EB-34 Vladimir Ribic Antropologija Postsocijalizma

E t n o l o k a b i b l i o t e k a
Knj. 34

Urednik

Miroslav Nikanovi

Recenzenti

Dr Bojan iki
Dr Milo Milenkovi

Ureivaki odbor

Prof. dr Mirjana Proi-Dvorni (Northwood University Mid-
lend, /SAD/), prof. dr Ivan Kovaevi (Filozofski fakultet Uni-
verziteta u Beogradu), prof. dr Bojan iki (Filozofski fakultet
Univerziteta u Beogradu), prof. dr. Duan Drljaa, Beograd,
prof. dr. Mladen ukalo (Filozofski fakultet Univerziteta u
Banjaluci), dr Petko Hristov (BAN), dr Mladena Preli (Etno-
grafski institut SANU), Beograd.

ANTROPOLOGIJA
POSTSOCIJALIZMA

Zbornik radova

Uredio
Dr Vladimir Ribi

Beograd
2007

Re urednika

Ovaj zbornik je proizaao iz naucnog skupa Tranzicija i po-
stocijalizam: antropoloka istraivanja, koji je odran 24. no-
vembra 2007. godine, u organizaciji Odeljenja za etnologiju i
antropologiju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu.
Sastoji se od dvanaest radova jedanaest autora iz bive Jugosla-
vije, to jest, iz Srbije, Hrvatske, Slovenije i Makedonijc. Ucc-
snici su temu skupa shvatili vrlo iroko, o ccmu svedoci sadraj
zbornika. To je omogucilo ne samo da se prouci sirok spektar
drutvenih fenomena, vcc i da sc sagleda kako se, u drutvenim
uslovima postsocijalisticke tranzicije, razvila antropologija u
postjugoslovenskim dravama. Citaoci cc moci da sc uvere ka-
ko antropolozi pristupaju istraivanju dinamicnih fenomena, ka-
kvi su karakteristicni za periode radikalne drutvene promene, i
kako se, pri tome, koriste iskustvom antropologije, ali i drugih
drutvenih i humanistickih nauka.

Vladimir Ribi

Vladimir Ribi
Odeljenje za etnologiju i antropologiju
Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu

O ekonomskoj tranziciji iz
makroistorijske perspektive
1

Apstrakt: Dok na mikroistorijskom nivou nastojimo da ob-
jasnimo velike drutvene strukture i procese, kao i njihove suk-
cesivne forme, na makroistorijskom nivou pokuavamo da uoci-
mo kontakte pojedinaca i drutvenih grupa sa tim strukturama i
procesima da bismo razumeli kako su ih ljudi stvarno doiveli.
Od samog njenog nastanka, u kapitalistickoj privredi se smenju-
je dominacija dva trenda: jacanje dravne intervencije i tenja
ka liberalizaciji. Takve promene u sferi ekonomijc su u cvrstoj
vezi sa smenjivanjem oblika imperijalne hegemonije.

Kljune rei: tranzicija, dravna intervencija, liberalizacija
trita, imperijalna hegemonija

1
Tekst je rezultat rada na projektu Kulturni identiteti u procesima
evropske integracije i regionalizacije (br. 147035), koji MNZS RS
finansira u celosti.
Vlooimir Ribic

7
Prema Carlsu Tiliju, analizom na makroistorijskom nivou,
"nastojimo da objasnimo odredcne velike drutvene strukture i
procese, i da naznacimo njihove sukcesivne forme". S druge
strane, na mikroistorijskom nivou "tragamo za kontaktima poje-
dinaca i drutvenih grupa sa tim strukturama i procesima da bi-
smo objasnili kako su ih ljudi stvarno doiveli".
2
Na makroisto-
rijskom nivou nalazimo manifestacije kulturnih idioma, cijom
se interpretacijom bavi antropologija. Medutim, moramo biti
svesni da makroistorijski procesi uticu na strukturne uslove pre
svega na globalnom, ali i na nacionalnom i lokalnom nivou. Iz
neospornc cinjenice da, u tim strukturnim uslovima, pojedini
kulturni idiomi (politicki, ekonomski, rodni i drugi) doivljava-
ju svoju drutvenu afirmaciju ili bivaju tragicno neprilagodcni,
moemo zakljuciti da je za antropologiju vie nego korisno ako
uzme u obzir i makroistorijske procese.
Pristupajuci Icnomenu tranzicije iz makroistorijske perspekti-
ve, Moris Godelie je izrazom period prelaza oznacio "posebnu
fazu u evoluciji jednog drutva, fazu u kojoj ono sve vie nailazi
na unutranje ili spoljanje tekocc u rcprodukciji ekonomskih i
drutvenih odnosa na kojima pociva i koji mu daju logiku funkci-
onisanja i speciIicnog razvoja, i gde se u isto vreme pojavljuju
novi drutveni i ekonomski odnosi koji cc vie ili manje brzo, vie
ili manje silovito, postati opti i postati uslovi funkcionisanja jed-
nog novog drutva". To znaci da "faze prelaza stvaraju epohe od iz-
uzetnog znacaja u stvarnom ivotu drutva", odnosno da predsta-
vljaju "trenutak kad se nacini proizvodnje, nacini miljenja, indivi-
dualnog ili kolektivnog rada, suocavaju bilo sa unutranjim bilo sa
spoljanjim granicama i pocinju da se cepaju, da gube znacaj, da
se racIanjuju, gotovi da vekovima vegetiraju na manje znacajnim

2
CarIs TiIi, Suocavanja sa drustvcnom promenom. Makro drutvene
strukturc, proccsi i komparacijc, FiIip Visnjic, Bcograd 1997, 76.
O ekomomskoj tranziciji ...

8
mestima, spremni da se ugase sami po sebi ili sistematskom vo-
ljom drutvenih grupa koje se protive njihovoj reprodukciji u ime
drugih nacina proizvodnje, miljenja i rada ciji razvoj ele".
3

Namera mi je da ispitam da li propast socijalistickog eko-
nomskog sistema i erozija drave drutvene brige, kao i dostiza-
nje vrhunca unilateralne imperijalne hegemonije Sjedinjenih
Americkih Drava (SAD) ukazuju na postojanje tranzitornog
procesa koji se moe okarakterisati kao jedan od onih istorijskih
trenutaka "koji vie nego drugi cine ili rezimiraju istoriju"
4
, ili
smo svedoci promena "ciji je krajnji cilj da reprodukuju stari si-
stem proizvodnje i drutvene organizacije, prilagoaovajuci go
unutranjim ili spoljanjim promenama koje su proizale iz nje-
gove evolucije"
5
.
Tranzicija iz feudalizma u kapitalizam svakako predstavlja
fundamentalnu i epohalnu promenu. Iako naglaava da feudali-
zam nije bio "naturalna privreda", kao i da ga "ne smijemo zami-
ljati kao antitezu trgovini", Imanuel Volerstin (Valertajn)
6
kon-
statuje da je feudalni sistem "mogao podravati samo ograniccni
opseg vanjske (meduregionalne) trgovine za razliku od unutra-
nje (lokalne) trgovine". To znaci da su proizvodnja hrane i zanat
bili glavne privredne aktivnosti, kao i "razmjena tih proizvoda
unutar malih ekonomskih podrucja".
7
Kako Karl Polanji naglaa-
va, trgovina je bila ograniccna na gradove i obavljala se ili lokal-

3
Mopnc Io(enne, Anannsa :pansn:opnnx nponeca, Inacnnk
E:norpa[ckor nnc:n:y:a CAHY, kn. XXXVIII, Feorpa( 1989, 203.
4
Isto.
5
Isto, 208.
6
Prevodioci dela ovog autora na srpski jezik njegovo prezime
transkribuju i kao Volerstin i kao Valertajn.
7
Immanuel Wallerstein, Suvremeni svjetski sistem, CEKADE,
Zagreb 1986, 22-23.
Vlooimir Ribic

9
no, kao susedska trgovina, ili na velike daljine. Vano je da su ta
dva oblika trgovine bili strogo razdvojeni, kao i da nijednom "nije
bilo dozvoljeno da se iri izvan gradova". To strogo razdvajanje
lokalne od izvozne trgovine bilo je "reakcija urbanog ivota na
pretnju pokretljivog kapitala da dezintegrie institucije grada", to
znaci da su gradovi "stvarali sve mogucc prcpreke za formiranje
nacionalnog ili unutranjeg trita, na kome je kapitalista-veletr-
govac insistirao". Stanovnici gradova su, odravajuci nckonku-
rentsku lokalnu trgovinu i nekonkurentsku daljinsku trgovinu od
grada do grada, "sprecavali ukljucivanje seoskih oblasti u trgo-
vacko podrucje, kao i uspostavljanje neograniccne trgovine izme-
du gradova zemlje". Polanji poentira da je, zbog takve ekonom-
ske politike gradova, teritorijalna drava postala instrument za
konstituisanje "nacionalnog" trita i unutranje trgovine
8
:

Promiljenom delatnoscu drave u petnaestom i esnaestom veku
nametnut je merkantilni sistem estoko protekcionistickim gradovima i
kneevinama. Merkantilizam je unitio zastareli partikularizam lokalne
i medugradske trgovine, rueci barijere koje su odvajale ta dva tipa ne-
konkurentske trgovine i raciscavajuci tako put ka nacionalnom tritu,
koje je sve vie zanemarivalo razliku izmedu grada i sela kao i izmedu
raznih gradova i pokrajina.
9

Medutim, kako Polanji isticc, nc samo da su nacionalna trita
uspostavljena dravnom intervencijom, vcc jc to sIucaj i sa sIo-
bodnim tritem, prema kojem je put bio "otvoren i odravan po-
mocu ogromnog porasta intervencionizma, stalno organizovanog
i kontrolisanog iz centra".
10
Naime, princip laissez-faire je namet-

8
Karl Polanji, Velika transformacija. Politicka i ekonomska ishodi-
ta naeg vremena, "Filip Visnjic", Beograd 2003, 73-75.
9
Isto, 75.
10
Isto, 141.

10
nula drava, tako to su, u tridesetim i cctrdesetim godinama 19.
veka, nastupila "mnogobrojna ukidanja restriktivnih propisa, ali
isto tako i ogromni porast administrativnih funkcija drave, koja
je sada posedovala centralnu birokratiju sposobnu da izvri sve
zadatke koje su joj postavljale pristalice liberalizma".
11
Posledica
toga je bilo uspostavljanje medunarodnog ekonomskog poretka, u
cijoj osnovi su se nalazile medunarodne finansijske ustanove, ne-
zavisne od vlada pojedinacnih drava i njihovih centralnih bana-
ka, ali u snanoj interakciji s njima. Najveca opasnost za novi me-
dunarodni poredak slobodne trgovine bio je moguci rat izmedu
velikih sila, dok kapitalisti nisu imali nita protiv manjih i izolo-
vanih ratova. Rezultat je bio do tada nezapamccni period "Stogo-
dinjeg mira" od 1815. do 1914. godinc, u cijem su prvom delu
nastajucc srcdnje klase predstavljale revolucionarnu snagu koja je
ugroavala mir i koju je suzbijala reakcionarna Sveta alijansa. U
drugom delu perioda "Stogodinjeg mira", nacionalno-internacio-
nalni karakter nove ekonomije je prouzrokovao da srednje klase
postanu nosioci mirovnog interesa.
12

Polanji naglaava da je, u tom periodu, i u zemlji i u ino-
stranstvu, vaio princip neintervencije drave u privatni biznis,
to znaci da sc od vIade "u zemlji nijc occkivalo da se mea u
privatnu trgovinu, niti od ministarstva spoljnih poslova da pri-
vatne interese u inostranstvu posmatra drugacije nego u irem
nacionalnom okviru. Agrarna kriza i velika depresija od 1873.
do 1886. godine uslovile su uvodcnjc citavog niza zatitnih in-
stitucija cija je namena bila da ogranicavaju svestrano delovanje
trita. Dolo je do toga da uvozne carine koje je uvela jedna ze-
mlja sprecavaju izvoz druge, koja je time bila naterana da trai
nova trita u "politicki nezaticcnim regionima". Takav eko-

11
Isto, 140.
12
Isto, 17-31.
Vlooimir Ribic

11
nomski imperijalizam bio je, pre svega, "borba izmedu vclikih
sila da proire svoju trgovinu na politicki nezaticcna podrucja".
Usled jagme za zalihama sirovina, pojacan jc izvozni pritisak, a
vlade su podravale svoje gradane koji su imali poslove u zao-
stalim zemljama. Takodc, unutar nacionalnih granica, konku-
rentska trita su pretvarana u monopolisticka, a ljudi i kapital
su se udruivali u nekonkurentske grupe.
13

Od 1900. godine, intenzivirao se proces raspadanja svetske
privrede, koji je kulminirao izbijanjem Prvog svetskog rata,
1914. godine. Nakon rata, formirana je Liga naroda, ciji je zada-
tak bio da obnovi system ravnotee moci, aIi to, kako Polanji
konstatuje, nije bilo mogucc zbog jcdnostranog razoruavanja
poraenih nacija. to se ticc ckonomije, Liga naroda je pokua-
vala da "obnovi medunarodnu valutnu i kreditnu organizaciju
kao jedino mogucc obczbedcnje mira medu suverenim drava-
ma".
14
Medutim, uskoro je takvim nastojanjima doao kraj:

U ranim tridesetim naglo je dolo do promene. Njena obeleja bila
su naputanje zlatnog standarda u Velikoj Britaniji; petogodinji plano-
vi u Rusiji; uvodcnje Nju Dila; nacional-socijalisticka revolucija u Ne-
mackoj; ruenje Lige u korist autarkicnih imperija. Dok su na kraju Ve-
likog rata najvaniji bili ideali devetnaestog veka i dok je njihov uticaj
dominirao i u sledecoj dcceniji, do 1940. godine nestao je svaki ostatak
medunarodnog sistema i, izuzev nekoliko enklava, nacije su ivele u
potpuno novim medunarodnim okolnostima.
15

Kriza Volstrita je dogadaj kojim je zapoccto ruenje medu-
narodnog ekonomskog sistema. Istovremeno, prestala je da se
odrava Konferencija o razoruanju, da bi, 1934. godine, Ne-

13
Isto, 209-212
14
Isto, 34-35.
15
Isto, 36.

12
macka napustila Ligu naroda i, zajedno sa Italijom i Japanom,
pobunila se protiv status quo. Radikalne politicke promene su
nastupile i unutar samih drava, tako to su dvopartijski sistemi
zamenjeni jednopartijskim vladama ili, ponekad, vladama naci-
onalnog jedinstva. Tako je u Rusiji uveden "socijalizam u dikta-
torskom obliku", dok je liberalni kapitalizam naputen u "ze-
mljama koje su se pripremale za rat, kao to su Nemacka, Japan
i Italija i, u manjoj meri, takodc u Sjcdinjenim Dravama i Veli-
koj Britaniji". Medutim, kako Polanji isticc, jcdina sIicnost iz-
medu tih novih reima faizma, socijalizma i Nju dila, bila je u
tome "to su odbacili principe laissez-faire".
16

Hobsbaum dajc sIicnu klasifikaciju politickih odgovora na re-
cesiju od 1929. do 1933. godine, s tim to marksistickom komu-
nizmu i faizmu pridodaje savez umerenih socijalnih demokrata
iz nekomunistickog radnickog pokreta s kapitalistima "cija je vera
u optimalnost slobodnog trita ostrigana", za koji naglaava da
se pokazao kao najefikasnija opcija.
17
Takodc, Hobsbaum isticc
da su, posle 1945. godine, sve zemlje kapitalistickog, komunistic-
kog i Treccg svcta "prakticno odbacile suprematiju trita i sve su
verovale u aktivnu ulogu drave u upravljanju i planiranju privre-
de"
18
i objanjava:

...Kapitalisticke vlade su bile ubedcne da jedino ekonomski inter-
vencionizam moe da spreci povratak ekonomskih katastrofa kao onih
izmedu ratova, i da se jedino njime izbegava opasnost od ljudi radikali-
zovanih do te mere da izaberu komunizam, kao to su nekad izabrali
Hitlera. Zemlje Treccg svcta su verovale da jedino dravna akcija mo-

16
Isto, 235.
17
Erik Hobsbaum, Doba ekstrema. Istorija Kratkog dvadesetog ve-
ka 1914-1991, DERETA, Beograd 2002, 85-86.
18
Isto, 137.
Vlooimir Ribic

13
e da uzdigne njihove privrede iz zaostalosti i zavisnosti. U dekoloni-
zovanom svetu, koji cc sIcditi inspiraciju iz Sovjetskog Saveza, oni cc
put napred videti kao socijalizam. Sovjetski Savez i njegova novoproi-
rena porodica, nisu verovali ni u ta drugo do u centralisticko planira-
nje. A sva tri svetska regiona su stupala u posleratni svet sa ubedcnjem
da je pobeda nad silama Osovine, izvojevana politickom mobilizacijom
i revolucionarnom politikom isto kao i krvlju i gvozdcm, otvorila novu
eru drutvenog preobraaja.
19

Tokom Drugog svetskog rata, britanski i americki zvanicnici
su razmatrali razne ideje o posleratnom poretku. Najvanija raz-
lika je bila u tome to su se Amerikanci zalagali za rekonstruisa-
nje otvorenog trgovinskog sistema, dok su Britanci eleli osigu-
ranje pune zaposlenosti i ekonomske stabilnosti, pa su, stoga,
nameravaIi da ocuvaju sistem imperijalnih preferencija i bilate-
ralnog trgovanja. Dakle, jedna strana je zastupala nediskrimina-
torni, multilateralni trgovinski sistem, dok se druga zalagala za
preferencijalno ekonomsko grupisanje.
20
Postignuti anglo-ame-
ricki sporazum o medunarodnom ekonomskom poretku je olica-
vao jedinstvenu meavinu laissez-faire principa i intervencioni-
zma, to jest, liberalnog multilateralizma i drave drutvene bri-
ge. Moe se zakljuciti da je taj poredak omogucio Iunkcionisa-
nje relativno otvorenog sistema trgovine i placanja, kao i podr-
ku punoj zaposlenosti i drutvenoj brizi.
21

Anglo-americki sporazum o globalnom ekonomskom poret-
ku je usvojen na konferenciji u Breton Vudsu, odranoj u julu

19
Isto.
20
G. John Ikenberry, A World Economy Restored: Expert Consen-
sus and the Anglo-American Postwar Settlement, International Organi-
zation, Vol. 46, No. 1, Knowledge, Power, and International Policy
Coordination., Winter, 1992, 289.
21
Isto, 294.

14
1944. godine, na kojoj su osnovanc dvc kIjucne medunarodne
finansijske institucije: Medunarodni monetarni fond MMF
(IMF) i Medunarodna banka za rekonstrukciju i razvoj (IBRD),
kasnije nazvana Svetska banka. Fond je usmerio svoj rad na
kratkorocnu stabilizaciju i borbu protiv inflacije, dok je Banka
nastojala da pribavi dugorocni kapital za investicije u velike
projekte, poput onih u oblastima energije, rudarstva i transpor-
ta.
22
Opti sporazum o tarifama i trgovini (GATT) je osnovan
1947. godine, kao treca mcdunarodna institucija na kojoj je tre-
balo da pociva posleratni ekonomski poredak. GATT je formi-
ran sa ciljem da se "podigne ivotni standard i da se postigne
puna zaposlenost, stvaranjem reciprocnih i uzajamno povoljnih
aranmana usmerenih na supstancijalnu redukciju tarifa i drugih
trgovinskih barijera, kao i na eliminaciju diskriminatornog tret-
mana u medunarodnoj trgovini".
23
Od 1995. godine, GATT je
transformisan u Svetsku trgovinsku organizaciju (WTO).
Sutinska karakteristika novog ekonomskog globalnog po-
retka bila je reforma koja je stvorila "meovitu privredu", cija je
uloga bila da omoguci dravi da planira i upravlja ekonomskom
modernizacijom, kao i da poveca potranju. Vlade su biIc cvrsto
privrene punoj zaposlenosti, ali i smanjivanju ekonomske ne-
jednakosti, tj. opredeljenju za drutvenu brigu i socijalnu sigur-
nost, to je prvi put "obezbedilo masovno potrosacko trite za
luksuzne proizvode koji su se sada mogli prihvatiti kao neop-

22
Richard E. Feinberg, The Changing Relationship Between the
World Bank and the International Monetary Fund, International Orga-
nization, Vol. 42, No. 3, Summer, 1988, 548.
23
Douglas A. Irwin, The GATT in Historical Perspective, The
American Economic Review, Vol. 85, No. 2, Papers and Proceedings
of the Hundredth and Seventh Annual Meeting of the American Econo-
mic Association Washington, DC, January 6-8, 1995., May, 1995, 325.
Vlooimir Ribic

15
hodne potreptine".
24
Hobsbaum rezimira da je posleratni kapi-
talizam "bio neka vrsta braka izmedu ckonomskog liberalizma i
socijal-demokratije (ili, americkim rccnikom ruzveltovska poli-
tika Nju dila), sa vanim pozajmicama od Sovjetskog Saveza,
koji je prokrcio put ideji ekonomskog planiranja"
25
Rezultat ta-
kvog privrednog poretka bio je nastanak drava drutvene brige,
oko 1970. godine. To su drave "u kojima su izdaci za drutve-
nu brigu zatitu dohotka, zdravstvenu zatitu, obrazovanje,
itd. postali najveci oeo ukupnih javnih izdataka, a ljudi anga-
ovani u delatnostima drutvene brige su obrazovali najvecu
grupu od svih dravnih nametenika". Do kraja sedamdesetih
godina 20. veka, sve napredne kapitalisticke zemlje su postale
"drave drutvene brige".
26

U takvim uslovima, narocito od ezdesetih godina, stvorena
je transnacionalna privreda ciji su najocigledniji vidovi bili:
transnacionalne firme (to jest, multinacionalne korporacije), no-
va medunarodna podela rada i ofor (offshore) finansiranje. Ter-
min "ofor" je uveden ezdesetih godina "da bi opisao praksu
registrovanja legalnog sedita firme na nekoj, obicno malenoj i
fiskalno velikodunoj teritoriji koja je dozvoljavala preduzetni-
cima da izbegavaju poreze i druga ograniccnja koja im je name-
tala njihova sopstvena zemlja". to se ticc multinacionalnih kor-
poracija, njihova glavna funkcija je bila da "internalizuju trita
preko nacionalnih granica", odnosno, da se emancipuju od naci-
onalne drave i njene teritorije. Ta tendencija je postala jo izra-
enija kada je industrijska proizvodnja poccla da se izmeta iz
Evrope i Severne Amerike. Rezultat toga je da nove industrije u
Treccm svctu nisu vie snabdevale samo lokalna trista, vcc i

24
Erik Hobsbaum, 204-205.
25
Isto, 206.
26
Isto, 216.

16
svetsko trite, bilo tako to bi izvozile artikle koje je u potpu-
nosti proizvela lokalna industrija, bilo tako to bi postale deo
transnacionalnog procesa.
27

Nakon 1970. godine, globalizacija je temeljno podrila model
drave drutvene brige, preputajuci vIade nacionalnih drava
na milost liberalizovanog globalnog trita, na kojem su vaila
sledeca pravila igre:

Postoji jedan pravilan put za efikasnu raspodelu dobara i usluga.
On ukljucuje, pre svega, ruenje prepreka slobodnoj trgovini i slobod-
nom protoku finansijskog kapitala. I to u smislu da postoji ostatak re-
gulatorne uloge, koja je tu da se zatiti svojina, i materijalna i intelektu-
alna; da se osigura otvoreni, nediskriminatorni pristup; da se dozvoli
investitorima da kupe ili prodaju bilo koju aktivu ili izvezu svaki profit
bilo gde u svet; da premeste i zatite subvencije i ostale distorzije od
laissez-faire cenovnog sistema; da rasture ono to je preostalo od save-
znitva dravnih industrija.
28

Neki korporativni ideolozi su bili spremni da prihvate da dr-
ava moe da ima odredcnu ulogu u subvencionisanju obrazo-
vanja i obucavanju radnika, ublaavanju periodicnih dislokacija,
finansiranju istraivanja trita i pruanju smanjenih oblika so-
cijalne pomoci. Mcdutim, korporativna zajednica je insistirala
na tome da preostale dravne aktivnosti moraju biti uskladcne s
primenom u privatnom sektoru. Zahtevalo se i uspostavljanje
niskih i relativno ravnih poreskih nivoa, odravanje minimalnog
deficita dravnog sektora, kao i otklanjanje stabilizacionih eko-

27
Isto, 211-213.
28
Robert Kutner, Uloga vlade u globalnoj ekonomiji, u: Vil Haton
i Entoni Gidens (priredili), Na ivici. iveti sa globalnim kapitalizmom,
Plato, Beograd 2003, 197.
Vlooimir Ribic

17
nomskih politika koje sprovode drave, "osim u slucaju mone-
tarne politikc ciji je glavni cilj da osigura stabilnost cena".
29

Takva ekonomska orijentacija se nala u osnovi takozvanog
"Vaingtonskog konsenzusa", to jest, saglasnosti Medunarod-
nog monetarnog fonda, Svetske banke i Trezora SAD o tome
koje su ekonomske politike adekvatne za zemlje u razvoju. Re-
zultat je bio sistematski program umanjivanja involviranosti dr-
ave u ekonomiju, putem liberalizacije trita, privatizacije i re-
duciranja javne potronje, pa se moe zakljuciti da je "Vaing-
tonski konsenzus" zasnovan na shvatanju da su "nesavrena tr-
ita uvek bolja od nesavrenih drava".
30
Medutim, takva ori-
jentacija je osporena uspehom istocnoazijskih novoindustrijali-
zovanih zemaIja, u cijoj je ekonomskoj politici dravni inter-
vencionizam imao kIjucnu ulogu. Umesto da svoja trita pre-
puste dominaciji ustanovljenih industrijskih sila, ove zemlje su
zatitile svoje strateke industrije, da bi ubrzale proces struktur-
ne promene, to je bilo neophodno za buduci razvoj. Takodc, iz-
voz, domaca potranja i medunarodne socioekonomske veze su
imali vanu razvojnu ulogu.
31

29
Isto, 198. Ovde treba podsetiti na Hobsbaumovu tvrdnju da je
vecina neoliberalnih vlada "bila primorana da upravlja i podsticc svoje
privrede, dok su tvrdile da samo podsticu snage trita ". Vlada Marga-
ret Taccr jc oporezovala britanske gradane "neto tee nego to su bili
oporezovani pod laburistima ", dok je americki predsednik Ronald Re-
gan "koristio kejnzijanske metode da probije izlaz iz depresije 1979-
1982, tako to se upusito u divovski deficit i angaovao u podjednako
divovskom naoruavanju ". Videti: Erik Hobsbaum, 312.
30
Ziya Onis and Fikret Senses, Rethinking the Emerging Post-Was-
hington Consensus, Development and Change, Vol. 36, No. 2, 2005, 264.
31
John Brohman, Postwar Development in the Asian NICs: Does the
Neoliberal Model Fit Reality?, Economic Geography, Vol. 72, No. 2,
April, 1996, 107-130. Kada je rcc o uspchu ekonomske politike istocnoa-

18
"Vaingtonski konzensus" je najvie kompromitovan istoc-
noazijskom krizom iz 1997. godine, kao i neuspehom ekonom-
ske tranzicije u Rusiji u 1990-im godinama. Liberalizacija tri-
ta finansija i kapitala u odsustvu odgovarajucih rcgulatornih
principa dovela je do naglog odliva novca iz zemalja Istocne
Azije, dok je sprovodcnje privatizacije pre uspostavljanja prav-
ne infrastrukture rezultovalo razvlaccnjem dravne imovine u
Rusiji.
32
Zbog toga, Fukujama konstatuje da su politicari vezani
za "Vaingtonski konsenzus" nedovoljno "upozoravali na opa-
snosti od liberalizacije u odsustvu pravih institucija", kao i da je
krajem 1980-ih i pocctkom 1990-ih, "vladalo opte miljenje da
je bilo koji stepen liberalizacije bolji od nedostatka liberalizaci-
je".
33
Tenja da se isprave nedostaci "Vaingtonskog konsenzu-

zijskih zemalja, treba podsetiti na Fukujamin stav da "znacaj dravnog
sektora varira u velikoj meri zavisno od kulturnih cinilaca ", odnosno da
"potreba za intervencijom drave zavisi dosta i od osobenosti kulture i
socijalne strukture drutva koju ona nadzire ". Videti: Frensis Fukujama,
Sudar kultura. Poverenje. Drutvene vrline i stvaranje prosperiteta, Za-
vod za udbenike i nastavna sredstva, Beograd 1997, 26.
32
Dozef E. Stiglic, Protivrccnosti globalizacije, SMB-x, Beograd
2002, 101-173.
33
Frensis Fukujama, Gradcnje drave. Upravljanje i svetski poredak
u dvadesetprvom veku, Filip Vinjic, Bcograd 2007, 28. Ovde treba skre-
nuti panju na Viliamsonovo podsecanje da je "Vaingtonski konsenzus
" geografski i istorijski spicifican, odnosno da predstavlja predlog eko-
nomskih reformi namenjenih Latinskoj Americi, 1989. godine. Kao je-
dan od autora "Vaingtonskog konsenzusa ", Viliamson navodi da bi sIic-
ne mere bile predloene i u Africi i Aziji, kao i da su, zbog toga, neki za-
kljucili da su one predvidcne da budu vaecc za sva mesta i sva vremena.
Videti: John Williamson, What Should the World Bank Think about the
Washington Consensus?, The World Bank Research Observer, Vol. 15,
No. 2, August 2000, 254-255.
Vlooimir Ribic

19
sa" dovela je do formulisanja ekonomske politike "Postvaing-
tonskog konsenzusa", u cijoj je osnovi uverenje da drava treba
da igra vanu ulogu u razvojnom procesu, kao i da su drave i
trita komplementarni.
34

Moemo zakljuciti da, od kada je prevazidcna politicka i
ekonomska rascepkanost feudalnog poretka, postoji cikIicna
smena trendova dravnog intervencionizma u privredi i liberali-
zacije trita. Vano je konstatovati da su te cikIicne promene
ekonomskih trendova praccne promenom oblika imperijalne he-
gemonije. U prvim vekovima modernog doba, "merkantilisticko
dravnitvo ukljucivalo je sakupljanje resursa sa citave nacio-
nalne teritorije da bi se postigIa moc u spoIjnoj politici".
35
Pro-
tekcionisticka ekonomska politika je pruila podrku takmicc-
nju i medusobnim sukobljavanjima evropskih drava, to je,
1815. godine, rezultovalo stvaranjem "pentarhije", odnosno po-
tvrdom multilateralne imperijalne hegemonije pet drava: Fran-
cuske, Habzburkog carstva, Pruske, Britanije i Rusije.
36

U narednim decenijama, nastupili su erozija carinskih barijera
i drugih merkantilistickih mera, kao i irenje ideja o slobodnoj tr-
govini i medunarodnoj harmoniji, to je dovelo do stvaranja inter-
nacionalnog poretka, ciji su elementi bili: "rast medunarodne pri-
vrede, produktivne snage koje je oslobodila Industrijska revoluci-
ja, relativna stabilnost Evrope, postepena modernizacija vojne i
pomorske tehnologije, izbijanje samo lokalizovanih i kratkotraj-
nih ratova".
37
Takve okolnosti su narocito odgovarale Britancima,

34
Ziya Onis and Fikret Senses, 275.
35
Karl Polanji, 75.
36
Videti: Pol Kenedi, Uspon i pad velikih sila. Ekonomska prome-
na i ratovanje od 1500. do 2000. godine, CID, Podgorica; Slubeni list
SCG, Beograd, 2003, 53-168.
37
Isto, 171-172.

20
koji su "vcc dostigli znacajan stepen prvenstva vcc do 1815. godi-
ne, zahvaljujuci svojoj spretnoj kombinaciji gospodarenja mori-
ma, finansijskog kredita, trgovacke strucnosti i diplomatije". Za-
pravo, Industrijska revolucija je samo "pojacala poloaj zemlje
koja je vcc bila krajnje uspena u predindustrijskim, merkantili-
stickim borbama osamnaestog veka, a koja se zatim preobrazila u
drugaciju vrstu sile". Britanija je postala drugacija "vrsta sile",
zbog toga to je ideologija laissez-faire politicke ekonomije, koja
je cvetala u periodu rane industrijalizacije, propovedala "veciti
mir, male dravne izdatke (posebno na odbranu) i smanjenje dr-
avne kontrole nad privredom i pojedincem". Zbog toga, do sredi-
ne 19. veka, uticaj Britanije "ne moe biti meren tradicionalnim
kriterijumom vojne hegemonije". Britanija je svoju imperijalnu
hegemoniju zasnivala na superiornoj kontroli nad morima, uveca-
nju kolonijalnog carstva i snazi finansijskih institucija.
38

Od 1860-ih godina, industrijalizacija pocinje da se iri izvan
granica Britanije i odredcnih delova kontinentalne Evrope i Se-
verne Amerike. Narocito je ojacala poloaj Nemacke, "koja je
1870. godinc vcc imale 13 odsto svetske industrijske proizvod-
nje i Sjedinjenih Americkih Drava, kojc su cak i tada imale 23
odsto te proizvodnje".
39
Izmedu 1870. i 1914. godine, Sjedinje-
ne Americke Drave i Nemacka su znatno proirile svoju indu-
strijsku bazu, nadmaivi Britaniju. Nakon toga, usledila su dva
svetska rata, koje Imanuel Volerstin (Valertajn) sagledava kao
jedan "tridesetogodinji rat", koje su, u sutini, vodile SAD i
Nemacka za prevlast u svetskom sistemu.
40
Veci dco pcrioda iz-
medu 1870. i 1945. godine karakterie dominacija ekonomske

38
Isto, 178-187.
39
Isto, 222.
40
Imanuel Volerstin, Opadanje americke moci, CID, Podgorica
2004, 19-20; 35-36.
Vlooimir Ribic

21
politike dravnog intervencionizma u privredi, koja svoj vrhu-
nac dostie 1930-ih i tokom Drugog svetskog rata.
SAD su bile jedina veca industrijska sila koja je iz Drugog svet-
skog rata izala neoteccna, cak i ojacana. Posleratni svetski pore-
dak, u kojem je ova drava dominirala kao hegemon, definisan je na
sastanku Ruzvelta, Ccrcila i Staljina, odranom na Jalti 1945. godi-
ne. Tom prilikom je postignut neformalni dogovor izmedu SAD i
SSSR da njihove sfere interesa u Evropi budu odredcne linijom raz-
dvajanja njihovih trupa u trenutku zavretka rata. Takav precutni
dogovor je primenjen i u Aziji, o ccmu svedoci amcricka okupa-
cija Japana i podela Koreje. Zbog svega toga, Volerstin (Valer-
tajn) zakljucuje da je Jalta "predstavljala dogovor o statusu kvo u
kojem Sovjetski Savez kontrolie otprilike jednu trecinu sveta, a
Sjedinjene Drave sve ostalo".
41
Obe supersile su prihvatile takvu
"neujednaccnu, ali, u sutini, neosporavanu ravnoteu snaga", pa
se moe zakljuciti da je osobenost "Hladnog rata" bila "u tome
to nije postojala neizbena opasnost od svetskog rata".
42
Poput
"Stogodinjeg mira", "Hladni rat" je omogucio stvaranje liberali-
zovanog svetskog ekonomskog poretka, koji karakterie unilate-
ralna imperijalna hegemonija jedne sile, u ovom slucaju SAD.
Dakle, trend dominacije dravnog intervencionizma predsta-
vlja ekonomsku osnovu multilateralne imperijalne hegemonije,
odosno konfrontacije velikih sila, dok je trend liberalizacije tri-
ta praccn unilateralnom imperijalnom hegemonijom i stabilno-
scu svctskog politickog poretka. Cinjenica da je ponovno uspo-
stavljanje dravne kontrole nad energetskim resursima omogu-
cilo Rusiji da se reafirmie kao svetska sila
43
, kao i uspeh kine-

41
Isto, 20-21.
42
Erik Hobsbaum, 174.
43
Videti: Martin Walker, Russia v. Europe: The Energy Wars,
World Policy Journal, Vol. 24, No. 1, Spring 2007, 1-8.

22
skog "trinog socijalizma", svedocc nam da smo na pocctku
novog uspona ekonomske politike dravnog intervencionizma i
borbe "izmedu dve glavne drave oko toga koja cc, postajuci
primarno mesto akumulacije kapitala, postati naslednik prethod-
ne hegemonisticke sile".
44
Ako je to tako, onda propast socijali-
stickog ekonomskog sistema i erozija drave drutvene brige,
praccni unilaternom imperijalnom hegemonijom SAD, predsta-
vljaju pokazatelj dostizanja vrhunca jedne etape u neprekinutom
vievekovnom kontinuitetu globalne kapitalisticke privrede.

Vladimir Ribi

OF ECONOMIC TRANSITION FROM A
MACRO-HISTORICAL PERSPECTIVE

While at the macro-historical level we strive to elucidate large sca-
le structures and processes in societies and their successive forms, on a
micro-historical level attempts are made to distinguish individual and
group contacts with these structures and processes so as to grasp how
the public essentially perceived them. From its very beginnings, capita-
list economy has been the grounds of interchange between two domi-
nant trends: the strengthening of state intervention and the strive to-
wards liberalisation. Such alterations in the field of economics are in
correlation with the substitution of the modes of imperial hegemony.

44
Imanuel Valertajn, Posle liberalizma, Slubeni glasnik, Beograd
2005, 30.

Ines Prica
Institut za etnologiju i folkloristiku
Zagreb

Problem interpretacije tranzicije iz
"nerealnog socijalizma"

Apstrakt: Cilj rada je naznaciti temeljna pitanja i probleme
(antropoloke) interpretacije postsocijalizma, pocevi od prepo-
znavanja njegova inicijalnog momenta, odnosno identifikacije
dogadaja koji oznacavaju pocetak tranzicije kao drutvenog, po-
litickog i kulturnog procesa. Nakon predocavanja okolnosti tu-
macenja tranzicije kao promjene globalnog karaktera, posebna
ce se panja posvetiti onim lokalnima: kako se, konkretno u hr-
vatskoj drutvenoj znanosti i humanistici, reproducira pitanje
"prebacivanja" u novi drutveni kod s obzirom na specificnost
tradicije socijalizma jugoslavenskoga tipa.

Kljune rei: antropologija, postsocijalizam, tranzicija, pro-
cesi, nterpretacija,

Ines Prica

25
Prema tezi Williama Outhwaita i Larryja Raya, iz njihova
uvodnika knjizi Drutvena teorija i postkomunizam (Social
Theory and Postcommunism) iz 2005. godine, pitanje interpre-
tacije postkomunizma, ali i stanja opce drutvene teorije
1
nakon
1989, odredeno je nesnalaenjem drutvenih znanstvenika
"uhvacenim u iznenadenju" pred svjetskim promjenama koje ni-
su bili u stanju odmah identificirati i imenovati
2
. Nije rijec samo
o neprepoznavanju tranzicijske prirode onih drutvenih sukoba
na prijelomu stoljeca koji su bili iskljucivo tumaceni kao nacio-
nalisticki recidivi. Nesnalaenje i iznenadenje, dapace, bili su
vezani uz iznimno brz i gladak prijelaz drutvenog sustava, prije
svega u nekadanjem Sovjetskom Savezu.
Na taj se nacin problem primarne teoretizacije tranzicije
ukazao paradoksalnim: polustoljetna podjela svijeta nestala je,
kako se cinilo, u trenutku, zajedno s radikalnom razlikom dvaju
politickih, ekonomskih i drutvenih sustava. Umjesto svjedoce-
nja spektakularnim revolucionarnim dogadajima kao pocetku
mukotrpnog procesa transformacije, sada je prije svega valjalo
istumaciti kako to da se prijelaz odvio toliko glatko a drutva
postosocijalizma stala tako brzo "sliciti" na ona zapadna. Ovdje
je teorija povratka normalitetu odigrala privremenu ulogu, ako
nita drugo, onda u pokuaju "normalizacije" poljuljanih dru-
tvenih teorija. Po tom je naime miljenju pozadina iznenaduju-
ce brzinske preobrazbe "kroz adopciju standardnih politickih i
drugih drutvenih formi diljem bivega bloka, leala u opcem

1
Koju, prema Dahrendorfu (1990) odlikuje kontekst posvemanjeg
manjka intelektualne i politicke rasprave opcih koncepcija drutvenog
poretka.
2
"Dok su zapadni sociolozi teili objasniti stvari koje se nisu do-
godile', kao to je imanenti slom kapitalizma, ostali su bez rijeci prcd
revolucijom 1989" (Dahrendorf 1990 cf. Outhwaite&Ray).
Problem interpretacije tranzicije ...

26
osjecaju da se cjelokupni telos postkomunisticke tranzicije sa-
stojao u povratku 'Europi' i 'normalitetu'. Istocnoeuropski grada-
ni proli su drutveni i politicki eksperiment i bilo im je dosta.
Postupno pojavljivanje mogucnosti pristupanja EU dodatno je
pojacalo postojeci trcnd" (2005: 3).
No, ipak lapidarno, tumaccnje ostavilo je i nadalje otvore-
nim samo pitanje "kolapsa". Bilo da je rijcc o idcji latentnog
utjecaja i konacnog trijumfa ideje Zapada ili pak gotovo auto-
nomnog, unutarnjeg uruavanja sustava, valjalo je objasniti
drutvenu kapacitiranost, odnosno proceduralnu osposoblje-
nost za hitru prilagodbu trinim zakonitostima i poduzetnic-
kim inicijativama. Pitanje "gradanske svijesti", individualnog i
grupnog "mentaliteta" i drugih psihokognitivnih okolnosti pre-
strojavanja ostavljeno "na milost i nemilost" razlicitim inter-
pretacijama, koje su uzele maha narocito na podrucju tzv. so-
vjetologije. Zadiruci u konceptualno nezahvalna podrucja,
analize su pokuavale dokuciti koliko je "realan" ili pak ironij-
ski bio impakt socijalistickih vrednota (ili kako god da nazvali
ivot u socijalizmu), te odakle ova, bezupitna i okretna,
spremnost na promjenu drutvene paradigme. Ili se impakt to-
talitarne ideologije totalno sveo na proizvodnju "disidentskih
gradana" (koji su dodue moraIi cckati trenutak da im "bude
dosta") ili je stvarao posebno prilagodljive, prevrtljive i zapra-
vo ravnodune socijalne habituse. Obje su latentne teze imale
svojih odjeka u antropolokom pisanju o tranziciji. Prva je,
pojednostavljeno reccno, zapela na pitanju dokle traje postso-
cijalizam i "to dolazi nakon njega". Drutva uspjenih preo-
brazbi, za koja se onda moe pretpostaviti da su u njedrima so-
cijalizma odrala autenticne "prakse normaliteta", ne samo da
cine izlinim svoj daljnji analiticki tretman nego, u krajnjoj li-
niji, i samu spektakularnost pojma tranzicije odnosno aprior-
nost paradigmatskog razlikovanja sustava (kulturnih vrednota,
Ines Prica

27
diskurzivnih reima, mentaliteta, itd.) koje je i omogucilo
postsocijalisticke studije
3
.
Iz ove je, perspektive, medutim, izostavIjcn citav kompleks
bavljenja neuspjenim preobrazbama i poraznim posljedicama
"podivljalog kapitalizma". Ovdje je pak oslobodcno kraljevsko
mjesto tezi o ozloglaenom socijalistickom mentalitetu, neuklo-
nivom preostatku prolosti koji se "uvukao u duu" biveg soci-
jalistickog gradana, opstruirajuci opci napredak, svodeci dcmo-
kraciju na proceduralnu karikaturu, gazeci tcmelje ljudskosti,
zbunjujuci analiticare a, nadasve makar i nehoticno, otkrivajuci
naIicje globalnog kapitalizma.

Tranzicija kao "retoriki moment"

Kada je rijcc o zapadnoj (socijalnoj i kulturnoj) antropolo-
giji koja je svoje iskustvo istraivanja socijalistickog terena
drala pomalo rezervnom djelatnoscu, rijetko se uspijevajuci
probiti u "srce tame Istocne Europe", a i onda se fokusirajuci
mahom na elemente "pred-socijalisticke", ruralne tradicije,
ovakva su i sIicna pitanja u iu postavila bolni manjak antro-

3
Ironizirajuci ovakve pristupe poljski se antropolog Michal Buchow-
ski u "dilanovskoj maniri" zapitao: "'How many roads must the post-soci-
alist countries go down, before you call them non-post-communist?
Uhvaccni u diskursu 'bijega od socijalizma', 'prodruivanja Europi', 'iz-
gradnje demokracije' i 'uspostavljanja slobodnog trita', ljudi, jednako
na zapadu i u bivem sovjetskom bloku, pretpostavljaju postojanje regije,
koja se prostire u trokutu izmedu BaItickog, Crnog i Jadranskog mora
kao 'zemlju tranzicije'. To je jo uvijek vrsta zagonetnog Bermudskog
trokuta za mnoge na Zapadu" (Buchowski 2001: 9).

28
poloke ali i ire drutvene teorije
4
. Jedan od rijetko osjetljivih
autora za problem "putovanja antropoloke teorije na istok"
Michael Buroway upozorava da:

"teoretizacija postsocijalizma i nadalje pociva na socijalizmu kao nega-
ciji ili usporedbi uglavnom kao slavljenje kapitalisticke premoci ili, znat-
no rjedc, izvor kritike kapitalizma. Kako se socijalizam povlaci u prolost,
opasnost je da ccmo biti sve zarobljeniji tim jedinim modelom idealnom
projekcijom liberalnog kapitalizma prema kojemu pravimo usporedbe.
() Mogucc je zamisliti da cc se intelektualci biveg Sovjetskog Saveza i
istocne Europe, reagirajuci na vlastitu marginalizaciju u nacionalnim okvi-
rima, jo jednom podijeliti u dva tabora zapadnjake i nativiste. Razocarani
obecanjima zapadne liberalne teorije, nove generacije disidenata bi tako na-
pustile optimizam i teleologiju takozvane tranziciologije i okrenule znatno
srodnijoj postkolonijalnoj teoriji. ()Kada humanitarna pomoc presah-
ne i nerazvijenost se produbi, trite i demokracija cc izazivati skepsu. Ka-
kvo urodcno teoretiziranje cc nastati da istisne i preoblici zapadne importe,
(), kakvi cc biti obrisi postsocijalisticke teorije u dvadesetprvom stolje-
cu i kako cc ta tcorija strujati nazad na Zapad?" (Burawoy 2002: 310).

Drugim rijecima, postsocijalisticka "teorija", u nunosti svo-
je inovacije i naputanja ordinarnog komparativistickog intere-
sa, suoccna je s dva temeljna problema. Prvo, tumacenjem kri-
ze, skepse i socijalnih devijacija tranzicijskih drutava s kojima

4
Outhwaite i Ray taj manjak teorije smatraju opcim: postsocijali-
sticki je moment ucinio u potpunosti neuklopivima jednako klasicne
socijalne teorije kao i zaokupljenost "'kulturnim obratima', postmoder-
nizmom, dekonstrukcijom, globalizacijom i identitetima", obje koncep-
cije nesposobne za obuhvacanje drutvenih procesa novog milenija
(usp. 2005: viii). Teorije izrasle u svijetu industrijskih, imperijalnih i
buroaskih europskih drutava prije drugog svjetskog rata bilo je ne-
mogucc prispodobiti ozracju globaliziranog, postkolonijalnog, postin-
dustrijskog svijeta, a pogotovo kroz njih rasvijetliti pad socijalizma ko-
jim su sc ocito otvorile nove okolnosti tumaccnja svjetske povijesti.
Ines Prica

29
je pogotovo bio suoccn drugi val njihova istraivanja te, drugo,
otporom insiderskog znanja i nesukladnoscu intelektualnih tra-
dicija kojc cc izbiti na vidjelo nakon njihove kratkotrajne faze
prilagodbe, konverzije i "pozapadnjavanja".
Nakon to se rasprava o prispodobivosti, svodivosti i valid-
nosti etnolokih ("istocnih") odnosno antropolokih znanstvenih
tradicija, naposljetku svela na medusobne optube za ateoreti-
zam, nacionalni autizam i ideoloki oportunizam prvih, te pozi-
tivizam, neokolonijalnost i karijerizam drugih
5
, stanje interpre-
tacije nove svjetske realnosti sve vie se razmatra u svjetlu op-
ccg "ateoreticnog karaktera" promjena koje ne slijede nijedan
povijesni model niti su vezane uz neku revolucionarnu teoriju
(usp. Offe 1991, cf. Outhwaite&Ray).

Godina 1989. izgleda da
nije iznenadila samo drutvene teoreticare nego i "samu povi-
jest": socijalizam je "presvukao svoju kou a da nije pripremio
novu u koju cc sc uvuci. Promjene su nastupile bez stvarne teo-
rije o tomu kako ih stvarno provest" (usp. Verdery 1996: 229).
Time paralelno dolazi u pitanje pertinencija liberalnih i drugih
zapadnih pojmova koji su se "priili" na postsocijalisticko naslje-
dc
6
, kao to, s druge strane, na vidjelo izlaze konceptualne i kul-

5
Iako se speciIicno ne dodiruju postsocijalistickih okolnosti proiz-
vodnje antropologije, u posljednje vrijeme najire postavljena rasprava
tenzija centralnog autoriteta i mnotva "svjetskih antropologija" nalazi
sc u cIanku Eduarda Restrepa i Artura Escobara (2005).
6
Katherine Verdery govori o velikom manjku znanja o ideolokoj
pozadini socijalizma (koji uzima kao direktnu posljedicu hladnoratov-
ske atmosfere na "sjevernoamericki intelektualni ivot" (usp. 1996: 9).
Za rijetke istraivacc curopskog Istoka na taj je nacin takodcr i upozna-
vanje s marksizmom zapocclo kroz institucionalno-propagandne flo-
skule koje su, kao "bauk vulgarnog marksizma", kruile obrazovnim,
medijskim i politickim argonom istraivanih zajednica.

