=efHele=efveOevemecee
DeveefveOevemecee
65 cejCensleg leLee mLeeve
66 ceeleeefHelee kee Demebmkeejkele=&lJeeesie
66 [le=leereHeeo-]
69 Devleo&Mee$ece
74 efmLejoMeee$e
75 Devleo&Meee$e
75 jeefMeyeueefveHeCe
76 MetueoMee
76 enyeueefJeeej
77 ejoMee ceW Je<e&ieCevee
78 [elegLe&Heeo]
80 Devleo&Meeyeue
105 iedoMee$ece
106 ef$ekeesCeoMee

81
82
83
83
84
85
87
89
90
92
92
93
93
94
97
98
99
99
101
101
104
105
118
121

Devleo&MeeefJeefOe
kesveefo Devleo&Mee
jeefMekesveefooMee
enkesveefooMeee$e
kesveefooMee ceW Devleo&Mee
ve#e$eoMee
eesieeOe&oMee

106
106
106
108
109
112
117

keejke mes HeueeosMe

ueiveeefooMeeOeerMe
Heue
Devleo&Mee$ece
oMeeHeueeosMe
Ghemebnej

122
123
124
125
126
126

~~eer:~~
pewefceefve-met$eced
DeLe pewefceefvemet$eced ~
meesoenjCe-leJeeoMe&meefnleced ~
eCece yegefeo{gefC{jepeb eerefJeMJeveeLeb peieoefcyekeeb e ~
kejescenb yeeueceve:elegew meesoeefleb pewefceefvemet$eerkeeced ~~
DeLee$e leeJeodevLekeejes cenef<e&pewefceefveJe&mlegefveoxMeHeceueceen
GHeosMeb JeeKeemeece: ~~ 1~~
JeeKee:- G: (Mej:) leme Heob mLeeveefceefle `GHeob' leefmceve GHeos
(keeMeeefceleLe&:) Meb (ueeskekeueeCekeejkeb Meem$eb) JeeKeemeece:
(keLeefe<eece:)~ DeLeJee GHeefoMeles eefleHeeeles HetJe&pevceeefpe&leMegYeeefokecee&Jesvesefle
GHeosMe: peelekeMeem$eefJeMes<emleb JeeKeemeece: ~
Yee0ceefnef<e& pewefceefve kenles nQ efkence keeMeer ceW efmLele neskej ueeske
keueeCekeejke peeleke Meem$e kees kenles nQ ~
(cenef<e& pewefceefve ves Fme evLe kees keeMeer ceW ner yeveeee Ssmeer HejcHeje peveegefle nw ~)

DeLe mJecelesve jeefMeveeb ef<ceen

DeefYe HeMevle=#eeefCe ~~ 2~~ HeeMJe&Yes e ~~3~~
JeeKee:- $e#eeefCe (jeMee:) DeefYe HeMeefvle (mJemeccegKemLejeefMeb
efJeueeskeeefvle)~~ HeeMJe&Yes (mJeHeeMJe&eefmLeles Yes jeMeer) e HeMeefvle~~
Yee0nj Ske jeefMe DeHeveer mecegKe efmLele jeefMe kees osKeleer nw ~ leLee
DeHeves oesveeW HeeMJe& (oef#eCe Deewj Jeece lejHe) keer oes jeefMeeeW kees Yeer osKeleer nw ~
Fme ekeej eleske jeefMe keer leerve-leerve jeefMeeeW Hej ef< nesleer nw ~
mHeeLe& mejueHeeeefve
``mJemLeeveeejjeMeerveecece: meccegKeefmLele: ~
HebececewkeeoMeew HeeMJe&efmLeleew %eseew efJeHeefelee ~~
efmLejeCeeb meccegKe: <e: HeeMJe&mLeew ef$eveJeesefvceleew ~
mJemLeeveeod efmJeYeeJeeveeb meHlece: meccegKe: mce=le: ~~

elegLe&oMeceew HeeMJe&-jeMeer eesees ceveeref<eefYe: ~

mJemJemeccegKeHeeMJe&mLe-jeMeerved HeMeefvle jeMee: ~~
DeLeJee ef<yeesOeke mejueekeej
ejes Oeveb efJevee mLee<Cetved efmLejeevleb efJevee ejeved ~
efmJeYeeJees efJeveelceeveb efmJeYeeJeeved eHeMeefle ~~
DeLe&ejjeefMe DeHeves mes efleere efmLej kees es[ kej yeekeer leerveeW efmLej
kees osKeleer nw ~ leLee efmLej jeefMe DeHeves mes 12JeW ej kees es[ kej leerveeW ej kees
osKeleer nw ~ leLee efmJeYeeJe jeefMe DeHeves kees es[ kej leerveeW efmJeYeeJe kees osKeleer
nQ ~
DeLe enef<ceen
leefVe<ee leled ~~ 4~~
JeeKee:- leefVe<e: leeeefMeefmLelee eneeeefHe leled jeefMeJeled
(meccegKe- HeeMJe&emLejeMeerved leleeved enebe) HeMeefvle~~
Yee0ejeefo jeefMeefmLele en Yeer jeefMe kes meceeve ner (meccegKe leLee
HeeMJe&efmLele jeefMeeeW kees Deewj leodiele eneW kees) osKeles nwb ~
DeLe ef<efJeeejesoenjCe
ef<e$e kegC[ueer ceW eleske jeefMe mes leerve-leerve jeefMeeeW Hej ef<
jsKeeSB ieF& nwb, eLee ces<e (1) jeefMe mes efmebn (5) Je=efeke (8) kegcYe (11) Hej
ef< met$e iees nQ, Dele: leerveeW jeefMeeeW Hej ces<e keer ef< ngF& ~

eb.1

efe$e
12ef.

11efmLe.

efmLe.2

10eb.

ef.3

9ef.

eb.4

8efmLe.
efmLe.5

7 eb.

6 ef.
GveceW Je=efeke (8) meccegKe leLee efmebn Deewj kegcYe HeeMJe&efmLele ngS Fmeer
ekeej nj Ske jeefMe mes mecePevee ~
DeLeefJeMes<e Oese efJe<ee
``ke--He-e-Jeie&YeJewefjn efHeC[evlewj#ejwje ~
efve-ef_e-eMetveb %eseb leLee mJejs kesJeues keefLeleced ~~
DeLe&Fme evLe ceW keJeie&, Jeie&, HeJeie&, eJeie& kes De#ejeW mes (jeefMe leLee
YeeJe kees mebKee peeveves kes efuees) Deesb kee enCe neslee nw ~ leLee ve, _e Deewj
kesJeue mJej (De, Dee Fleeefo) mes Metve kee enCe efkeee peelee nw ~

DeLee De%eeveeLe&e$e
De0
ke1
1
He1
e1
F0
Ke2
2
He2
j2
G0
ie3
[3
ye3
ue3
$e0
Ie4
{4
Ye4
Je4
ue=0
*5
Ce5
ce5
Me5
S0
e6
le6
<e6
Ss0
7
Le7
me7
Dees0
pe8
o8
n8
Deew0
Pe9
Oe9
_e0
ve0
leLee keneB efHeC[ (mebege) De#ej nes JeneB Devle De#ej mes De kee enCe
neslee nw ~
eLee`mJe' FmeceW Deefvlece JeCe& `Je' eJeieeae elegLe& De#ej nw FmeefueS
`mJe' mes 4 kee enCe neslee nw ~ Fme ekeej Deesb mes mebKee eefo 12 mes DeefOeke
nes lees 12 mes Yeeie oskej Mes<e mes mebKee kee %eeve kejvee ~ eLee `oej' FmeceW
Jeie& mes efiejves mes o 8 Deewj eJeie& ceW j2 leLee ``Deeveeb Jeecelees ieefle: Fme
ekeej veeme kejves mes oej28 Fmekees 12 mes leef<le kejves Hej Mes<e 4 jne
Dele: `oej' Meyo mes 4 elegLe&YeeJe ee jeefMe kee %eeve ngDee ~ evLekeej ves Yeer
Deeies``meJe&$e meJeCee& YeeJee jeMeee 1~1~33 en met$e kene nw ~
DeLeeie&ueeeesieceen
oej-Yeeie-Metue-mLeeie&uee efveOeeleg: ~~5~~
efj<He-veere-keecemLee efJejesefOeve: ~~ 7~~
(Heecemet$e kes meeLe mecyevOe nesves kes keejCe Heefnues meHlecemet$e efueKee ieee nw ~ )

JeeKee:- efveOeeleg&g: (enme jeMesJee&) oej (4) Yeeie (2) Metue

(11) mLee elegLe&efleerewkeeoMemLeeveefmLelee Deie&uee meeled ~ elegLee&efomLeeveefve<s<eg
ens<Jeie&uee YeJeleerleLe&: ~ leLee-oejeefomLeeveeie&uee kele=&Ceeb $ecesCe-efj<He 10)

veere-(12) keecemLee-(3) oMece-eoMe-le=leeremLee ene efJejesefOeveesie&ueeyeeOekee

YeJeefvle~ mee eeie&uee ``DeefOekewenwecee, eYeeb ceOecee, SkesveeuHesefle kesefeled
keLeeefvle~~
Yee0efJeeejeeeerYetle jeefMe DeLeJee en mes 4, 2, 11, Fve mLeeveeW ceW
en nes lees Deie&uee (eesieefJeMes<e) nesleer nw ~ leLee 10, 12, 3 Fve mLeeveeW ceW en
nes lees $ece mes elegLee&efo mLeeveeslHeVe Deie&uee kes yeeOeke nesles nQ ~
eLeeelegLe& mLeeve ceW en nesves mes Deie&uee nesleer nw, eefo oMece ceW Yeer en
nes lees veneR nesleer ~ SJeb efleere ceW en jnves mes Deie&uee nesleer eefo 12 ceW yeeOeke
en ve nes ~ leLee 11 ceW en jnves mes Deie&uee nesleer nw eefo 3 le=leere ceW yeeOeke ve
nes ~ jeefMe mes efpeleves Deeies Deie&uee mLeeve jnlee nw Gleves ner Heers yeeOeke mLeeve
neslee nw ~
DeLe yeeOekeeneHeJeeoceen
ve vetvee efJeyeueeMe ~~8~~
JeeKee:- oejeegHejeseeie&uemLeevemLe-eneHes#eee efj<HeeefoyeeOekemLeevemLeene vetvee DeuHemebKekee:, efJeyeuee Je#eceeCeyeuejefnleeMe efJejesefOevees yeeOekee
ve YeJevleerleLe&:~
Yee0Deie&uee mLeeve (4, 2, 11) efmLele en keer DeHes#ee yeeOeke mLeeve
(10, 12, 3) efmLele en DeuHemebKeke nes DeLeJee efveye&ue nes lees Deie&uee kes
yeeOeke veneR nesles ~ DeLee&led Deie&uee keejke en mes yeueer Deewj mebKee ceW legue neW Jee
DeefOeke nes leYeer yeeOeke nesles nQ, DeveLee veneR ~
jeefMeyeesOeke eeeerveesefe
``Deeneled meenes peeeeved meens<JeefOekeen: ~
meeces ej-efmLej-ve: $eceeled megye&ueMeeefueve: ~~
DeLe&Deen jeefMe mes meen jeefMe yeueJeleer nesleer nw ~ meen ceW Yeer efpemeceW
DeefOeke en mebKee nes Jen yeueJeleer nesleer nw ~ eefo en mebKee legue nes lees ej mes
efmLej, Deewj efmLej mes Yeer efmJeYeeJe jeefMe yeueJeleer mecePeer peeleer nw ~

10

efJeMes<e``MegYeeie&ues Oevemece=ef: 1~3~23 Fleeefo met$e Deeies kens nQ~

JeneB eefleyevOekejefnle Deie&uee MegYe nesleer, leLee eefleyevOeke mLeeveefmLele en jnves mes
DeMegYe Deie&uee nesleer nw ~ ve efke MegYe en Deewj HeeHe eneW mes ner MegYeeMegYe peevee
peelee nw ~
DeLee&led eefleyevOeke mLeeve ceW en-mebKee DeefOeke efkebJee eyeue nes lees
efJeHejerle (DeMegYe) Deie&uee nesleer nw ~ eLeeJe=keeefjkee
``Yee (2) HegCe (11) efJevee (4) YeeJeeod gjeng: MegYeeie&ueced ~
mHeg (12) iees (3) %ese (10) YeeJeeeg efJeHejerleeie&ueb efJeog: ~~
leLee e
``eme HeeHe: MegYees JeeefHe enefmle<sgYeeie&ues ~
lesve <^sef#eleb ueiveb eeyeueeeesHekeuHeles ~~
eefo HeMesodenmleVe efJeHejerleeie&ueefmLele: ~~ Fefle ~~
eefo MegYeen HeeHeenke=le ner MegYe, HeeHe Deie&uee nesleer lees ``MegYeeie&ues
MegYe: HeeHees Jee enefmlesled Ssmee Heo veneR kenles ~ en meye ceeveles nQ efke
HeeHeenke=le MegYeeie&uee mes MegYeenke=le MegYeeie&uee efJeMes<e MegYe nesleer nw ~
eLeeJe=keeefjkee
`meeie&ues ewJe le$eeefHe yeie&uemeceeieces ~
MegYeeneie&ues le$e le$eeHegeeneie&ues Fleeefo ~~
DeLe Hegvejie&ueeleleefleyevOe kemLeeveceen
eeileced ef$ekeesCes ~~9~~ efJeHejerleb keslees: ~~ 10~~
JeeKee:- ef$ekeesCes He_eceveJeceees: eeiJeled HetJeexemet$eJeled Deie&ueeleleefleyevOekeeefokeb %eseced ~ He_eces enmeJesie&uee, veJeces leleefleyevOe:, yeeOekeme
vetvelJes, efveye&uelJes ve eefleyevOekelJeefceleLe&:~ kesleesmleceesenmeeie&ueeleeOekemLeeveb efJeHejerleb efJeueesceb %eseced~ veJececeie&ueemLeeveb, He_eceb leeOekemLeeveced~
efj<He (10) veere (12) keecee (3) Deie&ueemLeeveeefve~ oej (4) Yeeie (2)
Metueeefve (11) leeOekemLeeveeveerleefHe %eseced~

11

Yee0Heece veJece mLeeve ceW HetJe&Jeled Deie&uee Deewj eefleyevOeke mecePevee ~

eLeeefJeeejeeeerYetle jeefMe DeLeJee en mes Heece ceW en jns lees Deie&uee leLee veJece
ceW en Gmekee eefleyevOeke neslee nw ~ kesleg efkeJee jeng kes (efJeueesce ieefle nesves mes)
Deie&uee Deewj eefleyevOeke mLeeve efJeHejerle (efJeueesce) mecePeveeDeLee&le kesleg kes 10,
12, 3 leLee 9 es Deie&uee mLeeve Deewj 4, 2. 11 Deewj 5 $ece mes eefleyevOeke
mLeeve nQ ~ keesF& kesleg kes efueS kesJeue ef$ekeesCe ceW ner Deie&uee Deewj eefleyevOeke
efJeHejerle ceeveles nQ ~ Heje Jen yengmeccele veneR nw ~
DeLe efvejeYeemee (DeeefleyevOekee)ie&ueeceen
keecemLee leg Yetemee HeeHeeveeced ~~ 6~~
JeeKee:- HeeHeeveeb HeeHeeneCeeb Yetemeeb yeenguesve (ef$emebKeeefOekeesve)
keecemLee 3 le=leeremLeevemLee Deie&uee YeJeefle~ ``Yeteefm$e<eg yenglejs HegvejLex esefle
cesefoveerkees<e:~ Slesve le=leeremLeeves $eefOekew: HeeHeenwjie&uee YeJeefle, ve leg eYeeceskesve
Jee HeeHesvesleLe&:~ leLee eseceie&uee efve<eefleyevOekee YeJeefle~ SleleefleyevOekemLeeveb
veemleerleLe&:~ HeeHeenemleg ``#eerCesvke&cenermegleeke&leveee: HeeHee yegOemleweg&le:
jengkeslet ewles HeeHeene:~
Yee0efJeeejeeeerYetle jeefMe Jee en mes le=leere mLeeve ceW mes DeefOeke
HeeHeen neW lees Deie&uee eesie neslee nw ~
Fme (le=leeremLeeveeslHeVe) Deie&uee kee eefleyevOekemLeeve veneR nw, DeleSJe en
meJe&oe efvejeYeemeeie&uee kenueeleer nw ~ efvejeYeemeeie&uee, Megeie&uee, MegYeeie&uee es
Heee&eJeeeke Meyo nQ ~ leLee meeYeemeeie&uee, efJeHejerleeie&uee, HeeHeie&uee es
SkeeLe&yeesOeke Meyo nQ ~ #eerCe eb. met. ceb. Me. kes. je. HeeHeegle yegOe es HeeHeen nQ ~
ekejCe efJeMes<e ceW jefJe Deewj kesleg Yeer MegYe nesles nQ ~
<e mes Deie&ueemLeeveyeesOeke e$e
Deie&uee mLeeve
4
2
11
5
3
10 12
3
9
0
yeeOeke mLeeve

efceeeie&uee
Megeie&uee
efvejie&ue mLeeve 1, 6, 7, 8 ~

12

DeLeesoenjCecedMegYeJeerjefJe$ecemebJelmejs 1915 MeeefueJeenveMekes

1780 Heeuiegveke=<CeHeeeb Ieeeefo 9~2 leogHeefj meHleceeced, efJeMeeKeeve#e$es
Ieer 50~48 OegJeeesies Ieer 22~33 leogHeefj JeeIeeles yegOeJeemejs meteexoeeefo
Ieer 40~36 Sleefmceved mecees kemeefeppevceeYetled De$e efoveceeveced 28~14
jeef$eceeveced 31~46 efceeceeveced 44~7 jsKeele: HetJe&osMeevlejeespeveeefve 127~
mJeosMes HeueYee 6~ ejKeC[eefve 60~48~20~ leelkeeefuekee DeeveebMee:
20~23~53~
pevce ueivekegC[ueer
ceb. 12
1
Heoced 11 met. yeg. je.
ye=. 2

10iegefueke

nesje ue.3

9 Meg.

Ieer ue.Me. 4

8 eb.

GHeHeoced kes. 5
6

7 pevceue0
YeeJeueiveced

13

leelkeeefuekee: meieeflekee: mHeene: ~

met. eb. ceb. yeg. ye=. Meg. Me. kes. ueesoeHeueeefve mJeosMeesoeHeueeefve
10 7 11 10 1 8 3 4 ces. ceer. 278 ces. ceer. 218
12 1 24 7 1925 18 9 Je=. keg. 299 Je=. keg. 251
57 4 27 17 5743 8 15efce. ce. 323 efce. ce. 303
38 15 18 19 3018 1659ke. Oe. 323 ke. Oe. 343
60 76243 108 3 61 4 3 efme. Je=. 299 efmeb. Je=. 347
24 42 7 50 2219 2911ke. leg. 278 ke. leg. 338
levJeeefoeoMeYeeJee: memevOee:
le. Oe. me. meg. meg. efj. pee. ce=. Oe. ke. Dee. Je.
6 7 8 9 10 1100 1 2 3 4 5
YeeJee: 181920 2120 191819 2021 2019
343433 3333 343434 3333 3334
461646 1545 154616 4615 4515
7 8 9 1011 00 1 2 3 4 5 6
mevOee: 4 5 6 6 5 4 4 5 6 6 5 4
4 4 3 3 4 4 4 4 3 3 4 4
31 1 30 30 0 3031 1 3030 0 30
YeeJeueive, nesjeueive Ieerueive iegefueke Deeefo kee GoenjCe meefnle Deeveeve
Deeies efkeee ieee nw ~
DeLe Deie&ueeefJeeejesoenjCeeLee-leguee jeefMe mes efleere (Deie&ueemLeeve)
ceW evcee nw, Gmekes yeeOeke eoMe (kevee) ceW keesF& en veneR nw Dele: evcee
Deie&ueekeejke ngDee ~ leLee leguee mes Heece (kegcYe) ceW mete& yeg. je. nQ Gmekes
yeeOeke mLeeve veJece (efceLegve) ceW keesF& en veneR nw Dele: Ge leerveeW en
Deie&ueekeejke ngS ~ leLee leguee mes (11) Deie&ueemLeeve efmebn ceW kesleg nw, efkevleg
Gmekes eefleyevOeke mLeeve le=leere Oeveg ceW Meg$e yeueer nw, FmeefueS kesleg Deie&ueekeejke

14

Deie&ueekeejke

veneR ngDee ~ Fmeer ekeej meye jeefMeeeW Hej Deie&uee efJeeej kejvee ~ Deeies e$e
osKees~
peneB Deie&ueekeejke Deewj eefleyevOeke eneW keer mebKee legue nes JeneB
jeefMeeeW kee yeue Deewj eefo jeefMeeeW kes yeue legue neW JeneB eneW kee vewmeefie&ke yeue
osKee peelee nw ~ JeemleJe ceW vewmeefie&ke yeue ceWMe. Meg. ye=. yeg. ceb. eb. met. es $ece
mes (eLeesej) yeueer nw ~ keesF&``Me-keg-yeg-ieg-Meg-ejeee Je=eflees Jeere&Jevle: Fme
ye=nppeeleke kes Jeeve mes yeue enCe kejles nQ ~
Fmeer ekeej en mes Yeer Deie&uee mecePeveepewmes mete& mes efleere (Deie&uee)
mLeeve ceW ceue nw ~ Gmekes eefleyevOeke (eoMe) mLeeve ceW eneYeeJe nw FmeefueS
ceue Deie&ueekejke ngDee ~ leLee mete& mes elegLe& mLeeve ceW efmLele ye=nmHeefle mes Gmekes
eefleyevOeke mLeeve (10) ceW evcee eyeue nw Dele: elegLe&mLeeveere Deie&ueeeesie veneR
ngDee ~ leLee SkeeoMemLeeve ceW Meg$e nw Gmekes eefleyevOeke le=leere ceW keesF& en veneR
nw FmeefueS Meg$e Deie&ueeeesie keejke ngDee ~ SJeb meJe&$e mecePevee ~~
DeLe jeMeie&ueee$eced
eneie&ueee$eced
leg. Je=. Oe. ce. keg. ceer. e. j. eb. ceb. yeg. ye=. Meg. Me. je. kes.
met. met. met. Meg.
ceb. met. ceb.
ye=.
yeg. je.
yeg. ceb.
Meg. yeg. Meg. ceb. kes. Me.
je. ceb. je.
Meg.
ceb.
eb.
ye=.
je.

Meg. ceb.
ceb.
ces. ye=. efce. ke. efmeb ke.
met. ceb.
ye=. Meg. Meg.
yeg.
kes.
Me.
je.

15

DeLe YeeJeueivenesjeueiveIeerueiveeveeveekeejes ceoge:

<e[defYejkez: Kejecewe mJesIeees nlee: He=Leked ~
HeuecebMeeefokeb eespeb meoe lelkeeefuekes jJeew ~~
YeeJe-nesje-Ieermeb%e-ueiveeveerefle He=Leked $eceeled ~
kewefeeg``efJe<eces ueives ueives eespeb e lelHeueced ~~
meces ueives jJeew lee Heueb eespe efceleerefjleced ~
leVe egeb ele: meteexoeeuueiveb eJele&les ~~
DeLe&F Ieer kees 3 leerve mLeeve ceW jKekej $ece mes 6, 12, 30 mes
iegveekej DebMeeefo Heue kees He=Leked-He=Leked leelkeeefueke mHe mete& ceW pees[ves mes $ece
mes YeeJeueive, nesjeueive leLee Ieerueive nesles nQ ~ efkemeer ves ``efJe<ece ueive ceW DebMeeefo
Heue kees ueive ceW leLee mece ueive nes lees DebMeeefo Heue kees mete& ceW pees[vee Ssmee
kene nw ~ efkevleg Jen ege veneR nw, keejCe-en efke F keeue kes JeMe nj Ske ueive
keer eJe=efe meteexoe mes ner Deeleer nw ~ Dele: meJe&oe mete& ner ceW pees[vee ege nw ~
YeeJeueiveesoenjCepevces Ieer 40~36 Fmekees 6 mes iegvee kejves mes
DebMeeefo 2400~216' keuee ceW 60 kee Yeeie oskej DebMe ceW pees[ves mes
2430~36' DebMe ceW 30 kee Yeeie oskej jeMeeefo Heue 8~30~36'~0
kees leelkeeefueke mHe mete& 10~120~57'~38 ceW pees[ves mes
6~16~33~38 en YeeJeueive ngDee ~
nesjeueiveesoenjCeF Ieer 40~36 kees 12 mes iegvee kejves mes DebMeeefo
0
487 ~12' DebMe ceW 30 mes Yeeie oskej jeMeeefo 4~70~12' (jeefMe kes
mLeeve ceW 12 mes DeefOeke nesves Hej 12 mes leef<le kej Mes<e efueee peelee nw~) Fmekees mHe
mete& 10~12~57~38 ceW pees[ves mes nesjeueive 2~20~9~38 ngDee ~
IeerueiveesoenjCeF 40~36 kees 30 mes iegveekej DebMeeefo
1218~0 ceW 30 mes Yeeie oskej jeMeeefo 4~180~0' kees mete&
10~120~57~38 ceW pees[ves mes 3~0~57~38 en Ieerueive ngDee ~

16

leLee eeseced
``meteexoeb meceejYe Ieefkeeveeb leg He_ekeced ~
eeeefle pevceHee&vleb YeeJeueiveb leogeles ~~
leLee meeOe&efIeefkeeefceleeled keeueeefueiveYeeled ~
eeeefle ueiveb leVeece nesjeueiveb ee#eles ~~ Fleeefo mHeeLe&ced ~
DeLe iegefueke-%eeveekeejes Je=ese:
efoJemeeveOee YekelJee JeejsMeeod ieCeesled $eceeled ~
DeceeWMees efvejerMe: meevebMees iegefueke: mce=le: ~~
jeef$eceHeOee YekelJee JeejsMeeled Heeceeefole: ~
ieCeesoce: KeC[es efve<Heefe: Heefjkeerefle&le: ~~
MevebMees iegefueke: eesemleefoJeMelemleveg: ~ Fleeefo ~~
DeLe&efove ceW F keeue nes lees efoveceeve kees 8 Dee mes Yeeie kejkes F
efoveHeefle kes $ece mes meeleesb en meele KeC[eW kes mJeeceer nesles nQ ~ DeeJeW KeC[ kee
mJeeceer veneR neslee nw ~ leLee efpeme KeC[ kee mJeeceer Meefve nes Jen mecee iegefueke
kenueelee nw ~
SJeb eefo jeef$e ceW F keeue nes lees jeef$eceeve kees 8 Yeeiekej efovesMe mes
Heece en Deeefo kejkes $ece mes meele KeC[esb kes mJeeceer nesles nQ ~ Dece KeC[
efve<Heefe nesleer nw ~ Meefve kee Yeeie iegefueke neslee nw ~ Gme iegefueke F Hej mes ueive
meeOeve kejs Jen ueive ceevoer, leLee iegefueke kenueelee nw ~
GoenjCeeLee GHejese GoenjCe ceW yegOeJeej-jeef$e ceW Fkeeue nw Dele:
jeef$eceeve 31~46 kee DeceebMe 3~58~15 Ieeeefo Ske KeC[ kee ceeve
ngDee ~ leLee JeejsMe yegOe nw FmeefueS yegOe mes Heece (jefJe) mes efieveves mes 7 meHlece
KeC[ Meefve kee ngDee ~ Jener iegefueke ngDee ~
jJeeefoJeejs iegefuekeKeC[%eeveced
efoJee meHleeHeeeefyOeef$eeskeeefcelee jJes: (7~6~5~4~3~2~1) ~
KeC[e je$eew leLee ef$eefOejeeMejeyOee: (3~2~1~7~6~5~4) ~~

17

DeLe&efove ceW F keeue nes lees jJeeefo efoveeW ceW $ece mes
7~6~5~4~3~2~1 es iegefueke kes KeC[ keer mebKee nesleer nw ~ leLee jeef$e ceW
$ece mes jJeeefoJeejeW ceW 3~2~1~7~6~5~4 es iegefueke kes KeC[ keer mebKee
nesleer nw ~
DeLe KeC[lees iegefuekeejcYekeeueeveeveekeejes ceoere:
iegefuekemesKeC[sve efoves efoveefceefleb leLee ~
je$eew jeef$eefceefleb nveeoefYeYee&ieceenjsled ~~
iegefuekeejcYekeeueesmeew ueefyOeefo&veielees efoves ~
je$eew jeef$eieleew %esemleoes iegefueke: mHeg: ~~
iegefuekemeevlekeeue: meeosJeb lelKeC[mecYeJe: ~
iegefuekesJeMeeuueiveb ceeefvomeb%eb leogeles ~~
DeLe&F efove ceW efoveceeve kees iegefueke kes iele KeC[ mes iegvee kejkes GmeceW
8 mes Yeeie osves mes ueefyOe meteexoe mes iegefuekeejcYekeeue neslee nw ~ leLee jeef$e ceW
jeef$eceeve kees iegefueke kes KeC[ mes iegveekej GmeceW 8 kee Yeeie osves mes ueefyOe
(jeef$eiele) kees efoveceeve ceW pees[ves mes iegefuekeejcYekeeue neslee nw ~ Fmeer ekeej
iegefuekes KeC[ Hej mes iegefueke kee Devlekeeue neslee nw ~ Fve efoveeW kes ceOe ceW
iegefuekekeeue mecePevee ~ eefo iegefuekekeeue ceW F mecee nes lees Gme Hej mes
ueiveeveeve jerefle mes ueive yeveevee Jener iegefueke leLee ceevoer kenueelee nw ~
GoenjCeyegOeJeej jeef$e ceW Fkeeue nw FmeefueS jeef$eceeve 31~46 kees
iegefueke kes iele KeC[ 6 mes iegvee kej 190~36 FmeceW 8 kee Yeeie oskej ueefyOe
(23~50) kees efoveceeve ceW pees[ves mes iegefuekeejcYekeeue 52~4 ngDee ~~ SJeb
jeef$eceeve kees yegOe keer jeef$e kes iegefuekes KeC[ 7 mes iegvee kejves mes 222~22
FmeceW 8 kee Yeeie osves mes 27~48 en jeef$eiele F ngDee, Fmekees efoveceeve
28~14 ceW pees[ves mes 56~2 Ieeeefo iegefuekeevlekeeue ngDee ~
Deye Fkeeue 40~36 Deewj eefo iegefuekekeeue 56~2 nw lees Fve oesveeW
kes Ieeeefo Devlej 15~26 mes pevceueivekeeefueke mete& 10~12~57~38 ceW

18

eeueve oskej iegefuekeskeeefueke mete& 10~13~13~11 ngDee ~ Fme Hej mes

``lelkeeues meeeveeke&me Fleeefo efJeefOe mes iegefuekeueive 9~14~17~53
ueiveeveeveef$eeeiegefuekeskeeue 56~2 kees 60 ceW Ieekej Mes<e
3~58 kees Fkeeue ceevekej Yege ekeej mes ueiveeveeve ceW megiecelee kes nsleg mete&
10~13~13~11 ceW DeeveebMe 20~23~53 pees[ves mes meeeve mete&
11~3~37~4 Fmekes YegeebMe 3~37~4 kees ceerve kes mJeosMeesoe 218 mes
iegveekej Gmecesb 30 kee Yeeie oskej ueyOe YegeHeue 26~17~21 Fmekees
Fkeeue kes Heue 238 ceW Ieeves mes Mes<e 211~42~39 FmeceW iele jeefMe
kegcYe kee ceeve 251 veneR Ielee FmeefueS DeMeg kegcYe (11) ngDee ~ Dele:
GHejese Mes<e 211~42~39 kees 30 mes iegveekej 6351~19~30 FmeceW
DeMeg (kegcYe) kes Goe 251 mes Yeeie oskej DebMeeefo 25~18~14 kees
DeMeg mebKee 11 jeef$e ceW Ieeves mes 10~4~41~46 FmeceW DeeveebMe
20~23~53 Ieeves mes 9~14~17~53 en iegefuekeueive ngDee ~ Fmeer kees
ceevoerueive Yeer kenles nQ ~~
DeLe HeueefJeMes<eeefleHeeoveeLe& euekeejkeeveen
DeelceeefOeke: keueeefoefYeve&Yeesie: meHleeveece<eveeb Jee ~~ 11~~
me F&<s yevOecees#eees: ~~12~~
JeeKee:- metee&efoMevevleeveeb meHleeveeb, Jee (celeevlejsCe) metee&efojevleeveece<eveeb ceOes keueeefoefYe: (keueeee DeeoeeWMeemlew:) DebMeeefoefYejefOekees veYeesiees
en Deelcee (Deelcekeejke:) meeled~ me Deelcekeejkees yevOecees#eees: og:KemegKeees:
F&<s meceLeex YeJeefle, veereeefjHeeHemecyevOeeod og:Keoeeke:, mJeeseefce$eeefomecyevOee
lmegKeoeekees YeJeleerleeLe&:~ leLee eeseced``veereeefj$etjmecyevOeeod yevOeke=led mJeoMeemJeeced~
meglmJeeceesemecyevOeeppeveeveeb cees#eoeeke:~~
leLee e``Deelcee metee&efoKeseveeb ceOes lJebMeeefOekees en:~
DebMemeeces keueeefOekeeeled lelmeeces efJekeueeefOeke:~~

19

yegOew jeefMekeueeefOekeeeod eeees vewJeelcekeejke:~

DebMeeefOeke: keejke: meeouHeYeeieesvlekeejke:~~
ceOeebMees ceOeKes: meeogHeKes: me SJe efn~
efJeueesceieceveeenesjbMee: Mege: KeJeefle: ~~ Fefle mHe<eLee&:~
Yee0``evLekeej kes cele mes mete& mes MeefveHee&vle 7 eneW ceW otmejs kes
cele mes jengHee&vle 8 eneW ceW efpemekes DebMe DeefOeke neW Jen Deelcekeejke neslee nw ~
leLee Jen (Deelcekeejke) og:Ke leLee megKe osves ceW meceLe& neslee nw ~ DeLee&led veere,
HeeHeen Deeefo kes mecyevOe mes DeHeveer oMee ceW og:Ke, leLee Ge efce$eeefo kes mecyevOe
mes megKe oslee nw ~
efJeMes<een efkemeer Yeer jeefMe ceW neW efpemekes DebMe DeefOeke neW Jener
Deelcekeejke neslee nw ~ eefo DebMe yejeyej neW lees GveceW efpemekeer keuee DeefOeke neW
keuee keer Yeer mecelee nesves Hej efpemekeer efJekeuee DeefOeke nes Jen Deelcekeejke neslee
nw ~ GmeceW Yeer mecelee nes lees yeueJeeved Deelcekeejke neslee nw ~ Fmeer ekeej Deve
keejkeeW ceW Yeer mecePevee ~ leLee jeng Deewj kesleg kes DebMe legue nesves kes keejCe Fve
oesveeW ceW mes pees yeueer nes Jen keejke neslee nw ~ efJeHejerle ieefle nesves kes keejCe Fvekes
DebMe 30 ceW Iee kej keejkelee efJeeej kejvee ~
DeLeeceeleeefoejkeejkeeveen
lemeevegmejCeeoceele: ~~ 13~~ leme Yeelee ~~ 14~~
leme ceelee ~~15~~ leme efHelee ~~ 16~~ leme Heg$e: ~~17~~
leme %eeefle: ~~ 18~~ leme oejee ~~ 19~~
JeeKee:- lemeelcekeejkeme DevegmejCeeled DeelcekeejkeeHes#eeeuHeebMeleee HeeeoJemLeeveeled-Deceelees ceefv$ekeejkees YeJeefle~ lemeeceelekeejkemeevegmejCeeled (DeceelekeejkeeouHeebMees) Yeelee Yeele=keejke:~ SJecesJe $eceeouHeeuHekeebMee ene ceele=-efHele=-Heg$e-%eeefle-oej-keejkee %esee:~
Yee0Deelcekeejke kes DeJeJeefnle Heers jnves Jeeuee (DeLee&led DeuHe
DebMeJeeuee) en Deceelekeejke neslee nw ~ leLee Deceele (cev$eer) keejke mes vetve
DebMe Jeeuee Yeele=keejke, Gmemes vetve DebMeJeeuee ceele=keejke, Gmemes vetve

20

DebMeJeeuee efHele=keejke, Gmemes Yeer kece DebMeJeeuee Heg$ekeejke, Gmemes Yeer DeuHe
DebMeJeeuee %eeeflekeejke leLee Gmemes Yeer kece DebMeJeeuee oej (eer) keejke en
neslee nw ~
DeLeeveoen
cee$ee men Heg$eceskes meceeceveefvle ~~ 20~~
JeeKee:- Skes kesefeoeeeee& cee$ee men ceele=keejkesCe meceb Heg$eb
Heg$ekeejkeb meceeceveefvle, ceele=keejkeeosJe Heg$emeeefHe efJeeejb kegJe&vleerleLe&:~
meHlekeejkeceleevegeeefeveeb ceOesefHe celeeb kesefeled He=Leked Heg$ekeejkeb ve cevevles,
kesefeled efHele=keejkeb ve cevevles~ De<keejkeceleeJeueefcyevemleg He=LeiesJe efHele=Heg$ekeejkeew cevevles~
Yee0efkeleves Deeeee& ceele=keejke kees ner Heg$ekeejke Yeer ceeveles nQ ~
DeLee&led ceele=keejke en mes ner Heg$e kee efJeeej kejles nQ ~
meele keejke ceeveves JeeueeW ceW Yeerr oes cele nQ ~ pees efHele=keejke ceeveles Jes
Heg$ekeejke veneR, Deewj pees Heg$ekeejke He=Leked ceeveles nQ Jes efHele=keejke veneR ceeveles ~
Deewj 8 keejke ceeveves Jeeues Deueie-Deueie efHele=keejke leLee Heg$ekeejke Yeer ceeveles
nQ ~
GoenjCeHeb meHlekeejkee$eced
Deelcee. Deceele Yeelee ceelee Heg$e %eeefle oeje
Meg.
ceb.
ye=.
Me. met. yeg.
eb.
DeLeekeejkee$eced
Deelcee. Deceele Yeelee ceelee efHelee Heg$e %eeefle oeje
Meg.
ceb.
ye=. Me. met. %eeefle yeg. eb.
DeLe efvelekeejkeeveen
Yeefieveejle: Meeue:, keveereeved, peveveer e ~~ 21~~
JeeKee:- Deejle: kegpeeled Yeefieveer, Meeue: HelveerYeelee, keveereevevegpe:,
peveveer ceelee esefle efJeeeee&:~

21

Yee0ceue en mes yeefnve, meeuee, ese YeeF& Deewj ceelee kee efJeeej
kejvee eeefnS DeLee&led Fve meyeeW kee MegYeeMegYe Heue ceue mes osKevee eeefnS ~
ceelegueeoees yevOeJees ceele=mepeeleeree Flegejle: ~~22~~
JeeKee:- Gejle: ( kegpeeeeefmLeleeod ) yegOeeled ceele=ueeoees yevOeJees,
ceele=mepeeleeree ceele=leguee Fefle efJeeeee&:~
Yee0yegOe mes ceecee Deewj Gvekes meMe keggcye, leLee ceelee-meMe (ceewmeer,
eeeer Deeefo) kee efJeeej kejvee ~
efHeleecen: HeefleHeg$eeefJeefle iegcegKeeosJe peeveereeled ~~ 23~~
JeeKee:- iegcegKeeod ye=nmHeleeefole: $ecesCe efHeleecen: HeefleHeg$eew Fefle
peeveereeled~ ye=nmHeeflele: efHeleecenb, Meg$eeled Heefleb mJeeefceveb, Meves: Heg$eb
efJeeejesefoleLe&:~
Yee0ye=nmHeefle mes efHeleecen, Meg$e mes Heefle (Heeueke), Meefve mes Heg$e kee
efJeeej kejvee eeefnS ~
HelveerefHelejew MJeMegjew ceeleecene FlevlesJeeefmeve: ~~ 24~~
JeeKee:- eneCeecevles JemeleerlevlesJeemeer leceesen: keslegmlemceeovlesJeeefmeve: (keslees:) Helveer Yeeee&, efHelejew ceeleeefHelejew, MJeMegjew MJeetMJeMegjew,
ceeleecene Fefle meJex efJeeejCeeree:~
efJe0kewefeled``DevlesJeemeer Meg$emlemceeled Fefle JeeKeeleb leomeleb,
Meg$emleevlesJeeefmelJeeYeeJeeled ~ ``DevlesJeemeer YeJesef<es eeC[eues eevleiesefHe e
Fefle efJeMJeeses: ~
Yee0kesleg mes eer, ceelee, efHelee, meeme, memegj leLee ceeleecen Fve meYeer kee
efJeeej kejvee eeefnS ~
efJe0efkeleves Deeeeeex ves DevlesJeeefmeMeyo mes Meg$e kee enCe efkeee nw,
Hej_e Jen Demele nw ~ eneB ``DevlesJeemeer Meyo mes eneW kes Devle ceW jnvesJeeuee
kesleg (lecees en) ner cenef<e& kee DeefYeesle nw ~ keeesbefke ejkeejkeeW ceW Yeer kesleg kee
enCe ngDee nw FmeefueS efmLejkeejke Yeer kesleg kee nesvee mecegefele nw ~ jefJe Deewj
evcee kee keejkelJe Deeies kene ieee nw ~

22

DeLe-Deie&ueeegHeeesefieeneCeeb vewmeefie&keyeueceen
cevoes peeeeved ens<eg ~~ 25~~
JeeKee:- cevo: Meefve: ens<eg jJeeefo<eg peeeeved Je=es ogye&ue FleLe&:~
De$e ``peeeeved Jeepeeved Fefle ogye&ueeLe&JeesOeke:~ ``Je=eMemeeespee&eeved
Flecejeskeles:~ Je=b meJexefHe ogye&ueb cevevles~ Dele: metee&oees ene Gejesej$eceeled
ogye&uee YeJevleerefle efmeefeefle~ kesefeeg ``Me-keg-yeg-ieg-Meg-e-jeee Je=eflees
Jeere&Jevle: Fefle ye=nppeelekeeskeleb yeueb mJeerkegJe&efvle~ leLee e ens<eg Mevesog&ye&uelJekeLeveeled jengkeslJeesenlJes leees: meJe&eneHes#eee yeefuelJeceeeeleerlevegeceefHe %eseced~
Yee0meye eneW ceW Meefve ogye&ue nw ~ DeLee&led metee&efo en Gejesej $ece mes
efveye&ue nQ ~ eLee mete& mes efveye&ue evcee, evcee mes ceue, ceue mes yegOe, yegOe mes
ye=nmHeefle, ye=nmHeefle mes Meg$e, Meg$e mes Meefve efveye&ue nw ~ keesF& ye=nppeelekeese
yeue$ece(DeLee&led Meefve, ceue, yegOe, ye=nmHeefle, Meg$e, ev, mete& Fvekees Gejesej
$ece mes yeueer) ceeveles nQ ~
efJe0jengkesleg kes enlJe mJeerkeej ceW meye eneW ceW ``Meefve kes ogye&uelJe
keLeve mes jengkesleg ceW meye mes yeefuelJe efme neslee nw ~
jeng kes enlJe ceW mebefnleeJeekee
``Dece=lemJeeoefJeMes<eeefVeceefHe efMej: efkeueemegjmesoced ~
eeCewjHeefjleeb enleeb eeleb Jeovleskes ~~ Fefle mHeeLe&ced ~~
leLee Je=keeefjkeese jengkesleg kes ie=n (jeefMe)
``Meefvejeesie&=nb kegcYe: kegpekeslJeese Je=efeke: ~
Fefle Je=celeeosJe veevleerng peieMeeced ~~
DeLe&Meefve Deewj jeng oesveeW kee YeJeve kegcYe, leLee kesleg cebieue Fve oesveesb
kee YeJeve Je=efeke jeefMe nw ~ meye Fmeer cele mes ejoMeeveeve ceW Je<e&ceeve Deeveeve
kejles nQ ~
eMveYewjJe ceWyegOe leLee ye=nmHeefle es oesveeW jeng kesleg kes efce$e nQ Fme efueS
jeng kee ie=n kevee, leLee kesleg kee ie=n ceerve kene ieee nw ~ eLee:
``Deerke=leb meewceie=nb megJeelkeveeeb lee efJeOegvlegosve ~

23

lelmeHleceb eled efMeefKevee ie=nerleb ceerveeeb esefle yegOee Jeoefvle ~~ mHeeLe& ~

efkevleg ueesie ejoMee kes Je<ee&veeve ceW Fme cele kees mJeerkeej veneR kejles nQ~
leLee eMveYewjJeese jengkesleg kes Geie=n
``meeeflmebefnkeeeemleveeme legbieb ve=egicemeb%eb yegOeowJeleb e ~
Hegme kesleesie&efoleb e legb lelkeeceg&keeKeb iegowJeleb e ~~
DeLe&yegOe keer jeefMe (efceLegve) jeng kee Ge, leLee ieg keer jeefMe (Oeveg)
kesleg kee Ge nw ~ efkevleg Fmekees ejoMeeveeve ceW ueesie veneR ceeveles nQ ~
meJee&Le&efevleeceefCe ceW ye=nmHeefle, Meg$e, Meefve es leerveeW jeng leLee kesleg kes
efce$e kens iees nQ ~ eLee
``jenesmleg efce$eeefCe keJeerpecevoe: kesleesmleLewJee$e Jeoefvle lep%ee: ~ Fefle ~~
Fme ekeej jeng kesleg kes ie=n, Ge Deeefo ceW celeYeso nQ ~ efkevleg Deleerefve
%eseefJe<ee ceW egefe keg keece veneR osleer Fme efueS Jeneb Je=Jeekee ner eceeCe nw ~
kene Yeer nw
``peewefle<eceeieceMeem$eb efJeeefleHeeew ve eesiecemceekeced ~
mJeecesJe efJekeuHeefelegb efkevleg yentveeb celeb Je#es ~~ Fefle ~
DeLe meeceevesve ejoMeeJe<e&ieCevee$ececeen
eeeerJe=efeefJe&<eceYes<eg ~~ 26~~ HejeJe=leesejs<eg ~~ 27~~
JeeKee:- efJe<eceYes<eg ces<eefceLegveeefoefJe<ecejeefMe<eg eeeerJe=efe: $eceieCevee
meeled ~ Gejs<eg Je=<ekekee&efomecejeefMe<eg HejeJe=lee efJeueescejerlee (Gl$eceieCevee
YeJeleerleLe&:)~
Yee0Deeies kens ngS ejoMee kes Je<e& Deeveeve kes efueS efJe<ece (ces<e,
efceLegve Deeefo) jeefMeeeW ceW $ece mes ieCevee nesleer nw ~ leLee mece (Je=<e, keke& Deeefo)
jeefMeeeW ceW Gl$eceieCevee nesleer nw ~
DeLee$e efJeMes<emet$eceen
ve keJeefeled ~~ 28~~
JeeKee:- keJeefeled (efJe<ecejeMeeJeefHe) $eceieCevee ve meeled~ leLee
keJeefeled (mecejeMeeJeefHe) Gl$eceieCevee ve YeJeleerleLe&:~ keg$e ve YeJeleerlee-

24

kee#eeeeb``Heo$eceeled eekeelekelJeb ejoMeeee efcelees Je#eefle~ Slesve

efJe<eceHeoerejeefMe<eg $eceieCevee, meceHeoerejeefMe<eg Gl$eceieCevee efmeeefle~
Yee0keneR efJe<ece jeefMe ceW Yeer $ece ieCevee venerb nesleer, leLee kenerb mece
jeefMe ceW Yeer Gl$eceieCevee venerb nesleer nw ~ keneB veneR nesleer ? Fme Deekeeb#ee ceW
``Heo$eceeleekedelekelJeb Fleeefo Deeies kens ngS met$e mes en efme neslee nw efke
efJe<eceHeoere mece jeefMe (Je=<e, Je=efeke) ceW Yeer $ece ieCevee, leLee meceHeoere efJe<ece
jeefMe (efmebn, kegcYe) ceW Yeer Gl$eceieCevee nesleer nw ~ eLee Je=keeefjkee
``$eceeod Je=<es Je=efMekes e Jegl$eceeled kegcYeefmebnees ~ Fefle ~~
Heo%eeveekeej
``ces<eeefoef$eef$eYew%exeb HeoceespeHeos $eceeled ~
oMeeyoeveeves keeee& ieCevee, Jegl$eceeled meces ~~
DeLe&ces<eeefo leerve-leerve jeefMeeeW kee Ske-Ske Heo neslee nw, (Fme ekeej
12 jeefMeeeW ceW 4 Heo nesles nQ ) ~ ejoMee Je<e& mecePeves kes efueS efJe<ece (1~3)
HeomLe jeefMeeeW ceW $ece mes, leLee mece (2~4) HeomLe jeefMeeeW ceW Gl$ece mes ieCevee
nesleer nw ~ Fme ekeej
efJe<eceHeoere jeefMeeeb(1) ces<e, Je=<e, efceLegve ~ (3) leguee, Je=efeke, Oeveg~
meceHeoere jeefMeeeb(2) keke&, efmebn, kevee ~ (4) cekej, kegcYe, ceerve ~
DeLe ejoMeeJe<e&mebKeeceen
veeLevlee: mecee: eeesCe ~~ 29~~
JeeKee:- ejoMeeeeb jeMeerveeb veeLeevlee: mJemJeeefOeHeeefelejeefMeHee&vlee:
mecee oMeeJe<ee&efCe YeJeefvle~ Deeb YeeJe:- HetJeexe$eceesl$eceieCeveeegkelee YeeJejeMeeeefolemlelmJeeceer esoskejeefMelegueeses Jele&les leowkeesyo~ jeefMeelegueeses esod
eJeyoew, FleeefokeceesefHe yeesOeced~ Slesve efleeres veeLeMesoskeesyo:, le=leeres esod
eJeyoew, elegLex esled $eeesyoe:, SJeb eoMes esled SkeeoMeeyoe:, mJejeMeew veeLes
eoMeeyoe Fefle efmeeefle~~ eeesCe, Fefle Heosve ``mJejeefMeefmLeleveeLees YeeJeelHe=<s
esodeoMeeyoe:, YeeJeeoes esoskeesyo,, FleefHe metefeleb YeJeefle~

25

Dele SJe $eceieCevee esled leoe mJeeefcejeMeeefolemleeJejeMeeefokeb

efJeMeesOe
Mes<eb
Je<ee&efokeb
%eseced~
Gl$eceieCevee
eseoe
YeeJejeMeeefolemlelmJeeefcejeMeeefokeb efJeMeesOe Mes<elegueb leeMeso&Meeefokeb mHegb
YeJeleerefle~ leLee eesemLes mJeeefceveskeJe<e&Je=ef:, veeremLes mJeeefceveskeJe<e&eme
FleeefokeceefHe metefeleb cegefveJejwefjefle efoked~
Yee0HetJeese $ece Gl$ece ieCevee kes Devegmeej ueiveeefo jeefMeeeW keer DeHeves
DeHeves mJeeefceefmLeefle jeefMeHee&vle pees mebKee nes eee: Gve Gve jeefMeeesb kes Gleves ner
ejoMee Je<e& nesles nQ ~
eee: (eeesCe) Fme Heo mes en metefele neslee nw efke YeeJe keer jeefMe mes 1
jeefMe Deeies mJeeceer nes lees Ske Je<e&, [s{ jeefMe Deeies nes lees [s{ Je<e&, Fleeefo Fmemes
mHe ngDee efke jeefMe mes efleere ceW mJeeceer nes lees (Ske jeefMe Deeies nesves kes keejCe)
Ske Je<e&, SJeb le=leere ceW mJeeceer nes lees 2 Je<e& eoMe ceW mJeeceer nes lees 11 Je<e&,
eefo jeefMe ner ceW mJeeceer nes lees 12 Je<e&, DeLeJee Ske Je<e&, DeLee&led YeeJe mes Heers
mJejeefMemLe mJeeceer nes lees 12 Je<e&, YeeJe mes Deeies mJejeefMemLe nes lees Ske Je<e& ~
leLee Je=keeefjkee
``lemceeeoerMeHee&vleb mebKeece$e oMeeb efJeog: ~
Je<e&eoMekeb le$e ve esoskebefJeefveefo&Mesled ~~ mHeeLe&: ~~
Fmemes mHe efme ngDee efke$ece ieCevee ceW mJeeceer keer jeMeeefo ceW YeeJe
keer jeMeeefo Ieekej, leLee Gl$ece ieCevee ceW YeeJe keer jeMeeefo Hej mes DevegHeele mes
ceemeeefo neslee nw ~
eLee HetJe&efueefKele GoenjCe ceW leguee ueive kes efJe<ece (le=leere) Heoere nesves
kes keejCe $ece ieCevee nw, leLee Gl$ece ieCevee ceW YeeJe keer jeMeeefo Hej mes DevegHeele
mes ceemeeefo neslee nw ~
eLee HetJe&efueefKele GoenjCe ceW leguee ueive kes efJe<ece (le=leere) Heoere nesves
kes keejCe $ece ieCevee nw, Dele: ueive jeMeeefo 6~18~34~46 kees Gmekes
mJeeceer Meg$e keer jeMeeefo 8~25~43~18 ceW Ieeves mes 2~7~8~32 Mes<e
jeefMe 2 kes legue Je<e& ngDee ~ Mes<e Hej mes DevegHeele eefo 30 DebMe ceW 12 ceeme

26

lees Mes<e 7~8~32 DebMeeefokeeW ceW keee ? Fme ekeej ueyOe 12

(7~8~32)/30 2~25~42~24 ceemeeefo ngDee ~ Dele: mHe ueive
keer oMeeJe<ee&efo 2~2~25~42~24 Heje mJeuHeevlej mes JeJenejeLe& leguee mes
2 jeMevleefjle Oeveg cesb Meg$e kes jnves mes 2 ner Je<e& enCe efkees peeles ~ leLee Ge
ceW mJeeceer jns lees 1 Je<e& Je=ef Deewj veere ceW mJeeceer kes jnves mes 1 Je<e& DeuHe nes
peelee nw ~ eLee Je=keeefjkee
``GeKesme Je<e&ceskeb efJeMeesOeesled ~~ mHeeLe&: ~
leLee Je=efeke Deewj kegcYe kes oes oes mJeeceer nQ, JeneB efkeme ekeej oMee Je<e&
keer ieCevee Gefele nw ? Fme efJe<ee ceW Je=keeefjkee
``efveeLe#es$eeesj$e ef$eeles efveCe&eesOegvee ~
Ske mJe#es$eieesvemleg Hej$e eefo mebefmLele: ~~
leoeve$e efmLeleb veeLeb Heefjie=e oMeeb veesled ~
mJe#es$es efceefueleeJesJe mJeeefceveew eoMeeyokee: ~
Skeme mJeie=nmLelJeb vewJe keeeezHeeesefiekeced ~
eJeHeve#e&ieew leew esled meenes yeueJeeved YeJesled ~~
eneesiemecelJes leg %eseb jeefMeyeueeodyeueced ~
ejefmLejefmJeYeeJee: $eceeled megye&ueMeeefueve: ~~
jeefMeyeue-meceevelJes yengJe<eex yeueer YeJesled ~
Ske: mJeeseielemlJeve: Hej$e eefo mebefmLele: ~~
eeeb leoeseKesmLeb jeefMeceveb efJenee e ~
SJeb meJe meceeueese peelekeme Heueb Jeosled ~~ Fefle ~~
DeLe&Je=efeke leLee kegcYe kes oes mJeeceer nQ Gmekee efveCe&e kejles nQ ~ eefo
Ske mJeeceer Gmeer jeefMe ceW nes leLee otmeje Deve$e nes lees otmejs ner leke oMeeJe<e& keer
mebKee enCe kejvee ~ eefo mJejeefMe ner ceW oesveeW mJeeceer neW lees 12 Je<e& nesles nQ ~
Ske kee mJeie=n ceW jnvee GheeesefielJe veneR nw ~ eefo oesveeW mJeeceer efYeVe-efYeVe jeefMe
ceW nes lees enege mJeeceer yeueJeeved neslee nw, FmeefueS JeneB leke mebKee enCe kejvee~
eefo eneesie Yeer yejeyej neW lees jeefMe kes yeue mes yeueer neslee nw ~ eLeeej mes

27

efmLej, efmLej mes efmJeYeeJe yeueer neslee nw ~ jeefMe yeue ceW Yeer mecelee nes lees efpemekeer
oMeeJe<e& mebKee DeefOeke nes Jen yeueer neslee nw ~ Ske eefo mJeese ceW nes otmeje
Deve$e nes lees GemLe en leke keer mebKee enCe kejvee ~ otmejs keer DeefOeke
mebKee nesves Hej Yeer veneR enCe kejvee ~ Fme ekeej efJeeej kej peeleke kee Heue
kenvee ~
eneW kes #es$e leLee Ge ye=nppeelekeese
`ef#eeflepe-efmele-%e-ev-jefJe-meewce-efmeleeJeefvepee: ~
megjieg-cevo-meewefj-iegjJee ie=nebMekeHee: ~~
``Depe-Je=<eYe-ce=ieevee-kegueerje Pe<eJeefCepeew e efoJeekejeefolege: ~
oMeefMeefKecevegegefkeleLeerefveebMewefeveJekeefJebMeefleefYeMe lesmleveeree: ~~
Fleeefo Devege efJe<eeeW kees peevevee ~
ej oMee ceW Gheeesieer Deeies DeOeee kes Yeer efpeleves met$e nQ Gve meYeer kees
GoenjCe kes mHeeLe& eLee$ece met$ee kes meefnle Fme ekejCe ceW Yeer efueKe osles nQ
DeLe ejoMeejcYeleuuesKeve$ececeen
Heeces Heo$eceeled eekedelekelJeb ejoMeeeeced (2~3~29)
JeeKee:ejoMeeeeb Heeces (9) ueiveeVeJeces Heo$eceeled
efJe<ecemeceHeo$ecele: eeked elekelJeb $eceesl$eceieCevee YeJeefle ~~
Yee0ueive mes (9) veJejeefMe efJe<eceoere nes lees $ece mes ueiveeefo jeefMeeeW
keer ejoMee nesleer nw ~ eefo (9) veJece jeefMe meceHeoere nes lees Gl$ece mes ueiveeefo
jeefMeeeW keer ejoMee mecePevee ~
GoenjCeHetJe&efueefKele GoenjCe ceW leguee ueive nw, Gmemes veJeeB (efceLegve)
efJe<eceHeoere nw FmeefueS ueive mes DeejcYe kejkes $ece mes (DeLee&led leguee, Je=efeke,
Oeveg Fleeefo) jeefMeeeW keer ejoMee nesieer ~ mHeeLe& Deeies e$e osefKees ~
Je<e&ieCeveeeLee-leguee jeefMe efJe<eceHeoere nw, Gmekee mJeeceer Meg$e Oeveg ceW nw
Dele: $ece ieCevee mes 2 Je<e& ejoMee kee ceeve ngDee ~ Je=efeke kes ceue, kesleg kes
oes mJeeceer leLee Je=efeke kes efJe<eceHeoere nesves kes keejCe $ece mes ceue leke ieCevee
mes 4, leLee kesleg leke 9 mebKee nesleer nw, Dele: HetJeexe efveCe&e kes Devegmeej DeefOeke

28

86
1866

1791

1837
1845
1843
1859

1782

6 7 1 1 7 8 8 6 7
0 1
1802
1809
1819
1830

1796

Je<e&

Meekes
1780

jeefMe

mebKee uesves mes Je=efMeke keer ejoMee 9 Je<e& keer ngF& ~ SJeb Oeveg kes mJeeceer Je=<e ceW
nw Dele: 5 Je<e& oMee ngF& ~ leLee cekej meceHeoere jeefMe nw Dele: Gl$ece (Oeveg,
Je=efMeke Deeefo) ieCevee mes keke&mLe Meefve leke 6 Je<e& oMee ngF& ~ leLee kegcYe kes
mJeeceer Meefve Deewj jeng oes nQ ~ GveceW jeng ueive kegcYe ceW ner nw, Meefve keke& ceW nw
Dele: ``Ske: mJe#es$eieesvemleg Fleeefo HetJeexe jerefle mes Meefve leke Gl$ece ieCevee
mes 7 Je<e& kegcYe keer oMee ngF& ~ SJeb meye jeefMeeeW keer oMee mecePevee ~ mHeeLe&
e$e osefKees ~
ejoMeee$eced
leg. Je=. Oe. ce. keg. ceer. ces. Je=<e efce. ke. efmeb. kevee Je<e&eesie

mete&jeMeeefo

10 10 10 10
10
12 12 12 12
12
57 57 57 57 57
38 38 38 38
38
eeJeod efJeJeske-ceeJe=efeYee&veeced ~~ 30~~
JeeKee:- (SkeskejeefMeoMeeeeb eoMejeMeerveecevleo&Mee YeJevlele SJe)
Yeeveeb jeMeerveeb efJeJeskeb (144) elegMelJeeeEjMeoefOekeMeled eeJeoeJe=efe:
(DevleYeexiemebKee) YeJeefle~~ Devleo&Meeceeveb leg oMeeJe<e&- eoMeebMemeceevecesJe meJex<eeb
%eseced ~~
Yee0(eleske jeefMe keer oMee ceW 12 jeefMeeeW keer Devleo&Mee nesleer nw
DeleSJe) 12 jeefMeeeW keer 144 DeeJe=efe (Devleo&Mee Yeesie mebKee) nesleer nw ~

29

Devleo&Mee kee ceeve oMeeJe<e& kes eoMeebMe (DeLee&led efpeleves Je<e& neW Gleves ceeme) nj
Ske jeefMe kee neslee nw ~ eLee Je=keeefjkee
``ke=lJeeke&Oee jeefMeoMeeb jeMesYeg&efeb $eceeosled mHeeLe&: ~~ Fefle ~~
Fme ekejCe ceW DeeJeMeke mecePe kej efleere DeOeee elegLe& Heeo kes
keg `met$e'DeLe& meefnle eneB efueKeles nQ ~
DeLewleovleo&MeejcYe$ececeen
efHele=ueeYeeeefCeleeseced (2~4~7)
JeeKee:efHele=ueeYeeeefCelees (ueivemeHleceeesye&ueJelees jeMesjejYe) Deeb
(ejveJeebMeejevleo&MesleLe&:) eJele&les ~~
Yee0ueive, meHlece ceW pees yeueer nes Gme jeefMe mes ejevleo&Mee kee DeejcYe
neslee nw ~ ueive Meyo mes eLece oMeeefele jeefMe mecePevee ~
efueKeves keer jerefleoMeeefele jeefMe mes 9 veJeceer jeefMe efJe<eceHeoere nes lees
$ece, meceHeoere nes lees Gl$ece ieCeveevegmeej mecePevee ~
DeLee$e efJeMes<eceen
eLeces eekeelekelJeced (2~4~8)
JeeKee:eLeces (ejjeMeew) eekedelekelJeced efJe<ecemecejeefMeYesosve
$eceesl$eceieCevee meeled ~
Yee0oMeeefele jeefMe ej nes lees oMeeefele jeefMe Deewj Gmemes meHlece ceW
pees eLece-yeueer nes Gmemes efJe<ece meceYeso mes $eceesl$ece mecePevee ~
efleeres jefJele: (2~4~9)
JeeKee:`oMeeefelejeMeew efleeres efmLejs meefle (lelmeHleceeesye&ueJeeefMeceejYe `efJe<ecemeceYesosve' $eceesl$eceieCeveee) jefJele: <e-<e-jeefMe$eceeovleo&Mee eJele&les ~
Yee0efmLej jeefMe nes lees ueive meHlece ceW pees yeueer nes Gmemes <e-<e
jeefMeeeW keer Devleo&Mee nesleer nw ~ efJe<ece-meceYeso mes $ece Gl$ece ieCevee mecePevee ~
He=Leked$ecesCe le=leeres elegeeefo (2~4~10)

30

JeeKee:le=leeres efmJeYeeJejeMeew `ueivemeHleceeesye&ueJele:' elegeeefo

kesveefo He=Leked$ecesCe (HetJe leoeefo lelkesvmLeeveeb, lelemlelHeeceeefoHeCeHejmLeeveeced,
lelemleVeJeceeeeHeeseqkeuecemLeeveeb) jeMeerveecev$eoMee: YeJevleerleLe&:~ efJe<eces jeMeew
eLece-Heece-veJeceeefole, meces eLece-veJece-Heeceeefolees ieCeveeefJeefOeefjefle ~
Yee0efmJeYeeJe jeefMeeeW ceW efYeVe-efYeVe jerefle mes kesveefo (kesv,
HeCeHej, DeeHeesefkeuece) jeefMeeeW keer Devleo&Mee nesleer nw ~
Yee0leerveeW met$e kee YeeJeeLe& en nw efke ej ceW eefo ces<e Jee leguee nes lees
$ece mes, eefo keke& Jee cekej nes lees Gl$ece mes Devleo&Mee nesleer nw ~ efmLej ceW eefo
efmebn, kegcYe nes lees $ece mes, eefo Je=<e, Je=efeke nes lees Gl$ece mes Devleo&Mee nesleer nw~
efmJeYeeJe ceW eefo efceLegve yeueJeeved nes lees Henues efceLegve, kevee, Oeveg, ceerve, leye
leguee, cekej, ces<e, keke& efHej kegcYe, Je=<e, efmebn, Je=efeke keer Devleo&Mee nesleer nw ~
eefo kevee yeueJeleer nes lees kevee, efceLegve, ceerve, Oeveg, Je=<e, kegcYe, Je=efeke, efmebn,
cekej, leguee, keke&, ces<e keer Devleo&Mee nesleer nw ~ Fmeer ekeej Oeveg ceW Deeefo
efmJeYeeJe ces<eeefo ej efmebn Deeefo efmLej jeefMeeeW keer, $ece mes, leLee ceerve ceW Gl$ece
mes ceerve, Oeveg Deeefo efmJeYeeJe, Je=efeke, efmebn Deeefo efmLej, keke&, ces<e mes ceerve, Oeveg
Deeefo efmJeYeeJe, Je=efeke, efmebn Deeefo efmLej, keke& ces<e, Deeefo ej kes Devleo&Mee
nesleer nw ~ leLee Je=keeefjkee
``ejsvegefpPeleceeie&: meeled <e<eeefokee: efmLejs ~
GYees keCkeep%esee ueiveHe_eceYeeiele: ~~
ejefmLejefmJeYeeJeYeeJes<Jeespes<eg eeked$ecees cele: ~
les<JesJe ef$e<eg egices<eg eeecegl$eceleesefKeueced ~~
SJeceeefueefKelees jeefMe: HeekejeefMeoere&les ~
me SJe YeesiejeefMe: meeled Heee&es eLeces mce=le: ~~
ueiveeod eeJeefleLe: Heeke: Heee&es e$e Meles ~
lemceeled leeJeefleLees Yeesie: Heee&es le$e ie=eleeced ~~
leefoob ejHeee&eefmLejHeee&eees&ees: ~
ef$ekeesCeeKeoMeeeeb e HeekeYeesieekeuHeeved ~~ Fleeefo ~~

31

Deefvlece keeefjkee mes en efme neslee nw efke ejevleo&Mee kes meceeve ner Deeies kens ngS
efmLej oMee Deewj ef$ekeesCe oMee ceW Yeer Devleo&Mee keer ieCevee nesleer nw ~
ejevleo&MeesoenjCeHetJe&efueefKele pevcekegC[ueer osefKeSleguee Deewj Gmemes
meHlece (ces<e) Fve oesveeW ceW ces<e yeueer nw FmeefueS leguee keer ej oMee ceW $ece mes
ces<eeefo 12 jeefMeeeW keer Devleo&Mee nesieer ~ leguee kes oMeeceeve 2 Je<e&, Dele:
Gmekes eoMeebMe (oes ceeme) nj Ske jeefMe keer Devleo&Mee kee ceeve nesiee ~ Fmeer
ekeej Deve jeefMeeeW ceW Yeer mecePevee ~
DeLe ejoMeeeeb keslees: MegYelJeceen
De$e MegYe: kesleg: (2~3~31)
JeeKee:De$e ejoMeeeeb kesleg: MegYe: MegYeHeueeo: meeled ~
Yee0ejoMee ceW kesleg MegYeHeueeo neslee nw ~
DeLe meeceevesvee{eHejHeee&eb Heob keLeeefle
eeJeoerMeeeeb Heoce=#eeCeeced ~~ 31~~
JeeKee:- $e#eeCeeb (jeMeerveeb) eeJeoerMeeeeb (eeJeeBeemeeJeerMeMesefle
eeJeoerMe: me Deeeees eme leled Heob Dee{eKeb) meeled efJeeejCeerejeefMelemlelmJeeceer elmebKeeleguejeMeew efle<efle lemceeled lelmebKeeleguejeefMeefJe&eejCeerejeMes: Heob YeJeleerefle~
De$e kewefMeod ``Je=efMekekegcYeeesef&veeLelJeelHeoeb JesefoleJeced~ leLee e
Heoeeled HeueceeosMeced~ SJeb enmeeefHe Heocetnveereced Flegkeleb leomeleefceJe~
Yee0efJeeejCeere jeefMe mes Gmekee mJeeceer efpeleves mebKeke jeefMe ceW nes
efHej Gmemes Gleves ner mebKeke jeefMe efJeeejCeere jeefMe kee Heo (Dee{) neslee nw
leLee Je=keeefjkee
``ueiveeod eeJeefleLes jeMeew eflesuueivesMJej: $eceeled ~
lelemleeJeefleLeb jeefMeb ueivee{b ee#eles ~~ Fefle ~~
efJe0efkeleves ueesieeW kee cele nw efke``kegcYe Je=efMeke kes oes mJeeceer nQ
Dele: Fve oesveeW kes oes-oes Heo nessles nQ ~ SJeb en mes Gmekeer ie=n (jeefMe) efpeleves otj
Hej nes Gmemes Gleves otjJeeueer jeefMe Gme en kee Heo mecePevee ~ eneW kes Yeer jeefMe

32

kes Devegmeej oes-oes ee Ske-Ske Heo mecePekej HeueeosMe kejvee ~ Heje JeemleJe
lees ener nesvee eeefnS efke HetJe&jerefle kes Devegmeej pees mJeeceer yeueJeeved nes Gmeer mes Heo
enCe kejvee leLee eneW keer Heo keuHevee egefemele venerb eleerle nesleer nw ~~
DeLee$e efJeMes<eceen
mJemLes oeje: ~~ 32~~ meglemLes pevce ~~ 33~~
JeeKee:- mJe-(4)-mLes jeefMeleMelegLe&mLes lelmJeeefceefve oeje: (4)
elegLe&cesJe Heob YeJeefle~ leLee megle-(7)-mLes meHlecemLes mJeeefceefve pevce (10)
oMecees jeefMe: Heob YeJeefle~
Yee0eefo efJeeejen& jeefMe mes elegLe& 4 mLeeve ceW Gmekee mJeeceer nes lees
Jener elegLe& jeefMe Heo neslee nw ~ leLee eefo 7 meHlece ceW mJeeceer nes lees efJeeejCeere
jeefMe mes 10 oMece jeefMe Heo neslee nw ~ es Fve oes mLeeveeW kes efueS efJeMes<e met$e
kens iees nQ ~
GoenjCeeLee leguee ueive kes mJeeceer leguee mes le=leere (Oeveg ceW nw, Dele:
Oeveg mes le=leere (kegcYe) leguee kee Heo ngDee ~
leLee efJeMes<e met$e kes GoenjCeefmebn kes mJeeceer efmebn mes meHlece ceW nw, Dele:
efmebn mes oMeJeeB (Je=<e) efmebn kee Heo ngDee ~ Fleeefo ~
kewefMeled `mJe'-Heosve mJekeereb Jee efleereb, leLee oejeefoMeyosve
meHleceeefokecevepeelekeb leVe eeecesleoLe&cesJee$e efJeMes<eceen
meJe&$e meJeCee& YeeJee jeMeee ~~ 34~~ ve ene: ~~ 35~~
JeeKee:- meJe&$e (Deefmceved evLe DeeefoleesvleHee&vleb) YeeJee jeMeeMe
meJeCee& SkeeefomebKeeyeesOekee#ejiecee: (ke--He-eJeie&YeJewefjleeefoJeCezjJeiecee
FleLe&:)~ leLee ekeejeled meJeCee& JeCe&osve jeefMevee meefnlee JeCe&ojeefMeoMeemeefnlee
%esee Fefle~ ve ene:, jeefMeJeod ene JeCe&iecee ve YeJevleerleLe&:~~
Yee0Fme evLe ceW DeeeesHeevle meye peien YeeJe Deewj jeefMeeeW keer mebKee
(ke--He-e-Jeie&YeJew: Fleeefo) JeCe& (De#ej) mes enCe kejvee ~ leLee ekeej mes
meJeCe& DeLee&led JeCe&o oMee meefnle YeeJe jeefMeeeW kee enCe kejvee ~ efkevleg JeCe& mes
eneW kee enCe veneR kejvee ~~

33

JeCe&o jeefMe%eeveeLe& Je=keeefjkee

``Deespeueiveemetleeveeb ces<eeosie&Ceesled $eceeled ~
meceueiveemetleeveeb ceerveeosl$eceeefoefle ~~
ces<eceerveeefolees pevce-ueiveevleb ieCeesled megOeer: ~
leLewJe nesjeueiveevleb ieCeefelJee lele: Hejced ~~
HegbmlJesve eerleee Jewles mepeeleeres GYes eefo ~
leefn& mebKes eespeeerle Jewpeeles leg efJeMeesOeesled ~~
ces<e-ceerveeefole: HeMeeod ees jeefMe: me leg JeCe&o: ~ Fefle ~
YeeJeeLe&ueivejeefMe efJe<ece nes lees eLeeJeled jnves osvee, eefo mece nes lees
12 ceW Ieekej Mes<e jeMeeefo uesvee, Fme ekeej pevce ueive Deewj nesje ueive kees
kejves mes eefo oesveeW efJe<ece ee oesveeW mece nes lees pees[ uesvee, eefo Ske efJe<ece, Ske
mece nes lees oesveeW kee Devlej kej uesvee, SJeb eesie Devlej kejves mes efJe<ece mebKee nes
lees Jener JeCe&o neslee nw ~ eefo mece nes lees 12 ceW Ieekej Mes<e JeCe&o mecePevee ~
GoenjCeeLee-pevce ueive 6~18~34~46 leLee nesjeueive
2~20~9~38 oesveeW efJe<ece nQ Dele: eesie kejves mes 9~8~44~24 mece
cekej) ngDee FmeefueS 12 jeefMe ceW Ieeves mes 2~21~15~36 JeCe&o efceLegve
ngDee ~
DeLe JeCe&o oMeeekeej
``nesjeueiveYeeesvexeeogye&ueeod JeCe&oe oMee ~
elmebKekees JeCe&oes ueiveeelmebKee $ecesCe Jew ~~
$eceJegl$eceYesosve oMee meeled Heg<eefm$eees: ~
YeeJeeLe&ueive leLee nesjeueive ceW pees yeueer nes lees Gmemes JeCe&o oMee keer
eJe=efe nesleer nw ~ leLee ueive nesjeueive ceW pees yeueer nes Gmemes JeCe&o jeefMe leke efieves
mes efJe<ece mebKee nes lees $ece mes, mece mebKee nes lees Gl$ece mes meye jeefMeeeW keer
oMee nesleer nw ~ oMeeJe<e& kes eceeCe ejoMee ceW efpeme jeefMe kes efpeleves Je<e& nw Jener
eneB Yeer uesvee ~

34

GoenjCepevceueive leguee, nesjeueive efceLegve-Fve oesveeW ceW efceLegve yeueer nw,

leLee JeCe&o Yeer efceLegve ner nw, FmeefueS efJe<ece mebKee (1) nesves kes keejCe efceLegve mes
$ece (efceLegve-keke&-Fleeefo) jerefle mes oMee efueKevee ~
efkeleves ueesienesjeueive ceW Ske-Ske jeefMe pees[kej OeveYeeJeeefo kes
nesjeueive ceeveles nQ ~ leLee eleske YeeJe kes JeCe&o jeefMe yeveekej ``veeLeevlee:
mecee: kes meMe ``JeCe&oevlee: mecee: keuHevee kej JeCe&o oMee ceW Je<e&ceeve ceeveles
nQ ~ Heje Fme ceW cetue keee nw ? en mecePevee keefve mee nw ~ Dele: kene Yeer
nw
``celeYesos cegveerveeb leg peewefle<es Jewekes leLee ~
Iesle megHeueb emceeod efJeoe eeeb leosJe efn ~~
DeLe nesjeefo%eeveeLe&ceen
nesjeoe: efmee: ~~ 36~~
JeeKee:- nesjeoe: (jeefMe-nesjes<keeCeeefokee: <e[dJeiee&:) efmee:
ieiee&efoMeem$eesee SJe %esee:~
Yee0nesje, s<keeCe, veJeebMe, eoMeebMe, ef$eMeebMe Deeefo Meeeevlejese ner
eefme eneB Yeer mecePevee ~
Fefle peew0' Dee0 PeesHee Heb0 eermeerleejeceMece&ke=leeeeb pewefceefvemet$eerkeeeeb eLeceeOeeeme eLeceHeeo: ~
0

35

DeLe efleereHeeoes JeeKeeeles ~

le$eelcekeejkeveJeebMeJeMelees eneCeeb Heueb Jeeeefceleen
DeLe mJeebMees eneCeeced ~~1~~
JeeKee:- DeLeevevlejb mJeebMe: mJemeelcekeejkemeebMees veJeebMees eneCeeb
`HeueeyeesOekees %ese:' Fefle Mes<e:~~
Yee0Deye Fme efleere Heeo ceW Deelcekeejke kes veJeebMe mes eneefokeeW kee
Heue mecePevee ~
DeLe mJeebMeeefelejeefMeHeueeveen
He_e cetef<ekeceepee&je: ~~ 2~~ le$e eleg<Heeo: ~~ 3~~
JeeKee:- mJeebMes He_e (61/12Mes1 ces<e:) esled leoe cetef<ekeceepee&je og:Keoe YeJeefvle~ le$e(26/13,2) Je=<eMeseoe eleg<Heeo: Je=<eeoeeleg<Heoe: megKeoe YeJeefvle~~
Yee0Deelcekeejke kes veJeebMe ces<e kee nes lees etneW Deewj efyeueejeW keer
Je=ef Iej ceW nesleer nw, Dele: Gmemes og:Ke neslee nw ~ leLee Je=<e kee veJeebMe nes lees yewue
Deeefo eleg<Heo keer Je=ef nesleer nw, Gmemes megKe neslee nw ~
efJe0eneB keejkeebMe ceW ces<e keer mebKee 1 kes mLeeve ceW Ske De#ej Hes,
DeLeJee kes Fleeefo Ske ner De#ej ve ken kej cenef<e& ves Hee (65) Meyo kee
eeesie keeeW efkeee, keeeWefke pees Ske ner JeCe& mes mebKee yeve peeleer lees efHej Gmekes
mLeeve ceW 2 JeCe& kes eeesie mes met$e ceW ieglJeeHeefe nesleer nw ~ FmeefueS efme neslee nw,
efke 1 Deeefo mebKee yeesOeeLe& Hee Deeefo Meyo DeveskeeLe& ege nw ~ met$e nw
efkekeejkeebMe ceW Hee 63/13, Mes1 ces<e) nes lees cet<eke Deewj ceepee&j nes ~
Heje cet<eke Deewj ceepee&j keer mebKee efkeleveer nesGmekes eesleveeLe& cenef<e& ves Hee
(5 Deewj 65 yeesOeke) Meyo kee eeesie efkeee ~ DeLee&led Gme peeleke kes Iej ceW 5
ceepee&j Deewj 65 etns GheeJeke neWies (cetef<ekew: meefnlee ceepee&je Fefle
ceOeceHeoueesHemeceemele: meeOeglee%esee ~)