30
turne razlike koje su bile tek prikrivene momentalizmom tranzici-
je i koje upucuju da bi se postsocijalizam morao (moci) istumaciti
i iz samog sebe.
Ako su spoznaje Verderijeve otkrile posebnost "socijalisticke
eshatologije", kao nesklonost dijakroniji i narativnim praksama
karakteristicnim za zapadnu ideju napretka, analize Alexeija Yur-
chaka jo snanije su uputile na zanemareni, retoricki element
uspona i pada sovjetskog socijalizma, onog zbog kojeg je u so-
vjetskoj socijalistickoj retorici bilo posve mogucc da jc "sve bilo
zauvijek dok nije nestalo". "to je to bilo u sovjetskom sistemu",
pita se on, "da je 'kolaps' bio ujedno totalno nezamisliv i iznena-
dujucc brz nc samo za mnoge zapadne sovjetologe nego i za
mnoge sovjetske gradane". Ne baveci sc toliko njegovim uzroci-
ma koliko "uvjetima mogucnosti", Yuchak u daljnjem istraiva-
nju kulturnog impakta ideolokih dokumenata, uvida nunost raz-
likovanja perioda i koncepta tzv. kasnog socijalizma, razdoblja
kojih tridesetak godina prije perestrojke koji zapocinje "velikim
zaokretom u diskurzivnom reimu od 'semantickog' prema 'prag-
maticnom' modelu ideolokog diskursa" (usp. 2003). Ne to bi taj
ucinak doslovnog prenaanja ideolokog teksta u ivotnu pragmu
predstavljao kraj vjere u ideale i vrednote socijalizma, nego je on
uveo znatno sloeniji odnos prema sovjetskom ideolokom obra-
scu. Sve je vanije bilo reproducirati precizne ideoloke oblike
nego drati se njihovih preciznih znaccnja i upravo su se u tom
odvajanju nevidljivo pojavili uvjeti za kolaps socijalizma i to
kao drutvenog sustava, ali ne i kao niza vrednota. Jer, umjesto
tumaccnja toga rascjepa kao "zle", "nemoralne" i "nametnute" na-
ravi komunistickog sustava (a mnogi sovjetolozi upravo u gubit-
ku vjere sovjetskih gradana vide njegov krah), Yurchak predlae
koncept heteronomije, onog oblika "sovjetske hegemonije oblika"
koji je nastao gotovo banalno: doslovnim prenaanjem (kopira-
njem) fragmenata ideolokih reprezentacija koje su, uvijek u raz-
Ines Prica

31
licitom kontekstu, zadobivala drukcija znaccnja. Paradoksalno,
upravo je repliciranje ideolokih oblika uvelo "element nepredvi-
divosti" (481-482) za sudbinu sustava
7
.
Bez obzira koliko inzistiranje na retorickom momentu pre-
strojavanja zadovoljavalo apetite drutvenih teorija, odnos gra-
dana prema ideolokom tekstu kulture pokazuje se bitnim i za
tumaccnje njihova referiranja na novu drutvenu realnost, onim
narativnim praksama kojima, kako se uskoro pokazuje, prevla-
dava duboki pesimizam spram vlastita poloaja. Osjecaj razoca-
ranja i gubitka, otkriven i prenesen s dalekih postsocijalistickih
terena, ubrzo pocinje preplavljivati antropoloke tekstove, pri-
druujuci sc opcoj zabrinutosti intelektualnog Zapada. Buduc-
nost koja je izgledala "tako radikalno otvorena" svela se na po-

7
Cin "rcprodukcije forme s reinterpretacijom smisla", o kojem ovaj
rad teoretizira kao o heteronimnoj izmjeni, ne moe se svesti na otpor,
oportunizam ili pretvaranje; u stvari, ona je dopustila mnogim sovjetskim
ljudima da se nastave drati sovjetskih komunistickih ideala i da sebe vi-
de kao dobre sovjetske gradane. Jednoglasna i sveprisutna replikacija
ideolokih oblika, sparena sa sklonoscu prcma mnogim komunistickim
vrijednostima, pridonijeli su da se sovjetska stvarnost pojavljuje kao mo-
nolitna i vjccna. Istovremeno, konstantna interna reinterpretacija ideolo-
kih znaccnja, koja su bila sam raison d'tre sustava, pridonijela je uvjeti-
ma koji su omogucili neminovnu imploziju sustava. Kad je partijsko
vodstvo na cclu s Gorbachovom sredinom osamdesetih pokrenulo kritic-
ke javne debate o perestroiki, oni su htjeli samo reformirati socijalizam
kako bi ga pritom ocuvali i dalje. Kao i svi drugi, oni nisu uvidjeli interne
"uvjete mogucnosti" kakvi su oni stvarno bili, i zato i nisu occkivali ko-
laps. Medutim, uvodeci taj novi kriticki diskurs, oni su ucinili logiku he-
teronimne izmjene iznenada vidljivom i otvorenom za javnu raspravu,
to je dovelo do nove promjene u diskurzivnom reimu sustava. Perestro-
ika je postala konacna javna manifestacija temeljne transformacije koja
se unutar sustava vcc dogodila tiho i nevidljivo (usp. isto).

32
znate obrasce: jesu li oni usvajani kao optimalni ili tek kao do-
stupni za imitiranje, je li se sadraj ideje slobode i demokracije
zauvijek izgubio u procesu krivotvorenja i "divljanju potisnu-
tog", regresiji nacionalizama, religije i becutnosti koji je od
"godine cuda, 1989" ucinio "poraz modernosti" (Latour 1991: 8,
cf. Outwaite&Ray).
Bez obzira koliko autenticno prenesena, deziluzija (cak i u ob-
liku "eshatoloke ideje kraja", usp. Watanabe 1998) jedan je od
tih retorickih momenata koji valja propitati unutar diskurzivnog
statusa antropolokog znanja, posebice onog etnografskog reali-
zma koji je dodatno ohrabren mogucnoscu "ekskavacije" terena
bivega socijalizma. Inzistiranjem na promaajima kao nemoci
"prijenosa oglednih modela" raste opasnost esencijalizacije post-
socijalistickih drutava, zaledcnih u neizvjesno produljivom pro-
cesu svoje transformacije ulozi negativnog ogledala, ali i alibija
globalnog kapitalizma kao stanja normaliteta. Nedavno se, sum-
njajuci u uravnoteenost njihovih zakljucaka, madarski antropo-
log Laszlo Kurti upitao "zato zapadni antropolozi stalno ciljaju
na greke, deformacije i promaaje dok im promicu uspjesi, pozi-
tivni rezultati i znatna postignuca. StaIno oplakivanje neuspjeno-
sti predstavlja samo jednostrani pogled na svaku stvar" (Kurti
2002: 181). Takva prosudba "normalnosti procesa" pogada curop-
sku antropologiju na speciIicno bolan nacin, podvlaccci podjelu
na "istocnu" i "zapadnu" disciplinu te rasprave o vjerodostojnosti
insiderskog odnosno outsiderskog znanja.
No ispostavit cc sc da prvobitna fascinacija brzinom tranzicije
a onda i razocaranje njezinim posljedicama predstavlja zajednic-
ke okolnosti za oblikovanje negativizama istraivackih pozicija
obiju strana. Kod izvanjskih je uvida, dapacc, mjcstimicno doveo
do znatnog momenta nesigurnosti, ozbiljnog preispitivanja vlasti-
tih polazita pa i samog dovodcnja u pitanje postsocijalisticke
transformacije kao oponaanja i modelske aplikacije.
Ines Prica

33
"Iznali smo da je ono to se cini 'restauracijom' poznatih oblika iz
socijalizma neto posve drugo: izravan odgovor na inicijative novoga tr-
ita, proizveden njime, prije nego ostatak starog mentaliteta. Drugim ri-
jecima, iznali smo da ono to izgleda poznato ima razmjerno nove uzro-
ke. Istodobno, medutim, uvjerili smo se da reakcija ljudi na neku situaci-
ju moe cesto izgledati kao preostatak upravo stoga to rabi jezik i sim-
bole usvojene u prethodnom uredenju. To ne znaci da je njihov svjetona-
zor tako 'korumpiran' socijalistickim iskustvom da ih onemogucuje za
druge oblike ivota; to znaci samo da djelovanje upoljava simbole i rije-
ci koji nisu stvoreni de novo nego razvijanjem vec poznatih oblika, cak i
onda kada je to s novim smislom i ciljem" (Burawoy&Verdery 1999: 2).

Mnogi su, s druge stane, a takodcr i dio analiticara hrvatske
tranzicijske stvarnosti, zasjeli na tezu o socijalistickom mentali-
tetu kao neotudivom totalitaristickom preostatku/nedostatku ko-
ji muti vodu ideje i prakse opccga napredovanja. Zanimljivo je
koliko takav oblik kritike takodcr zamucuje i okolnosti intelek-
tualne konverzije postsocijalistickih intepreta i uvjete njihove
nove drutvene legitimacije.

Iznenadni dogaaj

"Pravo je cudo kako je socijalizam mogao opstati pola stoleca pored
mnotva tako angaovanih antitotalitarnih intelektualaca koji su mu se
'protivili'. Neupuceni hipoteticki posmatrac bi mogao pomisliti da su i-
cezle ideologije komunistickih partija imale izvanredno teak zadatak u
suocavanju sa mnotvom vatrenih branica nacionalne tradicije, liberali-
zma, hriscanske demokratije i drugih struja koje su teile demaskiranju
nehumanog karaktera totalitarizma" (Kuljic 2001: 368)

S obzirom da u reprezentaciji tranzicije kao "iznanadnog do-
gadaja" i u hrvatskoj analitici prevladava zaplet ex nihillo, to se
onda moe (ali i ne mora) smatrati izravnim prijenosom vec us-

34
postavljenih i prihvacenih procedura eksplikacije. Kako naime
ustanovljuje Katherine Verdery, zapadne antropoloke naracije
zapletom "velikog praska" impliciraju da "je povijest pocela tek
tada, da je prije 1989. to podrucje bilo bezoblicno i pusto" (Ver-
dery 1996:205). Zanimljivo je pak da u diskursu hrvatske dru-
tvene analitike uvod u tranzicijski scenarij ima jo snaniji ka-
rakter epifanije (iznenadne objave), odnosno emergencije (poja-
ve ni iz cega). Preokret se javlja neocekivanoscu prirodne poja-
ve, to je rez u kojem stari sustav preko noci nestaje, a ljudi se,
"u zoru tranzicije" (Prpic, Despot, Dugandija 1993), bunovni i
nepripremljeni bude u novome svijetu.

"Stari komunisticki reimi, obiljeeni autoritarnim politickim su-
stavima, 'preko noci' su se nali suoceni s novim socijalnim, politickim,
gospodarskim i kulturnim zahtjevima" (Karajic 2000: 201).

"Tako je bilo i pocetkom devedesetih godina, kad je jedan cijeli
drutveni sustav socijalizam preko noci nestao s europskih politic-
kih pozornica" (Cengic&Rogic 1999: 5).

Osim vec siroko rairenih bioloko-tjelesnih metafora o
"slomu", "kolapsu" i "padu" stanja koje prethodi, izravno uvo-
denje simbolike prirodne sile, potresa, vala, vjetra, unosi ambi-
valenciju dogadaja njegov karakter je neto poput "katastrofe
s generalno pozitivnim ishodima".

"Socijalisticki je 'projekt' , kao to je poznato, definitivno kolabirao
u svim svojim (istocno)europskim inacicama(), ostavljajuci za so-
bom veliko olakanje, ali i razvaline, kr i pusto u glavama i srcima
ljudi" (Zeman 1998: 13).

"Svi su se bahatili diljem istocne Europe, a onda je stigao vjetar
(nevano tko ga je, kako i zato stvorio) te je pomeo sve dotad nedodir-
ljive vode i vodice" (Kalinic 2005).
Ines Prica

35
Naglasci na uzrocima tako su ostavljeni da pomalo lebde. Je li
vie rijcc o samouruavanju jednoga divovskog zdanja, ili je go-
rostas zaljuljan nekom izvanjskom, takodcr pomalo zagonetnom
silom? Konsenzus oko toga ocito nije definitivno postavljen i to
uzrokuje snane fikcionalne izlete objektivnih znanstvenih jezika.
Cak i kada se govori u stroe ekonomskim metaforama, poput
bankrota socijalizma, pa i izricito ustvrdi da je on uslijedio ne
"poradi snage njegovih unutarnjih ili vanjskih neprijatelja, nego
ponajprije zbog razloga imanentnih njegovoj naravi" (Zeman
1998: 13), ponovno smo ponudcni da se potpomognemo nekom
izvanpovijesnom, pa i izvanljudskom imaginacijom.

"Mogli bismo ustvrditi da je 'crna rupa' otvorena terminalnim posu-
stajanjem socijalistickog gospodarstva, koje se na koncu pokazalo ima-
nentno-strukturno nedoraslim zahtjevima koji mu se postavljaju, potko-
pala i sve politicke, ideologijske, kulturne, svjetonazorske i druge soci-
jalne konfiguracije te time dovela do spontanog samouruavanja susta-
va" (Zeman 1998: 13-14).

Neto od mitsko-kozmolokog karaktera ovih "pocctaka"
moe se pripisati uglavnom retrospektivnoj prirodi sociolokih
analiza tranzicije koje se u Hrvatskoj, preokupiranoj realitetom
rata i problematikom uspostavljanja drave, pojavljuju uglav-
nom tek duboko u devedesetim godinama, dakle gotovo cijelo
desetljecc nakon iznenadnog dogaaoja.
Ako su analize hrvatskih ekonomista devedesetih godina go-
vorile o kompleksnim uzrocima rapidnog "troenja" inacc vrlo
dobrih predispozicija Hrvatske za procese trine transformaci-
je
8
, onda su drutveni znanstvenici prvenstveno bili upuccni tu-

8
"Politika precijenjenog stabilnog nominalnog tecaja nacionalne va-
lute potaknula je prekomjeran uvoz, osobito trajne potrone robe, pa su
pozitivni efekti kreditne ekspanzije uglavnom poniteni rastom vanjskog

36
maccnju razloga za rastucc trcndove negativnih pokazatelja o
stanju ekonomije i drutva. No problemi interpretacije drutve-
no-kulturnih okolnosti podivljavanja hrvatskog kapitalizma po-
kazuju veliki manjak u samom temelju produkcije znanja i legi-
timacije interpreta nove drutvene realnosti.
Prvo, rat na podrucju bive zajednicke drave dugotrajno je
odgodio uvjete za raspravu tranzicijskih procesa kao temeljno
sistemske promjene te je posebno zamutio cinjenicu, koju ne-
davno rasvjetljava Srccko Pulig, da ovdje i "nije bilo izravnoga
odlucivanja o kapitalizmu" (2007). "Kolaps" u hrvatskom sluca-
ju zadobiva karakter kolapsa bive dravne zajednice, a ne glo-
balne paradigme socijalizma, pa se nedostatak prakticnih inter-
pretacija i razmatranja praksi drutvenih promjena nadomjeta
govorom o nacionalnoj dravi, bez dostatnoga razmatranja pre-
poznatljivoga i eljenoga politicko-ekonomskog sustava koji bi
je identificirao (ako to nije, prema gore navedenoj tezi, jedno-
stavno "povratak normalitetu"). Na taj je nacin i ovdje, podrazu-
mijevajuci sc kao jcdini izbor, nediferencirani pojam "zapadne
demokracije" prikrio "paradoksalnu situaciju u kojoj se interio-
rizacija medunarodnih normi interpretira posredstvom norma-
tivnih modela (demokratije, medunarodnog prava, ljudskih pra-

duga. Posljedica je, dakle, bila pad konkurentnosti domacih proizvodaca
zbog makroekonomske politike aprecirane kune u uvjetima liberalizacije
uvoza.() Strukturne implikacije tih kretanja znacc da cc u skoroj bu-
ducnosti kada dodc vrijeme otplate stranih kredita, izostati devizni priljev
na osnovi izvoza robe i odgovarajucih izvoznih usluga.() Garant (dra-
va) bit cc prisiljena otplacivati zajmove iz proracuna, sto cc dodatno po-
tencirati probleme financiranja drutvene potrosnjc. Vcc danas se dio nje
mora alimentirati prodajom vlasnitva domacih proizvodnih potencijala
stranom kapitalu, umjesto da se strani kapital usmjeri na direktno stvara-
nje novog proizvodnog potencijala" (Baletic 1999: 203).
Ines Prica

37
va, tehnolokog i ekonomskog razvoja) koji su i sami u krizi."
(Savic 2001: 17)
Suocavanje s uznemiravajucim pokazateljima dravne ekono-
mije i potekocama da se oni objasne u svjetlu "opccga napretka"
stidljivo javlja tek s desetljeccm zakanjenja
9
, zajedno s koncep-
tom tzv. druge tranzicije koji je, prema Puligu, djelomicno uve-
den kao alibi za prikljucivanje politickim procesima liberalne eli-
te nakon i usprkos posljedica "krive", tj. ratne tranzicije (usp. Pu-
lig isto.).
No upravo je to desetljecc, obiljeeno ratom i nelegalnim
privatizacijama, uzeto oglednim razdobljem za formiranje stere-
otipnih sociolokih zakljucaka o "otporu mentaliteta" i ulozi
"loega sociokulturnog kapitala" u slabostima tranzicijskih stra-
tegija. Kulturalizam tumaccnja "divljeg kapitalizma" kao prede-
stinacije hrvatskoga drutva kulminira u ideji njezine dvostruke
"hereditarne" optereccnosti.

"Hrvatska pripada skupinama europskih drutava s relativno niskom
razinom povjerenja, tj. sociokulturno naslijedc obuhvaca i pripadnost medi-
teranskom krugu s dominantnim utjecajem katolicizma (cime smo bliski
Italiji, panjolskoj i Francuskoj), ali i pedesetak godina komunistickog eks-
perimenta" (Racic 1999: 325).

Sljedeca utjccajna teza rjeenje trazi u cinjenici "neautenticno-
sti" tranzicije, odnosno nepostojanju prvobitnih uvjeta za njegovu
lokalizaciju pa tako ni za formiranje povijesnog subjekta njezine

9
Od statusa jedne od zemalja najbolje pripremljenih za tranziciju, Hr-
vatska sustavno pada na dno ljestvice svih pokazatelja privrednog rasta.
Do duboko u 21. st. (ukoliko se nastavi postojeci trcnd), nccc dostici svoj
BDP iz osamdesetih godina, krajem devedesetih imala je najvecu stopu
nezaposlenosti u srednjoeuropskim zemljama, peterostruki porast deficita
trgovacke bilance i udvostruccnje vanjskoga duga (Vojnic 1999: 389).

38
naracije, odnosno interpretacije
10
. Zbog toga ni demokratizacija ni-
je bezuvjetno organski nastavak unutranje mijene u svakoj tranzi-
cijskoj zemlji, nego prvenstveno medunarodna obaveza, nalog da
se "imitiraju najbolje strane politickih modela to ih primjenjuju ze-
mlje pobjednice u nadmetanju sa socijalistickim blokom.
11

Cinjenica da se o tranziciji kao sustavnoj transformaciji niti ov-
dje nije moglo unaprijed raspravljati, niti na bilo koji nacin pripre-
miti teren za njezino oivotvorenje, mogla je biti presudna za preu-
zimanje formulacija karakteristicnih za zapadnu "tranziciologiju".
No daljnje je optereccnje lokalnog zapleta vezano uz nunost ukla-
panja, sad vcc jasno vidljivih, i blago receno ambivalentnih, poslje-
dica procesa koji su se odvijali pod krinkom postsocijalisticke tran-
sformacije. Uvodcnje antropolokog momenta pocinje dominirati
tranzicijskom egzegezom onda kada valja prestati govoriti o vjetru
koji je jedne noci pomeo svjetsku povijest i skrenuo je na put na-
pretka. Sada cc pitanje za koga je onda to tako "dobar" i svrhovit
proces zahtijevati uvodcnje ljudskoga subjekta, a za mnoge analiti-
carc to cc oznaciti tek nunost prelaska na (zapravo "marksisticke")
pojmove ostataka stare svijesti. No duktus tekstova tadanje sred-
nje struje hrvatske drutvene znanosti imao je na umu jedan drugi
retoricki zaokret: ona "prekonocna" priroda dogadaja kao da vie

10
ZahvaIjujuci tome, podrazumijevana i u kolektivnom iskustvu
ukorijenjena "tenja da se razore poIiticki sklopovi i mree realnog
socijalizma" dovedena je u pitanje, buduci (ne sumnjajuci u postojanje
opozicijskog kontinuiteta u zemljama post-socijalizma), ostaje notorna
cinjcnica da "nijedan unutranji, pojcdinacni otpor, nije bio dostatno snaan
za navlastiti obracun s porctkom rcaInog socijaIizma" (Rogic 1998: 38).
11
No u hrvatskom jc sIucaju modcI oponasanja osporcn cinjcnicom
da osamostaIjcnjc drzava iz pogranicnih Icdcracija nijc bio sastavni dio
mcdunarodnog tranzicijskog projckta vcc sc, dapacc, "isticanje lokalne
racionalnosti" (Rogic 1998: 39) smatraIo obIikom poIitickc rcgrcsijc
Ines Prica

39
ne slui niccm drugom do li ukazati kako se ipak nita ne moe po-
stici preko noci.
Uvodcnje elementa ljudske svijesti i prakse imalo je dakle
kIjucnu ulogu u "pesimisticnim" tumaccnjima drutvenoga stanja s
kraja devedesetih godina, kada je "enormna teoretizacija" tranzicije
potvrdila pravilo po kojem "dok neka praksa funkcionira ona ne
zahtijeva refleksiju" (Savic 2001: 18).
Prema naratolokoj shemi koju predlae Mile Savic, zacetak
refleksije "moe biti i trenutak njenog odvajanja od stvarnosti,
tako da joj u procesu vlastite teoretizacije izmicc ravan faktickih
dogadanja" (isto: 18). Uloga price konstitutivna je u tumaccnju
drutvenih dogadaja jer "socijalnc cinjenice imaju znaccnje sa-
mo u kontekstu naracija", ali uz uvjet isputanja onih segmenata
dogadaja koji ne mogu biti imenovani u zadatoj interpretativnoj
matrici (isto 12). No upravo se ovi neobuhvaccni, latentni pro-
cesi mogu pokazati presudnima za ishod samoga dogadaja. Koja
je onda to fakticka ravan za koju sumnjamo da je "nestala" u
komentaru post-socijalisticke realnosti u pokuaju hrvatskih in-
telektualaca i strucnjaka da objasne devijacije postsocijalistickih
promjena?

Nerealni socijalizam

Kada je rijcc o profesionalnom statusu znanstvenih zajednica
postsocijalistickih drutava, onda ni ovdje ne treba ispustiti iz vi-
da djelovanje niza retorickih momenata, kao posljedice opcih
okolnosti "intelektualne tranzicije" i samorazumijevanja vlastita
poloaja u kontekstu opcc promjene ideolokog teksta
12
. Zasigur-

12
Govoreci o "konverziji jugaslovenske inteligencije" (2001) To-
dor KuIjic govori o dvije osnovne teme njihova samorazumijevanja: a)

40
no bi nas iskuavanje razlicitih reperkusija argumenta o "socijali-
stickom mentalitetu" primijenjenog na ovu supstanciju odvelo da-
leko, u najmanju ruku do vjerodostojnosti onih "angairanih anti-
totalitarnih intelektualaca" koji su "preko noci" obnovili svoj
autoritet u osvit novoga doba. No ostaje neotklonjiva cinjenica
zaodjevenosti suvremena drutvenog komentara oblikom intelek-
tualne "perestrojke", ako nita onda odIucnim distanciranjem od
komformisticke pozadine koja je, kako se tvrdi iz istoga izvora,
podrazumijevala izrazitu parcijalnost i funkcionalnost, ako ne i
krivotvorenje tumaccnja socijalne zbilje, kao profesionalnu devi-
jaciju unutar znanstvene zajednice u razdoblju socijalizma. Ma
kako se danas trudili objasniti pritajenu prirodu naega participi-
ranja u tome okoliu, korpus znanja i informacija koji nas je uz-
gojio dubinski hibridizira izvor naega ovlatenja za tumaccnje
suvremenosti. Taj procijep uzrokuje zacinjanje posve nove pricc
"ni iz cega", pricc koja je ometena disfunkcijom odredcne prakse
(znanstvene i analiticke reprezentacije socijalizma) kojoj se, u
svim njezinim oblicima i (unutarnjim jednako kao izvanjskim)
perspektivama, danas, ako se hoce, moe dovesti u pitanje vjero-
dostojnost
13
. Refleksija o vlastitu drutvu spremna je sada obliko-

vidcnju sebe kao rrtve i b) uvjerenju o neprekinutom vlastitom disi-
dentskom statusu i postojanom idejnom kontinuitetu.
13
Prema najpoznatijem hrvatskom sociologu Josipu upanovu, pro-
blem je u suvremenom nastavljanju trenda to ga je naznacio groteskan
odnos prema znanosti u socijalizmu. Dok socijalisticko dravno gospo-
darstvo opccnito naginje neprofesionalnosti i antiintelektualizmu (gdje se
"direktori s jedva zavrenom osnovnom kolom bave rastjerivanjem
strucnjaka"), podravajuci u ranom razdoblju uvodcnja samoupravljanja
" neku vrstu fajerabendovskog anarhizma" (upanov 1998: 112), razdo-
blje poslije sloma socijalizma, prema njemu, ne biljei promjene u bitnim
trendovima. "Postoji, dodue, velika intelektualizacija politike i admini-
stracije, ali to ne znaci nikakav prodor znanstvenog pristupa. Kako bi op-
Ines Prica

41
vati sc "ni iz ccga", a uglavnom kao "ogovaranje" imaginarnih
nositelja starog, socijalistickog mentaliteta u krajnjoj liniji, pa-
radoksalno izvrcuci i rcproducirajuci postupak "unutarnjeg orijen-
talizma" (usp. Buchowsky 2006), u meduvremenu gotovo u pot-
punosti zamijenjenog "pateticnim", empatijskim pristupom u uvi-
dima "outsidera". Dok zapadna znanost suosjeca s Ijudskim su-
bjektom post-socijalizma, domaca jc ogorccna to se takav jo ni-
je ni rodio: u njihovoj prici o pocctku doba s kojim su zajedno po-
novno rodcni, nedostaje glavni protagonist jer to nije narod so-
cijalizma, imenovan glavnim uporitem mentalitetno-kognitivnih
prepreka drutvenih promjena.
Tipican sccnarij "prosvijeccne" unutarnje kritike hrvatske
tranzicije barata stoga ponajvie pojmom retradicionalizacije,
odnosno drutvene regresije (umjesto occkivane progresije
modernizacije) pred kojom je tranzicija kao globalni proces i sa-
ma "iznenadcna". Ta je tradicija bila jednostavno nataloena u
svijesti ljudi nesposobnih "prolaziti kroz niz funkcionalnih
adaptacija koje vode sve vecoj djclotvornosti, () sve vecoj
specijalizaciji drutvenih uloga kako organizacija, tako i poje-
dinaca (ccga cc posljedica biti) sve fragmentarniji doivljaj svi-
jeta i uzroka pojedinih dogadaja" (Rimac 2004: 410). Ne shva-
cajuci ovakav tip promjene, populacija "koja se zbog prolaska
zenita profesionalne aktivnosti smatra gubitnicima u procesu
tranzicije" (413), sklona je negativnoj procjeni novonastale situ-
acije i traenju "rtvenoga jarca" za vlastiti poloaj. Gradani da-
kle ne samo da se pokazuju neuspjenima za shvacanje i provo-
dcnje promjena nego ih, dodatno, nisu u stanju razumjeti, odno-
sno iskrivljuju stvarnost tranzicije kao drutva krize i problema,
te uzroke "smjetaju izvan pojedinca i pripisuju devijantnim po-

stali u novim ulogama, ljudi s diplomama i zvucnim titulama moraju pri-
hvatiti sasvim drukcije kodove ponaanja" (isto: 113).

42
jedincima (kriminal) i posebnim okolnostima (rat), cak i kada ti
uzroci nemaju izravne veze sa stvarnim stanjem" (isto, 413)
14
.
Ipak, u meduvremenu, i neometano od ovih potekoca, "u
proizvodnoj sferi formira se nova ekonomska elita koja funkcio-
nira sukladno zakonitostima slobodnog trita" (isto: 409). Time
smo izravno dovedeni pred pitanje "kako to da se nakon dese-
tljeca zajednickog povijesnog iskustva s realnim socijalizmom u
centralnoj i istocnoj Europi nekim ljudima uspijeva otarasiti to-
ga nasljeda a drugima ne" (Buchowsky 2001: 17)?
Ako argument zaostatka svijesti, kako ispada, ne vrijedi kada je
rijcc o rastu drutvenih elita na istome prostoru
15
, onda uz konti-

14
Uravnoteeniji uvidi dobiveni su transdiciplinarnim istraivanjem
(uvodcnjem sociologije, ekonomije, sociobiolokih, psiholokih i kultu-
ralnih studija) kojima se izvodi pojam tzv. socioekonomike, s pretpostav-
kom "subjektivne mjere koristi" kao kIjucnog problemskog mjesta "succ-
ljavanja sociologije i ekonomike" u studijama tranzicije, usp. Metro-
vic& StuIhofer 1998: 2). Analize se krecu u smjcru relativiziranja (uvo-
dcnja kategorije osjecaja) osnovnih aksioma neoklasicne ekonomske
analize po kojima su "racionalnost" i "maksimiziranje koristi" (tzv. racio-
nalna sebicnost) temelj ekonomskog ponaanja pojedinca. Istraivanja iz-
naaju pojam situacijske racionalnosti (speciIicna sociokulturna mu-
drost), koji opet snano racuna na nasljedcne faktore ("perzistencija navika
vezanih uz drutveni i gospodarski sustav koji je nestao u oblaku postko-
munisticke praine", tulhofer 2000: 12). Retradicionalizacija hrvatskog
tranzicijskog drutva postavljena je u obzor pojma kulturnog kapitala ko-
ji je, jednako kao onaj ekonomski, socijalni i simboIicki, nedostatno aku-
muliran, to govori o "nemogucnosti ideologijskog normiranja unutarnje
osposobljenosti za temeljne vrijednosti liberalno demokratskog drutva"
(Metrovic&StuIhofer 1998: 4). Na taj nacin ponovno "postaje jasno ka-
ko preferencije i navike koje su akteri razvili u okvirima staroga mogu
biti krupan problem za razvitak novog sustava" (tulhofer 2000: 106).
15
"Uz egzistencijalnu nesigurnost izazvanu ratom, drutvo u veli-
koj mjeri preplavljuje homogenizacijski obrazac vezan za identifikaciju
Ines Prica

43
nuitet kategorija "socijalistickog naroda" i "sposobnih elita" osta-
je posve neizvjesno u ccmu se sastojao iznenadni dogaaof tranzici-
je. Prica o buducnosti koja bi, "da je mogla", nastupila na taj nacin
podraava strukturu ideoloke naracije koja je funkcionirala na sli-
can nacin reklame vlastita postojanja: uspostavljen je jo jedan
"obrazac kontinuiteta" socijalnog ponaanja u postsocijalizmu
16
.
U takvim se okolnostima oblikuje moda i najutjecajnija dru-
tvena interpretacija hrvatske tranzicije okomljena na problem
tzv. neracionalne potronje kao jedne od njezinih "nicim izazva-
nih" odnosno "iracionalno" uvjetovanih devijacija. Osujeccna u
svome emancipatorskom pozivu da ukae na opasnost manipula-
cije potrosackom kulturom, teorija moe jedino ustanoviti da "svi
ive ili, kad je rijcc o siromanijim slojevima i zemljama, ele i-
vjeti ivotom u kojem dominira materijalizam, ekonomizam i
konzumizam, vjerujuci da imati vie i troiti vie znaci zivjeti bo-
lje" (Markus 2001: 546)
17
.

sIicnu tradicionalnom drutvu. U isto vrijeme u proizvodnoj sferi for-
mira se nova ekonomska elita koja funkcionira sukladno zakonitostima
slobodnog trita" (Rimac 2004:409).
16
Govoreci o "obrascima kontinuiteta " u ex-Jugoslaviji Stef Jansen
izdvaja "paradoksalnu mada neospornu cinjenicu da sadanje stanje zrca-
li pojedine aspekte titoistickog perioda, unatoc, iIi bas zbog dramaticnih
pokuaja da se postkomunizam jasno odvoji od toga razdoblja. (). Kao
i komunizam, dominantni diskursi dananjice grade se oko novog pocct-
ka i upravo u toj elji da se odmaknu od onoga prije, oni se ne razliku-
ju od revolucionarne jugoslavenske naracije " (Jansen 1998: 102).
17
Zeman tako govori i o instanciji "oslobodcnog naroda, koji izmu-
ccn oskudicom i neizvjesnoscu koja vlada u tranzicijskoj pustinji, uglav-
nom ne ali za samim suanjstvom nego za punim loncima koje su im
osiguravali njihovi bivi gospodari" (Zeman, 1998, 14). SIicno i Josip
upanov govori o "istocnjacima koji su se obreli u sinajskoj pustinji jed-
nog neodredcno dugog i mucnog tranzcijskog razdoblja. Isto kao to su se

44
Tako se kulturna razlika jugoslavenskog "nerealnog socijali-
zma" pojavljuje kao kljucan cIcment odgovora na pitanje zato
je, dakle, "materijalizam", najgori u skali zapadnih vrednota,
uzet za temeljeni uzorak tranzicijskoga (o)ponaanja?
Jer, suprotno od tranzicijskih drutava s iskustvom depriva-
cije materijalnih dobara, ovdje je materijalizam upravo posljedi-
ca kontinuiteta potroaco nezasluenih dobara, "kroz vie nara-
taja naviklog na nezahtijevan ali i relativno udoban ivot pod
staklenim zvonom socijalizma" (Markus 2001: 545). Tako ispa-
da da je (jugoslavenski) socijalizam prepreka tranzicije upravo
stoga to je neki oblik "pokvarenog kapitalizma" u kojem, osim
lanih intelektualca, egzistiraju i "lani radnici u lanim tvorni-
cama", "manekeni epohalnog programa oslobadanja", koji su
mislili da "svaka banalnost koju cine mora biti vrlo skupo na-
placcna" (Rogic 1998:54). Dovedena do krajnjih konzekvenci,
kritika prizemljuje u neobicnom zakljucku po kojem ispada da
bi, u slucaju da je ovdje socijalizam bio "istinskiji", "realniji" u
rascjepu svoga proklamiranog i stvarnog sadraja, bio laki i
vjerodostojniji proces njegove tranzicije. Ovako je koketiranje s
idealom blagostanja jugoslavenskog kasnog socijalizma omogu-
cilo tek da se "s njegova tla spontano ocjenjuje i kapitalizam
kao sustav koji (napokon) oslobada pravo na grabe i od zadnjih
poteza utopijskim kistom, a oblikuje drutvene prilike pogodne
uglavnom za inteligentne razbojnike" (isto 55).

* * *

Govoreci o naporima sovjetologa da objasne unutarnje okol-
nosti raspada sovjetskog socijalizma, Alexei Yurchak ukazuje

stari Izraelci, rogoboreci protiv Mojsija i Arona, htjeli sa Sinaja vratiti u Egi-
pat, tako bi 20% istocnih Nijemaca htjelo obnoviti DDR" (nav. dj.: 13).
Ines Prica

45
na kontroverzni karakter neprestanog referiranja na homo sovie-
ticusa tipa covjeka koji je, ugodcn kognitivnim kapacitetima i
komoditetima razlicitih promatraca socijalizma, morao obnaati
ulogu protagonista ujedno njegova "uspona" i njegova "pada"
18
.
U trajnom koritenju opreka kojim se opisivala sovjetska real-
nost (partija i narod, represija i sloboda, prisila i otpor, istina i
prijetvornost, slubena ekonomija i siva ekonomija, slubena
kultura i kontrakultura, totalitarni jezik i narodni jezik, javni
identitet i privatni identitet), sovieticus jednako moe preuzeti
ulogu nositelja i pritajenog disidenta u sveopcoj "socijalnoj i-
zofreniji"
19
.

18
"U kasnim osamdesetima Francoise Thom je tvrdio da u Sovjet-
skom Savezu lingvisticki 'simboli prestaju(ali) biti djelotvorni', stvara-
juci 'svijet bez znaccnja, bez dogadaja i bez humanosti. Neto recentni-
je, Frank Ellis je otiao dalje: 'Kad su um, zdravi razum i dostojanstvo
dovoljno ccsto napadnuti, osobnost je tada osakaccna, a ljudska se spo-
sobnost shvacanja raspada ili biva unakaena. Barijera izmedu istine i
lazi ucinkovito se razara... Odgojen u takvoj atmosferi, zastraen i lien
svake intelektualne inicijative, Homo Sovieticus nikada nije mogao biti
vie od glasnogovornika partijskih ideja i slogana, koji nije toliko ljud-
sko bicc vcc prije spremnik koji se moe isprazniti i napuniti kako je
partijska politika diktirala". Yurchak se referira na djela Thom, Franco-
ise. 1989. Newspeak: The Language of Soviet Communism. London:
The Claridge Press. i Ellis, Frank. 1998. The Media as Social Engineer.
In Russian Cultural Studies. An Introduction. Catriona Kelly and Da-
vid Shepherd, eds. Oxford: Oxford University.
19
Primjerice, tvrdi sc da jc obicni sovjetski narod "skrivao stvari,
kao to su kasetofoni, ocigledno zapadnog porijekla, s obzirom da su
oni povezani s otporom reimu" (Humphrey, 1995:), i da je sovjetski
jezik bio "politicka diglosija" izmedu sIubenog partijskog jezika i pri-
vatnog jezika naroda (Zaslavsky i Fabris, 1982.; Inic, 1984.; Wierzbic-
ka, 1990.; Kupina, 1995.; Epstein, 1991.; 1995.; Jowit, 1992.). Stoga su
za Johna Younga sovjetski gradani "ne-pokorni" disidenti, koji se "su-

46
Epistemoloki je problem u tim modelima opreka, tvrdi Yur-
chak, da oni, usprkos tomu to opisuju subjekt koji je "podvo-
jen", ironicno, reproduciraju zapadnocentricno shvacanje nor-
malne osobe kao odredcnog, suverenog pojedinca. Drugi je pro-
blem u tim pristupima njihovo teoretiziranje o djelovanju oni
povezuju djelovanje s otporom i subverzijom normi, cime se
razotkriva implicitna pretpostavku kako je odredcna (zapadna)
koncepcija djelovanja univerzalna. Ponajprije, ono to se moe
izgubiti u ovim razmatranjima jest kljucna i paradoksalna cinje-
nica da je velik broj ljudi koji je ivio u socijalizmu iskreno po-
dravao njegove fundamentalne vrijednosti i ideale, iako se nji-
hove svakodnevne prakse mogu ciniti "dvoIicnima", jer su oni
doista rutinski prelazili preko mnogih norma i pravila reprezen-
tiranih u slubenoj ideologiji toga sustava.
Na taj se nacin, omraeni se i neiskorjenjivi lik nastao u ju-
goslavenskom socijalizmu, pojacan svojom balkanskom razli-
kom, pojavljuje kao neki oblik homo sovieticusa "na kvadrat", s
tom razlikom to je homo jugoslavicus dodatno sloeno vezan
uz problem samoidentifikacije. Ujedno interioriziran i alijeni-
ran, on je u sreditu retorickog oblika kritike (mi ali ne ba mi)
koji u sebi ponajprije krije pitanje statusa i legitimacije postso-
cijalistickog intelektualnog subjekta.

protstavljaju prijevarama vlasti dajuci prcdnost 'cinjenicama' naspram
slubenih izmiljotina" u "razgovorima s frustriranim prijateljima iza
zatvorenih vrata, u znakovnom jeziku koji su izmisliIi cIanovi obitelji
koji sumnjaju da je tajna policija ozvucila njihov stan, u rukopisu ili na
kaseti koja se prenosi od covjeka do covjeka... (1991:226).
Ines Prica

47
Navedena literatura:

Baletic, Zvonimir&Zdunic, Stjcpan 1999. "Stanje hrvatskog gospodar-
stva i izbor razvojne strategije". u Hrvatsko gospodarstvo u tranzi-
ciji. Baletic, Zvonimir et al. eds. Zagreb: Ekonomski institut. s.
203-220.
Buchowsky, Michal. 2001. Rethinking Transformation: An Anthropo-
logical Perspective on Postsocialism. Poznan: Wydawnictwo Hu-
maniora.
Buchowski, Michal. 2006. "The Specter of orientalism in Europe:
From Exotic Other to Stigmatized Brother". Anthropological Qar-
terly, vol. 79 no. 3. s. 463-482.
Burawoy, Michael. 1991. "Afterword". u Uncertain Transition. Ethno-
graphies of Change in the Postsocialist World (Burawoy, Verdery
ur.). Lanham. Boulder. New York. Oxford: Rowman&Littlefield
Publishers, Inc. s. 301-311.
Burawoy, Michel; Verdery, Katherine. 1999. "Introduction". u Uncer-
tain Transition. Ethnographies of Change in the Postsocialist World
(Burawoy, Verdery ur.). Lanham. Boulder. New York. Oxford:
Rowman&Littlefield Publishers, Inc. s1-19.
Ccngic, Drago&Rogic, Ivan. 1999. "Uvod". u Privatizacija i javnost.
Ccngic&Rogic, cds. Zagreb: Institut drutvenih znanosti Ivo Pilar.
s. 5-6.
Dahrendorf, Ralf. 1990. Reflections on the Revolution in Europe: In a
Letter Intended to Have Been Sent to a Gentleman in Warsaw.
London: Chatto and Windus.
Jansen, Stef. 1998. "Homeless at Home: Narrations of Post-Yugoslav
Identities. in Migrants of Identity. Perceptions of Home in a World
of Movement. Rapport, Nigel&Dawson, Andrew. eds. Ethnicity
and Identity Series. Oxford, New York: Berg. (p. 85-110)
Kalinic, Pavle. 2005. "SAD cc zavriti kao SSSR". www.iskon.hr
KuIic, SIavko. 1999. "Rekonstitucija drutva kao preduvjet restrukturi-
ranja gospodarstva i ukljucivanja u euroatlanske integracije". u Hr-
vatsko gospodarstvo u tranziciji. Baletic, Zvonimir et al. eds. Za-
greb: Ekonomski institut. s. 43-62.

48
KuIjic, Todor. 2001. "O konverziji i samorazumevanju jugoslovenske
stvaraIacke inteligencije". Zbornik radova sa naucnog skupa "Soci-
jalno-ekonomske promene u Srbiji/Jugoslaviji: perspektive i ogra-
niccnja. Biblioteka Disput. http://147.91.230.48/ifdt/izdanja/knjige/
Zbornik_revipor/download
Kurti, Laszlo. 2002. "Toward an Anthropology of the East in the New Mil-
lennium". in A Post-communist Millenium: The Struggles for Socio-
cultural Anthropology in Central and Eastern Europe. Skalnik, Petr, ed.
Prague: Prague Studies in Sociocultural Anthropology 2. (p. 167-185).
Markus, Tomislav. 2001. "Cijena jednog uspona. Sumrak intelektuala-
ca u masovnim drutvima XX stoIjcca" (The Price of a Rise. The
Disappearance of Intellectuals in 20th Century Mass-Societies).
Drutvena istraivanja 3. 527-559.
Metrovic, Matko; tulhofer, Aleksandar (ur.). 1998. Sociokulturni kapi-
tal i tranzicija u Hrvatskoj. Zagreb : Hrvatsko socioloko drutvo.
Offe, C. 1991. Capitalism by democratic design? Democratic theory fa-
cing the triple transition in East Central Europe. Social Research
58:865-92.
Outhwaite, William& Ray, Larry. 2005. "Introduction: Being Taken by
Surprise". u Social Theory and Postcommunism. Blackwell Pu-
blishing.
Prica, Ines. 2006. "The Construction of Authority in a 'Female' Disci-
pline. Transitional Ethnology under the Rule of Women"(izvorni z-
nanstveni rad). Acta Ethnographica Hungarica. vol 51: 61-72.
Budapest: Akademia Kiado.
Prpic, Katarina; Despot, Blaenka; Dugandija, Nikola (eds.). 1993.
Croatian Society on the Eve of Transition. Collection of Papers.
Zagreb: Institute for Social Research-Zagreb University.
PuIig, Srccko. ur. 2007. "Mit o tranziciji" (razgovor s Markom Stamen-
koviccm, Ovidiu Tichindeleanuom, Elviom Baccarinijem, Hrvojem
tefanom i Srcckom Puligom. u Tranzicija koja tece (Temat). Zarez
205. 3.5. 2007. dostupno na http://www.zarez.hr/205/temabroja2.htm
Racic, Domagoj. 1999. "Zapostavljeni uzorci neucinkovitosti mena-
dmenta u Hrvatskoj". u Hrvatsko gospodarstvo u tranziciji. BaIctic,
Zvonimir et al. eds. Zagreb: Ekonomski institut. s. 319-334.
Ines Prica

49
Restrepo, Eduardo i Escobar, Arturo. 2005. "Other Anthropologies
and Anthropology Otherwise: Steps to a World Anthropologies
Framework". Critique of Anthropology 25(2): 99-129.
Rimac, Ivan. 2004. "Strukturiranje politickih problema i modernizacija
drutva". Drutvena istraivanja, god. 13, br. 3 (71)405-422.
Rogic, Ivan. 1998. "Tranzicijski trokut: Muka s nedovrcnoscu". u
Privatizacija i modernizacija. Rogic, Ivan&Zeman, Zdenko. eds.
Zagreb: Institut drutvenih znanosti Ivo Pilar. s. 36-53.
Savic, Mile. 2001. "Dogadaj i naracija (O procenjivanju karaktera sa-
vremenih dogadaja)". u R/Evolucija i poredak. O dinamici prome-
na u Srbiji. Spasic, Ivana; Subotic, Milan. eds. Beograd: Institut za
filozofiju i drutvenu teoriju. pp.11-22.
tulhofer, Aleksandar. 2000. Nevidljiva ruka tranzicije. Ogledi iz eko-
nomske sociologije. Zagreb: Biblioteka "Socijalna ekologija". Raz-
voj i okoli.
Verdry, Katherine. 1996. What Was Socialism and What Comes Next.
Princeton: Princenton University Press.
Vojnic, Dragomir. 1999. "Zemlje u tranziciji: od konca osamdesetih do
konca devedesetih". u Hrvatsko gospodarstvo u tranziciji. Zagreb:
Ekonomski institut. s. 363-397.
Watanabe, Hibi. 1998. "The Triad of Post-socialism, Post-colonialism,
and Postmodernism? Fragmentary Memoranda from Southern
Siberia". u Out of the Ruins. Cultural Negotiations in the Soviet -
Aftermath. (ur. Nancy Ries & Cathy Warner). The Anthropology of
East Europe Review 16(2). s. 128-136 elektronskog izdanja k
Yurchak, Alexei. 2003. "Soviet Hegemony of Form: Everything Was
Forever, Until it Was No More". Comparative Studies in Society
and History 45/3: 480-510.
Zeman, Zdenko. 1998. "Antinomije moderne. Filozofske i sociologijske
refleksije". u Privatizacija i modernizacija. Rogic, Ivan&Zcman,
Zdenko. eds. Zagreb: Institut drutvenih znanosti Ivo Pilar. s. 11-34.
upanov, Josip. 1998. "Kulturni kapital Kategorija informatickog
drutva". u Sociokulturni kapital i tranzicija u Hrvatskoj. Metro-
vic, matko&tulhofer, Aleksandar. eds. Zagreb: Hrvatsko sociolo-
ko drutvo. (s. 109-114)

50
Ines Prica

THE PROBLEM OF INTERPRETING TRANSITION
FROM AN "UNREAL SOCIALISM"

The goal of the paper is to denote the fundamental questions and -
problems of the (anthropological) interpretation of post socialism,
commencing from its initial moment, that is, the identification of the
event that indicates the establishment of transition as a social, political
and cultural process. After assessing the circumstances of interpreting
transition as a change of a global nature, particular consideration will
be focused upon the local: how, principally in the Croatian social and
humanist sciences, the question of "shift" is being reproduced con-
sidering the idiosyncrasies of the Yugoslav socialism.

Bojan iki
Filozofskog fakulteta u Beogradu

Ljudi (koji nisu sasvim) kao mi. Kulturna
konceptualizacija pojma privatnik u Srbiji
1

Apstrakt: Za razliku od drugih tranzicionih sredina, zemlje
bive SFRJ imale su iskustva s privatnim preduzetnitvom u
svom ''predtranzicionom periodu'', tj. u vremenu koje je pretho-
dilo njihovoj kapitalistickoj transformaciji, u ekonomskom, dru-
tvenom i kulturnom smislu. Privatni preduzetnici u Srbiji imali
su uvek poseban status sa pravnog, drutvenog i kulturnog kog-
nitivnog aspekta. U radu se razmatraju uslovi i razlozi toga sa
stanovita kulturne konceptualizacije.

Klune rei: kognitivna antropologija; tranzicija; privatno -
preduzentitvo; Srbija

1
Rad jc rczuItat uccstvovanja u Projektu 147035, u potpunosti
finansiranom od strane MNZS.
Bofon Zikic

53
Uvod

Apologete samoupravnog socijalizma titoisticko-kardeljev-
skog tipa hvalile su se, izmedu ostalog, pluralizmom svojinskih
odnosa: pravni sistem SFRJ poznavao je drutvenu, dravnu i pri-
vatnu svojinu. U uslovima koji su vladali u tom drutvu, nikad ni-
ste mogli sa sigurnoscu rcci sta tacno razlikuje prva dva svojinska
oblika na optem nivou ili u nekom konkretnom slucaju. Za raz-
liku od toga, privatna svojina bila je jasno titulisana u pravnom,
ali i u kulturno kognitivnom smislu. Neto je necije, kad se zna
cije je tj. kome pripada sluao sam u detinjstvu i ranoj mlado-
sti ccsto. Ono to je ostajalo nedoreccno, medutim, kako u nor-
mativnom, tako i u smislu kulturne percepcije, bilo je to na koje
i kakve nacine se moe doci do onoga sto cc biti oznaccno nepo-
bitno kao privatno. Postojala su odredcna zanimanja, kao to zna-
mo, koja su se smatrala domenom pravno i kulturno prihvatljivog
sticanja privatne imovine, a njih nije bilo ba tako malo, kao to
bi neko mogao da pomisli, moda
2
. Pored raznovrsnih zanatskih
delatnosti, taksista i tomc sIicno, u tu kategoriju ubrajali su se
sportisti, estradni i tzv. slobodni umentici itd.
Ljudi su odlazili na rad u inostranstvo, takodc, po razlicitim
osnovama od gastarbeita u kIasicnom smislu, do njegovih
vidova koji nisu bili etiketirani tim nazivom. Imovina se mogla

2
Fantasticno odredcnje pojma privatno preduzetnitvo dala je Ildi-
ko Erdei; iako je to odredcnje dizajnirano za tranzicioni model naeg
drutva, smatram da vai, zapravo, za najbolji opis toga kako se dati
pojam doivaljava u kulturnoj kogniciji tog drutva. V. Hn(nko Ep(en,
Fora:c:no y :pansnnnjn konnen:yannsannja ora:c:na na npnsepy
(na knaenanka npe(yse:nnka, y Cenka Konan (yp.), Hponesn kyn-
:ypnor n(en:n:e:a c:anonnnm:na canpesene Cpnje, E:noan:pono-
nomkn nponesn, 3opnnk pa(ona, Feorpa( 2005, 215.

54
stcci i sticala se i radom u dravnoj slubi, odnosno drut-
venim prcduzccima, tako da nije postojao pravni ili kon-
ceptualni kvalifikativ koji jc izjcdnacavao privatnu imovinu i
privatni posao. Privatnicima su nazivani svi oni koji su imali s-
opstvenu prcduzctnicku delatnost, sopstveni biznis, kako je to -
ulo u kolokvijalni govor jo tokom 80-ih godina prolog veka.
Naravno, kategorija koju je oznacavao izraz privatni biznis -
irila se vremenom, popunjavajuci sc razIicitim delatnostima od
sredine prolog veka, na primer, do danas, tako da nema smisla,
zapravo, navoditi iscrpno sva zanimanja na koja se gledalo kao
na privatno preduzetnitvo u poslednjih cctrdesetak godina.
Ono to je rcceno za privatni biznis, vai i za privatnike, o-
dakle se nccu baviti definijentnim ili klasifikatornim poslom, v-
cc cu pokuati da pokaem gde je, kakvo jc i zbog cega je takvo
njihovo mesto u kulturnoj konceptualizaciji u Srbiji
3
.

Ko dobija platu, a ko je zarauje

Drutvena frazeologija i kulturni argon predstavljaju relativ-
no pouzdan izvor za kulturnu kognitivnu predstavu o nekom fe-
nomenu
4
. Nacini na koje se neto oznacava ne moraju biti ''tacni''

3
Ovo nije rad o tranziciji po sebi, vcc o scmama u kognitivnom
smislu, koje pripadnici neke zajednice imaju o neccmu u ovom sluca-
ju o odredcnim pojmovima koji su bitni za tranziciju. SIicno razmatra-
nje u srpskoj antropologiji imala je Jana Baccvic, samo na primeru raz-
voja turizma u knjaevackom kraju. Upor. Jana Fahennh, An:ponono-
rnja, :ypnsas n :pansnnnja: konnennnje o pasnojy :ypnssa y Kna-
enny, IEH CAHY LIV, 2006, 377-388.
4
U tom smislu, DAndrade ukazuje na (zajednicke) radove Berlna,
Breedlovea i Ravena, na primer, dok u naoj antropologiji pionirski po-
Bofon Zikic

55
u tom smislu da govore o pravoj prirodi tog neccga, ali teko da
su znaccnjski nasumicni; uvek su motivisani na odredcni nacin.
Uzmimo izraz koji je kod nas uobicajen jo uvek, kada je u pita-
nju isplata Iicnih dohodaka, na primer. Uglavnom se kae do-
bio/la sam platu, pita se jesi li dobio/la platu i tomc sIicno. Ono
to je konotirano ovim izrazom, nesumnjivo, jeste isplata zarade
steccne obavljanjem odredcne delatnosti u datom vremenskom
periodu, koja bi trebalo da se vri u regularnom kalendarskom rit-
mu. Ta zarada predstavlja, dakle, finansijski ekvivalent koncepta
nadoknade za uloeni trud u vezi obavljanja nekog posla. U tom
smislu, zapravo, deo je ireg koncepta ugovornog odnosa izmedu
onog koji obezbeduje posao i onog ko ga obavlja. Sledeci Iogiku
konceptne derivacije
5
, dalje, moe se reci da izraz koji je u pita-
nju opisuje, u stvari, taj odnos iz ugla osobe koja obavlja posao.
Toliko o vidu kulturne percepcije odgovarajucc cinjenice.
Kada je u pitanju njena kognitivna evaluacija, medutim, da bi-
smo je razumeli, potrebno je da poznajemo kontekst koji je de-
terminie, na izvestan nacin, a to jc privredni sistem socijalistic-
kog samoupravnog drutva pokojne Jugoslavije. Pozvavi se na
svojevrsnu epistemicku povlasccnost u tom pogledu, moe se
izneti tvrdnja da je dobijanje plate bila distinktivna karakteristi-
ka zaposlenih u dravnom i drutvenom sektoru. Privatni sektor
bio je organizovan do pocctka 90-ih godina prolog veka na ta-
kav nacin da nisu postojala preduzeca koja su zapoljavala,

duhat predstavlja rad Dragane Antonijevic; v. Roy D'Andrade, The De-
velpoment of Cognitive Anthropology, Cambridge University Press,
Cambridge 1995, parana An:onnjennh-Hajnh, Cesan:nka apron-
cknx nspasa o enn, EC VI, 57-61, 1985.
5
Necc biti detaljnije obrazlagana na ovom mestu, v. Fojan +nknh, An-
:pononornja rec:a II: canpesena kyn:ypa, Cpnckn reneanomkn nen:ap,
E:nonomka nnno:eka kn.8, Feorpa( 2002, 65-71, 141 i dalje, 242-243.

56
prakticno, bilo koga osim njihovih vlasnika i cIanova vlasniko-
vih porodica; tako je bilo barem u kvantitativno dominantnom
broju slucajeva. Posmatrano u tom svetlu, dobijanje plate pred-
stavlja odredcni koncept, koji govori i o tome kakva je priroda
nareccnog odnosa izmedu poslodavca i zaposlenog.
Dobijanje plate ne odnosi se samo na isplatu Iicnog dohotka, da-
kle, vcc konotira odredcnu vrstu ekonomske zbrinutosti zaposlenih:
poslovi su (bili) stalni, a radnicko zakonodavstvo titi zaposlene od
razlicitih oblika moguccg ''ugnjetavanja'' od strane poslodavca u to-
likoj meri da otputanje nije mogucc, prakticno, ni u slucajevima
izuzetno tekih povreda radne discipline i discipline uopte
6
. Da-
lje, pomenuta zbrinutost protee se i du vremenske ose buducno-
sti, poto je poslodavac taj koji izdvaja sve doprinose za zaposle-
ne (penzione i zdravstvene, pre svega, ali placa i porez), a u mate-
rijalnom smislu u stanju je da prevazidc kvantitativna ograniccnja
Iicnog dohotka (mogucnost uzimanja razlicitih, veoma povoljnih
kredita, obezbeivanje zimnice, regresi, obroci i sIicno). Koncept
poslodavca predstavlja, znaci, priIicno benevolentnog agenta Iic-
ne dobrobiti zaposlenih, nekoga (ili neto) to vodi racuna o nji-
ma i njihovim osnovnim socio-ekonomskim potrebama.
Kako na faktografskom nivou, tako i na nivou drutveno-eko-
nomskog konteksta, dobijanje plate korespondira, sledstveno, s
konceptom beneficija zaposlenja u drutvenom ili dravnom sek-
toru
7
. Proizlazi to da kulturna kognitivna logika, koja je iznedrila

6
Ovakva situacija dostie vrhunac od polovine 70ih godina prolog
veka, nakon donoenja dva, za to bitna, pravna akta, Zakona o pravima
i obavezama radnika u udruenom radu, Slubeni glasnik SR Srbije 6,
1974 i Zakona o udruenom radu, Slubeni list SFRJ 53, 1976.
7
Od regresa za godinji odmor, preko bonova za topli obrok koji je
to zaista bio ccsto, do jednostavnijeg ostvarivanja prava koja su proiz-
lazila iz doprinosa na dohodak po osnovi socijalnih davanja, te izuzeca
Bofon Zikic

57
ovakvu konceptualizaciju, zaista pravi razliku izmedu prcdstave o
dobijanju plate i predstave o njenom zaradivanju. Dok drugo nije
potcrtano na tako jasan nacin, pa ccmo ga odrediti u smislu pro-
tivstavljanja prvome, dobijanje plate vezano je, sasvim jasno, za
takvo shvatanje odnosa izmedu poslodavca i zaposlenih u kojem
je sva briga u vezi orgnaizacije posla, infrastrukture, investicije,
rizika, tehnologije itd. na poslodavcu. Odatle, niju cudno to to je
na njemu i briga za finansijskom nadoknadom zaposlenih, tj. za
njihovo zbrinjavanje, u krajnjem slucaju. Jo jedna izreka iz sa-
moupravnog socijalistickog vremena naglaava to dodatno: niko
me ne moe platiti onoliko malo koliko malo mogu da radim.
Zaposleni je pozicioniran u ovom vidu kulturne konceptualiza-
cije tako da zavisi od poslodavca, dodue gde je poslodavac per-
sonifikacija drutva, drave i sistema, zapravo ali na takav nacin
da to predstavlja obavezu onog drugog. Kako taj drugi svoje obave-
ze u pogledu zaposlenog izvrava na takav nacin da je ovaj njima
zadovoljan zbilja ili na retorickom, odnosno koncpetualnom ni-
vou
8
, proizlazi da je njegovo krajnje odredcnje takvo da ga moemo
opisati kao benevolentnost, u najmanju ruku. Kulturna kognitivna
ema izjednacava, dakle, sistem, dravu kao njegovog titulara i od-

iz sistema placanja poreza, prakticno brojne su bile prednosti toga bi-
ti zaposlen u drutvenoj ili dravnoj radnoj organizaciji.
8
Diskurs koji je dominirao u pogledu toga u SFRJ, sugerisao je si-
gurnost i zbrinutost zaposlenih, koje obezbeduje sm sistem putem
svojih posrednickih titulara zapoljavanja. Pogled iz tranzicione per-
spektive bilo u vreme Miloevica, bilo danas samo je pojacao na-
glaavanje drutvene, ekonomske i uopte ivotne dobrobiti ''obicnih
ljudi'' u vremenu samoupravnog socijalizma. Adekvatnost takvih tvrd-
nji faktografiji 70ih ili 80ih godina prolog veka, na primer, moe se
proveriti na razlicite nacine; predlaem analizu tampe, satistickih po-
kazatelja, diskusionih temata na sastancima i kongresima SK, kao i in-
formante neoptereccne mitologijom Zlatnog doba.

58
govarajuci privredni sektor sa predstavom o voaenju racuna o ljudi-
ma. U tom smislu, privatnici i njihov posao predstavljaju neto to
trci izvan tog sistema, na izvestan nacin i neka to bude preliminar-
na analiticka postavka datog vida konceptualizacije.

udesni svet privatluka
9

Kako oceniti takvu poziciju privatnika, medutim, u odgovaraju-
ccm sistemu kulturne kognicije? S jedne strane, to bi se moglo uci-
niti jednostavnim suprotstavljanjem nacina na koji se evaluira(la)
njihova kognitivna ematska suprotnost drutveni/dravni sek-
tor, sa svim svojim konotacijama, dok s druge strane, ne postoji
verbalni izraz koji bi to cinio upadljivim, analogno s onim koji
govorio o nacinu isplatc Iicnog dohotka. U prvom slucaju, ishod
bi bio taj da se radi o negativnoj evaluaciji, dok drugog slucaja
ne bi bilo u pravom smislu, tj. nema vidljive faktografije bilo koje
vrste da ga podupre. No, to to faktografija nije vidljiva, ne znaci
da je nema, ba kao to bi jednostavno oslanjanje na formiranje
znaccnjskih opozicija ''na prvu loptu'' vodilo nepotpunom zaklju-
civanju. Stoga cu sc okrcnuti omiljenom delu metodolokog in-
ventara interpretativnih antropologa, ma kog teorijskog usmere-
nja usputnoj etnografiji, u koju cu ukIjuciti memoarski narativ.
U interpretativnu moc toga poslednjeg ne verujem sasvim, ali ako
su kolege i koleginice irom sveta bili/e spremni/e da se oslone na
kazivanja sopstvenih kucnih pomocnica, mogu i ja na svedocan-
stvo jednog antropologa u cije pamccnje i znanje o odredcnim
stvarima se pouzdajem na sebe samog
10
!

9
Naziv albuma Elvis J Kurtovicha iz 1988. godine.
10
I sve to van 'plemenitih napora'' za kritikovanjem pojma kulture,
a iz sasvim ''sebicnog'' poriva obezbediti (sebi) kakvu-takvu cinjenic-
Bofon Zikic

59
Srpski predtranzicioni svet
11
, koji se podudara s mojim proto-
antropolokim, nije poznavao eksplicitno ematsko kognitivno
evaluiranje privatnika. Njihov odnos prema poslu, nacin obavlja-
nja delatnosti, a pre svega, njihovo imovno stanje nisu bili pred-
met i deo javnog govora, na nacin na koji cc to postati tokom 90-
ih godina prolog veka, recimo
12
. Tokom tih, ''proslavljenih'' 90-
ih, pomenute kategorije elemenata za kulturno konceptualno
vrednovanje privatnika postaju prisutne u javnom govoru, domi-
niraju njimc, cak, kada je u pitanju razmatranje ireg spektra fe-
nomena od znacaja za drutveni i ekonomski preobraaj drutva
(a sa njim i kulturni, tek da se ne zaboravi), ali ne postoji tako
ekspresivno jasna evaluativna formulacija poput one o dobijanju
plate (iako sam naiao na dosta konzistentan stav o tomc, o ccmu
kasnije), dok kako se bliimo dananjici, privatnici kao da nestaju
polako, kao distinktivna kategorija kulturne kognitivnosti.
U poslednjoj deceniji pred raspad SFRJ, doivljavanje privatni-
ka i njihove delatnosti ilo je ka tome, uglavnom, da su u pitanju oni

nu osnovu za (kakvo-takvo?) tumaccnje ba te kulture, koja postoji, u
kojoj ivimo, koja uticc na nas, aIi na koju i sami uticcmo. Kao ozbilj-
nije razmatranje na datu temu, v. Hnan Konanennh, Hn(nnn(yanna an-
:pononornja nnn an:pononor kao nnnnn rycnap, E:noan:pononomkn
nponesn n. c. ro(. 1 cn. 1, 2006, 17-34.
11
Ovde koristim pojednostavljeno odredcnje tranzicije u smislu so-
ciokulturne periodizacije, zapravo takvo, koje predstavlja neku vrstu
socio-ekonomske i kulturne liminalnosti na konceptualnom nivou, u
odnosu na socijalisitcki samoupravni sistem i ovaj koji imamo na delu
danas. Za one koje tranzicija zanima kao takva, a uzimaju je kao jedin-
stvenu kategoriju, na primer, smatram korisnim to da se obaveste o po-
tencijalno korisnim implikacijama razlikovanja faza u okviru nje, ba-
rcm; v. npr. Hnan Konanennh, Tpansnnnona neren(a o (on:nnnnsa,
E:noan:pononomkn nponesn, n. c. cn. 2 ro(. 1, 2006, 17-18.
12
Ne ulazim zbog ccga je to bilo tako; nije predmet ovog razmatranja.

60
koji svoje poslove obavljaju na nekakav drugaciji nacin od onoga
na koji to cine velike firme, odnosno drutvena i dravna preduze-
ca. Na kakav tacno nacin nisam siguran da je u tome postojala
tako jasna predstava u onom smislu u kojem su ljudi znali, na pri-
mer, kako izgleda proizvodnja u drutvenoj fabrici ili kako tecc
platni promet izmedu drutvenih firmi, ma i u najoptijim crtama.
Predstava o privatnicima kao o onima koji su izvan sistema, na
odredcni nacin, uticala je na izvesnu sumnjicavost, kao osnovnu
crtu nacina na koji se gledalo na to kako rade i koliki imetak su u
stanju da steknu. Ne mogu reci da jc postojala ba negativna eva-
luacija, ali sam siguran, priIicno, da je nezinteresovanost predsta-
vljala pozitivni kraj pretpostavljenog kontinuuma kognitivnog od-
nosa prema tom privrednom sektoru i njegovim nosiocima. U
tom smisIu, cak jc i radna etika privatnika doivljavana kao neto
to treba saaljevati, u najblaem, posto jc ocigledno da komuni-
sticko propagiranje pozitivnih vrednosti posveccnosti poslu nije
uspelo da se nametne u sudaru sa konceptom i prakticnim posle-
dicama pominjanje zbrinutosti (ne)radnog naroda.
U 90-im se formuliu dva jasna, oprccna stava o privatnici-
ma pozitivni i negativni. Pozitivni pociva na usvajanju radne
etike privatnika, u smislu prihvatanja toga da platu treba zaradi-
ti, da ne postoje poslovi kojih se treba stideti, a da Iicna inicija-
tiva moe doneti i materijalno poboljanjc Iicne dobrobiti. Mi-
slim da necu pogreiti ako kaem da u datom periodu dominira
negativni stav ipak, koji moe da se opie izrazom na koji sam
naiao tokom terenskih istraivanja, uglavnom u Vojvodini, ma-
da i u Beogradu, privatnik je lopov. Ovaj stav odlikuje sumnji-
cavost prema tome na koji nacin jc ncko doao do svog imetka,
tacnije u pogledu toga da li je do odredcnog imetka mogucc do-
ci, uopte, na poten nacin, uverenje da se posao obavlja tako
to se muva, te da je lako onima koji se time bave, odnosno da
se do materijalnog uspeha dolazi na laki nacin, ncgo potenim
Bofon Zikic

61
radom, tj. u drutvenoj/dravnoj firmi ili na nacin koji odgovara
tome.
Napokon, danas danas su gotovo svi privatnici, tako da sve
reference na ovu temu imaju reminiscentni karakter, zapravo. Po-
sveccne su secanju na stara dobra ili stara loa vremena, svejedno,
te na njihovo poredcnje sa dananjim stanjem, eventualno. U tom
smislu, privatnici i njihov biznis nisu vie predmct, vcc moda, pre,
sredstvo javnog govora kada se eli neto opisati, potcrtati, upo-
rediti i tomc sIicno, u kontekstu pricc o drutveno-ekonomskom si-
stemu, ponekad i o njegovim kulturnim vrednostima.
Prica o privatnicima predstavlja, na odredcni nacin, pricu ''o
sebi'', tj. o pozicioniranju nekog prosccnog Ja u diskurzivni pro-
stor konceptualnog vrednovanja, primenjenog na drutveno-eko-
nomski sistem u kojem se ivi. Na tu ''pricu'' uticu, aIi jc nc obja-
njavaju sami po sebi, sledeci parametri: odnos prema transfor-
maciji pominjanog drutvenog i ekonomskog sistema, te oznaca-
vanje i vrednovanje ''dobrotvora'', tj. onog koji zbrinjava pred-
stavnike kognitivne kategorije prosecnog graaonina, statisticki
dominantne u svakom drutvu, a narativno i diskurzivno faovri-
zovane u tolikoj meri da se svaki oblik kulturne komunikacije sa-
obraava njoj kao evaluativno referentnoj normi. Drugim recima,
evaluacija privatnika i njihove delatnosti, koja proizlazi iz odgo-
varajucc konceptualizacije, oslikava stavove nekog prosccnog,
drutveno preovladujuccg Ja prcma potrebi, nunosti, ciljevima,
eventualnim prednostima i manama, opasnostima dalje izgradnje
i/ili promene drutva i ekonomije na kojoj je zasnovano, kao i
prema tome na kakav nacin sc obavlja zbrinjavanje.
Ti stavovi nisu u ovom slucaju, medutim, toliko od one vrste sta-
vova kojima je posveccna socijalna psihologija, na primer, koliko
predstavljaju pokuaj formiranja odredcne vrste modela u kulturnom
kognitivnom smislu. Njihovo kulturno poreklo i uslovljavanje znat-
no je dublje nego to ga takvim predstavlja povezivanje s jasnom so-

62
ciolokom kategorijom socio-ekonomskog sistema. Njihovo ispolja-
vanje na individualnom nivou odaje, ccsto, izuzetno veliku emotivnu
investiranost onih koji ih zastupaju i izraavaju, takvu koja je analog-
na onome to se u nekim drugim kontekstima opisuje kao vera ili
ideologija. Oni predstavljaju, pre, sliku takvog odnosa izmedu kuI-
turnog reprezentovanja i psiholokih procesa, koji su neki vid me-
avine rezonovanja po kulturnom modelu i hipokognitivizacije, od-
nosno sledcnja tavke logike miljenja koja je nominalno podudarna
s modus ponensom i modus tollensom, ali dozvoljava interpetaciju
koja je vodcna logikom aproksimacije, a ne striktno kauzalnosti i
nedostatka svesnog iskustva o kulturno ispoljenoj emociji
13
.
Drugim recima, ilustracije radi, iskljucivo, ako bismo uzeli kao
polazne postavke konceptualnog miljenja stavove poput, na primer,
(ako) drutvene/ dravne firme predstavljaju moju socioekonomsku
sigurnost, (onda) svrstavam se u one koji smatraju da je na delu do-
borhotni drutveno-ekonomski sistem koji ih favorizuje, ili (ako) dru-
tveno-ekonomski sistem jasno favorizuje drutveni/ dravni sektor u
privredi, a to funckionie, (onda ne) ima razloga/ prostora za jaconje
privatnog sektora u privredi mogli bismo da gradimo logicku osno-
vu za ''otkrivanje'' nacina miljenja o datoj problematici, ali do njega
ne bismo bili u stanju da dodcmo samo zahvaljujuci tomc, vcc bi-
smo morali da obratimo panju na interferenciju neracionalnih ele-
menata u datu osnovu, poput toga, recimo, da bi logika bila skrenu-
ta u jednom trenutku, sa tautologije na emotivnu ukljuccnost u pro-
blematiku, gde bi ta emotivnost, opet, bila izraena na takav nacin
da bi je nacin njcnog izraavanja maskirao, da se tako izrazim
14
.

13
V. DAndrade, n. d. 196 i dalje, 223 i dalje.
14
Neto sIicno pravilima iskazivanja afekata, v. Paul Ekman and W. V.
Friesen, The Repertoir of Nonverbal Behavior: Categories, Origin, Usage,
and Coding, in Adam Kendon (ed.), Nonverbal Communication, Interac-
tion and Gesture: Selections from Semiotica, Mouton, The Hague 1981.
Bofon Zikic

63
Da li je rad upropastio majmuna?!

Kako god da bilo, medutim, kao to sam vcc rekao, reccno po-
mae u opisivanju, vie nego u objanjavanju. Kulturna kognitiv-
na ematizacija privatne poslovne delatnosti jeste zasnovana na
identifikovanju, apostrofiranju, hipostaziranju i evaluaciji socioe-
konomskog ''dobrotvora'', te na Iicnom emotivnom ukljucivanju u
logiku kulturne konceptualizacije koja produkuje odredcne stavo-
ve u pogledu svega toga, ali ta ematizacija pociva, po sebi, na
nekim drugim vidovima kulturne konceptualizacije. Oni se ticu
morala (ukljucujuci i radni moral), materijalnog bogatstva i eva-
luativno-komparativnog pozicioniranja sopstvene zajednice (u
drutvenom, ekonomskom, kulturnom smislu, pre svega) u od-
nosu na druge, gde prva dva koncepta predstavljaju fokus pri-
marne koncpetualizacije, dok je treci posledica toga, prakticno.
Nezabilazno mesto, u tom smislu, predstavlja koncept egali-
tarizma, koji je prisutan u naem drutvu tokom veccg dcla dva-
desetog veka, a i ranije, verovatno. Taj koncept obuhvata odnos
prema materijalnom bogatstvu po sebi, ali i prema drutvenom
statusu, pravu na odlucivanje i irini toga na ta bi se dato pravo
odnosilo, medusobnom pozicioniranju u kognitivnoj ematizaci-
ji svakodnevnih odnosa itd. Jedan ''pogled izvana'' vidi korene
dominantnosti tog koncepta u kulturnom kognitivnom svetona-
zoru srpskog drutva u istorijskim uslovima, odnosno tumaccci
nepostojanje jasne klasne strukturiranosti u tom drutvu odsu-
stvom odgovarajucih drutvenih okvira i ustanova uoblicavanja
neautarhicnih ekonomskih sistema u duem vremenskom perio-
du
15
.

15
Upor. Doel M. Halpern, Srpsko selo. Drutvene i kulturne pro-
mene u seoskoj zajednici 1952-1987, Etnoloka biblioteka SGC, Po-
sebna izdanja, knj. 2, Beograd 2006, 159-161.

64
Drugi pogled, onaj vie ''iznutra'' i vremenski blii ovom izlaga-
nju, posmatra egalitarizam kao ideologiju koja predstavlja element
tradicionalne slike sveta seljaka u Srbiji
16
. Ta slika sveta bila je
ohrabrivana u pogledu koncepta koji nas ovde zanima egalitari-
zma od strane hriscanstva tokom izuzetno dugackog vremenskog
perioda, a u novije vreme bila je poduprta egalitarizmom socijali-
zma. Na stranu to, na primer, to neki od temelja seljackog kul-
turnog kognitivnog svetonazora nisu mogli da budu u saglasnosti
ni sa hriscanstvom ni sa socijalizmom, kada je u pitanju odnos
prema materijalnom blagostanju i svojini uopte, smatram da ega-
litarizam treba uzeti u obzir kao koncept koji je uticao na koncep-
tualizaciju privantika u naoj kulturi u znatnoj meri.
Naime, s jedne strane, jasno je da koncept odnosa prema materi-
jalnoj svojini, pre svega, odgovara onome to su levicarski teoreti-
cari (pogrdno?) nazivali sitnosopstvenickim odnosom
17
. S druge
strane, medutim, taj koncept i u takvom obliku, ne sugerie eko-
nomsku diversifikaciju medu ''sebi ravnim'', osim u smislu Iicne us-
putne etnografske beleke iz 1990-ih, moda, koja bi odnos prema
sticanju materijalne i finansijske dobiti, a recimo, u svetlu osnovne
cost-benefit postavke, opisivala kao ja da radim za hiljadu maraka,
a (vi) svi za po sto. Kao ilustracija toga moe da poslui istraivac-
ko zapaanje iz poslednje decenije prolog veka i s pocctka ovog,

16
Upor. Hn(nko Ep(en, Ho:pomna n n(en:n:e: y canpesenoj
Cpnjn napo(ne npe(c:ane o ora:c:ny n cnposam:ny, y parana
Pa(ojnnnh (yp.), Tpa(nnnonanno n canpeseno y kyn:ypn Cpa, HH
IEH CAHY 49, Feorpa( 2003, 193.
17
Poslednji detaljni (a kakvi bi bili osim toga ?!) etnografski izve-
taji o tome kako je izgledalo privredivanje u onome to smatramo tra-
dicijskom kulturom Srba datiraju iz vremena nakon II svetskog rata, a
oni govore u prilog izuzezno malog obima svakojake ekonomske delat-
nosti, v. npr. Halpern, n. d. 63-104.
Bofon Zikic

65
koje na interpretativnom nivou uspostavlja analogiju izmedu na-
cina vodcnja tzv. malog privatnog preduzeca i trine pozicije tog
preduzeca u smislu ruralne ekonomije sitnosopstvenickog tipa
18
.
Koncept egalitarizma koji je na delu ovde, dakle, ne pociva na
ideji o drutvenom uredcnju, ekonomskom sistemu, milenaristic-
koj ideologiji, niti na biIo ccmu to uzima u obzir kategorije op-
teg. On pociva na pozicioniranju sebe i drugih, odnosno na fi-
nom konceptualnom balansiranju tog odnosa izmedu kooperativ-
nosti i kompetativnosti, tacnije u ekstremnom vidu izmedu zclje
za Iicnim napredovanjem i straha od toga da se u tome necc uspe-
ti, da cc drugi biti bolji, od ismevanja, neshvatanja, gubljenja Iic-
nog ugleda itd. Otuda i prividno nesaglasje izmedu kognitivnog
ematizovanja elemenata koncepta morala koji se odnose na datu
problematiku: rad je dobar i treba raditi, ali materijalno bogatstvo
nije pozitivna vrednost, sama po sebi to je vrsta konceputalnog
normativa koji se protee od vremena prvih verodostojnih i de-
taljnih etnografskih beleaka, do pocctka ovog veka, prakticno.
Diskurs koji obrazlae koncept rada sugerie koji element tog
koncepta jeste ukljuccn u poimanje morala. To je rad kao vred-
nost, u smislu vrline. Rad kojim se sticu materijalna i finansijska
dobrobit treba da bude poten i naporan, bez obzira na to to ne
postoji elaboracija sadrine tih pojmova u smislu kulturno delje-
nog obrasca
19
. To spada u sferu onoga to se podrazumeva, opte-
poznatog, pretpostavljenog itd. To znaci, zapravo, da u ovom slu-
caju, poteno i naporno nisu atributi koji opisuju sociokulturnu
realnost samu po sebi, neki proces koji se u njoj odvija, ustanovu
ili biIo sta, vcc, od kategorija koje bismo mogli da oznacimo kao

18
Upor. Mnnom Ma:nh, Hpnna:no npe(yse:nnm:no y canpese-
noj Cpnjn. Konnen: pypanne ekonosnje kao so(en snmena y ca-
npesenos npe(yse:nnm:ny, Antropologija 3, 2007.
19
Za detaljnu faktografiju i njena tumaccnja, v. H. Ep(en, n. d. (2003).

66
zajednicke ili deljene. Nedostatak sadrinske elaboracije pote-
nog i napornog upucuje na to da je u pitanju evaluativna konota-
cija Iicnosti, tj. osobina koje se kod nje cene, a samim tim to se
cene, moraju biti i pretpostavke askriptivnog povezivanja sa dru-
gim po sebi pozitivno vrednovanim konceptom, a to je rad.
Kruna definicija? Ne, pre bih rekao Moebiusova traka, odno-
sno na taj nacin bih opisao funkcionisanje konceptne derivacije, ko-
je jeste zasnovano na konceptu eme, ali ne sledi logiku jednosmer-
no determinisane hijerarhicnosti. U svakom slucaju, konceptuali-
zacija koja objedinjujc rad i Iicnost jeste predstava o radnoj etici,
koja upucuje na to da se rad smatra sredstvom izgradnjc Iicnosti,
tacnije da se i sam smatra bogatstvom, u odredcnom smislu, bu-
duci da Iunkcionie i kao sredstvo i kao cilj
20
. Miljenja sam da
odatle poticc i svojevrsna moralisticka nota koja se provlaci kroz
narative koji govore o odnosu prema materijalnoj svojini, odno-
sno pre ambivalentan nego negativan odnos prema prema materi-
jalnom bogatstvu, luksuzu kao vidu potronje i tomc sIicno
21
.

Svaki svoga ubijte subau

Odnos prema radu jeste ambivalentan, dakle, na odredcni nacin,
odnos prema materijalnim dobrima takodc, sIicno vai i za proces sti-
canja bogatstva, a verovatno bi se ova opaska mogla protegnuti i na
koncepte unapredcnja, razvojnosti i tome sIicno
22
. Ono to predsta-
vlja metu te ambivalentnosti, medutim, jeste konotacija poloaja po-
jedinca u za nae prilike vccno ne do kraja strukturiranom socioe-

20
Isto, 193.
21
Upor. H. Ep(en, n. d. (2005), 226-227.
22
Kao to je implicirano, na izvestan nacin, u M. Ma:nh n. d. na
primer.
Bofon Zikic

67
konomskom univerzumu. Nije u pitanju bilo koji pojedinac, cak, vcc
nosilac osnovnih drutvenih uloga, pre svega u sferi privredivanja.
Priznajem, pomalo podseca na strukturalisticku tezu o temeljnom eg-
zistencijalnom ambigvitetu drutvenog i kulturnog bica coveka, s
jedne strane, te njegove prirodne i boloke osnove, s druge strane,
mada ono o ccmu je rcc ovde ne moe da se opie ba kao prevazila-
enje, a i pripada sferi drutvenog, odnosno kulturnog, nepobitno.
Cvrsto stojim iza toga da u miljenju koje predstavlja osno-
vu kulturne konceptualizacije u naoj sredini ne postoji jasno
profilisana ideologija koja bi se odnosila na vezu izmedu poje-
dinca kao drutvenc Iicnosti, rada, sticanja bogatstva i moralnog
pozicioniranja svega toga u koherentan idejni sistem; nema ni-
ccg poput protestantske etike, a hriscanski, komunisticki iIi sIic-
ni utopijski svetonazori nisu uspeli da uticu do kraja na jasno
profilisano formiranje takvog neccg ni na diskurzivnom nivou.
To se odnosi na aktuelni, tranzicioni period, socijalisticki samo-
upravni period, vreme do II svetskog rata, obrenoviccvsku Srbi-
ju, a verovatno i na vreme koje je tee identifikovati, a kamoli
dokumentovati u sociokulturnom smislu. Ne postoji odatle, na-
ravno, ni sasvim precizno pozicioniranje pojedinca u smislu to-
ga sta sc occkuje od njega kada je u pitanju postizanje drutve-
nog uspeha, izraenog materijalnim sredstvima, pre svega, ali
mislim da je jasno to da neka opta ivotna occkivanja od poje-
dinaca ne treba meati sa onima koja bi bila meritorna po pita-
nju toga da li se u ivotu uspelo ili nije
23
.
Drugim recima, kulturna kognitivnost nae sredine nije uspela
da formulie, ako ne ba pojam uspeha u ivotu po sebi, onda ve-
zu izmedu Iicnih (kreativnih) pregnuca i toga. Jasno je da postoji

23
Ovo se odnosi, pre svega, na occkivanja tipa ''kolovati se, zapo-
sliti, zasnovati porodicu'', gdc cIanovi formule mogu da variraju u zavi-
snosti od vremena o kojcm jc rcc.

68
veza izmedu rada i postignuca, aIi nc i kakva je njena znaccnjska
priroda, u onom smislu u kojem se uspostavlja izmedu kuIturno
konstruisanih i/ili pripisanih vrednosti, na primcr. KIjucna neo-
dumica, prepreka, protivrccnost, vcc kako hoccte jeste u pogle-
du toga, ponovo, da li se plata dobija ili zaraduje. Razmatranje
odgovarajucc konceptualizacije, na ovom mestu. dopunicu sIcde-
cim: ako jc kIjucna predstava bila ona o voaenju racuna o ljudi-
ma, tj. o njihovom zbrinjavanju, bez obzira na to to je apostrofi-
ran titular tog postupka, treba istaci da postoje dve osnovne linije
miljenja koje govore o tome kako sc to cini. Rairenija sugeri-
e neko drugi ce se postarati za to, ali postoji i ona koja veli sam
cu. Kada se primene na konceptualno promiljanje uspeha, poma-
u da se odgovori na pitanjc zbog ccga je postojao toliki zazor od
privatnika u naoj drutvenoj i kulturnoj sredini, cak i onda kada
ih drutveno-ekonomski sistem nije disfavorizovao same po sebi.
Naime, pojam privatnika kakav danas poznajemo tacnije,
kakav smo poznavali formirao se tokom socijalistickog perioda,
ali na njega jesu uticale odredcne evaluativne predstave, prisutne
u naoj sredini znatno pre tog perioda. Odatle i smatram da je
koncept uspeha u ivotu ponavljam, meren njegovom vidljivom
stranom, materijalnom dobrobiti bitan za tumaccnje toga na koji
nacin sc kuIturno kognitivno obraduju oni koji sopstvenim predu-
zetnitvom iskacu u bilo kom smislu izvan onoga ta njihova sre-
dina smatra, pa, recimo uobicajenim, u datom trenutku. Za to je
bitno sledecc: kako se dolazi do uspeha i na koji nacin sc uspch
kulturno komunicira. Ono drugo zavisi od kulturnih postavki
(drutvenog) sistema, da se tako izrazim, dok prvo predstavlja re-
lativnu konstantu.
Usudio bih se da kaem, a to vai barem za dvadeseti vek,
da postoje (ili su postojala) tri osnovna modela kulturnog mi-
ljenja u korelaciji sa odgovarajucim modelima privredivanja i
idejama o vezi izmedu drutvenog sistema i ekonomije. To su
Bofon Zikic

69
autarhicni model seoske privrede, demagoki model socijalistic-
ke privrede i kompetativni model kapitalizma. Za prvi je karak-
teristicna orijentacija ka sebi i svome, bez dubljeg interesa za i-
re trite, odnosno ostatak sveta. Drugi favorizuje irok pogled
na svet, ali iz relativno udobne pozicije nekoga ko se ne bavi ni-
cim osim samim sobom, prakticno, dok treci polazi od sebe, ali
je prinudcn da vodi racuna o drugima, makar u smislu trita,
kompetativnosti itd. Rad je bitan cinilac uspeha u sva tri mode-
la, makar na diskurzivnom nivou, a uspeh se komunicira u zavi-
snosti od orijentacije datog modela ka sferi privatnog ili ka sferi
javnog, odnosno od akcenta koji se pri tom stavlja.
Kada je u pitaju kulturno komuniciranje uspeha, prvi i treci
model sIicnu su utoliko to to cine manje-vie javno. Drugi mo-
del sam i nazvao demagokim zbog toga to insistira na radu, ali
ne i na njegovim rezultatima kada je u pitanju ''neposredni pro-
izvodac'', pri tom izmetajuci odlucivanje kao koncept, proces i
cin izvan domena tog ''neposredni proizvodcc''. U drugom mo-
delu, uspeh koji se komunicira javno jeste onaj koji pripada ide-
ologiji, a ne pojedincu. Dok je izgled kucc, na primer, element
komuniciranja uspeha u prvom i treccm modelu, u drugom mo-
delu cc to biti njena unutranjost pokucstvo pre fasade. Brojni
su korektivi toga, naravno, kada je u pitanju socijalisticki mo-
del, ali ono to im je zajednicko, jeste prenoenje javnog mani-
festovanja kompetativnosti iz ue ekonomske u iru socijalnu
sferu usled odgovarajucih usIova drutveno-ekonomskog si-
stema koji ne pogoduju javnom eskponiranju pojedinca
24
, a po
logici stvari, nekako pojedinac = privatnik!
Kada je u pitanju postizanje uspeha, na diskurzivnom nivou
postoji konsekventna veza izmedu rada i uspeha, tacnije izmedu

24
V. Hnan Konanennh, Cesnonornja sn:a n pn:yana II. Canpeseno
(pym:no, E:nonomka nnno:eka CIH, kn. 4, Feorpa( 2001, 166-177.

70
rada i sticanja bogatstva. Pokazuje se, medutim, da je taj nivo izu-
zetno ''propustan'' i za objaanjavanje sticanja bogatstva drugaci-
jim nacinima od rada po sebi. U tom smislu, ta ''objanjenja'' vie se
podudaraju s konceptom zbrinjavanja, no samog rada i to vai za
sva tri modela, bez obzira na to to, kada je zbrinjavanje po sredi,
treci stavlja naglasak na individualnom delovanju, drugi na drutve-
ni sistem, a treci kombinuje individualno delovanje i viu silu
25
.
Vrste i nacini posredovanja postizanju uspeha nisu jedno-
znacni, dakle, to kada se povee sa konotiranjem poloaja po-
jedinca ukazuje na jedan konceptualizovani model relativne ne-
sigurnosti u smislu sopstvenog poloaja u drutvenom, kultur-
nom i ekonomskom sitemu, pre svega u pogledu odnosa koji se
uspostavljaju sa drugima, tj. sa drugim pojedincima, sIicnim su-
bjektima i istovremeno objektima kulturnog miljenja. Moda
deluje kao otkrivanje tople vode kada se kae to da nareccni
kognitivni model uzima u obzir u potpunosti antagonizam i ko-
operaciju kao principe delovanja pojedinaca-aktera, ba kao i
Iicno pregnucc i intervencije koje dolaze izvan tog domena kao
katalizatore i sudbinske determinante rezultata takvog delovanja
istovremeno, ali smatram da je u pitanju posledica nedovrene
kulturne konceptualizacije koja bi davala sistemske odgovore na
pitanja koja se ticu svega onoga to bi moglo da se oznaci kao
ekonomija: rad, proizvodnja, uspeh, akteri itd. Drugim recima,
umesto toga da datu sociokulturnu praksu posmatramo kao pro-
izvod kulturne konceptualizacije, izgleda da tu konceptualizaci-
ju treba posmatrati kao neku vrstu nakndande racionalizacije,
odnosno kao odgovor na zateccno stanje.
Poslednje reccno upucuje na to da sam miljenja da je kul-
turna konceptualizacija o kojoj je ovdc rcc poccla da se razvija

25
U odsustvu irigacionih sistema, na primer, za useve je uvek od-
govorna sila izvan ljudskog drutva priroda, Bog i tomc sIicno.
Bofon Zikic

71
u relativno skoroj prolosti, verovatno sredinom dvadesetog ve-
ka ili u njegovoj drugoj polovini. Na to upucuje i nedoreccnost
pozicioniranja pojedinca, koja se u ovom kontekstu manifestuje
kao odsustvo jasnog opredeljenja za dosledno hijerarhicnom ili
egalitarnom postavkom. Privatnici jesu ljudi kao mi, ali oni koji
se od nas razlikuju po tome to su pomalo marginalizovani od
strane privrednog sistema (socijalisticki period), izgraduju sop-
stveni privredni sistem (devedesete), koji postaje funkcionalno
dominantan (danas), odakle njihova ekonomska moc i materijal-
no stanje predstavljaju nesto o ccmu se ne zna previe (socijali-
sticki period), ali im se pripisuje izuzetno veliki potencijal (de-
vedesete), odnosno preuzimanje dominantne uloge u raspodeli
drutvenog dohotka (danas).
Ti ljudi kao mi postaju, tako, neko ko je ''opasan'', ali ne u
smislu zamiljanja nekakve onostrane opasnosti ili neko ko je
zbilja opasan; ''opasnost'' jeste u domenu socioekonomskog sta-
tusa, koji je danas nalik onome u njihovoj neposrednoj okolini,
a sutra moe biti izdignut iznad njega, nacinom ciji mehanizmi
joj nisu do kraja jasni, ocito. Smatram da upravo ta nejasnoca
jeste jedan od bitnih cinioca nedovrenosti i nedoreccnosti kul-
turne konceptualizacije, o kojoj je ovdc rcc
26
. U nekom procesu
prilagodavanja strukturnim promenama i vrednostima koje ih
prate
27
a za ta bi mogla da se primeni i rcc ''stanje'', u ovda-

26
Moda je prerano to zakljuciti nakon analize ovako malog obi-
ma, ali pretpostavljam da je u pitanju osnova cija elaboracija vodi na-
stajanju onoga to se naziva rastegljivim kategorijama i intuitivnim te-
orijama, v. Fojan +nknh, E:nokyn:ypna (yannoc: n en:nnkn c:epeo-
:nnn, IEH CAHY LIII, 2005, 69-70.
27
Iako ne mislim da mogu da se povuku analogije izmedu ovog
slucaja, na primer i onoga o ccmu je pisala Antonijevic, na tu tcmu v.
Dragana Antonijevic, Mcrkantilne legende postindustrijskog drutva, u

72
njem slucaju, imajuci u vidu uccstalost i ponavljanje toga
razvijaju se razliciti oblici kulturnih odgovora; neki od njih po-
primaju obrise legende i pripovesti, druge nalazimo u onome to
se naziva uvreenim miljenjem, a to nije nita drugo do nacin
ispoljavanja koncepata kulturne kognicije.

Umesto Zakljuka

Kulturna koncpetualizacija pojma privatnik u Srbiji govori o
tome, naravno, kakav odnos ovdanja sredina ima prema odre-
dcnoj vrsti preduzetnitva. Bitna karakteristika tog odnosa jeste
izvesna evaluativna ambivalentnost, koja se javlja, zapravo, kao
neka vrsta najboljeg nacina da se opie kakav je odnos prema
ekonomskim pitanjima na delu, uopte a to je razmotreno,
pre svega, na primerima konceptualizovanja nacina privrediva-
nja, ostvarivanja dohotka, postizanja (materijalnog) uspeha i to-
mc sIicno. Nacin cvaluativnog gledanja na sve te stvari menja
se, u izvesnom smislu, u skladu sa promenama koje se deavaju
u drutveno-ekonomskoj formaciji, ali ne postoji koherentna
kulturna logika koja bi daIa cvrst rcferentni okvir konceptuali-
zaciji, moda ba zbog toga to je bilo nekoliko bitnih promena
u datoj formaciji u relativno kratkom vremenskom periodu, od
tek neto vie od jednog veka, a pomenuti okvir ocigledno nije
postojao kada je u pitanju privredivanje u tradicijskoj kulturi
28
.

Saa Nedeljkovic (ur.), Antropologija savremenosti, Zbornik radova,
Etnoloka biblioteka knj. 23, SGC i Filozofski fakultet, Beograd 2007.
28
Smatram da je korisno napomenuti da ccsto tradicijsku kulturu
uzimamo kao pojam koji je sadrinski i stvarnosno objedinjujuc za po-
jave, procese i ustanove iz prolosti, kada ih razmatramo ne po sebi i za
sebc, vcc u kontekstu dijahrone komparativnosti, recimo, to moe
Bofon Zikic

73
Svestan sam toga da se ovakva interpretacija moe smatrati
pomalo nategnutom, moda, ali osim toga to se to moe reci za
svako tumaccnje koje prevazilazi nivo fizicke realnosti. postoje
razlozi zbog kojih insistiram na njoj i u epistemolokom smislu.
Za pocctak, verodostojnost i apsolutna validnost nisu sinonimi;
prvo se odnosi na faktografiju, drugo na njeno simbolicko tu-
maccnje. Dalje, kako drutvene nauke ne poznaju zakonome-
rnost i zakone onako kako to jeste u prirodnim naukama (bez
obzira na patcticnc pretenzije nekih od njih), kada se neto ra-
zmatra, ne treba polaziti od toga da to vai u ba svim
sIucajcvima. Antropologija jeste u stanju da razmatra fenomene
po sebi, ba i kao da se bavi ljudima kojih se ti fenomeni ticu
zar iko ozbiljan misli da kada se kae, na primer, da pripadnici
neke zajednice veruju u neto, da ba svaki mukarac i ena -
veruju potpuno, bez rezervi i na isti nacin u vile, vitamine ili -
duha ume, sasvim svejedno. Napokon, da okoncam ovu samo-
podrku; ako ne verujetc tumaccnjima koja su saznovana na an-
alizi konceptualizacije dobijanja plate, obratite panju na s-
Icdccc: postoji vrednosno neutralan izraz primio/la sam platu, a-
li ne i takav koji bi konotirao to da je ta plata zaradcna, u stvari!

imati metodoloko opravdanje u odredcnim slucajevima, ali ne treba
smetati s uma da taj pojam ne moemo koristiti u analiticke svrhe ona-
ko kako to zamiljaju, moda, oni koji govore o helenskoj kulturi, me-
sopotamskoj kulturi ili actcckoj kulturi, na primer. Nijedna od tih kul-
tura (ukljucujuci i ovdanju tradicijsku) nije bila jednoobrazna, gledano
prostorno ili vremenski, svejedno, o ccmu treba voditi racuna kada se
daju tumaccnja koja bi trebalo da su preciznija od nivoa uoptavanja.

74
Bojan Zikic

PEOPLE WHO ARE NOT (ENTIRELY) LIKE US.
CULTURAL NOTIONS OF THE TERM
ENTREPRENEUR IN SERBIA

Unlike other transitional milieus, countries of the former Yugoslavia h-
ave had contact with privately owned business in their pre transitional peri-
od, i.e. in the era that preceded their economic, social and cultural
transformation into capitalism. Private entrepreneurs in Serbia have always
had a unique status from a legal, social, and culturally cognitive position. In
the essay, preconditions and motives, through a cultural conceptualization
viewpoint, are discussed.

Ildiko Erdei

Dimenzije ekonomije:
prilog promiljanju privatizacije kao
socio-kulturne transformacije

Apstrakt: Proces privatizacije, odnosno pretvaranje nekadanje
drutvene u privatnu svojinu, predstavlja jedan od elemenata "tranzicij-
skog paketa". U razmatranjima i analizama privatizacije u politickim i
ekonomskim, vladajucim i strucnim krugovima, ovaj proces se najcc-
scc smcta u kontekst ekonomsko-politickih analiza.
Iz perspektive koju primenjuju brojni antropolozi koji istrauju u
postsocijalistickim drutvima, proisticc da cc privatizacija proizvesti ne
samo novi tip vlasnitva i novu vrstu "biznisa", vcc prc svcga novi tip
drutvenih osoba, od kojih sc occkuje da opredmecuju nov ekonomski i
drutveni poredak, da u njega budu uspeno "uklopljene" kako bi ga re-
produkovale. U radu cc ova pitanja biti razmotrena na primeru privati-
zacije jedne lokalne pivare, koju je 2003. godine privatizovao jedan od
svetski poznatih, mada ne vodecih, proizvodaca piva i osveavajucih
napitaka.