Fmeer ekeej Deeies met$eeW cesb Yeer mebKee mecePeveer eeefnS ~

36

ce=leew keC[t: mLeewue_e ~~ 4~~ otjs peuekeg<eefo: ~~ 5~~

JeeKee:- mJeebMes ce=leew (15/12Mes.3 efceLegves) keC[t: mLeewueb e
YeJeefle~~ otjs (28/12kekex) peuekeg<eefo: peueee:, keg<eefojesieMe
meeled~
Yee0efceLegve veJeebMe ceW oeo, Kegpeueer leLee Mejerj ceW mLetuelee 15JeW Je<e&
ceW nesleer nw ~ kekeeMe cesb peue mes Yee Deewj kegeefo jesie 28JeW Je<e& ceW neslee nw ~
Mes<ee: MJeeHeoeefve ~~ 6~~ ce=legJeppeeeeefivekeCee ~~ 7~~
JeeKee:- Mes<ee: (65/12eEmen:) mJeebMeMesled leoe MJeeHeoeefve
og:Keoeekeeefve meg:~~ peeee (18/12kevee) esled leoe ce=legJeled efceLegveJeled
Heueb (keC[t:, mLetuelee) leLeeefivekeCeMe Yeeeo:~~
Yee0keejkeebMe efmebn nes lees 65 JeW Je<e& ceW kegkekegjeefo efnbmeke pevlegDeeW
mes Yee ~ kevee nes lees 18JeW Je<e& ceW efceLegveebMelegue (oeo, mLetuelee) Heue, leLee
Deefive kee Yee neslee nw ~
ueeYes JeeefCepeb ~~8~~ De$e peuemejerme=Hee: mleveneefvee ~~ 9~~
JeeKee:- ueeYes (legueebMes) JeeefCepeb JeefCeiJeeHeej:~~ De$e
(Je=efMekeebMes) peuemejerme=Hee: Yeeoeekee:~ mleveneefvecee&legog&iOeveeMees YeJeefle~~
Yee0keejkeebMe leguee nes lees 43Jesb Je<e& ceW JeeHeej mes ueeYe; Je=efMeke
keejkeebMe nes lees 20 Je<e& ceW peue-meHee&efo keer[es mes Yee leLee De$e (pevcemecee
ceW) ceelee kes ogiOe keer neefve nesleer nw ~
meces Jeenveeogeee $eceeled Heleveced ~~ 10~~
peueej-Kesej-Kes-keC[t-og<evLeee efj<Hes ~~ 11~~
le[eieeoees Oecex ~~ 12~~ Ges Oece&efvelelee kewJeue_e ~~ 13~~
JeeKee:- meces (Oevegef<e keejkeebMes) Jeenveeled, GeeogeeosMeee
$eceeled Heleveb DeJeuecyeveHetJe&keb Heleveb meeefoleLe&:~ De$e `meces' Fefle HelevemLeueme
efJeMes<eCeceefHe eefleHeeefoleced~~ efj<Hes (cekejebMes) peueeje ve$eeoees peuepevleJe:
Keseje: Heef#eCe:, Kese: e#e-eneoe: keC[t:, og<eefvLe: kegeflmevceebmeeefvLeMewles
keuesMeoeekee: YeJeefvle~ Oecex (kegcYeebMes) le[eieeoe: (le[eieJeeHeerketHe-

37

KeveveeefoHeOece&efJeMes<ee:) Ges (ceerves keejkeebMes) Oece&efvelelee, kewJeueb cees#ee

meeled~~
Yee0keejkeebMe Oeveg nes lees 47JeW Je<e& ceW mecemLeeve ceW Iees[e Deeefo Jeenve
leLee GemLeeve mes $eceMe: Heleve (Oeerjs-Oeerjs DeJeuecyeve HetJe&ke efiejves) kee Yee
neslee nw ~ cekej nes lees 22 Je<e& ceW peueej (peuepevleg) He#eer, DeekeeMe ceW
euevesJeeues e#e Deeefo mes Yee, leLee Kegpeueer leLee ieefee jesie neslee nw ~ kegcYeebMe
nes lees 59 Je<e& ceW HeesKeje, kegDeeB Deeefo KegoJeevee nw ~ ceerve nes lees 60 Je<e& ceW Oece&
ceW efvelelee Deewj Devle ceW Gmes cees#e neslee nw ~~
DeLe keejkeebMekegC[ueeb enefmLelee Heueeveen
le$e jJeew jepekeee&Hej: ~~ 14~~
HetCexvogMeg$eeesYeexieer efJeee-peerJeer e ~~ 15~~
OeelegJeeoer keewvleeegOees JeefpeerJees e Yeewces ~~ 16~~
JeefCepemlevlegJeeee: efMeefuHeveer JeJenejefJeoe meewces ~~ 17~~
kece&%eeveefve<e JesoefJeoe peerJes ~~ 18~~
jepekeeree: keeefceve: Melesefveee Meg$es ~~ 19~~
eefmekecee&peerJe: Meveew ~~20~~
Oeeveg<keeeewjee peeefuekee ueesneefv$eCee jenew ~~ 21~
(efkemeer efkemeer Hegmleke ceW``DeieoejowJe%eiepeJeJeneefjCee Ssmee Hee nw ~)

iepeJeJeneefjCeeewjee kesleew ~~ 22~~

JeeKee:- le$e leefmceved keejkeebMes jJeew jepekeee&Hej: meeled~~
HetCexvogMeg$eees: Yeesieer, efJeeepeerJeer e YeJeefle~~ Yeewces OeelegJeeoer, jmeeeveJesee,
JeefpeerJeer Deefivevee peerJevekelee& e YeJeefle~~ Melesefvee Je<e&Mele- peerJeve:~
eefmekecee&peerJe: mJekegueesefelekece&Cee peerefJekeekeejke:~ peeeEue efJe<eefJeeeb
efJeogefjefle peeefuekee efJe<eJewee FleLe&:~ Develed mHe<ced~~
Yee0Deelcekeejke kes veJeebMe ceW mete& nes lees jepee kee keee&kelee& neslee
nw~ HetCe&ev Deewj Meg$e nes lees Yeesie kejves Jeeuee, leLee efJeee mes peerefJekee kejves
Jeeuee neslee nw ~ ceue nes lees jmeeeve efJeee peevevesJeeuee, kegvleMee (Yeeuee)

38

jKevesJeeuee Deewj Deefive mes peerefJekee kejves Jeeuee neslee nw ~ yegOe nes lees JeeHeej
kejvesJeeuee, keHe[e efyevevesJeeuee, efMeuHe (efe$e) peevevesJeeuee Deewj JeJenej ceW Heg
neslee nw ~ ye=nmHeefle nes lees %eeveefve Deewj kece&efve leLee JesoeLe& kees peeveves Jeeuee
neslee nw ~ Meg$e nes lees jepeHeg<e, keeceer Deewj 100 Je<e& peerves Jeeuee neslee nw ~
Meefve nes lees eefme (mJekegueesefele) kece& mes peerefJekee kejves Jeeuee ~ jeng nes lees
Oeveg<e leerj eueeves Jeeuee, eesj, [eket, efJe<eefJeee peeveves Jeeuee Deewj ueesns kee ev$e
(yevotke Deeefo) yeveeves Jeeuee DeLeJee jKeves Jeeuee neslee nw ~ kesleg nes lees neefLeeeW kees
Kejeroves yeseves Jeeuee Deewj eesj neslee nw ~
DeLe keejkeebMemLes jJeew jengegles MegYeeefos Heueeveen
jefJejengYeeb meHe&efveOeveced ~~ 23~~ MegYe<s leef$eJe=efe: ~~ 24~~
MegYecee$emecyevOeeppeeefueke: ~~ 25~~
kegpecee$e<s ie=noenkeesefiveoes Jee ~~ 26~~
Meg$e<s ve oen: ~~ 27~~ ieg<s lJeemeceerHeie=neled ~~ 28~~
JeeKee:- keejkeebMes jefJejengYeeb meHe&efveOeveced, meHe&obMevelees cejCeefceleeefokeb mHe<cesJesefle~~
Yee0keejkeebMeefmLele mete& jeng mes egle nes lees meHe& kes keeves mes cejCe
neslee nw ~ eefo Gme Hej MegYeen keer ef< nes lees cejCe neslee nw ~ kesJeue MegYeen mes
ner mecyevOe nes lees efJe<eJewe neslee nw ~ kesJeue ceue keer ef< nes lees Iej
HetBkevesJeeuee, DeLeJee Iej HetBkeves kes efueS Deeie osves Jeeuee neslee nw ~ eefo Gme Hej
Meg$e keer ef< nes lees oen veneR neslee~ eefo ye=nmHeefle keer ef< nes lees meceerHemLe
(He[esme kes) ie=n kees Yeer peueevesJeeuee neslee nw ~ leLee Je=keeefjkee
``keejkeebMes Yeeveg jent MegYe<e[dJeie&mebegleew ~
efJe<eJewees YeJesvvetveb efJe<enlee& efJee#eCe: ~
Yeewcesef#eles keejkeebMes YeevegmJeYee&vegmebegles ~
Deveene ve HeMeefvle mJeJesMceHejoenke: ~~

39

eefo meewcesef#eles mJeebMes Jeefoes vewJe peeeles ~

HeeHe#ex leg iegjes&s meceerHeie=noenke: ~~ Fefle ~
DeLe iegefuekemeefnles mJeebMes enef<JeMeeled Heueceen
meiegefuekes efJe<eoes efJe<enlees Jee ~~ 29~~
ev<s eewje-Hele-Oeveeewjew Jee ~~ 30~~
yegOecee$e<s ye=nerpe: ~~ 31~~
JeeKee:- meiegefuekes FefleHeoesHeeoevele: ``jefJejengYeeefceleme efveJe=efe
meiegefuekes keejkeebMes efJe<esoesvemcew efJe<eeo:, mJeeb Jee efJe<esCe nlees YeJeefle Develed
mHe<eLe&cesJe~~
Yee0eefo iegefueke meefnle keejkeebMe nes lees Jen otmejeW kes eefle efJe<e
eeesie kejves Jeeuee neslee DeLeJee mJeeb ner efJe<e eeesie mes Deelcenlee kej ueslee nw ~
eefo Gme Hej evcee keer ef< nes lees Gmekee Oeve eesj DeHenjCe kej ueslee nw, Jee
mJeeb eesj neslee nw ~ eefo iegefueke meefnle keejkeebMe Hej kesJeue yegOe ner keer ef< nes
lees ye[e DeC[kees<eJeeuee neslee nw ~
DeLe keslegegles keejkeebMes enef<mecyevOeelHeueeveen
le$e kesleew HeeHe<s keCe&so: keCe&jesiees Jee ~~ 32~~
yegOe-Meg$e<s oeref#ele: ~~33~~ yegOeMeefve<s efveJeeae&: ~~ 34~~
yegOeMeg$e<s Heewve:Hegefvekees oemeerHeg$ees Jee ~~ 35~~
Meefve<s leHemJeer es<ees Jee ~~ 36~~
Meefvecee$e<s mebveemeeYeeme: ~~ 37~~
JeeKee:- ``le$e keslees Fefle eeesieeled ``meiegefueke Fleme efveJe=efe:~
le$e keejkeebMes keslees HeeHe<s peelekeme keCe&soes Jee keCe&jesieer YeJeefle~ Develed
mHe<eLe&cesJe~~
Yee0keejkeebMe ceW kesleg nes leLee HeeHeen mes osKee peelee nes lees peeleke kee keeve
ke peelee nw DeLeJee keeve ceW jesie neslee nw ~ eefo keslegeglekeejkeebMe Hej Meg$e keer
ef< nes lees oeref#ele (e%eeefo ceW ie=nerlecev$e) neslee nw ~ yegOe Deewj Meefve mes osKee
peelee nes lees veHegbmeke neslee nw ~ yegOe, Meg$e oesveeW keer ef< nes lees (pees m$eer otmeje Heefle

40

kejleer nw Jen HegveYet& kenueeleer nw ~) HegveYet&Heg$e Jee oemeer kee Heg$e neslee nw ~ Meefve keer ef< nes

lees leHemJeer DeLeJee Ye=le neslee nw ~ keslegegle keejkeebMe Hej eefo kesJeue Meefve keer
ef< nes lees efceLee mebveemeer (kesJeue mebveemeer kes Yes<ecee$e OeejCe kejvesJeeuee) neslee
nw ~
efJeMes<eeneB `le$e' Meyo mes efleere mLeeve kee enCe ve kejkes keejkeebMe
uesves ceW Je=Jeekee eceeCe nw ~ eLee
``keejkeebMes keslegegles HeeHeenefvejeref#eles ~
ees$esoes YeJesvvetveb keCe&jesieesLeJee YeJesled ~~ Fefle ~
FmeefueS `le$e' en meHleceLe&yeesOeke nw ~
DeLe kesJeuekeejkeebMes jefJeMeg$eef<Heueceen
le$e jefJeMeg$e<s jepees<e: ~~ 38~~
JeeKee:- le$e leefmceved keejkeebMes~ `le$e' HeoesHeoeveeled `keslees' Fleme
efveJe=efepee&lee~ Develed mHe<ced~
Yee0keejkeebMe ceW jefJe, Meg$e oesveeW keer ef< nes lees jepee kee kece&eejer
neslee nw ~
``keejkeebMes eoe efJee ! Ye=iegYeemkejJeeref#eles ~ jepees<ees YeJesled ~
Fleeefo Jeeve mes eneB Yeer `le$e' Meyo meHleceLe& yeesOeke ner nw ~ efHej mes
`le$e' Meyo kes eeesie mes keslegjefnle keejkeebMe kene ieee nw ~~
DeLe kece&Ce: eeOeeveeled eLece keejkeebMeeMece (kece&) YeeJeHeueceen
yegOes, efj<Hes yegOe<s Jee cevoJeled ~~ 39~~
MegYe<s mLese: ~~ 40~~
jJeew iegcee$e<s ieesHeeue: ~~ 41~~
JeeKee:- efj<Hes keejkeebMeeMeces yegOes efmLeles yegOe<s Jee meefle cevoJeled
Meefvelegueb eefmekecee&peerJe: Meveew,, Fefle HetJeexkele (20) Heueb %eseced~ MegYe<s
mLesees (efJeJeeome efveCexlee, Hegjesefnlees Jee) ``mLesees efJeJeeoHe#eme efveCexleefj Hegjesefnles Fefle cesefoveer~
YeJeefle~~ Develed mHe<ced~~

41

Yee0keejkeebMe mes oMecemLeeve ceW yegOe nes lees Jee yegOe keer ef< nes lees
MeefveJeled HetJeexe (``eefmekecee&peerJe: Meveew) Heue mecePevee, DeLee&led Jen yeeueke
eefme kece& mes peerefJekee kejves Jeeuee neslee nw ~ MegYe en keer ef< nes lees efJeJeeo
kee efveCe&ekeejke Jee Hegjesefnle neslee nw ~ keejkeebMe mes 10 ceW jefJe nes leLee kesJeue
ieg mes osKee peelee nes lees ieeeeW kee Heeueve kejves Jeeuee neslee nw ~
DeLe efJeJeeoHe#eme (ie=nmLeeveme) Heueceen
oejs evMeg$eieesieeYeeb eemeeo: ~~ 42~~
GeensefHe ~~ 43~~
jengMeefveYeeb efMeueeie=nced ~~ 44~~
kegpekeslegYeecewef<keced ~~ 45~~
iegCee oejJeced ~~ 46~~ leeCe jefJeCee ~~ 47~~
JeeKee:- ``oejs Fleeefo <e[defYe: met$ew: keejkeebMeeelegLe&me (ie=nmLeeveme)
Heuecegeced, mHe<eLe&ced~
Yee0keejkeebMe mes oej (elegLe&) mLeeve ceW ev Deewj Meg$e keer ef< nes
lees Gmes keess kee (Hekekeer nJesueer) cekeeve neslee nw ~ Jee elegLe& mLeeve ceW Ge kee
en nes lees Yeer keese (yebieuee) ner neslee nw ~ elegLe& mLeeve ceW Meefve jeng nes lees HelLej
kee cekeeve, kegpe-kesleg nes lees FeW kee cekeeve, ye=nmHeefle nes lees ueke[er kee Deewj
jefJe nes lees le=Ce kee cekeeve neslee nw ~
DeLe keejkeebMeeVeJece (Oece&) YeeJemLe Heueceen
meces MegYeieesieeod Oece&efvele: meleJeeoer iegYeee ~~ 48~~
DeveLee HeeHew: ~~ 49~~ MeefvejengYeeb iegesn: ~~ 50~~
iegYeeb iegjeJeefJeeeme: ~~ 51~~
JeeKee:- meces keejkeebMe$eJeces Oece&efvele Fleeefo Heueb mHe<ced~
Yee0keejkeebMe mes veJecemLeeve ceW MegYeen keer ef< Jee eesie nes lees Oece&
ceW efvejle, meleJeeoer Deewj iegYee neslee nw ~ leLee HeeHeenke=le ef<eesie mes
efJeHejerle Heue mecePevee ~ veJece-mLeeve ceW Meefve jeng He[s lees iegesner neslee nw ~ jefJe
ye=nmHeefle keer ef< eesie mes iegpeveeW ceW DeefJeeemeer neslee nw ~

42

DeLe keejkeebMeeod efleere(oejeefoOeve)YeeJeme Heueceen

le$e Ye=iJeejkeJeiex Heejoeefjke: ~~ 52~~
ieesieeYeeceefOekeeYeeceecejCeced ~~ 53~~
keslegvee eefleyevOe: ~~ 54~~ iegCee m$ewCe: ~~ 55~~
jengCeeLe&efveJe=efe: ~~ 56~~
JeeKee:- le$esefle HeoesHeeoeveeled `meces' Fefle veJeceme efveJe=efe:~ le$e
keejkeebMeeod efleeres Ye=iJeejkeJeiex Meg$ekegpeeesjvelejme <e[dJeiex

<e[dJeie&`#es$eb nesje e s<keeCees veJeebMees eoMeebMeke:~ ef$eMeebMeke#e Jeieexeb meJe&me mecegoele:~~' Fefle ieie&:~

Heejoeefjke: Hejm$eeruecHe meeled~ Mes<eb mHe<eLe&cesJe~~

Yee0keejkeebMe mes efleere mLeeve ceW Meg$e-ceue kee <e[dJeie& nes lees Jen
peeleke Hejeer ceW efvejle neslee nw ~ eefo Gme Hej Meg$e-ceue keer ef< eesie Yeer nes
lees cejCeHee&vle Hejeer ceW Deemee jnlee nw ~ eefo Gme Hej kesleg keer ef< Jee eesie
nes lees Gmekee eefleyevOeke nes peelee nw (DeLee&led DeecejCe Hejeer ceW Deemee veneR
neslee nw) ~ keejkeebMe mes efleere ceW ye=nmHeefle nes lees DeHeveer ner eer kes eefle Deemee
jnlee nw ~ eefo efleere ceW jeng nes lees eer kes keejCe Oeve kee veeMe (yeJee&o) neslee
nw~~
DeLe keejkeebMeeled meHlece (peeee) YeeJemLe Heueceen
ueeYes eviegYeeb megvojer ~~ 57~~ jengCee efJeOeJee ~~ 58~~
Meefvevee keeesefOekee jesefieCees leHeefmJeveer Jee ~~ 59~~
kegpesve efJekeueeer ~~ 60~~ jefJeCee mJekegues iegHlee e ~~ 61~~
yegOesve keueeJeleer ~~ 62~~
JeeKee:- keejkeebMeeled meHlecemLeeveme HeueyeesOekeb met$e<edkeefceefle
mHegeLe&cesJe~
Yee0keejkeebMe mes meHlece ceW ev, ye=nmHeefle nes lees megvojer m$eer (Helveer)
nesleer nw ~ meHlece jeng nes lees efJeOeJee eer mes mecyevOe neslee nw ~ Meefve nes lees DeHeves mes
DeefOeke DeJemLee Jeeueer, Jee jesefieCeer, DeLeJee leHeefmJeveer eer nesleer nw ~ meHlece ceW
ceue nes lees efkemeer De mes nerve (Jee ogye&ue DeJeeueer) eer nes ~ meHlece ceW jefJe

43

nes lees DeHeves kegue ceW jef#elee Deewj `e' keej mes efJekeueeer Yeer nesleer nw ~ yegOe nes
lees keueeDeeW (ieerle-Jeee efe$eeefokeeW) kees peeveves Jeeueer nesleer nw ~
DeLe eLeceeermebeesiemLeevemJeHeb (ie=nHeelegLe&YeJeveeled) Deen
eeHes evsCeeveeJe=les osMes ~~ 63~~
JeeKee:- eeHes keejkeebMeeled elegLex evsCeeveeJe=les osMesveeeefolemLeeves
``eLecem$eermecYeesie: meeled~ kewefeled
``eeHes elegLex keke&jeMeew FleLe&:
ke=lemleoegeefceJe~ elees ie=n (mLeeve) me efJeeejelegLe&YeeJeeosJe YeJeefle ``ie=nb
YetefceMe lege&le: Fleeegesefjefle efJeJeseveereb efJeefefjefle~
Yee0keejkeebMe mes 4 elegLe& ceW evcee nes lees m$eer kee eLece mecYeesie
Deveeeefole (Kegues cewoeve, yeeie, le) mLeeve ceW neslee nw ~
keesF& `eeHe' Meyo mes keke&jeefMe enCe kejles nQ, efkevleg Jen ege veneR
ceeuetce neslee ~ keeeWefke ie=n Deewj Yetefce kee efJeeej elegLe& mLeeve mes ner neslee nw,
FmeefueS `eeHe' Meyo mes elegLe& mLeeve ner mele nw ~
DeLe keejkeebMeeled le=leeremLeeveme Heueceen
kece&efCe HeeHes Metj: ~~ 64~~ MegYes keelej: ~~ 65~~
JeeKee:- keejkeebMeeled kece&efCe le=leeres $etjens Metj: Heje$eceer~ MegYes
MegYeens meefle keelejes Yeer&YeJeefle~
Yee0keejkeebMe mes le=leere ceW HeeHeen nes lees Heje$eceer; MegYeen nes lees
[jHeeske neslee nw ~
ce=legefevleees: HeeHes ke<e&ke: ~~ 66~~
JeeKee:- le=leere-<eees: HeeHes ke<e&ke: ke=ef<ekelee& YeJeefle~
Yee0keejbkeeMe mes 3,6 ceW HeeHeen nes lees Kesleer kejvesJeeuee neslee nw ~
meces iegjew efJeMes<esCe ~~ 67~~
JeeKee:- meces veJeces ye=nmHeleew efJeMes<esCe ke<e&kees YeJeefle~
Yee0keejkeebMe mes 3,6 ceW HeeHeen nes Deewj 9 ceW ye=nmHeefle Yeer nes lees
efJeMes<e kejkes ke=ef<e kejvesJeeuee neslee nw ~

44

DeLe keejkeebMeeod eoMeme Heueceen

Ges MegYes MegYeueeske: ~~ 68~~ kesleew kewJeueced ~~ 69~~
ef$eeeeHeeesefJe&Mes<eCe ~~ 70~~ HeeHewjveLee ~~ 71~~
JeeKee:- Ges eoMes, MegYes MegYeens MegYeueeske: mJeiee&efoeeefHle:~
eoMes kesleew kewJeueb cegefe:~ ef$eeeeHeeesceeavekeke&eese&oMemeesefJe&Mes<esCe(MegYeueeskes<JeHeglke=<ueeske:, elegefJe&Oecegefe<JeHeglke=<e cegefkele- efjleLe&:)~ eoMes
HeeHew: HeeHeenw: DeveLee (ve cegefkele:, leLee vejkeeeMegYeueeskeeeefHlee) ~
Yee0keejkeebMe mes eoMe mLeeve ceW MegYeen nes lees mJeiee&efo MegYeueeske
keer eeefHle nesleer nw ~ kesleg nes lees cegefe nesleer nw ~ eefo eoMe ceW MegYeen jns leLee
ceerve DeLeJee keke& jeefMe nes lees efJeMes<ekej DeLee&led mJeiee&efo ueeske ceW Yeer Glke=
(mele) ueeske keer eeefHle; leLee elegefJe&Oecegefe ceW Glke= (meeegpe) cegefe nesleer nw~
eoMe ceW HeeHeen nes lees DeveLee (DeLee&led ve MegYeueeske eeefHle, ve cegefe) ner nesleer
nw~
jefJekeslegYeeb efMeJes Yeefe: ~~ 72~~ evsCe ieewee&ced ~~ 73~~
Meg$esCe ue#ceeced ~~ 74~~ kegpesve mkevos ~~ 75~~
yegOeMeefveYeeb efJe<Ceew ~~ 76~~iegCee meecyeefMeJes ~~ 77~~
jengCee leecemeeb ogiee&ee_e ~~ 78~~ keslegvee ieCesMes mkevos e ~~ 79~~
HeeHe#ex cevos #egosJeleemeg ~~ 80~~ Meg$es e ~~ 81~~
JeeKee:- keejkeebMeeodeoMes `jefJekeslegYeeefceleeefovee' osJeleeYeefe
keLeeefle~ mHe<eLe&ced~
Yee0keejkeebMe mes eoMe mLeeve ceW jefJekesleg nes lees efMeJe ceW Yeefe nesleer
nw ~ evcee nes lees ieewjer ceW, Meg$e nes lees ue#ceer ceW, cebieue nes lees keeefle&kese ceW, yegOe
Deewj Meefve nes lees efJe<Ceg ceW, ye=nmHeefle nes lees ieewjermeefnle efMeJe ceW, jeng nes lees Yetleeefo
osJe-osefJeeeW ceW leLee ogiee& ceW Yeer, kesleg nes lees ieCesMe Deewj keeefle&kese ceW, eoMe ceW
HeeHe jeefMe nes lees leLee GmeceW Meefve DeLeJee Meg$e nes lees #eg osJelee (efHeMeee-e#eje#eme Deeefo) ceW Yeefe nesleer nw ~

45

DeLeeceelekeejkeeled <esHesJecesJe efJeeee&efceleen

Deceeleoemes ewJeced ~~ 82~~
JeeKee:- Deceelekeejkeeod oemes <e<mLeevesefHe SJecegHeeg&eeneesies
leeodosJeleeYeefe%ee&leJesleLe&:~
Yee0efpeme ekeej DeelcekeejkeebMe kes eoMe mLeeve mes osJelee-Yeefe kee
efJeeej nw, Fmeer ekeej Deceele keejkeebMe kes <e mLeeve mes Ghejese eneW kes eesie
mes leesJelee mecyeefvOeveer Yeefe nesleer nw ~
DeLe cev$eefmeeflJeceen
ef$ekeesCes HeeHees ceeefv$eke: ~~83~~
HeeHe<s efveeenke: ~~ 84~~
MegYe<svegeenke: ~~ 85~~
JeeKee:- DeelcekeejkeebMeeled ef$ekeesCes (He_eceveJeceees:) HeeHees
ceeefv$ekees cev$eMeem$e%ees YeJeefle~ keejkeebMeeled ef$ekeesCes HeeHeeegles HeeHe<s e
efveeenkees efveenkelee& `efveenesoC[:'~ HeeHeeegles keejkeebMeeled ef$ekeesCes
MegYe<svegenkelee& YeJeefle~
Yee0keejkeebMe mes ef$ekeesCe (5~9) ceW nes HeeHeen nes lees cev$e peeveves
Jeeuee neslee nw ~ Gme Hej eefo HeeHeen keer ef< Yeer nes lees efveen kejvesJeeuee
(oC[eefOekeejer) neslee nw ~ eefo MegYeen keer ef< nes lees Devegen kejves Jeeuee neslee
nw ~
Meg$esvoew Meg$e<s jmeJeeoer ~~ 86~~ yegOe<s efYe<eked ~~ 87~~
JeeKee:- Meg$esvoew Meg$es (1) keejkeebMes Fvogefjefle Meg$esvogmleefmceved
Meg$esvoew Meg$e<s jmeJeeoer jmeeeveJesee YeJeefle~ yegOe<s efYe<eied Jewees YeJeefle~
Yee0keejkeebMe ceW evcee nes Gme Hej Meg$e keer ef< nes lees jmeeeve
efJeee peeveves Jeeuee neslee nw ~ keejkeebMe ceW evcee nes Gme Hej yegOe keer ef< nes lees
Jewe neslee nw ~

46

eeHes evs Meg$e<s HeeC[gefMJe$eer ~~ 88~~

kegpe<s cenejesie: ~~ 89~~
kesleg<s veeruekeg<ced ~~ 90~~
JeeKee:- eeHes keejkeebMeeelegLex ``evs Fleeefo mHe<eLe&ced~
Yee0keejkeebMe mes elegLe& ceW evcee nes leLee Meg$e mes osKee peelee nes lees
HeeC[g efMJe$e (MJeslekeg) jesie Jeeuee neslee nw ~ leLee elegLe& ceW evcee nes Gme Hej
ceue keer ef< nes lees cenejesieer (keger) neslee nw ~ keejkeebMe mes elegLe& ceW ev
Hej kesleg keer ef< nes lees veerue keg Jeeuee neslee nw ~
le$e ce=leew Jee kegpejengYeeb #ee: ~~ 91~~
ev<s efveeesve ~~ 92~~ kegpesve efHekeeefo: ~~ 93~~
keslegvee enCeer peuejesieer Jee ~~ 94~~
jengiegefuekeeYeeb #egefJe<eeefCe ~~ 95~~
JeeKee:- ``ce=leew Jee Fefle HeoesHeeoeveeled ``le$e eeHes (elegLe&) Fleme
HegvejeJe=efe:~ le$e leefmceved
keejekeebMeeelegLex, ce=leew keejkeebMeelHe_eces Jee
kegpejengYeeb #eees e#ceeefojesie: meeoveled mHe<eLe&ced~
Yee0keejkeebMe mes elegLe& leLee Heece ceW ceue, jeng oesveeW neW lees #ee
jesie neslee nw ~ Gme Hej evcee keer ef< nes lees efveee kejkes #eejesie neslee nw ~
keejkeebMe mes elegLe& Jee Heece ceW kesJeue kesleg Ge mLeeve ceW nes lees mebenCeer DeLeJee
peue jesie neslee nw ~ Gmeer elegLe& Jee Heece ceW jeng Deewj iegefueke nes lees #egefJe<e
(efyet Deeefo kes keeves) mes ke neslee nw ~~
le$e Meveew Oeeveg<ke: ~~ 96~~ keslegvee Ieefkeeev$eer ~~ 97~~
yegOesve Hejcenbmees ueieg[erJee ~~ 98~~ jengCee ueesnev$eer ~~ 99~~
jefJeCee Ke[diees ~~ 100~~ kegpesve kegvlees ~~ 101~~
JeeKee:- `le$e' Fefle HegveHeeoeveeled ``ce=leew Jee Fleme efveJe=efe: (le$e
leefmceved keejkeebMeeled elegLex Meveew Oeeveg<ke: OevegOee&jer YeJeleerleeefo mHe<eLe&cesJe~
Yee0HetJe& met$eeW ceW elegLe& Deewj Heece ceW legue Heue kene ieee nw ~ Deye
efHej elegLe&cee$e kee Heue kenles nQkeejkeebMe mes elegLe& ceW Meefve nes lees OevegOee&jer

47

(Oeveg<eyeeCe eueevesJeeuee) neslee nw ~ kesleg nes lees Ie[erev$e yeveeves Jeeuee neslee nw ~
yegOe nes lees Hejcenbme DeLeJee oC[er neslee nw ~ jeng nes lees ueesnev$e yeveeves Jeeuee neslee
nw ~ jefJe nes lees leueJeej jKevesJeeuee, ceue nes lees kegvle (ieB[emee, Yeeuee)
jKevesJeeuee neslee nw ~
DeLe keejkeebMelelHeeceees: Heueeveen
ceeleeefHe$eeseviegYeeb evLeke=led ~~ 102~~
Meg$esCe efkeef_eotveced ~~ 103~~ yegOesve leleesefHe ~~ 104~~
Meg$esCe keefJeJee&iceerkeeJe%ee ~~105~~
iegCee meJe&efJeodeeefvLekee ~~ 106~~ ve Jeeiceer ~~ 107~~
efJeefMe<e JeweekejCees JesoJesoevleefJee ~~ 108~~
meYeepe[: Meefvevee ~~ 109~~ yegOesve ceerceebmeke: ~~ 110~~
kegpesve veweeefeke: ~~ 111~~
evsCe meebKeeesie%e: meeefnlee%ees ieeekee ~~ 112~~
jefJeCee Jesoevle%ees ieerle%ee ~~ 113~~
keslegCee ieefCele%e: ~~ 114~~
iegmecyevOesve meceoeeefmeef: ~~ 115~~
JeeKee:- ceeleeefHe$ees: (ceelee He_ece:, efHelee eLecemleees:)
DeelcekeejkeebMeeled Hebeces, DeelcekeejkeebMes JesleLe&: eviegYeeb evLeke=efoleeefo
mHegced~
Yee0keejkeebMe mes Heece ceW Jee keejkeebMe ceW evcee, ye=nmHeefle oesveeW neW
lees evLekeej neslee nw ~ evcee Deewj Meg$e oesveeW nes lees HetJe&eesie keer DeHes#ee keg
vetve evLekeej (erkeekeej) neslee nw ~ yegOe nes lees Gmemes Yeer keg vetve evLekeej
(meeOeejCe DevegJeeoke) neslee nw ~ kesJeue Meg$e mes keefJe, Jeee, Deewj keeJe kee
cece&%e Yeer neslee nw ~ ye=nmHeefle nes lees meye efJeeeJesee Deewj evLekeej Yeer neslee nw ~
efkevleg Jeee veneR neslee, efJeMes<ekej JeekejCe Deewj Jeso Jesoevle peeveves Jeeuee neslee
nw ~ Meefve nes lees meYee ceW cetke neslee nw ~ yegOe nes lees ceerceebmeeMeem$e peeveves Jeeuee,
ceue nes lees veweeefeke neslee nw ~ kesJeue evcee Ge mLeeve ceW nes lees meebKe,

48

eesie, meeefnle Deewj ieeve efJeee peeveves Jeeuee neslee nw ~ kesJeue mete& nes lees Jesoevle,
ieerle peevevesJeeuee neslee nw ~ Ge mLeeve ceW kesleg nes lees ieefCele (peewefle<e)
peevevesJeeuee neslee nw ~ Ghejese eesieeW ceW eefo ye=nmHeefle kee mecyevOe (eesie ef<) nes
lees Gme meceoee ceW Jen efme neslee nw ~
Yeeies ewJeced ~~ 116~~ meoe ewJeefceleskes ~~ 117~~
Yeeies kesleew HeeHe<s mleyOeJeeked~~118~~
JeeKee:- Yeeies keejkeebMeeod efleeres ewJecegHeeg&keleHeueb %eseced~ meoe
keejkeebMeeled le=leeresHesJeb Heueb %eseefceleskes (kesefeled) keLeeefvle~ Yeeies efleeres
kesleew HeeHe<s mleyOeJeeked (Peefefle Jekelegce#ecees) YeJeefle~
Yee0efpeme ekeej Thej (keejbkeeMe Deewj Gmemes Heece mes) Heue kene
ieee nw Gmeer ekeej keejkeebMe mes efleere mLeeve ceW Yeer mecePevee leLee le=leere mLeeve
mes Yeer Fmeer ekeej Heue neslee nwSsmee Yeer keesF& kenles nQ ~ keejkeebMe mes efleere ceW
kesleg nes Gme Hej HeeHeen keer ef< nes lees Jen MeerIe yeesueves ceW DemeceLe& neslee nw
(DeLee&led nkeueekej yeesuelee nw) ~
mJeefHele=Heoeod Yeeiejesieees: HeeHemeeceskescegce: ~~119~~
ev<ew efJeMes<esCe ~~ 120~~ meJex<eeb ewJe Heekes ~~ 121~~
JeeKee:- mJee efHelee e Heob esefle mJeefHele=Heob lemceeled mJeefHele=Heoeled
(keejkeeled, ueiveeled, ueiveHeoesleLe&:) Yeeiejesieeesef&leeree<ceees: HeeHemeeces
kescegcees veece eesiees YeJeefle~ ev<ew efJeMes<esCe HetCe&HesCe kescegceeesiees YeJeefle~
meJex<eeb enjeMeerveeb Heueeefve Heekes mJemJeoMeeeeb YeJeefvle~
Yee0keejke mes Jee ueive mes, DeLeJee ueivee{ mes efleere Deewj Dece
mLeeve ceW HeeHeen keer mecelee nes lees kescegce eesie neslee nw ~ Gme Hej eefo evcee
keer ef< nes lees HetCe&eesie neslee nw ~ Ghejese en DeLeJee jeefMeeeW kee Heue DeHeveerDeHeveer oMee ceW neslee nw ~

49

leLee e Je=keeefjkee
``ueiveeuueiveHeoelmJeee HeeHeew eer (2) neefve (8) ieew eefo ~
kesJeueew meenlJesefHe mecemebKeew MegYeeMegYeew ~
evew efJeMes<esCe eesie: kescegcees cele: ~~ Fefle ~
Fefle peew0 Dee0 PeesHee Heb0 eermeerleejeceMece&ke=leeeeb
pewefceefvemet$eerkeeeeb eLeceeOeees efleereHeeo: ~
0

50

DeLe eLeceeOeees le=leereHeeo:

eejYeles le$e HeoceJeuecye Heueb JeeeefceleenDeLe Heoced ~~ 1~~
JeeKee:- DeLe MeyoesefOekeejeLeexvevlejyeesOekees Jee %ese:~ Heob
``eeJeoerMeeeeHeoce=#eeCeeced Fefle HetJeexkeleefmeb %eseced~ DeefmceVeefOekeejs
ueiveHeoce- Jeuecye Heueb %eseefceleLe&:~
Yee0Deye le=leereHeeo ceW HeoeefOekeej kenles nQ ~ FmeceW ueive kes Heo mes
Heue mecePevee ~
Jees meens en<s eercevle: ~~ 2~~ MegYewvee&ees ueeYe: ~~ 3~~
HeeHewjceeiexCe ~~ 4~~ GeeefoefYeefJe&Mes<eeled ~~ 5~~
JeeKee:- Jees ueiveHeoeoskeeoMes~ Mes<eb mHe<ced~
Yee0ueivee{ mes 11 SkeeoMemLeeve efkemeer en mes egle Jee nes lees
peeleke OeveJeeved neslee nw ~ MegYeen mes egle Jee nes lees veerefle-ceeie& mes Oeve kee
ueeYe neslee nw ~ HeeHeen mes egle nes lees Deveerefle-ceeie& mes Oeve ueeYe neslee nw ~
SkeeoMe ceW Ge (`Deeefo' Meyo mes) cetue ef$ekeesCe mJejeefMe-efce$e jeefMe kes en nes
lees efJeMes<e kejkes ueeYe neslee nw ~
veeres eniedeesieeod JeeeefOekeeced ~~ 6~~
jefJejengMeg$ewve=&Heeled ~~ 7~~ ev<ew efveMeesve ~~ 8~~
yegOesve %eeefleleesefJeJeeoee ~~ 9~~ iegCee kejcetueeled ~~ 10~~
kegpeMeefveYeeb Yeele=cegKeeled ~~ 11~~
SlewJee& SJeb ueeYe: ~~ 12~~
JeeKee:- veeres ueivee{eod eoMes eneesieeod JeeeefOekeeced~
MegYeeneesieeled MegYekece&efCe Jee:~ DeMegYeeneesieeoMegYekece&Ceerefle %eseced~ Develed
mHe<eLe&ced~
Yee0ueiveHeo mes eoMemLeeve enegle nes lees DeefOeke Kee& neslee nw ~
(MegYeen mes MegYekeee& ceW, HeeHeen mes HeeHe-kece& ceW Kee& mecePevee) Heo mes 12 ceW
jefJe, jeng Jee Meg$e nes lees jepee kes eje Jee neslee nw ~ evcee keer ef< nes lees