Kljune rei: tranzicija, privatizacija, antropologija, pivara
u Pancevu

Rad jc rczuItat uccstvovanja u Projcktu 147035, u potpunosti

Ildiko Erdei

77
" To je ogromna gnjavaa, to je neverovatno do kojih detalja oni idu,
to je nenormalno, mora da alje mnogo izvetaja dnevno, za jedno, za
drugo, za trece, to je mnogo i teko. Medutim, veremenom se navikne na
to. Navikne se da je to, jednostavno, neka vrsta kontrole. Kontrolie rad-
nike, kontrolie maine, kontrolie svoj rad, a oni kontroliu nas"
jedan od zaposlenih u Panku

" For there is no such thing as economic growth which is not, at the sa-
me time, growth or change of a culture; and the growth of social consciou-
sness, like the growth of a poets mind, can never, in the last analyses, be
planned."
E. P. Thompson, Time, Work Discipline,
and Industrial Capitalism

Preispitivanje logike na kojoj pojedinci zasnivaju ekonom-
ske odluke i ustanovljavaju razlicite oblike ekonomskih aran-
mana dugo je prisutno u antropologiji, a u poslednjih trideset
godina, ponajpre u radovima Marala Salinsa i Meri Daglas,
ovo preispitivanje je dobilo oblik kritike figure Homo Ekonomi-
kusa, kao centralne osobe ekonomske teorije i sutinski ap-
straktne ekonomske logike koja se ovoj teorijskoj figuri pripisu-
je. Antropoloka istraivanja ukazivala su ne samo da se eko-
nomski odnosi, fenomeni, dogadaji, rituali ne mogu razumeti iz-
van drutvenog i ekonomskog konteksta ciji su dco, vcc na su-
tinski drutvenu i kulturnu konstituisanost onih oblika drutve-
nog ponaanja kojc obicno nazivamo "ekonomskim".
Iako se ova debata, koja bi se mogla razumeti kao deo irih
rasprava o univerzalnosti i partikularnosti, nomotetskom i/ili
ideografskom karakteru discipline, uoptavanju ili kontekstual-
nom razumevanju, vodi bar od pocctka 20. veka, a svoje nagla-
enije trenutke u ekonomskoj antropologiji doivljava u vreme
"velike debate" izmedu "formalista" i "supstantivista", noviji
istorijski kontekst, oliccn u promenjenim politickim, ekonom-

78
skim, drutvenim i kulturnim odnosima nakon pada Berlinskog
zida, ponovo aktualizuje pitanja odnosa drutva, ekonomije i
kulture. Situacija "posle socijalizma" takodc nas suocava sa ob-
novljenim nastojanjem da se promovie i u razlicitim drutvima
aplicira univerzalisticki model ekonomskog organizovanja, oli-
ccn u kapitalizmu, ovog puta u njegovoj poznoj, neoliberalnoj
fazi. Tako se ponovo se javlja opasnost upadanja u zamku Ho-
mo Ekonomikusa i univerzalizma, koji savremena antropologija
pokuava da izbegne. Problemi koji proisticu iz cvrste "uveza-
nosti" drutva, ekonomije i kulture, deo su pitanja i problema
"postsocijalisticke" istraivacke i naucne paradigme, koji uklju-
cuju: svojinsku transformaciju, transformaciju dravno kontroli-
sane ekonomije u u pravcu trine ekonomije, politicku liberali-
zaciju i ustanovljavanje sistema zasnovanog na vladavini prava i
potovanju ljudskih prava i sloboda, odnos prema totalitarnoj pro-
losti (pitanje ratnih zlocina i razlicitih oblika dravne represije).
Da bih ukazala na ovaj sloeni splet promena kroz koje srbi-
jansko drutvo prolazi nakon pada Berlinskog zida, a narocito po-
sle 2000. godine, upotrebljavacu tcrmin transformacija, koji sma-
tram irim pojmom sa vecim analitickim potencijalom nego to
ga poseduje termin "tranzicija", kojim se inacc siroko raspolae
kako u strucnim tako i u laickim interpretacijama ovih procesa. U
ovom pogledu se slaem sa autorima kao Ketrin Verderi, Dejvid
Stark, Majkl Berovoj, koji se sa puno opreza odnose prema eks-
plikatornim i analitickim potencijalima koncepta "tranzicije",
shvaccne kao "prelaz" iz jedne definisane drutvene strukture u
drugu jasno definisanu drutvenu strukturu, odnosno u ovom slu-
caju iz socijalizma u kapitalizam. Ovakvo shvatanje je najzastu-
pljenije u radovima politikologa i ekonomista, odakle se proirilo
na kolokvijalnu upotrebu ovog termina i na razumevanje njego-
vih sadraja. Kako isticc sama Verderi, transformacija bivih so-
cijalistickih drutava u poslednjoj deceniji XX veka "cc stvoriti
Ildiko Erdei

79
niz raznih oblika, od kojih cc ncki moda biti sIicni kapitalistic-
kim ekonomijama, a mnogi necc" (Verdery, 2005: 35)
1
. Ovime
navedeni autori ele da ukau na ideoloku obojenost i teleoloki
karakter pojma tranzicije, koja se shvata kao niz projektovanih i

1
U vreme kada je pisala ove redove, sredinom devedesetih (prvo iz-
danje knjige "What was Socialism and What Comes Newt" objavljeno je
1996. godine; prevod na srpski objavljen je skoro deceniju posle, 2005.
godine), Verderi nije uzimala u obzir mogucc doprinose postsocijalistic-
kim iskustvima i antropologiji postsocijalizma iz perspektive bivih jugo-
slovenskih republika sada samostalnih drava. Istraivanja radcna na
ovim prostorima pokazuju da post-jugoslovenski post-socijalizam posto-
jecim sIoenostima zabeleenim u literaturi dodaje dimenziju postkon-
fliktne, duboko traumatizovane egzistencije, intenzivnu ukljuccnost me-
dunarodne zajednice u izgradnju dravnih institucija i posredovanju "po-
mirenja " (Bosna), istovremeno postojanje razlicitih temporalnosti (ori-
jentacije na prolost, sadanjost i buducnost) i njihovo ukljucivanje u po-
novno promiljanje pozicije pojedinaca i drutvenih grupa u promenje-
nom socijalnom, kulturnom, ekonomskom i politickom kontekstu; nemo-
gucnost opstajanja socijalisticke temporalnosti u kapitalistickom svetu, i
njena evidentna slabost u susretu sa kapitalistickom kompresijom vreme-
na i neprestanim ubrzanjem njegovog linearnog kretanja, u postjugoslo-
venskom kontekstu dodatno su izotrene, buduci da sc post-jugosloven-
ski post-socijalizam "poklopio" sa najnovijim ubrzanjem kapitalizma u
njegovoj razvijenoj globalistickoj fazi, to je jo vie pojacalo efekat
"istovremenosti". U Srbiji je rezultat takve vremenske konfiguracije spe-
ciIicna vremenska "kompresija" u kojoj neki elementi "kapitalizma" stiu
u lokalnu sredinu istovremeno sa radikalnim oblicima svoje kritike (neki
put radikalna kritika cak prcthodi postojanju razvijenih oblika onoga to
kritikuje, na primer antikorporativna svest pre znacajnog prisustva "pra-
vih" korporacija u Srbiji ), saimajuci na taj nacin godinc, pa cak i dcce-
nije... Ovo su samo neke od tema i ideja koje su pokrenute na radionici
"Towards An Anthropology of Hope? Comparative Post-Yugoslav Et-
hnographies" odranoj 9-11. novembra na Univerzitetu u Manccsteru.

80
occkivanih koraka ka "najboljem od postojecih i poznatih sveto-
va" trinom kapitalizmu i liberalnoj demokratiji zapadnog tipa.
Oni predlau razvijanje "etnografske osetljivosti" za "posebna
svojstva onoga to se pomalja" iz "ruevina socijalizma" i zalau
se za sagledavanje nastajanja novih ekonomskih i politickih obli-
ka "ocima onih koji Iicno doivljavaju njihov nastanak" (Verdery,
2005: 25). Takav pristup cc omoguciti da se nastavi ispitivanje i
promiljanje fenomena i koncepata kao to su "privatizacija", "tr-
ite", "civilno drutvo", "pomirenje" i sIicno, a ne da im se, kako
kae Verderi, neuvidanjem njihovog ideolokog znaccnja i razu-
mevanjem ovih fenomena kao neupitnih, "prirodnih" (ili, to je
uobicajeniji termin, "normalnih") ishoda, "nepromiljeno uvecava
vanost".
"Postsocijalisticka" paradigma ponovo oivljava i ojacava
uverenje, prisutno jo od formalisticko-supstantivistickih rasprava
u prvoj polovini 20. veka, da nije mogucc u potpunosti razdvojiti
ekonomsku i kulturalnu analizu. To je podrano i kretanjima unu-
tar same ekonomije koja u poslednjih 20 godina postaje sve vie
"kulturalizovana", odnosno snano oslonjena i zavisna od slika,
vrednosti i fantazija koje predstavljaju gradivo "ivotnih stilova"
potroaca iIi su pak "prevedeni" u norme i orijentiucc idcje kom-
panijskih ili korporativnih kultura. Iz te perspektive, drutveni i
politicki diskursi koji se formiraju oko procesa ekonomske tranzi-
cije u Srbiji (i pomocu kojih, izmedu ostalog, ekonomska prome-
na biva konstituisana) od dravno kontrolisane ka (idealno zami-
ljenoj) deregulisanoj trinoj ekonomiji, otkrivaju popularne
konceptualizacije o "autenticnoj (naoj) kulturi" naspram "vestac-
ke (strane) kulture", o "strancima / neprijateljima", o "privatizaciji
/globalizaciji-kao-kulturnoj devastaciji". Posebno je zanimljivo
pratiti na koji nacin sc konceptualizuje samo trite, kao glavni
regulator ekonomske sfere i, kako sc ccsto zamisIja, kIjucni medi-
jator optije drutvene promene.
Ildiko Erdei

81
Privatizacija u Srbiji

Iako je privatna svojina u bivoj Jugoslaviji postojala, kao
jedan od Ustavom zajamccnih ravnopravnih oblika svojine, ona
je bila marginalna u odnosu na drutvenu i dravnu svojinu, ko-
ja je predstavljala dominantan oblik vlasnitva i jedan od legiti-
macijskih principa socijalizma. Stoga kada govorimo o privati-
zaciji, imamo na umu proces pretvaranja u privatnu svojinu ne-
kadanjih velikih, srednjih i malih dravnih i drutvenih predu-
zeca, koji je iniciran pocctkom devedesetih, nakon odravanja
prvih viestranackih parlamentarnih izbora posle II svetskog ra-
ta. Tokom devedesetih, kako belei i Mladen Lazic, u ckonomiji
se odvija "ubrzani proces razgradnje komandnog sistema, uz
istovremeno nesputano bujanje privatnog sektora (...). Privati-
zacija preduzeco u oravnoj/drutvenoj svojini je neprestano
odlagana, a dravna kontrola nad ekonomijom koriscena je za
masovnu konverziju resursa iz javnog sektora u privatno vlasni-
tvo doskoranjih pripadnika nomenklature i njihovih ratno-po-
litickih saveznika" (Lazic, 2005: 24). Ovi Laziccvi navodi po-
tvrdcni su kroz vie empirijskih istraivanja nove ekonomske
elite, (Lazic, 1994, Lazic, 2000, Lazic, Cvcjic, 2004) koja su
pokazala na koji nacin jc "politicko-poloajna moc" pocctkom
decenije konvertovana u ekonomski kapital. Lazic pcriod deve-
desetih zbog ove usporene privatizacije kao i zbog njenog ka-
raktera, naziva periodom "blokirane tranzicije".
Period ciju "nultu tacku" predstavljaju opti izbori u SRJ
2000. godine, na kojima je poraen Slobodan Miloevic i na ko-
jima su trijumfovali predstavnici dotadanje opozicije, mogao bi
se, u tom duhu, nazvati "odblokiravanjem tranzicije". Ovo bi
znacilo da politicka, ekonomska, socijalna i kulturna liberaliza-
cija drutva mogu da se odvijaju bez unutranjih prepreka, jer su
i na izborima legitimisane snage koje su bile spremne da se veli-

82
kom brzinom integriu u glavne evropske tokove.
2
U periodu
nakon demokratskih promena u 2000. pocinju agilniji i siste-
matskiji pokuaji kako u smeru normativnog i institucionalnog
regulisanja, tako i ohrabrivanja privatizacije. Donoenje seta
privatizacionih zakona i osnivanje posebnih tela (ministarstava i
agencija) trebalo je da pospee privatizaciju postojecih drutve-
nih i dravnih, ali i osnivanje novih malih i srednjih preduzeca.
Time je nova demokratska vlast jasno pokazala da ekonomska
pitanja predstavljaju jezgro buducc drutvene transformacije u
Srbiji.
Druga faza procesa privatizacije, otpoccta nakon 2000. do-
stigla je jedan od vrhunaca u 2003. godini, kada je znacajan broj
dravnih kompanija privatizovan. Prema jednom istraivanju, te
godine je oko 1080 dravnih i javnih kompanija prodato u pro-
cesu privatizacije za ukupan iznos od 1,3 milijarde dolara. Naj-

2
Tranzicija u smislu u kome se koristi u politickom i ekonomskom
diskursu, nije ideoloki neutralan termin. U antropologiji termin se naj-
ccscc vczuje za Morisa Godelijea, koji ga koristi da bi ukazao na sloe-
ne i protivurccne procese koji obeleavaju prelaz iz feudalnog u kapita-
listicko drutvo. U savremenom, post-1989. diskursu, "tranzicija" obu-
hvata proces u kome bive socijalisticke drave prihvataju i primenjuju
liberalni "paket", koji sacinjavaju "slobodno trite", "vladavina zako-
na" i "civilno drutvo", namenjen da, kako kae Kris Han, "zameni zla
totalitarizma" (Hann, 1998: X). Ovo otkriva da koncepcija tranzicije
kao jednolinijskog kretanja od autoritarnog, nedemokratskog drutva sa
planskom ekonomijom, ka pluralistickom, demokratskom drutvu i tr-
inoj ekonomiji predstavlja zamiljeni idealni model. Osnovna pretpo-
stavka ovog modela koji je trebalo da opie iskustvo "velike transfor-
macije u Drugom svetu na kraju 20. veka", bila je da principi liberalne
demokratije kakvi su razvijeni u Severnoj Americi i Zapadnoj Evropi,
predstavljaju optimalni okvir za transformaciju postkomunistickih dru-
tava.
Ildiko Erdei

83
vecc privatizacije su se te godine desile u duvanskoj industriji,
industriji piva i u oblasti prometa naftnih derivata. Neke od pri-
vatizacija izazvale su veliko interesovanje ne samo strucnc vcc i
iroke publike, javno otvarajuci pitanje odnosa izmedu politike,
kulture i ekonomije. Javnost je uzburkana osporavanim i u prvi
mah nedovrenim privatizacijama velikih "nacionalnih" predu-
zeca, poput fabrike "Knjaz Milo" ili trgovinskog lanca "C-mar-
ket", i zbog glasnih debata ovim povodom privatizacija kao pro-
ces bila je dodatno kompromitovana u srbijanskoj javnosti, ina-
cc vcoma osetljivoj na pitanja svojinske transformacije nekada-
njih "drutvenih preduzeca" i u stalnom strahu da cc tc privati-
zacije dodatno doprineti drutvenom raslojavanju i bogaccnju
"vcc bogatih". Ovakvom raspoloenju ile su na ruku brojne in-
formacije o sudbini preduzeca i zaposlenih nakon privatizacije,
kada novi vlasnici nisu bili u mogucnosti, ili su izbegavali, da
ispune preuzete obaveze, to je izazvalo talas socijalnog neza-
dovoljstva i trajkova. Ja cu sc, mcdutim, ovom prilikom usred-
srediti na primer jedne uspene privatizacije
3
, ne samo da bih
pokazala da je mogucc pronaci takav slucaj u savremenoj Srbiji,
vcc i da bih na tom primeru ukazala da je mogucc jcdan na prvi
pogled jednodimenzionalni proces ekonomske i poslovne tran-
sformacije, posmatrati kao prostor kulturnog kontakta i procesa

3
Izraz "uspena "koristim da bih napravila razliku u odnosu na broj-
ne glasno osporavane i dokazano problematicne slucajeve privatizacija.
Jasno je, medutim, da je sam koncept "uspene privatizacije" pozicioni i
relacioni koncept, odnosno da procena "uspenosti" zavisi od prethodnih
occkivanja, od kriterijuma kojima se procenjuje "uspenost" i, svakako,
od pozicije onoga ko taj "uspeh" procenjuje u samom procesu privatiza-
cije, kao i od ishoda privatizacije na njegovu/njenu Iicnu situaciju. Na taj
nacin "uspcna privatizacija" predstavlja zaista problematican koncept,
cime se ovom prilikom necu dctaljnije baviti.

84
kulturne promene koji takav kontakt pokrecc i posreduje, i u ko-
me se odvija pregovaranje izmedu razlicitih (lokalnih i nadlo-
kalnih, "domacih" i "stranih", "istocnih /socijalistickih" i "za-
padnih / kapitalistickih") predstava, ideja, modaliteta znanja,
uverenja, vrednosti i praksi ukratko, izmedu onoga to bi an-
tropolozi uobicajeno nazvali kulturama. Naime, tokom 2003.
godine 3 medunarodne kompanije privatizovale su 4 srbijanske
pivare, medu kojima i onu koja cc biti predmet analize u ovom
radu, a pored toga je osnovana i jedna privatna fabrika piva kao
deo domacc kompanije, poznate po lancu trgovina. Ubrzo su cc-
tiri nova "igraca" poccla borbu za pozicioniranje na tritu, dok
su ostale pivare stagnirale, u nemogucnosti da pariraju ovim
kompanijama.
Oblikovanje novog trita piva u Srbiji (tada jo Srbiji i Cr-
noj Gori) zahtevalo je da stare fabrike produ kroz sIoeni proces
organizacionog restruktuiranja, a ovo je, osim tehnickih, tehno-
lokih i finansijskih promena, zahtevalo da se preispituju i po-
novo definiu mnoge kulturne kategorije, i to ne samo one u ve-
zi sa oblascu rada i proizvodnjc, vcc i bazicne kulturne kategori-
je poput prostora, vremena i ideje osobe. Otvorena je i moguc-
nost da se kroz ekonomsku promenu ponovo promisle pitanja
odgovornosti, slobode, kreativnosti, samostalnosti, izbora, i da
se ova pitanja postave u kontekst procesa promene modela mo-
dernosti, od razvijene socijalisticke modernosti (kao obliku "so-
lidne modernosti", u terminologiji Zigmunta Baumana) ka mo-
dernosti kasnog kapitalizma, kao obliku baumanovske "fluidne
modernosti" ("liquid modernity"), koji je u toku. Iz ovakve per-
spektive, koju primenjuju brojni antropolozi koji istrauju u
postsocijalistickim drutvima, proisticc da cc privatizacija pro-
izvesti ne samo novi tip vlasnitva i novu vrstu "biznisa", vcc
pre svega novi tip drutvenih osoba, od kojih sc occkuje da
opredmecuju novi ekonomski i drutveni poredak, da u njega
Ildiko Erdei

85
budu uspeno "uklopljene" kako bi ga reprodukovale i kako bi
bile u stanju da to due ostanu "u igri".
4

U radu cc biti analiziran primer privatizacije jedne lokalne pi-
vare u Vojvodini (u tekstu cu koristiti naziv Panko), koju je 2003.
godine privatizovao jedan od svetski poznatih, mada ne vodecih,
proizvodaca piva i osveavajucih napitaka (za koga cu, takodc,
zbog anonimizacije, koristiti ime Viti) . Privatizacija cc biti pred-
stavljena kao niz postupaka i metoda uredivanja i "disciplinova-
nja", izvodcnih u cilju ostvarivanja "efikasne poslovne transfor-
macije". Novi vlasnici kompanije i njeni glavni rukovodioci
("menaderi") vide ishod transformacije koju oblikuju i sprovode
kao "normalizaciju" poslovnog okruenja (prostor), ritmova pro-
izvodnje i ukupnog poslovanja (vreme), i kao proizvodnju novih
ekonomskih subjekata (osobe). Iz do sada reccnog, moe se videti
da proces "normalizacije" veoma podseca na Iukoovske mehani-
zme stvaranja i delovanja miija razlika izmedu socijalizma ("sta-
rih, prolih vremena") i kapitalizma ("novog vremena").

4
Ovde bi se mogla uociti jedna protivurccnost: "privatizacija ", kao to
je ranije navedeno, predstavlja deo "tranzicijskog paketa ", u kome se nalaze
takodc i "Iiberalizacija trita " i "povecana mogucnost potrosackog izbo-
ra ". Otuda nije retko da ono to se na radnom mestu posmatra kao rtvo-
vanje, ili kao "nepravedna poslovna politika ", donosi u konacnom skoru
boljitak na Iicnom planu za one koji su ostali u firmi, kroz redovnije i vi-
e zarade. Ovo se pre svega odnosi na radnike, koji zbog automatizacije
proizvodnje uglavnom postaju "tehnoloki viak ", ali su i inacc uobica-
jeno konceptualizovani kao oni koji se "teko menjaju ", pa se u njih i ne
investira kao u nove kategorije kadrova, kao to su prodavci i zaposleni u
marketingu. Otuda je kod radnika, i uopte kod osoba zaposlenih u sekto-
ru proizvodnje, svest o "gubitku " mnogo izraenija od svesti o mogucim
"dobicima " koje privatizacija donosi. Tako su radnici prinudcni da "mire
" "gubitke " na poslu, u sferi proizvodnje, sa "dobicima " koje ostvaruju u
privatnoj sferi i koji se realizuju kroz povecanu mogucnost potronje.

86
Trijumfalni kapitalizam u potrazi za "osobama
koje nedostaju"

Kao pionirka teoretizovanja masovne potronje u antropolo-
giji, Meri Daglas je znacajno doprinela preispitivanju ideje Ho-
mo Ekonomikusa i sa njim povezane teorije o univerzalnom ra-
cionalnom izboru. Koncipiranjem alternativnog pogleda na eko-
nomiju, i to kako unutar antropologije, tako i unutar ekonomije,
gde uz pomoc Barona Iervuda osvetljava one delove ekonom-
skih teorija i istraivackih tradicija koji cine most ka drutvenim
naukama, Daglas podvrgava kritici ne samo ekonomski koncept
"apstraktne racionalnosti", i ne samo ekonomisticku racionalnu
(izolovanu) individuu, vcc i zapadni liberalni filozofski koncept
osobe, izjednaccn sa idcjom individue koja se oslobada od "ste-
ga" drutvene odredcnosti. Ona smatra da je ovaj koncept nedo-
statan da objasni razlicite alternativne teorije osobe koje postoje
u nezapadnim drutvima, kao i da nije kadar da obuhvati razlici-
ta iskustva drutvenosti koja postoje u zapadnim drutvima, a
kamoli sposoban i dovoljan da objasni ponaanje, pa i ekonom-
sko ponaanje u nekapitalistickim drutvima. Umesto Homo
ekonomikusa, koji, po Daglas, predstavlja model racionalne in-
dividue zapadne drutvene nauke, ona predlae da se uspostavi
model "drutvene osobe", ciji je osnovni cilj da komunicira
(Daglas, Nej, 2003: 48) i koja je "bitno drutvena", buduci da jc
za njeno konstituisanje "najvanija aktivnost osobe interakcija
sa drugim osobama" (Daglas, Nej, 2003: 83). Daglas pledira za
uspostavljanje ove "celovite osobe" u razmatranjima drutvenih
nauka i isticc da jc, u odnosu na druge drutvene nauke, antro-
pologija po ovom pitanju ucinila "fundamentalne iskorake"
(isto, 20). Na istom mestu ona, sa meavinom indignacije i kri-
ticke pozornosti, upozorava na implikacije uanccnosti u model
racionalne individue, recima: "Strano je imati nedrutveno bice
Ildiko Erdei

87
u sreditu takozvanih drutvenih nauka" (isto, 20). U svom po-
znatom analitickom modelu "matrica-grupa" ("grid-group") Da-
glas izdvaja cctiri osnovna tipa drutvenosti, koji, po njenom
miljenju, oblikuju razlicite tipove osoba. Ideja koja stoji u
osnovi ovog modela analize jeste da se svi mnogoliki nacini or-
ganizacije drutvenosti mogu svesti na 4 osnovna tipa, koje ona
pronalazi u tako razlicitim oblicima ljudskih aktivnosti kao to
su religijska praksa i simbolizacija kod aIrickih plemena i potro-
sacka praksa savremenih Britanaca. Na osnovu dijagrama koji
se dobija kombinacijom osa stepena umreenosti i grupne lojal-
nosti Daglas identifikuje 4 tipa drutvene strukture, kojc cc u
kasnijem razvoju modela nazvati "tipovima drutvenosti" (u
analizi potronje), "ivotnim stilovima" i, konacno, "kulturnim
tipovima" (kroz saradnju sa Aronom Vildavskim). Osnovna dva
oblika drutvene strukture (drutvenosti, kulturnog tipa) jesu in-
dividualizam i hijerarhija ("kutije" A i C), a preostala dva su
izolacionizam i egalitarizam ("kutije" B i D).

B) IZOLACIONIZAM
Jaka matrica
Slaba grupa
Izolacija nametnuta ili
nenemetnuta
C) HIJERARHIJA
Jaka matrica
Jaka grupa
Cvrsto inkorporiran,
potuje hijerarhiju
A) INDIVIDUALIZAM
Slaba matrica
Slaba grupa
Aktivni individualizam,
kompetitivnost
D) EGALITARIZAM
Slaba matrica
Jaka grupa
Cvrsto inkorporiran
Bez hijerarhije

Model "drutvene osobe" koji nudi Daglas moe se povezati
sa procesima "normalizacije" privatizovanih preduzcca, ako se o

88
privatizaciji razmilja kao o procesu proizvodnje drugacijeg tipa -
"drutvene osobe" nego to je bio sIucaj u prcthodnom periodu
(socijalizmu). Nekadanja poslovna ("business") i radna ("work-
ing") kultura socijalizma, koja je decenijama odrcdivala radne
identitete zaposlenih, u procesu postsocijalistickih privatizacija se
ubrzano menja, u skladu sa zahtevima koje postavlja nova,
liberalna ekonomska ideologija i njene organizacione i radne pr-
akse. Kao to je u izvrsnoj etnografiji privatizacije poljske fabrike
za proizvodnju dccjc hrane "Alima" pokazala Elizabet Dan (-
Elizabeth Dunn), ono to su zapadni menaderi postavili kao cilj,
bila je promena nacina razmiljanja zaposlenih, promena nacina
na koji su zamiljali sebe, firmu u kojoj rade i odnose sa kole-
gama. U osnovi ovakve projektovane promene stajale su supr-
otstavljene predstave o svetovima socijalizma i kapitalizma,
zasnovane na nizu opozicija i operacionalizovane u ideologiji no-
vog, inostranog menadmenta. Dan se poziva na istraivanja
Ladislava Holija u CehosIovackoj, koji pokazuje da su nove pos-
lovne prakse i oblici upravljanja koji se uvode u privatizovana pr-
eduzcca obicno interpretirana kroz lokalne kategorije i lokalna
iskustva, i da je iskustvo rada u socijalizmu i planiranoj eko-
nomiji najccscc suprotstavljeno kapitalistickoj ekonomiji i trin-
oj privredi. U slucaju poIjskc Iabrikc dccjc hranc, ona je za-
beleila sledcci niz dihotomija (Dunn, 1999: 128-29)

Socijalizam Kapitalizam
zaostalost modernost, civilizacija
staticnost dinamizam, pokretljivost
neprilagodljivost fleksibilnost
starost mladost
jednoIicnost raznobojnost
deprivacija zadovoljenje potreba
Ildiko Erdei

89
Socijalizam Kapitalizam
poslunost kriticko samopreispitivanje
kolektivizam individualizam
pokloni rasprodaje
personalizovani odnosi Impersonalni odnosi zasnovani
zasnovani na vezama Zasnovani na racionalnim
kalkulacijama

Zadatak menadera jeste da "inertne i kolektivisticki nastro-
jene" radnike socijalistickih preduzeca prctvore u "aktivne i ra-
cionalne individualce" kapitalistickih kompanija. Ukratko, po
logici liberalnog kapitalizma, privatizacija bi trebalo da proizve-
de tip osoba koje u prvi plan stavljaju interese, i koje se u svim
daljim aktivnostima rukovode tim licnim interesima (Dunn,
1999: 125), to je garant da cc sc razviti efikasne "moderne" po-
slovne prakse i poslovna kultura. Ili, ako bismo ovo ponovo
preveli u analiticke kategorije Meri Daglas, potrebno je da se
osobe sa desne strane njenog dijagrama (u kategorijama gde je
pripadnost grupi izraena) prevedu, kroz resocijalizaciju na rad-
nom mestu, na levu stranu, i to u donju levu "kutiju" koja obu-
hvata liberalne individualiste, nesputane granicama grupe i neo-
ptereccne odnosom prema drugim osobama.
Medutim, kako pokazuje i istraivanje Elizabet Dan i mnoga
druga etnografski zasnovana istraivanja, svojinska transformaci-
ja i uvodcnje nove, zapadnjacke, poslovne prakse, i sa njom po-
vezane ideologije osoba i njihovih odnosa, ne znacc da cc odredc-
ni oblik organizacije biti u potpunosti i u nepromenjenom vidu
prenet sa Zapada. "Rather, these practices and ideologies are fil-
tered through local cultural formations and historical experien-
ces. They can then be constantly negotiated in those terms. In a
manner similar to the way decollectivized agricultural land beco-
mes "fuzzy property" in Romania, privatized firms and their ma-

90
nagement practices in Poland become "fuzzy" arenas for dispute
and interpretation rather than imposed structures identical to
those found in the West" (Dunn,1999:126). Iako se u menader-
skim praksama "disciplinovanja" i "unoenja reda" iskustvo rada
u socijalizmu i neki oblici socijalistickih radnih praksi koriste kao
negativna referenca, mnogi zaposleni koriste iste ove resurse za
drugacije identitetske projekte. Ukazujuci da pravila poslovanja i
radna etika koju donose novi vlasnici nije ba "toliko nova" i da
nije nepoznata u njihovim radnim sredinama, oni pokazuju kako
su mnogi aspekti poslovanja koji se sada prikazuju kao "radikalna
promena" postojali i u socijalizmu. Negodujuci protiv "brisanja"
prethodnih tradicija rada i poslovanja, oni koriste iskustvo rada u
socijalizmu i kao oblik kritike postojeccg stanja u preduzecu, aIi i
kao afirmaciju sopstvenih identiteta i jacanje samopotovanja, u
situaciji u kojoj je najveci dco njihovih ivota, iskustava i postig-
nuca ozbiIjno diskreditovan.

Privatizacija i transformacija lokalne pivare "Panko"

Transformacija lokalne pivare je posledica privatizacije,
odnosno prodajc inostranoj kompaniji sa mcdunarodnom re-
putacijom u proizvodnji piva i znacajnim udcIom na takozva-
nom evroazijskom tritu (Turska, neki delovi biveg Sovjet-
skog saveza, Rusija, Ukrajina, Rumunija i Moldavija; ukupan
broj trita na kojima ova kompanija operie, dakle, dostigao je
scst, ukIjucujuci i Kazahstan, jcdno od najvccih trzista u ccn-
tralnoj Aziji). Lokalna pivara u Vojvodini je u trenutku kupo-
vinc prcdstavIjaIa do tada najzapadniju tacku u njihovom sirc-
nju na evropskom tritu. Ova fabrika vaila je za jedno od
naprcdnijih prcduzcca u proizvodnji piva svc do kasnih osam-
dcsctih godina XX vcka, kada jc proIit pocco da opada, usled
Ildiko Erdei

91
nedostatka invcsticija i ncmogucnosti priIagodavanja novim
makroekonomskim pravilima, koja su zahtevala razvijeniji
marketing i tehnike prodaje. U prvom talasu privatizacije, po-
cctkom dcvedcsctih, pivara jc transIormisana u dconicarsko
drutvo, akcije su podeljene svim zaposlenima (koji su, fakticki,
postali vlasnici fabrike), ali nisu uradcnc nikakvc bitnijc
promene u poslovanju, niti je rukovodstvo uspelo da obezbedi
investicije potrcbnc za ozbiIjnu modcrnizaciju prcduzcca. Z.E,
tada cIan uprave, kae da su posledice prve privatizacije bile
"nastavak samoupravljanja". On kazc da u to vrcmc vccina
radnika nijc znaIa sta znaci poscdovati dconicc, niti kakva prava
i obaveze proizlaze iz toga.

"Mi smo biIi akcionarsko drustvo i tada u vccinskom vIasnitvu
maIih akcionara, mcdutim, ja nisam imao osccaj pripadnosti, zcIjc da
sc mi osccamo kao vIasnici ovoga, ncgo smo mi ono, usput, jcdno-
stavno, radimo i mislim da nam je najvanije bilo radno mesto i plata, a
ono, kao vlasnici, jednostavno, nam je bilo usput samo da kaemo da
smo vIasnici, aIi nicim nismo doprinosiIi smanjcnju troskova, ili ne
znam ni ja ccga, da bi to mogIo da sc unaprcdujc." (Z.E.)

M.I, sadasnji dircktor OdcIjcnja za pravna pitanja i cIanica
uprave "Panka" tokom devedesetih godina, potvrdujc stav svog
koIcgc, objasnjavajuci jos dctaIjnijc stanjc u kompaniji pre
privatizacije:

"Mi smo od 2003. poccli polako da padamo u tekocc Iinansijske,
prosto su poccli da se gomilaju dugovi za porez; to nam je, zapravo,
bio najveci problem, nismo pravili neke dugove prema dobavljacima,
ali nismo mogli pratiti ritam placanja poreskih obaveza, one su se go-
milale, kamate su rasle i mi smo tako doli u situaciju da mnogo dugu-
jemo dravi i ona je mogla svaki cas da nas bIokira i da nam zaustavi
rad. To smo nekako bili premostili davanjem imovine u hipoteku dra-
vi, ali smo prionuli na traenje stratekog partnera. Moram da kaem

92
da su ranije, tokom '90-tih godina, oko nae kompanije obletali strani
pivari, da kaem, sve vodecc pivare svetske su dolazile, bile su zainte-
resovane, dolazili su i Hajneken i Karlsberg. Nisu samo pivari dolazili,
dolazili su i bankari svetski, dolazili su predstavnici raznih investicio-
nih fondova, bilo je zaista jako puno razgovora, pregovora inicijalnih.
Neki su bili vrlo uporni. Medutim, mislim da je u naim glavama to bi-
lo jo uvek daleko. U glavama menadera prosto je vaila ona deviza:
moemo mi i sami. Ne treba nama strani partner, ne treba nama strani
kapital. To je u to vreme bilo glavno razmiljanje, da bi, kad smo kre-
nuli da idemo dole sa svim rezultatima poslovanja, prosto proradila
svest da nam zaista treba sve kapital i strateki partner i onda smo na
naoj Skuptini doneli odluku da idemo da ga traimo." (M.I.)

Tokom devedesetih, postalo je jasno da necc biti mogucc na-
staviti sa radom ukoliko ne dodc do ozbiIjnih ulaganja u fabriku.
Nakon to je stara uprava gotovo deceniju odbijala ideju o sklapa-
nju ugovora sa inostranim partnerom, i nakon to su odbijeni svi
potencijalni veliki kupci koji su se interesovali za fabriku (Inter-
brew (sada Inbev), Karlsberg, Hajneken), pivara je prodata u leto
2003. godine poznatom turskom proizvodacu piva i osveavaju-
cih napitaka Viti. U tom trenutku, kada su prihodi proizvodaca pi-
va naglo opali, jedina druga opcija bila bi spor, ali neizbean,
krah preduzeca. Nakon preuzimanja, Viti je otpocco uvodcnje op-
senih promena. Najpre je postavljen novi generalni direktor fa-
brike P.A., sa dugim staom u pivarskoj industriji i sa viegodi-
njim iskustvom poslovanja "u regionu". U Vojvodinu je doao sa
mesta generalnog direktora niksicke pivare koju je nekoliko godi-
na ranije privatizovala belgijska kompanija "Interbrew", i sa so-
bom je doveo nekoliko "mladih lavova", koji su odmah postavlje-
ni na rukovodeca mcsta u sektorima prodaje i marketinga. Finan-
sijski i tehnicki direktor doli su iz Turske, dok su svi ostali ruko-
vodioci (i u domaccm poslovnom ambijentu je preuzet termin iz
engleskog jezika "menaderi", koji je potpuno odomaccn) gIavnih
Ildiko Erdei

93
sektora firme mladi ljudi sa znacajnim ili jedinim radnim isku-
stvom u intrernacionalnim ili stranim kompanijama. Za P.A. do-
vodcnje mladih i "uspenih" ljudi je trebalo da omoguci prcnoe-
nje i investiciju njihovc Iicne poslovne "harizme" (jo jedan izu-
zetno interesantan koncept, koji bi se dao uporediti sa konceptima
"energije", "vitalnosti", "ivotne sile", poznatim u antropolokim
istraivanjima lokalnih kosmologija i predstava o proizvodnji
osoba) kao i "harizme" zapadnjackih poslovnih ambijenata koje
su predstavljali, u transformaciju lokalne pivare. To su bili mladi
ljudi koji su na prethodnim poslovima savladali jezik "poslovnih
interesa", drugacije radne etike, odnosa privatnih i poslovnih pre-
okupacija i koji su usvojili novu filozofiju "uspeha" i "stalnog na-
predovanja". P.A. ovako objanjava svoju odluku:

"Doveli smo i dosta novih menadera, mladih ljudi, za oblasti kao
to su ljudski resursi, marketing, ljude iz uspenih kompanija. Doveo
sam ljude iz Koka Kole, lanaca brze hranc i sIicnog, mlade ljude koji
su vcc radili u razlicitim sredinama moete to nazvati zapadnom sre-
dinom, ali u svakom slucaju visoko uspenim i produktivnim kompani-
jama. Ako elite, narocito radnicima, da pokaete da su promene mo-
gucc, morate dovesti uspene ljude. Ako donesete uspeh, npr. dobre
trenere u fudbalu, igraci cc se potruditi kad igraju. Ako je trener dobar,
teren dobar, ulae se, javlja se novi duh. To je ono to smo mi ovde
uradili." (P.A.)

Samo na nekolicini rukovodecih mcsta, i to uglavnom u ea-
lonima "srednjeg upravIjackog sloja" nalaze se domaci strucnjaci
koji su radili u fabrici i pre privatizacije. Njihove pozicije su
uglavnom mesta koja zahtevaju poznavanje lokalnih propisa
(pravno-administrativni sektor) ili mobilisanje postojecih socijal-
nih mrea i socijalnog kapitala da bi se proirivala i unapredivala
prodajna mrea (regionalna prodaja). Promena u strukturi zapo-
slenih bila je povezana sa znacajnim promenama u organizacio-

94
noj strukturi firme, u proizvodnom procesu, kao i u sektorima di-
stribucije, marketinga i prodaje. Kako iznosi M.I, u vreme istrai-
vanja direktorka sektora za pravne poslove, koja je imala priliku
da poredi nacine upravljanja pre i posle privatizacije:

"Mahom su menaderi mladi Ijudi koji su doli iz kompanija koje
su vcc bile privatne ili ranije privatizovanc, gdc jc vcc doao strani ka-
pitaI i oni su vcc navikli da rade za gazdu, oni imaju o tome razvijenu
svest i, prosto, ponaanjem, nekom organizacijom, nacinom rada oni
ovo prenose, tako da se to usvaja definitivno i ovde. Kod nas je od do-
laska Efesa dolo do fluktuacije radne snage, mahom su ljudi koji su
imali vie godina radnog staa i stariji, otili. Imali smo dva programa:
2003. kad je doao Efes i prole godine (2004. I.E.) jedan program i
kroz ta dva programa vika zaposlenih uglavnom su otili ljudi koji su
imali preko 30 godina staa. A i preko 20 godina staa. Da kaem da
je, znaci, Iirma sada priIicno mlada. Uglavnom su otili ljudi koji su
hteli da odu, jer su bili svesni da, prvo, necc da rade za gazdu to je,
znaci, ona vrsta svesti da to vie nije njegova firma, ne pripada njemu,
tu je sad neko drugi, a on za nekog drugog necc da radi; drugo, bilo je
onih ljudi koji su bili svesni da nisu tog kvaliteta da mogu da udovolje i
da cc kad-tad morati otici, pa moda bolje to pre. Znaci, kroz ta dva
programa se, ustvari, procistilo i ostali su uglavnom mladi Ijudi koji,
opet, lake prihvataju neto novo i kojima je, opet, drugacije, samim
tim to nisu radili u ono vreme samoupravljanja, ne postoje kod njih ti
neki koreni koji ih moda vracaju nazad." (M.I.)

Istovremeno sa odlaskom starih radnika, u fabriku je primljen
veliki broj novih radnika, sasvim druge "demografije". Bili su to
mladi ljudi koji su zapoljavani u sektorima prodaje, i koji su bro-
jem daleko nadmaili nekada zaposlene u proizvodnji. Marketing
i prodaja postali su najvaniji delovi firme, to je nailo prvo na
iznenadcnje a zatim i na tiho negodovanje preostalih radnika iz
nekada visoko vrednovane proizvodnje. Prodavci su postali deo
prodajne mree na nivou cele Srbije, jer je i koncepcija prodaje
Ildiko Erdei

95
promenjena od nekadanjih lokalnih i subregionalnih "zaticcnih"
oblasti u kojima se prodavalo odredcno lokalno pivo, danas se "lo-
kalni" brendovi svetskih proizvodaca koji su privatizovali domacc
pivare prodaju u celoj Srbiji, pa i ire. Osim prakticne uloge koju su
imali u novoj poslovnoj politici privatizovane kompanije, osobe za-
poslene u prodaji i marketingu bitne su zbog jo neccga za razliku
od radnika iz proizvodnje koji se lako postovecuju sa "prolim vre-
menima" i koji se smatraju "inertnima" i "tee promenljivima", one
opredmecuju "vreme promena" i mogucnost neprestanog usavra-
vanja i linearnog kretanja koji se povezuje sa kapitalizmom. Kako
pokazuje i Elizabet Dan u etnografiji privatizacije fabrike hrane
za decu u Poljskoj, nove tehnike upravljanja treba da proizvedu
"aktivne osobe", rukovodcne "interesima" i spremne da "preizi-
maju inicijativu" u susretu sa izazovima okruenja (Dunn, 2004).
Medutim, novi oblici disciplinovanja i odgovornosti zaposlenih,
predstavljali su tek treci korak u procesu "normalizovanja" rad-
nog ambijenta, kome su prethodili strukturalna reorganizacija fir-
me i preuredcnje radnih prostora (pre svega slubenih prostorija
uprave i administracije) i promene u proizvodnom procesu.

Strukturalna reorganizacija firme kako je "fabrika" postala
"kompanija"

Prva stvar koja jc ucinjena nakon preuzimanja, u organizaci-
onom smislu, bila je restruktuiranje fabrike. Danas, firma je po-
deljena na osam odeljenja: Osoblje, Finansijsko, Snabdevanje,
Proizvodnja, Logistika, Pravna pitanja, Marketing i Prodaja.
Neka od ovih odeljenja, kao to su marketinko i logisticko tek
su osnovana, dok su drugima pridodate nove funkcije. Takodc
se promenio i relativan znacaj odcljenja, prema novoj ekonom-
skoj logici. Ovo je znaciIo da cc vie panje biti pridavano mar-

96
ketingu i prodaji, u odnosu na prethodni akcenat na proizvodnji.
O.L., koja je u vreme istraivanja (2005. godine) upravljala ode-
ljenjem za ljudske resurse, naglaavala je da su marketing i logi-
stika po vanosti izjednaccni sa proizvodnjom. Odeljenje za
prodaju je takodc drugacije organizovano. Ranije, prodaja je vr-
ena "iz fabrike". Danas, ona se ne moe ni zamisliti bez rada
na terenu i direktne komunikacije sa prodavcima i drugim po-
troacima. Mada su ovo logicne posledice novog orijentisanja
kompanije i njenog prilagodavanja uslovima i pravilima makro-
ekonomije, nisu ba dobrodole medu radnicima u proizvodnji.
Jedan od radnika ima utisak da je proizvodnja potcenjena u
novom ustrojstvu kompanije, i ne slae se sa time. Takodc jc ja-
ko nezadovoljan onim to vidi kao veliku razliku izmedu zarada
zaposlenih u marketingu i prodaji, i onih koji su zadueni za
proizvodnju osnovnog proizvoda. On to ovako objanjava:

"Ko god se danas zaposli u Viti (pod tim se podrazumeva ne-
proizvodnja), dobijc u startu dva puta vccu pIatu ncgo proizvodnja. Mi
smo se borili protiv toga u komunizmu, zar nismo, da ne bude toliko
neproizvodnih radnika, i sve nam je pare "pojela" birokratija, a sada smo
doli na isto. Odnos zaposlenih u proizvodnji i ne-proizvodnji je 1: 3, ako
nc i visc. Ja sam misIio, i zaIagao sam sc za to da dodc gazda, mislio sam
da cc on da sc brinc o Iirmi, o svima nama, i da cc da budc boIjc ncgo
ranije. Kad ovo, doao on, nita ne zna ko sam ja, ta se deava u firmi,
kako se stvari deavaju, jedino to njega zanima to su brojke. On samo
lupa crtice koliko je prodato i koliko je para zaradio." (L.C.)

Medu prvim stvarima kojc jc ucinilo novo rukovodstvo bilo je
redizajniranje fabrickog kruga i upravne zgrade, u cilju, kako su
isticali, stvaranja "normalne radne sredine" Ono to se prvo uoci
prilikom prilaza fabrici su ogromni logoi Panka i Vitija, posta-
vljeni na velike prazne povrine proizvodnih pogona. Kada se pri-
bliite fabrici, bilbordi sa istim logoima cckaju vas na ulazu. SIic-
Ildiko Erdei

97
no je i u upravnoj zgradi, u kojoj se nalazi vrh rukovodstva kom-
panije. Svugde u zgradi, na ulazu i svim zidovima nalaze se po-
steri grupe Viti, koji predstavljaju njihove ideje vodilje i principe
poslovne politike. Na nekoliko mesta, vide se posteri na kojima
su predstavljeni svi brendovi koje Viti danas "pokriva". Zgrada je
neposredno nakon privatizacije renovirana, svee okreccna a kan-
celarije su preuredcne tako da deluju jednostavno ali funkcional-
no. Svi "vikovi" nametaja ili papira izbaccni su, a enterijerom
dominiraju beIi cisti zidovi, svetli laminatni podovi i jednostavan
kancelarijski nametaj. SvetIost i cistoca cmituju poruku o mo-
dernosti radnog prostora, to se povezuje sa racionalnoscu i cIika-
snoscu koje treba da karakteriu aktivnosti koje se u tim prostori-
ma odvijaju. U poredcnju sa nekadanjim nacinom uredcnja kan-
celarija, koje su bile pretrpane stvarima, novi nacin urcdcnja delu-
je "asketski", a u tom pogledu cak ni kancelarije najviih rukovo-
dilaca ne odudaraju od ostalih. One su jedino vecc, aIi zato to se
u njima nalazi prostor za sastanke rukovodecih timova. Prostor
nije dozvoljavao da se realizuje ideja o velikoj zajednickoj kace-
lariji koji bi delio veliki broj zaposlenih, i koja bi olicavala tran-
sparentnost poslovanja ali i vizuelnu dostupnost i kontrolu zapo-
slenih, veoma nalik Bentamovom panoptikumu
5
. Ipak, osnovna
ideja modifikovana je u skladu sa postojecim mogucnostima kroz
pravilo da najveci dco vrcmena vrata na svim kancelarijama,
ukljucujuci direktorovu, treba da budu otvorena, a zaposleni do-
stupni. Kako nam otkriva P.A., generalni direktor, preuredcnje
kancelarija bilo je neophodno iz vie razloga, prvenstveno zbog
"promene u duhu kompanije".

5
Otuda i nije slucajno da su u radu istaknuti nacini "disciplinova-
nja" unutar privatizacije kao procesi proizvodnje novih ekonomskih su-
bjekata, jer proces proizvodnje "novog tipa osoba" veoma podseca na
fukoovske mehanizme stvaranja i delovanja mikromoci.

98
"Dakle, druga stvar je bila promeniti duh. Secam sc hIadnih kance-
larijaNisam eleo da slikam, ali sve je bilo prljavo, stolovi stari, sve
je otpadalo. Morate da napravite novo okruenje. Dakle, prva stvar ko-
ju smo uradili bio je nov parket, sve novo, stolovi, stolice, ali nita pre-
skupo. Rekao sam: "Hocu da budc cisto, izbacite sve, okrecite u belo,
nita skupo ali cisto, ne luksuzno, aliMale stvari kao to je ponovno
uredcnje mogu da naprave znacajnu razliku. Sada postavljamo nov par-
ket na donjem spratu, i renoviramo zgradu koja je pored ove u kojoj
sad sedimo i radimo, jer je tamo ranije bila kuhinja. Ujutro ste mogli
osetiti sve te mirise iz kuhinje, mast, tako da sam kuhinju premestio na
drugo mesto. Ovo je poslovna zgrada, tako da okruenje mora da bu-
dc cisto. Dodali smo i aparat za espreso, tako da je sad normalno radno
okruenje. Roletne, erkondisn.Ako ccte provoditi osam ili devet sati
u ovoj zgradi, neophodno je da se u njoj osecate dobro." (P.A.)

Posebno je istakao da je cilj renoviranja i reorganizacije
radnog prostora bio usmeren ka stvaranju "novog radnog okru-
enja". Ovo je takodc znaciIo da cc na radnim mestima biti usta-
novljena nova pravila ponaanja, novi standardi i procedure. U
osnovi, svi ovi potezi bili su usmereni ka "normalizaciji" radnog
okruenja ("napravili smo od njega normalan radni prostor"),
pri ccmu treba imati u vidu da bi, da je detaljnije ispitivano, po-
stalo jasno u kojoj meri je ta pretpostavljena "normalnost" za-
pravo problematican koncept.
6
Kada jc rcc o rcakcijama zapo-
slenih na ove promene, on smatra da

6
Na primer, ono to direktor smatra znacajnim elementom "norma-
lizacije" radnog ambijenta, izbacivanje menze iz upravne zgrade, kracc
i fleksibilnije pauze uz mogucnost da se neto prezalogaji i kafa (iz
automata) pije na radnom mestu, za vecinu radnika je potpuno nepri-
hvatljiva promena, koja nije "normalizovala" vcc "destabilizovala" nji-
hove navike i socijalne odnose sa kolegama, koji su ranije bili ustano-
vljavani prilikom zajednickih obroka u menzi i svakodnevnih ritualnih
"ispijanja kafe" (da ne spominjemo pivo i ostale vrste alkohola).
Ildiko Erdei

99
"Radnici to vide ovako: oni koji su otili pomalo zavide, a oni koji
ostaju uocavaju promene i neki sa njima mogu da se nose a neki ne. To je
zbog toga to nisu navikli. Ali ja se nadam da cc se navici vremenom. Dacu
vam jedan primer, koji moe biti veoma glup, ali trebalo je zameniti toalete
koji su jako prljavi, napraviti neto novo. Kaem, vai, ja potujem vae
okruenje ali to moratc i vi, moratc da voditc racuna. Ranijc, u bivsim
socijaIistickim drzavama vaziIo jc da svc pripada svakomc i nista
nikomc. Sada, moratc da voditc racuna o mcstu gdc raditc."

Medutim, na pocctku je mnogo vie bilo uloeno u renovira-
nje i opremanje upravne zgrade, dok su prostorije zaposlenih u
proizvodnji (ili kako neki od njih kau: "Panku") ostale neprome-
njene. Kontrast je zaista uocljiv, i mogao bi sc cak prcvesti u tem-
poralne kategorije, jer ako upravna zgrada simbolizuje linearno
vreme i princip kretanja i napredovanja, onda se zgrada proizvod-
nje moe posmatrati kao simbol "zaustavljenog vremena". Opta
derodiranost prostorija dodatno je naglaena detaljima koji pred-
stavljaju otar kontrast enterijeru upravne, kako ljudi iz proizvod-
nje kau, "ute zgrade". Zidovi pouteli od duvana (iz vremena
kada je puenje jo bilo dozvoljeno u slubenim prostorijama, ali
i sada zabrana puenja kao da se odnosi samo na upravnu zgradu;
u zgradi proizvodnje, osim u pogonima, ljudi jo uvek pue), goli
prozori, stari nametaj, izlizani itisoni. Dva detalja su za mene
najpreciznije predstavila razlicit trctman menadera i radnika, i
temporalne redove sa kojima su povezani: dok su na zidovima
hodnika i kancelarija upravne zgrade izloene moderne fotografi-
je u elegantnim, transparentnim ramovima, koje na apstraktan na-
cin rcprezentuju osnovne vrednosti kompanijske kulture "Vitija"
timski rad, kvalitet proizvoda ("dedication and commitment",
"excellent execution through focused growth targets"), u kancela-
riji efice proizvodnje na zidu je visio poster sa porodicnim sta-
blom dinastije Karadordcvic i gotovo arheoloki raritet stara re-
klama za lokalno pivo na ogledalu, iz ezdesetih godina. Ova raz-

100
lika nije vidljiva samo "spoljanjim posmatracima", uocavaju je i
sami ljudi iz proizvodnje.

"Eto ti, eto ti opet, proizvodnja i, ta ja znam, ta, kako ih zovu uta
zgrada. Ajd' sad vi meni objasnite to je sad onaj tamo neko kvalitetniji
od mcnc? Po ccmu? Zato sto, Boe moj, sedi u onoj zgradi i sad mu
trcba i da ga 'Iadi, i da ga grcjc. Pa sta? Ncka i mcni omogucc usIovc
normalne, neka i ovaj sprat urede. Kako ja da ne budem besna kad
vidim svako jutro G.O. vozi naim kolima enu na posao i pored mene
prodc, ja idcm pcsaka i dodcm u pivaru pcsaka, on porcd mcnc dodc i
prodc i tu sc parkira kod Icrmcntora". (S.T.)

Razgovor o razIicitom trctmanu onih koji radc u "utoj" i
zgradi proizvodnjc, otkrio jc i sIcdccu cpizodu:

" S.T.: Svake godine za Novu Godinu su radnici uz platu dobijali
po jedan kalendar i olovku. Prve godine kad je do'o Viti, ne daju.

(neimenovani radnik): tedi na trokovima. tedi na 500
kalendara, on je utedeo neke trokove, i na prekovremenim satima on
je utedeo, nemam pojma, hiljadu.....

S. T.: I onda pukne neka cev i potopi im sve kalendare i olovke,
sve to su imali, jao, to mi bilo milo...

(neimenovani radnik): Bog ih kaznio. Sve propalo.

S. T.: Meni ne treba. Ja licno, dobijcm kaIcndar od ovog, od onog,
ali mi je stvarno ao tih radnika.

(neimenovani radnik): 5000 dinara ako je za celu firmu...

S. T.: I onda radnici dodu: "Ima neki kalendar da nam da, samo
da stavimo u kancelariju, na zid", zna, ili negde u pogon dole da ljudi
mogu da vide koji je datum"
Ildiko Erdei

101
Pravila i procedure oblikovanje novih radnih ritmova
proizvodnje i poslovanja

Ono sto istrazivacu postajc primctno tck na drugi pogled, a
za vIasnikc i upravu jc sigurno najvaznijc, jcsu koIicina i
kvalitet investicija u fabriku. Svi ispitanici koji su ovo pome-
nuli, nezavisno do toga da li imaju dugogodinji sta u fabrici ili
su u nju doli tek posle privatizacije, slau se da je investicija od
6 miIiona cvra ta koja jc omoguciIa daIji razvoj. Stavie, ona je
omoguciIa "Vita Pankou" da postanc jcdan od cctiri velika
igraca u srpskoj industriji piva danas.

"Ideja je bila da damo nekoliko jakih kapitalnih investicija, popravi-
mo kvalitet piva, kako mi to kaemo "oivimo" marku, narocito onu koja
je vezana za kompaniju (lokalni brend nazvan po porodici osnivaca piva-
re), i tako oivimo ovaj brend. U ovom poslu smo racunali na tradiciju,
jer je ovo najstarija pivara na Balkanu, osnovana 1722. Dakle, ono to
smo eleli je zasnovano na tradiciji, kvalitetu i novom imidu. To smo i
ucinili. Prvo sa tehnicke strane, kvalitet, novo pakovanje, poboljali smo
pivo, tako da mislim da je u osnovi svako primetio da je u ovoj kompani-
ji odjednom pocclo neto da se deava.
Druga stvar, nccu sad da u dctaIjc govorim o tchnoIoskim in-
vesticijama poto bi predugo trajalo, ali recimo samo da smo sve ura-
dili da bi pivo bilo bolje. A recept za spravljanje piva? To je tradici-
onalan recept, iz prolostiU pravljenju piva uvek treba slediti tradi-
ciju. Problem je bio u tome to nije bilo kontrole kvaliteta, pa je on
varirao. Sada jc stabiIan. RazIiciti proccsi, razIiciti nacini upravIjanja.
Uvek koristimo najbolje sirovine, dobru vodu, filtriranje, fermentacija,
svc jc pod kontroIom. I proccs jc zatvorcn. Ljudi iz Laboratorijc ucc-
stvuju u svakom koraku, sve do kontrole kvaliteta." (P.A.)

Kada su u pitanju novi standardi rada, rukovodioci koji su op-
stali u obe "postavke" Panka tvrde da je preuzimanje od Vitija do-
neIo citav niz novih standarda u svim oblastima poslovanja. Ge-

102
neralni direktor u vreme privatizovanja kae da je za njega najva-
nije bilo osnivanje odeljenja za informacione tehnologije, i sveo-
buhvatna kompjuterizacija firme. Na odredcnom nivou, kompju-
teri su bili prisutni u firmi i ranije, ali danas je zaposlenima omo-
guccno ne samo da budu povezani unutar firmc, vcc da obavljaju
poslove i transakcije sa najrazlicitijim partnerima van nje. M.I.
potvrduje stav svog kolege, naglaavajuci znacaj IT odcljenja ko-
je omogucuje medusobnu komunikaciju zaposlenima iz cele Viti
grupc. Ovo cini da se osoba oseca povezano, to po njenom mi-
ljenju predstavlja izvor zadovoljstva. Sledecc sto trcba pomenuti
su standardi u vezi sa proizvodnjom koji su rezultirali investira-
njem u kvalitet konacnog proizvoda. Konacni proizvod mora
imati stalan nivo kvaliteta, to je obezbedcno automatizacijom
procesa proizvodnje. Treca grupa standarda odnosi se na kvalitet
sastojaka, i automatski je regulisala odnos kompanije sa snabde-
vacima. Oni koji nisu ispunjavali standarde koje je postavio Viti
nisu vie mogli da saraduju sa pivarom. Ukratko, novi standardi
su doneli i novo poimanje vremena svima koji su ukljuccni u po-
slovanje "Viti Pankoa": uz kvalitet, postalo je vano i potovanje
rokova isporuke, to je doprinelo stabilizaciji radnih ritmova
preduzeca. Pored toga, umreavanje kompjutera na nivou "Viti
Pankoa", ali i mogucnost direktne komunikacije sa kolegama u
centrali i drugim pivarama unutar sistema "Viti", doprineo je ka-
ko "utedi" vremena (jer se razmena informacija odvija neupore-
divo bre nego ranije) tako i afirmaciji osecanja "istovremenosti"
(mogucnosti da se "bude u toku" i da se maksimalno skrati vreme
i put od neke ideje do njene realizacije i da se obezbedi pristup
razlicitim informacijama i resursima) kao snane vremenske ori-
jentacije kasne modernosti.

"Ima onih koji vie ne rade, nisu mogli da se prilagode, ima onih
koji su pitali pa, kako to da mi vie ne radimo, pa lepo, nije to moja
Ildiko Erdei

103
volja. Ima onih koji ne mogu da udovolje zahtevima novih vlasnika.
Recimo, nismo radili godinu dana dok se nije privatizovala, sad radimo
sa sladarama iz okruenja. Mi smo uvozili slad prve godine, ne zbog
toga to smo mi to hteli, nego zato to smo mi njima (dotadanjim
snabdevacima, domacim Iirmama, prim. I.E.) poslali ovako: Ovo je
specifikacija Vitijevog slada. Moete li ovo da proizvedete? Oni kau
ne moemo. Stalno su pricali: Pa zna, to je zato to sorte jema nisu
dobre, nije to do nas. Viti to ne interesuje. Mi emo to za dve-tri go-
dine. E, pa onda ccmo da radimo." (Z.E.)

"Imam odIicne odnose sa snabdevacima. Na pocctku, oni se dre
svog pristupa. A mi samo jasno stavimo do znanja koja su pravila igre.
Sada nema nikakvih problema sa snabdevacima, zato to su im pravila
igre jasna znaju da traimo kvalitet i cenu. Odgovarajuci kvalitet i ce-
na, ako to imate, onda se dogovaramo. I nemamo ekskluzivnc, vcc nc-
koliko snabdevaca. Uvck smo otvoreni. Konkurencija je dobra, cak i
medu snabdevacima." (P.A.)

Konacno, ono to se izmenilo su osnovna "pravila igre".
Umesto regulisanog trita i kontrolisane ekonomije, nadmeta-
nje i tenja ka usavravanju uli su u polje poslovanja. Ovo je
oblikovalo znatno dinamicnije poslovno okruenje, u kome se
mora neprestano voditi racuna i o sopstvenom kvalitetu, prodaji,
nacinu reprezentacije, i o konkurenciji:

"Ranije, svako je imao svoj atar u koji je isporucivao pivo. Sad
imamo pivo koje dolazi iz Apatina, Cclareva..iz celog sveta, a to radi-
mo i mi, idemo svugde. DakIc, rcc jc o borbi, o nadmetanju. Ranije nije
bilo konkurencije, poto je trite bilo zaticcno. Sad je to, pa ne bih
moda ba mogao nazvati dunglom, ali svako mora da se bori. I ako
nisi jak, neccs preiveti. Ako nisi finansijski ili ekonomski jak, ili pa-
metan u vezi sa brendom, umreccs. Mi to zovemo borba za ivot, a na
neki nacin ona to i jcste." (P.A.)


104
Jedan od aspekata restrukturacije bilo je uvodcnje novih
procedura, odnosno "novog poretka" koji je trebalo da obezbedi
uspenije funkcionisanje. Neka od ovih pravila postojala su i ra-
nije, ali nisu potovana usled priIicno "labave" atmosfere u pret-
hodnoj kompaniji. Narocito se radi o pravilima koja se odnose
na zabranu puenja u radnim prostorijama i konzumaciju alko-
hola u proizvodnom postrojenju. Dakle, novina nije bila u uvo-
dcnju novih praviIa, vcc u uvcravanju zaposlenih da su ovaj put
ona stvarna, i da cc njihovo krenje donositi posledice. Za samo
nekoliko meseci, nova uprava uspela je u onomc u ccmu stara
nije godinama da odgovornost postane vana i aktuelna stvar.
Prema jednom od ranijih rukovodilaca, nije bilo velikih prome-
na u nacinu poslovanja, poto u tom domenu i nema puno "iz-
miljanja" moe se samo usavravati i poboljavati. Ali, zato
je bilo odredcnih stvari u vezi sa postojecim principima rada i
upravljanja:

"To je opte poznato kod nas, to je mentalitet kulture srpskog naroda,
koji je, otprilike, takav da kada se donesu pojedini zakoni, mi ne gledamo
da potujemo zakon, nego gledamo kako ccmo da ih izvrdamo. Kad je
donesen zakon da je kazna za pojas (propis o obaveznom vezivanju poja-
sa tokom vonje automobila, prim. I.E.) hiljadu dinara, mi smo se svi bu-
nili zato je tolika, ja sam rek'o ne, uopte ne razmiljam o tome. Kau
mi 'da, ti ima pare'. Ja kaem 'ne, nego ja sednem u kola, stavim pojas i
ne razmiljam o tome.' Mi imamo taj problem i problem u smislu upra-
vljanja, vodcnja fabrike, je bio taj to smo mi donosili raznorazne odluke
i te odluke nisu sprovodcne, ili su stajale na pola puta, neto se isprecava-
lo, uvek je tu bio neki subjektivni faktor, vreme i ostalo. Ovo su sad pra-
vila koja su taksativno jasna, zna se ko ta treba da radi i onda se to
znalo, samo to sad zna i kako, odnosno dokle su ti ovlasccnja i granice,
kreativnost je dozvoljena bila i onda i sada i, naravno, to se mora poto-
vati do kraja. U tome je razlika." (Z.E.)
Ildiko Erdei

105
Od ostalih noviteta, izgleda da je novo radno vreme pomoglo
da mnogi radnici svojevoljno napuste kompaniju, poto nisu mogli
da sc priIagodc radnom vrcmcnu od 8 do 17 casova, kojc jc znaciIo
da cc provoditi gotovo cco dan na poslu. Za mnoge od njih, koji su
radili u polju posle radnog vremcna, i cijc jc prisustvo i odsustvo sa
posIa biIo pod vcIikim uticajcm cikIicnih agrarnih ritmova seoske
poljoprivredne proizvodnje, te otuda nekompatibilno sa
novouvedenim ritmovima poslovanja "Viti Pankoa", ova promena
nijc dcIovaIa obccavajucc tc su otisIi. Ncki od starih rukovodiIaca
predvideli su ovo jo na samom pocctku privatizacijc:

"Poto sam ja bio u mnogo pivara, ne samo Vitinih, nego i svih
ostalih, i video sisteme rada, znaci mcni nije trebao neko da mi da neke
papire da ja vidim sad neku organizaciju i sistematizaciju, ako ste malo
promucurni, vi vidite kakva je sutina rada, znao sam da neki od ljudi
necc moci da rade. Prolost je bilo vreme da mi radimo u fabrici, ali
imamo i zemlju i kad dodc sczona kopanja ili branja kukuruza da vi uz-
mete bolovanje i odete to da radite. Ili radite od est do dva, ustvari se
odmarate na poslu, pa idete kuci da radite. Tim ljudima je to bio pro-
blem. Prvo, promenjeno je radno vreme, od osam, nije vie bilo od
est, prakticno ceo dan ste angaovani i to je mnogim ljudima bio pro-
blem. Oni koji su, jednostavno, nali sebe, ne mogu o tome da pricam,
moda imaju i tamo neke prihode, verovatno su prihvatili da dobiju tu
otpremninu i da idu, pretpostavljam, da se bave tim poslovima koje su
imali. Mada, laem, ima i onih koji se nisu snali, tih ima uvek, oni su
mogli da se snadu samo u socijalizmu, onakvom kakav je bio." (Z.E.)

S druge strane, nove uprava pokuala je da uvede i drugacijc
rasporcdcnc pauzc, tako da budu IIcksibiInijc, aIi da omctaju tok
rada u najmanjoj mogucoj mcri. Gcncralni direktor smatrao je da je
ova promcna biIa nuzna, i da jc uradcna na dobrobit zaposlenih. Iz
njcgovc izjavc takodc sc mozc vidcti i sta zapadni mcnadment
smatra preduslovima "dobre radne atmosfere":

106
"Danas mislim da se ljudi sve vie i vie navikavaju na ovo. I
mnogo im jc prijatnijc kad dodu u kanccIariju. Cisto jc, urcdno, moe
da sc uzmc kaIa iz aparata, imatc Icpc casc, vodu, svc sto jc potrcbno
da bi se stvorila dobra radna atmosfera". (P.A.)

Ipak, ovi pokuaji nisu naili na jednako entuzijastican odgovor
medu zaposlenima. Nekima od njih nedostaje vreme kada su imali
manje posla a vie slobodnog vremena koje su provodili sa kolega-
ma u restoranu. Jedan od njih, L.K., poalio se kako ovih dana co-
vek ne moe da ima pristojan obrok, poto nema vremena da ga na
miru pojede. Tuno je pokazao na Ianc paket ispred sebe, koji, pre-
ma novim propisima, treba da bude pojeden na radnom mestu. Sa
radoscu sc scca zajednickih dorucaka u fabrickom restoranu, koje
opisuje kao trenutke predaha i druenja. "Sada moramo da jedemo
na radnom mestu", ogorccno kae ovaj radnik, kao da je to najne-
pristojnija moguca stvar. Primecuje takodc da sada ima mnogo vie
posla. Sve je manje vremena za druenje na radnom mestu, a kon-
trola od strane nadredcnih postaIa jc uccstalija i efikasnija. Stoga,
L.K. doivljava promene kao "ogranicovanje slobode", poto on i
mnoge njegove kolege sada moraju da misle o posledicama kvalite-
ta svog rada. "Ranije nas nita nije brinulo. Sada osecomo kao da
nam ogranicovaju, oduzimaju slobodu".
Ukratko, moe se zakljuciti da nove tehnologije i novi standardi
rada doprinose reartikulaciji dominantnih temporalnosti u preduze-
cu i Iormiranju novih vremenskih orijentacija, koje naglaavaju
osecanje "istovremenosti". Ovo dovodi do postojanja viestru-
kih temporalnosti, koje postoje i funkcioniu u razlicitim aspek-
tima poslovnog procesa. Tako, dok je u procesu kreiranja no-
vog/starog lokalnog brenda dominantno oslanjanje na "tradici-
ju" i iroko eksploatisana istorija proizvodnje piva i ugled poro-
dice osnivaca pivare i proslavljaca robne marke, u nekim dru-
gim aspektima poslovanja prisutne su drugacije temporalnosti.
Informacione tehnologije donele su "prodor" istovremenosti u
Ildiko Erdei

107
najveci dco svakodnevnih poslova onih iz upravIjackih slojeva.
Radni ritmovi su ustaljeni u poredcnju sa prethodnim "pulsiraju-
cim" ciklusima velike tranje i nedostatka posla (mimo stan-
dardnih sezonskih varijacija u obimu proizvodnje koji karakteri-
u proizvodnju piva), narocito u poredcnju sa periodom devede-
setih kada je, u temporalnom smislu, zabeleeno znacajno
"usporavanje", a konacno i dominantan osecaj "stagnacije", koji
je i doveo do odluke o traenju stratekog partnera. Medutim
iako su radni ritmovi u preduzecu u vclikoj meri stabilizovani i
ustaljeni, poneki radnici smatraju da su i dalje prisutni neregu-
larni ritmovi proizvodnje, karakteristicni za socijalizam, to do-
vodi do izvesnog razocaranja u nove vlasnike.

Disciplina, nove mogunosti i preoblikovanje osoba

Komunikacija: engleski jezik i stil komunikacije koji je
oputeniji, neformalniji

Jcdna od najdubIjih promcna za domacc sIuzbcnikc, na-
rocito srcdnju gcncraciju, biIa jc uvodcnjc cngIcskog kao rad-
nog jezika kompanije. Pored niskog nivoa komunikacijskih
sposobnosti u domenu profesionalnih odnosa, ovo je preds-
tavljaIo najvccu prcprcku u razmcni idcja izmcdu starc i novc
upravc. Mada su casovi cngIcskog biIi organizovani za svakog
ko jc htco, a obavczni za svc cIanovc srcdnjcg i visokog sIoja
uprave, na njima su se pojavljivali mahom pripadnici rukovo-
dcccg sIoja. Mnogima od starijih rukovodiIaca koji su vcc biIi u
kasnim cctrdcsctim i pcdcsctim godinama tcsko jc padaIo da
pocnu da ucc osnovc cngIcskog. Ipak, biIi su savrscno svcsni da
bcz znanja jczika nccc moci da zadrzc svojc poIozajc, a jos
manjc da znacajnijc naprcduju. Ovo jc povczano, takodc, sa jos

108
jcdnim vaznim aspcktom promcnc koji narocito doticc ruko-
vodstvo. Odnosi se na profesionalno i intelektualno razvijanje
zaposlenih, to otkriva promenjenu koncepciju vrednosti znanja
i permanentnog obrazovanja u poslovanju.

" Da, tu ima dve stvari. Jedno su stvari vezane za menadment, a
drugo su stvari koje su vezane za radnike. Menadment je sasvim dru-
gacije pozicioniran, ima sasvim drugacija razmiljanja. U tom smislu,
pre svega kroz sisteme rada kompanije, vi morate da napredujete, mo-
rate da usavravate svoja znanja, jer ako ih ne usavravate, to kroz ono
to vas oni teraju, kroz posao... recimo ja nisam znao ni jednu rcc da
kaem na engleskom. Znaci, ni jcdnu jedinu rcc. Prvi put sam cuo da sc
ono cita /d/, ja sam cit'o 'thc'. I, naravno, teko mi je. Mislim, u 43-44
godini uciti jezik je teko, i to je posle posla, nita za vreme posla. Po-
sle posla, ovde je organizovano, to je nedovoljno, posle kod kucc, i to
je jo uvek problem. Ja sam svestan toga da ako ne budem znao jezik
da necu moci da radim ni ovde, ni negde drugde. Medutim, imate ne-
koga ko to eli i hocc, kao sto sam ja, imate nekog ko to ne moe, ne
eli, ko nije svestan toga da cc mu za godinu, iIi dvc, da cc doci u pro-
blem da on vie ne moe da radi u dobroj firmi." (Z.E.)

Medutim, upotreba engleskog jezika i, moda jo vie, lako-
ca i Icernost njegove upotrebe u svakodnevnim situacijama, a
posebno sposobnost da se pojedini engleski izrazi "ispravno"
koriste u poslovnoj konverzaciji koja se vodi na srpskom jeziku,
otkrivaju da engleski jezik u ovoj firmi (a i u mnogim drugim
firmama, kao i u svakodnevnom ivotu obicnih ljudi) postaje
neto vie od sredstva komunikacije, nacina prenosa informacija
i ideja. Engleski jezik postaje simbol modernosti jedne sredine,
njene sposobnosti da funkcionie kroz kategorije druge kulture,
a takodc jc i srcdstvo distanciranja od, narocito poslovnih i kul-
turnih, tradicija lokalne sredine. Tako je u mnogim intervjuima,
narocito sa osobama iz sektora marketinga i prodaje, zabeleena
uccstala upotreba engleskih termina i kovanica, koju bih ja pro-
Ildiko Erdei

109
tumacila kao prikazivanje profesionalne kompetencije i ovlada-
vanja strucnom terminologijom "zapadnog" poslovanja. U tom
pogledu, najilustrativniji je bio razgovor sa mladim brend mena-
derom (sve kompanijske funkcije su, inacc, prcvedene u za-
padni profesionalni format, i odgovaraju zapadnoj biznis takso-
nomiji), ciji je govor proaran engleskim strucnim terminima,
koje mnogo radije upotrebljava bez obzira to se tokom razgo-
vora ispostavlja da za mnoge od njih postoje odgovarajuci prc-
vodi na srpski: "jer ja sam, otprilike, finance guy, sada sam po-
stao marketing guy, sa finansijskim backgroundom"; "kod mene
je uvek je bio onaj full commitment"; "pocco sam da radim kao
marketing assistent, posle 3 meseca sam postao promo coordi-
nator"; "marketing assistent je podrazumevalo slati faksove, no-
siti CD-ove, slati i primati mejlove, znaci, baviti se uglavnom
logistikom u ofisu, a kada sam postao promo event coordinator,
to jc vcc znacilo organizovanje promocija, dogadaja, deavanja,
sajmova,i sIicno. Posle jo tri meseca sam postao zaduen za
koordinaciju nabavke reklamnog materijala i visibility, a sve je
to bilo uz approval brend menadera"; "nedostaje posveccnost,
nedostaje neki dedication"; "ali ja sam, znaci, jako time-orien-
ted"; "da vam kaem opis posla? Job description?". S druge
strane, generalni direktor, iako zna srpski, odbija da ga govori,
jer smatra da bi komunikacija na srpskom brzo dovela do "ne-
formalizacije" poslovnih odnosa (po logici: "ako govori na je-
zik, onda cc moda pristati i na nae nacine vodcnja poslova i
na nacin komunikacije"), to je on nastojao da izbegne.
Pored toga, ono to je generalni direktor nameravao da uve-
de kao sastavni deo transformacije je drugaciji vid komunikaci-
je, odnosno nacina na koji se odvijaju kontakti i diskusije izme-
du najviih i niih nivoa uprave, kao i medu radnicima. Kako je
naglasio, ova koncepcija je uglavnom njegova Iicna, i nema di-
rektne veze sa kompanijom (Viti). Kako je imao iskustva u

110
kompanijama i na "Zapadu" i na "Istoku", moe da uporedi raz-
licite nacine poslovanja, te tako i da osmisli sopstveni, u skladu
sa kulturom i drutvom u kom obavlja posao u datom trenutku.

"Jo jedna stvar je otvorena komunikacija kritikuj, ali budi i otvo-
ren za kritiku. Ja sam vrlo otvoren. Nisam u fazonu filozofije: ja sam
gazda te sam uvek u pravu to nije komunikacija. Mogu da pogreim.
Otvorena komunikacija znaci sIuanje toga ta drugi imaju da kau, a tek
onda donoenje odluka. Ja mogu da imam svoj stav, sopstveno miljenje,
ali sam otvoren i za tuda. Ovde se radi i o uccnju ljudi da misle. U pro-
losti nijc sc od njih occkivalo da misIc, vcc samo da izvravaju. Ja ka-
em, pa, prvo ccmo da mislimo, smislimo sta cc da bude, a onda to uradi-
mo zajedno. " (P.A.)

"Prva stvar koju sam rekao bila je, nisam ja gospodin (receno na srp-
skom, I.E.), vcc mc zovete po imenu. Svi me zovu Iicnim imenom, ne
gospodine taj-i-taj. U turskom sistemu, koji je pun potovanja, kolege i
nadredcne zovete potovani, bei. U Belgiji, obracate se svima ime-
nom." (P.A.)

Po nekim predanjim rukovodiocima, otvorenost i pristupac-
nost generalnog direktora olakala je protok poslovnih ideja i do-
prinela poputanju potencijalne napetosti izmedu stare i nove
uprave.
Kako je ceo vrh rukovodstva imao znacajno radno iskustvo u
inostranstvu, a onda doao u okruenje u kom je "zapadna" po-
slovna kultura tek u zametku, nije se retko deavalo da mladi mc-
du njima doive neku vrstu "kulturnog oka" kada se susretnu sa
staromodnim nacinom poslovanja. Narocito su ilustrativne reci
N.I.-ja, lokalnog brend menadera. On kae da mu je narocito bi-
lo teko da ustanovi razliku izmedu nacina na koji posluju doma-
cc (kompanije u dravnom ili drutvenom vlasnitvu) i strane
(privatne) kompanije, poto sa prvima nije imao iskustva. Iako
povremeno njegove reci dcluju previe naivno (buduci da su mu
Ildiko Erdei

111
roditelji, po njegovim recima, radili u dravnim firmama), i kao
nacin da potcrta svoju potpunu posveccnost "zapadnom" modelu
poslovanja, on tvrdi kako nije mogao da shvati nacin rada nekih
njegovih prijatelja, koji su od osam sati provedenih na poslu tri
radili a ostatak se bavili razlicitim socijalnim aktivnostima. Na-
glasio je da su to oni koji rade za dravne, dok vecina njegovih
prijatelja radi za privatne, kompanije "zapadnog tipa" koje zahte-
vaju potpunu posveccnost. N.I. opisuje svoje navikavanje na sre-
dinu u Panku kao "teko iskustvo", objanjavajuci:

"Jako teko. Nisam doiveo, nego jo uvek doivljavam. Jer ja sam
ipok oosoo u Niksicku pivoru 4 gooine nokon sto fe privoti:ovono. :noci
Belgifonci su bili prisutni vec 4 gooine. i noreone cetiri gooine koliko
sam ja ostao, taj sistem se samo dalje razvijao i produbljivao. Ja sam
sooo oosoo u firmu u kofof fe tof proces tek no pocetku. o tof som perioo
u niksickof pivori preskocio. U prethoone cetiri gooine som noucio oo
razmiljam skroz "zapadno", skroz "biznis", skroz "sistematski". I sada
elim da nastavim tako da razmiljam i u ovoj kompaniji, nailazim na
probleme. oli...mislim oo ce to proci." (N.I.)

Pojanjavajuci na sta sc odnosio "kulturni ok" kroz koji je
prolazio, N.I. kae da ga je najvie iznenadilo koliko jako se ljudi
opiru promeni. Bio je "okiran"susretom sa "neodgovornim ljudi-
ma", nenaviknutim da potuju strog vremenski raspored. "Bili su,
tako da kaem, upravo kako su ih opisivali u naim starim udbenicima
iz vremena socijalizma: svi rade sve, bez funkcionalne specijalizacije,
jednaka raspodela odgovornosti i prihoda, itd."
Ono to smatra da nedostaje lokalnoj poslovnoj kulturi je po-
sveccnost. Kao da nema prave motivacije, ljudi se ponaaju kao
da im posao nije bitan. Jednostavno reccno, postoji previe "la-
bav" odnos prema poslu, u kom ljudi mogucc kao nasledc soci-
jalizma i daIjc occkuju da im posao ne bude izvor samo profesi-
onalnog, vcc i socijalnog ispunjenja.

112
Promenjene temporalnosti i proizvodnja novih, aktivnih osoba

Pored toga to se od zaposlenih occkuje da naucc zvanicni
jezik kompanije, engleski, i da usvoje nove stilove komunikaci-
je, koji nalau kombinaciju leernog ophodcnja i gvozdene di-
scipline i odgovornosti, oni moraju i da se prilagode novoj do-
minantnoj temporalnosti, linearnom vremenu i onome to Ver-
deri naziva kratkim (i sve kracim) radnim ritmovima kapitali-
zma. Privatizacija tako u sebe ukljucuje i sudar "socijalistickih"
i "kapitalistickih" temporalnosti, i oni koji njome rukovode na-
stoje da nametnu linearnu temporalnost i potisnu sve ostale ob-
like i doivljaje vremena. Kako navodi Ketrin Verderi, za kon-
ceptualizaciju vremena u socijalistickoj Rumuniji karakteristic-
na je cikIicnost i usporavanje vremena, to u jednom trenutku
dovodi i do snanog osecaja stagnacije, nepokretljivosti. Ovome
je suprotstavljeno linearno, deljivo vreme, segmentirano na ma-
nje jedinice kojima se moe manipulisati, pa otuda i izrazi kao
"tednja" ili, sa druge strane, " gubljenje " vremena. Moemo
pretpostaviti u kojoj meri je susret sa "brzim" tehnologijama po-
remetio vremenske cikluse starih zaposlenih u "Panku". Kom-
pjutersko umreavanje i prelazak na elektronsko finansijsko po-
slovanjc ucinio je da se "za nekoliko milisekundi obave bankar-
ske transakcije za koje bi njihov finansijski sistem zahtevao sate
i dane rada, dopisivanja i zavodcnja dokumenata" (Verderi,
2005:74). Ovo je otvorilo prostor za uvodcnje kriterijuma "efi-
kasnosti", "profitabilnosti" i implicitno (a kod nekih i vrlo eks-
plicitno) vrednovanje maksime "vreme je novac".
Oni koji su vcc ranije uspeno adaptirani u linearnu temporal-
nost kapitalistickog vremena, to je bio slucaj sa svim prcdstavni-
cima visokih rukovodilaca i najvecim brojem srednjeg ealona,
imali su problem u komunikaciji sa onima koji jo uvek nisu pre-
terano marili to "gube vreme", oteuci izvravanje posla, ili tee-
Ildiko Erdei

113
ci da na radnom mestu praktikuju kombinacije poslovnog i prija-
teljskog kontakta, to je "zapadno" orijentisanim rukovodiocima
izazivalo "nelagodu", a ponekad uzrokovalo kulturna nerazume-
vanja. Mladi brend-menader koji je u "Panko" dosao iz vcc "za-
padnjacki ustrojene" niksicke pivare, prisetio se kako je na pocct-
ku imao problem sa negativnim reakcijama na njegov direktan
stil komunikacije. Dok su njegove nekadanje kolege i saradnici u
Nikicu bili naviknuti na ovakvu komunikaciju, zasnovanu na br-
zini i efikasnosti, u novoj radnoj sredini ovo je nailo na svojevr-
stan otpor. Uskoro je N.I. shvatio da su ljudi iz ovog kraja bili na-
viknuti na due razgovore koji ispunjavaju kako poslovne tako i
socijalne funkcije. Buduci da sc rukovodi pravilom da je vreme
novac, N.I. nije ni razmiljao o odustajanju od svog nacina komu-
nikacije, ali je shvatio da pozivanje na stereotipne osobine crno-
gorskog "nacionalnog karaktera" kao to je zbunjenost i nedosta-
tak suptilnosti daje rezultate. Ono to su na pocctku doivljavali
kao grubost i nepristojnost, novi saradnici postali su spremni da
toleriu jednom kada im je prueno kulturalno objanjenje za
ovakvo ponaanje u kontekstu rairenih i popularnih "teorija o
mentalitetu". Ovde su u igri "viestruke temporalnosti", poto je
ocigledno korisccnje vanvremenske (i aistoricne) koncepcije
"mentaliteta" u funkciji legitimisanja i uvodcnja "kapitalistickih
radnih ritmova". Iako se artikulie kao pitanje "kulture", u cicero-
novskom smislu "prefinjenosti, ugladcnosti, kultivisanosti", ovde
se radi o dobroj ilustraciji uloge nove temporalne svesnosti u pro-
izvodnji novih osoba.

"Meni je reccno da sam malo i nekulturan za ovu sredinu, jer su
ovde ljudi navikli da komuniciraju kao: "Dobar dan, dobar dan, kako
ste, ta radite, kakvo je vreme u Panccvu i Beogradu" i da se dobrih pet
minuta icaskamo, i da tek onda kaem da vas ja zovem zbog toga i to-
ga...Medutim, ja imam jako malo vremena, i kada sam cuo da ccte vi
doci ja nisam bio nimalo srecan, i jos kada sam cuo da ccte ostati sat do

114
sat i po vremena, bio sam malo... jer meni je, znaci, razmiljam u tom
pravcu da je meni vreme novac. Pa sam pitao ta sad ona hocc, ko jc
ona, sat i po vremena je meni jako bitno, a onda su mi objasnili ta je i
kako... ali ja sam, znaci, jako time-oriented (engleski izgovor, I.E), i
ne elim sada da gubim vreme, tipa mi sc cujemo kako ste, ta radite,
nego odmah kaem ta me zanima. Ja sam zbog takvog stava imao pro-
blema ne samo ovdc, vcc sa svima sam imao u kompaniji problema. I
kad dodc do toga da mi prebacuju, ja se uvek izvlacim na svoju crno-
gortinu. I kaem, kod nas u CG, mi smo malo drvenasti, ne umemo da
razgovaramo, "vadim se" na svoj mentalitet, jer ja i dalje kada mi je
neka frka, razgovaram direktno, bez ikakvog uvoda. A kada me pitaju:
"to si takav", ja kaem "Mi smo u CG takvi." (N.I.)

"Deljivost" osoba i unaprcdcnjc kvaIitcta proizvoda i osoba

Mnogi rukovodioci u "Viti" opisacc sutinu poslovnih i orga-
nizacionih promena nakon privatizacije kao "orijentaciju na kva-
litet" sa tim je povezan citav niz standarda u razlicitim aspekti-
ma poslovanja o kojima je do sada bilo reci (kvalitet osnovnih sa-
stojaka piva, tehnologije proizvodnje, sistemi kontrole kvaliteta
tekucine, ujednaccni izgled boca itd.). Iako ovde nijc rcc o jcd-
nom izuzetno sloenom i razvijenom obliku upravljanja, pozna-
tom pod imenom TQM (Total Quality Management), o kome pi-
e Elizabet Dan i koji je zastupljen u pivarama koje su privatizo-
vali veliki proizvodaci, kao Hajneken, moe se reci da sc i u sIu-
caju "Vite" moe prepoznati tendencija da se "uspostavi funda-
mentalna sIicnost izmedu radnika i sirovih materijaIa, pri ccmu cc
se i osobe i proizvodi tretirati kao procesi" (Dunn, 2004: 94).
Ovo znaci da jc granica izmedu osoba i stvari zamagljena, jer se
osobe zamiljaju kao "zbir kvaliteta" koji se mogu odvojeno raz-
matrati, procenjivati, meriti, usavravati i unapredivati. Kako pri-
mecuje Dan, "ovo otvara aspekte osoba za aktivnosti menadera,
Ildiko Erdei

115
trenera, cak i svesnog rada na sebi. Znajuci koji kvaliteti treba da
budu unapredcni, zaposleni mogu da uzimaju casovc, citaju
knjige, ili da menjaju navike da bi postigli bolji uspeh na evalua-
cijama poslovnih postignuca, i na taj nacin ucinili sebe i svoj rad
jo boljom robom" (isto:114)
I u ovom aspektu promene mozc sc uociti razlika izmedu
radnika i menadera, kao predstavnika dva sloja zaposlenih koji
opredmecuju razlicite temporalnosti i razlicite vrednosti pove-
zane sa prethodnom i novom poslovnom kulturom. Mada je is-
taknuta vanost neprestanog usavravanja za sve zaposlene, po-
stoji znacajna razlika izmedu vrste edukacija za radnike i eduka-
cija za menadere menaderi dobijaju edukaciju (tzv. "meke"
vetine, poput komunikacije, pregovaranja, upotrebe jezika i sl.)
koja im omogucuje da definiu situaciju za ostale zaposlene, i
da ovladaju "jezikom" i "pravilima" nove situacije i nove po-
slovne kulture. Menaderi, dakle, pomocu citavog niza edukaci-
ja, sticu kuIturni kapital sa kojim ustanovljavaju znacajnu razli-
ku izmedu scbe i ostalih zaposlenih, buduci da ih to cini sposob-
nijim za ovladavanje kodovima nove poslovne kulture nego to
je to slucaj sa radnicima, koji tako postaju uglavnom pasivni
primaoci promene. Posmatrano u ovom kontekstu, moe se reci
da se osobe menadera ccscc konceptualizuju kao "deljive", sa-
mim tim podlone usavravanju i daljem napredovanju, za razli-
ku od radnika u proizvodnji, cije se osobe konceptualizuju kao
"monadne", nefragmentisane, inertne i teko promenljive. Krea-
tivnost koja se pripisuje menaderima i sastavni je deo njihovog
opisa posla, ne samo da se ne trai od radnika, vcc sc, kako tvr-
de neki od njih, tretira kao nepoelja osobina. Cak i kada poku-
avaju da budu "kreativni" imaju utisak da takva "kreativnost"
nije dobrodosIa, o ccmu svedoci primer jednog radnika ciji je
predlog da premosti kvar jedne od maina u energani (uslovi ra-
da u socijalimu, nedostatak novca i opreme podsticali su domi-

116
ljatost, vetinu i kreativnost radnika, i proizveli speciIicnu gra-
nu svakodnevne kreativnosti poznatu kao "budenje") sa indig-
nacijom odbijen, te je, po njegovom miljenju sasvim bespo-
trebno, potroen novac koji je mogao biti utedcn i usmcren za
"neto potrebnije".

Zavrna razmatranja

Cilj ovog rada je bio da ukae na viedimenzionalnost eko-
nomije i na slojevitost privatizacije kao jednog njenog narocito
izraenog elementa u transformaciji postsocijalistickih drutava.
Polazeci od tvrdnje da privatizacija predstavlja sloen proces u
kome se ne sprovodi samo svojinska i vlasnicka transformacija
preduzeca, i da promena u toku ne moe da se svede samo na
njen tehnicki, tehnoloki i finansijski aspekt, u radu je ukazano
da se, kroz susrete razlicitih organizacionih i poslovnih kultura,
koje se u lokalnom idiolektu prepoznaju kao radne kulture soci-
jalizma i kapitalizma, transformiu i mnoge kulturne kategorije,
medu kojima je posebno skrenuta panja na prostorno-vremen-
ske promene i promene u konceptualizaciji osobe kao ekonom-
skog aktera. Da bi ostvarili uspenu organizacionu i poslovnu
tranformaciju, pripadnici rukovodstva su primenili nekoliko
standardnih procesa i procedura "disciplinovanja", koji su za cilj
imali "normalizaciju radnog ambijenta", u tri koraka: "normali-
zacija radnog prostora", "stabilizacija radnih ritmova proizvod-
nje i poslovanja", "proizvodnja novih tipova osoba" kojc cc biti
sposobne za stalni razvoj i profesionalno usavravanje.
Za pocctak, okupili su tim mladih, entuzijasticnih menade-
ra, sposobnih da restrukturiu preduzecc u rclativno kratkom ro-
ku, i istovremeno doveli generalnog direktora sa znacajnim is-
kustvom rada u regionu. Zahvaljujuci akuIturaciji koju je pret-
Ildiko Erdei

117
hodno proao u Crnoj Gori, on se pokazao kao kIjucna osoba za
zapocinjanje transformacije, koja do danas nije bitno dovedena
u pitanje. Iz istraivanja se moe videti da je ovaj proces tek na
pocctku, kao i ta mu pomae a ta odmae. Takodc sc mogu vi-
deti nacini na koje je vrh rukovodstva konstituisao nova znacc-
nja kIjucnih aspekata strukture, procesa i aktera u organizaciji, u
pokuaju da "drugima stvori novu stvarnost" (Salaman, 1997:
237). U ovom smislu, ovi menaderi deluju kao "kulturni po-
srednici", igrajuci aktivnu ulogu u pridavanju odredcnih znacc-
nja radnom okruenju, te tako ne uticu samo na poslovanjc vcc i
na kulturu. Salaman tvrdi da "rukovodioci imaju kIjucnu pozici-
ju lidera transformacije, buduci da manipulacija kulturom i
simbolima iz kojih se sastoji postaje, prema kulturnim konsul-
tantima, njihov osnovni zadatak" (Salaman, ibid: 263). Narav-
no, Salaman je u pravu kada zakljucuje da "kao to je uvek slu-
caj sa ovakvim pokuajima definisanja realnosti za druge, oni
ka kojima su ovi pokuaji usmereni interpretiraju ih i na njih re-
aguju u svetIu vcc postojecih stavova i iskustava, ccsto konzu-
mirajuci` ovc prcdstave u oblicima koji znacajno odudaraju od
onih koje je rukovodstvo zamislilo" (ibid: 237). Tako, na pri-
mer, u pivari ima, narocito medu radnicima, interpretacija tran-
sformacije koje je ne doivljavaju kao poboljanje u efikasnosti
i kvalitetu, vcc kao "ogranicavanje slobode" i u osnovi neprave-
dan proccs ciji "uspesi" necc biti jednako podeljeni medu svim
zaposlenima. Takodc su zabeleene i drugacije interpretacije is-
kustva rada u socijalizmu, koji se, nasuprot ideologiji menad-
menta, ne doivljava kao potpuno rdavo iskustvo, niti kao "pot-
puni promaaj", vcc sc ukazuje na one njegove elemente ("krea-
tivnost radnika", "fleksibilnost u obavljanju poslova", "prilago-
dljivost razlicitim radnim ritmovima") koji su potencijalno upo-
trebljivi u radnom procesu, ali slue i kao izvor samopotovanja
zaposlenima.

118
Kao posebno problematicno pitanje, koje nije posebno raz-
matrano u ovom radu, mada predstavlja osnovni okvir ovde iz-
netih problematizacija, postavlja se pitanje transformacije kon-
cepcija samog rada. Analizirajuci razlicite koncepcije rada
onu koju imaju menaderi koji su je smislili i uveli, i onu koje
sc cvrsto dre radnici, istraivacu sc mogu ukazati razliciti eko-
nomski procesi kao moguci izvor ovih razlika. Moe se jedno-
stavno reci da su u ovom konkretnom slucaju na delu dva isto-
vremena procesa. Na nivou globalne, ili makroekonomije, vla-
dajuca Iogika je stari marksisticki strah da se "svc cvrsto pretva-
ra u vazduh". Ovo znaci da ncstaje starog osecanja konkretnosti
i solidnosti, a umesto njega ostaju neodredcne, fluidne, menjaju-
cc stvarnosti. Jedan od domena stvarnosti koji prolazi ovu pro-
menu je sam rad, kao i proizvodnja koja se ranije zasnivala na
koncepciji tekog i konkretnog rada. Gubeci supstancijalnost,
rad gubi i svoju relativnu vrednost u organizacijama, tako da da-
nas sektori marketinga i prodaje igraju znacajniju ulogu u pro-
cesu davanja vrednosti proizvodu, nego sama proizvodnja. Za
radnike je teko da se pomirc sa ovom cinjenicom, uzevi u ob-
zir da je u prolosti, a narocito u drutvenom i ideolokom okvi-
ru socijalizma, rad bio smatran vrhunskim izvorom vrednosti, a
radnici postavljeni na vrh drutvenog imaginarijuma. Sa trenut-
nom devalvacijom rada kako u celokupnom srbijanskom dru-
tvu tako i u pojedinim organizacijama, najvaniji izvor identi-
teta radnika doveden je u pitanje, a njima je oduzeta oblast iz
koje su crpli autoritet. Stoga, nove pozicije obespravljuju radni-
ke koji jo uvek nisu sposobni da u potpunosti razumeju nove
okolnosti u okviru kojih rade (a ako i jesu, nisu u stanju da pro-
mene retoriku od socijalisticko-upravIjacke ka klasicno sindi-
kalnoj, vie klasno utemeljenoj) i koji jo uvek zahtevaju legiti-
mitet za, sada drasticno promenjenu, poziciju radnika u proiz-
vodnji.
Ildiko Erdei

119
"Koliko shvatam, veliki deo razocarenja kod radnika poticc od toga
to su privatizaciju shvatali kao novac koji dolazi sa Zapada, direktno do
njih i odmah se vraca raniji standard, ili jo bolji. A to je, to jeto se ti-
cc mojih occkivanja, znao sam kad sam dolazio da cu sc ovde suociti sa
istim stvarima kao u Crnoj Gori. Pitali ste za radnike, i bilo je pogrenih
predstava, nesporazuma sa radnicima oko plata. Plate su bile prema obra-
zovnom stepenu, svi su otprilike dobijali jednako, nije bilo velike razlike
izmedu vrha i dna. Radnici, narocito, ne mogu da shvate kako mladi Ijudi
mogu ponekad da zaraduju mnogo vie od njih. To je jedna stvar. Drugo,
mnogo je veca razlika izmedu vrha rukovodstva i radnika. Druga stvar
koju ne mogu da shvate je da, ako neko ima auto, kao trgovacki putnik,
to ne mora da znaci da mu jc zivot mnogo laki ." (P.A.)

S druge, mikroekonomske strane, kada je u pitanju usposta-
vljanje novog ekonomskog poretka u kompaniji, radnici se suo-
cavaju sa procesom obrnute logike: pravila i propisi na osnovu
kojih kompanija funkcionie postaju cvrsci. Ponovo dolazimo
do potpuno drugacijeg nacina vodcnja posla, sa naglaskom na
jasnim pravilima i posledicama njihovog krenja. Novo iskustvo
rada i sa njim povezanih occkivanja, kao to je potpuna posve-
ccnost, sposobnost da se panja usmeri na zadatak i da se odloi
sve to sa njim nije u vezi, prvenstvo posla u odnosu na privatni
ivot i sIicno, u jakom su kontrastu sa maglovitim propisima i
zahtevima koji su postojali ranije. Kao to je navela vecina ispi-
tanika, i ranije su postojali propisi i zahtevi, ali i prostor u kome
je postojala mogucnost da se prekre bez posledica. U socijali-
zmu, postojaIa jc cak i Iraza koja jc ccsto korisccna da se obja-
sne neuspesi u razlicitim poslovnim poduhvatima: "objektivne
okolnosti i subjektivne slabosti". Drugim recima, socijalna stra-
na rada bila je u vecini slucajeva na prvom mestu, a njegova
profesionalna i ekonomska strana zanemarivane su koliko je to
bilo mogucc. Promene koje je donela privatizacija doprinele su
jacanju i ocvrscivanju radne sredine, koja je, kao i druge oblasti

120
drutva u vreme socijalizma bila obolela od onoga to je Kun-
dera nazvao "nepodnoljivom lakocom postojanja".
Ovakav poredak stavio je rukovodstvo u dvostruko povolj-
nu, a radnike u dvostruko nepovoljnu poziciju. Ekonomske i or-
ganizacione transformacije idu u prilog rukovodiIackom kadru,
buduci da sc njihove sposobnosti i znanje vrednuju u okviru no-
ve radne filozofije. Pored toga, menaderima je bilo lako da se
identifikuju sa dominantnim preduzetnickim diskursom, dok su
radnici narocito srednje i starije generacije nenaviknuti na
preduzimanje velikih inicijativa, a ccsto su i esencijalizovani u
ovoj svojoj poziciji. Tako su se radnici nali "izgubljeni u tran-
ziciji" jednako na makro-, i mikroekonomskom nivou, bilo
usled pomanjkanja informacija ili sopstvene nevoljnosti da pri-
hvate pravila nove (i vodecc) igrc.
Mnogi ispitanici povezivali su ovu vrstu konceptualizacija
sa nasledcm socijalizma, koje je jo uvek jako u Srbiji i Crnoj
Gori, uprkos jasnom anti-komunistickom diskursu vodecih Iic-
nosti na politickoj sceni. Tako je nasledc socijalizma uocljivo u
razlicitim sferama transformacijc, od occkivanja preko kontakta
i odnosa. Ono se predstavlja kao vana, i vecinom prepoznata,
konceptualna prepreka eljenim promenama, pri ccmu je jedan
od najuocljivijih aspekata socijalistickog nasleda vrcmensko
usporavanje, koje je, u poredcnju sa kapitalistickom temporal-
noscu Iiearnog, sve ubrzanijeg kretanja, prepoznato kao "izgu-
bljeno vreme", veliki jaz koji je potrebno premostiti:

"Mislim da je ova zemlja na odredcni nacin jcdinstvena, zato to je
u ostalim bivim komunistickim zemljama ivotni standard danas vii
nego to je bio pre, a ovde je mnogo nii. Standard ivota je jako opao,
i trebacc jos nckoliko godina dok se ne vrati na raniji nivo. Tako da,
nekako, ljudi u Rumuniji i Bugarskoj su bili doli dotle da stvari mogu
da idu samo na bolje, tako da se trude, ulau jako u promene i pobolj-
anje zato to je ranije stanje bilo jako loe. U ovoj zemlji ljudi su ccsto
Ildiko Erdei

121
razocarani privatizacijom zato sto su occkivali da se raniji standard
vrati preko noci. Mi kaemo ne, to nije mogucc; moracc jos mnogo
da se radi. Dobro, krenuli smo, ali to je tek pocctak. I mislim da su ino-
strane investicijc kIjucna, i ujedno i najtea stvar, za ovdanje ljude da
razumeju. Oni nas pitaju: ta se deava? Izbacili ste ljude na ulicu, pla-
te nam nisu dosegle nebo, rastu ali sporo, stoga, ta smo dobili od stra-
nih investicija? A mi im odgovaramo: Da, ali za to treba vremena.
(naglasila I.E.) Sunovrat je bio brz, nakon pada, poto je Tito umro,
iao je jako, jako na dole, a sad se treba oporaviti. I trebacc puno vre-
mena, zbog sankcija, embarga, ova zemlja je, naalost, izgubila mno-
go vremena i stvari. (naglasila I.E.)" (P.A.)

"Nekad su svi imali dobar, ili bar nekakav posao, i dobre plate, ne-
zavisno od toga da li su radili ili ne. Svako je iao na odmor, uivao u
ivotu. I imali su stambeni kredits (reccno na srpskom), i stanove, i
sve, ili bi barem nekad imali sve. U osnovi, bili su u rukama vlasti, dr-
ave, kompanija koje su sve bile u dravnom vlasnitvu, drava ih je
vodila. Sada, vlast im kae: nemamo vie puno novca, ao nam je, mo-
raccte sami da se snalazite. A za to treba vremena. Puno vremena.
(naglasila I.E.)" (P.A.)