51

efveee kejkes DeefOeke Jee neslee nw ~ Heo mes 12 ceW yegOe nes lees ieesefleee (oeeeo)
DeLeJee efJeJeeo (keuen, cegkeocesyeepeer Deeefo) kes keejCe Jee (Kee&) neslee nw ~
ye=nmHeefle nes lees DeHeves neLe mes Kee& neslee nw ~ ceue, Meefve nes lees YeeF& Deeefo kes
eje Jee neslee nw ~ eoMe ceW efpeve eneW mes efpevekes eje Jee kene ieee nw,
SkeeoMe ceW Gve eneW mes GvneR kes eje ueeYe Yeer mecePevee ~
ueeYes jengkeslegYeecegojjesie: ~~ 13~~
JeeKee:- ueeYes HeoelmeHleces~ Mes<eb mHe<ced~
Yee0Heo mes meHlece ceW jeng DeLeJee kesleg nes lees Goj jesie neslee nw ~
le$e keslegvee Peefefle peeefve efueeefve ~~ 14~~
JeeKee:- le$e Heoeod efleeres keslegvee Peefefle MeerIeb (DeveJemej SJesleLe&:
peeefve efueeefve (JeeOe&keeefeeefve) YeJeefvle~
Yee0Heo mes efleere mLeeve ceW kesleg nes lees peuoer ner Je=eJemLee kes efe
(kesMe Hekevee, oeBle tvee Deeefo) nes peeles nQ ~
eviegMeg$es<eg eercevle: ~~ 15~~ Gesve Jee ~~ 16~~
JeeKee:- Heoeod efleeres eviegMeg$es<eg efmLeles<eg, Gesve GeeefeleensCe
Jee eercevlees jepeevemleeguee Jee YeJeefvle~
Yee0Heo mes efleere ceW ev, ieg, Meg$e nes Jee Ge kes en nes lees
eerceeved, jepee, jepeHeeue Jee HetBpeerHeefle neslee nw ~
mJeebMeJeoveled eeesCe ~~ 17~~
JeeKee:- Develed Heueb eeesCe mJeebMekeled (mJeebMeekejCes eLeeskeleb
leo$eeefHe) Meseced~ eeesCesefle HeeoesHeeoeveeled yeeOekeeYeeJes mJeebMeeskeleHeueb
eeeceveLee vesefle metefeleced~~
Yee0Deewj (DeJeMes<e) Heue DeelcekeejkeebMe ekejCeeseJeled eee: ngDee
kejlee nw ~ ``eeesCe Fme Meyo mes yeeOeke kes DeYeeJe ceW mJeebMeJeled Heue mecePevee,
DeveLee veneR ~

52

ueeYeHeos kesvs ef$ekeesCes Jee eercevle: ~~ 18~~

DeveLee og:mLes ~~ 19~~
kesvef$ekeesCeesHeees<eg eeescez$eer ~~ 20~~
efjHegjesieefevleemeg Jewjced ~~ 21~~
JeeKee:- ueiveHeoele kesvs ef$ekeesCes Jee ueeYeeos (meHleceYeeJeHeos) efmLeles
meefle eercevlees YeJeefvle~ og:mLes <e<e<ceoeoMemLeeveefmLeles meefle DeveLee oefje
YeJevleerleLe&:~ ueiveHeoeled meHleceHeos kesvef$ekeesCeesHeees<eg (<e<jefnles<eg) efmLeles
ees: m$eerHeg<eeescew$eer~ efjHegjesieefevleemeg eoMee<ce<e<s<eg efmLeles meHleceHeos eesJew&jb
Me$eglee Jee meeled~~
Yee0ueiveHeo mes kesv (1~4~7~10) ef$ekeesCe (5~9) ceW meHlece
YeeJe kee Heo nes lees OeveJeeved neslee nw ~ 6~8~12 Fve mLeeve ceW meHlece kee Heo
He[s lees oefj neslee nw ~ ueiveHeo mes kesv ef$ekeesCe leLee <ejefnle Gheee
(3~10~11) ceW meHlece kee Heo He[s lees oesveeW (Heefle-Helveer) ceW efce$elee (esce)
nes~ eefo 12,8,6 FveceW mes efkemeer mLeeve ceW meHlece kee Heo nes lees Heefle-Helveer ceW
Me$eglee nesleer nw ~
efJeMes<eeneB cetuekevoueerkeej ves ``og:mLes kes mLeeve ceW ``og:mLee: Ssmee
Hee yevee kej cetuekevoueer ceW ``meHleceHeob <eeceeoMeieleb ve YeJevleerefle
Jeced, Fme ekeej eceeo mes efueKee ~ keejCe ueiveHeo mes meHlece YeeJe kee Heo
<eece ceW nes mekelee nw ~ eLeeces<eueive, Gmekes mJeeceer ceue keke& ceW nes leLee
meHlece leguee kes mJeeceer Meg$e Je=efeke ceW nes lees ueive Heo (keke&) mes meHlece kee Heo
(Oeveg) <emLeeve ceW He[e Fleeefo ~ Dele: `og:mLes' Ssmee ner Hee erke nw ~
leLee Gheeg&e jerefle mes eefo Heece YeeJe Deeefo kes Heo kesveefo ceW He[s lees
Heg$e Deeefo mes cew$eer leLee Jewj mecePevee ~ leLee Je=keeefjkee
``ueivee{b oejHeob efceLe: kesvieleb eefo ~
ef$eueeYes Jee ef$ekeesCes Jee leoe jepeeveLeeOece: ~~

53

SJeb Heg$eeefoYeeJeeveeceefHe efHe$eeefoefce$elee ~

peelekeeceeueeskee efevleveereb efJee#eCew: ~~ Fefle ~
HelveerueeYeeesefo&<ee efvejeYeemeeie&ueee ~~ 22~~
MegYeeie&ues Oevemece=ef: ~~ 23~~
JeeKee:- HelveerueeYeees: (ueiveHeo-lelmeHleceees:)efvejeYeemeeie&ueee
efo<ee Yeeieb YeJeefle~ leLee ueiveHeo-lelmeHleceees: MegYeeie&ues MegYeenke=leeie&ues
meeefleyevOekesefHeOevemece=efYe&Jeefle~~
Yee0ueiveHeo Deewj Gmemes meHlece ceW efve<eefleyevOeke Deie&uee nes lees
YeeieMeeueer neslee nw ~ eefo Ge oesveeW mLeeve ceW MegYeenke=le Deie&uee meeefleyevOeke
Yeer nes lees Oeve keer Je=ef nesleer nw ~ leLee HeeHeenke=leeie&uee ceW meeceeve He mes Oeve
neslee nw, en DeLe& mes efme neslee nw ~
DeLe jepeeesieeveen
pevce-keeue-IeefkeemJeske<emeg jepeeve: ~~ 24~~
HelveerueeYeeese jeMebMekekedkeeCewJee& ~~ 25~~
les<Jeskeefmcevvetves vetveced ~~ 26~~
SJecebMelees kedkeeCelee ~~ 27~~
JeeKee:- pevcekeeueIeefkeemJeske<emeg pevceueive-nesjeueiveIeerueives<Jeskeen<s<eg jepeevees YetHeleees YeJeefvle~ Jee pevceueive-nesjeueiveIeerueivekegC[ueer<eg HelveerueeYeeese ueivemeHlemeYeeJeees jeMebMekekekeeCewjskeen<eese jepeevees YeJeefvle les<etHeege pevceueiveeefo-le$elejeMebMekekekeeCes<Jeskeefmcevvetves vetveb jepeeesieme vetvelJe meeefoleLe&:~ SJeb DebMelees kekeeCelee
peice-nesje-IeerueiveeefeleveJeebMekegC[ueerle:, leLee peice-nesje-IeerueiveeefelekedkeeCekegC[ueerleMeeHesJecegejerlee jepeeesiee YeJeefvle~~
Yee0pevceueive, nesjeueive, Ieerueive, Fve leerveeW Hej efkemeer Ske en keer
ef< nes lees Jen peeleke jepee neslee nw ~ DeLeJee pevceueive kegC[ueer nesjeueive
kegC[ueer, Ieer ueive kegC[ueer, leerveeW ceW ueive Deewj meHlece YeeJe Hej jeefMe, veJeebMe,
kekeeCe JeMe mes Ske en keer ef< mes Yeer jepeeesie nesles nQ ~ Ge leerveeW

54

ueivekegC[ueereeW kes jeefMe DebMe kekeeCe (leerveeW) JeMe kes ueive meHlece (oesveeW) Hej
Ske en keer ef< nes lees HetCe& jepeeesie mecePevee ~ GveceW Ske Yeer vetve nes lees
jepeeesie ceW Yeer vetvelee mecePevee ~ Fmeer ekeej leerveeW ueive keer veJeebMe kegC[ueer
Deewj s<keeCe kegC[ueer Yeer jepeeesie kee efJeeej kejvee ~~ leLee Je=keeefjkee
``efJeueive-Ieefkeeueive-nesjeueiveeefve HeMeefle ~
Geens jepeeesiees ueiveeceLeeefHe Jee ~~
jeMes&kekeeCeleeWMeee jeMesjbMeeoLeeefHe Jee ~
ee jeefMekekeeCeeYeeb ueivee leg eesieo: ~~
YeeJeeLe&ueive-Ieerueive-nesjeueive-leerveeW kees GemLe (Jee Deve) Ske
en Yeer osKes lees jepeeesie neslee nw ~ DeLeJee Ge leerveeW ueiveeW ceW efkevnerbr oes kees Ske
en osKes lees jepeeesie neslee nw ~ GveceW jeefMe, veJeebMe, kekeeCe leerveeW kes JeMe mes Jee
He=Leked-He=Leked jeefMe, DebMe, kekeeCe JeMe Jee jeefMe s<keeCe JeMe, Jee jeefMeveJeebMe
JeMe, Jee s<keeCeveJeebMe JeMe ef< mes Deveske ekeej kes jepeeesie nesles nQ ~
Meg$e-eveesefce&Lees <ees: eEmenmLeeesJee&eeveJevle: ~~ 28~~
Meg$e-kegpe-kesleg<eg Jewleeefvekee: ~~29~~
JeeKee:- e$e keg$emLeees: Meg$e-eveesefce&Lees <ees:, Jee efceLe:
eEmenmLeees: le=leeremLeees: (Meg$eeled le=leeres evs, eveled le=leeres Meg$es Jee)
eeveJevlees YeJeefvle~ Meg$e-kegpe-kesleg<eg efceLees<s<eg Jewleeefvekee efJeleeveeefojepeefeJevlees YeJeefvle~
Yee0Meg$e evcee ceW HejmHej ef< nes, Jee Meg$e evcee kees osKelee nes,
Jee evcee mes Meg$e le=leere ceW nes lees Jeenve-Jeeved (Deveske ekeej keer meJeejer Jeeuee)
neslee nw ~ leLee Meg$e, ceue, kesleg-FveceW HejmHej ef< nes lees efJeleeve (GueeWe)
Meeefceeevee, lecyet, keveele DeeefojKevesJeeuee neslee nw ~

55

DeLe emeeod keejkeeefoleesefHe jepeeesieceen

mJeYeeieoejceele=YeeJes meces<eg MegYes<eg jepeeve: ~~ 30~~
kece&oemeees: HeeHeeesMe ~~ 31~~
efHele=ueeYeeefOeHeeewJeced ~~ 32~~
efcees mecee: ~~ 33~~ oefje efJeHejerles ~~ 34~~

(yengle erkeekeejeW kes cele mes Fme ekeej Hee jKee ieee nw ~ JeemleJe ceW
eneB``mJeYeeieceele=YeeJemeces<eg MegYes<eg jepeeve:Ssmee ner Hee nw ~ DeLe& en nw efke mJe (Deelcekeejke) mes
Yeeie (2) oej (4) ceele= (5) YeeJe (8) mece (9) ceW MegYe en nes lees jepeeesie neslee nw ~ ener DeLe& erke
Yeer eleerle neslee nw ~ FmeerefueS `mece' Heo mes mece mebKeke MegYeen ee HeeHeen uesvee Deege ceeuetce neslee nw ~)

JeeKee:- mJeeled Yeeie-oejceele=YeeJes (efleereelegLe&He_ecee<cemLeeves)

meces<eg mecemebKekes<eg MegYeens<eg jepeevees YeJeefvle, keejkeeled kece&oemeeesmle=leere<e<ees: HeeHeees: mecemebKekeHeeHeeneese jepeevees YeJeefvle~ efHele=ueeYeeefOeHeeled
ueivesMeeled meHlecesMeeewJeb jepeeesiees %ese:~ efcees MegYeHeeHeefceefueles mecee jepeleguee
YeJeefvle~ efJeHejerles oefje efveOe&vee YeJeefvle~
Yee0Deelcekeejke mes 2~4~5~8 Fve YeeJeeW ceW legue MegYe en nes lees
jepee neslee nw ~ leLee keejke mes 3~6 ceW legue HeeHe en nes leye Yeer jepee neslee nw~
Fmeer ekeej ueivesMe leLee meHlecesMe mes Yeer mecePevee ~ MegYeen Deewj HeeHe en oesveeW
efceues ngS neW lees jepee kes legue neslee nw ~ efJeHejerle en efmLeefle mes (DeLee&led MegYe kes
mLeeve ceW HeeHe, HeeHe kes mLeeve ceW MegYeen nes lees) oefj neslee nw ~
ceeleefj iegjew Meg$es evs Jee jepekeeree: ~~ 35~~
kece&efCe oemes Jee HeeHes mesveeve: ~~ 36~~
JeeKee:- keejkeeled ueivemeHlecesMeee ceeleefj He_eces~ Mes<eb mHe<ced~
Yee0keejke Jee ueivesMe, meHlecesMe mes 5 ceW ye=nmHeefle, Meg$e Jee evcee
nes lees jepemecyevOeer Heg<e neslee nw ~ le=leere Jee <e ceW HeeHe en nes lees mesveeHeefle
neslee nw ~

56

DeLeelcekeejkeueiveesHeefj enef<JeMeeled Heueceen

mJeefHele=Yeeb kece&-oememLe<ee leoesMe<ee ceele=veeLe-<ee e
Oeercevle: ~~37~~ oejsMe<ee megefKeve: ~~ 38~~
jesiesMe<ee oefje: ~~ 39~~
efjHegveeLe<ee JeeMeeruee: ~~ 40~~
mJeeefce<ee eyeuee: ~~ 41~~
JeeKee:- mJeefHele=Yeeb Deelcekeejke-ueiveeYeeb kece&-oememLe<ee
le=leere-<e<mLeen<ee Jee leoerMe<ee le=leeresMe-<e<sMe<ee Jee ceele=veeLe<ee He_ecesMe<ee Oeercevlees YeJeefvle~ Mes<eb mHe<ced~
Yee0Deelcekeejke Deewj ueive kes Thej eefo keejke mes le=leere <e<mLe
en keer ef< nes, Jee le=leeresMe, <esMe keer ef< nes Jee HeecesMe keer ef< nes lees
yegefceeved neslee nw ~ keejke Deewj ueive Hej elegLexMe keer ef< nes lees megKeer neslee nw~
DecesMe keer ef< nes lees oefj neslee nw ~ eoMesMe keer ef< nes lees JeLe& Kee&
kejvesJeeuee neslee nw ~ eefo ueive Deewj keejkeeefele jeefMe Hej DeHeves mJeeceer keer
ef< nes lees Ge eesie eyeue neslee nw ~
DeLe yevOeveeefoeesieceen
HeMeeefHeg-Yeeieeese&nmeeces yevOe: ~
keesCeees efjHegpeeeees: keesegiceieesoe&jefj<HeeesMe ~~ 42~~
SJece=#eeCeeb leoerMeeveeb e MegYe-mecyevOes efvejesOecee$eb HeeHemecyevOee=ueeenejeoe: ~~ 43~~
JeeKee:- HeMeeled ueiveeled keejkeee~ Mes<eb mHe<ced~
Yee0ueive Jee keejke mes efleereeoMe ceW leguemebKeke en nes lees
yevOeve (pesue) neslee nw ~ Fmeer ekeej veJece Heece ceW, Jee eoMe <e ceW, Jee
SkeeoMe le=leere ceW DeLeJee elegLe& oMece ceW en keer mecelee nes lees yevOeve neslee nw ~
Ge yevOeve (2~12 Deeefo) mLeeve Deewj Gmekes mJeeceer kees MegYeen mes mecyevOe jns
lees efvejesOe-cee$e (efyevee Heefjece kee pesue) leLee HeeHeen mes mecyevOe jns lees keefve
(yes[es leLee yeWle kes enej Deeefo meefnle) yevOeve neslee nw ~

57

Meg$eeod ieewCeHeomLees jeng: mete&<es ves$ene ~~ 44~~

JeeKee:- Meg$eeuueiveeled~ Mes<eb mHe<ced~
Yee0ueive mes ieewCe (5) Heece kes Heo ceW jeng mete& mes osKee peelee nes lees
ves$e-Ieeleke neslee nw ~
DeLe MegYeHeueb keLeeeVeefOekeejb meceeHeeefle
mJeoejieees: Meg$e-eveesjeleeseb jepeefeeefve e ~~ 45~~
JeeKee:- mJeeejieeesMelegLe&mLeees: Meg$e-eveesjeleeseb Jeeeb
jepeefeeefvee$eeoerefve e YeJeefvle ~
Yee0keejke mes elegLe& mLeeve ceW Meg$e Deewj evcee oesvees neW lees Deveske
ekeej kes yeepes (veiee[e Deeefo) Deewj $e ecej Deeefo jepeefe nesles nQ ~
Fefle eewieceeefveJeeefmepeew0 Dee0 PeesHee Heb0 eermeerleejeceMece&ke=leeeeb
pewefceefvemet$eerkeeeeb eLeceeOeees le=leere: Heeo: ~
DeLeesHeHeoeled Heueb efJeJe#eg: eLececegHeHeob efveHeeefle
GHeHeob Heob efHe$evegejeled ~~ 1~~
JeeKee:- Deveg HeMeeejleerlevegej:, efHelegue&ivemeevegej: He=<Jeleer&
eoMees YeeJe:) lemceeled efHe$evegejeod eoMeYeeJeeod elHeob leogHeHeob meeled~
ee ``efHe$evegej Fefle Heee#eje (26021/21, Mes. 5) JeMesve
Hebece: megleYeeJees YeJeefle (Jemlegle: megle SJe efHelegjvegej GejeefOekeejer YeJelele
SJe) leme HeoceHegHeHeomeb%eb YeefJelegcen&leerlesJeemcevceleefceefle efJeJeseveereb
efJeHeefeef:~ (kesefeled ``efHe$eevegejeled SJeb Heeb celJee ``efHe$eevegej FefleHe_ee#ejeJeMesve
(26021/127) meHleceYeeJeme SJeb GheHeob keLeeefvle ~ Jemleglemleg efHe$evegejeled FlesJe Hee:
mecegefele:~ efleereeoefHe Oeveoejeefo-efJeeejme eefmelJeeled ~)

eeeervemleg``efHelee (ueiveb Devegejes efleerees emesefle yengJeerefnmeceemesve

eoMeYeeJees ie=nerle: ~ leLee``efHeleg: (ueiveme) Devegej Fefle
<eerlelHeg<emeceemesve efleereYeeJees ie=nerle: ~ lemceeodeoMeeod efleereee elHeoB
leogHeHeomeb%eb meeled ~

58

DeleSJe-efJe<eceueives $eceieCeveee efHe$evegejes eoMeYeeJe: meces ueives

eesl$eceieCeveee efleereYeeJe: efHe$evegejes YeJeefle ~ lemceeled eeJeoerMeeeeb
Heoce=#eeCee efceefleegkelee eled Heob leosJeesHeHeob meeefoleLe&: ~
Yee0ueive kes Devegmeej Heeeled (Heers) jnvesJeeuee DeLee&led meceueive ceW
ueive mes efleere jeefMe efJe<ece ueive ceW ueive mes eoMe jeefMe kee Heo GheHeo
kenueelee nw ~ (DeLeJee `efHe$evegej' Fve HeeBeeW De#ej mes (16021/12, Mes<e 5) megle YeeJe neslee nw ~

FmeefueS Heece YeeJe kee Heo ner JeemleJe ceW GheHeo nw keeeWefke efHe$evegej (efHelee kee Devegej GejeefOekeejer )
Heg$e ner neslee nw ~)

GoenjCeHetJe&efueefKele pevce ueive leguee efJe<ece nw, Dele: kevee kee Heo
(keke&) GheHeo ngDee ~
GHeHeo kegC[ueer
3 nes.ue.
Ie.ue.GHeHeo Me.4
2 ye=.
ye=.5

12 ceb.

7pe.ue.Yee.ue.

11Heo.met.yeg.je.
eb.8

10ieg.

9 Meg.
yengle mes ueesie ieCevee ceW ueive kes yeeo pees efleere jeefMe He[s Gmeer kes Heo
kees GheHeo ceeveles nQ ~ JeemleJe ceW ueive mes eoMe kee Heo ner GheHeo nw ~ keeeWefke
ieCevee $ece mes efleere DeemLe (Deeej) Deewj eoMe He=mLe (Devegej) neslee nw~
Dele: HetJe&efueefKele kegC[ueer ceW ueive mes eoMe kevee kee Heo keke& GheHeo ngDee

59

Gmeer mes HeueeosMe kejvee ~ DeLeJee Heece YeeJe kes Heo kees GheHeo ceevekej
HeueeosMe kejvee eeefnS ~
DeLe Heueeveen
le$e HeeHeme HeeHeeesies eJepee oejveeMeew Jee ~~ 2~~
vee$e: jefJe HeeHe: ~~ 3~~ MegYeieesieeVe ~~ 4~~
veeres oej-veeMe: ~~ 5~~ Ges yengoej: ~~ 6~~
egices e~~ 7~~
JeeKee:- le$e leefmcevvegHeHeos, Jee le$eesHeHeoeod efleeres~ Mes<eb mHe<ced~
Yee0GHeHeo DeLeJee GheHeo mes efleere HeeHeen keer jeefMe nes Jee HeeHeen
mes ege nes lees mebveeme enCe kejs DeLeJee eer kee veeMe neslee nw ~ Fme ekejCe ceW
jefJe HeeHeen veneR nw ~ GheHeo Jee efleere ceW HeeHeen jnves Hej Yeer, eefo MegYeen keer
ef< nes lees mebveeme Jee eerveeMe veneR neslee nw ~ GheHeo Jee Gmemes efleere veere
eneefele nes lees m$eer kee veeMe veneR neslee nw ~ Ge eneefele nes lees yengle efeeeB
nesleer nQ ~ Gme mLeeve ceW egice (51/12, Mes<e3) efceLegve jeefMe nes lees Yeer yengle
efm$eeeB nesleer nQ ~
le$e mJeeefceegkeles mJe#ex Jee lesleeJegejeegef<e efveoe&j: ~~ 8~~
Ges leefmcevvegecekegueeejueeYe: ~~9~~ veeres efJeHee&e: ~~ 10~~
MegYemecyevOeeled megvojes ~~ 11~~ jeng-MeefveYeeceHe-Jeeoeled leeiees
veeMees Jee ~~ 12~~
JeeKee:- le$eesHeHeos efleeres Jee mJeeefceegkeles, Jee lesleew (lelmJeeefceefve)
mJe#ex mJekeereefleerejeMeew efmLeles meefle Gejeegef<e Je=s Jeeefme efveoe&j: Helveerjefnlees
YeJeefle~ Mes<eb mHe<eLe&ced~
Yee0GHeHeo Jee efleere mLeeve DeHeves mJeeceer mes ege nes, ee GheHeo mes
efleeresMe, DeHeveer jeefMe efleere ceW nes lees Jen Je=eJemLee ceW m$eerjefnle nes peelee nw ~
GheHeo mes efleeresMe DeHeves Ge ceW nes lees Gece kegue mes, veere ceW nes lees veere kegue
mes GlHeVe m$eer efceueleer nw ~ GheHeo mes efleere Jee efleeresMe kees MegYeen mes mecyevOe

60

(MegYeen kes <e[dJeie&, ef<eesie Deeefo) nes lees megvojer eer nesleer nw ~ jeng Meefve kee
eesie nes lees ueeskeeHeJeeo mes m$eer kee leeie DeLeJee veeMe neslee nw ~
Meg$e-keslegYeeb jeeoj: ~~ 13~~
DeefmLem$eeJees yegOe-keslegYeeb ~~ 14~~
Meefve-jefJejengefYejefmLepJej: ~~ 15~~
yegOe-keslegYeeb mLeewueced ~~ 16~~
yegOe#es$es cevoejeYeeb veeefmekeejesie: ~~ 17~~
kegpe#es$e e ~~ 18~~
ieg-MeefveYeeb keCe&jesiees vejnkee e ~~ 19~~
ieg-jengYeeb ovlejesie: ~~ 20~~
Meefve-jengYeeb kevee-legueees: HebiegJee& jesiees Jee ~~ 21~~
MegYeieesieeVe ~~ 22~~
JeeKee:- GHeHeos leefleeres Jee Meg$e-keslegYeeb efm$eee jeeojveecekees
jesiees YeJelesJeb meJe mHegeLe&cesJe~
GHeHeo Deewj Gmemes efleere ceW Meg$e kesleg nes lees Gme peeleke keer eer kees
jeeoj neslee nw ~ yegOe kesleg nes lees DeefmLeeeJe jesie neslee nw ~ Meefve jefJe jeng nes
lees DeefmLepJej neslee nw ~ yegOe kesleg kes mecyevOe mes mLetuelee (ceeseF&) nesleer nw ~ eefo
Ge mLeeve ceW efceLegve, kevee nes GmeceW Meefve ceue nes lees veeefmekee jesie neslee nw ~
ces<e Je=efeke Yeer nes lees veeefmekee jesie neslee nw ~ ye=nmHeefle Meefve nes lees keCe&jesie Deewj
vejnkee (venJee) jesie neslee nw ~ ieg jeng nes lees ovle jesie neslee nw ~ Ge mLeeve ceW
kegcYe Jee ceerve nes leLee GmeceW Meefve jeng jns lees Gmekeer m$eer Heieg (ueBie[er) DeLeJee
Jeele jesieJeeueer nes ~ Ghejese HeeHeke=le eesie ceW MegYe en keer ef< DeLeJee eesie nes
lees Ge jesie veneR neslee nw ~
meHleceebMeensYeMewJeced ~~ 23~~
JeeKee:- GHeHeoeled meHleceebMeensYe: (meHlecees YeeJemleme veJeebMe:,
leoefOeHeene lesYe:) SJecegHejeseJeled Heueeefve %eseeefve~ ``keHees leeefoveeefHe
meHleMeyosve ( 67/12,Mes.7) meHleceYeeJees YeJeefle~

61

Yee0GHeHeo mes (meHle 67/12 Mes<e 7) meHlece, meHlece YeeJe kes

veJeebMe Deewj oesveeW kes mJeeceer Hej mes Yeer Ge ekeej mes Heue efJeeej kejvee ~
yegOe-Meefve-Meg$es<JeveHele: ~~ 24~~
Heg$es<eg jefJe-jeng-iegefYe-ye&ngHeg$e:~~ 25~~
evsCewkeHeg$e: ~~ 26~~ efcees efJeuecyeeled Heg$e: ~~ 27~~
kegpe-MeefveYeeb oeHeg$e: ~~ 28~~Deespes yengHeg$e: ~~ 29~~
egicesuHeepe: ~~ 30~~
JeeKee:- GHeHeoeled, meHleceebMeensYeMe Heg$es<eg (veJeces<eg) yegOe-MeefveMeg$es<eg efmLeles<eg, DeveHele: mevleevejefnlees YeJeefle~ Develed mHe<eLe&ced~
Yee0GHeHeo mes (leLee GHeHeo mes meHleceebMe en mes) veJece YeeJe ceW yegOe
Meefve Meg$e neW lees mevleeflenerve neslee nw ~ veJece ceW eefo jefJe jeng ye=nmHeefle nesb lees
yengle Heg$e nesles nQ ~ evcee nes lees Ske Heg$e neslee nw ~ veJece YeeJe ceW DeHelekeejke
leLee DeHeleyeeOeke oesveeW en efceues neW lees efJeuecye mes Heg$e neslee nw ~ Ge veJece
mLeeve ceW ceue Meefve neW lees oeke Heg$e neslee nw ~ veJece ceW efJe<ece jeefMe nes lees yengle
Heg$e, mece jeefMe neW lees DeuHe Heg$e nesles nQ ~
ie=n$eceeled kegef#e-leoerMe-He_eceebMe-ensYeMewJeced ~~ 31~~
Yeele=Yeeb MeefvejengYeeb Yeele=veeMe: ~~ 32~~
Meg$esCe JeJeefnle-ieYe&veeMe: ~~ 33~~
efHele=YeeJes Meg$es<sefHe ~~ 34~~
kegpe-ieg-ev-yegOewye&ngYeelej: ~~ 35~~
MeveejeYeeb <s eLeemJeb Yeele=-veeMe: ~~36~~
Meefvevee mJecee$eMes<eMe ~~ 37~~
kesleew Yeefieveer yeengueced ~~ 38~~
JeeKee:- eLeeHetJe& GHeHeoeled lelmeHleceebMeensYees `veJeces<eg' efJeeej:
ke=le: SJeb ie=n$eceeled jeefMe$ecele: kegef#eleoerMeHe_eceebMeensYeMe ``kegef#e
(61/62,1) pevceueiveced, leoerMees pevceueivesMe:, lele: He_ecees (He_ece:
561/12,9) veJecees YeeJemlevveJeebMeensYee efJeeej: keee&:~ Mes<eb mHe<ced~

62

``meJe&$e meJeCee& YeeJee jeMeeesefle He_eceMeyosvee$e veJeceYeeJe SJe eeee:~

kewefMederkeekeejw: He_eceMeyosvee$e SJe He_ece ie=nerlemlewjsJe `He_eces
eekeelekelJe' efcele$e `He_ece' Meyosve veJecees ie=nerle Fefle efJejesOeeHeefe~ leLee
`kegef#e' MeyoeogHeHeob ie=nerleb leoHemeleb, ekejCes HegvemleogHeeoeveme
JeweLee&Heesefjefle Ye=bMe efevleb efJeHeefeef:~
Yee0(efpeme ekeej GheHeoleLee Gmemes meHlece Deewj Gmekes veJeebMe Deewj
Gvekes mJeeceer kes veJece YeeJe mes efJeeej efkeee ieee nw ~ ) Gmeer ekeej pevceueive
$ece mes GheHeo-GheHeosMe Deewj GheHeo mes veJece YeeJe Deewj veJeceebMe leLee veJeebMeHeefle
mes Yeer efJeeej kejvee ~
`Heece' Meyo mes meJe&$e veJece YeeJe kee enCe kejvee eeefnS ~ eneB Heg$e
YeeJe efJeeej kes ekejCe osKekej efkeleves erkeekeej Heece mes Heece YeeJe ner enCe
efkees nQ ~ efkevleg ``meJe&$e meJeCee& YeeJee: Fme evLekeej keer eefle%ee mes efJejesOe nesves
kes keejCe Ssmee DeLe& kejvee Deege eleerle neslee nw Deewj veJece YeeJe mes Yeer Heg$e
mecyevOeer efJeeej mHe nes mekelee nw, keeeWefke veJece YeeJe Heg$eYeeJe mes Heece neslee nw
FmeefueS Heg$e kes mevleeve (Heew$e Deeefo) kee MegYeeMegYe Heue veJece YeeJe kes Devegmeej
ner neslee nw ~ DeLee&led efpemekees Heew$e nesves kee eesie nesiee Gmekees Heg$e DeJeMe ner nesiee
keeeWefke efyevee Heg$e kes Heew$e nes ner veneR mekelee FmeefueS veJece YeeJe kes MegYe nesves mes
Heg$e nesvee mJeebefme nw ~
leLee Ghejese mLeeveeW mes Yeele=mLeeve (11~3) ceW Meefve Deewj jeng neW lees
YeeF& kee veeMe neslee nw ~ Meg$e nes lees DeHeves mes JeJeefnle (DeLee&led HetJe& Deewj Heeeled
kes) ieYe& kee veeMe neslee nw ~ ueive mes Dece ceW Meg$e keer ef< jnves mes Yeer
JeJeefnle ieYe& kee veeMe mecePevee ~ ceue, ye=nmHeefle, ev, yegOe (11~3) ceW nesb
lees yengle YeeF&Jeeuee neslee nw ~ Meefve Deewj ceue keer ef< nes lees eLee$ece YeeF& kee
(DeLee&led 11 ceW ye[s YeeF& Deewj leerve ceW ess YeeF& kee) veeMe neslee nw ~ kesJeue
Meefve keer ef< nes lees kesJeue mJeeb yeelee nw ~ (DeLee&led ye[s-ess meye menesojeW kee
veeMe neslee nw ~ leLee Ge mLeeveeW mes (3~11) ceW kesleg nes lees yengle yeefnve Jeeuee
neslee nw ~

63

ueeYesMeeod YeeieYes jenew b<^eJeeved ~~ 39~~

kesleew mleyOe-Jeeked ~~ 40~~ cevos kegHe: ~~ 41~~
JeeKee:- ueeYesMeeled (GHeHeoeled meHlecesMeeled) YeeieYes (efleeres) Mes<eb
mHe<ced~
Yee0GHeHeo mes efleere YeeJe ceW jeng nes lees DeefOeke Jee ye[s-ye[s
oeBleJeeuee neslee nw ~ kesleg nes lees yeele yeesueves ceW DemeceLe& neslee nw ~ (DeLee&led mHe
Jeekee veneR yeesue mekelee nw) Meefve nes lees kegHe neslee nw ~
ieewjeefoJeCe&%eeveb osJeleYeefeb een
mJeebMeJeMeeod ieewj-veerue-HeerleeefoJeCee&: ~~ 42~~
DeceeleevegejesJeleeYeefe: ~~ 43~~
JeeKee:- DeelcekeejkeveJeebMeJeMeeled (veJeebMe-jeefMelelHeefleJeCe&meMee:
``jeMeecees Yeemkejes ieewj Fvog: Fleeefoye=nppeelekeesee:) ieewjeefoJeCee& %esee:~
Mes<eb mHe<ced~
Yee0Deelcekeejke kes veJeebMeevegmeej ``je: MJesle: MegkelevegefveYe:
Fleeefo jeefMeJeCee&vegmeej-``jeMeecees Yeemkejes ieewj Fvog: Fleeefo Devegmeej
veJeebMeHeefle kes JeCe& meMe ieewj, ke=<Ce, Heerle Deeefo peeleke kee JeCe& mecePevee ~
Deceeleevegej (Yeele=keejke) mes osJelee mecyeefvOeveer Yeefe kee efJeeej kejvee,
DeLee&led Yeele=keejke kes MegYelJe leLee Geeefo melHeomLe nesves mes MegYe osJelee ceW
meeefJekeer Yeefe Deewj Yeele=keejke kes HeeHelJe leLee veereeefo Demeled mLeevemLe nesves kes
$etj osJelee ceW leecemeer Yeefe Fleeefo mecePevee ~
DeLe Hejpeeleeefo Heueceen
mJeebMes kesJeueHeeHemecyevOes Hejpeele: ~~ 44~~
vee$e HeeHeeled ~~ 45~~ Meefve-jengYeeb eefmeef: ~~ 46~~
ieesHevecevesYe: ~~ 47~~ MegYeJeiexHeJeeocee$eced ~~ 48~~
efens keguecegKe:~~ 49~~
JeeKee:- Deelcekeejkes kesJeueHeeHeenmecyevOes Hejpeele:~ De$e HeeHeeled
(Deelcekeejkeme HeeHelJeeled) ve (Hejpeelees vesleLe&:)~ Mes<eb mHe<ced~

64

Yee0Deelcekeejke kes veJeebMe ceW eefo kesJeue HeeefHeen kes mecyevOe nes lees
Jen peeleke Hejpeele (otmejs mes GlHeVe) neslee nw ~ efkevleg Deelcekeejke kes HeeHe nesves
mes Hejpeele veneR neslee (DeLee&led keejke efYeVe HeeHe eneW kes mecyevOe mes ner Ge Heue
mecePevee) ~ keejkeebMe ceW Meefve jeng nes lees Hejpeele nesvee eefme nes peelee nw ~
otmejs HeeHe eneW mes iegHle jnlee nw ~ MegYe en kes Jeie& keejkeebMe ceW nesb lees DeHeJeeo
cee$e neslee nw, JeemleJe ceW Hejpeele veneR neslee nw ~ DeelcekeejkeebMe ceW oes en neW lees
Jen peeleke DeHeves kegue ceW cegefKeee (es) neslee nw ~
Fefle peewefle<eeeee&PeesHeeeermeerleejeceMece&cewefLeueke=les leJeeoMe&veeefcve
pewefceefvemet$eefleuekes eLeceeOeees elegLe&Heeo: ~

65

DeLeeegoe&eeOeee: (2)
le$e eLececeeegefveHeCeceen
Deeeg: efHele=efovesMeeYeeced ~~ 1~~
eLeceeesejeesJee& oerIe&ced ~~ 2~~
eLeceefleereeesjvleeesJee& ceOeced ~~ 3~~
ceOeeesjeevleeesJee& nerveced ~~ 4~~ SJeb cevoeveYeeced ~~ 5~~
efHele=keeueleMe ~~ 6~~ mebJeeoeled eeceeCeced ~~ 7~~
JeeKee:- efHele=efovesMeeYeeb (ueivesMee<cesMeeYeeb) DeeegefJe&eee&ced~~ 1~~
eLee eLeceees: (ejjeefMemLeees:), Gejees: (efmLejefmJeYeeJemLeeesJee&
ueivesMee<cesMeees) oerIe&ced~ eLeceefleereees: ejefmLejjeefMemLeees:) Devleees:
(efmJeYeeJemLeeesJee&) ceOeced~~ 2~~ ceOeees: (efmLejjeefMemLeees:), Deeevleees:
(ejefmJeYeeJe- mLeeesJee&) nerveced (DeuHeeeg:) %eseced~~ 3~~ DeLe efleereekeejb
keLeeefle, SJeb (eLee ueivesMee<cesMeeYeeceeegefJe&eej: ke=lemleLee) cevoeveYeeb
(Meefve-eveYeeceefHe) DeeegefJe&eee&ced~ Hegvemle=leereekeejb keLeeefleefHele=-keeuele:
(ueive-nesjeueiveeYeeb) e SJeceeegefJe&eee&ced~ mebJeeoeled ekeej$eesCe ekeejesve
Jeeegoe&emecelJeb mebJeeomlemceeled) eeceeCeced, ekeej$eesCe ekeejesve Jee eoemeg:
meceeiesled, leosJe eeeefceleLe&:~
Yee0efHele= (61/12, Mes. 1ueive,) efove (8) ~ ueivesMe Deewj
DecesMe Fve oesveeW mes Deeegoe&e kee efJeeej kejvee eeefnS ~ pewmes
ueivesMe Deewj DecesMe oesveeW ejjeefMe ceW nes, DeLeJee Ske efmLej otmeje
efmJeYeeJe ceW nes lees oerIee&eg mecePevee ~ eefo Ske ej jeefMe ceW otmeje efmLej ceW, Jee
oesveeW efmJeYeeJe ceW ner nes lees ceOeceeeg mecePevee ~ eefo oesveeW efmLej jeefMe ceW nes, Jee
Ske ej ceW otmeje efmJeYeeJe ceW nes lees nerve (DeuHeeeg) mecePevee ~ en eLece ekeej
ngDee ~
Fmeer ekeej Meefve Deewj evcee Hej mes efJeeej kejvee leLee ueive Deewj nesje
ueive mes Yeer Fmeer ekeej Deeegoe&e efJeeej kejvee ~ eefo leerveeW ekeej mes Ske lejn
keer Deeeg Deees DeLeJee oes ekeej mes pees Deees Jener enCe kejvee eeefnS ~