"Da mi nismo imali tog samoupravljanja, ili tako dugo i na taj
nacin postavIjcno samoupravIjanjc, vcrovatno bi Ijudi brzc... da jc to
biIa drzavna svojina, pa da jc mozda i drzava biIa tu ncki tituIar vcci u
firmama, moda bi to bilo bre, ali poto je to bilo definitivno, poto su
radnici imaIi sva prava, tcsko jc to. Narocito jc to tcsko kod starijih
Ijudi, naravno, kod mIadc gcncracijc mnogo jc to brzc, kod starijih
Ijudi jako tcsko. Ja sc sccam da sm imaIa jako puno probIcma kad jc
prvi zakon, ja sam, prakticno, dosIa u pivaru kad jc ukinut ZUR. 1.
juna '89. jc stupio na snagu prvi zakon o prcduzccima posIc Drugog
svctskog rata. Prakticno jc on, na ncki nacin, ukinuo samoupravljanje.
Ali, opet za nijansu samo. I onda sam ja pokuala ovim ljudima da
objasnim da vie nema zborova radnih ljudi, da nc postoji Radnicki
savct, skupstinc, upravni odbori, ovo, ono, jcstc to mozda drugacijc sc
zove, to je po njima samo, ali da pokuaju tako i da razmiljaju. Ne
mogu svi da se pitaju za sve. Naravno, postoje organi koji vode firmu.

122
Pa i tadanji direktor, Braca, i on je pokuao to nekako prvo nama,
koji smo bili tu menaderi, pa onda da prenosi na neke nie slojeve
prosto kroz ncku saIu, prcdstavIjajuci scbc kao hcr Hansa, tako smo ga
simpaticno zvaIi:"Zamislite da sam ja gazda, ne direktor, nego gazda
ove firme, da je ovo sve moje u da ja o ovome brinem na najbolji mo-
guci nacin, jcr imam intcrcs, hocu proIit, samo proIit iz ovc Iirmc i
hocu da svi raditc tako da ja kao gazda imam profit i pokuajte tako da
razmiljate". Tako je on nama, bar nama menaderima koji smo to hteli
da shvatimo i da prihvatimo, priIicno usadio i ugradio u nas. AIi nijc
mogao na neke nie strukture to da prenese." (M.I.)

Drugim recima, transformacija lokalne pivare "Panko" uka-
zuje na odredcni ambigvitet kao rezultat socijalistickog nasleda.
U tom smislu, istorijske posebnosti jugoslovenskog socijalizma
mogu biti posmatrane jednako kao prednost i prepreka projekto-
vanim ekonomskim i drutvenim promenama. Jugoslovenska
pozicija "izmedu Istoka i Zapada" i ranija ekonomska liberaliza-
cija (u odnosu na ostale zemlje komunistickog bloka), pomogle
su lake prepoznavanje i delimicno uvodcnje "zapadnjacke"
ekonomske kulture. S druge strane, speciIicnost ekonomskog
poretka u samoupravljanju, koji je odravao iluziju da su radnici
vladnici preduzeca, dclovao je kao bitna prepreka. Drugi vaan
element socijalistickog nasleda, prccenjenost proizvodnje kao
glavnog izvora drutvene vrednosti i osnove drutvenih odnosa,
pojavio se kao glavna kulturna razlika izmedu onih koji su
osmislili i izveli poslovnu i organizacionu transformaciju, i onih
koji je njome trebalo da budu obuhvaccni. Stoga, kIjucna kultur-
na razlika je izmedu "kulture proizvodnje" i "kulture potronje",
i sistema vrednosti i pogleda na svet koji sa njima idu. Najva-
niji "kulturni obrt" izveden je pod palicom novog generalnog
direktora sa zaokretom od "logike proizvodnje" prema "logici
potronje". Ovo je, kako rezultati istraivanja pokazuju, izazva-
lo najvie otpora i nerazumevanja medu zaposlenima, narocito
Ildiko Erdei

123
radnicima. Takodc, ovo jc jcdna od oblasti u kojima se najjasni-
je vidi znacaj nc samo ekonomskih, vcc i kuIturalnih dimenzija
transformacije, uzevi u obzir da je za rukovodioce postalo
kIjucno da mogu da "upravljaju" znaccnjima nekoliko kIjucnih
koncepata, medu kojima je koncept rada spadao u najvanije. U
vezi sa njim bila su i pitanja vrednovanja sposobnosti zaposle-
nih, i na njemu zasnovane nove raspodele autoriteta i moci. Dok
je u prethodnom, komunistickom periodu, marljiv rad bio ideo-
loki i drutveno naglaavan, u novom ekonomskom poretku
zasnovanom na zadovoljavanju potroaca radnici su bili naj-
manje vani. Postoji i funkcionalna logika ovog procesa: ono
to je nekada zavisilo od sposobnosti radnika, danas je automa-
tizovano; ono to je spadalo u njihov autoritet, danas je pitanje
kompetencije menadera. Sam rad, i njegova povezanost sa ko-
nacnim proizvodom, redefinisani su. Sada jc ocigledno (mada
ne ba svima razumljivo) da najvie vrednovan nije rad u proiz-
vodnji, nego u prodaji i marketingu, koji se stalno dovodi u pi-
tanje od strane radnika i cak nckih pripadnika niih slojeva
uprave. Kako ukazuje Elizabet Dan u analizi privatizacije fabri-
kc dccje hrane u Poljskoj "privatizacija firmi podrazumeva i
privatizaciju osoba" (Dunn, 2004: 128), to znaci da cc zapo-
sleni kroz proces ekonomsko-socijalno-kulturne promene zna-
cajno transformisati konceptualizaciju rada, kao i odnos izmedu
rada i proizvoda rada. Naime, ideologije rada u socijalizmu pro-
izvodile su uverenje da je osoba, investirajuci svoj rad u proiz-
vod, stvorila neku vrstu produene vezanosti i za proizvod i za
neposredno okruenje proizvodnje (fabrika ili radno mesto uop-
stc). Ono do ccga dovodi privatizacija jeste stvaranje svesti o
odvajanju rada od proizvoda, i "privatizacija" rada, koji se pre-
poznaje kao svojstvo individua kojim one mogu raspolagati, pa
i "vezati" ga za sasvim druga radna okruenja i proizvode. Ova-
kvu "privatizaciju" i "komoditizaciju" rada mnogo tee shvataju

124
radnici u proizvodnji, koji su svoj radni identitet u najvecoj mcri
gradili na identifikaciji sa finalnim proizvodom, i teko mogu
da zamisle situaciju u kojoj svoja znanja i umeca "prodaju" dru-
gim poslodavcima ili ih koriste za proizvodnju nekih drugih
proizvoda.
7

Na kraju, nakon svih ovih razmiljanja o prirodi transforma-
cije, nacinima "disciplinovanja " i konceptima kulture koji se
koriste da bi promenu omogucili i objasnili, ne elim da zavrim
ovaj rad a da sa citaocima ne podelim utisak koji je preovladi-
vao tokom svih razgovora, a koji se posebno nametao nakon ka-
snijih presluavanja intervjua. Iako nijednom nije eksplicitno
pomenuto tokom razgovora, kada smo razmatrali mnoge druge
teme, jedno pitanje je sve vreme bilo prisutno: pitanje straha.

7
SIicne primere moemo pronaci u drugim privatizacijama pivara u
centralnoj Evropi. Recimo, u slucaju privatizacije jedne lokalne pivare u
Cckoj, poslovodc u proizvodnji su pruale veliki otpor nameri vlasnika
da sve funkcije saobrazi korporativnom formatu. Kako pokazuje Kamil
Marcs, u Cckoj se pridaje veliki simboIicki znacaj rukovodiocima u pro-
izvodnji, koji tradicionalno nose naziv "glavnih pivara" ("main brewer"),
te se za njihovo preimenovanje u "menadere u proizvodnji" smatra da
na potpuno neadekvatan nacin odravaju njihovu kIjucnu ulogu u proce-
su proizvodnje piva i garancije njegovog kvaliteta. Mare nacodi sledeci
primer: "In the Starobrno Newspaper (2006), issued monthly by the PR
department, we can see, under the picture of the brewer and main brewer
proudly holding a certificate from one of the Czech beer brands awards,
the caption: "Manager of the Starobrno brewery and main brewer ... ".
The legend is not referring to different working identities but to different
names of the same position. A brewer is broadly conceived by the Czech
beer drinking culture to be the most important person in the brewery, the
person brewing the beer. There are some breweries in the Czech Repu-
blic that use signatures of their brewers on beer bottle labels to "guaran-
tee " the quality of their beer. " (Mare, 2007: 20)
Ildiko Erdei

125
Rcc jc svakako o egzistencijalnom strahu od nepoznate i ne-
predvidive buducnosti, (najjacc ga osccaju domaci zaposleni,
kako u upravi tako i u proizvodnji), u kom svaki dan donosi ne-
sigurnost oko toga kako cc sc zavriti. Ovaj strah rodcn jc iz
kraha nekadanjeg sveta, koji je doivljavan kao mnogo sigurni-
je i bezbednije mesto, i u kom je bila njihova "druga kuca", ka-
ko su nazivali pivaru, koja je danas pretvorena u mesto kojim,
kao i u celom velikom kasno-modernom svetu, vladaju nesigur-
nost i neizvesnost.
Ova meavina prepoznatih i neprepoznatih strahova preplicc
se sa svakodnevnim strepnjama, ali i sa nadom koja se ogleda u
moguccm "zamiljanju lokalne buducnosti" u poznatom okrue-
nju, sa poznatim ljudima, pod uslovima koji su promenljivi, ali ne
i potpuno netransparenti i nepodloni nekoj vrsti "kalkulacije".

Bibliografija:

Burawoy, Michael and Katherine Verdery (eds.) 1999 Uncertain Transi-
tion. Ethnographies of Change in the Postsocialist World. Lanham,
Boulder, New York, Oxford: Rowman & Littlefield Publishers, Inc.
Daglas, Meri, Nej, Stiven, 2003 Osobe koje nedostaju, Beograd:
Samizdat Free B92.
Dunn, Elizabeth 1999 Slick Salesmen and Simple People: Negotiated
Capitalism in a Privatized Polish Firm. u: Michael Burawoy and
Catherine Verdery (eds.), Uncertain Transition, Ethnographies of
Change in the Postsocialist World, New York, Oxford: Rowman &
Littlefield Publishers, Inc. Lanham, Boulder., 125-149.
Dunn, Elizabeth 2004 Privatizing Polland. Cornell University Press.
Hann, Chriss, 1998 'Foreword'. In: Surviving post-socialism, Local stra-
tegies and regional responses in eastern Europe and the former Sovi-
et Union. Sue Bridger and Frances Pine, (eds.) London and New
York: Routledge. Pp. X.

126
Lazic, MIadcn (ur.) 1994 Razaranje drutva. Bcograd: FiIip Visnjic.
Lazic, MIadcn 2000 Elite u postsocifolistickof tronsformocifi srpskog
drutva. U: M. Lazic, Racji hod. Bcograd: FiIip Visnjic.
Lazic, M, S.Cvcjic 2004 Promene drutvene strukture u Srbiji: slucaj
blokirane postsocijalisticke transformacije. U: A. MiIic (prir.) Dru-
tvena transformacija i strategije drutvenih grupa: svakodnevica
Srbije na pocetku treceg milenijuma. Beograd: ISI FF.
Lazic, Mladen 2005 Promene i otpori. Bcograd: FiIip Visnjic.
Kamil Mare, Starobrno Brewery: from Socialism to Internationalism,
www.dioscuri.net
Verderi, Ketrin 2005 ta je bio socijalizam i ta dolazi posle, Beograd:
Fabrika knjiga
Salaman, Graeme 1997 Culturing Production, u: Paul du Gay (ed.),
Production of Culture, Cultures of Production, Sage Pblc, London,
Thousand Oaks, New Delhi, in association with The Open Univer-
sity, 235-284

Ildiko Erdei

DIMENSIONS OF ECONOMY: A CONTRIBUTION
TO THE REFLECTION OF PRIVATIZATION AS
SOCIO-CULTURAL TRANSFORMATION

The process of privatization, in other words the transformation of the
former state owned, into private property, represents an element of the
"transitional package" that brings about expectations of procurement for
the ex-socialist societies into a state of "new economic normality" that is,
in todays societies and economy, represented by liberal capitalism. In
the examination and analysis of the privatization through the economic,
governing and expert milieus, this process is frequently situated in the
context of economic and political study. In doing that, the investigation
of the social and cultural implications of the process that stems from
privatization representing not only a modification of the ownership
structure, but a complex process in which there is an encounter of the
Ildiko Erdei

127
different business and organizational cultures of "east" and " west", and
through which they are subject to a reexamination and revision of some
of the basic cultural categories, such as time, the idea of a person,,
concept of production, labor, as well as the questions of responsibility,
freedom, creativity, independence, is recurrently being disregarded.
From such a perspective, that is pursued by many anthropologists
who deal with post-socialist countries, it comes about that privatization
will foster, not only, a novel mode of ownership and a new breed of
business, but primarily, a new category of social individuals, that are
expected to epitomize the new economic and social order, in which they
are successfully integrated, so as to reproduce it. In other words, the
"disciplining" of the manufacturers, is intrinsically linked to the
transformation of the logic of economy that is based upon the
"independent consumer" that twists privatization into an ambiance in
which questions of responsibility, choice, freedom and coercion, are
discussed and negotiated. In this paper such queries will be inspected
through a privatization of a local brewery in 2003, by a known, but not a
leading world beer and beverage producer.

Vlado Kotnik
University of Primorska, Koper

Bizarre Academism and Science in
Slovenia: Elements for Anthropological
Study of Postsocialism and Transition

Abstract:This article addresses some of the aspects the academic
sphere, science and intellectual culture under postsocialism offer for
the understanding of transition issues in contemporary Slovenia. It
starts with the surprise that has been caused by the bizarre commodifi-
cation and domestication of anthropology in Slovenia, particularly at
Slovenian universities, after 1990s, and tries to reflect social recep-
tion, institutional organization and academic status of anthropology in
this country. Furthermore, through a specific case study of a violent
debate which recently took place in Slovenia concerning the reasons
for the absence of Slovenian universities on the notorious list of top
500 world universities, it tries to illustrate the essence of how acade-
mic spheres in transitional societies function. The conclusion presents
some elements of social hypocrisy and discrepancy. It reveals certain
facts that have taken place within the last few years, and thus helps us
understand the contribution of the Slovenian state administration for
science to the process of systematic transformation of this autonomo-
us social domain of highly intellectual work into a turbo-neoliberal
enterprise of wageworkers, academic lumpenproletarians, anti-intel-
lectual jobbers, profiteers and money-spinners.

Keywords: anthropology, postsocialism, transition, academism,
Slovenia.
Vlado Kotnik

129
Anthropology in Non-Anthropologists Hands:
Postsocialism of Anthropology
1

Massive changes have taken place in the former socialist co-
untries in the last twenty years. According to the Slovenian social
anthropologist Irena umi, the political singularities, such as the
creation of numerous new nation-states, the emergence of thou-
sands of kilometres of new international borders, and radical
changes of political systems within the newly created and deline-
ated state formations, no doubt held promise of exceptional social
situations which offered unique and unprecedented insights into
human sociality (umi 2004: 76). Namely, in the wake of the col-
lapse of the former Soviet bloc, the socialist states from Eastern
Europe and the Balkans have introduced a variety of novel polici-
es and political arrangements indicating radical social, cultural
and economic changes. However, as postsocialist and late-socia-
list states implemented new political values and social initiatives,
they acted upon complex social and cultural systems that respon-
ded in quite different, also unpredictable ways and unexpected re-
versals (Phillips 2005: 437-438). This often happened because
Western political elites, supported by their globally dominant di-
sciplines of economics, political science, transitology or other
kind, promoted models for the postsocialist countries that bear lit-
tle connection to the social realities of their own countries (for
more about this aspect of Eastern transition see Anderson & Pine

1
This contribution has been made on the basis of my research pro-
ject "Problems Faced by Science, Education and Intellectual Culture in
Post-Socialist Societies: The Slovenian Case ", carried out in 2007 at
the Institute for Anthropological Research in Ljubljana. For more
information about this project see Outline of Anthropological Projects.
Bulletin IAR 1 edited by Martin uek Kres.
Bizarre Academism ...

130
1995, Borneman 1998, Bridger & Pine 1998, Buchowski 2001,
Hann 1993: 1-26, Stark & Bruszt 1998). Westernization of
Eastern societies was among the most crucial emancipatory poli-
tical paroles of Western as well as Eastern political and academic
elites and, thus, well known to all of us who lived in ex-socialist
places. However, the everyday moral communities of socialism,
such as excessive political control, confiscations, absence of con-
sumption and markets, limited freedom of public speech, have
been undermined after 1990s but replaced with new "epidemic
societal diseases", such as postsocialist corruption, criminality,
new social inequalities.
2
Many academic disciplines have addres-
sed these changes, and in some cases, notably that of economics
and political science, disciplinary paradigms have been utilized
not merely to explain what has been unfolding but also to make
changes happen in a particular way. Yet, after more than a deca-
de, many deficits remain in social science understandings of the
"transition". As Chris Hann points out anthropology can provide
the necessary corrective to the deficits of "transitology", and, furt-
hermore, the anthropological discipline can profit from attention
to the emerging studies of postsocialism (Hann 2002: 1). The en-
tire field of postsocialism studies is, according to umi, today or-
ganized "around the idea that the times of global flourishing of
(very diverse) absolutist regimes commonly denominated as soci-
alist, and their rather thespian demise in Europe after 1989 re-
present social turbulences of such magnitude that they must have
had profound, easily discernible, and mutually comparable im-

2
For more insightful understanding of broader societal consequen-
ces caused, directly or indirectly, by drastic political turbulences and
transformations in the East European countries see the following wri-
tings: Kideckel 1995, Mller 1993, Burawoy & Verdery 1999, Bernik
1994: 45-60.
Vlado Kotnik

131
pact on the societies in question" (umi: 2004: 76). Maybe
anthropologists were not prominent in the study of these major
processes that have taken place, in some cases quite dramatically
and brutally, in socialist and post-socialist societies of Eastern
Europe and the Balkans, but recently they have started contribu-
ting significantly to this field. Some of the reasons for this hesita-
tion or neglect probably derived, as Hann presumes, "from the di-
sciplines origins and its overriding concern with exotic tribal
societies in regions colonized by European powers" (Hann 2002:
2). No doubt the sphere of science and academic culture was,
among many other social domains, strongly marked by these so-
cio-economic and geopolitical changes that caused a break of so-
cialism and the rise of a new social order, imported from the
West into this culturally diverse but geographically contiguous
area (Halpern & Kideckel 1983: 377). Ethnographies and anthro-
pological studies of Eastern Europe and the former Soviet Union
published in the last decade have been shaped at least by three
major societal circumstances: by the political upheavals of No-
vember 1989 in Eastern Europe, more precisely in Eastern Ger-
many, and of August 1991 in the Soviet Union, and by dramatic
disintegration of Yugoslavia in the early 1990s. The anthropology
of postsocialism and the anthropology of Eastern Europe, two
subfields of anthropological study of recent changes on the Euro-
pean continent, have in the past decade experienced significant
growth. Although Daphne Berdahl (2000: 1-13), in her introduc-
tion to the edited volume entitled Altering States. Ethnographies
of Transition in Eastern Europe and the Former Soviet Union,
writes that the "ethnographic corpus of postsocialist transitions is
sparingly small", it seems that there is a growing number of
anthropologically informed accounts of events and lives in the
postsocialist areas. Anthropological or anthropologically related
descriptions of postsocialist societies that explore the terrain of

132
everyday life in general or specific social domains in order to ma-
ke claims about the nature, process and essence of postsocialist
and "transitional" social, cultural and economical transformations
continue to grow.
3
Some writings, among them particularly those
of Hann (1994: 229-249), Hann & Humphrey & Verdery (2002:
1-28), Wolfe (2000: 195-216) and Phillips (2005: 437-442), have
also provided useful readings of the anthropological literature on
Eastern Europe that appeared in the decade after the demise of so-
cialism. This literature has grown sufficiently in recent years to
generate a number of useful surveys, reviews (Ziker 2004: 163-
175), and reflections on the subfield of postsocialist anthropology.
Here, I limit myself to only a small number of recent anthropolo-
gical and related studies on postsocialism and transition, as the
majority of them is, implicitly or explicitly, committed to the
methodology of ethnographic fieldwork, which is usually seen as
an imperative of an "anthropological" work still generating a uni-
que and valuable form of knowledge. However, although the he-
terogeneity of this subfield stays remarkable, there are vast areas
of social domains which still need to be investigated more syste-
matically and meticulously. One, among many, is a critical reflec-
tion on postsocialist academic spheres, their scientific policies
and practices, as well as on research agendas and ideologies that
have taken place in newly established "transitional" realities.
Let me begin with a specific case revealing bizarre domestica-
tion and neoliberal commodification of anthropology that has ta-
ken place in postsocialist Slovenia. The field of social sciences
and humanities in Slovenia, especially in its part supposedly rela-

3
A hyper-production of different kinds of academic literature on
these issues speaks for this argument: for example, Berdahl & Bunzl &
Lampland 2000, Burawoy & Verdery 1999, Humphrey & Mandel
2002, Svaek 2006, Verdery 1996, Hann 2002, etc.
Vlado Kotnik

133
ted to or identified with the Anglo-American anthropology, has
been suffering continuously from the consequences of its aphasia
traditionally present in the domains of theory and principles. The
ideological constraint of vulgarized Marxism institutionalized un-
der the former communist regime was very successful in establis-
hing discipline (and preserving it for half a century) in the circles
showing the little social and humanistic curiosity and disobedien-
ce which, before 1945, might still had kept pace with the rest of
the world. After the WWII, the weak pre-war anthropological
thought collapsed completely; it diverged into two directions, i.e.
the Slovenian ethnologic "socialist" nationalism on one hand, and
the "Marxist" post-war Slovenian sociology born out of specific
historical situation on the other. Since approximately the early
1990s, i.e. after the collapse of Yugoslavia and with the begin-
ning of the so-called transitional phase in the newly established
state, the Slovenian academic sphere has been marked by a cer-
tain "rebirth"
4
of anthropology, and especially its socio-anthropo-
logical and cultural-anthropological orientations. But, according
to Irena umi, it is the very social and cultural anthropology that
have been most profoundly marked by the unpleasant and typical
consequences of transitional processes, becoming in a way a
synonym for the social and humanistic thought renovated in ac-
cordance with disintegration of the socialist regime (umi 2000:
376). According to the same authors analytic contextualisation
of this state which she has presented in another text, a very com-
plex "battlefield" was formed in Slovenia even before the "collap-
se of socialism", where the battle for the appropriation of the
newly arising field of "new", neo- or post-socialist professional

4
The Slovenian sociologist Drago Braco Rotar was one of the first
to apply his efforts to the "return of anthropology " to Slovenia (Rotar
1991: 67-70).

134
social "scientific activity" was being fought. She considers the
goal of such action to be understandable and banal: it was about
the appropriation of institutions, educational programs, career po-
sitions, etc. It is interesting to notice that an important part of di-
scussions within the framework of this academic battle concer-
ning the entire field of social sciences and humanities in the end
of the 1980s and in the first half of the 1990s were actually di-
rectly related to "anthropology" and have been, since then, also
often developed on its shoulders. On one hand, this "newly disco-
vered" social and humanistic discipline appeared as an alternative
to, for example, ethnology, a part of academic sociology, human
biology, etc., while, on the other hand, it seemed a suitable "coat"
covering a whole range of specialised thematic fields and mostly
imported disciplinary and problem denominations which were not
firmly established in the Slovenian academic hierarchy of that pe-
riod. These transitional pseudo-scientific domestications of
anthropology and its disciplinary body, which were imported into
the Slovenian university circles as a carrier of new scientific dre-
ams for many intellectually badly formed or completely disorien-
ted humanistic and social scientists who were simultaneously ca-
reerist enough to consider them as a good opportunity to get laun-
ched among national scientific stars, are, from time to another, so
naive and ambitious that they can even provoke a certain amount
of pathos. A detailed description of the course of many battles
will have to wait for another occasion, while we can state right
away that the consequences of this activity are more than bizarre.
The current situation is as follows: on one hand, Slovenia has fa-
ced the proliferation of "anthropological institutions". I hope not
to make an error in counting when claiming that, since the collap-
se of socialism, Slovenia has obtained at least two university (un-
dergraduate) programs of (social/cultural) anthropology and at le-
ast three postgraduate programs in this field; a private postgradu-
Vlado Kotnik

135
ate faculty with specialised anthropological programs; two or
three national associations of anthropologists and at least one or
two additional ones with anthropologists as their members; some
five or six research institutes, departments or centres established
by the state and containing the word "anthropology" in their name
or program; a private research institute specialised in anthropo-
logy in the broadest sense of the term; some academic periodicals
containing the word "anthropology" in their title or activity de-
scription; and a whole range of under- and postgraduate courses
which are, in one way or another, supposed to transmit a kind of
specialised anthropological knowledge. But Irena umi, who has
been so far the first and only person to write about these specific
institutional domestications of anthropology in Slovenia, notices
that, despite multiplication of institutional bodies in the field of
anthropology, no synergy ever appears which could lead to refor-
mation or extension of the existing institutions; on the contrary, it
is obvious that only one possible way exists in the Slovenian aca-
demic province, i.e. continuous establishing of new institutions to
form temporary unions of a small number of people sharing the
same views. Another structural characteristic set out by umi is
related to the fact that hardly any of these "anthropological insti-
tutions" has not experienced in its lifetime a sort of dissolution of
its "anthropological collective" resulting into the already predicta-
ble "circulation" of personnel and the formation of new institutio-
nal coalitions.
5
However, it should be pointed out that the "cyclic

5
I mainly owe this chapter to the observations made by Irena umi
(2004: 61). I would only like to add to her analysis above another structu-
ral element which has recently become a key reflex in the process of
establishing new institutions and research collectives. Nowadays, the si-
tuation in many academic environments is as follows: when young peo-
ple receive their PhD, they are overnight, and almost as a rule, left witho-

136
calendar" of transitional births and collapses of research centres is
not characteristic only for the Slovenian anthropology. One can
notice the same instincts to produce institutions instead of actual
contents also in other fields of the academic scene (if we only
mention the fashion of establishing new universities and higher
education institutions in the last five or ten years) as well as in a
broader context. However, the transitional appropriations of
anthropology in Slovenia have reached such extremes that anthro-
pology has been transformed into a sort of "reservoir" for
anything. Thus it has happened that the new "anthropological"
departments and centres of the Slovenian universities and natio-
nal scientific institutions, especially the new ones established on
the base of new social needs and economic interests of transition
and which have been stimulated by the state, have extensively fil-
led up with people whose professional formations, scientific/rese-

ut a job or a research engagement within established institutions which
are (especially those working in the field of social sciences and humaniti-
es) already overfilled with the cadre even without them, or they are for-
ced to work on the extreme margin of these institutions. In the last few
years, many young Slovenian anthropologists have shared this destiny as
well; consequently, establishing alternative research organisations may
be actually partly due to their efforts to resolve the questions of survival
and to trace a way for continued work and professional development.
The establishment of the Institute for anthropological research in Ljublja-
na was also due to the above-mentioned situation. Some anthropologists
with a guaranteed regular academic job find these new institutions a little
confusing. With other words, they look down upon them and do not even
consider the reasons which are pushing their professional colleagues into
this kind of projects. I consider this kind of incapacity to understand bro-
ader contexts of institutionalisation of anthropology as a deficit in anthro-
pological formation and perspective which is difficult to excuse and gro-
und from the professional point of view.
Vlado Kotnik

137
arch orientations and epistemologies have not much to do with
either the most basic anthropological education or the epistemolo-
gical paradigms and practices of anthropology, and who have
been chosen on the basis of some bizarre personnel choices and
non- or semi-transparent social circumstances. During a conver-
sation on this topic, a colleague, geographer, unconsciously pro-
vided me with an exemplary and typical reproduction of the tran-
sitional "constitution" of anthropology:

Among us, geographers, it is perfectly clear who is geographer, what
is geography and which contents are geographical, while as for you,
anthropologists, it seems that anthropology is like floating in the air, it is
somewhat vague, like a sort of disciplinary umbrella which can cover
everything that cannot be classified under any other discipline.

The transitional constitution of anthropology on the level of
university programs and scientific institutions, which has been,
from many aspects in a completely unprofessional way, suppor-
ted by the most vulgar neoliberalism and clientelistic realisation
of survival strategies, has consequently lead to declassified recep-
tions of anthropology presuming that this discipline can be simul-
taneously understood as everything or nothing. The background
of this destructive process can be explained by the following di-
lettante logic: what cannot be "squeezed" into history, philo-
sophy, geography or any other traditionally recognized and ho-
mogenised discipline in the Slovenian space, can be classified un-
der anthropology. As an anthropologist by education, I had
myself opportunity to observe this process of disfiguration and
abolition of anthropological discipline in one of the Slovenian
scientific institutions. Thus in many Slovenian higher education
institutions which, in ambitious and "innovative" way, try to pro-
mote a certain "anthropological character" in their educational
programs, anthropology has been falling through a steep cascade

138
down to the level of an empty etiquette of conjuncture. To facili-
tate the understanding of the problems related to the social recep-
tion of anthropology, we have to examine in a more detailed way
the background of the transitional constitution of the academic
anthropology within the Slovenian university programs offering
anthropological education. My sample consists of four Slovenian
faculties of social sciences and humanities carrying out educatio-
nal programs in anthropology either on undergraduate or postgra-
duate level. The selected faculties mainly cover the education of
anthropologists and the production of anthropological profiles in
Slovenia. For analytical reasons, I will not mention the names of
the selected institutions, but even a quick glimpse into the structu-
re of the pedagogical personnel employed in their anthropological
departments or programs in the study years 2005/06, 2006/07 and
2007/08 is not only pretty indicative but probably even shocking
from the viewpoint of anthropological departments formed accor-
ding to standards of foreign universities.

Faculty
No. 1:
Graduate
Education
in Anthro-
pology
(2006-07)
Faculty
No. 2:
Post-
graduate
Education in
Anthropology
(2006-07)
Faculty
No. 3:
Graduate
Education
in Anthro-
pology
(2005-06)
Faculty
No. 4:
Post-graduate
Education in
Anthro-
pology
(2007-08)
Teachers
Anthro-
pologists
46% 22% 40% 58%
Teachers
Non-
Anthro-
pologists
54% 78% 60% 42%

Table 1: Percentage of university teachers-anthropologists within educa-
tional programs in anthropology carried out by Slovenian faculties.
Vlado Kotnik

139
The data cover an overview of pedagogical capacities, i.e.
university teachers who form the backbone of educational pro-
grams in anthropology by covering the basic or obligatory su-
bjects/core modules within the chosen programs. My classifica-
tion of teachers into the categories of those who can/cannot be
described as anthropologists is based on the following objective
biographic and content criteria: field of scientific publication
and activity (bibliography) as the most relevant, then academic
formation (PhD in anthropology), and field of the achieved aca-
demic qualification (habilitation) as less relevant, because it can
be performed as formally obtained label but cannot necessarily
fit the reality of the work. I consider the afore-cited indicators
as possibly reliable enough to be used as a barometer to judge
the scientific competences of people in question. Furthermore, it
has to be pointed out that all of the four faculties carry out pro-
grams in the field of socio-anthropological or cultural-anthropo-
logical branch of the anthropological discipline. Statistical data
show that three out of four educational programs in anthropo-
logy are only to a very small extent carried out by university te-
achers who have specialised in social/cultural anthropology or
anthropology in general. Such pedagogical constitution of aca-
demic anthropology is undoubtedly a challenge to Western mo-
dels of constitution and organisation of anthropological courses
and departments. Moreover, it also raises the question of quality
of these programs, as well as the question of competences, espe-
cially when taking into account that some particular anthropolo-
gical programs have been "inhabited" by experts who lack the
most basic anthropological education as well as bibliography
which could prove their scientific/research activity within this
discipline, and, as we suppose, also do not possess sufficient
knowledge and know-how needed for understanding of anthro-
pological epistemology and effective use of anthropological fi-

140
eld methods. These non-anthropologists who have suddenly, in
a transitional way, additionally become experts in anthropology,
are actually people with certain academic formation: they in fact
do carry out researches, but in other fields of humanities, from
the pretty cognate ones, like sociology, ethnology, archaeology
or philosophy, to the more remote ones, like theology, religio-
logy, kinesiology, political and defence science, etc. According
to their bibliographies, they are not connected by any clear epi-
stemology and elaborated methodology, which are the condition
and the essence of any pertinent practising of anthropology. I
have been following the situation in this field for years and I ha-
ve been continuously haunted by the feeling that the academic
anthropology in Slovenia actually consists of an undefined
sandpit which can be used by any "coincident" passer-by who
can have some fun playing in it, while no-one points out any
competences and consequences of such "playing" with a disci-
pline which has been actually formulated and based on the abi-
lity of systematic reflection on achievements and mistakes wit-
hin the discipline itself and other cognate disciplines. Many pe-
ople still do not realise that modern anthropology is neither an
undefined pile of confused theories deriving from various disci-
plines nor a broad landscape which could suck up all sorts of
products of human imagination, but a serious discipline in the
field of humanities and, from time to another, social sciences,
with its own clearly defined scientific principles, rigorous refle-
xive epistemology, and, above all, specific methodology based
on fieldwork and elaboration of ethnography as "tickets" to en-
ter the world of creation of the theory and scientific judgements
concerning the subject matter.
The most eloquent is the proportion between university teac-
hers with anthropological formation and those without it em-
ployed at the faculty N
o
2: the proportion of university teachers
Vlado Kotnik

141
who do not have much to do with practising anthropology em-
ployed at this faculty is as high as 78%. This discovery becomes
even more shocking if taking into account that this faculty is ca-
rrying out a postgraduate program and that in such cases one co-
uld expect (without much modesty) that the discipline will be
conducted by real experts and not only occasionally inspired or
in any other way "anthropologised" dilettantes. Even those who
do not think that such commodification and domestication of
anthropological science on the Slovenian universities is very
problematic might have some problems imagining similar situa-
tions in some other areas, e.g. departments of geography lead by
anthropologists or philosophers, programs in physics occupied
by chemists or biologists, etc. Let me add right away that my
pleading for anthropology in this article does not tend to create
a "pure discipline" such action would be an unacceptable aca-
demic purism but is about raising the question of disciplinary
pertinence which can only be provided by application of suita-
ble competence, criteria, standards, and, last but not least, scien-
tific sensibility when elaborating educational programs. As a
matter of facts, the phenomenon described here is so kitschy
that it calls for at least the very basic academic hygiene if not
a more profound scientific scrutiny.

2003 Activity of Employer
All Temp. Job
Research in Humanities 1 1
University Teaching 3 3
All Temp. Job

142
All Temp. Job
All Temp. Job
All Temp. Job

Let me add another significant specification to illustrate this
university "anthropological" kitsch which has been put together
with a certain lack of sensibility: the table below shows the total
number of demands for the profile of anthropologist with a PhD
formulated by universities and scientific research institutions in
Slovenia in the last few years.
The table above, which contains the data on the actually re-
ported (openly published) vacancies for anthropologists with a
PhD on the part of employers covering the field of humanities
and university education in Slovenia, lead us to two conclusions.
Firstly, despite an increasing number of new anthropological, or
at least "anthropologically commenting", university programs in
Slovenia, the reported demand for anthropological profile on the
part of university institutions is almost negligible. Besides, the
eight vacancies in the field of university teaching of anthropology
in the years 2003-2007 also reveal a pretty bad fluctuation of per-
sonnel. All these observations significantly complete our data
from the Table 1 which indicates that anthropological programs
mainly employ non-anthropologists. And even more surprisingly,
Vlado Kotnik

143
in all the cases where vacancies were published by university em-
ployers only fixed-term employments were offered. Such situa-
tion could be more easily explained within the category of rese-
arch in the humanities (where most of vacancies depend on indi-
vidual state projects) than in the category of creation of new em-
ployments in the field of university pedagogy. Moreover, the ta-
ble below (if compared to the one above) also indicates a negligi-
ble participation of academically educated anthropologists outsi-
de the academic world, e.g. in state administration, economy, me-
dia, non-governmental organisations and similar, where their
knowledge could no doubt be useful and, above all, it could con-
stitute an important analytical mirror.

Reported vacancies for anthropologists with a PhD (Source: Analytical
Office of the Employment Service of Slovenia, June 2007).

Let us add another particularity of the Slovenian space into
the bargain: anthropology is being implemented as a sort of fas-
Year Type of Employment Number of Vacancies
All 1
2002 Temporarily 1
All 4
2003 Temporarily 4
All 2
2004 Temporarily 2
All 2
2005 Temporarily 2
All 2
2006 Temporarily 2
All 1
2007 Temporarily 1

144
hionable caprice which brings a taste of novelty, difference and
exoticism (I perceive the latter as a fascinating interiorisation of
the colonial approach which was in the past embodied by tradi-
tional anthropology). From time to another, certain non-anthro-
pologists thus decorate their study subjects or researches with
the popular expression "anthropology" (just as if it was an arbi-
trary denomination) although they may offer the contents which
are miles away from any kind of anthropology. Consequently,
we can claim that the Slovenian postsocialist academic ivory to-
wer practices and understands the well-known holistic principle
of anthropology in a very literal and, above all, incorrect way.

Slovenian Academic Yearnings for the List of Top 500
World Universities: Academic Sphere in Transition

The dominant focus in transition studies to date has been
more on economic and political factors through analyses gene-
rally conducted at the national or international level, while a
closer look at what has been happening in everyday life in urban
contexts of postsocialist societies has not been brought up very
often. It is actually anthropologists who, by using ethnographic
methods, make visible problems and challenges that have until
now been obscured, tabooed, or taken for granted; from synago-
gue restoration in Eastern Europe to gay sex tourism in Prague,
or, to the politics of rock music in Hungary (Berdahl & Bunzl &
Lampland 2000). All these anthropologically informed accounts
have shown that specific issues and local topics can lead resear-
chers to confront complex questions of individual agency and
collective practices in the move away from socialism. The field
of transitional science and academic arenas also gets more and
more visible position in postsocialism studies. Amy Ninetto, for
Vlado Kotnik

145
example, has examined the shifting and contradictory role of the
post-Soviet state in science and in the lives of scientists. Her re-
search has been concerned with the ever-changing boundary
between the laboratory and society as well as with the move-
ment of migrating scientists and the meanings attached to such
academic mobility (2000: 37-41). Her exploration of intersecti-
ons of the state and the market within contemporary Russian
sciences challenges the common view that Russian scientists are
overly "nostalgic" for the glories of Soviet science past. Instead,
Ninetto demonstrates how scientists and scientific institutions
creatively forge a range of relationships with state and market
structures in order to adapt to the low levels of state funding
available to them in the 1990s. In fact, Ninetto argues, the pri-
vatization of Russian science in the Siberian science city of
Akademgorodok requires the active participation of state actors.
In this inquiry she highlights the power relations that move
knowledge production to the supposedly "non-ideological"
sphere of science. In her examination of postsocialist forms of
governmentality, she argues that, in transforming "structures
that were available under socialism into hybrid state-private
ventures", scientists have "reconfigured, and in some cases even
strengthened, the relationship between state power and the pro-
duction of knowledge. Seeing the state as it is constituted in
Russian scientists discourse challenges Western models of the
autonomy of science." (Ninetto 2005: 443). Ninettos research
maybe reveals the unexpected or less expected results of market
reforms in arenas such as science and academia from Western
point of view. Certainly, this is not something what would re-
ally surprise, as many Eastern researchers have been watching,
from a "native" point of view, similar process of the transitional
reconfiguration and even decomposition of science that has ta-
ken place in many postsocialist countries in the last fifteen

146
years. Thus, the Russian example is maybe notorious due to the
central role this country had played for the entire Eastern bloc,
but is certainly not an isolated island where such transitional
processes have restructured numerous domains of scientific life
and work. Ironically, the very social processes that were suppo-
sed to remove or displace state control over science have invited
the state back into science in different and, predominantly, not
transparent ways in many East-European countries and their
academic arenas.
Due to this, it is not surprising that postsocialist governances,
formal democracy, capitalism, neoliberalism, international allian-
ces and formations (European Union, NATO, etc.) and common
European projects (such as the Bologna reform and Lisbon stra-
tegy) do not give quite so much credence to the unique social, po-
litical, formal, and ideological reconfiguration of transitional
European societies. In many postsocialist countries, certain fields
like academic arenas, scientific policies, practices of scientists,
and the role of intellectuals are hardly a topic carried out in any
manner by any public or serious research agenda; same goes for
social sciences and humanities in Slovenia. Among several rese-
arch projects in social science and humanities that the national
ministry in charge of financing research has backed in the last de-
cade, not a single one has specific "transitional problems of scien-
ce" in its title.
6
In Slovenia, constant politically and ideologically

6
If I remember well, an international project "The importance of so-
cial capital for young researchers " led by Anuka Ferligoj was conduc-
ted in 2004 at the Faculty for Social Sciences of the University of Lju-
bljana in cooperation with Germany, Belgium, Spain and Great Britain.
According to the questionnaire I received as a young researcher I assume
that despite its promising title, the research completely avoided (from the
empirical aspect and from the viewpoint of its contents) the study of the
Vlado Kotnik

147
connoted discussions on "Slovenias bright future", Slovenian so-
ciety as a "learning society" "based on knowledge and profici-
ency", "national priorities of science", "inherent importance of
science for Slovenian social progress and cultural development",
"inputs and outputs of Bologna reform", etc. the slogans which
have sent all recent dominant Slovenian "scientific", "academic"
and "political" noblesse into raptures are actually paradigmatic
representations of ideological terror that falsifies and mystifies
the real status and the very social position of science and acade-
mism in the country. These democratised totalitarian ideas, initia-
tives, expressions, and new administrative ecumenism in science,
university, academia, and research playing the role of an "ideo-

most urgent problem faced by young researchers, i.e. their possibilities
for a professional career and development after completing their postgra-
duate studies. On the contrary, it only concentrated on the study of inter-
subjetive relations and micro-social networks during the period when
they were still formally a part of research groups. I think it is necessary to
stress this point because one of the declared goals of this research was to
study elements which exerted an influence on the academic success of
young researchers. I am not sure if the research explained the reasons
why more and more young researchers in Slovenia have to register at the
Employment Service after having received their master or doctoral de-
gree, and thus interrupt formal contacts with their research organisation.
They have to look for new possibilities for employment from the position
of unemployed persons which significantly weakens their position in ne-
gotiations. This fact was pointed out by an unemployed person with a
PhD during the conversation with journalist Ksenja Hahonina: "Compa-
nies do not publish offers for employment. They prefer waiting for a per-
son with the right profile to register at the Employment Service. In this
way the candidates starting point for negotiations are significantly wor-
se. He almost must accept the employment offered regardless to the con-
ditions set by employer. " (Hahonina 2006).

148
logical setting" which serves exclusively to the needs of the local
political "despots" and their academic and scientific adherents
and souffleurs, as well as their protected and submissive protago-
nists were during the last fifteen years of the Slovenian "transi-
tion period" imported to Slovenia very successfully and without
any critical reflection from the United States, while the EU scien-
tific policies remained ignorant of this politically inspired neoli-
beral academic "instruction". Let us limit ourselves to only one
such phenomenon pointed out by the anthropologist Irena umi:

The fact that the librarian service offered by a private and very profit-
oriented company from the USA Thompson ISI (with high charges for its
services also in Slovenia) could have become the alpha and omega of the
Slovenian national system of evaluating scientific production is
screaming for a sociological analysis of the Slovenian provincialism.
Nevertheless, from the practical viewpoint, such decision in our country
is mainly a consequence of pressure exerted by the so-called "hard",
"natural" science. The objections formulated by experts proving that the
production of knowledge within most of these sciences is, by its essence,
technological and not epistemic (the latter should be understood as a
paradigmatic and theoretically based and accomplished procedure while
the first one consists of writing reports on actually experimental
laboratory procedures "directly" from the work bench which are mainly
shorter than an average article published in daily press...), while the
production of knowledge in social sciences and humanities is, by its
nature, reflexive [...] and it vitally depends on theoretical production
(since laboratory methods are inaccessible in this domain and would be
no doubt unethical). (umi 2003/04: 154-155)

Although transferring Western institutions (democracy, mar-
kets, consumerism, profitable science, etc.) to non-Western set-
tings is a constant topic in political and economic discourses, it
still offers a fascinating ground to analyze. Most anthropologists,
as Hann points out, have been critical of policies based on the
Vlado Kotnik

149
transfer of Western models, which overlook institutional contexts
and the strong threads of continuity that mark even the most dra-
matic of social ruptures (Hann 2002: 5). However, economists,
politicians and other local specialists who have tended to dismiss
such points have also forgotten to ask themselves how expectati-
ons of transition, which have consistently not been fulfilled all
over Eastern zone, have been produced in the wake of state socia-
lism and how they have been intensively reproduced after it.
Peggy Watson puts forward an argument to show how an idea of
the West and of liberal freedom is at stake in the interpretation of
the events of postcommunism (Watson 2000: 185). Namely, an
idea of how to transfer achievements of Western societies, such
as western freedom, in itself presupposes that identities and cultu-
res under democratic and communist regimes are the same
what, later on, have underpinned many tensions in West-East
communication. Let me add only another observation concerning
the conceptual and probably even "confessional" bases of the
whole evaluation system used for scientific production in Slove-
nia the latter being practically fully absorbed into the state ad-
ministrative system. It is impossible to work as a scientist or rese-
archer outside the academic network put forward by state institu-
tions which should only "administrate" science, but it seems that
they create suitable circumstances for the monopoly of the
"hard", "real" science over the "soft", "unnecessary" science. In
Slovenia, this "totalitarianization" to which, under influence of
"hard" sciences, are submitted not only social sciences and huma-
nities but also the whole academic sphere, is not perceived as a
problem. No matter how hard the Slovenian scientific policy tries
to domesticate the greatest possible number of neoliberal admini-
strative "innovations" from the American academic enterprise,
the last years constantly served us with an annual "shock" for the
Slovenian academic and media sphere: we are talking about the

150
list of top 500 world universities and the persistent absence of all
of the Slovenian universities from this list. Once again in the be-
ginning of July 2006, the publication of this list brought trouble
into the local academic circles. All of the national and commer-
cial media, even the most tabloid ones, jumped on this news from
abroad. The interest of a broader audience was even more stimu-
lated by the titles and commentaries in newspapers, on TV stati-
ons and in Internet media, announcing in a sensationalist style:
"In the last few days, a cold shower not only for the minister for
science Mr. Zupan but also for our universities", "Annual lists of
top 500 world universities disappointed our academia once again
this year", "Our universities absent from the most renowned lists
of top 500 world universities, like those established in Shanghai
and Madrid or the one published by the British newspaper Ti-
mes". Journalists rushed to see the minister and the rectors of the
Slovenian universities to get further explanations on this topic:
why the Slovenian universities are absent from this list? The mo-
re or less unsure statements made by the competent spokesmen
when asked about this list all revealed a sort of dejection and di-
sappointment. Thus the media reported that the absence of the
Slovenian universities from the "top list" was especially disappo-
inting for Andreja Kocijancic, rcctor of the biggest Slovenian uni-
versity, University of Ljubljana, since, as a candidate for this
post, she had promised the return of the University of Ljubljana
on the top list. According to media reports, the same disappoint-
ment was shown by minister Zupan who believed that at least the
biggest Slovenian university should be included on the top list,
especially as the state gave it an opportunity to cooperate with ex-
cellent foreign experts within the research groups formed at our
universities. On the other hand, Joe Mencinger, the former rector
of the University of Ljubljana, suggested in the interview for the
Slovenian newspaper Mladina (November 10, 2006) when the
Vlado Kotnik

151
journalist asked him about the absence of the University of Lju-
bljana from "that miserable list of top 500 world universities"
the following "hocus pocus solution" of the problem:

I myself would not make too much fuss about that list established
in China although, of course, I would prefer to be ranked 100
th
. With
regard to the criteria used for establishing the list, the problem could be
resolved in a relatively easy way: lets buy a retired professor who has
won the Nobel Prize.

The obsession with this kind of lists which are used more for
the promotion of particular academic elites and clienteles with an
already established global reputation than for proving the quality
of scientific research could not leave indifferent even the Slove-
nian expert council for science and technology. Its annual reports
and the last years minutes (e.g. the one from October 14, 2005)
reveal an increased attention devoted to "the research criteria as
well as the quality of research at the Slovenian universities (in re-
lation to the list of top 500 world universities)." (p. 3-4). Further-
more, the selected sages to whom the trying navigation between
Scylla and Charybdis towards the desperately longed-for high se-
as of globally renowned media lists had been entrusted gave their
blessing to the suggestion formulated by their captain Toma Pi-
sanski, the Number One among those with the same yearnings,
that "the expert council for science and technology, in coopera-
tion with the expert council for high school education, should
establish a common working body which would formulate some
directives to raise the quality level of research at the universities
... with the purpose that one or another of our universities could
be, after a certain period, included on the list of top 500 world
universities." The teleology of this new administrative national
body was founded on the necessity to carry out the following
task: "Such working body could prepare an evaluation of the Slo-

152
venian faculties; any of the faculties figuring on the list of 200
European universities from the list of the top 500 could, for
example, choose 20 comparable European faculties it wishes to
be compared with. The results of such comparisons could then
show the quality of each university through the quality of its indi-
vidual members (its smaller units)." (p. 4). Regardless to the con-
fusion in verbalisation of the vision itself, it is even more intere-
sting to observe the fact that people proposing these measures
only strive for inclusion on that "magic" list which is obviously
supposed to resolve all the problems of the Slovenian science,
while they do not mention the striking need for a thorough institu-
tional and expert review of the Slovenian scientific institutions
necessary to improve the conditions of work and study on the
Slovenian universities and, consequently, also the possibilities for
employment of their graduates. The directives elaborated by the
above-mentioned state organ lead us to a very surprising conclu-
sion, i.e. that the changes of the Slovenian academic sphere are
necessary because of an overly mediatized list, and not because
of the actual circumstances which are far from being enviable.
This indicator is probably reliable enough to convince us that the
academic "elite" confirmed by the state has not yet overgrown all
the transitional diseases, especially those related to the "enthrone-
ment" of appearance over contents, to the monopole of declared
and fictive reality over the actual one, and to the provincial forma
mentis.
And to end this chapter, the story takes a fresh turn: at the
very moment when I was finishing this article, on August 17,
2007, the leadership of the University of Ljubljana published
the news on its website and in the national media that the first
Slovenian university "has been ranked once again among the
top 500 world universities also according to the Shanghai list,
which is, beside the Timess THES list which ranks the
Vlado Kotnik

153
University of Ljubljana 362
nd
, the most recognized way of
ranking universities in the world. The Shanghai judges have
estimated that the University of Ljubljana is to be ranked 402
nd

to 508
th
for its quality." The Slovenian media have not forgotten
to add to this joyous news that Slovenia is the smallest country
with its university on this list. In sum: all is well that ends well
at least for a year or until the following list is published. And
thus the Slovenian and the global academic caravan roll on,
while some of the problems described in this as well as in other
articles most probably remain intact.

Ministers "Over-Educated Science":
Intellectualism in Danger

It was, among other, the work of Julia Kristeva, a Bulgarian
theorist living in France, that importantly and with a fine intellec-
tual power challenged the question, definitely still actual in these
days, "to what purpose serve the intellectuals", scientists, resear-
chers, scholars, etc. (see Kristeva 1977: 20-26). Familiarised with
the contexts of life in a real-socialist Balkan country, she knew
perfectly how it was to live as intellectual in an environment of
continuous and constant fight and risky personal engagements
against the power and the terror of anti-intellectualism and anti-
academism as well as against human regression of all kinds. Furt-
hermore, there is a newly installed (under the guise of "democra-
tic" and "modern" political vocabulary) pathological resistance,
on the institutional level, against the two profiles of citizen, na-
mely against critical intellectual and engaged scientist in almost
all postsocialist East-European and Balkan countries.
Consequently, the real intellectual work and scientific refle-
xivity seem to become more and more difficult; even more, the

154
rise of a new conservatism and "neoliberal newspeak" (accor-
ding to Bourdieu and Wacquant 2001: 6-7) triumphing and do-
minating all spheres of contemporary societal life evokes in the-
se newly installed European "democracies" a sophisticated risk
and danger for all those who would like to practice serious, re-
flexive and responsible intellectual as well as socially engaged
scientific work. No doubt, this social fact is in great contradic-
tion with the political vocabulary represented by common EU
projects and scientific policies (among them, particularly the
Bologna and Lisbon reforms). Ironically, this internationally ho-
mogenised ideological vocabulary is directly opposed to the real
social situation in science, research and intellectual activity in
postsocialist milieus.
7
Apparently, this trans-nationally homoge-
nising European ideological discourse of "neoliberal newspeak"
dominating all contemporary sciences, has nothing to do with
the reality; but it has through its more and more powerful and
aggressive mechanisms of cultural, economical, political, social
and symbolic domination a lot to do with fabrication and de-
formation of the reality. The Slovenian case is an excellent and
probably a paradigmatic example of this mental terror that urges
mystification and transformation of the real conditions in post-
socialist science, intellectualism, university habitus, and educa-
tion agendas.
8
What seems to be characteristic for many postso-
cialist European societies (inside or outside the EU) is the follo-
wing: there exists a process of dilettantism of all sorts, a deep

7
For more about the practices and ideologies, illusions and delusions
of the Slovenian transitional scientific policy see Kotnik 2005: 67-92.
8
Recently, two Slovenian scientists, sociologist Drago Braco Rotar and
historical anthropologist Taja Kramberger, have given some reflexive and
critical accounts of problems in the realm of Slovenian scientific provincia-
lism: Kramberger 2001: 21, 2003: 77-95; Rotar 1997: 34, 2004: 15-37.
Vlado Kotnik

155
social atrophy and a concerning destruction and disintegration
of the autonomous domains of science, university work and re-
search running parallel to a supranational political discourse of
"united Europe" and of "enlarged Europe" that enjoys full sup-
port also from national media and academic representatives and
not only from politicians, bureaucrats, policy-makers and other
up-to-date "carriers of European dreams". Obviously, all this is
happening in order to put some "cosmetics" on the concrete
postsocialist reality. As far as I can estimate, there are probably
hundreds of scientists, scholars, researchers and intellectuals
(among them particularly junior ones), laboratories, research
centres, and scientific institutions which are paying a high price
for the "political experiment" of "transitional hocus-pocus" cha-
racterised by newly made or re-created social inequalities in sci-
entific and other related cultural and intellectual domains. Ac-
cording to my best knowledge, insights and experiences, the
main problem lies in the fact that so many postsocialist disinte-
grative processes and destructive aspects
9
remain marginalised,
hidden, or simply not reflected enough; same goes for the exi-

9
For better understanding of the recent transitional academic anti-
intellectualism and anti-academism in Slovenia I recommend a com-
prehensive and ground-breaking anthropological study revealing the
shocking and brutal disintegration of scientific community at Institu-
tum Studiorum Humanitatis Ljubljana Graduate School of Humaniti-
es where the author of this article was employed for certain period of
time. This book entitled Monografija o ISH. Neposredna zgodovina:
dogodki na ISH. Elementi za refleksijo [Monograph about ISH. Imme-
diate History: Events at ISH. Elements for a Reflexive Study], and sup-
ported by rich ethnographic material, identifies certain aspects of hu-
man farce that took place at the above-mentioned anthropological fa-
culty during the first half of 2004 with elements of violent anti-intellec-
tualism, irrationalism, and primitivism.

156
stential strategies of intellectuals and scholars which are remai-
ning curiously under-communicated or even entirely tabooed.
After redundant political negotiating about the "role" and the
"importance" of national science and academism for postsocia-
list societies future in changing Europe as it was an intensi-
vely communicated topos of political attention in the 1990s
the majority of discussions taking place recently not only in
Slovenia but in the EU in general have, not surprisingly, turned
toward an absolute neoliberal trivialisation of the intellectual
work and an applicative banalisation of science.
Thus, we are facing an unconcealable fall and a highly con-
testable decrease of social value of the real intellectual work
and of the serious analytical science as well as an enormous
lack of social responsibility in science and research. The neoli-
beral and commercial reduction of the scientists work to the
condition of temporary employees running from project to pro-
ject, appears as normal, accepted and totally unproblematic "so-
cial norm". To paraphrase Bourdieu (1998: 3), this exploitation
without limits is exactly the essence of contemporary academic
neoliberalism. The situation is even more problematic if scien-
tists, scholars and researchers themselves perceive these exploi-
tive "norms" and social processes as the naturally given histori-
cal necessity and as something what needs to be done for "their"
vision of making and contributing to "better world".
Indeed, in Slovenia as well as in comparable postsocialist co-
untries, it still seems difficult to work as a researcher outside
traditional academic institutions the socialist academic masto-
dons determining the whole scientific and intellectual habitus.
10

10
For the provincial intellectualism and anti-intellectualism in the Slo-
venian academic sphere see Irena umi's fruitful article "Intelektualno delo
v provinci, kaj je to? " [Intellectual Work in the Province, What is this?].
Vlado Kotnik

157
The Slovenian postsocialist society seems to be a perfect exam-
ple illustrating the fact that both, the intellectual sphere and the
monopolistic university habitus (e.g. University of Ljubljana,
University of Maribor, Slovenian Academy of Sciences and
Arts) are tightly wrapped in the old traditional structure of nati-
onalised academism. Roughly speaking, the Slovenian scienti-
fic, academic and intellectual socialist habitus has not been re-
structured and re-organised yet. In Slovenia, no profound re-
structuring has been yet undertaken of the traditional structure
of dominant state scientific-research and higher education insti-
tutions, among which a great majority are based on an inflexible
and hierarchized organisation designated to a defined clientele,
as well as on an even more indistinguishable fluctuation deter-
mined within a certain closed community. The previously de-
scribed facts are a consequence of the way of personnel recruit-
ment which is often based on fictive public employment offers,
and results into the present situation where many young resear-
chers and younger scientists, who have been already included
into the system and have been fully engaged in the process of
scientific or research work, suddenly find themselves deprived
of basic means for survival (which is due to unsettled systemati-
sation of working posts that does not concern only these institu-
tions but above all the state itself because of the already de-
scribed aberrations of the Slovenian scientific policy concerning
projects in combination with some other similar reasons), while
many of them are threatened by dismissal, termination of their
contract of employment, or even abolition of laboratories, cen-
tres and institutes.
In reality, many young researchers, younger scientists and
young doctors who have just begun their career on faculties or
in various institutes and other educational institutions and who
should be, in normal circumstances and with the support offered

158
by their senior colleagues, the most vital and agile force in the
work process, have instead found themselves deprived of basic
means for survival and have to look for employment outside the
research (and generally scientific) sphere, while more and more
frequently also outside Slovenia thus obviously devaluing the fi-
nancial investment of the state to form their "scientific capital". The
whole story about the success of the Slovenian "knowledge-based
society" is ridiculed by young experts with scientific degrees vege-
tating at employment services as they cannot find a suitable em-
ployment. And this is not all: the situation is getting such catastrop-
hic dimensions that employment services are not at all prepared to
the more and more massive arrival of personnel with more than
average education, specialist qualifications and scientific degrees,
which is especially the case of profiles in the domain of social sci-
ences and humanities. It actually seems that the latter would do best
if they stopped existing, the sooner the better: they are socially we-
ak, which is the more obvious the more profiled and critical is their
discourse and the more scientific and intellectual is their thought.
The last fact is related to the following bizarre situation: this per-
sonnel with highly-developed intellectual potential and rich symbo-
lic capital is becoming bigger and bigger problem for the Slovenian
society and state since it is almost impossible for these people to
find suitable employment because they are supposedly over-educa-
ted and thus less and less "useful" and wanted on the part of the
Slovenian employers who can be, in a great majority, characterized
by mediocre intelligence, clientele social connections, blindness
concerning their own interests and a lack of suitable epistemologi-
cal tools for social reflection and reflection of their own acts (Kot-
nik 2004: 18). A counsellor for first-time job seekers at the Em-
ployment Service of Slovenia has described the devaluation of edu-
cation, which is a consequence of the most vulgar and degenerated
capitalism in transition, as follows:
Vlado Kotnik

159
The holders of MSc degrees do not enter their master degree into the-
ir employment booklet anymore because they believe this could reduce
their employment possibilities (Hahonina 2006).

When I was talking to another counsellor at the Employment
Service, she added the following:

I had some cases when young holders of a PhD admitted that they
did not tell anything about their doctors degree at a job interview
because they believed that would deteriorate their position in nego-
tiations with the employer.

As we can see, the process of "turbo-neoliberal" logic has al-
ready firmly established in this area and has defined the fate of
many individuals. Let us check the data concerning the unem-
ployment of anthropologists with a scientific degree in Slovenia
in the past few years.

Waiting period Dec. 2 Dec. 03 Dec. 04 Dec. 05 Dec. 06 Dec. 07
Up to 3 months
3 to 6 months
6 to 9 months
9 to 12 months 1
1 to 2 years 1 1 1
2 to 3 years 1 1
3 to 5 years 1
5 to 8 years
8 years or more
SUM 1 0 1 2 2 1
Average
waiting period
No data
/
1 y
1 m
0 d
1 y
10
21 d
2 y
0 m
18 d
2 y
2 m
3 d

Number of registered unemployed anthropologists with a PhD on De-
cember 31, sorted by years (Source: Analytical Office ofthe Employment
Service of Slovenia, June 2007)

160
In Slovenia, where anthropology has a very marginal posi-
tion in academic enterprise and is practically completely unre-
cognized and unknown science outside this circle, any unem-
ployed anthropologist is a great shame. Statistically speaking,
the data gathered in the table above which show the number of
unemployed anthropologists with a PhD are certainly not that
significant, especially if taking into account the production of
this profile and the level of its specialisation. On the contrary,
analytically speaking, the data concerning the waiting period
between the moments when an anthropologist loses his job and
finds a new employment are very significant. These data show
that the waiting period for individuals has been prolonging in
the past years. The fact that highly qualified experts and even
holders of scientific degrees cannot find a job for two years and
more is no doubt alarming.
The Slovenian scientific policy of transition has brought the
administration of science to some incredible absurdities which
create institutional discrimination and unjust segregation of aca-
demic personnel. Thus in Slovenia, the unemployed or tempora-
rily unemployed, as well as freelance scientists and researchers
(among them also those excluded from the academic establis-
hment or from institutions in general), cannot stand as candida-
tes for national projects since only registered research organisa-
tions can apply for them. Due to such organisation, the state ac-
tually uses a systematic approach to favour the already em-
ployed university pedagogues who are also the only ones to
enjoy social security provided by the state and to whom the pos-
sibility to stand as candidates for these projects is only an addi-
tional dollop of cream on the top of their full pedagogic engage-
ment. Both, university teachers and researchers, have to go thro-
ugh comparable cyclic controls and periodic requests for pro-
motion within the system of pedagogic and scientific titles, but,
Vlado Kotnik

161
contrarily to pedagogues, researchers are being continuously
forced into competition for projects which usually represent the-
ir basic means for survival and, furthermore, into a frenetic race
for foreign (especially EU) project funds which, when they fi-
nally get them, actually do not represent for them any increased
social security but only an increased work load. In practice this
means that all the time of a fully employed researcher is actu-
ally divided between applying for projects and writing reports
about them. When, in 2004, I was conducting ethnography abo-
ut this phenomenon, some of Slovenian scientists working in
the fields of social sciences and humanities, as well as technical
and natural sciences, encouraged me to contact the then minister
for science, education and sport in the previous left government
of the Republic of Slovenia Slavko Gaber and ask him if he was
familiar with this problem. Since I was not allowed to meet him
in person, I called him by telephone and drew his attention to
the guarantees of discrimination provided by the system itself
when fixing conditions to apply for state projects, I described
him to which extent the way the existing administrative nomen-
clature functions actually effects the professional work of rese-
archers, and asked him if it was in any way possible to suppress
these anomalies. I was a bit surprised when I noticed that the
ministers explanations could not in any way change my estima-
tion concerning the described state discrimination: instead of
this, our conversation confirmed what I have already establis-
hed. The minister could not hide his private conviction that,
concerning these affaires, the instinct of self-preservation is
much stronger than the real readiness for suppression of the di-
scriminatory standards. No doubt the changes necessary to abo-
lish the inequalities and the existing disproportions in the field
of competition for projects are very likely to provoke strong
pressures on the part of those who are, due to these disproporti-

162
ons, now a-priori attributed a privileged position at the distribu-
tion of public funds. But nonetheless, sooner or later it is still
the responsibility of the minister to react. What shocked me
even more than the ministers unconvincing excuses for such
system discriminations was his advice that, if we were not satis-
fied in Slovenia, we should "go ahead and go abroad". "Go-
ahead-and-go-abroad"-type demagogy is undoubtedly cynic ar-
rogance trying to draw attention from the responsibility for non-
action and mistaken actions of the political elites and to conceal
the non-readiness of these same elites to face the real situation
and especially the consequences of their activity for the national
community as a whole. In sum, this conversation only proved to
me that in Slovenia there exist scientists and researchers who
are, due to the "decrees" issued by the state administration for
science, additionally "punished" for their unequal social situa-
tion in science, unprivileged from the institutional point of vi-
ew, and socially stigmatised. Not even the acquired academic
and administrative statuses conferred by the state administration
itself in order to systemise the state register of researchers can
resolve this situation. If, for one reason or another, a scientist
loses his job or if he finds himself outside any institution which
could cover his activities, the state behaves as if he simply cea-
sed being a scientist, as if he lost his competences overnight. I
consider such paradoxes (frequently encountered in Slovenia
and in other countries) as typical "bizarreries" of transitional so-
cieties with badly formed and differentiated social systems.
Participation in science is today subject to serious imbalan-
ces: the gap between those who are safely installed on their re-
gular university positions at one of the Slovenian universities,
enjoying the cosiness of having a clearly defined working status
which goes along with suitable social commodity and working
conditions, and those to whom frenetic search for projects is the
Vlado Kotnik

163
only source of social security in science, is enormous and is get-
ting even larger. Without any doubt, the highest price of this im-
balance caused by the "transitional scientific policy" is to be
paid by young people who have just entered the field of science
and who without any responsibility or guilt on their part are
daily pushed by actual circumstances to inhuman humiliations,
devaluations of their work and struggles for survival (Kotnik
2004: 18). Furthermore, young people are also most vulnerable
in the struggle for jobs, continued work and career development
since they frequently work on temporary projects. In 2006, I di-
scussed this topic by telephone with the minister for high educa-
tion, science and technology of the Republic of Slovenia Jure
Zupan, but I unfortunately had to state that the new, right go-
vernment does not care much more about the problems of its ci-
tizens who are expected to support it on the elections.
To present the phenomenon of unemployment among the
most educated citizens, especially young doctors, a journalist of
the Slovenian weekly newspaper Mladina tried to contact them:
the young doctors could use their presence in the Slovenian
press as a sort of self-promotion. But it turned out that the few
among them who were ready to talk to the press accepted to co-
operate only under condition of anonymity and strict confidenti-
ality. A young doctor described his feeling of helplessness when
he lost his job as follows (before that, he felt that by achieving a
PhD he already did something in his life):

Then I registered at the Employment Service, I found myself there
with other unemployed people, and I found out that I actually did nothing.
I have fallen into the class of "lumpenproletariat" and I sell myself as an
auxiliary worker without any status (cit. Hahonina 2006).

In Slovenia, a certain number of individuals achieve their PhD
every year: in 2002, this number was 318, in 2003 367, in 2004

164
355, and in 2005 369. In my ethnography, I have also taken into
account the experiences of people working at the Employment
Service of the Republic of Slovenia where my informer, a coun-
sellor for employment, told me that the so called "real posts for
doctors" do not exist:

People with a PhD who find themselves at the Employment Service
perceive the labour market from the viewpoint of intellectual power
which is understandable since they had to go through a long and usually
extremely targeted education process. This is why these people want to find
a job within their professional field. Nowadays, some students continue
their studies at postgraduate level only because they cannot find a job after
graduating, while others mainly expect that they could find a job with their
highly qualified knowledge, but it turns out that a PhD is not a "ticket for a
job" like it used to be.

One cannot ignore the fact that the previously described imba-
lance in Slovenia results from intentional cohabitation of two situa-
tions: an absence of a plan on the part of the state system and a
union of the political, bureaucratic and scientific mediocre local cli-
entele. Nowadays, the universalised and institutionalised "egalita-
rian" representation of the social world of science and academic
sphere actually implements the respect for the images conceived on
the basis of the collective definition of inequality. This is why,
again and again, we have to deal with the production of new inequ-
alities that exclude the social agreement and abolish what has been
already achieved. From this viewpoint, the Slovenian scientific po-
licy is a perfect example of a symptomatic (re)production of new
(or the "old new") inequalities and of privileging some people over
others.
Unexpectedly or not, many EU regulations, administrative di-
rectives, and Europeanised political discourses about equal partici-
pation in science face or produce counter-productive effects in
Vlado Kotnik

165
postsocialist societies. The research which would pursue what are
the reasons for such discrepancies still needs to be done. Following
this dilemma, it has to be stressed that the state multiplication of for-
malisms and bureaucratic decrees and ordinances in postsocialist
scientific policies (usually "following" standards and trends of the
most developed Western societies) is only a symptom of the
lack/absence of elaborated criteria which reflects the incapability of
the "transitional societies" to deal with the regimes of their own so-
cial reality and singularity.

Conclusions

This short account seems to bring us to the point where we can
rather pose more new questions than give answers. The engaged
intellectual and the critical scientist, do they exist in postsocialist
transitional contexts? How are they possible? And why are they
necessary? To what purpose therefore serve the scientists today? Is
this maybe science or something else? To what purpose serve the
contemporary researchers? To real research agendas or rather to the
fascination over the project applying rituals? What are the
intellectuals for? Why are they predominantly forced to meet social
margins of all kinds in "post-modern" EU social enterprise?
(Kotnik 2004: 143-151). Is the conception of Sartres "engaged
intellectual" or Gramscis "organic intellectual" still relevant or
maybe too idealised, abstract and inappropriate "personification" of
todays forms of intellectualism and reflexivity? Many recent
ethnographies on postsocialism offer a powerful critique of the dis-
course of "transition". Ethnographic perspective can provide crucial
information and data which can function as profound critiques of
ideology, in this case exposing the discourse of transition to be both
a regime of signs employed to justify the subordination of these

166
nations and their academic elites to the imperatives of global trade
and finance, and a poorly designed and executed blueprint to bring
about a new social order. Anthropological ethnographies also have
the virtue of reminding us what the discourses of transition and
postsocialism really are: theories which in the collective euphoria
and drama between 1989 and 1991 received the force of fact
(Wolfe 2000: 197-198, Berdahl 2000, Verdery 1996, De Soto &
Dudwick 2000). Anthropologists are skilled to come into contact
with real people, their social practices and predicaments. Although
anthropological perspectives are mainly organized around and
focused on specific practices at the micro level, they invariably
carry wider implications, as it was intended to be shown in this
writing.

Literature

Anderson, David G. & Frances Pine (Eds.) (1995) Surviving the Transi-
tion: Development Concerns in the Postsocialist World, special issue
of Cambridge Anthropology, 18(2).
Berdahl, Daphne (2000) "Introduction: An Anthropology of Postsocia-
lism". In Daphne Berdahl & Matti Bunzl & Martha Lampland (Eds.)
Altering States. Ethnographies of Transition in Eastern Europe and
the Former Soviet Union. Ann Arbor: University of Michigan Press,
pp. 1-13.
Bernik, Ivan (1994) "Politics and Society in Postsocialism". International
Journal of Sociology, vol. 24, issue 2/3 (Summer-Fall 1994), pp. 45-60.
Borneman, John (1998) Settling Accounts: Violence, Justice and Accoun-
tability in Postsocialist Europe. Princenton: Princeton University
Press.
Bourdieu, Pierre (1998) "L'essence du nolibralisme. Cette utopie, en
voie de ralisation, d'une exploitation sans limite". Le Monde
Diplomatique, March 1998, p. 3, Paris.
Vlado Kotnik

167
Bourdieu, Pierre & Loc Wacquant (2001) "Neoliberal Newspeak: Notes
on the New Planetary Vulgate". Radical Philosophy, no. 108
(translated into English by David Macey from "La nouvelle vulgate
plantaire". Le Monde Diplomatique, 554, May 2000, p. 67).
Bridger, Sue & Frances Pine (Eds.) (1998) Surviving Postsocialism:
Local Strategies and Regional Responses in Eastern Europe and the
Former Soviet Union. London: Routledge.
Buchowski, Michal (2001) Rethinking Transformation: An Anthropolo-
gical Perspective on Post-Socialism. Poznan: Wydawnictwa Huma-
niora.
Burawoy, Michael & Katherine Verdery (Eds.) (1999) Uncertain Transi-
tion: Ethnographies of Change in the Postsocialist World. New
York: Rowman & Littlefield Publishers, Inc.
De Soto, Hermine & Nora Dudwick (Eds.) (2000) Fieldwork Dilemmas:
Anthropologists in Postsocialist States. Madison: University of Wi-
sconsin Press.
Hahonina, Ksenija (2006) "Brezposelni doktorji znanosti" [Unemployed
PhDs]. Mladina, 9 September 2006.
Halpern, Joel Martin & David A. Kideckel (1983) "Anthropology of
Eastern Europe". Annual Review of Anthropology, 12: 377-402.
Hann, Christopher Michael (1994) "After Communism: Reflections on
East European Anthropology and the "Transition". Social Anthropo-
logy, 2(3): 229-249.
Hann Christopher Michael (1993) "Introduction: Social Anthropology
and Socialism". In C. M. Hann (Ed.) Socialism: Ideals, Ideologies
and Local Practice, pp. 1-26. London: Routledge.
Hann, Christopher Michael (Ed.) (2002) Postsocialism. Ideals, Ideologi-
es and Practices in Eurasia. London: Routledge.
Hann, Chris & Caroline Humphrey & Katherine Verdery (2002) "Intro-
duction: Postsocialism as a Topic of Anthropological Investigaton".
In Christhopher Michael Hann (Ed.) Postsocialism: Ideals, Ideologi-
es and Practices in Eurasia, pp. 1-28. London: Routledge.
Humphrey, Caroline & Ruth Ellen Mandel (Eds.) (2002) Markets and
Moralities: Ethnographies of Postsocialism. Oxford: Berg Publis-
hers.

168
Kideckel, David A. (Ed.) (1995) East European Communities: The
Struggle for Balance in Turbulent Times. Boulder: Westview Press.
Kotnik, Vlado (2004) "Ccmu rabijo znanstveniki in intelektualci?" [To
What Purpose Serve the Scientists and Intellectuals?]. Monitor ZSA
Review of Historical, Social and Other Anthropologies, vol. 6, no. 1-
2, pp. 143-152. Ljubljana: Anthropological Association Tropos.
Kotnik, Vlado (2005) "Miti, tabuji, hipokrizije in drugi problemi v znan-
stveni politiki in v drubenem statusu znanosti v Sloveniji: Prispevek k
antropologiji zablodelega sveta" [Myths, Taboos, Hypocrisies and Ot-
her Problems in Scientific Policy and in the Social Position of Science
in Slovenia: Contribution to the Anthropology of a Delusive World].
Druboslovne razprave, vol. 21, no. 48, pp. 6592. Ljubljana: Slove-
nian Sociological Association & Faculty of Social Sciences Ljubljana.
Kotnik, Vlado & Taja Kramberger (Eds.) (2005) Monografija o ISH. Ne-
posredna zgodovina : dogodki na ISH. Elementi za refleksijo [Mono-
graph about ISH. Immediate History : Events at ISH. Elements for a
Reflexive Study], special issue of Monitor ZSA Review of Histori-
cal, Social and Other Anthropologies, vol. 7, no. 1-4. Ljubljana:
Anthropological Association Tropos.
Kramberger, Taja (2001) "Grotesknost ljudske znanstvene domacnosti"
[The Grotesqueness of Popular Scientific Homeliness]. Vecer. 21. 5.
2001, p. 21, Maribor.
Kramberger, Taja (2003): Od Joining the Club h grotesknosti slovenske
adaptacije na neoliberalizem [From Joining the Club to the Grote-
squeness of Slovenian Adaptation of Neoliberalism]. Druboslovne
razprave, vol. 19, no. 43, pp. 7795. Ljubljana: Slovenian Sociologi-
cal Association & Faculty of Social Sciences.
Kristeva, Julia (1977) " quoi servent les intellectuels?". Le Nouvel Ob-
servateur, no. 656, June 1977, pp. 2026, Paris.
Mller, Birgit (Ed.) (1999) Power and Institutional Change in Post-
Communist Eastern Europe. Canterbury: CSAC.
Ninetto, Amy (2005) "An Island of Socialism in a Capitalist Country:
Postsocialist Russian Science and the Culture of the State". Ethnos
Journal of Anthropology, vol. 70:4; Dec. 2005, pp. 443-464. London
& New York: Routledge Journals, Taylor and Francis.
Vlado Kotnik

169
Ninetto, Amy (2000) "The Natural Habitat of Science: Shifting Locati-
ons of Freedom and Constraint among Migrant Russian Scientists".
Anthropology of East Europe Review, 18(2): 37-41.
Petryna, Adriana (2003) "Science and Citizenship under Postsocialism".
Social Research, vol. 70, no. 2 (Summer 2003), pp. 551-578. Repu-
blished in Jonathan Xavier Inda (Ed.) (2005) Anthropologies of Mo-
dernity: Foucault, Governmentality, and Life Politics, pp. 158-177.
Oxford, UK & Malden, MA, USA: Blackwell Publishing Ltd.
Phillips, Sarah D. (2005) "Postsocialism, Governmentality, and Subjecti-
vity: An Introduction". Ethnos Journal of Anthropology, vol. 70:4,
Dec. 2005, pp. 437-442. London & New York: Routledge Journals,
Taylor and Francis.
Rotar, Drago B. (2004) "Kdo bo dajal naloge znanosti?" [Who Will Set
Tasks for Science]. Foreword to Slovenian Translation of Pierre Bour-
dieu, Znanost o znanosti in refleksivnost [Science de la science et rfle-
xivit], pp. 1537. Ljubljana: Liberalna akademija [Liberal Academy].
Rotar, Braco (1991) "Vrnitev antropologije" [The Return of Anthropo-
logy]. Borec Revija za antropologijo, zgodovino in literature [Bo-
rec Review for Anthropology, History and Literature], vol. 43, no.
1-3, pp. 6770, Ljubljana.
Rotar, Braco (1997) "Znanosti in obcinstvo" [Sciences and Audiences].
Delo, no. 26, 1. 2. 1997, p. 34, Ljubljana.
Stark, David & Lszl Bruszt (1998) Postsocialist Pathways: Transfor-
ming Politics and Property in East Central Europe. Cambridge:
Cambridge University Press.
Svaek, Maruka (Ed.) (2006) Postsocialism: Politics and Emotions in
Central and Eastern Europe. Oxford & New York: Berghahn Books.
umi, Irena (2000) "Antropoloke teorije za slovensko tranzicijsko ra-
bo" [Anthropological Theories for the Slovenian Transitional Use].
Teorija in praksa, vol. 37, no. 2, pp. 376-389. Ljubljana: Faculty of
Social Sciences.
umi, Irena (2004) "Intelektualno delo v provinci, kaj je to?" [Intellectual
Work in the Province, What is This?]. Emzin Arts Magazine, vol.
14, no. 1-2 (June 2004), pp. 60-65. Ljubljana: Institute of Creative
Production.

170
umi, Irena (2003/2004) "Nekateri premisleki o postopkih izbora pro-
gramskih skupin in temeljnih raziskovalnih projektov v letu 2004"
[Some Reflections on the Selection Procedures of Programme Gro-
ups and Basic Research Projects in 2004]. Monitor ISH, vol. 5, no.
34, pp. 149155. Ljubljana: ISH.
umi, Irena (2004) "Postsocialism, or What? Domestication of Power
and Ideology in Slovenia". Anthropology of East Europe Review,
vol. 22, no. 2, pp. 76-83.
Verdery, Katherine (1996) "Nationalism, Postsocialism, and Space in
Eastern Europe". Social Research, vol. 63, no. 1 (Spring 1996), pp.
77-95.
Verdery, Katherine (1996) What Was Socialism, And What Comes Next?
Princeton: Princeton University Press.
Watson, Peggy (2000) "Re-thinking Transition: Globalism, Gender and
Class". International Feminist Journal of Politics, 2:2, Summer
2000, pp. 185-213. London & New York: Routledge Journals,
Taylor and Francis Ltd.
Wolfe, Thomas C. (2000) "Cultures and Communities in the Anthropo-
logy of Eastern Europe and the Former Soviet Union". Annual Revi-
ew of Anthropology, 29: 195-216.
Ziker, John P. (2004) "Anthropology of Eurasia, Postsocialism and
Beyond". Reviews in Anthropology, vol. 33, pp. 163-175. London &
New York: Routledge Journals, Taylor and Francis Ltd.
uek Kres, Martin (Ed.) (2007) Oris antropolokih projektov. Bilten
IAR 1 / Outline of Anthropological Projects. Bulletin IAR 1. Ljublja-
na: Institute for Anthropological Research.

Vlado Kotnik

171
Vlado Kotnik

BIZARNI AKADEMIZAM I NAUKA U SLOVENIJI:
ELEMENTI ANTROPOLOKE STUDIJE
POSTSOCIJALIZMA I TRANZICIJE

CIanak se bavi nekim aspektima ponude akademskog miljea,
nauke i intelektualne kulture tokom postsocijalizma, spram razu-
mevanja tranzicionih pitanja u savremenoj Sloveniji. Zapocinje sa
iznenadcnjem prouzrokovanim bizarnom komodifikacijom i do-
mestiifikacijom antropologije u Sloveniji, narocito na Slovenac-
kim univerzitetima, posle devedesetih, kao i promiljnjem dru-
tvene prihvaccnosti, institucionalne organizacije i akademskim
statusom antropologije u ovoj zemlji. tavie, kroz specifican ca-
se study estoke debate koja se u skoranje vreme odigarla u Slo-
veniji a ticala se odsustva Slovenackih Univerziteta sa ozloglae-
ne liste 500 najboljih svetskih univerziteta, pokuava se ilustrova-
ti sr funkcionisanja akademskih sfera u tranzicionim drutvima-
njihova protivrccja i nesaglasija. Zakljucak razoblicava neke ele-
mente drutvenog licemerja. On otkriva cinjenice koje su imale
znacajne uloge u poslednjim godinama, i shodno nam pomae u
razumevanju uloge Slovanacke dravne naucne administracije u
procesima sistematske transformacije ove nezavisne drutvene
oblasti visoko naucnog rada, u turbo-neoliberali poduhvat nadni-
cara, akademskog lumpenproletetiata, anti-intelektualnih dilera,
profitera i pekulanata.

Ljupo S. Risteski, Ph.D.
Institute of Ethnology and Anthropology
Faculty of Natural Sciences and Mathematics
University St. Cyril and Methodius Skopje
Republic of Macedonia

Ethnography of "socially marginalized
groups". Mapping and community based
research study on most at-risk adolescents
to hiv/aids/stis in macedonia.
Methodological issues

Apstrract: The main target group in the research are the
most at-risk adolescents (MARA) to HIV/AIDS and STIs in
Macedonia at the age of 13 to 18. Having in mind the specifics
of the target group which belongs in the so-called hard-to-reach
target groups, in our case due to the social and cultural context
that the research took place in R.. Macedonia one can say
extremely hard-to-reach target groups, especially when it is
aboutsome specific target groups and for the smaller places in
Macedonia, it was necessary to involve more adult members of
the target groups at the age from 19 to 22.

Key words: HIV, research, Macedonia, Most At-Risk
Adolescent

Lfupco S. Risteski

173
CONTEXT

Due to recent political transitions in the region and sub-
sequent social and economic upheaval, Macedonia is one of the
countries that has been identified as at potential risk of a sig-
nificant epidemic of HIV and other STI (CPAP, UNICEF,
2005-2009). While available data does not indicate an im-
pending crisis, there is also a lack of adequate information on
populations that are most at risk within the country, including
on their behaviour, social context, and the structural factors that
may enhance their vulnerability (National AIDS Strategy, 2003-
2006).
Preliminary research and project evaluations suggest that
among populations most at-risk from HIV infection, the greatest
percentage comprise young people. In particular, young people
who sell sex, inject drugs, or engage in unprotected male-to-
male sex have been considered to be at particular risk within the
Macedonian context. Among young people, adolescents (aged
13-18) may experience the greatest degree of risk as they are
less likely to have access to appropriate information and
services to reduce their vulnerability. Furthermore, this category
of most at-risk adolescents (MARA) have not been included as
a separate target group in the second generation behavioural and
serological surveillance for HIV/AIDS.
UNICEF therefore selected MARA as a priority group for
their HIV and STI prevention measures and thus commissioned
the study "Mapping and community based research on MARA
to HIV/AIDS/STIs in Macedonia" in order to provide in-depth
information on MARA including their risk-taking behaviour,
social environment and networks, and health-seeking with a
view to contributing to the development of appropriate risk-
reduction intervention activities.
Ethnography of "socially marginalized groups". ...

174
Previous research on MARA in Macedonia

Some basic literature exists on the three target groups in
Macedonia ( Arnaudovski and others., 1996; Choneva 1994;
Angeleski 1994; Trajkovski 2003; Jovev 2002; Tomovski 1994;
Tulevski 1997; Veljanov Kunovska 1996; Todorovska
Gjurcevska 1996; Gajdasic-Knezevik and others 2003; Tulevski
Shekutkovska 2004). These studies demonstrate that interest
in marginalised populations as a topic of social science
investigation has grown in recent years, partly due to the recent
emergence of international and nongovernmental organisations
responding to social and poitical changes in Macedonia since
the dissolution of Yugoslavia.
Some international health institutions (UNICEF, WHO)
have further focused their research on specific sub-populations
among those considered to be at risk, such as adolescents(RAR
on HIV/AIDS among EVYP in SEE, 2002; HIV/AIDS Among
Youth in FYR Macedonia, 2004). Formative research has of-
fered a general picture of the context in which HIV is trans-
mitted in Macedonia and the effectiveness of the national re-
sponse. For instance, in 2006 an evaluation was conducted of
services available to young people, including a basic assessment
of the availability and quality of health and social services
target at MARA.
However, until now, research has primarily taken a "health
services" approach and has not considered HIV/STI from a
community-based perspective that could give a broader
understanding of the social context in which risk occurs and the
factors that protect or exacerbate vulnerability. These previous
studies did not actively elicit information from the community
members themselves.
Lfupco S. Risteski

175
OBJECTIVES AND SUBJECT OF THE MAPPING AND
THE RESEARCH

The research targeted most at-risk adolescents (MARA) in
respect to contracting HIV/AIDS and STIs in Macedonia,
within the age range 13 to 18. As this target group was as-
sumed to be particularly hard-to-reach, recruitment into the
study included some young people aged 19-22 engaged in the
specified risk-taking behaviours, as they could provide retro-
spective information on their experiences. They were also likely
to be part of the same social networks as MARA. Key
informants (KI) were also sought out for each sub-group, re-
gardless of age and sex. In keeping with UNICEFs wider pro-
ject focus, MARA were defined as:
A. adolescent males that have sex with men (MSM), with a
special emphasis on those who have unprotected sex with men;
B. adolescent males and females who sell sex (AWSS);
C. adolescents injecting drug users (AID).

The basic aims of study were:
1. To produce knowledge on the existence of MARA and
describe their locations, behaviours, social context and the prob-
lems they face.
To locate different MARA sub-groups and collect
information on their experiences at individual level, at
commuity level and structural level with information from the
community itself.
2. To identify case studies illustrating how legal frameworks,
social programmes, public authorities, and available harm re-
duction initiatives facilitate or pose barriers to optimal use of
appropriate services for MARA.

176
To analyse the information gathered from MARA that
reflect all the factors influencing their individual risky
behaviour and health-seeking or preventive measures.
The overall goal of the research was to translate the findings
into feasible recommendations for the Macedonian context that
could inform the development of appropriate policies and
programmes for HIV and STI prevention among adolescents,
including:
1)Identification of appropriate intervention strategies for
HIV and STI prevention among MARA;
2) Adoption of relevant policy change and/or legislative
reform to create an enabling environment for optimal use of
HIV and STI related services by MARA;
3) Advocacy to raise public awareness on local levels of
HIV/AIDS and STI risk;
4) Strengthening the capacity of stakeholders and partners to
implement appropriate "best practice" approaches to HIV/AIDS
and STI prevention for MARA.

METHODOLOGY

Study Design

Due to a lack of information on adolescents participa-
tion in the behaviours of interest and poor access to their social
networks, the only feasible research approach was to conduct
exploratory, formative research that would establish initial
contact with MARA. Qualitative methods are particularly
appropriate for generating new knowledge on neglected topics,
and for initiating links to marginalised populations for which it
is not possible to establish a sampling frame for quantitative
Lfupco S. Risteski

177
surveys. In addition, qualitative methods draw on the "emic"
perspective from anthropology, which privileges the knowledge
and outlook of "insiders" within a given community and aims to
distil a holistic understanding of their own attitudes, behaviours
and interpretation within a specific context (Neuman Lawrence,
2003: 140). This can offer insight into social and cultural
processes and positions individuals within a wider social
framework consisting of relationships, networks, and structural
parameters that shape behaviour. Although not statistically
representative of the population under study, qualitative data
provides a basic understanding of a given situation that can then
direct subsequent quantitative investigation, if required.

Research locations

All available information on AID, AWSS and MSM
populations was reviewed in order to identify potential regional
variations in composition and behaviour of MARA, as this
could have influenced selection of study sites. However, the
experience of nongovernmental organizations did not indicate
significant diversity between populations. As a result sites were
selected to reflect locations with sizable populations of target
groups and evidence that the research team would be able to
identify and make contact with MARA; this usually relied on
the presence of an NGO working with the target group that had
established good rapport and trust with hard-to-reach commu-
nities. Most NGOs are active in the capital Skopje, and while
most have initiated some programmes in the interior of Mace-
donia, these are often on a smaller scale and rely on the avail-
ability of funding. Furthermore, NGO contact with each sub-
group varies according to location. Most HIV/AIDS and STI
prevention programmes for young people focus on drug use,

178
particularly injecting drug use (i.e. in Skopje, Kumanovo,
Strumica, Gostivar). Organizations that work with adolescent
males and females who sell sex are concentrated in Skopje,
although there are NGO in other cities such as Strumica that do
not have special services for sex workers but have initiated
contact with some members of the community through related
work. Organzations working with the MSM population,
especially in relation to HIV/AIDS and STIs prevention are
almost non existant in the interior of Macedonia.
In order to maximise access to the study populations, therefore,
and to ensure that research findings could be feasibly translated
into interventions and capacity building activities for local service
providers, the research was limited to sites with established
contact. As a result, this study does not provide new evidence on
MARA in cities or rural areas that do not currently have NGO
activity working with these specific hard-to-reach populations,
and findings can not be generalised throughout Macedonia.

The study was conducted in the following sites:

MARA Groups Cities
Adolescent males that have
sex with men (MSM)
Skopje, Strumica,
Gostivar, Tetovo
Adolescent males and
females who sell sex (AWSS)
Skopje, Strumica
Adolescents injecting drug
users (AID)
Skopje, Gostivar,
Kumanovo

Sampling and Recruitment

As mentioned previously, the hidden nature of the study
populations, the choice of qualitative study design, and the
Lfupco S. Risteski

179
targeted site selection within Macedonia all precluded
achievement of a representative sample. Instead, the study
employed purposive sampling guided by the concept of
theoretical representativeness, whereby respondents are se-
lected to contribute a diverse range of experiences based on
known or hypothesised differences in characteristics (sex,
ethnicity, socio-economic background, choice of drugs,
social network, residence, use of services, etc.). These
categories remain flexible throughout the research and can
be adapted as new information is gained.
During the development of the study protocol, there was
concern that it might be particularly difficult to reach ado-
lescents aged 13-18 within the target populations. Younger
members of at-risk communities often feel particularly
vulnerable, particularly as their legal status as "minors" can
put them in an additionally marginalised position with police
and other authorities. This apprehension can translate into a
reluctance to participate in research, which can be perceived
as an attempt to identify illegal activity for prosecution or
mandatory contact with social services. The sampling
strategy therefore extended eligibility for participation
through age 21, with the justification that slightly older
respondents could (1) provide retrospective information on
their experiences a few years earlier, (2) share many of the
same behaviours, perceptions and traits of younger peers,
and (3) facilitate access to adolescents in their social
networks.
Field researchers were selected from among NGO staff who
had been working among the target population long enough to have
established contact and rapport, and were thus able to recruit
respondents directly. In some cases, former IDU were employed as
fieldworkers and were also able to access potential respondents.

180
The initial study protocol anticipated the use of Venue-Based
Sampling, involving careful mapping of locations frequented by
MARA, repeat visits to observe the nature of activity, types of
people congregating, and differences throughout the day.
However, as fieldworkers already had "privileged access" to the
target populations, this formal approach to locating respondents
proved unnecessary in most sites. Direct requests for participation
in the study was complemented with "snowball sampling"
whereby respondents were asked to refer their peers and social
contacts to the study. The majority of study participants were
recruited through this chain referral method. This ensured access to
group members without recent contact with services or outreach
workers and may have helped limit the bias introduced by working
with a convenience sample of individuals already known to the
NGO, although qualitative research experience shows that
respondents often refer others with similar characteristics, and may
not be networked with the most marginalised among target groups.
To triangulate and expand on data received from community
members, the study identified a range of potential informants with
direct or indirect contact with MARA, such as staff from NGO and
state institutions, health and education providers, social services,
police, and local community members (taxi drivers, hotel staff,
drug dealers, middlemen, clients etc.).

The table presents the sampling framework across sites

During the course of fieldwork, 89 interviews were conducted
with community respondents and key informants, as well as four
focus group discussions, four life narratives, nine observations of
activity in sites frequented by MARA, and five registry checks, as
summarised below:

Lfupco S. Risteski

181

SAMPLING
FRAMEWORK
STRATEGY

Age

Research
Techniques

Recruitment
Field
Research
Units
Main Target
group MARA:

Young Injecting
Drug Users

Skopje 13-18
Gostivar 13-18
Kumanovo 13-18
Interviews;
Focus Group
Discussions
Observations
Direct contact
Snowball
Venue-based
methods

30
Young Men
having Sex with
Men

13-18 Skopje
13-18
Strumica 13-18
Gostivar/
Tetovo
13-18
Interviews;
Focus Group
Discussions
Observations
Direct contact
Snowball
Venue-based
methods

30
Young
Commercial Sex
Workers

Skopje 13-18
Strumica 13-18
Interviews;
Focus Group
Discussions
Observations
Direct contact
Snowball
Venue-based
methods

35

182

Target group Most At
Risk Adults:

Young Injecting Drug Users

Skopje 19-22
Gostivar 19-22
Kumanovo 19-22
Interviews;
Focus Group
Discussions
Observations
Direct contact
Snowball
Venue-based
methods

5
Young Men having Sex with
Men

Skopje 19-22
Strumica 19-22
Gostivar/Tetovo 19-22
Interviews;
Focus Group
Discussions
Observations
Direct contact
Snowball
Venue-based
methods

5
Young Commercial Sex
Workers

Skopje 19-22
Strumica 19-22
Interviews;
Focus Group
Discussions
Observations
Direct contact
Snowball
Venue-based
methods

5
Target group of other
Stakeholders

Professionals Working with
MARA

Key Informants related with
specific groups of MARA on
different way (taxi drivers,
hotel staff, drug dealers

Interviews;
Focus Group
Discussions
Observations
Direct contact
Snowball
Venue-based
methods
18
18
Lfupco S. Risteski

183

MSM population
Research technique
Research units per cities
Total
research
units
Skopje 22
Strumica 9
Interview
Tetovo with
Gostivar
5

36
Skopje 1
Strumica 0
Key informant interview
Tetovo with
Gostivar
0

1
Skopje 2
Strumica 0
Tetovo with
Gostivar
0

Observations and mappings
General for MK 3
5
Skopje 0
Strumica 1
Focus group interview
Tetovo with
Gostivar
0
1
Total 43

184

AWSS population
Research technique

Research units per cities Total research
units

Skopje

11 Interview with AWSS
Strumica

6
17
Skopje

3 AWSS Autobiographical life
story
Strumica

1
4
Skopje

1
Focus group
Strumica

2
3
Skopje

6

Key informant interview
(3 NGO Field workers, taxi
driver, hotel staff, caf
staff)
(Pimp, caf staff, taxi
driver, Social Worker from
CSW, NGO representative)
Strumica

5
11
Skopje

1 Observation

Strumica

0
1
Skopje

3 Registry check
(MOI, CSW, SOS helpline
of Megjasi)

Strumica
2
5
Total 41
Lfupco S. Risteski

185
METHODS AND TECHNIQUES FOR COLLECTING
INFORMATION

Four data collection methods were employed throughout the
study:
1. Mapping: In each study site, locations where each risk-
taking activities are known to occur were identified, mapped
and visited. Sites were characterised according to what kinds of
people visited them, what interactions took place, and the demo-
graphic composition of community members.
2. Fieldworker note taking: During data collection,
fieldworkers recorded the location in which research took place,
the types of participants and their activities, the availability and
conditions of facilities, the time of data collection, and the emo-
tional state/ mood of participants.
3. In-depth interviews: MARA and other key informants
were invited to participate in in-depth interviews lasting
between 1-2 hours. With participants permission, interviews
were recorded with digital voice recorders, and later transcribed
and entered into Atlas.ti for analysis.
4. Group discussions: Where possible, peer groups of
MARA were brought together for informal discussions to give
additional contextual information in which to frame individual
experiences elicited through interviews.

One of the most important issues during fieldwork preparation
was training research staff to perform fairly standardized data
collection to maximise comparability of findings between sites.
As field staff came from the local community and were familiar
with its context, and in some cases were former target group
members themselves, it was a challenge for them to suspend their
own interpretation of MARAs experience and needs, but to

186
approach the research from a position of open enquiry, and to
explore similar topic areas across sites, even when they did not at
first seem relevant to the local setting.

Mapping

The field research began with a mapping exercise to
establish basic information such as location of MARA commu-
nities, their distribution across locations, and comparative
numbers at different times and places. Direct observation,
knowledge from key informants, and information received in
early interviews and focus group discussions provided the data
during the mapping phase. Observation was further structured to
collect data on the following attributes of each location:

1. Premises: physical area or locations
2. Participants: people involved
3. Activities: set of activities realized by the people
4. Facilities: physical existing objects
5. Act: individual activities performed by the people
6. Event: set of linked activites undertaken by the people
7. Time: sequence taking place in definite time
8. Aim: the things that people try to achieve
9. Feelings: felt and expressed emotions

Given that observation requires the fieldworkers
presence among socially marginalized groups engaged in elicit,
and in the case of drug use and sex work, illegal, activity, this
component of fieldwork posed certain dangers to the fieldwork
team and therefore field observations were limited, although at
least two structured observation sessions were conducted for
each of the three MARA target groups.
Lfupco S. Risteski

187
Interviews

All interviews were semi-structured and open-ended, and
followed the principles of qualitative methodology, including:

Using exploratory, flexible, open questions that encouraged
respondents to shape their own narrative according to their view
of events;
Avoiding leading questions, boundaries on topics of
interest, or passing judgment on the experience and perceptions
of the respondents;
Building rapport with respondents through informal
conversation, including sharing experiences and information
between researcher and respondent;
Exploring topics fully before moving to a new subject area;
Comprehensive note taking to document the content as
well as the process/ atmosphere of the interview
Where permission was granted, interviews were tape
recorded for subsequent transcription.

Group discussions

Focus groups or group interviews are useful additions to
other ethnographic data collection methods as they demonstrate
the way in which people discuss shared experiences, express
behavioural norms, characterise group identity, and interact.

Fieldworker note-taking

Fieldworkers were trained in taking comprehensive notes,
not just in cases where interview respondents did not agree to

188
recording but during all data collection. Field notes consisted of
four parts, and a standardised fieldwork note taking form was
used for each research activity:

Condensed description of the research (The
fieldworker notes a short summary of the research activity
immediately at the end of the data collection to ensure as much
detail is captured. These proved useful for subsequent
expansion of notes.)
Extended description of the research (Using the
summary as a guideline, the fieldworker expands the notes to
record the details of the activity including the setting in which
data collection occurred and the content of findings.)
Autoreflexive reflections (Fieldworkers own emotional
responses are noted regarding the topics covered and the
process of conducting the research in order to address personal
concerns or bias. These notes are taken to assist the process of
fieldwork research and are available only to the assistant
researchers and supervisor. The fieldworkers have the opportunity
through this method to reflect on their experiences, difficulties
in fieldwork, and emotional stress that may be caused by
exploring sensitive and potentially upsetting subject matter..)
Analysis and interpretation of the received results
(Fieldworkers provide initial interpretation of the data and
reflect on what the findings indicate so far, and what additional
avenues of exploration may yet be required.)

For internal management, a process monitoring form was
also filled in after each data collection activity, to maintain an
up-to-date record of the studys progress.

Lfupco S. Risteski

189
ETHICS

The Institute of Ethnology and Anthropology from the
University "Ss Cyril and Methodius" in Skopje is an accredited
education and scientific institution and according to the legal
framework in Macedonia, ethical approval from additional in-
stitutions was not required to conduct the study, particularly as
there was no clinical component and no biological specimens
taken from study participants. However, the research team es-
tablished a Supervisory Committee to advise on ethical proce-
dures and provide oversight throughout the study development
and implementation. While Macedonia does not have its own
codes for research ethics, the study sought to comply with ethi-
cal guidelines available from international organizations such as
the American Anthropological Association (Statements on
Ethics, Counsil of American Anthropological Association,
http://www.aaanet.org), the Association of Social Anthropologists
of the United Kingdom and Commonwealth (Ethical Guidelines
for Good Research Practice; http://www.theasa.org/). Fieldworker
training covered basic principles of ethical research and research
supervisors ensured they were adhered to during data collection.
Some specific issues related to this study are described below:

Protection of the physical, social and mental wellbeing of the
respondents and their personal integrity and privacy.