66

efJeMes<eDeeMee ``SJeb cevoeveYeeced Fme met$e ceW `cevo' Meyo kee

DeLe& `Meefve' ke=<Ceevevo mejmJeleer Deeefo Deveske erkeekeejeW ves efkeee nw ~ efkevleg
eleske peelekeevLeeW ceW ueive Deewj evcee mes ner eneW keer efmLeefleJeMe mes HeueeosMe
kene ieee nw, FmeefueS eneB Yeer `cevo' Meyo mes (cevo85/12, Mes<e1ueive)
meJe&oe ueive kee ner enCe kejvee Gefele eleerle neslee nw ~ leve kee DeefOeHeefle
ueivesMe, ceve kee DeefOeHeefle evcee, leLee Deeegoe&e (Dece YeeJe) kee mJeeceer
DecesMe nw, FmeefueS FvneR leerveeW keer efmLeefle JeMe mes Deeeg keer neefve Je=ef nesleer nw,
FmeefueS ueivesMe, DecesMe mes, leLee ueive, evcee mes Deewj ueive nesjeueive mes ner
Deeegoe&e-efveCe&e mecegefele nw ~
Fmekee Gej en nw efkeMeefve Yeer Deeegoe&e kee DeefOekeejer nw keejCe
Deeeg&oee ece kes neLe ceW jnlee nw pees meleJeeved meeefJe$eer Deeefo keer keLee mes mHe
nw~ Meefve ece nw FmeefueS Meefve Deeeg&oee kee cegKe DeefOekeejer nes mekelee nw ~
DeLeJeeeesieeegoe&e mes mHe nw efke eleske en Deeegoe&e keer neefve-Je=ef
ceW nsleg nesles nQ GveceW meyemes Deeies euevesJeeues evcee Deewj meyemes Heers eueves Jeeues
Meefve Fve oes eneW keer efmLeefle mes ner Deeeg keer mHelee nes mekeleer nw ~ leLee Fme evLe
ceW Yeer peneB-leneB `cevo' Meyo mes Meefve kee enCe neslee nw FmeefueS eneB Yeer cevo
Meyo mes Meefve kee ner enCe kejvee eeefnS ~
mHe<eLe& Deeegoe&e efJeeej yeesOeke-e$e
ueivesMe De<cesMe, Meefve ev, ueive nesje-ueive-Fvekeer efmLeefle mes
oerIe&
oerIe&
ceOe
ceOe
DeuHe
DeuHe
ej
efmLej
ej
efmJe.
ej
efmLej
ej efmJe. efmLej efmJe.
efmJe. efmLej
DeLe efJemebJeeos (ekeej$eesCe efYeVes-efYeVes Deeegef<e meceeieles) meefle
efJeMes<e met$eceen
efJemebJeeos efHele=keeuele: ~~ 8~~
JeeKee:- efJemebJeeos ekeej$eesCe efYevves-efYevves Deeegef<e meceeieles meefle
efHele=keeuele: ueivenesjeueiveeYeeb eoeeg: meceiesled leosJe eeeced~

67

Yee0eefo Ghejese leerveeW ekeej mes Deeegoe&e kes efJeeej ceW efYeVe-efYeVe
(leerveeW lejn keer) Deeeg DeeJes lees Gme neuele ceW ueive Deewj nesjeueive Hej mes pees
efveefele nes Jener enCe kejvee eeefnS ~
DeLeeegefJe&mebJeeos HegveefJe&Mes<emet$eceen
efHele=ueeYeies evs evcevoeYeeced ~~ 9~~
JeeKee:- `efJemebJeeoss ' efHele=ueeYeies (ueiveies meHleceies)evs meefle evcevoeYeeb (ev-MeefveYeeb) eoeeg: meceeiesled leosJe eeeced~ ueivemeHleceeYeeceve$e efmLeles evs ueive-nesjeueiveeYeeb efmeceeegee&e ueivemeHleceies
evs Meefve-eveYeeb meceeieleceeegee&eefceleLe&:~
Yee0efJemebJeeo nesves Hej Yeer eefo ueive ee meHlece YeeJe ceW evcee nes lees
Gme neuele ceW Meefve Deewj evcee Hej mes pees Deeegoe&e efme nes Jener uesvee eeefnS ~
DeveLee (eefo ueive meHlece ceW ev ve nes lees) Dece met$eevegmeej ueive nesjeueive mes
efme Deeeg enCe kejvee ~
efJeMes<e``Meveew eesienleew ke#eeeme: (10) Fme Deieues met$e mes Meefve
kes eesiensleg nesves mes keg erkeekeej cevo Meyo mes `MevewMej' Deewj ueive oesveeW
enCe kejles nwb leLee Heece met$e kes DeHeJeeo ceW ner 9 veJece met$e kees efJeMes<e ceeve
kej Ssmee DeLe& kejles nQ efke
``SJeb cevoeveYeecedFmeer ekeej Meefve Deewj evcee Hej mes Yeer
Deeegoe&e efJeeej kejvee ~ efHej Gmeerkes efJeMes<e ceW ``efHele=ueeYeies evs
evcevoeYeeced 9 ueive meHlece ceW evcee nes lees cevo Meyo mes ueive enCe kejvee
DeLee&led Gme neuele ceW ueive Deewj evcee Hej mes Deeegoe&e kee efJeeej kejvee,
DeveLee cevo Meyo mes Meefve kee enCe kejvee ~
Hejvleg Ssmee DeLe& Deeeee& kee DeefYeesle jnlee lees Heece met$e (SJeb cevoeveYeeced 5) kes Devevlej ner efJeMes<e (<e) met$e ceW ner ``efHele=ueeYeies evs
evcevoeYeeced Fmekees kenles ~ DeLeJee mHeg Meyo ceW Ske mLeeve ceW
``MeefveeveYeeced Ssmee ner ken osles ~ FmeefueS veJece met$e Dece met$e kes efueS ner
efJeMes<e Jeeve nw ~ DeLeJee cesje FmeceW Deeen veneR ~ oesveeW ekeej kes DeLeeX ceW efpevnW

68

pees es DeLeJee leermeje ner DeLe& keesF& mecegefele nes lees enCe kejW ~ keeeWefke Meyo
keeceOesveg nw ~ efkevleg Flevee ken osvee Gefele nw efke eefo cevoMeyo mes Mevewej enCe
kejW lees oesveeW peien Mevewej ner, ee ueive enCe kejW lees oesveeW met$e ceW ueive ner enCe
kejkes Dece met$e kes DeHeJeeo ner ceW veJece met$e kee meceeJesMe kejW ~~ Fefle ~~
leLee HejeMejkeeefjkee
``Deeoew ueiveecesMeeYeeb eesieceskeb efJeefevleesled ~
pevce-nesjeefJeueiveeYeeb efleereb Heefjefevleesled ~~
le=leereb MeefveeveYeeb efevleeseg efpeesece ! ~
eesie$eesCe eesieeYeeb efmeb eodeeecesJe leled ~~
eesie$eeefJemebJeeos ueivenesjeefJeueivele: ~
ueives Jee meHleces evs efevleescevoevle: ~~
mHeeLe&-Ghejese oerIee&eg Deeefo eesie mecePeves kes efueS mejue ekeej
``ejs ejefmLejve:, efmLejs vejefmLeje: ~
vs efmLejveje oerIe&ceOeeuHekee: $eceeled ~~
DeLe&GHejese Deeegoe&e kes oes-oes eesie keejkeeW ceW eefo Ske ej ceW nes
lees otmejs kes ej ceW nesves Hej oerIee&eg, efmLej ceW ceOeceeeg, leLee efmJeYeeJe ceW
DeuHeeeg ~ leLee eefo Ske efmLej ceW nes lees otmejs kees efmJeYeeJe ceW nesves Hej oerIee&eg,
ej ceW nesves Hej ceOeceeeg, efmLej ceW nes lees DeuHeeeg ~ SJeb Ske efmJeYeeJe ceW nes lees
otmejs kes efmLej ceW nesves Hej oerIee&eg, efmJeYeeJe ceW ceOeeeg, ej ceW nesves mes DeuHeeeg
mecePevee ~
Ghejese leerveeW eesie kes Devegmeej oerIe&, ceOe, DeuHe Deeeg kes Yeer leerve-leerve
Yeso nesles nQ
oerIee&eg:oerIes& eesie$eesCewJeb veKeev (120) meceeyokee: ~
eesieesve JemJeeMee: (108), eesiewkesve jmekeekee: (96) ~~
ceOeeeg:ceOes eesie$eesCewJeb Kee (80) legueeyokee: mce=lee: ~
eiee: (72) eesieesvee$e eesiewkesveeefyOe<eefCcelee: (64) ~~
DeuHeeeg:DeuHes eesie$eesCee$e eef$ebMeefvcele (32) Jelmeje: ~

69

eesieesve <edef$ebMeled (36) eesiewkesve e KeeyOee: (40) ~~

DeLe&leerveeW ekeej mes oerIee&eg ceW 120 Je<e&, oes ekeej mes oerIee&eg ceW
108 Je<e& leLee Ske ekeej mes oerIee&eg ceW 96 Je<e& nesles nQ ~
leLee leerveeW ekeej mes ceOeeeg ceW 80 Je<e&, oes ekeej mes ceOeeeg ceW 72
Deewj Ske ekeej mes ceOeeeg ceW 64 Je<e& nesles nQ ~
SJeb leerveeW ekeej mes DeuHeeeg ceW 32, oes ekeej mes DeuHeeeg eesie ceW
36, Ske ekeej mes DeuHeeeg efme nes lees 40 Je<e& nesles nQ ~
mHe<eLe& e$eced
oerIee&eg Skeeesies 96
eesiees 108 eesie$ees 120
ceOeeeg Skeeesies 64
eesiees 72
eesie$ees 80
DeuHeeeg eesie$ees 32
eesiees 36
Skeeesies 4
eLece KeC[ 32 efleere KeC[ 36 le=leere KeC[ 40
DeLe mHeeeg meeOeve kejves kee ekeej
``HetCe& jeMeeefoies eevles neefve-ce&OesvegHeelele: ~
eesiekeejkeKesebMeeesiemlelmebKeee le: ~~
ueyOeebMeemleg eLeeeeHleKeC[IveeefebMeleesodOe=lee: ~
ueyOeJe<ee&efoefYeefn&veb eeHleeeg: emHegb YeJesled ~~
Ghejese Deeegoe&e kes efJeeej ceW ueivesMe, DecesMe Deeefo eesiekeejke en
eefo jeMeeefo ceW nes lees 32 Deeefo Ghejese KeC[ HetCe& nesles nQ, leLee jeefMe kes
Devle ceW nes lees KeC[ legue Deeeg kee eme nes peelee nw ~
Dele: jeefMe kes ceOe ceW DebMe eje DevegHeele mes mHelee nesleer nw ~ pewmes
eesiekeejke efpeleves nesb Gvekes DebMeeW kes eesie ceW eesiekeejke keer mebKee mes Yeeie
oskej pees DebMeeefo ueyOe nes Gmes eLeeeeHle KeC[ mes iegveekej iegCeveHeue ceW 30 mes
Yeeie oskej ueyOe Je<ee&efo kees eLeeeeHle Deeegoe&e ceW Ieeves mes mHe Deeeg nesleer nw ~
GoenjCe7 Deewj 8 Hespe ceW pevceueive kegC[ueer Deewj mHe en osefKees
(1) ekeej-ueivesMe Meg$e Deewj DecesMe Meg$e ner nw, Jen efmJeYeeJe jeefMe ceW
nw FmeefueS le=leere met$eevegmeej ceOeeceeeg eesie ngDee ~

70

(2) ekeej-evcee ej ceW, Deewj Meefve efmLej ceW nQ, FmeefueS le=leere
met$eevegmeej ceOeceeeg eesie ngDee ~
(3) ekeej-ueive ej ceW, Deewj nesjeueive efmJeYeeJe ceW nw FmeefueS elegLe&
met$eevegmeej DeuHeeeg eesie ngDee ~
eneB Ske ekeej mes DeuHeeeg Deewj oes ekeej mes ceOeceeeg eesie nesves kes keejCe
ceOeceeeg eesie ner efme ngDee ~
Dele: eesiekeejkeueivesMe Meg$e 8~25~43~18, DecesMe Meg$e
8~25~43~18, evcee Meg$e 7~1~4~15, Meefve Meg$e 3~18~8~16
Fvekes jeefMeeeW kees es[ DebMeeefo kes eesie kejves mes 70~39~7 FmeceW
eesiekeejke mebKee 4 mes Yeeie oskej ueyOe DebMeeefo 17~39~46~45 Fmekees
oes ekeej ceOeeeg eesie nesves kes keejCe efleere KeC[ 36 mes iegCee kejves
6120~1404~2656~16206350~2'~3~0 FmeceW 30 mes

(DeLeJee eeHle KeC[ mes iegves ngS DebMeeefo kees 12 mes iegCee kejves mes efoveeefo Heue neslee nw ~ eLee
KeC[ mes iegefCele DebMeeefo 625~52~3 kees 12 mes iegvee kejves mes efoveeefo 7620~624~36 efove
ceW 30 mes Yeeie oskej ceemeeefo 254~10~24~36 ceeme ceW 12 mes Yeeie oskej Je<ee&efo
21~2~10~24~26 Heue legue ner ngDee ~ Fme ekeej kee DeYeemeeLe& Mueeske
eeHleKeC[iegCee DebMee eoMeIvee efoveeefokeced ~
lesve nerveb meoe keee eeHleeeg: emHegb leoe ~~ Fefle ~~)

Yeeie oskej ceeme Deewj ceeme ceW 12 kes Yeeie oskej ueyOe Je<ee&efo
21~2~10~24~36 Fmekees oes eesie mecyevOeer ceOeceeeg 72 ceW Ieeves mes
50~9~19~35~24 en Je<ee&efo mHeeeg ngF& ~
(DeLe& efleere Goen)
eLeceueive-3~10~15~5
nesjeueive-3~24~15~20
ueivesMe ev-4~5~20~25
DecesMe Meefve-5~4~13~15
mete&-1~12~15~20

71

keefuHele pevceueivekegC[ueer
12
ceb.1
11
met.Meg.2

10ye=.

0yeg.3

pevceue.4

8
eb.5

7 nes.ue.

Me.6
(1) Fme GoenjCe ceW ueivesMe ev efmLej ceW Deewj DecesMe (Meefve) efmJeYeeJe
ceW nw, Dele: efleeremet$eevegmeej oerIee&egeesie ~
(2) leLee evcee Deewj Meefve efmLej efmJeYeeJe ceW nw, Dele:efleeremet$eevegmeej
oerIee&egeesie ~
(3) leLee ueiveej ceW nw Deewj nesjeueive Yeer ej ceW nw, Dele: efleere
met$eevegmeej oerIee&eg eesie ngDee ~ eneB leerveeW ekeej mes oerIee&eg eesie
efveefJe&Jeeo efme ngDee ~ Dele: eesiekeejke eneefokeeW kes
1. ueivesMe ev 4~5~20~25
DecesMe Meefve 5~4~13~15
Meefve 5~4~13~15
2. ev 4~5~20~25
ueive 3~10~15~5
3. nesjeueive 3~24~15~20
jeefMe es[kej DebMeeW kes eesie kejves mes

72

DebMe eesie 53~37~45 FmeceW eesiekeejke mebKee 6 mes Yeeie oskej

ueyOe DebMeeefo 8~36~17~30 Fmekees (leerveeW ekeej mes oerIee&eg eesie nesves kes
keejCe) le=leereKeC[ 40 mes iegveekej 30 mes Yeeie oskej ueyOe Je<ee&efo
11~5~20~0~0 kees leerve eesie mecyeefvOe oerIee&eg ceW 120 Ieeves mes mHe
oerIee&eg Je<ee&efo 108~6~10~0~0
( DeLe le=leereesoenjCe)
ueive 0~10~15~20
nesje ueive 3~5~10~14
ueivesMe ceb. 8~2~12~16
DecesMe ceb. 8~2~12~16
evcee 9~7~12~10
Meefve 2~10~13~30
(1) Fme GoenjCe ceW ueivesMe Deewj DecesMe (ceue) efmJeYeeJe ceW nw, Dele:
(le=leere met$eevegmeej) ceOeceeegeesie ~
(2) leLee evcee ej ceW Deewj Meefve efmJeYeeJe ceW nQ, Dele:
elegLe&met$eevegmeej DeuHeeegeesie ~
(3) leLee ueive Deewj nesjeueive oesveeW ej ceW nw, Dele: (efleeremet$eevegmeej)
oerIee&egeesie ngDee ~
eneB leerveeW ekeej mes leerve ekeej (efYeVe-efYeVe) Deeegoe&e eesie nesves kes
keejCe efJemebJeeo ceW (8 met$eevegmeej) ueive Deewj nesjeueive mes efme oerIee&eg kee enCe
kejvee Gefele nw ~
Dele: eesiekeejke (ueive Deewj nesjeueive) kes DebMeeW kes eesie
15~25~34 ceW eesiekeejke mebKee 2 mes Yeeie oskej DebMeeefo 7~42~47
kees Ske eesie mes oerIee&eg efme nesves kes keejCe eLece KeC[ 32 mes iegCeekej efHej
HetJeexe ``eeHleKeC[iegCee DebMee: Fleeefo Mueeskeevegmeej 12 mes iegCeekej efoveeefo
2961~48~48 Dele: Je<ee&efo 8~2~21~48~48 Fmekees Ske eesie
mecyevOeer oerIee&eg 96 ceW Ieeves mes 87~9~8~11~12 mHeeeg ngF& ~

73

(DeLe elegLe& GoenjCe)

ueivesMe Meg$e 7~10~14~20
DecesMe Meg$e 7~10~14~20
eb. 0~5~10~8
Me. 9~11~16~6
ueive 6~12~15~20
nesje ueive 7~2~8~10
Fme kegC[ueer ceW
(1) ueivesMe Meg$e, DecesMe Yeer Meg$eJen efmLej ceW nw, FmeefueS
nerveeegeesie ~
(2) evcee Deewj Meefve oesveeW ej ceW nw, Dele: oerIee&egeesie ~
(3) ueive ej ceW, nesje ueive efmLej ceW nw Dele: ceOeeegeesie ~ eneB leerveeW
ekeej mes efJemebJeeo (efYeVe-efYeVe Deeeg) nw ~
12
eb.1
11je
2

10Me.

9ceb.yeg.met.

8Meg.nes.ue.
kes.5

7ue.
6Je=.

74

Dele: Dece me$e mes ueive Deewj nesjeueive mes efme ceOeeeg keer eeefHle nesleer nw ~
Heje ueive mes meHlece ceW evcee nw, FmeefueS veJece met$e kes Devegmeej ev Deewj
Meefve mes efme oerIee&egeesie ner eeHle ngDee keeeWefke Dece met$e meeceeve nw, veJece
Gmekee efJeMes<e nw``meeceeveMeeelees vetveb efJeMes<ees yeueJeeved YeJesled Fefle ~ ieefCele
HetJeexe jerefle mes mHe nw ~
pewmes elegLe& GoenjCe ceW Meefve kes eesie nsleg nesves mes Yeer ke#ee eme neskej
ceOeeegeesie nesvee eeefnS ~ Heje Deefece (12 met$e) kes Devegmeej DeHeveer jeefMe ceW
Meefve kes nesves keejCe ke#ee eme veneR neskej oerIee&eg eesie efme jne ~
Dele: Meefve Deewj evcee kes DebMe eesie 16~26~14 FmeceW eesiekeejke
mebKee 2 mes Yeeie oskej 8~12~7 Fme Hej mes HetJeexe egefe mes Je<ee&efo Deeeg
87~2~24~3~12 ngF& ~
kesMeJeeefo keeefjkeekeejeW ves `cevo' Meyo mes oesveeW met$e ceW ueive kee ner
enCe efkeee nw ~ eLee kesMeJeeeee&
``ueivesvotYeecesJeceeegbef<e efJe%ewefJe&%eseeefve eesejerlee HegveMe ~
leod nesjeueivepevceekeeYeeegef<e megoeaIe&ceOeeuHekeeefve ~~
ef$eefYe: ekeejwjefHe ewkeHeceeeg: meceeeeefle leoe ve Jeeo: ~
eYeeb efJeOeeYeeceefHe eled meceeveb leosJe ceeveb ve leg ewkekesve ~~
$eeeCeeceefHe He#eeCeeb JewHes meefle efJej ! ~
nesjepevceueiveeYeeb eeHleceeeg: meceeeesled ~~
MeMees ueiveies JeeefHe HelveermLeeveielesefHe Jee ~
leoeegMevueiveeYeeb eeHleb mJeerkeee&cesJe leled ~~
mHeeLe& ~
Heje HejeMej keer keeefjkee ceW `cevo' kes mLeeve ceW ``Meefve efueee ieee nw,
FmeefueS nceves Yeer `cevo' Meyo kee DeLe& `Meefve' ner ceevekej GoenjCe efoKeueeee
Deewj Meefve enCe kejkes Deeegoe&e yeveeves mes erke efceuee Yeer ~
DeLe& oesveeW nes mekeles nQ ~ eceeCe Yeer oesveeW He#e kes efceueles nQ, Heje efpememes
Heue efceues Jener Gefele mecePevee ~ efJeJeeo mes celeueye veneR, Fefle ~

75

DeLe ueivemeHleceies evs cevoeveYeeceeegee&eefcelegeb, le$e efJeMes<eceen

Meveew eesiensleew ke#eeeme: ~~ 10~~
JeeKee:- Meveew eesiensleew (eesiekeejkes) meefle ke#eeeme: (eef$ebMeled<eef$ebMeelJeeeEjMeoyoefceleeeeefm$eefJeOeke#eeee:, DeLeJee oerIe&ceOeeuHeeegmmJeHeeee: ke#eeee: eme:) meeled, DeLee&led oerIe&ceeeg: eeHleb esvceOeced, ceOeb
esouHeced, DeuHeb esled leleesefHe nerveceeegYe&Jeefle~
Yee0GHejese ef$eefJeOe Deeegoe&eefJeeejeW mes eefo Meefveeesiekeejke nes lees
ke#ee kee eme neslee nw ~ DeLee&led oerIee&eg eeefHle ceW ceOeeeg, ceOeeeg ceW DeuHeeeg,
DeuHeeeg ceW Gmemes Yeer nerveeeg mecePevee ~
keesF&-ke#ee eme eme ceW 40~36~32 Fve KeC[eW kees ke#ee
ceevekej HetJe& eoefMe&le egefe mes 40 kes mLeeve ceW 36, 36 kes mLeeve ceW 32
Deewj 32 kes mLeeve ceW Meefve efpeme jeefMe ceW nes Gme jeefMe keer oMee kes Je<e& kee
DeeOee eme neslee nw ~ JeneB Yeer 30 DebMe ceW oMee Je<e& eceeCe lees Meefve kes YegeebMe
ceW keee? Fme DevegHeele mes ueyOe Je<e& 32 ceW Iee kej mHe ceeveles nQ ~ ke#eeJe=ef
He#e ceW Fmeer ekeej Je=ef Yeer mecePevee ~
De$eeveceleb efveHeeefle
efJeHejerleefceleves ~~ 11~~
JeeKee:- Deves Deeeeee&: efJeHejerleb (Meveew eesiensleew ke#eeJe=ef cesJe)
keLeeefvle (Deveeeg MesouHeeeg:, DeuHeeeg MesvceOeced, ceOeb esod oerIe&ced, oerIe& esled
leleesHeefOekeefceleLe&:)~
Yee0otmejs Deeeee& kes cele mes Meefve kes eesiekeejke nesves mes efJeHejerle
(ke#ee keer Je=ef) nesleer nw ~ DeLee&led DeuHeeeg neW lees ceOeeeg, ceOeeeg nes lees
oerIee&eg, oerIee&eg nes lees Gmemes Yeer DeefOeke oerIee&eg mecePevee ~
ke#ee Je=ef kes efJe<ee ceW YeieJeeved HejeMej kee Jeekee
DeveeegMesod YeJesouHe-ceuHeevceOeb epeeeles ~
ceOeceeppeeeles oerIe& oerIee&egMeseleesefOekeced ~~

76

``eesiensleew MeveeJesJeb ke#eeJe=sMe ue#eCeced ~

Slemceeod JewHejerlesve ke#eeemeesefHe peeeles ~~ Fefle mHeeLe&ced ~~
Hegve: mJecelesve ke#eeemesHeJeeoceen
ve mJe#e&legies meewjs ~~ 12~~ kesJeueHeeHeieesefieefve e ~~ 13~~
JeeKee:- meewjs MevewMejs mJe#e&ies mJeesemLes meefle ve (ke#eeemees
vesleLe&:)~ kesJeueHeeHeiegles e MevewMejs ke#eeemees ve meeled~ DeveLee eesiensleew
meefle ke#eeeme: meeosJesefle~
Yee0``Meefve kes eesiensleg (eesiekeejke) nesves Hej Yeer eefo DeHeveer jeefMe
Jee DeHeves Ge ceW nes lees ke#eeeme veneR neslee nw ~ leLee kesJeue HeeHe en mes ner
egle nes leye Yeer ke#ee kee eme veneR neslee nw ~ DeveLee ke#eeeme neslee ner nw ~
pewmes elegLe& GoenjCe ceW Meefve eesiekeejke nw Heje DeHeveer jeefMe Jee
GejeefMe ceW veneR nw leLee en mes egle nw FmeefueS ke#eeeme nesvee efme ngDee ~
DeLee&led oerIee&eg eesie Deeee nw lees JeneB ceOeeeg ner enCe kejkes Ghejese egefe mes
ieefCele eje mHe Deeeg yeveevee ~
DeLe ke#eeJe=efeesieb keLeeefle
efHele=ueeYeies iegjew kesJeueMegYeieesefieefve e ke#eeJe=ef: ~~ 14~~
JeeKee:- efHele=ueeYeies ueivemeHlecemLes iegjew, leLee kesJeueMegYeieesefieefve e
iegjew meefle ke#eeJe=ef: DeLee&oueeegeexies ceOeeeg:, ceOeeegef<e oerIee&eg: oerIee&egef<e
HetCee&eg: leleesHeeEOeke Jee %eseced~
Yee0eefo ueive meHlece ceW ye=nmHeefle nes, DeLeJee kesJeue MegYeen mes egle
ye=nmHeefle nes lees ke#ee keer Je=ef nesleer nw ~ DeLee&led DeuHeeeg ceW ceOeeeg,
ceOeeeg ceW oerIee&eg Deewj oerIee&eg ceW HetCee&eg mecePevee eeefnS ~
Deye Fme ekeej Deeegoe&e efveMee nesves Hej `ieefCeleefme Deeegoe&e kes
meceeHle nesves Hej cejCe neslee nw, ee Gmekes yeere ceW Yeer Fme efJe<ee ceW ej Deewj
Jeee jeefMe mes cejCeeesie kenles nQ ~ oMeeee jeefMe ej, leLee eLeceoMeeeo jeefMe
mes ej jeefMe keer efpeleveer mebKee nes, efHej ej jeefMe mes Gleveer mebKee efievekej pees

77

jeefMe nes Jen yeee kenueelee nw ~ Fmeer DeOeee kes elegLe&Heeo ceW, otmeje Deewj
leermeje met$e osefKeS ~
DeLe cejCeeesieb, leoHeJeeob le$e efJeMes<eb een
ceefueves ejyeeess veJebeMes efveOeveb, ejejsMeeesMe ceeefueves ~~ 15~~
MegYeieesieeVe ~~ 16~~
JeeKee:- ``oMeeeees jeefMee&jmeb%e:, leLee eLeceoMeeeojeefMelees
eeJelmebKees eoMejeefMemlelees ejjeMesmleeJelmebKekeesyeeemebKekees YeJeefle~ Dele
SJe eLeceoMeeeeb ejb yeeeb ewkecesJe~ efleereoMeeeeb efleerees ejb, le=leerees
jeefMeyee&eced, SJeceesefHe yeesOeced~ leefmceved ejyeees ceefueves HeeHes, HeeHeen&egles
HeeHeen<sJee veJeebMes (ejyeeejeMeesve&JeebMeoMeeeeb) efveOeveb cejCeb %eseced~ SJeb
ejejsMeeesMe ekeejeod yeeeyeeesMeeesJee& ceeefueves meefle leVeJeebMes efveOeveb YeJeefle~
MegYeieesieeled ejJeeeees: MegYeenef<eesieJeMeeled ve (leVeJeebMeoMeeeeb cejCeb ve
YeJeleerleLe&:)~
Yee0ej Deewj yeee jeefMe ceefueve (mJeeb HeeHejeefMe, ee HeeHeen mes egle
) nes lees ej yeee jeefMe keer veJeebMe (Devleo&Mee) ceW cejCe neslee nw ~ leLee ej
ejsMe Deewj yeee yeeesMe kes ceeefueve (HeeHemecyevOe) nesves Hej Yeer Gvekeer
veJeebMeoMee ceW cejCe neslee nw ~ eefo Gve (ej yeee) Hej MegYeen keer ef< DeLeJee
eesie nes lees Ge oMee ceW cejCe veneR neslee nw ~
HegveefJe&Mes<eceen
jesiesMes legs veJeebMeJe=ef: ~~ 17~~
le$eeefHe HeosMeoMeevles, HeoveJeebMeoMeeeeb, efHele=efovesMeef$ekeesCes Jee~~18~~
JeeKee:- jesiesMes (jesie:32/12 Mes,8 De<cemleoerMes) pevceueiveeo<cesMes legs mJeesemLes veJeebMeJe=ef:, DeLee&led HetJe&efveefeleefveOeveveJeebMeoMeeleesefececeefuevejeefMeveJeebMeoMeeeeb efveOeveb YeJeefle~ le$eeefHe (veJeebMeJe=eJeefHe)
HeosMeoMeevles (ueiveHeoeOeerMemeeeeerYetlejeMesce&neoMeevles), Jee HeoveJeebMeoMeeeeb
(ueiveHeojeMevleo&Meeeeb) Jee efHele=efovesMeef$ekeesCes (ueivesMee<cesMeeYeeb HebeceveJecejeMeeso&Meeeecevleo&Meeeeb) Jee efveOeveb YeJeefle~

78

Yee0pevceueive mes DecesMe eefo DeHeves Ge ceW nes lees Devleo&Mee keer
Je=ef nes peeleer nw DeLee&led HetJe& efveefele ceefueve jeefMe keer Devleo&Mee ceW cejCe veneR
neskej Gmemes Deefece ceefueve jeefMe keer Devleo&Mee ceW cejCe neslee nw ~ GmeceW
pevceueiveHeo kes mJeeceer efpeme jeefMe ceW nesb Gme jeefMe keer ceneoMee kes Devle ceW, Jee
pevce ueiveHeo jeefMe keer Devleo&Mee ceW, DeLeJee ueivesMe ee DecesMe mes ef$ekeesCe
(5~9) jeefMe keer oMee Devleo&Mee ceW cejCe neslee nw ~ DeLee&led FveceW pees efJeMes<e
ceefueve nes Gmekeer oMee ceW cejCe neslee nw ~ GoenjCe Deeies mHe nesiee ~
DeLe HetJe& ejeefojeefMeJeMesveeegefJe&eejb ke=lJeeOegvee leLewJe
kesveefomLeeveJeMesve ekeejevlejsCe oerIee&eeegjeveeveb keLeeefle
efHele=ueeYejesiesMeeeefCeefve keCkeeefomLes mJeleMewJeb ef$eOee ~~ 19~~
JeeKee:- efHele=ueeYeeesue&ivemeHleceeeseew& jesiesMeew `De<cesMeew' leLeesce&Oes
e: eeCeer (yeueJeeved) leefmceved ueivele: $esveefomLeeveefmLeles SJeb HetJeexeekeejsCe ef$eOee
Deeegcee&veb %eseced~ leLee mJele: Deelcekeejeled-leled meHleceee eew De<cesMeew
leeesce&Oes ees yeueer leefmceved Deelcekeejkele: keCkeeefoefmLeles ef$eOeeegcee&veb %eseced
DeLee&o<cesMes kesvmLes oerIee&eg:, HeCeHejmLes ceOeceeeg:, DeeHeesefukecemLesuHeeegefjefle~
Yee0ueive mes DecesMe Deewj meHlece mes DecesMe Fve oesveeW ceW pees yeueer nes
Jen kesv ceW nes lees oerIee&eg, HeCeHej ceW nes lees ceOeeeg, DeeHeesefkeuece ceW nes lees nerveeeg
eesie neslee nw ~ Fmeer ekeej Deelcekeejke Deewj Gmemes meHlece mes DecesMeeW ceW pees
yeueer nes Jen eefo Deelcekeejke kes kesveefo ceW nes lees $ece mes oerIe&, ceOe, DeuHeeeg
nesleer nw ~
DeLee$e efJeMes<eceen
eesieelmeces mJeefmceved efJeHejerleced ~~ 20~~
JeeKee:- mJeefmceved (Deelcekeejkes) eesieelmeces (5731/12Mes7
meHleceYeeJes) efmLeles meefle efJeHejerleb %eseced (kesvs<cesMesuHeeeg:, HeCeHejmLes
ceOeeeg:, DeeHeesefukecemLes oerIee&egefjleLe&:)~ Fob JewHejerlecemceeosJe eesieeled
kesveefoJeMeeosJeeegefJe&eejs %eseefceefle ``eesieeefoefle Heosve metefeleced~ leLee e

79

meceefJe<ecejeefMeJeMeeled $eceesl$eceieCeveee kesveefomLeeveb eeeefceleefHe ``meces

``efJeHejerleced esefle Heoesve metefeleceeeeexCesefle~~
kewefeled ``eesieeled meHleceYeeJeeled meces veJeces mJeefmceved Deelcekeejkes meefle
efJeHejerleced (kesvsuHeb, HeCeHejs ceOeb, DeeHeesefukeces<cesMes meefle oerIe&efceefle)
HetJeexeeemleb meeled FleLe&: ke=le:~ Hej_ewJeceLeexmele FJe Yeeefle~ ele
meHleceeVeJeceb ueiveeled le=leereb YeJeefle, eefo le=leeremLeevecesJeeeee&meeefYeesleb leefn&
``keeces mJeefmceved efJeHejerleced Fleeefo ueeIeJeb efJenee ``eefJe[eeCeeeeceveeesve
meHleceeVeJece Fefle efkecegeced? Delees$e `eesieelmece' Fefle elegj#ejJeMesve
(5731/12Mes7) meHlemebKeee meHleceYeeJe: eefleHeeefolees %ese:~ De$eeefHe
meHleceYeeJemLeeves ``ueeYes mJeefmceved Fefle eEke veesecesJe veeMeveereb ele:
HetJeexeejjeMeeefoJeMeeoeegoe&eeesiesefleJeeefHleJeejCeeewJe ``ueeYe mLeeves
eesieelmece Fefle meHleceYeeJemeb%ee mecegefolee~ Slesve `eesieeled' DemceeosJe eesieeled
DeeegefJe&eejs JewHejerleb %eseb ve leg HetJe&efmceved eesies Fefle meteveeLe&cesJee$e meeefYeeeeb
``eesieelmece Fefle meHleceYeeJemeb%ee ke=lee~ leLee Heg<epeelekeme meHleceb
peeeemLeeveb, m$eerpeelekeme leg meHleceb HeeflemLeevecele SJe eke=efleefJelJeeled
meHleceYeeJemLe SJe keejkes HeueJewHejerleceefHe mecegefeleefceefle ceOemLeyegee
efJeJeseveereb efJeefefjleueb HeuueefJelesve~~
Yee0ueive mes meHlece YeeJe ceW Deelcekeejke nes lees kesveefoefmLele
DecesMe JeMe mes oerIe& Deeefo Deeeg efJeHejerle (DeLee&led kesv ceW DecesMe nes lees
DeuHeeeg, HeCeHej ceW nes lees ceOeeeg, DeHeesefkeuecemLeeve ceW nes lees oerIee&eg) mecePevee ~
eneB yengle mes erkeekeejeW ves``eesie (7 meHlece YeeJe) mes mece (9 veJece)
mLeeve ceW Deelcekeejke nes lees efJeHejerle mecePevee Ssmee DeLe& efkeee nw~ Heje meHlece
mes veJece lees le=leere YeeJe neslee nw eefo le=leere YeeJe ner Deeeee& kee DeefYeesle jnlee
lees ``keeces mJeefmceved efJeHejerleced Ssmee ner met$e yeveeles efHejle=leere kes efueS
``meHlece mes veJece Fme ekeej eefJe[ eeCeeeece kejves mes keee celeueye jnlee ?
Deiej Ssmee kene peee efke meHlece kes efueS Yeer ueeYe Heo es[kej
``eesieelmece en eej De#ej keeeW efueee ieee ? Fmekee Gej en nw

80

efkeDeeeee& kees kesJeue 19 met$e eje meeefOele kesveefoJeMe Deeegoe&e ceW ner
JewHejerle leLee keejke Deewj ueive kes mece efJe<ece jeefMeJeMe $eceesl$ece ieCevee mes
kesveefo enCe kejves kee DeeosMe kejvee nwFmeefueS meHlece YeeJe kes efueS
``eesieelmeces (5731/12, Mes7) Fme ekeej meb%ee yeveeves mes Ge oesveeW
DeefYeeee Yeer metefele nes peeles nwb (DeLee&led `eesieeled' kesJeue Fmeer eesie mes ``meces
efJeHejerleced mece ceW keejke lees efJeHejerle kesveefo enCe kejvee es Yeer ueeIeJe ceW
ner metefele nes iees) ~ leLee Heg<e kes efueS meHlece peeeemLeeve nw, m$eer kes efueS
meHlece HeeflemLeeve nw, Dele: Heg<e m$eer ceW eke=efle efJeHejerle nesves kes keejCe keejke kes
meHlece ceW nesves mes Heue cesb Yeer JewHejerle nesvee mecegefele nw ~ FmeefueS ``eesieelmece
Fve eejeW JeCe&JeMe meHlece YeeJe ner mecePevee eeefnS ~
G0pevceueive kegC[ueer osefKeS ~ Deelcekeejke (Meg$e) Oeveg ceW nw, Gmemes
De<cesMe evcee, leLee Deelcekeejke mes meHlece (efceLegve) nw, Gmemes DecesMe Meefve,
Fve oesveeW ceW evcee efmLej jeefMe ceW nesves kes keejCe yeueer nw leLee evcee
Deelcekeejke mes DeeHeesefkeuece mLeeve ceW nw FmeefueS DeuHeeeg eesie efme ngDee ~ Fmeer
ekeej ueive mes Yeer efJeeej kejvee ~
DeLee$e yeueefveHeCeceen
jeefMele: eeCe: ~~ 21~~
JeeKee:- De$e jeefMele: eeCees %ese:, ``Deeneled meen: Fleeefo
jeefMeyeueeosJe enyeueb eeeefceleLe&:~ velJebMeeefOekelJeHeefceefle~~
Yee0Fme ekejCe ceW jeefMe kes JeMe (DeLee&led ``keejkeeesie: eLecees
Yeeveeced Fleeefo He) yeue enCe kejvee eeefnS ~ DebMeeefOekelJe He venerb ~
DeLe HegveefJe&Mes<eceen
jesiesMeees: mJele Sskees eesies Jee ceOeced ~~ 22~~
JeeKee:- jesiesMeees: (De<cesMeees:) mJele Sskees (keejkesCe meneYesos)
eesies Jee meefle ceOeced (ceOeeegMesled ceOeb mJeeb efmecesJe, oerIee&egef<e nerveeegef<e Jee
eeHlesefHe ceOeceeegjsJesleLe&:)~~

81

Yee019 met$e ceW kens ngS jesiesMe (DecesMe) mJeeb Deelcekeejke nes ee
Deelcekeejke mes ege nes lees ceOeeeg (DeLee&led nerveeeg Jee oerIee&eg nesves Hej Yeer
ceOeeeg ner) nesleer nw ~ en Ske ekeej kee mJelev$e eesie nw ~
GoenjCepewmes eLeceeOeee ceW pevcekegC[ueer Deewj keejke osefKeS ~
pevceueive mes DecesMe Deewj Deelcekeejke Meg$e ner nw, FmeefueS oesveeW kes Ske nesves
kes keejCe Fme peeleke keer ceOeeeg efme ngF& ~
DeLee$e kesveefomLeeveJeMeeoeeg:meeOevesefHe ke#eeemeeesieceen
efHele=ueeYeees: HeeHeceOelJes keesCes HeeHeeesies Jee ke#ee-eme: ~~ 23~~
mJeefmceVeHesJeced ~~ 24~~
leefmceved HeeHes, veereslegsMegYemebegkeles e ~~ 25~~
DeveoveLee ~~ 26~~
JeeKee:- efHele=ueeYeees: ueivemeHleceees: HeeHeceOelJes HeeHeeneesce&OeJeefle&lJes, Jee keesCes ef$ekeesCes HeeHeeesies meefle ke#eeeme:~ mJeefmceVeelcekeejkesHesJeb %eseced~ leefmceved keejkes HeeHes veeres veerejeefMemLes, Jee Delegs
Geeove$eefmLeles DeMegYemebegkeles eeefHe ke#eeeme~ DeveLeeveled DeLee&led
ueivemeHleceees: keejkemeHleceeesJee& MegYeceOeJeefle&lJes leefl$ekeesCes MegYeeesies meefle,
leLee keejkes MegYes Ges, Deveeres MegYeegkeles meefle ke#eeJe=efYe&Jeefle~
Yee0pevceueive Deewj meHlece HeeHeeneW kes ceOe ceW nes, Jee Gmemes ef$ekeesCe
(9~5) HeeHeen mes ege nes lees ke#eeeme neslee nw ~ Deelcekeejke mes Yeer Fmeer
ekeej efJeeej kejveeDeLee&led keejke Deewj Gmemes meHlece mLeeve HeeHeeneW kes ceOe
ceW nes Jee Gmemes ef$ekeesCe jeefMe HeeHe mes ege nes leye Yeer ke#ee kee eme mecePevee ~
leLee keejke mJeeb HeeHe neskej veere ceW nes, DeLeJee Ge mes efYeVe mLeeve ceW HeeHeen
mes ege nes leye Yeer ke#eeeme neslee nw ~ Fmemes DeveLee ceW DeLee&led ueive, ueive mes
meHlece, Jee keejke, keejke mes meHlece MegYeeneW kes ceOe ceW nes ee Gmemes ef$ekeesCe
MegYeeneW mes ege nes, Jee keejke mJeeb MegYe Deewj Ge ceW Jee veere mes Deefleefje
mLeeve ceW MegYeen mes ege nes lees ke#ee keer Je=ef nesleer nw ~

82

iegjew e ~~ 27~~
JeeKee:- iegjew ye=nmHeleew ewJecegkeleegkelee ke#eeemeJe=eflJeb
efJeeee&ced~~
Yee0ye=nmHeefle mes Yeer Fmeer ekeej ke#ee kee eme ee ke#eeJe=ef
mecePevee (DeLee&led ye=nmHeefle HeeHe kes ceOe ceW nes, Jee Gvemes ef$ekeesCe ceW HeeHe nes Jee
veere ceW nes, ee Ge mes efYeVe mLeeve ceW HeeHe mes ege nes lees ke#ee kee eme, leLee
MegYe kes yeere ceW nes ee ye=nmHeefle mes ef$ekeesCe ceW MegYe nes ee veere mes efYeVe mLeeve ceW
MegYe mes ege nes lees ke#ee keer Je=ef nesleer nw) ~
DeLe ke#eeJe=ef-emeemes efJeMes<eceen
HetCexvogMeg$eeesjskejeefMeJe=ef: ~~ 28~~ Meveew efJeHejerleced ~~ 29~~
JeeKee:- GeMegYeeesieemes HetCexvogMeg$eeeseexies meefle SkejeefMeJe=efjsJe
ve leg ke#eeJe=ef: (DeLee&oveMegYeeesies ke#eeJe=efefjefle efJeMes<e:) SJeb Meveew
efJeHejerleced (SkejeefMeeme:) DeLee&le HeeHeeesieeled ke#eeemeemes Meefveeesies
SkejeefMeeme:, ve leg ke#eeeme Fefle~ DeleesveMegYeeesiesefHe HetCexvogMeg$eeesieeoskejeMesjsJe Je=ef:~ leLeeveHeeHeeesiesefHe MeefveeesieeoskejeMesjsJe emees ve leg
ke#eeee Fefle HeefueleesLe&:~~
Yee0GHejese MegYeeesie mes ke#eeJe=ef eme ceW eefo HegCe&evo ee Meg$e
kee eesie nes lees kesJeue Ske jeefMe keer Je=ef nesleer nw ~ leLee HeeHe eesie mes ke#eeeme eme ceW Meefve kee eesie nes lees efJeHejerle (Ske jeefMe cee$e eme) neslee nw ~
DeLee&led Fve mes efYeVe MegYeen Deewj HeeHe kes eesie mes ner ke#ee keer Je=ef Deewj eme
neslee nw ~
Fme efJeMes<e met$e mes en Yeer mJeebefme nw efke otmejs MegYe kes eesie jnves Hej
Yeer HetCe&ev ee Meg$e kes eesie nesves mes Ske jeefMe ner Je=ef nesleer, leLee otmejs HeeHe kes
eesie jnves Hej Yeer Meefve kes eesie mes Ske ner jeefMe eme Yeer neslee nw ~

83

leLee eeeerveese oerIe& Deeefo Deeegoe&e eesie

Oecex (11) cees#es (5) efejeeg: meeod, Oecex (11) keeces (3) e
ceOececed~ Oecex (11) Oeves (9) e mJeuHeeegOe&cex (11) Oecex (11)
ieleeeg<e:~~
DeLe&ueivesMe DecesMe Deeefo eje ej Deeefo jeefMeJeMe mes efpeme ekeej
oerIe& Deeefo DeeegefveCe&e efkeee ieee nw Gmeer ekeejueivesMe DecesMe, Deeefo
eesiekeejke oes-oes eneW ceW Ske eefo ueive mes 11 ceW, otmeje 5 ceW nes lees oerIee&eg ~
Ske 11 ceW, otmeje 3 ceW nes lees ceOeceeeg ~ leLee Ske 11 ceW otmeje 9 ceW nes lees
DeuHeeeg leLee 11 ceW otmeje Yeer 11 cesb nes lees Deveeeg mecePevee ~
leLee DeuHeeeg ceOeeeg oerIee&eg Je<e&eceeCe meefnle eesieevlej
ueive-ueivesMe-leeefMeveeLeYeeveeb ef$ekeesCekes ~
DeuHe-ceOe-efejeetbef<e He (12) Je<e&eceeCele: ~~
DeLe&Ge DecesMeeefo eesiekeejke eefo ueive mes ef$ekeesCe ceW nes lees
DeuHeeeg, ueivesMe mes ef$ekeesCe ceW nes lees ceOeeeg, ueivesMeeefele jeefMe kes mJeeceer mes
ef$ekeesCe (1~5~9) ceW nes lees oerIee&eg eesie neslee nw ~ Fve eesieeW ceW Yeer $ece mes eLece
mLeeve ceW 12 Je<e&, Heece ceW 24 Je<e&, veJece ceW efveCe&e keejke en nes lees 36 Je<e&
DeuHeeeg ~ leLee Fmeer ekeej 12 Je<e& Je=ef mes ceOeeeg Deewj oerIee&eg mecePevee ~
mHeeLe& e$e
efveCe&ekeejke mLeeve Deewj Je<e& eceeCe
ueive mes
ueivesMe mes ueivesMeeefelejeefMe mes mJeeceer mes
1 5 9 1 5 9 1 5
9
12 24 36 48 60 72 84 96
108
ef$eefJeOe DeuHeeeg ef$eefJeOe ceOeeeg
ef$eefJeOe oerIee&eg
leLee meJee&Le&efevleeceefCe ceW Deeegoe&e eesie
``DeeegeexieefeOee eesee: mJeuHeceOeefejeeg<e: ~
DeuHeeegefo&veveeLeme Me$egue&iveeefOeHees eefo ~~

84

mecelJes ceOeceeeg: meeefvce$es oerIee&egjeefoMesled ~

yeuenerves efJeueivesMes peerJes kesvef$ekeesCekes ~~
<eeceJees HeeHes ceOeceeegoeleced ~
MegYes kesvef$ekeesCemLes Meveew yeuemeceefvJeles ~~
<es JeeHeces HeeHes ceOeceeegoeleced ~
ueives ef$ekeesCes kesvs Jee ceOceeeg efJe&efceefeles ~~ Fefle mHe<eLe&ced ~
DeLe HetJees&eeegeexieeHeJeeolJesve efveOeveeesieceen
efmLejoMeeeeb eLeeKeC[b efveOeveced ~~ 30~~
le$e#e&efJeMes<e: ~~ 31~~
JeeKee:- efmLejoMeeeeb `DemewJeeOeeeme le=leereHeeoeefleHeeefoleeeeb'
eLeeKeC[b KeC[ceveefle$ece efveOeveb cejCeb YeJeefle~ le$e eLeceoMeeeojeefMeceejYe
elegLee&vleeJeefOeeLeceKeC[ced, He_ececeejYee<ceevleeJeefOe efleereKeC[ced,
veJececeejce eoMeevleeJeefOe le=leereKeC[ced~ le$eeuHeeegesled eLeceKeC[s,
ceOeceeegesod efleereKeC[s, oerIee&egesled le=leereKeC[s efveOeveefceleLe&:~ le$e
eLeeKeC[efveOevesefHe $e#eefJeMes<e: (jeefMeefJeMes<ees efveOevekeejkees YeJeefle) ~
Yee0KeC[evegmeej efmLejoMee ceW cejCe neslee nw ~ DeLee&led le=leereHeeoese
efmLejoMee ceW eLeceoMeeeo jeefMe DeejcYe kej elegLe& Hee&vle eLece KeC[ Heece mes
Dece Hee&vle efleere KeC[, veJece mes eoMe Hee&vle le=leere KeC[ nw ~ eefo
DeuHeeeg nes lees eLece KeC[ ceW, ceOeeeg nes lees efleere KeC[ ceW oerIee&eg nes lees
le=leere KeC[ ceW, efveOeve (cejCe) neslee nw ~ Gve KeC[eW ceW Yeer jeefMe efJeMes<e
cejCekeejke neslee nw ~
le$e#e&efJeMes<eceen
HeeHeceOes, HeeHekeesCes, efjHegjesieees: HeeHes Jee ~~ 32~~
leoerMeees: kesJeue#eerCesvogMeg$e<ew Jee ~~ 33~~
le$eeHeee#ee&efjveeLeMeveJeYeeieee ~~ 34~~
JeeKee:- HeeHeeneesce&Oes ees jeefMemleMeeeeb, HeeHeeneled ef$ekeesCes eew
jeMeer leMeeeeb Jee efjHegjesieees: eoMee<ceees: HeeHes meefle, DeLee&od emceeled

85

eoMee<ceees: HeeHeenmleMeeeeb efveOeveced~ Jee leoerMeees: (ejyeeesMeeesHeefj

kesJeue#eerCesvogMeg$e<ew meleeb ejyeeejeefMeoMeeeeb efveOeveced~ DeLeJee
leoerMeeese&oMesMee<cesMeees: meHeeHeees: kesJeue#eerCesvogMeg$e<ew eoMee<cejeefMeoMeeeeb efveOeveced~ le$eeefHe yeng<JeefHe ceejkejeefMe<eg Deee#ee&efjveeLeMeveJeYeeieeod
(Deee#e& eLeceoMeeeojeefMemlemceeod Deefj: (20/12, 8) De<cees jeefMemleme
veeLesve Mees ees jeefMemleVeJeYeeieeled Devleo&MeeeeefceleLe&:) efveOeveb Jee YeJeefle~
Yee0GeKeC[evegmeej cejCe eesie ceW Yeer pees jeefMe HeeHeeneW kes ceOe ceW
nes, DeLeJee HeeHeen mes ef$ekeesCe ceW pees jeefMe HeeHeeneW kes ceOe ceW nes, DeLeJee HeeHeen
mes ef$ekeesCe ceW pees jeefMe nes, Jee efpeme jeefMe mes 12,8 ceW HeeHe en neW Gmekeer oMee
ceW DeLeJee ej yeee jeefMe Hej eefo kesJeue #eerCe evcee Deewj Meg$e keer ef< nes lees
ej yeee jeefMe keer oMee ceW, Jee Dece eoMe ceW kesJeue #eerCe ev Meg$e kees ef<
nes lees eoMe Dece jeefMe keer oMee ceW cejCe neslee nw ~ Fme ekeej efveOevekeejke
oMee efme nesves Hej Yeer eLece oMeeeo jeefMe kes (Deefj 20/12, 8 veeLe)
DecesMe mes Me pees jeefMe nes Gmekeer Devleo&Mee ceW cejCe neslee nw ~
DeLe ekeejevlejsCe enb efveOevekeejkejeMeeReen
efHele=ueeYe-YeeJesMeeeCeer ~~ 35~~
DeeeCeefHe HeeHe<: ~~ 36~~
eeefCeefve MegYe<s s Metueevleceeeg: ~~ 37~~
le$eeefHe MegYeeesies ~~ 38~~ Jeke&HeeHeeesies ve ~~ 39~~

(yeng<eg Hegmlekes<eg ``Metueevleceeeg: Fefle Heeb ekeuHe <eerlelHeg<emeceemesveeLe&: eefleHeeefole:,

me eeceeefoke SJe %eseesefHe efJeodefYeefjefle ~)

JeeKee:- efHele=ueeYeeYeeb ueivemeHleceeYeeb YeeJesMeeesj<cesMeeesce&Oes e:

eeCeer yeueer me meb%e: meeled~ DeeeCeefHe efveye&ueesefHe HeeHeensCe <es : meeled~
eeefCeefve yeueJeefle ens MegYe<s meefle Metueevleceeeg%execed~ le$eeefHe leefmceved
MegYe<sefHe eeefCeefve s MegYeeesies meefle MetueevleceeegYe&Jeefle~ Jeke&HeeHeeesies meefle ve
GHejeseeesiees ve meeefoleLe&:)~ De$e jJes: HeeHelJeb ve mJeerke=lecelees jefJeeesies meleefHe
eesieYees ve meeefoefle %eseced~

86

kewefeled-``le$e26/12, 2efleeres DeeeefCeefve s DeefHe SJeb

JeeKeeleb leomeleced~ ele: `keHeeeefo' JeCez: kesJeueb YeeJee jeMee SJe eeee ve
leg ene FleeeeexCe HetJe&cesJe eefle%eelecelees$e JeCez enmeeefHe enCecevegefeleefceJe
Yeeefle~ Dele: `le$eeHeer' efle Heosve HetJe&eesieme eeyeuecesJe eefleHeeefoleefceefle ceeflecelee
ceOemLeyegee efJeJeseveereced~
Yee0ueive mes De<cesMe Deewj meHlece mes DecesMe Fve oesveeW ceW pees yeueer
nes Jen `' en kenueelee nw ~ efveye&ue Yeer HeeHe nes lees kenueelee nw ~
en yeueer nes Gme Hej MegYe en keer ef< nes lees MetueHee&vle Deeegoe&e mecePevee ~
(DeLee&led eLeceoMeeeo jeefMe mes 4 jeefMe eLece Metue, leLee 5 mes 8 leke efleere
Metue Deewj 9 mes 12 leke le=leere Metue kenueelee nw ~ Fme $ece mes DeuHeeeg nes lees
eLece Metue Hee&vle, ceOeeeg nes lees efleere Metue Hee&vle, oerIee&eg nes lees le=leere Metue
Hee&vle, Deeegoe&e mecePevee) ~ eefo MegYe en kee eesie nes lees efveee Metueevle Deeeg
mecePevee ~ leLee jefJe kees es[ Mes<e HeeHe en kee eesie nes lees Ge Heue veneR neslee
nw ~
cevoejsvog<s MegYeeesieeYeeJes, HeeHeeesiesefHe Jee MegYe<ew Jee
Hejle:~~40~~ Metues eseovleMetues~~41~~ eesefHe
eeesCe~~42~~ ef$ees efHeleefj efJeMes<esCe ~~ 43~~ vs s leovleb
eee: ~~ 44~~ eLececeOeceeseces<eg Jee leeoeeg<eeced ~~ 45~~
JeeKee:- s cevoejsvog<s MegYeeesieeYeeJes meefle, Jee cevoejsvog<s s
HeeHeeesies meefle, Jee cevoejsvog<sefHe MegYe<es meleeefceefle eesie$ees Hejle:
eeHleMetueeoele Deeeg%execed~ esled Metues eeHleMetues efveOeveb leoe leovleMetues
eeHleMetueeefvlecejeefMeoMeeeeb efveOeveb %eseefceleLe&:~ eeesCe eeesefHe
eefelejeefMeoMeeeecevleo&Meeeeb Jee efveOeveb YeJeefle~ ef$ees (12) ceerves efHeleefj
(ueivemLes) efJeMes<esCe eefelejeefMeoMeeeeb efveOeveb YeJeefle~ s vs (44/12,
8) De<ceYeeJes efmLeles meefle eeemleovleb eneefelejeefMeoMeevleceeeg%exeefceleLe&:~ eLececeOeceeseces<eg Metues<eg Jee $ecesCe leeoeeg<eeb nerveceOeoerIee&eg<eeb
efveOeveb YeJeefle~

87

Yee0eefo en Meefve ceue evcee mes nes leLee MegYe en mes ege
ve nes, DeLeJee Meefve ceue ev mes nes Deewj HeeHeen mes ege nes, Jee Meefve
ceue ev mes nes leLee MegYe en mes nes lees Fve leerveeW eesie ceW eeHle Metue mes
Deefece Metue ceW efveOeve neslee nw ~ eefo eeHle Metue ceW efveOeve eesie eeHle nes lees Metue
keer Deefvlece jeefMe keer oMee ceW efveOeve neslee nw ~ JeneB Yeer eefele jeefMe keer oMee
Devleo&Mee ceW eee: cejCe ngDee kejlee nw ~ eefo ueive ceW ceerve jeefMe nes lees efJeMes<e
kejkes eefele jeefMe keer oMee ceW ner efveOeve neslee nw ~ eefo ueive mes v (8)
Dece YeeJe ceW en nes lees eee: Metue keer Deefvlece jeefMe keer oMee ceW eefele
jeefMe keer Devleo&Mee ceW efveOeve neslee nw ~ DeuHe-ceOe-oerIe&-Deeeg eesie ceW $ece mes
eLece, efleere, le=leere Metue ceW ner cejCe neslee nw ~
Fme ekeejCe ceW MegYe Deewj HeeHeen kes efJe<ee ceW eeeerve Jeekee
``Dekee&jcevoHeefCeve: $eceeled $etje eLeeeeced ~
evesefHe $etj SJee$e keJeefeoejkeeees ~~
iegOJepekeefJe%ee: meg: MegYeKese eLeeefoceced ~
eleskeb MegYejeefMemLe GemLees Jee yegOe: MegYe: ~~
mete& ceue Meefve Deewj jeng es $ece mes HeeHe en nQ ~ (DeLee&led mete&
meeceeveleee HeeHe nQ, Gmemes DeefOeke ceue, ceue mes Yeer DeefOeke Meefve, Meefve mes
Yeer DeefOeke jeng HeeHe nw) ~ leLee ceue kes Deeee mes keneR evcee Yeer HeeHe en
mecePee peelee nw, DeveLee MegYe ~ leLee ieg, kesleg, Meg$e Deewj yegOe mes eLeeHetJe&
(DeLee&led yegOe meceeve He mes leLee Gmemes DeefOeke Meg$e, Meg$e mes DeefOeke kesleg, kesleg
mes Yeer DeefOeke ieg) MegYe en nQ ~ yegOe MegYe keer jeefMe ceW nes Jee GemLe nes lees
MegYe neslee nw DeLee&led DeveLee DeMegYe neslee nw ~
leLee en kes HeeHelJeMegYelJe mes Deeegefve&Ce&e ceW Je= Jeekee
ees: HeeHecee$elJes eLece#ex ce=efleYe&Jesled ~
efceelJes ceOeMetue#ex, MegYelJes eevleYes ce=efle: ~~
eefo oesveeW ekeej kes HeeHeen neW lees eLece Metue ceW, Ske HeeHe Ske
MegYe nes lees efleere Metue ceW, oesveeW MegYe ner neW lees DevleMetue ceW efveOeve neslee nw ~

88

DeLeJee Ske ceW Yeer kesJeue HeeHe mecyevOe nes lees eLece Metue ceW, MegYe HeeHe oesveeW mes
mecyevOe nes lees efleere Metue ceW, kesJeue MegYe kee meceyevOe nes lees le=leere Metue ceW
cejCe mecePevee ~
DeLe ekeejevlejsCeeegoe&eefveCe&eeLe censMJejenceen
mJeYeeJesMees censej: ~~ 46~~
mJeeses mJeYe efjHegYeeJesMeeeCeer ~~ 47~~
HeeleeYeeb eesies mJeme leeesJee& jesies lele: ~~ 48~~
JeeKee:- mJeYeeJesMe: Deelcekeejkeeo<cesMees censMJejeKeenes YeJeefle~
le$eeeb efJeMes<e:- mJeefmceved Deelcekeejkes mJekeere Ges mJejeMeew Jee efmLeles
efjHegYeeJesMeeeCeer eoMesMee<cesMeeeseeX yeueer me censMJej: meeled~ mJeme
Deelcekeejkeme HeeleeYeeb jengkeslegYeeb eesies meefle, Jee jesies keejkeeo<cemLeeves
leees: (jengkeslJees:) eesies meefle lele: efjHegYeeJesMeeeefCele SJe (DeLee&odeoMee<cesMeeese&: eeCeer me SJe censMJej FleLe&:)~
De$e kewefeled lele: (66/12Mes6) Deelcekeejkeeled <e<:
metee&efo$eceieCeveee Jees YeJeefle me censMJejeKees YeJeefle~ SJeceLe&: eefleHeeefole:
meesege FJe Yeeefle, elees ``ve ene: keHeeeefoJeCewe&nmebKee ve keeexefle
HetJe&cesJeeeeexCe HeefjYeeef<eleefceefle Ye=Meb efJeefevle efJeJeseveereced~
Yee0Deelcekeejke mes DecesMe censej veeceke en neslee nw ~ en
meeceeve ue#eCe nw ~ efHej efJeMes<e kenles nQ efkeeefo Deelcekeejke DeHeveer
GejeefMe Jee ie=n ceW nes lees eoMesMe Deewj De<cesMe Fve oesveeW ceW pees yeueer nes Jen
censej neslee nw ~ leLee eefo jeng Jee kesleg mes Deelcekeejke ege nes, DeLeJee
Deelcekeejke mes Dece ceW jeng Jee kesleg mes Deelcekeejke ege nes, DeLeJee
Deelcekeejke mes Dece ceW jeng Jee kesleg nes lees Yeer eoMesMe Deewj DecesMe ceW pees
yeueer nes Jener censej neslee nw ~
efkemeer ves``lele: (66/12, 6) keejke mes metee&efo$ece ieCevee mes
<een censejen nesles nQ ~ Ssmee DeLe& efkeee nwHeje en kes efueS keHeeeefo

89

JeCe& mes mebKee kejvee Deeeee& keer eefle%ee mes efJe nw ~ Fme efueS <e en kee
enCe kejvee Demebiele nw ~ GoenjCe Deeies mHe nw ~
DeLe yeeenb meefJeMes<eb keLeeefle
eYegYeeJeJewjerMeeeCeer efHele=ueeYeeeCevegejesefJe<ecemLeesyeee ~~ 49~~
JeeKee:- eYeg: (42/12, 6), YeeJe: (44/12, 8), Jewjer
(24/12,12) SleeJeeveeceerMes<eg e: eeCeer yeueer me efHele= ueeYeeeCevegejes
(ueivemeHleceeeseex yeueer lelHe=<mLees) efJe<ecejeefMeieleesefHe esled leoe yeee yeeenes
YeJeefle~ meHleceYeeJeYeesieebMelees ueiveme YegeebMeeJeefOe ueiveme He=<b,
ueiveYeesieebMele: meHlece- YegeebMeeJeefOe meHleceme He=<b %eseced~
Yee0ueive meHlece ceW pees yeueer nes Gmemes <esMe, DecesMe, eoMesMe
FveceW pees yeueer nes Jen ueive meHlece ceW pees yeueer nes Gme kes He=efmLele neskej efJe<ece
jeefMe ceW nes lees yeemeb%eke en kenueelee nw ~
DeLee$e efJeMes<eceen
yeeefCe Meveew HeeleeesJee& lele: ~~ 50~~
yentveeb eesies mJepeeleere: ~~ 51~~ jengeesies efJeHejerleced ~~ 52~~
yeee mJeYeeJesMees YeeJemLe: ~~ 53~~ efJeJeeos yeueer ~~ 54~~
JeeKee:- yeeefCe Meveew, HeeleeesJee& yeelJes eeHles lele: lemceeled
<e<jeefMemLeenes <e<sMees Jee yeee YeJeefle~ yentveeb eneCeeb yeeeesies eeHles
mJepeeleereesefOekeebMees yeee YeJeefle~ jengeesies leg efJeHejerleb eefo jengjveeneHes#eeeuHeebMemleowJe yeelJeefceleLe&:~ leLee mJeYeeJesMe Deelcekeejkeeo<cesMemleLee e YeeJemLees<cemLees yeee YeJeefle~ efJeJeeos meefle yeueer ees yeueJeeved me SJe
yeee YeJeefle~
Yee0Meefve, jeng Jee kesleg FveceW yeee kee ue#eCe nes lees Gmemes <e
jeefMemLe en DeLeJee <esMe yeee neslee nw ~ DeLee&led Meefve, jeng, kesleg ceW yeeen kes
ue#eCe nesves Hej yeelJe veneR neslee nw ~ eefo yengle eneW ceW yeee nesves kee eesie eeHle
nes lees mJepeeleere (DeefOeke DebMeJeeuee) yeee neslee nw ~ jeng kes eesie ceW efJeHejerle
(DeLee&led meye mes DeuHe DebMe nesves mes) yeelJe mecePevee ~ leLee Deelcekeejke mes

90

DecesMe Deewj DecemLeeveefmLele en Yeer yeee nesles nQ ~ FveceW Yeer efJeJeeo nesves Hej
pees yeueer nes Jener yeee neslee nw ~ GoenjCe Deeies mHe nw ~
DeLe efveOeveeesieb ceejkeeneBe keLeeefle
yeeeCees eeJevcensMJej#e&oMeevleceeeg: ~~ 55~~
le$eeefHe censMJej-YeeJesMeef$ekeesCeeyos ~~ 56~~
mJe-kece&-efee-efjHeg-jesieveeLeeeCeer ceejke: ~~ 57~~
efeeveeLe: eeesCe ~~ 58~~ le#eoMeeeeb efveOeveced ~~ 59~~
le$eeefHe keeueeod efjHegjesieefeeveeLeeHenejs ~~ 60~~
(Fefle pewefceefvemet$es efleereeOeees eLeceHeeo:)
JeeKee:- yeeCees yeeeneefelejeefMelees censMJejeefelejeefMeefmLejoMeevleb
Deeeg: meeled~ le$eeefHe censMJejeo<cesMeef$ekeesCeeyos<cesMeeled ef$ekeesCemLejeMevleo&Meeeeb efveOeveefceleLe&:~ meeled (Deelcekeejkeeuueiveee) kece& (3) efee (6)
efjHeg (12) jesie (8)-veeLeeveeb ceOes e: eeCeer yeueer me ceejke: meeled , les<eg
efeeveeLe: <e<sMe: eeesCe efJeMes<esCe ceejkees YeJeefle~ le#eoMeeeeb efveOeveced-les<eeb
ceejkeeCeeb jeefMeoMeeeeb efveOeveb le$eeefHe ueiveeled keejkeee keeue: (31/12,7)
meHlecemlemceeod efjHeg (12) jesie (8)-efee (6)-veeLeeveeb DeHenejs (Devleo&Meeeeb)
efveOeveb YeJeefle~
Yee0efmLej oMee ceW yeeeneefele jeefMe keer oMee mes censej
eneefelejeefMe keer oMee Hee&vle Deeegoe&e mecePevee ~ GmeceW Yeer censej mes pees
De<cesMe nes Gmemes ef$ekeesCe (5~9) jeefMe keer Devleo&Mee ceW efveOeve neslee nw ~
Deelcekeejke DeLeJee ueive mes le=leeresMe, <esMe, DecesMe, eoMesMe FveceW pees yeueer
nes Jen ceejke en neslee nw ~ Fve ceejke eneW ceW <esMe efJeMes<e kej ceejke neslee nw~
Fme (ceejkeeneefele jeefMe) keer Devle&oMee ceW efveOeve neslee nw ~ JeneB Yeer-ueive Jee
keejke mes pees keeue (7) meHlece mLeeve nes Gmemes <esMe, DecesMe, eoMesMe keer
Devleo&Mee ceW efveOeve neslee nw ~
GoenjCeFmeer DeOeee kes oMeeekejCe (le=leere Heeo) ceW mHe efoee ieee
nw ~

91

ceejke efJe<ee ceW eeeerve Jeekee

``legueeces<eefJeueives leg eee: Meg$ees YeJesodyeueer ~
mete&: kegpe: Meveer jengefve&Oeves yeefueve: $eceeled ~~
efJejesOes ogye&ueb efnlJee ie=ndCeereeodyeefueveb megOeer: ~
<eecesMeew YeJelees ceejkeeJecesMJej: ~~
eeesCe ceejkees jeefMeoMeemJe$e efJeMes<ele ~
<eYes HeeHeYetefes <esMees cegKeceejke: ~~
<eeled ef$ekeesCeiees JeeefHe enes ceejke F<eles ~
ceOeeegef<e ce=efle: <eoMeeeece<ceme Jee ~~
<eeled ef$ekeesCes leg HegveoeaIee&uHeefJe<ees mce=les ~
<es yeueegles leme ef$ekeesCes ce=legceeefoMesled ~~
<esMeesod yeuee{e: meeled leefl$ekeesCes ce=efleb Jeosled ~
JeJemLeseb mecemleeefHe keejkeeefooMeemJeefHe ~~
yeefueve: Meg$eMeefMeveesee&eb <eeceeefokeced ~
ejs ejefmLejve Fefle ees jeefMejeiele: ~~
me SJe ceejkees jeefMeYe&Jeleerefle efJeefveCe&e: ~
yengjeefMemeceeJesMes yeueJeeved ceejke: mce=le: ~~
`ej' Fleeefoveeege&led lelmeceemetefelees YeJesled ~
ees jeefMe: me leg efJe%esees ceejke: met$emeccele: ~~
DeespejeefMeieles Kess $eceeovleo&Meeb veesled ~
leeeefMeveJeebMeeeeb egices leg efJeHejerle: ~~
ejefmLejefmJeYeeJes-<Jeespes<eg eeke$ecees cele: ~
les<JesJe ef$e<eg egices eeeb Jegl$eceesefKeueced ~~
SJecegefuueefKelees jeefMe: HeekejeefMeefjefle mce=le: ~
me SJe YeesiejeefMe: meeled Heee&es eLeces mce=le: ~~
ueiveeod eeJeefleLe: Heeke: Heee&es e$e Meles ~
lemceeled leeJeefleLees Yeesie: Heee&es le$e ie=eleeced ~~ Fleeefo ~~

92

Fefle peewefle<eeeee&PeesHee Heb. eermeerleejeceMece&cewefLeueke=les leJeeoMe&veeefcve

pewefceefvemet$eefleuekes efleereeOeees eLece: Heeo: ~
0
DeLe efleereeOeees efleere: Heeomle$eeoew ceele=keejke-efHele=keejkeew
lelees ceelee-efHe$eesce&jCemeceeb keLeeefle
jefJeMeg$eees: eeCeer peveke: ~~ 1~~
evejeespe&veveer ~~ 2~~ DeeeCeefHe HeeHe<: ~~ 3~~
eeefCeefve MegYe<s letues efveOeveb ceeleeefHe$ees: ~~ 4~~
JeeKee:- jefJeMeg$eeeseex yeueer me peveke: efHele=keejke:~
evkegpeeesye&ueer peveveer ceele=keejke: DeeeCeefHe efveye&ueesefHe eefo HeeHe<mleoe
leelkeejke: meeosJe~ keejkes yeueJeefle MegYe<s e leme keejkeme Metues
MetueoMeeeeb ceeleeefHe$eesefve&Oeveb YeJeefle~
Yee0jefJe Deewj Meg$e ceW pees yeueer nes Jen efHelee (efHele=keejke) neslee nw ~
leLee ev Deewj ceue ceW pees yeueer nes Jen ceele=keejke neslee nw ~ efveye&ue Yeer eefo
HeeHeen mes nes lees keejke neslee nw ~ DeLee&led oesveeW meceyeue nes lees oesveeW keejke
nes mekeles nQ ~ ceeleeefHelee kes keejke yeueJeeved nes Deewj MegYeen mes osKee peelee nes
lees keejke keer MetueoMee ceW ceelee efHelee kee efveOeve neslee nw ~
leeJesMes mHe<yeues letue Fleves ~~ 5~~
Deeegef<e eeveled ~~ 6~~
JeeKee:- keejkee<cesMesefOekeyeues meefle letues leo<cesMeeefelejeefMeoMeeeeb efveOeveefceleves Deeeeee& Jeoefvle~ Deeegef<e e efHe$eeeeeg efJe&eejsveoefHe
HetJeexeb meJex efJeeejCeereced~
Yee0ceele=efHele=keejke mes DecesMe eefo DeefOeke yeueer nes lees Gme
(De<cesMe) jeefMe keer MetueoMee ceW ceelee-efHelee kee efveOeve neslee nw Fme ekeej keesF&

93

kenles nQ ~ ceelee-efHelee kes Deeegoe&e ceW Deewj Yeer ekeejevlej pees kens iees nQ Jen Yeer
efJeeej kejvee ~
Deke&%eeesies leoeefeles ef$ees ueiveces<eoMeeeeb efHele=efjleskes ~~ 7~~
Jeke&HeeHecee$e<ees: efHe$ees: eeied eoMeeyoeled ~~ 8~~
JeeKee:- ef$ees ueiveeod eoMes Deke&%eeesies, leoeefeles lelmJeeefcekes
(DeLee&oke&yegOejeMeew) meefle ueive (3) ces<e (5) oMeeeeb efHele=efve&Oeveb YeJeleerleskes
keLeeefvle~ efHe$ees: (ceele=efHele=keejkeees:) Jeke&HeeHecee$e<ees: eoMeeyoeled HetJe&cesJe
efHe$eesefve&Oeveb YeJeefle~
Yee0ueive mes 12 ceW jefJe yegOe kee eesie nes leLee jefJe yegOe keer jeefMe
(efmebn, efceLegve, kevee FveceW keesF&) nes lees ueive mes le=leere Deewj Heece jeefMe keer
oMee ceW ceelee-efHelee kee efveOeve neslee nw ~ ceele=-efHele=keejke eefo jefJe mes efYeVe HeeHe
eneW mes nes lees 12 Je<e& HetJe& ner ceelee efHelee cejCe neslee nw ~
DeLeeves<eeb efveOeveeesieceen
iegMetues keue$eme ~~ 9~~leetues les<eeced ~~ 10~~
JeeKee:- iegJee&efelejeefMeoMeeeeb efm$eee efveOeveced~ Mes<eb mHe<ce~~
Yee0ye=nmHeefle keer Metue oMee ceW m$eer kee efveOeve neslee nw ~ leLee HetJeexe
Yeele= Deeefo keejke keer Metue oMee ceW Yeele= Deeefo peveeW kee efveOeve keeue mecePevee ~
efveOeve kes efJe<ee ceW MetueoMee Deeies Heeo ceW kener ieF& nw ~
cejCensleg: leLee mLeeveced
kece&efCe HeeHeegle<s og<b cejCeced ~~ 11~~
MegYeb MegYe<egles ~~ 12~~
efcees efceeced ~~ 13~~ Deeefolesve jepecetueeled ~~ 14~~
evsCe e#ceCe: ~~ 15~~ kegpesve JeCeMem$eeefiveoeneew:~~ 16~~
Meefvevee Jeelejesieeled ~~ 17~~
cevoceeefvoYeeb efJe<emeHe&peueesvOeveeefoefYe: ~~ 18~~
keslegvee efJe<eteerpeuejesieeew:~~ 19~~
evceeefvoYeeb HetieceoeVekeJeueeefoefYe: #eefCekeced ~~ 20~~

94

iegCee MeesHeeefeJeceveeew: 21~~

Meg$esCe cesneled ~~ 22~~ efcees efceeeled ~~ 23~~
evieesieeefVeeesve ~~ 24~~ MegYew: MegYeosMes ~~ 25~~
HeeHew: keerkes ~~ 26~~ iegMeg$eeYeeb %eeveHetJe&keced ~~ 27~~
DevewjveLee~~ 28~~
JeeKee:- ueivele: keejkelees Jee kece&efCe (3) le=leeres mLeeves
HeeHeenegle<s meefle og<b yengkeuesMemeefnleb, MegYeweg&le<s MegYeceuHekesMeHetJe&keb cejCeb
YeJeefle~ Mes<eb meJe& mHegcesJesefle~
Yee0ueive Jee keejke mes le=leere mLeeve HeeHeen mes egle nes lees
DeefOeke ke kes meeLe cejCe neslee nw ~ eefo le=leere mLeeve MegYeen mes egle nes lees
megKe HetJe&ke (DeLee&led yengle DeuHe ke mes ner) cejCe neslee nw ~ eefo HeeHe MegYe oesveeW
mes egle nes lees ceOece ekeej kes ke mes cejCe neslee nw ~ eefo le=leere mLeeve ceW
mete& nes lees jepee kes nsleg mes, evcee nes lees e#cee (#ee) jesie mes, ceue nes lees
JeCe (Hees[e) Mee Deefive oen Deeefo eje, Meefve nes lees Jeele jesie mes, Meefve Deewj
iegefueke nes lees efJe<e, meHe&, peue, yevOeve Deeefo mes, kesleg nes lees efJe<etefekee peue jesie
Deeefo mes, evcee Deewj iegefueke oesveeW nes lees HekeJeeve ceefoje Deeefo kes Keeves mes #eCe
Yej ceW (Deeeveke) cejCe neslee nw ~ ye=nmHeefle nes lees MeesHe jesie, Deefe, Jeceve
Deeefo mes, Meg$e nes lees ecesn jesie mes cejCe neslee nw ~ FveceW mes Deveske en le=leere ceW
neW lees efceues ngS Gve meye jesieeW mes cejCe mecePevee ~ eefo evcee keer ef< ee eesie
le=leere ceW nes lees efveee kejkes Gmeer jesie mes cejCe neslee nw ~ le=leere kesJeue MegYeen
mes egle nes lees MegYeosMe (keeMeer Deeefo mLeeve) ceW, HeeHeen cee$e mes egle nes lees
keerke (ceieOe Deeefo ieefn&le mLeeve) ceW cejCe neslee nw ~ le=leere ceW kesJeue ieg Meg$e
nes lees %eeveHetJe&ke, Deve en nes lees De%eeveHetJe&ke cejCe neslee nw ~
DeLe efHe$ees: mebmkeejkece&Ceeskele=&lJeeesieceen
uese-pevekeeesce&Oes Meefve-jeng-keslegefYe: efHe$eesve& mebmkelee& ~~ 29~~
ueseeefoHetJee&Oex pevekeeeHejeOex~~ 30~~ MegYeieesieeVe ~~ 31~~
(Fefle pewefceefvemet$es efleereeOeees efleere: Heeo:)

95

JeeKee:- uesees (13/121) ueiveb, pevekeew ceeleeefHelejew

(ceele=keejkeefHele=keejkeeefJeleLe&:) leeesuexepevekeeesce&Oes MeefvejengkeslegefYeefm$eefYee&nw: $ecesCe efHe$eescee&leeefHe$ees: mebmkelee& ve meeled~ le$e ueiveeefokeejke- Hee&vleb
HetJee&Oe&ced, keejkeeefoueiveHee&vleb DeHejeOe&efcelegeles~ Dele SJe ueseeefoHetJee&Oex
ueiveeefoceele=keejkeeJeefOeefmLelew: MeefvejengkeslegefYecee&leg: mebmkelee& ve meeled~
pevekeeegejeOexefHele=keejkeeefoueiveeJeefOeefmLelew: Meefvejeng- keslegefYe: efHeleg: mebmkelee& ve
meeled~ Develed mHe<ced~
Yee0ueive Deewj ceele=efHele=keejke kes ceOe ceW Meefve jeng kesleg leerveeW en
He[s lees Jen ceelee efHelee kee mebmkeej (DeewOJe&oefnke ef$eee He kece&) kejves Jeeuee
veneR neslee nw ~ Fmeer yeele kees mHe kenles nQefke uese (ueive) mes ceele=keejke
Hee&vle HetJee&Oe& nw, GmeceW Meefve jeng kesleg-leerveeW nes lees ceelee kee mebmkeejkelee& veneR
neslee nw ~ leLee peveke (efHele=keejke) mes ueiveHee&vle DeHejeOe& nw GveceW Meefve jeng
kesleg leerveeW neW lees efHelee kee mebmkeejkelee& veneR neslee nw ~ eefo MegYeen keer ef<, Jee
eesie nes lees Ge Heue veneR neslee nw, DeLee&led MegYeen keer ef< ee eesie nes lees
mebmkeej kelee& neslee nw ~
efJe0efkeleves erkeekeejeW ves `ueiveeefo $ece mes eLece <edke HetJee&Oe& Deewj
peveke (12) Deeefo Gl$ece mes efleere <edke DeHejeOe&, leLee Meefve jeng, kesleg leerveeW
kees 6 jeefMe kes Yeerlej jnvee DemecYeJe mecePe kej Meefve jeng Jee Meefve kesleg HetJee&Oe&
ceW nes lees ceelee kee mebmkeejkelee& veneR neslee ~ leLee DeHejeOe& ceW nes lees efHelee kee
mebmkeej kelee& veneR neslee nw Ssmee DeLe& efkeee nw ~ Heje Fme ekeej DeLe& Hejce
Demele nw ~ keeeWefke jeng Deewj kesleg meyekeer kegC[ueer ceW jnlee nw, leLee Meefve eens
jeng Jeeues <edke ceW ee keslegJeeues <edke ceW DeJeMe jnsiee lees eleske peeleke keer
kegC[ueer ceW ceelee ee efHelee kee Demebmkeejkele=&lJe eesie eeHle nes peeSiee ~ Heje
Ssmee Demele nw ~ leLee ceelee Deewj efHelee kes oesveeW kes Demebmkeejkele=&lJeeesie efkemeer
keer kegC[ueer ceW veneR nes mekelee nw ~ FmeefueS uese (13/121 ueive) Deeefo
keejkeHee&vle HetJee&Oe&, Deewj peveke (keejke) Deeefo ueive Hee&vle DeHejeOe& ceevevee

96

Gefele nw, Fme ekeej keoeefeled efkemeer keer kegC[ueer ceW Ske eesie leLee efkemeer keer
kegC[ueer ceW oesveeW eesie Ie mekeles nQ ~
GoenjCeeLeceeOeee ceW kegC[ueer osefKeS eneB jefJe Deewj Meg$e ceW jefJe
yeueer nw, FmeefueS jefJe efHele=keejke ngS ~ leLee evcee Deewj ceue ceW ceue yeueer
nw FmeefueS ceue ceele=keejke ngS ~ eneB ueive mes ceele=keejke Hee&vle HetJee&Oe& ngDee
GmeceW kesJeue jeng nw leLee efHele=keejke mes ueive Hee&vle GejeOe& nw, Fmekes yeere ceW
kesJeue Meefve kesleg nQ, FmeefueS leerveeW kes veneR nesves kes keejCe Demebmkeejkele=&lJe eesie
veneR ngDee ~ Fmeer kegC[ueer ceW efHele=keejke mete& mes eefo jeng kee DebMe DeefOeke neslee
lees Ge eesie (efHele= kee Demebmkeejkele=&lJe) neslee Heje jeng Lees[s DebMe nesves kes
keejCe mete& mes Heers He[e nw FmeefueS keejkeeefo ueive leke DeHejeOe& meb%eke jeefMe ceW
jnves Hej Yeer eesie veneR ngDee ~~
Fefle peewefle<eeeee&PeesHee Heb. eermeerleejeceMece&cewefLeueke=les
leJeeoMe&veeefcve pewefceefvemet$eefleuekes efleereeOeees efleere: Heeo: ~~
0

97

DeLe efleereeOeees le=leereHeeomle$eevleo&MeejcYe$ececeen

efJe<eces leoeefove&JeebMee ~~ 1~~ meces DeeoMee&efo: ~~ 2~~
MeefMe vevo-HeeJekee: $eceeoyoe: efmLejoMeeeeced ~~ 3~~
yeeeefojs<ee ~~ 4~~
JeeKee:- ceneoMeejeMeew efJe<eces meefle leoeefo: (leeefMeveejYe $ecesCe)
veJeebMeesvleo&Mee YeJeefle~ meces mecejeMeew DeeoMee&efo: (lelmeHlecejeefMeceejYe
Jegl$ecesCe) Devleo&Mee meeled~ efmLejoMeeeeb $eceeled (ej-efmLej-efmJeYeeJejeMeerveeb)
jeefMe-(7) vevo (8) HeeJekee: (9) Deyoe YeJeefvle~ S<ee (efmLejoMee) yeeeefo:
(yeeene- efelejeMeeefole: eJele&les Fefle)~~
Yee0ceneoMee keer jeefMe efJe<ece nes lees Gmeer jeefMe mes DeejcYe kej $ece
mes eoMe jeefMeeeW keer Devleo&Mee nesleer nw ~ leLee ceneoMee keer jeefMe mece nes lees
Gmemes meHlece jeefMe mes DeejcYe kej, Gl$ece mes yeejneW jeefMe keer Devleo&Mee nesleer
nw~ (ceneoMee kes eoMeebMe legue Devleo&Mee kee ceeve neslee nw) ~ leLee efmLej oMee
ceW ejjeefMeeeW kes 7 Je<e&, efmLej jeefMeeeW kes 8 Je<e&, efmJeYeeJe jeefMeeeW kes 9
Je<e&, ceneoMee ceeve neslee nw ~ leLee en efmLej oMee yeeeneefele jeefMe mes DeejcYe
nesleer nw ~
GoenjCe``mJeYeeJesMees, YeeJemLees yeee 2~1~53 Fme met$e kes
Devegmeej Deelcekeejke (Meg$e) mes DecesMe evcee nw, leLee DecemLe Meefve nw Fve
oesveeW ceW yeueer evcee nw Dele: evcee yee en ngDee ~ Jen Je=efeke jeefMe ceW nw leLee
Je=efeke mece nw FmeefueS Je=efeke mes DeejcYe kej Gl$ece mes 12 jeefMeeeW keer efmLej
oMee efme ngF& ~ eLee

98

efmLejoMeee$eced
jeefMe Je=efeke leguee kevee efmebn keke& efceLegve
en
ev ueive
kesleg Meefve
oMeeJe<e& 8
7
9
8
7
9
mebJeled 192319301939194719541993
1915
mete& 10 10 10 10 10 10 10
12 12 12 12 12 12 12
57 57 57 57 57 57 57
38 38 38 38 38 38 38
jeefMe Je=<e ces<e ceerve kegcYe cekej Oeveg
en ye=n.
ceb. met.yeg.je.
Meg.
oMeeJe<e& 8
7
9
8
7
9
mebJeled 1971197819871995 20022011
10 10 10 10 10 10
mete& 12 12 12 12 12 12
57 57 57 57 57 57
38 38 38 38 38 38
Devleo&Mee GoenjCepewmes Je=efeke keer oMee ceW Devleo&Mee efueKevee nw lees
Je=efeke mecejeefMe nw, Dele: Gmemes meHlece (Je=<e) jeefMe mes Gl$ece mes 12 jeefMeeeW
keer Devleo&Mee nesieer ~ Je=efeke ceneoMeeceeve 8 Je<e& kes eoMeebMe 8 ceeme eleske
jeefMeeeW keer Devleo&Mee kee ceeve ngDee ~ eLee

99

Je=efekeceneoMeeeecevleo&Meee$eced
jeefMe Je=<e ces. ceer. keg. ceb. Oe.Je=.leg.ke. efme.ke. efce.
Devleo&Mee 0
0
0
0
0 000 0 0 0 0
8
8
8
8
8 888 8 8 8 8
mebJele 19161917191719181919
1923
1915
mete& 10 6
2 10 6
2
10
12 12 12 12 12 12
12
57 57 57 57 57 57
57
38 38 38 38 38 38
38
DeLe yeueefveHeCeb le$eeoew jeefMeyeueceen
DeLe: eeCe ~~ 5~~
keejkeeesie: eLecees Yeeveeced ~~ 6~~
meeces Yetemee ~~ 7~~ lelemlegeefo: ~~ 8~~
efvemeie&mlele: ~~9~~
JeeKee:- DeLeevevlejb eeCees yeueb keLeles~ le$e jeMeerveeb keejkeeesiees
eneesie: eLece: eeCe:~ meeces eneesiemecelJes Yetemee enmebKeeefOekeesve yeueb
%eseced~ lele: eneesiemebKeemecelJes legeefo:, GemJeie=nefce$eie=neefelelJeb yeueb
%eseced~ lele: efvemeie&: mJeeYeeefJeke: ejeled efmLej:, efmLejeod efmJeYeeJees yeueer
YeJeleerefle %eseced~
Yee0Deye jeefMeeeW kes yeue kenles nQ ~ efkemeer en kee eesie nesvee jeefMeeeW
kee eLece yeue nw ~ eefo oes jeefMeeeW ceW eneesie nes lees efpemeceW DeefOeke en nes Jen
yeueer neslee nw ~ eefo enmebKee Yeer legue nes lees efpemeceW mecelee nes lees jeefMeeeW kee
vewmeefie&ke yeue (DeLee&led ej mes efmLej, efmLej mes efmJeYeeJe yeueer) mecePevee ~
leoYeeJes mJeeefceve FlLebYeeJe: ~~ 10~~
Deeeeelees$e efJeMes<eeled ~~ 11~~
eeefleJesefMeke: Heg<es ~~ 12~~ Fefle eLece: ~~ 13~~

100

JeeKee:- leoYeeJes keejkeeesieeefoyeueefveCe&eeYeeJes mJeeefcevemleeeefMemJeeefceve: FlLebYeeJe: (SJeb keejkeeesieeefoyeueefJeeejefJeefOe:) %ese:~ De$e

jeefMemJeeefceyeueefJeeejs Deeeeele: (Deeeb Deele: Deemeerceeb iele: DebMeeefOekeme
mJeeefcevees) efJeMes<eeod yeueb %eseced~ jeMeefOeHelJeeod en: Heg<e Flegeles leefmceved
Heg<es eeefleJesefMeke: eefleefJeMeleerefle eefleJesMemlemecyevOeer eeefleJesefMeke: eeCe:,
eoMemLeceeie&ieefleenme efleeremLeJe$eieefleenme yeueb eeeefceleLe&:~ Fefle eLece:
eeCees yeueced~
Yee0GHejese keejkeeesieeefo efvemeie& yeueHee&vle mecelee nesves mes
yeueefveCe&e kes DeYeeJe ceW jeefMeeeW kes mJeeceer kee Fmeer ekeej yeueefJeeej kej yeue
enCe kejs GmeceW Yeer mecelee nesves Hej DeefOeke DebMeJeeuee efJeMes<e yeueer mecePevee ~
leLee en ceW eefleJesefMeke eneefele jeefMe ceW eJesMe kejves Jeeues en mecyevOeer yeue
neslee nw DeLee&led en mes eoMe ceW ceeieea en nes DeLeJee efleere ceW Je$eer en nes lees
en yeueer mecePee peelee nw ~ Fme ekeej eLece yeue ngDee ~
mJeeefceieg%eieesiees efleere: ~~ 14~~ mJeeefcevemle=leere: ~~15~~
mJeeled mJeeefceve: keCkeeefo<JeHeejoewye&ueced~~ 16~~
JeeKee:- mJeeefceieg%eieesiees efleere: eeCe:~ mJeeefceve: mJemJeeefOeHeme
le=leere: eeCees YeJeefle~ mJeeled jeefMele:
keCekeeefo<eg (keCke:HeCeHejeHeesefkeueces<eg) mJeeefceveesHeejoewye&ueb (Hejmceegye&ue: Hejogye&uemleeJe:
Heejoewye&ueb le$e YeJeleerleHeejoewye&ueb) DeLee&led Hejmceeled HetJe&jeMeew yeueeefOekeeb
YeJeefle, Slesve mJemLeeveeled kesvs mJeeceer esled HetCe&, HeCeHejs ceOeb, DeeHeesefkeueces nerveb
yeueb YeJeefle, De$e mJeeefcemeeneee&led `mJe' Meyosve eeemlele: kesveefoefmLeleme
mJeeefcevees yeueb le=leere: eeCees YeJeleerleLe&:~ De$e`mJeeoelcekeejkeeled' Fefle
kesefeled~
Yee0mJeeceer ieg yegOe keer ef< Deewj Fvekee eesie jeefMeeeW kee efleere
yeue nw ~ leLee mJeeefceeeW kee yeue jeefMeeeW kee le=leere yeue nw ~ Gmeer mJeeefceyeue kees
kenles nQ efkemJemLeeve mes kesv ceW en nes lees HetCe&, HeCeHej ceW nes lees ceOe Deewj

101

DeeHeesefkeuece ceW nes lees nerve yeue mecePee peelee nw, Fme ekeej DeHeves mJeeefceeeW keer
efmLeefle mes jeefMeeeW kee le=leere eeCe nw ~
eneB mJeeefcemeenee& mes mJeMeyo mes jeefMe kee DeHevee mLeeve enCe kejvee
eeefnS, Deelcekeejke veneR ~
SJeb jeefMeveeb yeue$eecegkelJee ens efkeb yeueb eeeefceleen
elegLe&le: Heg<es ~~ 17~~
JeeKee:- elegLe&le: (HeeHeieesie Fleeefo Je#eceeCeeled) elegLe&yeueeled
Heg<es ens yeueb YeJeefle~ mJemJeeefceYeeJemecyevOesve jeefMe: m$eer, enmleg Heg<e:
keejkeeslegeles~
Yee0`HeeHeeesie' Fleeefo elegLe& yeue mes en ceW yeue mecePee peelee nw ~
DeLee$e Heg<eeefOekeejs yeueefJeeejemesve leetueoMee:
keLeeefle
efHele=ueeYeeLeceeeCeeefo: MetueoMee efveee&Ces ~~ 18~~
efHele=ueeYeHeg$eeeCeeefo: efHeleg: ~~ 19~~
DeeoMee&efocee&leg: ~~ 20~~ kecee&efoYee&leg: ~~ 21~~
cee$eeefoYe&efieveerHeg$eees: ~~ 22~~ Jeeeefopex<me ~~ 23~~
efHele=Jeled efHele=Jeiex ~~ 24~~ ceele=Jevceele=Jeiex ~~ 25~~
JeeKee:- efHele=ueeYeeYeeb ueivemeHleceeYeeb eew eLeceew (De<ceew)
leeesce&Oes ees yeueer leoeefo: MetueoMee efveee&Ces efveOeves YeJeefle~ SJeb ueivemeHleceeYeeb
eew Heg$eew (veJeceew) leeesce&Oes e: eeCeer yeueer leoeefo:efHelegefve&ee&Ces MetueoMee~ SJeb
ceele=efveee&Ces yeueJeoeoMee&efoelegLee&efo:~ leLee kecee&efomle=leereeefoYee&leg: keefve<me~
leLee cee$eeefo: He_eceeefoYe&efieveerHeg$eees:~ JeeeefojskeeoMeeefopex<me~ efHele=Jeiex
efHele=JetueoMee~ ceele=Jeiex ceele=Jeled efveee&CeefJeeejs MetueoMee YeJeefle~
Yee0ueive mes Deewj meHlece mes pees Dece jeefMe nes Gve oesveeW ceW pees yeueer
nes Gmemes DeejcYe kej MetueoMee efveee&Ce kes efJe<ee ceW nesleer nw ~ Fmeer ekeej ueive
meHlece ceW veJece ceW pees yeueer nes leoeefo efHeleekes efveee&Ce ceW MetueoMee nesleer nw ~ Fmeer
ekeej ceelee kes efveee&Ce ceW yeueer elegLe& jeMeeefo ~ ess YeeF& kes efveee&Ce ceW yeueer

102

le=leereeefo ~ yeefnve Deewj Heg$e kes efveee&Ce ceW yeueer Heeceeefo ~ leLee pes YeeF& kes
efveee&Ce ceW yeueer SkeeoMe jeMeeefo MetueoMee nesleer nw ~ leLee efHele=Jeie& (efHele=Je
Deeefo) kes efveee&Ce ceW efHelee kes meceeve ner ~ Deewj ceele=Jeie& kes efveee&Ce ceW ceelee kes
meceeve ner MetueoMee mecePevee ~
GoenjCepevceueive leguee mes Dece Je=<e, Deewj meHlece YeeJe mes Dece
Je=efeke Fve oesveeW ceW Je=<e yeueer nw (keeeWefke oesveeW efmLej jeefMe nQ leLee oesveeW ceW en
eesie Yeer legue nw FmeefueS vewmeefie&ke yeue Deewj eLece yeue legue nw ~ leLee ieg kes
eesie nesves mes Je=<e ceW otmeje yeue Yeer eeHle nw) FmeefueS Je=<e mes DeejcYe kej
MetueoMee keer eJe=efe nesieer ~ Fme ekeej Deewj keer Yeer oMee mecePevee ~
DeLee$e yeueefJeeejemes``jeefMe yeuemeceevelJes yengJe<eex yeueer
YeJesled Fefle yeeeefoens Je<e&eceeCeb keLeeefle
yeeeefo-Heg<es mecee oemeevlee: ~~26~~
mLeeveJeeflekej: ~~ 27~~
JeeKee:- yeeeefoHeg<es ens mecee: (Je<ee&efCe) oemeevlee mJejeMevlemebKeeleguee YeJeefvle~ De$e mJemJeeefceYeeJemecyevOeen: `Heg<e: veeLe' Flegeles,
jeefMemleg `oeme' Fefle keLelesle SJee$e oemeMeyosve mJejeefMejsJe %ese:~ le$e
mLeeveJeeflekejes %ese: DeLee&led eme enme mLeeveeb leme mJemLeeveeod
otjmLejeMevlee: mecee eee Fefle meteveeLe&cesJe jeefMemLeeves `oeme' Fefle
eegeceeeeexCe~
De$e kewefeled ``yeeeefo: Heg<es mecee oemeevlee: Fefle Heeb ekeuHe, Heg<es
efJe<ecejeMeew yeeeefo: yeeeneefelejeMeeefoye&eoMee eJele&les~ leLee mecee oemeevlee:
<e<jeefMemJeecevlee eeee:, meces mLeeveJeeflekej: meHlecejeMeeefolees oMee eJele&les
SJeceLe&: ke=leesmeeJeege FJe Yeeefle~ elees yeeoMeeHeueb ve keg$eeefHe eefleHeeefoleefceefle
Ye=Meb efJeefevleb efJeHeefeef:~
Yee0(yeue efJeeej emebie ceW jeefMe yeue kes efJe<ee ceW``yengJe<eex yeueer
YeJesled eeves efpemekee DeefOeke Je<e& nes Jen yeueer neslee nw, Je<e& ceW mecelee nes lees
vewmeefie&ke yeue uesvee Ssmee kene ieee nw ~ leLee en kes efueS ``jeefMe yeuemecelJes leg

103

yengJe<eex yeueer YeJesled jeefMe yeue meceeve nesves Hej yengle Je<e&Jeeuee yeueer neslee nw ~
JeneB pewmes jeefMe kes efueS``veeLeevlee: mecee: kene ieee nw Jewmee ner Heg<e (en)
kes efueS Je<e&ceeve kenles nQ efke
yee Deeefo en keer oMee ceW oeme (DeHeveer jeefMe) Hee&vle mebKeelegue Je<e&
neslee nw ~ Deewj mLeeve Jeeflekej kee DeLe& en nw efke efpeme en kes oes jeefMe (mLeeve)
nQ GmeceW otjmLemLeeve leke keer mebKee legue Je<e& mecePes ~
efJe0Lees[s MeyoeW ceW yengle DeeMee kenves kes efveefcee cenef<e& pewefceefve ves
met$eye evLe yeveeee nw ~ Dele: eefme en Meyo es[kej Gmekes mLeeve ceW Heg<e
Deewj eefme Je<e& Meyo kes mLeeve ceW `mecee' Meyo oskej en Yeer metefele efkeee efke
efJe<ecemece ceW $ece-Gl$ece mes ieCevee kejkes mebKeeenCe kejvee eeefnS ~~
efkeleves erkeekeejeW ves Deeeee& kee DeeMee veneR mecePekej ``yeeeefo
Ssmee efJemeiee&vle Hee yeveekej Heg<e Meyo mes efJe<ece jeefMe mecePe kej Ssmee DeLe&
efkeee nw efke Heg<e (efJe<ece) jeefMe ceW yee eneefele jeefMe ceW $eceieCeveevegmeej oeme
(<e jeefMe mJeeceer) Hee&vle Je<e&ceeve yeeeefo oMee nesleer nw ~ leLee mLeeve Jeeflekej
(meHlece ceW efJeHejerle $ece mes) mecePevee ~
Hejce Ssmee DeLe& kejvee Demele nw keejCe DeHeves mes s jeefMe mes keee
mecyevOe ? pees Gmekes mJeeceer leke mebKee oMeeJe<e& ceevee peee ?
FmeefueSjeefMe Deewj en ceW mJemJeeefceYeeJe mecyevOe nesves kes keejCe
oemelJe leLee veeLelJe eefme nw ~ leLee Heefnues jeefMeeeW kes oMeeJe<e& kes efueS
``veeLeevlee: mecee: kene ieee eneB keejke kesveefo oMee ceW, en mes oMeeJe<e&
eceeCe kenvee DeeJeMeke nw mees eneB yeue efJeeej eme ceW ner ken efoee ieee~ Fme
efJe<ee Hej ceOemLe yegef mes efJeeved ueesie efJeeej kej pees mecegefele nes enCe kejW ~
leLee efpeleveer eeeerve HegmlekeW nQ Gve ceW ``yeeeefoHeg<es Ssmee ner Hee Yeer nw ~
Hegve: Heg<es efJeMes<eyeueceen
HeeHeieesie: ~~ 28~~ legeefoeneesie: ~~ 29~~
Fefle elJeej: ~~ 30~~

104

JeeKee:- yeeeefoHeg<es (Fefle HetJe&met$esCeevJee:) HeeHeieesie: eeCe:

(yeueb) YeJeefle, eLee jeMeerveeb mJeeefceieg%eieesiees yeueb YeJeefle, leLee eneCeeb
ceejkeeefoefJeeejs HeeHeieesiees yeueb YeJeefle, leLee e jepeeesieeefoefJeeejs
legeefoeneesiees yeueb YeJeleerleLe&:~ FlesJeb elJeej: eeCee: (yeueeefve) YeJeefvle~
Yee0ceejkeeefo efJeeej ceW HeeHeen keer ef< Deewj eesie en kee yeue
mecePee peelee nw ~ leLee jepeeesie Deeefo ceW Geeefo efmLele MegYeen kes eesie Yeer yeue
nesles nQ ~ Fme ekeej eej yeue nQ ~
en elegLe& yeue efJeMes<e kej en kes efueS kens iees nQ ~ leLee jeefMeeeW kes
yeue legue nesves ceW ``leoYeeJes mJeeefceve FlLebYeeJe: (2~3~10 Fleeefo mJeeefceeeW
kes yeue Yeer mecePes peeles nQ ~
DeLe ejoMeeeeb Je<e&ieCevee$eceb leLee$e keslees: MegYelJeb een
He_eces Heo$eceeled eekedelekelJeb ejoMeeeeced ~~ 31~~
De$e MegYe: kesleg: ~~ 32~~
JeeKee:- Slelmet$eeb ejoMeeemes meceked meesoenjCeb
JeeKeelecesJesefle~
Yee0Fve oesveeW met$e kes DeLe& GoenjCe meefnle 1 De. 1 Hee. 29 Deewj
30 met$e keer erkee ceW osefKeS ~
Fefle peew0 Dee0 PeewHee Heb0 eermeerleejeceMece&cewefLeueke=les
leJeeoMe&veeefcve pewefceefvemet$eefleuekes efleereeOeees le=leere: Heeo: ~~
0

105

DeLe efleereeOeees elegLe&: Heeomle$e ejevleo&Meeeeb efkeb yeueb eeeefceleen

efleereb YeeJeyeueb ejveJebeMes ~~ 1~~
JeeKee:- ejveJeebMes ejevleo&Meeeeb efleereb YeeJeyeueb eeeced~
HeuekeLeveeLe&efceefle Mes<e:~
Yee0MegYeeMegYeHeuekeLeveeLe& ejoMee keer Devleo&Mee ceW efleere YeeJeyeue
(mJeeefceieg%eieesie He) enCe kejvee eeefnS ~ DeLee&led efpeme jeefMe Hej DeHeves
mJeeceer, yegOe, ye=nmHeefle keer ef< DeLeJee eesie nes Gme jeefMe kee oMeeHeue mecHetCe&,
DeLeJee DeuHe mecePevee ~
DeLe ejyeeeeesue&#eCeb keLeeefle
oMeeeees ejced ~~ 2~~ lelemleeJeefleLeb yeeeced ~~ 3~~
JeeKee:- oMeeeees jeefMe: (eme ejeefokee ceneoMee Jele&ceevee me
jeefMe) ejb `mJeoMeeHeueme ejlJeeled'~ lele: (ejjeefMele:) leeJeefleLeb
(leeJelmebKekeb) yeeeb eLeceoMeebojeefMelees eeJelemebKees ejjeefMe- mlelees
ejjeefMelemleeJelmebKees ees jeefMe: me yeeemeb%e FleLe&:~ yeeejeefMejsJe Yeesie
FleHegeles Yeesieeoes HeueeYeeJeeosJe yeeeemeb%eeHeerefle~~
Yee0efpeme jeefMe keer ceneoMee Jele&ceeve nes Jen ej Deewj eLece
oMeeeojeefMe mes ejjeefMe leke efpeleveer mebKee nes, efHej ejjeefMe mes Gleveer mebKee
Hej pees jeefMe nes Jen yeee kenueelee nw ~ yeeejeefMe ner YeesiejeefMe Yeer kenueelee nw,
26 He= ceW Je=keeefjkee osefKeS ~
GoenjCepewmes ej oMee ceW eLece leguee keer ceneoMee nw FmeefueS leguee kes
oMeeHeue efJeeej ceW legueeej Deewj leguee ner yeee jeefMe Yeer ngF& ~ leLee Je=efeke keer
oMee ceW Je=efeke ej Deewj Gmemes efleere Oeveg yeee meb%eke ~ leLee Oeveg keer ceneoMee
ceW Oeveg ej Deewj Gmemes le=leere kegcYe yeeemeb%eke jeefMe ngF& ~ Fleeefo Deeies Yeer
mecePevee ~~

106

DeLe ejyeeeees: Heueeveen

leees: HeeHes yevOeeesieeefo: ~~ 4~~
mJe#exme leefmceved veesHepeerJeme ~~ 5~~
Yeeneesieeseb meJe&ceefmceved ~~ 6~~
JeeKee:- leeese&jyeeeees: HeeHes HeeHeens meefle, veereeefoHeeHeOece&efJeefMe<lJesefHe Jee leMeeeeb yevOeeesieeefo: DeMegYeHeueb meeefoleLe&:~ leefmceved
ejjeMeew yeeejeMeew Jee `eme HeeHeme eesie:' Deme HeeHeveesHepeerJeme
iegmeceerHeieleme (iegegemesleLe&:) mJe#ex meefle yevOeeesieeefoHeueb ve meeled~
Deefmceved ejveJeebMes) Yeeneesieeseb meJe efJeefevleveereced: pevcekeeefuekeoMeejcYekeeefuekeenefmLelevegmeejb meJe Heueb %eseefceleLe&:~
Yee0Ge ej Deewj yeeejeefMe ceW HeeHe en nes Jee HeeHemJeeefcelJe
veereeneefelelJe Deeefo HeeHeeesie nes lees Gme jeefMe keer oMee ceW yevOeve Deeefo DeMegYe
Heue neslee nw ~ eefo ej yeee jeefMe ceW ye=nmHeefle mes ege HeeHe nes Deewj Gme HeeHe
kee ej yeeejeefMe DeHevee Iej nes lees yevOeeesieeefo Heue veneR neslee nw ~ Fme
Devleo&Mee ceW jeefMe eneesie mecyevOeer meye Heue efJeeej kejvee ~ DeLee&led
pevcekeeefueke enefmLeefle Devegmeej kens ngS Heue kes meceeve oMeejcYe keeefueke en
keer efmLeefle mes Yeer meye Heue efJeeej kejvee ~
DeLeevleo&MeeefJeefOeceen
efHele=ueeYeeeefCeleeseced ~~ 7~~ eLeces eekedelekelJeced ~~ 8~~
efleeres jefJele:~~9~~ He=Leked$ecesCe le=leeres eleg<eeefo: ~~ 10~~
JeeKee:- Slelmet$eeleg<eb HetJe&cesJe ejoMeeemes meesoenjCeb
JeeKeelecesJesefle~
Yee0Fve eejeW met$eeW kee GoenjCe meefnle DeLe& 1 De0, 1 Hee0, kes
30 met$e kes Deeies osefKeS ~
SJeb ejevleo&Mee$ececegkelJee kesveefooMeevleo&Meeb keLeeefle
mJekesvmLeeee: mJeeefcevees veJeebMeeveeced ~~11~~
efHele=eleg<e-Jew<eceyeueeee: efmLele: ~~ 12~~

107

me leuueeYeeesjeJele&les ~~ 13~~ mJeeefceyeueHeueeefve e eeiJeled ~~ 14~~

JeeKee:- keejkekesveefoenoMee, keejke-kesveefojeefMeoMesefle efefJeOee
kesveefooMee Je=JeekeeeogHeueYesles le$e ``mJeelmJeeefceve: keCkeeefo<JeHeejoewye&ueced Fefle met$esCe kesveefojeefMeoMee metefelee~ Je<e&eceeCeb lJevegelJeeled
``veeLeevlee: mecee: eeesCes efle ejoMeeJep%eseced~ kesveefoenoMee leg
`yeeeefoHeg<es' FlevesvewJe metefelee le$e Je<e&eceeCeb `mecee oemeevlee' FlegkelecesJe~
Delees$e leovleo&Mee$eceb keLeeeflemJeeled keejkeeled kesvmLeeee ene:
kesveefoenoMeeeeb veJeebMeeveeb mJeeefcevees YeJeefvle~ leLee mJeeled jeMesefve&pemLeeveeled
kesvmLeeee jeMeees veJeebMeeveecevleo&Meeveeb mJeeefcevees YeJeefvle~ efHelee
(61/12,1eLeceb jeefMemLeeveb, enmLeeveb Jee) leleeleg<eeveeb kesvHeCeHejeHeesefkeueceeefYeOeseeveeb ew<eceyeueceefOekeyeueb leoeeees jeefMee&nes Jee
efmLelees %ese:~ me veJeebMe: leuueeYeees: keejkelelmeHleceeesue&ivemeHleceeesJee&Jele&les
eJe=ees YeJeefle~ DeLee&led keejkelelmeHleceees:, jeefMelelmeHleceeesce&Oes ees yeueJeeved
lele: $eceesl$eceieCeveee eLeceb lelkesvmLee: lele: HeCeHejemLee: lele:
DeeHeesefkeuecemLee yeue$ecesCeevleo&MeemJeeefcevees YeJeefvle~ jeMeerveeb mJeeefceyeueHeueeefve
``mJeeefceieg%eeesie Fleeefoyeueeefve, ``HeeHes yevOeeesieeefo: FleeefoHeueeefve e
HetJe&Jep%eseeefve~
Yee0(en Deewj jeefMe keer He=Leked He=Leked kesveefo oMee nesleer nw ~ Gmekeer
oMee Deewj Devleo&Mee kes $ece kenles nQ)keejke en kes DeHeves mLeeve mes kesvmLe
Deeefo en $ece mes Devleo&Mee kes mJeeceer nesles nQ ~ Fmeer ekeej jeefMe keer kesveefo
oMee ceW Yeer jeefMe mes kesvmLe Deeefo jeefMeeeW keer Devleo&Mee nesleer nw ~ efHele= (1
jeefMe Jee enmLeeve) mes kesv HeCeHej DeeHeesefkeuece ceW DeefOeke yeue kee Deeee jnlee
nw~ DeLee&led yeue$ece mes Devleo&Mee nesleer nw ~ Jen veJeebMe (Devleo&Mee) efJe<ecejeefMe ceW
$ece mes DeHeves mLeeve mes kesvmLe Deeefo keer leLee mece ceW meHlece mes Jegl$ece ieCevee
mes kesvmLe Deeefo keer Devleo&Mee nesleer nw ~ oMeeHeefle kes yeue (`mJeeefceieg%eieesie'
Fleeefo) leLee Heue (`HeeHes yevOecees#eeefo' Fleeefo ) HetJe&Jeled mecePevee ~
GoenjCekeejkekesveefo oMee

108

mete& 10
12
57
38

10
12
57
38

1853

1840
1850

1832

1807
1813
1821

1801

1790

eneB Deelcekeejke Meg$e efJe<ecejeefMe Oeveg ceW nw Dele: Gmemes

$eceieCeveevegmeej kesv cesb cebieue nw, FmeefueS keejke kes yeeo cebieue keer oMee ngF&,
Gmekes yeeo HeCeHej ceW Meefve Deewj evcee oes nQ FveceW ev yeueer nw FmeefueS eLece
evcee leye Meefve keer oMee ngF& ~ yeeo DeeHeesefkeuece ceW mete&, yegOe, jeng, ev,
ye=nmHeefle, kesleg nQ FveceW eneesie nesves kes keejCe leLee vewmeefie&ke yeue $ece mes mete&,
yegOe, jeng, ev, ye=nmHeefle, kesleg Fvekeer oMee ngF& ~ leLee Je<e&ieCevee `oemeevlee:
mecee:' met$eevegmeej Meg$e mes Je=<e leke 5, leguee leke 10 neslee nw FmeefueS DeefOeke
mebKee 10 Je<e& oMee kee eceeCe ngDee ~ Fmeer ekeej cebieue mes (mece jeefMe ceW nesves
kes keejCe) Jegl$ece mes Je=efeke leke 4, leLee ces<e leke 11 mebKee ngF& DeleSJe
DeefOeke mebKee legue 11 Je<e& oMeeceeve ngDee ~ SJe meye en kes oMeeJe<e& (HetJeexe
ejoMeeJeled) $ece-Gl$ece mes ieCevee kej mecePevee ~ mHeeLe& e$e
enkesveefooMeee$eced
en Meg. ceb. Me. met. yeg. je. eb. Je=. kes.
Je<e& 10 11 6 6 8 11 8 10 3
Meekee
1780

jeefMeeeW keer kesveefo oMee kes efueS Deelcekeejkeeefele jeefMe

OevegefJe<eceHeoere nw, Dele: Gmemes DeejcYe kej kesvmLe ceerve, efceLegve, kevee ceW
eneesie nesves kes keejCe ceerve yeueer nw, FmeefueS Oeveg kes yeeo ceerve keer oMee ngF& ~
efceLegve kevee ceW jeefMeyeue meceeve nw, Heje ``jeefMeyeuemeceevelJes yengJe<eex yeueer
YeJesled Fme Jeeve mes efceLegve kes DeefOeke Je<e& nQ Dele: eLece efceLegve, leye kevee keer

109

oMee ngF& ~ yeeo HeCeHejmLe-cekej, ces<e, keke&, leguee ces yeue$ece mes keke&, cekej
leguee, ces<e keer oMee ngF& ~ efHej DeeHeesefkeuecemLe kegcYe, Je=<e, efmebn, Je=efMeke ceW
yeue$ece mes kegcYe Je=efeke Je=<e efmebn keer oMee ngF& ~ jeefMeeeW kes efueS Je<e&ceeve peneB
efJeMes<e veneR kene ieee nes JeneB ``veeLeevlee: mecee: ejoMeeJeled enCe neslee nw ~
mHeeLe& e$e osefKees
keejke kesveefooMeee$eced
Oeveg
ceerve efceLegve kevee keke& cekej jeefMe
5
10 8
7
8
6 Je<e&
1780 17851795180318101818 Meekes
10
12
57

38
leguee ces<e kegcYe Je=efeke Je=<e efmebn jeefMe
2 11 11 9
6
6
Je<e&
1824 18261837184818571863 Meekes
1869
10
12
57

38
DeLe Devleo&MeesoenjCe
eneB eLece Oeveg jeefMe keer oMee ceW Devle&oMee efJeeej kejvee nw lees Oeveg Deewj
Gme mes meHlece efceLegve ceW Oeveg yeueJeeved nw Dele: Oeveg mes $eceieCeveevegmeej GhejeseJeled
kesvmLe-HeCeHejmLe-DeeHeesefkeuecemLe-jeefMeeeW keer Devleo&Mee eeefHle ngF& ~
ceneoMeeceeve 5 Je<e& nw, Dele: eleske jeefMeeeW kee HeeBe-HeeBe ceeme Devleo&Meeceeve

110

ngDee ~ Fmeer ekeej eneW keer oMee ceW 9 eneW keer Devleo&Mee nesleer nw ~ FmeefueS
oMeeJe<e& kes veJeebMe Devleo&Mee kee ceeve neslee nw ~ mHeeLe& e$e osefKees ~
OevegjeefMe keer kesveefo oMee ceW Devleo&Mee e$e
Oeveg ceerve efceLegve kevee keke& cekej jeefMe
0
0
0
0
0
0 0
5
5
5
5
5
5 ceeme
1780 17811781178217821782 Meekes
10 3
8
1
6 11
12 12 12 12 12 12 mete&
57 57 57 57 57 57
38 38 38 38 38 38
leguee ces<e kegcYe Je=efeke Je=<e efmebn jeefMe
0
0
0
0
0
0 ceeme
5
5
5
5
5
5
1783 17831784178417841785Meekes
4
9
2
7
0
5 mete& 10
12 12 12 12 12 12 12
57 57 57 57 57 57 57
38 38 38 38 38 38 38
Fmeer ekeej eneW keer oMee ceW 9 eneW keer Devleo&Mee nesleer nw Fme efuees oMeeJe<e& kes
veJeebMe Devleo&Mee kee ceeve neslee nw ~
DeLe efveee&CeueeYeeefoHeues ``ceC[tke veeceevleo&Mee$eceb keLeeefle
mLetueeoMe&Jew<eceeeees ceC[tkeefm$eket: ~~ 15~~
efveee&CeueeYeeefoMetueoMeeHeues ~~ 16~~

111

JeeKee:- efveee&CeueeYeeefoMetueoMeeHeues (efveee&Ceme efveOeveme ueeYe:

eeefHlemecee:, DeeefoMeyoeesieeefomlelHeueefJeeejs MetueoMeeHeues) mLetueeoMe&Jew<eceeeeefm$eketes ceC[tkees ceC[tkeeKeevleo&Mee YeJeefle~ mLetue: (37/12,
Mes1eLece:) DeeoMe&: (meHlece:) Deveeesce&Oes eme Jew<eceb yeueeefOekeeb
leoeeeeseb ceC[tkeveJeebMees %ese: (ueivemeHleceeesye&ueJevleceejYe eJele&les FleLe&:)~
Yee0efveOeve jesie Deeefo DeMegYe Heue kes efJeeejeLe& MetueoMee ceW eLece
(ceneoMeeee jeefMe) leLee Gmemes meHlece ceW pees yeueer nes Gmemes DeejcYe kej ef$eket
(ej, efmLej, efmJeYeeJe Fve leerveeW kes) $ece mes Devleo&Mee nesleer nw ~ .
FmeceW ceC[tke (ces{ke) kes meceeve Guekej (yeere keer oes jeefMe es[)
eewLeer jeefMe kees Devleo&Mee Deeleer nw ~ FmeefueS Fmekee `ceC[tke' DevJeLe& veece nw ~
Devleo&Mee kes $ece ceW Je=keeefjkee eLee
``ueivemeHleceeesce&Oes yeueJeebmleMeeee: ~
efJe<eces leg leoeefo: meeled meces Jegle$ecele: mce=le: ~~
kesveefo$ecelees emceeoglHeleeslHeleveb Hegve: ~
lemceevceC[tkeveecveere yegOewjvleo&Mee mce=lee ~~ Fefle mHeeLe&ced ~
MetueoMee GoenjCe
Heers pevceueive kegC[ueer osefKeSueive mes Dece Je=<e, Deewj meHlece mes
Dece Je=efeke Fve oesveeW ceW Je=<e yeueer nw FmeefueS (3 Heeo, 18 met$eevegmeej)
Je=<ejeefMe mes Gl$ece mes 12 jeefMeeeW keer MetueoMee mecePevee Je<e& eceeCe-peneB
efJeMes<e veneR kene ieee nes JeneB ejoMeeJeled (``veeLeevlee: mecee: Fmekes meceeve ner)
enCe kejvee ~
Ge ekeej mes MetueoMee ceW Devleo&Mee $ecepewmes Je=<e keer oMee ceW
Devleo&Mee efJeeej kejvee nw lees eLece Je=<e, Deewj Gmemes meHlece Je=efeke Fve oesveeW ceW
ye=nmHeefle kes eesie nesves kes keejCe Je=<e yeueer nw ~ FmeefueS Je=<e mes Gl$ece mes
(kesvefmLele) Je=<e, kegcYe, Je=efeke, efmebn keer, efHej ces<e, cekej, leguee, keke& keer,
yeeo ceW ceerve, Oeveg, kevee, efceLegve keer Devleo&Mee efme ngF& ~ Fmeer ekeej efceLegve keer
oMee ceW efceLegve Deewj Gmemes meHlece Oeveg Fve oesveeW ceW Oeveg yeueer nw FmeefueS Oeveg ceW

112

(efJe<ece jeefMe nesves kes keejCe) $ece mes Oeveg, ceerve, efceLegve, kevee, cekej, ces<e,
keke&, leguee, kegcYe, Je=<e, efmebn, Je=efeke keer ceC[tkeevleo&Mee ngF& ~ oMeeJe<e& kes
eoMeebMe Devleo&Mee kee ceeve mecePevee ~ mHeeLe& e$e
Je=<e keer oMee ceW ceC[tkeevleo&Meee$e
jeefMe Je=<e kegcYe Je=efeke efmebn ces<e cekej
Je<e&
0
0
0
0
0
0
ceeme 7
7
7
7
7
7
Meekes 188018811882188218831883
10 5
0
7
2
9
mete& 12 12 12 12 12 12
57 57 57 57 57 57
38 38 38 38 38 38
jeefMe leguee keke& ceerve Oeveg kevee efceLegve
Je<e& 0
0
0
0
0
0
ceeme 7
7
7
7
7
7
188418841885188618861887
4 12 6
1
8 310
Meekes 12 12 12 12 12 1212
57 57 57 57 57 5757
38 38 38 38 38 3838
DeLe eneCeeb ve#e$eoMeeosMeb keLeeefle
Heg<es mecee: meeceevele: ~~ 17~~
efmee G[goees ~~ 18~~
JeeKee:- G[goees ve#e$eeegoe&es (eEJeMeesejeroMeeeeb, De<esejeroMeeeeb
e) Heg<es ens mecee Deyoe: meeceevele: (ieiee&efoeCeerlepeelekeMeem$e SJe) efmee:
eefmee %esee:~ ve#e$eoMee leg eneCeecesJe YeJeefle,ve jeMeerveeefcelesJe `Heg<es' Fefle Heob

113

eegeceeeeexCe~ De$e yenJees JeeKeeleejes efJe<ecejeefMeYeceeJelex yeYecegefjefle efJeefJee

efJeYeeJeveereb efJeef:~
Yee0G[goee (ve#e$e oMee ceW) Heg<e (eneW) kes Je<e& meeceeve Meem$e
(ieiee&efocegefveeCeerle evLe) mes eefme ner nw ~
emeJeMe efJebMeesejeroMee meeOeve ekeej
eLeeke=efekeele: meceejYe ef$ejeJe=le oMeeefOeHee: ~
metexvogkegpejeefpeMeefve%eefMeefKeYeeie&Jee: ~~
oMee mecee: $eceeos<eeb <e[doMeeMJee iepesvoJe: ~
ve=Heeuee veJeevee veieeve veiee veKee: ~~
DeLe&ke=efekee mes DeejcYe kej leerve DeeJe=efe kejkes veew-veew ve#e$eeW kes $ece
mes mete&, ev, ceue, jeng, ieg, Meefve, yegOe, kesleg, Meg$e es oMeeOeerMe nesles nQ ~
Fvekes $ece mes 6, 10, 7, 18, 16, 19, 17, 7, 20 Je<e& oMee kes ceeve
nesles nQ ~
oMee kes YegeYeesieeveeve
oMeeceeveb YeeeleIveb YeYeesiesve leb Heueced ~
Yegeb Je<ee&efokeb %eseb Yeesieb YeesieJeMeeeLee ~~
DeLe&efpeme en keer oMee ceW pevce nes Gme en keer oMeeJe<e& mebKee kees
Yeeele mes iegveekej YeYeesie kes Yeeie osves mes ueefyOe Je<ee&efoke oMee kee Yege neslee nw ~
Gmekees oMeeJe<e& mebKee cesb Ieeves mes oMee kee Yeesie Je<ee&efo neslee nw ~ DeLeJee
Yeeele kees YeYeesie ceW Ieeves mes YeYeesie neslee nw Gmekees oMeeceeve mes iegveekej,
YeYeesie mes Yeeie osves mes, oMee kee Yeesie Je<ee&efo neslee nw ~
GoenjCepevceueive osefKeSefJeMeeKee ve#e$e kee Yeeele 50~14
YeYeesie 60~26 YeYeesie 10~12 efJeMeeKee ve#e$e ceW oMeeOeerMe ye=nmHeefle nw
Dele: ye=nmHeefle kes Je<e&eceeCe 16 mes Yeesie 10~12 kees Skepeeleere Heue
612 kees iegvee kejves mes 9792, FmeceW YeYeesie 60~26 kes Skepeeleere
3626 mes Yeeie oskej, ueyOe Je<ee&efo 2~8~12~10~43 en oMee Yeesieceeve
ngDee ~ Dele:

114

mete&

1887

1869

1862

1852

1846

1826

1811

1802

1783

1780

efJebMeesejer oMeee$e
en ieg. Me. yeg. kes. Meg. met. eb. ceb. je. eesie
Je<ee&efo 2 19 17 7 20 6 10 7 18 106
8
12
10
43
Meekes
10 6
6
12 15
25
57 8 8
38 21
21
DeLeevleo&Meeekeej
oMee mJemJeeceeCesve nlee Keekez&lee Heueced ~
Devleo&Mee YeJesosJeb elevlejoMeeoe: ~~
DeLe&efpeme en keer oMee ceW, eleske en keer Devleo&Mee meeOeve kejvee nes,
Gmekeer oMee kees DeHeves-DeHeves oMeeJe<e& eceeCe mes iegvee kej, 120 kes Yeeie osves
mes, ueefyOe Je<ee&efo eneW keer Devleo&Mee nesleer nw ~ Fmeer ekeej Devleo&Mee kees DeHevesDeHeves oMeeJe<e& eceeCe mes iegveekej 120 kes Yeeie osves mes, Gme Devleo&Mee ceW meye
eneW keer elevlejoMee nesleer nw ~ Fmeer lejn elevlej mes efJeoMee Deeefo Yeer
mecePevee~ efJemleej kes Yee mes meye GoenjCe e$e eneB veneR efoes iees nQ ~ efJeMes<e
`ueIegHeejeMejer' ceW osefKeS ~

115

leLee Deesejer oMee$ece

elegefeYe$eceeeweoeseee oMeeefOeHee: ~
metexvej%emeewjspe-jeng-Meg$ee: $eceeoceer ~~
``jmeeefmleLees iepeeleef<efoMeesefleOe=efleYeemkeje: ~
mJeiee& Fefle $eceees<eeb oMeeyoe: Heefjkeerefle&: ~~
Yee0Deee& mes 4, efHej 3, efHej 4, efHej 3 Fme $ece mes 28 ve#e$eeW
ceW $ece mes mete&, ev, ceue, yegOe, Meefve, ye=nmHeefle, jeng Deewj Meg$e es Dee en
Deesejer ceW oMeeefOeHe nesles nQ ~ $ece mes 6~15~8~17~10~19~12~21
es DeeeW en kes oMeeJe<e& eceeCe nesles nQ ~
mHeeLe& e$e
en
mete&
ev
ceue
yegOe
6 15
8 17
ve#e$e Dee. Heg. Heg. }s. ceb. Het. G. n. efe. mJee. efJe.De. pes. cet.
Je<e& 1 1 1 1 5 5 5 2 2 2 2 5 5 5
ceeme 6 6 6 6 0 0 0 0 0 0 0 8 8 8
en

Meefve ye=nmHeefle
jeng
Meg$e
10
19
12
21
ve#e$e Het. G. De. e. Oe. Me.Het. G. js. De. Ye. ke= jes. ce=.
Je<e& 2 2 2 2 6 6 6 3 3 3 3 7 7 7
ceeme 6 6 6 6 4 4 4 0 0 0 0 0 0 0
DeLe oMeeYege Yeesie meeOeve ekeej
Yege-YeesieIeerefveIveb oMeeceeveb YeYeesieled ~
Yege-YeesieYeceevee{eb, Yegeb Yeesieb oMeeefceles: ~~
Yee0Jele&ceeve ve#e$e keer Yege Deewj YeesieIeer mes Gme ve#e$e kes oMeeceeve
kees iegvee kej, YeYeesie kes Yeeie osves mes, ueefyOe kees $ece mes Yege jerefle mes Yegeve#e$e

116

Deewj Yeesie jerefle ceW Yeesie ve#e$e kes oMeeceeve ceW pees[ves mes Yege Deewj Yeesie oMee
nesleer nw ~
GoenjCeJele&ceeve Heue kes efueS oMee kee Yeesie meeOeve kejvee nw ~
FmeefueS Yeeele 50~14 kees YeYeesie 60~26 cesb Ieeves mes Yeesie Ieer
10~12 ngF& ~ efJeMeeKee ve#e$e ceW pevce nw FmeefueS (ceue) oMeeefOeHe ngDee ~
Gmekes Je<e& 2 kees Yeesie Ieer 10~12 Heueelceke 612 mes iegvee kejves mes
1224 FmeceW Heueelceke YeYeesie kes Yeeie osves mes ueefyOe Je<ee&efo Yeesie
0~4~1~31~20~ Deeies Yeesie ve#e$e veneR nw FmeefueS ener ceue keer Deesejer
Yeesie oMee ngF& ~~
DeLeJee, Yege jerefle mes GoenjCe-efJeMeeKee kes Yeeele 50~14 Heueelceke
3014 kees Je<e&ceeve 2 mes iegvee kejves mes 6028 FmeceW Heueelceke YeYeesie
3626 kes Yeeie osves mes ueyOe efJeMeeKee kee YegeJe<ee&efo 1~7~28~28~40
FmeceW ceue kes Yege ve#e$e (nmle, efe$ee, mJeeleer) kes Je<e& 6 pees[ves mes Yege
oMeeJe<ee&efo 7~7~28~28~40 Fmekees HetCe& Je<e&ceeve 8 ceW Ieeves mes Yeesie
Je<ee&efo 0~4~1~31~20 ceue keer oMee HetJe&legue ner ngF& ~~

j.
6

eb.
15

1881

1860

1839

1827

1808

1798

1781

oMesMeJe<e&
ceeme
efove
Ieer
Heue
Meekes
1780

mHeeLe& DeesejeroMeee$e
ceb. yeg. Me. ye=. je. Meg.
0 17 10 19 12 21
4 0
1 0
31 0
20 0

1866

117

10 2
2
mete&
12 13

13
57 28
28
38 58
58
DeLe eesieeOe&oMeeeceeCeb keLeeefle
peieemLeg<eesjOe eesieeOex ~~ 19~~
mLetueeoMe&Jew<eceeeecesleled ~~ 20~~
JeeKee:- peieemLeg<ees: ejefmLejoMeeyoceeveeesjOe& eesieeOe&oMeeeeb
Je<e&ceeveb YeJeefle~ (Sleled eesieeOe) mLetueeoMe&Jew<eceeeeb (ueivemeHleceeese&me Jew<eceb
yeueeefOekeeb lele: meceejYe eJele&le FleLe&:)~
Yee0eeflejeefMe ceW ejoMeeJe<e& Deewj efmLejoMeeJe<e& kes eesie kee DeeOee
eesieeOe& oMee ceW Je<e& kee eceeCe neslee nw ~ en eesieeOe&oMee ueive meHlece ceW pees yeueer
nes Gmemes DeejcYekej 12 jeefMeeeW keer nesleer nw ~
G0pevceueive leguee, Gmemes meHlece ces<e nw, Fve oesveeW ceW ye=nmHeefle keer
ef< nesves kes keejCe leguee yeueer nw FmeefueS leguee mes $ece mes 12 jeefMeeeW keer oMee
ngF& ~ Je<e&eceeCe leguee kes ejoMeeJe<e& 2, efmLej oMeeJe<e& 7 Fvekes eesieeOe& 4~6
eej Je<e& : ceeme ngS ~ Fmeer ekeej meye kes Je<e&eceeCe mecePevee ~

118

leguee
Je=efeke
Oeveg
cekej
kegcYe
ceerve jeefMe
4
8
7
6
7
9
Je<e&
6
6
0
6
6
6
ceeme
1780 1785 1793 1800 1807 1814 Meekes
10
4
10
10
4
10
12
12
12
12
12
12 mete&
57
57
57
57
57
57
38
38
38
38
38
38
ces<e
Je=<e efceLegve keke& efmebn kevee jeefMe
9
7
8
7
7
8
Je<e&
0
6
6
6
0
0 ceeme
1824 183318401849185618631871
4
4 10 4 10 10 10
12 12 12 12 12 12 12
57 57 57 57 57 57 57
38 38 38 38 38 38 38
DeLe ioMeeb keLeeefle
kegpeeefoefm$eketHeo$ecesCe ioMee ~~ 21~~
JeeKee:- kegpeeefo: (kegpe: 81/12,Mes9 ueiveeVeJecemleoeefo:)
ef$eketHeo$ecesCe ejefmLejefmJeYeeJe$ecesCe io=Mee~ ueiveeVeceJejeMes: eLeceoMee
lelemleodieesiejeefMe$eeme~ lelees ueiveeMeceme leodieesiejeefMe$eeme~ lelees
ueiveeoskeeoMeme leodieesiejeefMe$eemesefleeoMejeMeerveeb oMee YeJevleerlesJe
ioMesefle meb%eeHevJeLezJe~ Je<e&eceeCeb leg ked$eceme leg efmLejlJeeled efmLejoMeeskelecesJe
eeeced~
Yee0ueive mes veJece jeefMe DeejcYe kej, ef$eketHeo (ej-efmLejefmJeYeeJe) kes $ece mes ef< Devegmeej 12 jeefMeeeW keer o=iedoMee nesleer nw ~

119

efJe0Je<e&eceeCe efmLejoMee ceW kens ngS ner mecePevee ~ keejCe eneB en

$ece SkeHe kene ieee nw ~ pees Deeies kes met$e mes mHe nw ~ ejoMee ceW ueive mes
DeejcYe kej veJecejeefMe kes Heo $ece mes, $ece-Jegled$ece ieCevee nesleer nw ~ FmeefueS
ejoMee DevJeLe& veece nw ~ eneb veJece mes ner DeejcYe neskej, eLece veJece keer, leye
veJece keer leerveeW Me jeefMeeeW keer, GveceW Yeer efpeme HeeMJe& keer jeefMe meceerHe nes Gme
$ece mes ner (DeLee&led ejjeefMeeeW cesb Gl$ece mes, efmLej jeefMeeeW ceW $ece mes ner, Deewj
efmJeYeeJe ceW efJe<ece nes lees $ece mes, mece nes lees Gl$ece mes) ef<ceeie& enCe kejvee
eeefnS ~ Fme yeele kees Deeies met$e (22~23) mes kenles nQ ~
DeLe jeMeerveeb ef<ceeie&$ececeen
ceele=Oece&ees: meeceeveced efJeHejerleceespeketees: ~~ 22~~
eLee-meeceeveb egices ~~ 23~~
JeeKee:- (ejoMeeeeb ieCevee$eceefJeOeew ``eeeerJe=efeefJe&<eceYes<eg
1~1~26] HejeJe=eesejs<eg 1~1~27 Fefle met$eeb meeceeveb~ leLee ``ve
keJeefeled 1~1~28 Fefle eEmenkegcYeeesJe=&<eJe=efekeeesefJe&Mes<eb keefLeleced~
Slelmet$eJeMesvewJee$e *dceeie&$eceb keLeeefle) ceele=Oece&ees eEmenkegcYeees: ieCevee$ecees
meeceeveb `eeeerJe=efeefJe&<eceYes<eg FlesJeb %ese:~ leLee Deespeketees: efJe<eceHeomLeees:
Je=<eJe=efekeeese efJeHejerleced' DeLee&led ces<elegueeesefJe&<eceeesjefHe Jegl$ecesCe,
Je=<eJe=efekeees: meceeesjefHe $ecesCe iieCevee$ecees %ese:~ egices efmJeYeeJes, leLee
egiceHeomLemecejeMeew leg eLeemeeceeveb efJe<eces $ecesCe, meces Jel$ecesCewJe
ieCeveereefceleLe&:~ Slesve ejjeefMe<etl$ecesCe, efmLejjeefMe<eg $ecesCe, efmJeYeeJes<eg efJe<eces
meefle $ecesCe, meces meefle Jegl$ecesCe, ieCeveee mJeemeVemeeefojeMee SJe *dceeie&ielee
YeJevleerlesJe egefkeleHeLeceefHe meceeeeleerefle efJeJeseveereb efJeJesefkeefYe:~
(Fve oesveeW met$eeW mes ef<jeefMeeeW ceW ieCevee $ece kenles nQ)
Yee0efmebn Deewj kegcYe ceW meeceeve (eeeerJe=efeefJe&<eceYes<eg) met$eevegmeej $ece
mes ef<JeMe jeefMeeeW keer ieCevee kejveer eeefnS ~ leLee efJe<eceHeomLe ces<e, leguee,
Deewj Je=efeke ceW efJeHejerle (DeLee&led efJe<ece nesves Hej Yeer ces<e leguee ceW Gl$ece Deewj mece
nesves Hej Yeer Je=<e, Je=efeke ceW $ece mes Fme ekeej meeceeve Jeeve mes Gue)

120

jeefMeeeW keer ieCevee kejveer eeefnS ~ leLee egice (efmJeYeeJe Deewj meceHeomLe mece
jeefMe keke& cekej) ceW meeceeve met$e mes (efJe<ece nes lees $ece mes, mece nes lees Gl$ece
mes) ner jeefMeeeW kees enCe kejvee eeefnS ~
efJe0eeeerve erkeekeejeW ves DeveLee ner (met$e mes efJe) DeLe& kejkes ej
jeefMeeeW ceW $ece mes 5~8~11 jeefMeeeB, Deewj efmLej jeefMeeeW ceW Gl$ece mes
5~8~11 jeefMeeeB ieesie ceeveer nQ ~ Heje ef<-e$e ceW mHe nw efke eleske
jeefMe DeHeves meccegKe Deewj HeeMJe&jeefMeeeW kees osKeleer nw ~ GveceW efpeme HeeMJe& keer
jeefMe meceerHe nes Gmeer HeeMJe&$ece mes ieCevee nesveer eeefnS, mees ej jeefMeeeW ceW Gl$ece
mes 3, 6, 9 Deewj efmLejjeefMeeeW ceW $ece mes 3, 6, 9 Deewj efmJeYeeJe ceW efJe<ece
(efceLegve, Oeveg) ceW $ece mes leLee mece (kevee, ceerve) ceW Gl$ece mes DeHeves mes
4~7~10 JeeR jeefMeeeB ieesie nesleer nQ, Dele: 5~8~11 keer DeHes#ee 3~6~9
ef<HeLe meceerHe neslee nw ~ Fmeer ekeej ceeveves mes met$eeLe& Yeer mebiele neslee nw ~
GoenjCeleguee ueive nw ~ Gmemes veJeeB efceLegvejeefMe efmJeYeeJe nw, FmeefueS
Heefnues efceLegve keer, leye Gmemes ieesie kevee-Oeveg-ceerve keer, efHej Gmekes yeeo keke&
keer leLee Gl$ece mes Gmekeer ieesie Je=<e, kegcYe, Je=efeke keer, Gmekes yeeo efmebn keer
Deewj $ece mes Gmekeer ieesie Je=<e, kegcYe, Je=efeke keer, Gmekes yeeo efmebn keer Deewj
$ece mes Gmekeer ieesie leguee-cekej-ces<e jeefMeeeW keer ioMee ngF& ~ mHeeLe& e$e
osefKees ~~
ioMeee$e
efceLegve kevee
Oeveg
ceerve
keke&
Je=<e jeefMe
9
9
9
9
7
8
Je<e&
1780 1789 1798 1807 1816 1823 Meekes
10
12
mete&
57

38

121

kegcYe Je=efeke efmebn

leguee
cekej ces<e jeefMe
8
8
8
7
7
7 Je<e&
1831 1839 1847 1855 1862 1869Meekes
1876
10
10 10mete&
12
12 12
57
57 57
38

38 38
De$e ef$ekeesCeoMee$eceb lelHeueb e keLeeefle
efHele=ceele=OeveeeCeeefoefm$ekeesCes ~~ 24~~
le$e ejyeeeeYeeb leled ~~ 25~~
JeeKee:- efHele=ceele=Oeves<eg ueiveHe_eceveJeces<eg e: eeCeer yeueer leoeefo:
ef$ekeesCes ef$ekeesCeoMeeeeb oMee$ece: meeled~ le$e lemeeb ef$ekeesCeoMeeeeb leled
HetJeexkeleejoMeeJeled Je<e&eceeCeb, Devleo&Mee$ecee %ese:~ leLee ejyeeejeefMeYeeb
leosJe HeueceefHe efJeeee&ced~ eLeeseb eeeervew:
``ueiveef$ekeesCes ees jeefMeye&ueJeevegenslegefYe:~
leceejYeesvveesefceeved ejHeee&eJeMeeced~~ Fefle oMee$ece:~~
Devleo&Mee$ece:``Deespes ueives leoeefo: meeod egices lelmeHleceeefole:~
efJe<eces $ecelees %esee meces Jegl$ecelees celee~~ Fefle~~
Yee0ueive, Heece, veJece ceW pees yeueer nes Gmemes DeejcYe kej ef$ekeesCeoMee
keer eJe=efe nesleer nw ~ Gme ef$ekeesCeoMee ceW HetJeexe ejoMeeJeled Devleo&Mee, oMee$ece
Deewj Je<e&eceeCe leLee ejyeee jeefMeeeW mes Heue kee efJeeej kejvee ~
G0ueivekegC[ueer osefKeS ueive Heece veJece ceW Heece kegcYe yeueJeeved nw~
FmeefueS Henues kegcYe Deewj Gmemes ef$ekeesCemLe (5~9) jeefMe keer, efHej ceerve Deewj
Gmemes Heece-veJece, efHej ces<e Deewj Gmemes Heece-veJece, Hegve: Je=<e Deewj Gmemes
Heece-veJece keer oMee ngF& ~ Je<e&eceeCe ejoMeelegue mecePevee ~

122

ef$ekeesCeoMeee$e
kegcYe
efceLegve
leguee
ceerve
keke&
Je=efeke jeefMe
7
8
2
10
8
9
Je<e&
1780 1787 1795 1797 1807 1815 Meekes
10
10
10
10
10
10 mete&
12
12
12
12
12
12
57
57
57
57
57
57
38
38
38
38
38
38
ces<e
efmebn
Oeveg
Je=<e kevee cekej jeefMe
11
6
5
7
7
6 Je<e&
1824 1835 1841 184618531860Meekes
1866
10
10
10 10 10 10 mete&
12
12
12 12 12 12
57
57
57 57 57 57
38
38
38 38 38 38
DeLee$e HeueeosMeceen
Oeemeiewefjkeeled Helveerkejeled keejke: HeueeosMe: ~~ 26~~
JeeKee:- Oeemeiewefjkeeled (12379/12,Mes7) meHleceeled,
Helveerkejeled (2101/12, Mes1) ueiveeled keejkewmleelkeejkew: HeueeosMe:
(DeLee&led m$eerkeejkew: meHleceeled, Heg<ekeejkewue&iveeled HeueeosMe:) kele&Je:~ DeLeJee
Oeemeiewefjkeeled (9, 7, 3, 2, 1, YeeJele:) Helveerkejeled (Helveer1, kej:
21/12,veJecemlele:) keejkewmleelkeejkew: Heueeveeb MegYeeMegYeeveeceeosMe:
kele&Jeb~ DeLeJee Oeeme: (79/12,7 meHlecemlemceeled m$eerkeejkew: efm$eee:)
iewefjke: 123/12, Mes3 le=leeremlemceeled Yeele=keejkewYeefleg:) Helveer
1eLecemlemceeled Deelcekeejkew: mJeosnme) kej: 21/12, 9veJecemle-

123

mceeeflHele=keejkew: efHeleg:) HeueeosMe: kele&Je FleeeveskeeLe&meteveeLe&cesJewJeb met$eb

efveyeb cegefveJejwefjefle efoked~~ DeLeJee Oeemeiewefjkeeled Helveer 7, 3, 1, YeeJele: kejeled
(veJeceeled) keejkew: keejkeefmLelee HeueeosMe: kele&Je:~~
Yee0meHleceYeeJe mes eer keejke keer efmLeefle kes Devegmeej efeeeW kee leLee
ueive mes keejke keer efmLeefle kes Devegmeej DeHevee MegYeeMegYe Heue kee DeeosMe kejvee
eeefnS ~
efJe0eneB meHlece YeeJe kes efueS-Oee-me-iew-efjke en HeeBe De#ejeW keer
meb%ee leLee ueive kes efueS Helveer kej en eej De#ejeW keer meb%ee mes en metefele
kejeee ieee nw efke-Oee (9), me (7), iew, (3), efj (2), ke (1) Fve YeeJeeW mes
Yeer Helveer (eLece) leLee kej (9), ceW leelkeejke keer efmLeefle mes MegYeHeue ~
DeLee&led 7 meHleceYeeJe cesb ee meHlece mes veJece ceW eerkeejke DeLeJee MegYeen nes lees
eer kee megKe, DeveLee og:Ke ~ SJeb le=leereYeeJe ceW ee Gmemes veJece ceW Yeele=keejke
ee MegYeen nes lees Yeele=megKe ~ DeveLee keuesMe ~ efJeMes<ekej en Heue Gme jeefMe
keer ef$ekeesCe oMee Devlej oMee ceW mecePevee ~ SJeb eleske YeeJe mes lelkeejke ej
MegYeeMegYe Heue kee DeeosMe kejvee eeefnS ~
DeLe pevcekeeefuekeevve#e$es ueiveeefoeoMejeefMeoMeeceen
leejekeeMes cevoeees oMesMe: ~~ 27~~
JeeKee:- leeje evve#e$eb leodeoMeebMes cevoeees oMesMe:
(ueiveeefojeefMeo&MeeOeerMees YeJeleerleLe&:)~ DeLee&led evme YeeeleIeefkee eoMeefYe:
mebiegCe YeYeesieIeerefYeefJe&Yepe ueefyOejeMeeefoleguees ueiveeefoieCeveee pevcekeeefuekeJele&ceeveoMeeefOeHees %ese:~ Slesve enoMeemJeefHe-ueiveeefoeoMejeMeerveecevleo&Mee YeJevleerleefHe metefele- ceeeeexCe~
Yee0pevcekeeefueke evve#e$e kes legue eoMe efJeYeeie ceW ueiveeefo 12
jeefMe oMeeefOeHe neslee nw ~ DeLee&led YeYeesie Ieer ceW 12 jeefMe lees Yeeele Ieer ceW
keee? Fme DevegHeele mes Yeeele Ieer kees 12 mes iegvee kej YeYeesie Ieer kes Yeeie osves
mes ueefyOe ueiveeefojeefMe$ece mes Jele&ceeve pevcekeeefueke ve#e$eoMeeOeerMe neslee nw ~

124

Fmemes en Yeer metefele efkeee ieee nw efke ve#e$e Deeegoe&e (efJebMeesejer

Deesejer en keer ceneoMee) ceW Yeer ueiveeefo 12 jeefMeeeW keer Devleo&Mee nesleer nw ~
Gve Devleo&Mee mes Fme evLe kes Devegmeej HeueeosMe kejvee ~
leLee jeefMeoMee ceW Yeer veJeeneW keer Devleo&Mee nesleer nw ~ FmeefueS veJeebMe
Devleo&Mee kee Heee&e nw ~ GoenjCe Deeies mHe nw ~
DeLewJeb pevcekeeefuekeevve#e$eoMeeHeefleJeMeeled Heueceen
leefmcevveges veeres Jee eercevle: ~~ 28~~
mJeefce$eYes efkeef_eled ~~ 29~~ ogie&leesHejLee ~~ 30~~
JeeKee:- leefmceved (pevcekeeefuekeve#e$eevleo&MeeefOeHes) Ges veeres Jee
efmLeles peelekee: eercevlees jepeevees Oeefvevees Jee YeJeefvle~ mJeefce$eYes mJejeMeew Jee
efce$ejeMeew Jee efmLeles meefle efkeef_eled DeuHeOeveJevlees YeJevleerleLe&:~ DeHejLee
GemLeeveleesve$e Me$egjeMeeoew efmLeles ogie&lees oefj: meeled~ SJeb meJee&meg oMeemeg
Jele&ceeveevleo&MeeHeefleJeMeeled Heueeefve %eseeefve~
Yee0pevcekeeefueke ve#e$eevleo&MeeOeerMe eefo DeHeves Ge ee veere ceW nes
lees peeleke HetCe& OeveJeeved neslee nw ~ mJejeefMe Jee efce$ejeefMe ceW nes lees DeuHe OeveJeeved
neslee nw ~ DeveLee (DeLee&led Fmemes efYeVe mLeeve Me$eg jeMeeefo ceW nes lees) oefj neslee
nw ~
G0Yeeele-50~14 kes Skepeeleere 3014 kees 12 mes iegveekej
36168 ceW YeYeesie 60~36 kes Skepeeleere 3626 mes Yeeie osves mes ueyOe
jeMeeefo 9~29~14~19 iele jeefMe 9 Jele&ceeve 10JeeR jeefMe nw Dele: ueive
(leguee) mes oMeJeeR jeefMe (keke&) keer oMee ngF&, FmeefueS oMesMe evcee ngS ~
DeLeJeeJele&ceeve efJebMeesejer ve#e$e oMee ye=nmHeefle keer nw GmeceW ueiveeefo
12 jeefMeeeW keer Devleo&Mee ceW ceneoMeeJe<e& 16 kes eoMeebMe 1 Je<e& 4 ceeme
Yeesie ngDee ~ Fme $ece mes Yeer ueiveeefo ieCevee mes keke& keer Jele&ceeve Devleo&Mee ngF& ~~

125

DeLeeseoMeeeecevleo&MeeefJeoMeeesMe ieCevee$ececeen
mJeJew<eces eLeemJeb $eceJegl$eceew ~~ 31~~
meeces efJeHejerleced ~~ 32~~
Meveew esleskes ~~ 33~~ DevleYeg&kelebMeeesjsleled ~~ 34~~
JeeKee:- e$eevleo&MeesHeoMeeee meeOee: me `mJe' Meyosve %ese:~ eLee
evve#e$es ueiveeefoeoMejeMeerveeb oMee: meeOee Delees$e evjeefMe: mJeMeyoJeee:~
leme (mJeme) Jew<eces efJe<eceHeolJes meefle eLeemJeb (ueiveme efJe<ecemecelJes)
$eceesl$eceew ueiveme efJe<ecelJes $ece:, ueiveme mecelJes Gl$ece:~ leLee mJeme
(eveefeleYeme, oMeeeeYeme Jee) meeces meceHeolJes meefle efJeHejerleced, ueives efJe<eces
Gl$ecesCe, meces ueives $ecesCe ieCevee meeefoleLe&:~ Meveew esefle Skes kesefeled
keLeeefvle, DeLee&led eLee evve#e$eJeMesve Jele&ceeveoMesMe: meeefOelemleLewJe
Meefveve#e$eJeMeeoefHe MeefveYegeYeesielees oMesMeb emeeOe Heueb Jeeeefceleves
keLeevleerleveceleb eefleHeeefoleceeeeexCe~ DeLewleme keg$e eeespeveefceefle keLeeefleDevleYeg&kelebMeees: (Devleo&MeesHeoMeees:) Sleod oMee$ecemeeOeveb %eseced ~~
Yee0efpeme jeefMe ceW Devleo&Mee meeOeve kejvee nes Jen eefo efJe<eceHeoere
jeefMe nes lees efJe<eceHeoere ueive ceW $ece mes, meceHeoere ueive ceW Gl$ece mes ueiveeefo
jeefMeeeW keer Devleo&Mee nesleer nw ~ leLee oMeeee jeefMe meceHeoere nes lees efJe<eceHeoere
ueive ceW Gl$ece mes, meceHeoere ueive ceW $ece mes ueiveeefo 12 jeefMeeeW keer
Devle&oMee nesleer nw ~ Deye Deve cele kenles nQ efke``Meefve ceW Yeer Fme ekeej oMesMe
meeOeve kejkes Heue kenvee Fme ekeej efkeleves ueesie kenles nQ ~ DeHevee cele kenles
nQ efkeen oMee$ece Devleo&Mee Deewj GheoMee ceW mecePevee ~~

126

DeLe oMeevleo&Meeveeb MegYeeMegYelJeceen

MegYeoMee MegYeegles Oeecveges Jee~~ 35~~
DeveLeeveLee ~~ 36~~ efmeceveled ~~ 37~~
Fefle pewefceefvemet$es efleereeOeees elegLe&: Heeo: ~
JeeKee:- MegYeegles, Oeeefcve mJejeMeew, Ges mJeesemLes ens meefle
MegYeoMee MegYeHeuee oMee meeled~ SJeb jeMeew MegYeegles Oeeefcve mJeeefcemeefnles, Ges,
emeesejeefMemleefmceved le$emLes meefle leme jeMes: MegYeoMee YeJeefle~ DeveLee
(HeeHeegles veereeefeles meefle) DeveLee DeMegYeHeuee oMee YeJeleerleLe&:~ Develedeovegeceveled ieesejHeueeefokeb leled efmeb ieiee&efopeelekes eefmecesJesefle~ Slesve
cenef<e&pewefceefveveeOeeeeelcekecesJewleled Meem$eb eCeerleefceefle~ efmeefjmleg~~
Yee0pees en MegYeegle nes, ee DeHeveer jeefMe ceW nes, DeLeJee Ge ceW nes
Gmekeer MegYeoMee nesleer nw ~ SJeb pees jeefMe MegYeegle nes, DeHeves mJeeceer mes ege nes,
DeLeJee efpemekee Ge nes, Gme en mes ege nes, lees Gme jeefMe keer MegYeoMee nesleer
nw~ DeveLee DeLee&led Ge mLeeve mes Deve$e HeeHeegle nes, Jee veereeefele nes, lees Gme
jeefMe keer DeMegYeoMee nesleer nw ~ Deewj DeJeefMe YeeJeHeue ieesejHeue Deeefo pees
FmeceW veneR kens iees nQ Jes ieiee&efopeelekeeW ceW eefme ner nQ ~~
Fme Deefvlece met$e mes mHe efme neslee nw efke cenef<e& pewefceefve ves Fme evLe kees
oes DeOeee ceW ner meceeHle efkeee ~~
eercelmeerleejeceMece&eCeerlemleJeeoMeex pewefceveereesHeosMes ~
HeeeeCeesvoglegues Mekeeyos ceeiex Megkeues HetCe&leeb eeHle S<e: ~~
Fefle peewefle<eeeee&PeesHee Heb0 eermeerleejeceMece&cewefLeueke=les leJeeoMe&veeefcve
pewefceefvemet$eefleuekes efleereeOeee: meceeHle: ~