This research specifically focuses on behaviour among
adolescents that is either illegal (IDU, SW) or highly stigmatised
(MSM) and therefore could potentially place research participants
at risk of legal prosecution or other harmful consequences. As a
result, ensuring confidentiality was of critical importance. This
implies complete protection from identification of participants, and

190
therefore any information received had to be presented in a way
that could not lead to subsequent harm or abuse; this includes
publication of study findings that could potentially lead to reper-
cussions against study communities. Fieldworkers were given
special training on privacy and confidentiality, and did not record
any identifying information on study participants, even if they were
known to fieldworkers through outreach services. All data was
therefore anonymised at the time of collection.
During study planning, the research team discussed a range of
ethical concerns, including how to ensure confidentiality should
representatives from the Ministry of Information (MOI) or other
law enforcement institutions request access to the primary data
which, according to routine practice, would be kept in the
universitys data archives. As in many international research stud-
ies, the original data transcripts become part of the public domain
through the archive system and could potentially be used in ways
harmful to respondents or their wider community. Similarly, the
research team addressed whether writing up the research findings
could itself draw unwanted attention to already marginalised
groups or used in law enforcement, for instance through the identi-
fication of popular venues for IDU, SW or MSM. This could po-
tentially drive specific communities "underground" where they
would be even harder to reach with accessible services.
The decision made was to conduct the research as thoroughly as
possible and to submit the full findings, including locations, time,
duration and other characteristics of the three target groups and their
behaviour, in the report submitted to the UNICEF Office in Skopje,
which commissioned the study, as well as to the research Supervisory
Committee. Subsequently, any drafts prepared for publication would
require disguising the names of specific locations and identifiable
details in order to maximise confidentiality and anonymity at
community, as well as individual, levels.
Lfupco S. Risteski

191
Finally, the study adhered to principles of informed consent
and offered each person approached for recruitment into the study
timely and complete information regarding the aims and process of
the study and requested confirmation of voluntary participation.
Fieldworkers described the objectives of the study, the expected
results, and how results could be disseminated to respondents prior
to commencing data collection. Fieldwork could not start until
rapport and understanding had been established between the
researcher and respondent and informed consent obtained, except
in the few cases of direct observation where the researcher did not
elicit information from specific individuals, but rather recorded
characteristics and activities in a given venue.

Remuneration for the respondents (Incentives)

Previous research with MARA, especially AWSS and AID, has
demonstrated that members of these communities are particularly
aware of any financial rewards available to them, such as through
participation in research. Offering an incentive for both agreeing to
provide data and recruiting peers into the research would make
a significant difference to raising awareness and interest in the
study, and would also demonstrate that researchers valued the
views, knowledge and time commitment of MARA, who are
often seen as worthless by society. This needed to be carefully
balanced against inadvertently coercing vulnerable young
people into cooperation that was not truly voluntary. Giving
gifts rather than cash was considered, but rejected due to
difficulties in selecting items that would be appreciated by all
respondents and did not further stigmatise them (such as by
giving condoms to sex workers who might not identify solely as
sex workers, or products that might imply a lack of hygiene
among participant groups, etc.). As a result, a symbolic

192
financial contribution was offered in the sum of 150 MKD
(approximately US $ 3 or t2.4) to motivatc, but not unduly
influence, potential respondents. This proved successful,
although most MSM did not accept the incentive, saying such
motivation was not necessary. During group discussions, re-
freshments were also provided to participants.

Advice and referral

During training, fieldworkers were instructed how to re-
spond if requested to give opinions, advice, or help.
Considering the specific target groups, this was anticipated as a
likely occurrence. Field researchers were instructed to first
complete data collection, in order to avoid introducing bias and
the to refer the respondent to an appropriate institution dealing
with the issue raised. The problem that emerged most frequently
was ignorance about how and where to access good information
on health, rights, and services.

Personal safety

The field work among the three MARA target groups in
many cases involved data collection "on-site". As mentioned
previously, relevant venues, night-time activity, and the types of
people present had the potential to pose risks to research staff as
they attempted to observe events or directly contact
respondents. Fieldworkers were trained in how to identify risky
situations and resolve conflicts among members of target
groups, or handle situations that become difficult (due to i.e.
police intervention, misunderstanding with clients, interruption
by outsiders, etc.). Most field researchers already worked in
NGOs with direct experience of these settings, but there were a
Lfupco S. Risteski

193
few cases during study implementation where research staff
experienced dangerous circumstances and even physical assault.
Research staff were advised to avoid on-site data collection
where possible and to arrange interviews in safer location.

ADVANTAGES AND DISADVANTAGES OF THE
METHODOLOGY

Strengths

This study design proved practical, feasible and appropriate
for exploring the contextualised experiences of extremely hard-
to-reach target groups such as MARA. It brought together a
range of stakeholders for the improvement of HIV prevention
and health promotion interventions, including governmental and
nongovernmental institutions, and an academic department with
extensive experience of social science research. The research
questions and methods were thus developed in line with current
policy priorities, and to contribute information relevant to
design of recommendations and programs.
Another important advantage of the methodology was the
involvement of field researchers, who were either directly
involved with the target groups of MARA through projects and
services, or were current or former members. Fieldworkers
played an important role in planning the sampling and recruit-
ment strategy. They were well acquainted with local conditions
and had open access to MARA and could thus build the requisite
trust to encourage participation. It is unlikely that fieldworkers
without this "privileged access" would have been able to collect
data on such sensitive issues. Using "snowball sampling" on top
of this direct recruitment further penetrated social networks of

194
hard-to-reach groups, allowing initial respondents to refer peers
who might not have any contact with services or go to the venues
commonly associated with drug use, sex work, and MSM.
Interviews proved useful to data collection as both fieldworkers
and respondents felt comfortable with the method; as a result, the
majority of the study findings emerged from interviews. There
was initial scepticism toward focus groups during protocol
development, as fieldworkers were concerned that MARA may
not wish to discuss issues in front of others, might find public
identification with a marginalised population unacceptable, or
might not wish to socialise with others who might be in direct
competition (particularly in the case of individuals who sell sex).
These apprehensions proved unfounded, and fieldworkers found
that while it could sometimes be difficult to organise a time and
venue for a focus group, with adequate preparation and careful
selection of respondents they were a feasible method.

Weaknesses

Venue based research involving the presence of field-
workers in locations frequented by hard-to-reach groups proved
impractical and very risky for the field researchers. In the
course of data collection, field researchers encountered danger-
ous situations on several occasions and in one instance a field-
workers was physically attacked. Luckily this did not result in
serious consequences, but it was quicky decided to immediately
discontinue of this planned component of the study.
Similarly, using interactive methods drawn from par-
ticipatory research approaches (PR) such as role plays, mapping
activities, visual diagrams etc., did not prove successful,
primarily as respondents lacked interest in participating.

Lfupco S. Risteski

195
References:

Apnay(onckn n (p., 1996. Apnay(onckn hynno, onena, hynna, Anre-
neckn, Me:o(nja, Lpocmumvuufama co Makeoouufa. HMHPECYM,
Ckonje : Penynnnkn sano( sa ynanpe(ynane na connjannn:e (ej-
noc:n, 1996
Anreneckn 1994.Anreneckn, Me:o(nja, Lpocmumvuufama u uefsuua-
ma nocpsauocm co opveume couufa:uo-namo:ouku nofacu. MAKE-
OHCKA pennja sa kasneno npano n kpnsnnonornja, Io(. 1, p.
2 (1994), c:p. 388-397.
Benjanon Kynoncka 1996.Benjanon, Cnnnosnn n Kynoncka, Cnnnnja,
3ua:enemo u v:oeama ua kpu+uua:ucmu:kama mexuuka co peua-
canemo ua npoo:e+om s:ovnompeoa ua opoea . (npeouocmu u ue-
oocmamouu ua uekou nouocu uucmpv+euma:uu +emoou sa oemek-
uufa u uoeumuqukauufa ua onofuu opoeu) Bo: Fese(noc:, Io(.
36, p. 1-2 (jynn 1996), c:p. 98-107.
Iaj(asnn-Kneennk n (pyrn 2003. Iaj(asnc-Kneennk, Cnannna, Ha-
nocka, Ha:ka, Canencka, Mnpjana, Cnaconcka-Tpajanoncka, Ane:a,
Anekconcka, Ha(a, Benkoncka, Cysana, Hnnencka, parnna Ce+ef-
cmcomo +:aoume u opoeama . npupa:uuk sa +:aou u pooume:u .
[ca+a ue +o+eu - saeouo +o+e+e noceke{ HMHPECYM : Cko-
nje : Bnncen: rpa[nka, 2003
Jonen 2002. Jonen, Jop(an, Fo:ecmu ua sacucuocm . sacucuocm oo a:-
koxo:. opoea u mvmvu HMHPECYM, Ckonje : Hen:ap sa npenen-
nnja na sanncnoc:n, 2002
To(oponcka-Iypnencka 1996. To(oponcka-Iypnencka, Cnoo(anka
Huoucuova:uo-ncuxo:oukume u couufa:uume acnekmu ua sacu-
cuuuume oo opoea co Penvo:uka Makeoouufa. MAKEOHCKA
pennja sa kasneno npano n kpnsnnonornja Io(. 3, p. 1-2 (cen:es-
npn 1996), c:p. 318-327.
Tosonckn 1994. Tosonckn, Fomko, poea . oo:ecm ua oeueuuuuama.
Ckonje : |An:op], 1994
Tpajkonckn 2003. Tpajkonckn, Bna(nsnp, Ieuemcku acnekmu ua cek-
cva:uama opueumauufa u xo+ocekcva:uocma: Io(nmen sop-
nnk.Kn. 56 (2003), c:p. |447]-459.

196
Tynenckn 1997. Tynenckn, Hnan, Ha+a:vcane ua umemama oo vno-
mpeoa ua opoea . soopuuk ua cmamuu. HMHPECYM..,Ckonje, Hn-
c:n:y: O:nopeno Onm:ec:no Make(onnja, 1997.
Tynenckn Leky:koncka 2004. Tynenckn, Hnan I.: Leky:kocka, Cna-
nnna, poea. onaceu npeouscuk co +:aoocma HMHPECYM : Cko-
nje : 3(pyenne na connjannn pao:nnnn na rpa( Ckonje, 2004
onena 1994 a. onena, hynna, Hekou qeuo+euo:ouku kapakmepu-
cmuku ua npocmumvuufama co Makeoouufa. Bo. Fese(noc:, Io(.
34, p. 2 (jynn 1994), c:p. 312-321.
onena 1994 b. onena, hynna, Jacuomo +uc:ene sa u npomuc :eea-
:usauufa ua npocmumvuufama co Makeoouufa Bo. Fese(noc:,
Io(. 34, p. 3 (ok:osnpn 1994), c:p. 479-490.
CPAP UNICEF. UNCEF Skopje, CPAP HIV/AIDS and Young Peoples
Programme Plan of Action, 2005-2009, 2005.
National AIDS Strategy 2003-2006
Ministry of Health, National HIV/AIDS Strategy, 2003-2006, Skopje, 2003.
Neuman LAWRENCE W. Neuman LAWRENCE, Social Research Met-
hods: Qualitative and Quantitative Approaches, Fifth Edition, 2003.
HIV/AIDS Among Youth in FYR Macedonia, HIV/AIDS Among Youth
in FYR Macedonia, Rapid Assessment and Response (RAR) and Par-
ticipatory Action Research (PAR) for the Project "What Every Ado-
lescent Has a Right to Know" 2002/2003, UNICEF, 2004.
RAPID ASSESSMENT AND RESPONSE ON HIV/AIDS among
EVYP in SEE. Rapid Assesement and Response on HIV/AIDS
among Especially Vulnerable Young People in South Eastern Euro-
pe, Prepared by Elsie Wong, UNICEF, 2002.

Lfupco S. Risteski

197
Ljupo S. Risteski

ETNOGRAFIJA DRUTVENO MARGINALIZOVANIH
GRUPA. ISTRAIVANJE ADOLESCENTSKE ZAJEDNICE
NAJPODLONIJE RIZIKU HIV-AIDS-STI INFEKCIJE U
MAKEDONIJI. METODOLOKA PITANJA.

Ciljna grupa istraivanjanja bile su adolescentske (13 do 18 godi-
na) zajednice najpodlonije riziku (AZNR) HIV/AIDS/STI infekcije u
Makedoniji. Uzimajuci u obzir speciIicnosti ciljne grupe koja pripada
takozvanim teko dostupnim zajednicama (u naem slucaju, a s obzi-
rom na kulturni kontekst u kome se istraivanje odvijalo u Makedoniji,
moemo reci i izuzetno teko dostupnim zajednicama), a narocito kada
su u pitanju speciIicne grupe u manjim sredinama u Makedoniji, bilo je
neophodno inkorporirati i starije pripadnike grupacije, dakle one koji
imaju izmedu 19 i 22 godine. U istraivanje su ukljuccni i drugi kIjucni
informanti (KI)bez obzira na njihovu dob i pol, oslanjajuci sc na prct-
postavke kako saznanja koja poseduju mogu imati veliki znacaj za is-
traivanje (adolescenti sa predvodnickim i drugim speciIicnim pozici-
jama unutar ciljni grupa, osobe koje rade na terenu sa pripadnicima
ciljnih grupa, osobe koje su na bilo koji drugi naci u kontaktu sa cilj-
nim grupama).
U mapiranju, i na zajednicama baziranom istraivanju, ucestvovale
su sledecc podkategorije AZNR HIV/AIDS/STI u Makedoniji:
a. adolescenti mukarci koji upranjavaju seks sa mukarcima, sa
fokusom na one koji upranjavaju nezaticcni seks
b. adolescente mukarce i ene seksualne radnike
c. adolescente intravenozne narkomane

KIjucni ciljevi istraivanja bili su:

1. Dolaenje do informacija o postojanju AZNR i opisivanju njiho-
ve lokacije, ponaanja, drutvenog okruenja, i tekoca sa kojima se
suocavaju.

198
a. Lokalizovanje razlicitih AZNR podgrupa i prikupljanje podataka
o njihovom Iicnom iskustvu, zajednickom iskustvu, kao i na struktur-
nom nivou, podataka od same zajednice.
2. Produkovanje vie case studija kojc cc pokazati kako pravna re-
gulativa, policijske aktivnosti, ili trenutne drutvene okolnosti ometaju
integrisanje AZNR.
a.Analiza podataka dobijenih od AZNR za promiljanje faktora ko-
ji uticu na njihova, individualna rizicna ponaanja, kao i rizicna pona-
anja na nivou grupe, sparam strukturalnih faktora.

Konacni ciljevi istraivanja, da na osnovu dobijenih rezultata i pre-
poruka predloi odgovarujucc savete zarad popravljanja opteg stanja
AZNR stanovnitva u kontekstu visine rizika i rizicnih situacija ili pre-
noenja HIV-AIDS i STI u Makedoniji:

Razvoj odgovarajucih strategijaza intervenciju koja bi poboljala
prevenciju irenja HIV/AIDS i STI medu AZND.
Pomoc zakonodavstvu prilikom donoenja amandmana i oblikova-
nja dravnih smernica namenjenih stvaranju boljih uslova za korisccnje
usluga prevencije namenjenih AZNR.
Pomoc u oblikovanju kampanja podizanja svesti o nivoima rizika
od HIV-AIDS i STI i u lokalnim zajednicama.
Pomoc u procesu ojacavanja kapaciteta razlicitih kljucnih faktora
ukljuccnih u sprovodcnje procesa dostatnih strategija i intervencija u
sprecavanju irenja HIV-AIDS i STI medu AZND.

Tomislav Pletenac
Odsjek za etnologiju i kulturnu antropologiju
FiIozoIski IakuItct SvcuciIista u Zagrcbu

Od Morlaka do postsocijalizma. Tranzicija
kao element mimikrijskog diskursa

Apstrakt: Razumijevanje postsocijalizma kao speciIicne kul-
ture nastale na ostacima politicko-drutvenih uredcnja istoka
Evrope i Azije bilo je jedno od vanih interpretativnih mjesta za-
padne antropoloke teorije, ali i etnografske prakse. irenje te is-
traivacke paradigme vrIo ccsto se ostvarivalo nautrb lokalnih
interpretativnih praksi. Onc su ccsto oznaccne teorijski neobavije-
tenima ili nacionalistickim, a slucaju Balkana cak i posredno od-
govornima za rat i etnicko cisccnje. Takvo poricanje lokalnog
diskursa otvorilo paradoks u kojem je socijalisticka matrica odgo-
vorna za nacionalizam, premda se ona ideoloki utemeljuje na
klasnom, a ne nacionalnom identitetu. No taj paradoks proizvod
je dublje antropoloke uvjetovanosti prosvjetiteljskom etikom
ugradcnom u nastanak antropologije. Poricanje tudih praksi i
uvodcnje "racionalnih, boljih, obavjetenijih i naprednih" uvjet je
za konstrukciju antropolokog drugog. Iako se na prvi pogIcd cini
kako se u slucaju antropologije post/socijalizma radi o reinvenciji
takvog prosvjetiteljskog/kolonijalnog diskursa moe se pokazati,
na primjeru opisa Dalmacije Alberta Fortisa i Ivana Lovrica, kako
je proces zapocco davno prije, gotovo u sam osvit antropologije
na istoku Europe.
Kljune rei: Postsocijalizam, antropologija tranzicije,
etnografska praksa, Morlaci
Tomislav Pletenac

201
"Takva jc ncsigurnost omoguciIa konstrukciju istocnc Europc kao
paradoksa istodobnog ukIjucivanja i iskIjucivanja, Europu aIi nc
Europu" (Wolff. 1994: 7)

"Such uncertainity encouraged the construction of Eastern Europe
as a paradox of simoultaneous inclusion and exclusion, Europe but not
Europe..." (Wolff, 1994:7)

Referiranjem na radove poput onih Asada, Fabiana, Cliffor-
da, Marcusa i Fishera, vcc jc postalo gotovo opcc mjcsto uzima-
ti antropoloki diskurs kao metaforu koja prikazuje (i prokazu-
je) ujedno i kulturnu reprodukciju svojih tvoraca. Iako je prije
tridesetak godina prodor poststrukturalistickog argumenta u po-
lje antropologija proizveo niz esencijalnih pitanja koja su spo-
znajne mogucnosti i uvjete reprodukcije etnografskog pisanja
bila u stanju dovesti do granice epistemolokog (pa i moralnog)
legaliteta, danas kao da se na njih troi sve manje prostora, u
ime razlicito pravdanih urgencija koje su pred antropologiju sta-
vljenc cinjenicama novoga stanja svijeta. Tako se njezinim "po-
spremanjem pod tepih", umjesto radikalnim ukljucivanjem u
stanje teksta, razvodnjava upitnost antropolokog diskursa te
preutno podupire nastavak etnografske produkcije koja kao da
je prespavala razdoblje svoje dubinske epistemoloke kritike.
1

To posebno teko pada etnografijama nastalima na prostorima
koji su bili uobicajeni "case studies" interpretativnih dosega an-
tropologije, u skladu s kojima su se, naposljetku, i znatno tran-
sformirale. Antropolozi su, naime, uvijek racunali na taj "doma-
ci" uvid u kuIturu: od Malinowskog nadalje pothvat prenaanja

1
Neki autori dodue smatraju kako je postmodernizam u antropo-
logiji, narocito tzv. kriza reprezentacije otpocctka bila osudcna na
ograniccn doseg , sveden na jedan manji dio americke antropologije.
Od Morlaka do postsocijalizma ...

202
iskustva "bivanja tamo" temelji se, vie ili manje uspjeno ili
vjerodostojno, na etnografskoj metodi sudjelujuccg promatranja
kojom bi se imao uspostaviti dijalog kultura na temelju (takodcr
kasnije dovedene u pitanje), subjektne instancije zapadnih znan-
stvenih zajednica i svjetske "zajednice drugih". No problem tzv.
domacc tcorije, kolane, prilagodljive i, po mnogim miljenjima
"second hand" interpretativne prakse nikad dovoljno sukladne
elitnom europskom uvidu, rijetko jc (cak i nakon dubokih za-
hvata Michaela Herzfelda u praksu grcke etnologije i njezinim
dovijanjima da istodobno udovolji unutarnjim zahtjevima i
europskim apetitima), valoriziran kao uvjet proizvodnje antro-
polokog znanja. Svedena na distorziju, parcijalnost i oportuni-
zam, lokalna znanstvena i intelektualna praksa do danas se (ili
pogotovo danas) shvaca kao naIicje taksonomijsko-komparativ-
ne snage "panoramskih uvida" i "pravih" antropolokih kultura,
iako se domaca antropologija, prema instruktivnom pisanju Jo-
hannesa Fabiana (2002) pocinje stvarati vcc samom cinjenicom
kolonijalne povijesti te se poput sjene uvlaciti u spoznajnu ma-
tricu ozakonjenog znanstvenog diskursa.
Ta jc situacija, mcdutim, biIa jos sIozcnija na podrucju
Europe u kojoj se konstrukcija tzv. autohtonog drugog oblikuje
naknadno, i to pod jurisdikcijom nacionalnih etnologija. Antro-
poIoski diskurs u Europi naiIazi na podrucjc viscstoIjctnc ad-
ministrativnc dominacijc razIicitih curopskih impcrija. Post-
kolonijalna kritika od Asada i Saida nadalje utemeljila je klju-
cnc tockc na kojima sc dalo evidentirati diskurzivno kolonizi-
ranje drugog. No s druge su strane ostale relativno neosvijetene
idcntiIikacijc curopskih drugih. Pratt cc, rccimo, upozoriti na to
kako se diskursi stvoreni za klasifikaciju prirode referiraju na
planu odnosa nacionalne drave spram svojih subalternih
subjekata, poput seljatva, radnitva i ena. No koliko god da je
postkolonijalna kritika uspijevala otvoriti prostor razumijevanja
Tomislav Pletenac

203
reprezentacije kao temeljnog akta i alata kolonijalizma, problem
unutarnje kolonizacije ostao je relativno zatamnjen, posebno u
kontckstu istocnocuropskc ctnoIogijc.
To se pak, u svakom slucaju, ne odnosi na rad Larry Wolffa,
koji je dvije svoje knjige ("Inventing Eastern Europe" i "Venice
and the Slaves") posvetio upravo "proizvodnji istoka" u zapad-
nim tekstovima kao i, sada vcc opccg mjcsta kritike zapadnog
diskursa, knjigu Marije Todorove "Imaginarni Balkan". Ovi
autori (posebno Wolff), prateci putanju Foucaulta i Saida, anali-
ziraju diskurzivne prakse koji su pridonijele dananjem razumi-
jevanju i geopolitickom pozicioniranju istoka i jugoistoka Evro-
pe. Ono to ipak, ali i razumljivo, nedostaje u tim tekstovima
jest rasprava problema unutarnjeg "hrvanja" s problemom repre-
zentacijc, ccmu kao
oteavajuca okoInost svakako pridonosi i ono stanje domacc
teorije koje hrvatski teoreticar VIadimir Biti opisuje kao "pripi-
tomljavanja predmeta do stanja danosti, koje se slui uhodanim
iskustvenim shemama, a da to nije sposobno samo prepoznati"
(Biti, 1989:253). Svako autorefleksivno remeccnje uhodanog
sklada spoznaje predstavlja ovdje "strano tijelo pripovijedanja",
to je, kada je rijcc o hrvatskoj etnologiji, posebno uocljivo u
odIucnim etnolokim postulatima Branimira Bratanica. On u
svom pothvatu rekonstrukcije tradicijske prolosti neprestano
otklanja mogucnost teorijskog naruavanja "prirodnog" stanja
predmeta pa takvim restrikcijama neminovno (iako moda i ne-
hotice) otvara polje za izravnu kontaminaciju izvanznanstvenim
sadrajem. Etnografski teren postaje mitskim mjestom zahvaca-
nja u bezvremeno stanje tradicije neizreccnog, ali podrazumije-
vanog etnickog podteksta.
Dugo se smatralo da je dualizam etnografskog diskursa u
hrvatskoj etnologiji plod prodora zapadne teorije koja svoj uspjeh
ima zahvaIiti poIitickoj kIimi nadnacionaInog socijaIizma.

204
Mcdutim, pokazaIo sc kako sc upotrcba jcdnakog cpistcmolokog
sustava lako pripisuje kako "nacionalnoj", tako i "nenacionalnoj"
ctnoIogiji, zahvaIjujuci podrazumijcvanim sadrzajima kojc
privremeno iznaa sam pojam kulture
2
. Tako, jo iz vremena
tckstova Kusa NikoIajcva i RudoIIa Bicanica (tridcsctc godinc
prosIog stoIjcca) u hrvatskoj ctnoIogiji postoji i ctnograIija koja
tei razumijevanju kulture u sklopu kontekstualne adaptacije (pri
ccmu je kontekst sveden na onaj ekonomski).
S druge strane, domaca ctnoloka teorija kao i da nema neku
svoju autonomnu povijest. Najblia difuzionizmu, ona svoje puta-
nje uglavnom ravna prema izvanjskim zahtjevima i utjecajima pa
je njezino paradigmatsko stanje proizvod neke vrste znanstvene
transkulturacije, dok se interpretacija prilagodava lokalnim uvjeti-
ma. Tako ilavost Graebnerovih difuzionistickih metoda, adopti-
ranih u domacoj praksi "kulturnopovijesne kole", vie pokazuje
akademski odnos snaga nego li njihovu stvarnu teorijsku vrijed-
nost u drutvenoj interpretaciji. No shvacanje etnologije kao neka
vrste "samoznanstva" (to je stari Radiccv koncept), modela ko-
jem naginje (ili je bar naginjala) istocnoeuropska etnologija, za-
posjeda i druga egzistencijalna mjesta, koja se, pogotovo od post-
socijalistickog momenta, oblikuju i kao mjesta otpora.

Morlaka antropologija

U 17. stoljecu sc, jacanjem europske podjele na istok i za-
pad, poccla mijenjati i dubinski oblikovati ideja istocne Europe

2
"Promjena u poimanju kulture omogucit cc nam i analizu hrvat-
ske kulture, ne u smislu njezine geneze i u njoj prisutnih kulturnih slo-
jeva, nego u smislu njezinih speciIicnosti spram drugih etnickih kultu-
ra, u smislu istraivanja kulturnih kategorija kojima se pridaje znaccnje
etnickih simboIa." (Capo, 1991:14)
Tomislav Pletenac

205
i njezine porozne, ambivalentne granice prema europskom i
svjetskom ostatku. Dok su Afrika i obje Amerike "prazni pro-
stori", istok i jugoistok Europe proarani su znakovima civiliza-
cije usred svoje prevladavajucc zaostalosti. Praznina prostora u
kolonijalnom diskursu obicno otvara vrata prisvajanju, promjeni
simboIickog poretka krajolika, odricanju domorodacke racional-
nosti i dovodcnju u pitanje njihova nacina ivota. No istok
Europe upravo zbog nepripadanja njezinu Imperiju, ostaje pro-
stor u sjeni, prostor naslucivanja Orijenta u zaledima gradova i
izvan dominantnih putova. Na tim se zabaccnim mjestima javlja
koncept Morlaka koji su cvrsto prikovali Balkan na mentalnu
mapu Europe. Iako je znanje o njima u Veneciji postojalo rela-
tivno dugo, za njihovu je popularizaciju zasluan opat Alberto
Fortis ciji je putopis "Put po Dalmaciji" postao bestseler netom
po izlasku i bio preveden na sve vane europske jezike.
Uspjeh putopisa tumacio sc na razlicite nacinc, no cinjenica
je da pravu popularnost stjecc tck malo poglavlje knjige, ono u
kojem Fortis opisuje obicaje Morlaka. To poglavlje posveccno
je jednom od financijera njegovog putovanja (Lord of Bute),
meceni Jamesa Macphersona, tvorca Ossianovih mitova. Upra-
vo je ovaj posljednji zatraio od Fortisa da opie obicaje i pje-
sme na kojc cc na svom putovanju naici, kako bi potvrdio tezu o
mogucnosti ocuvanja usmene predaje kroz vie stoljeca tc time
potvrdio, vcc upitnu, autenticnost svojih rekonstrukcija. S druge
strane, Venecija u ratovima s Turskom u 18. stoljecu stjccc no-
ve prostore naseljeno stanovnitvom o kojemu se nije nita zna-
lo. Putovanje u prostor europskog istoka i jugoistoka usposta-
vlja se, na taj nacin, i kao putovanje u njezinu prolost. Na to
skrecc panju Larry Wolff opisujuci susret mladog diplomate
Segura s Frederikom u Potsdamu, u kojem Segur opisuje ono
to je vidio nakon prelaska granice Prusije i Poljske:

206
"...ogromna zemlja gotovo potpuno pokrivena zimzelenim jelama,
ali stalno tuna, tek s vremena na vrijeme prekinuta intervalima kultivi-
ranih biljaka, poput otocica ratrkanih u oceanu; siromano, neslobod-
no stanovnitvo; prljava sela; barakc sIicne onima divljaka; sve izgleda
kao da ste se vratili deset stoljeca unatrag te se nalazite izmedu horda
Huna, Skita, Slavena Veneta i Sarmata." (Segur, prema Wolff;1994;19)

Nekoliko glavnih tocaka rasudivanja prostora otkriva se, da-
kle, na samom pocctku toga opisa. Divljina zelenog "tunog" dr-
veca tck jc mjcstimice prekinuta poljima, to direktno prikazuje
ekonomsku zaostalost ljudi koji ive u kucicama nalik kolibama
izvaneuropskih divljaka. Putujuci tako u vremenu dok obilazi am-
bivalentni europski prostor Segur ocrtava obrise prosvjetiteljskog
rasudivanja o prezentnosti evolucijskog razvitka dohvatljivog u
slici divljaka koji "ive u drugom vremenu". Ovome shvacanju,
po rijecima Fabiana, treba malo dodati, "kada je rijcc o scparaciji
i odvajanju u praksi kolonijalizma koji svoje ideoloko opravda-
nje pronalazi u prosvjetiteljstvu i kasnijem evolucionizmu." (Fa-
bian, 1994;27). Takav odnos i istocnu Europu direktno ukljucuje
u diskurzivne procedure kojc cc kasnije doci na udar postkoloni-
jalne kritike. No Segur pronalazi i analogije vezane uz prolost
koju smatra vlastitom: on "ecc kroz vlastiti srednji vijek". Istok
Europe upisuje se u identitet Zapada kao ivuca prolost, u sluca-
ju Morlaka i Fortisa, prolost antike i antickih pisaca.
Morlaci tako postaju ujedno batina koju treba cuvati i civili-
zacijski manjak koji valja eliminirati, ambivalencija koja je trajno
sacuvana u "domacoj teoriji", stavljenoj pred paradoksalni zahtjev
istodobne proizvodnje i poricanja autohtonog drugog (neksus pre-
poznat kao sukob romanticarske i prosvjetiteljske etnologije
3
).

3
Ta se binarizacija prepoznaje kasnije kod Belaja kao panonska
Kollarova i Chavanneova zapadna etnologija. Pri tome ih Belaj razliku-
je prema ciljevima. Jednoj je u fokusu interesa etnicka povijest, dok je
Tomislav Pletenac

207
Time se internalizira ambivalencija srodna diskursu egzotike,
jednako kao i prakse koje Homi Bhabha naziva mimikrijskima.

"Unutar ove konfliktne ekonomije kolonijalnog diskursa ko-
jeg Edward Said opisuje kao napetost izmedu sinhronicne panop-
ticke vizije dominacije zahteva za identitetom, onim stasis i
protiv pritiska dijahronije, istorije, promena, razlike mimikrija
predstavlja jedan ironican kompromis" (Bhabha, 2004:161).

Za razliku od kolonijalne mimikrije kao strategije hibridiza-
cije kolonijalnog subjekta ("istog, ali ne sasvim", prema Bhab-
hinoj formulaciji), u transkulturaciji imperijalnog antropolokog
diskursa nema mjesta "domacoj tcoriji", pa se njezine strategije
oprisutnjenja mogu uzeti i oblikom otpora, ma kako "zastarje-
lom" i kolanom mogla izgledati njezina metodologija u kanon-
skim terminima. Ta "poludivlja misao" domacc ctnologije bode
katkad besprijekornu znanstvenu povijest europske antropologi-
je, kao i njezin logicki red naruen oazama "prole sadanjosti".
No prilagodbama socijalnom kontekstu ne moe izbjeci ni ona,
pa se argoni dominacije, izbaccni kroz vrata, vracaju kroz pro-
zor realnosti obiljeene "jakim paradigmama" politicke povije-
sti i ideologija. Jednako kao i mimikrijskim strategijama koloni-
zatorskih upravitelja, narativi politickih i nacionalnih elita pro-
izvode "efekt ambivalencije" (usp. Bhabha, 2004:262).
Na tom mjestu blijede upravo temeljne metodoloke pred-
nosti etnografskog projekta, a da manipulacija iskustvom "su-
djelovanja s promatranjem" nije invencija dvadesetog stoljeca
nego nuan nusprodukt kulturne razlike, vidljivo je i u pozna-
tom odgovoru Albertu Fortisu Ivana Lovrica, gdjc sc i on sIae
da "prosvijetljen narod stvara srecu scbi i svojem vladaru." (Lo-

drugoj univerzalna povijcst covjeka to dovodi do kasnijeg razlikova-
nja etnologije od antropologije. (Belaj, 1990)

208
vric, 1949; 180) Koliko god je Fortis ustrajao opisivati u pre-
zentu, potujuci botaniku i njezinu taksonomiju, toliko mu je
Lovric parirao dijakronijom i evolucionizmom. Projekt usposta-
vljanja nacije mora se oslanjati na vlastitu povijest a ta povijest
je uvijek i povijest dominacija. Instancija domacih cIita koju
djelomicno preuzima i "samoznanstvo" poznaje rascijep homo-
logan racvanju kolonijalnog diskursa: "rascep izmedu kontinu-
istckc, akumulativne temporalnosti pedagokog i repetitivne, re-
kurzivne strategije performativnog" (Bhabha, 2004:270). Do-
maci ctnografski diskurs taj rascjep proizvodi naknadno i in-
verzno: zamjenjujuci prirodu povijescu, tcritorij tradicijom.
Prvotne reprezentacije europskog istoka ostavile su dubok
trag, pojacan treskom eljezne zavjese i skretanjem prema "pri-
rodnoj" povijesti svijeta. Time kao da je zapecaccn "prostor
vjccne tranzicije" i njezina "domaccg majstora" samotumaccnja.

Socijalizam/postsocijalizam i njihov drugi

Nakon pada Berlinskog zida socijalisticko razdoblje uzima
se uglavnom metaforom drutvene degeneracije ili u najboljem
slucaju stagnacije, pa se i znanostima stasalim u socijalizmu pri-
pisuju jednako "eljezne" karakteristike. Pa ipak, etnologija je
postojala u svojim raznim oblicima, ccsto i mimikrijskim, budu-
ci da jc mjcstimicno u potpunosti odstupala od "socrealistickih"
occkivanja. Kada je rijcc o hrvatskoj znanosti, moemo, zajedno
s Dunjom Rihtman Augutin (2001:125-139), reci kako je dobar
dio etnologije jednostavno napustio javnu scenu i nastavio svo-
jim davno utabanim stazama istraivanja etnicke povijesti koja
nije dodirivala aktualnu politiku.
Takva formulacija oslonila bi se na nekc vcc uspostavljane in-
terpretacijske gabarite koji dominiraju tumaccnjem socijalizma,
poput Havelove ideje "ivota u lai". Ta paradigma formira soci-
Tomislav Pletenac

209
jalisticko stanje kao ivot s "figom u depu". Ljudi su pristajali na
sudjelovanje na razlicitim socijalistickim javnim skupovima, po-
stajaIi cIanovima komunisticke partije bez vjere u ideologiju vcc
su titili svoj drutveni integritet. Privatno su imali sasvim druga-
cije miljenje koje nisu smjeli javno izgovarati. Etnologija i njen
predmet bi u takvom poretku pripadali toj prikrivenoj, neaktual-
noj i u duboku povijest odbaccnoj sferi koja je ostala netaknuta
zahvaljujuci znanstvenom autoritetu. Time bi se mogla etnologija
oznaciti kao vrst alternativnog diskursa proklamiranim ideoloko-
politickim temeljima.
No, tome ipak nije bilo tako, etnologija u svojoj kulturno
povijesnoj varijanti, mogla je biti icitavana na razlicite nacine
bez obzira na povijest uporabe ili pokuaj kontrole njenog zna-
ccnja. To dovodi do razumijevanje etnografskog diskursa i
objekta kao mjesta na kojem su se mogao upisivati razliciti smi-
sao. elja Rihtman Augutin da ga uspostavi kao nepromijenje-
ni i okotali sustav neosjetljiv na drutveni kontekst u kojem se
nalazi, vie pokazuje do koje mjere ona sama gradi svoj inter-
pretacijski autoritet na suprotstavljanju takvoj paradigmi. Po-
dvojenost etnografskog diskursa koja se ogledavala tijekom us-
postave njenog akademskog ivota kao refleks odomacivanja
stranih teorijskih i interpretativnih koncepta nala je svoju novu,
nepredvidljivu, varijantu unutar socijalizma. Takav stav kolidira
s Yurchakovom tezom o performativnosti socijalizma koji svoj
kraj ima zahvaliti formiranju bogatstva interpretacija koje su se
ostvarivale upravo na javnom poricanju interpretacije kao i svo-
jevrsnom slubenom strahu od interpretacije. Upravo "poslu-
no" sudjelovanje u takvom jeziku otvara mogucnost razlicitim
naknadnim privatnim interpretacijama socijalizma. "...kako je-
zik nije bio dio nadgradnje, njime se nije moglo automatski pre-
ci prcko revolucionarnih prepreka kako je obecao Marr; i s ob-
zirom da jezik nije bio orudc za proizvodnju, njegova politicka

210
manipulacija nije bila nacin za stvaranje komunisticke svijesti.

Umjesto toga je komunisticki jezik, tvrdio je Staljin, morao biti
shvaccn u skIadu s "objektivnim znanstvenim zakonima" i tako
ga je trebalo koristiti." (Yurchak, 2006) Moda je jednaka fasci-
nacija objektivnim znanstvenim zakonima imala za posljedicu
ocuvanje etnologije u njenoj taksonomjskoj, upitnickoj varijanti
koja je jednako tako patila od straha od teorije i bivala perfor-
mativna unutar etnografske proizvodnje. Ono to ju je medutim
razlikovalo od ostatka pozitivne znanosti upravo je njen naslije-
dcn kompleks dvojnosti u kojem nije proizvela (barem ne od-
mah) niz razlicitih interpretacija, vcc jcdnu koja je imala svoju
speciIicnu povijest i pretke.
S druge strane etnografski projekt biljeenja i klasificiranja
stvarao je ujedno i ideoloki potencijal. Izmicanje kulturnih ele-
menata iz prostora u kojima se proizvode u svrhu icitavanja i-
rokih kulturnih procesa (uglavnom povijesti migracija) koji su
nestali iz povijesnih dokumenata omogucavali su i oficijelnoj
vlasti da nadomjetava manjak koji je ostajao na mikro-razina-
ma. Dok je na jednoj strani bavljenje takvom etnografijom bilo
razumijevano kao ocuvanje etnickog identiteta (vidi Pletenac,
1999) s druge se otvarala i slika "prirodnog" stanja klasne se-
Ijacke svijesti u kojoj je sukob nepoznat, a solidarnost osnova
drutvenog ivota, te u kojem je svijest o etnickoj pripadnosti
strano tijelo. Takav se stav vrlo brzo realizirao u razlicitim kul-
turno umjetnickim i folkornim drutvima koja su njegovala na-
rodnu pjesmu i pIcs. Moc ncinterpretativne etnologije da bude
istovremeno klasna i nacionalna mnogo je vie pogodovala nje-
nom ocuvanju nego li izmicanje iz politicke i javne sfere
4
.

4
Proces je to kojeg identificira i Prica (Mala europska etnologija)
kada se hvata u kotac s pojmom tradicije. Interpretativna potentnost
tog pojma upravo lei u njegovoj praznini, "velikom nita".
Tomislav Pletenac

211
Ipak, strana teorija, koja je trebala popuniti interpretativni ma-
njak kada se etnologija suocila sa socijalistickim svakodnevljem br-
zo je od strane akademske etnologije prepoznata kao nova opasnost
jasnoci podataka koji su jo uvijek ivjeli nadomak gradskih sredi-
ta (usporedi Bratanic,1976). Ta idcntifikacija "strane" teorije neto
je to se, dodue, moglo prepoznati i na drugim poljima, a ne is-
kljucivo u etnologiji. Umjetnicki projekti stalno su nastajali unutar
iste binarne opreke "nae" i "njihove" umjetnosti. Uvelike je ta opre-
ka poprimala one iste elemente kojima su se odlikovale prve postko-
lonijalne zemlje. Za mnoge od njih cijeli pokret kolonijalnog oslo-
bodcnja zapocinjao je reinvencijom tradicije kao dominantne razli-
ke koja je trebala ostvarit revoluciju. U Hrvatskoj odlican primjer
jest grupa EXAT okrenuta u to vrijeme progresivnom konstruktivi-
zmu, to je izazivalo stalnu raspravu o njihovom drutvenom, od-
nosno socijalistickom statusu. Naime, takva umjetnost se doista
mogla u svjetskom kontekstu nazvati avangardnom, no unutar soci-
jalizma stvarala je kontroverzu jer je njena neinterpretabilnost osta-
la nasukana na ideji umjetnosti za radnicku klasu. S druge strane
nije se mogla jednostavno niti poricati s obzirom da su medunarod-
na priznanja pribavljala legitimaciju reimu (Fowkes, 2006).
Etnologija socijalizma empirijske provenijencije je pronala
svoj "novi" objekt istraivanja na mjestima koji je jednako tako bio
izmaknut socijalistickom kontekstu. Naime ukoliko se pretrae et-
nografije nastale u socijalizmu u njima ima malo socijalizma koji je
ipak bio dominantna kontekstualna odrednica. Emprijska etnologi-
ja jednako se izmicala socijalizmu kao i ona akademska i pregova-
rala s politikom i ideologijom. Simptomatican je primjer unosa teo-
rije Antonia Gramscia iskljucivo kroz utemeljenje dviju kultura
5
,

5
S jedne strane je to bilo uporite kako bi se Radica tc time moda i
sri etnologije povezalo sa ljevicarskim teoreticarima, ali i ideoloko
opravdanje istraivanja medusobnih utjecaja visoke (elitne) kulture i one

212
ali govori vrlo malo o hegemoniji koji je centralni koncept njegove
interpretacije drutvene dijalektike. Naime, ukoliko bi se prakse
hegemonije istraivale na socijalistickom prostoru, vrlo bi se brzo
pokazali razliciti modaliteti ideoloke introjekcije koje bi proka-
zale reim. A i razumijevanje drutva kao komunikaciju elita i
podredcnih kao i akademska etnologija doba socijalizma odbacu-
je u prolost. Unos strukturalizma i interpretativne antropologije
morao je jednako kao i difuzionizam pregovarati sa kontekstom u
koji se unosio. Etnologija socijalizma stoga se vjerojatno laksc ci-
ta kroz althussierovski koncept simptomaticnog citanja, naime
kroz ono to je nereccno, kroz taboo teksta.
Jednako kao to to vrijedi za Yurchakovu prazninu forme i in-
terpretacijsko bogatstvo, isto se odnosi i na antropologiju socijali-
zma kojoj ostaje naknadna, postsocijalisticka rekonstrukcija, od-
nosno reinvencija. A ona se i dalje ostvaruje u kolonijalnoj per-
spektivi u kojoj strani majstori antropolokog diskursa ulaze u
prostor koji im je bio zabranjena zona na nekim mjestima gotovo
jednako dugo kao i sama povijest antropologije. Kulturne oznake
socijalizma na zapadu se u postsocijalistickoj perspektivi mijeaju
sa heterogenim iskustvima i konceptima nastalima unutar samih
socijalistickih drutava od kojih su samo neki uspjeli izboriti jav-
ni status (vidi Yurchak, 2006). A takva situacija dovodi do razu-
mijevanja etnologije/antropologije u i o postsocijalizmu u migra-
cijskom modelu.

Prema tranzicijskoj etnolokoj paradigmi

Rijcc jc o migracijskom iskustvu etnologije iz socijalizma u
postsocijalizam gdje joj je identitet iskljucivo zagarantiran ekvi-

podredcne to je bila jedna od slabije istraenih domena akademske etno-
logije iako ne i sasvim zapostavljena.
Tomislav Pletenac

213
distancom prema svojoj povijesti, ali i mjestom na kojem se na-
la: "Migrantska kultura onog iz-medu, poloaj manjine, drama-
tizuje aktivnost neprevodivosti kulturc, i to cineci, ono pitanje o
usvajanju kulture pomera s onu stranu snova asimilacioniste, ili
nocnih mora rasiste, 'potpune isporuke predmeta', i ka jednom
susretu s ambivalentnim procesom cepanja i hibridnosti koji
obeleava identifikaciju s razlikom kulture." (istaknuo T.P.)
(Bhabha, 2004:405,) Ono na to Bhabha upozorava kada govori
o identitetu migranta lako se moe primijeniti na lokalne postso-
cijalisticke etnologije i antropologije. Dovoljno je promijeniti
novi prostor migranta vremenom postsocijalizma. U tom se tre-
nutku upravo socijalizam pojavljuje kao neprevodivi viak. An-
tropologija, pak, postsocijalizma u svojoj ugnijezdcnoj elji za
znanstvenom normalizacijom eli nadomjestiti povijesni dis-
kontinuitet i istovremeno uspostaviti svoj koncept socijalizma
kao jedini valjan. Takav postupak ima za cilj identifikaciju Za-
pada na istocnoeuropskim zastranjenima i konacno privodcnje
istocne etnologije, kao i njenog objekta k antropolokom teorij-
skom razumu. No istovremeno takva mimikrijska strategija mo-
ra zavretak svog projekta odgoditi koliko je god to mogucc ka-
ko bi mogla vaiti cjelovita slika zapadne povijesti. Stoga se u
nekim navratima i odricu kako je samo socijalizam zasluan za
neke elemente postsocijalisticke kulturc vcc bi se radilo o starim
obrascima koji se koriste na potpuno nov nacin nc bi Ii drutva
odgovorila na nove izazove (Burawoy, Verdery, 1999). Time
mogu postsocijalizam odrati na trajnijoj distanci koja omogu-
cava stalni poduhvat antropoloke normalizacije. No jednako ta-
ko vrijedi i obrat u tom prevodcnju istocnih etnologija i antro-
pologija na antropoloki jezik zapada "njihovi su diskurzivni i
kulturni nacini oznacovanja u medusobnom sukobu, teeci da
iskljucc jcdni druge. Komplementarnost jezika kao komunikaci-
je mora se razumeti kao da nastaje iz stalnog stanja osporavanja

214
i promene prouzrokovanog diferencijalnim sistemima drutve-
nog i kulturnog oznacavanja." (Bhabha, 2006:410) U tom pro-
cesu radi se o stalnom iznevjeravanju originala u kojem forma i
sadraj vie nemaju nikakvog jedinstva kako socijalizam u per-
spektivi postsocijalisticke antropologije, tako niti zapadna an-
tropoloka teorija u postsocijalistickom svijetu. Medutim i jedna i
druga pozicija na tome mogu graditi akademske tekstove i kuri-
kulume. Kao to to vrijedi za antropoloku teoriju jednako vrije-
di i za cjelokupnu ideju translacije/tranzicije, ovdje se ne radi o
uspostavljanju neke povijesne evolucije kako antropologije, ta-
ko ni ekonomije koja je bila naruena pedesetogodinjom vlada-
vinom devijacija i promaaja vcc o "novosti koja ulazi u svijet".

Literatura:

Asad Talal (ur),. Anthropology and the Colonial Encounter. (New York:
Humanities Press, 1973)
Bhabha, Homi, Smetanje kulture, Beogradski krug, Beograd, 2004.
Biti, Vladimir, Pripitomljavanje drugog, Hrvatsko filozofsko drutvo,
Zagreb, 1989.
Bratanic, Branimir, PogIcd na 200 godina ctnoIoskc znanosti, Izvjcsca,
god. V I VI, Zagreb, !976., 5-55.
Burawoy, Michel; Verdery, Katherine, Introduction, u: Uncertain
Transition. Ethnographies of Change in the Postsocialist World
(Burawoy, Verdery ur.). Lanham. Boulder. New York. Oxford: Row-
man&Littlefield Publishers, Inc. 1999, 1-19.
Fabian, Johannes, Time and the Other. How Anthropology Makes its
Object, Columbia University Press, 2002.
Fowkes, Reuben, Croatia/Hungary. Socialist Realist Art Criticism at the
Crossroad in the 1950s., Third Text, Vol. 20, Issue 2, 2006, 201210.
Pratt, Mary Louise, Imperial Eyes, Travel Writing and Transculturation,
Routledge, London and New York,1992
Tomislav Pletenac

215
Pletenac, Tomislav, Etnologija u slubi politike: pozadina sukoba Franic
Gavazzi. Studia Ethnologica Croatica, vol 7/8 (1995/1996),
Zagreb,1999., 83-91.
Rihtman Augutin, Dunja, Etnologija i etnomit, Naklada Publica,
Zagreb, 2001.
Wolff, Larry, Inventing Eastern Europe. The Map of Civilization on the Mind
of the Enighment, Stanford University Press, Stanford, California, 1994.
Wolff, Larry, Venice and the Slavs. The Discovery of Dalmatia in the Age of
Enlightenment, Stanford University Press, Stanford, California, 2001.

Tomislav Pletenac

FROM MORLOKS TO POST SOCIALISM

The acknowledgement of post socialism as a specific culture that
rose upon the remnants of the political and social system of Eastern
Europe and Asia, was until the 90's, a marker of Western anthropological
theory, as well as its ethnographic terrain. The proliferation of such a
anthropological paradigm was frequently executed undermining the local
practices. They were perceived as uninformed or nationalistic, and in the
case of the Balkans, even indirectly responsible for the war and ethnic
cleansing. Such denial of the local discourse, on the other hand has
unlocked a contradiction through which it is perceived that the socialist
matrix was responsible for nationalism, even dough it was based upon
class, and not a national identity. But such a paradox is a product of a
more fundamental anthropological embeddedness in the Enlightenment
etiquette that was built into the foundations of anthropology. Negation of
the practices of others, and the introduction of "rational, better, more
informed and advanced", is a precondition for the formation of the other in
anthropology. Even if it seems that in the anthropology of post socialism
we perceive a reinvention of such Enlightenment/colonial discourse, it
can be exposed through the examples of the Dalmacija depiction by
Albert Fortiss and Ivan Lovric that such development commenced long
before, almost at the dawn of anthropology in Eastern Europe.
Vladimir Ribi

Antropologija raspada Jugoslavije:
o etnikom nacionalizmu

Apatrakt: U osnovi gradanskog rata i raspada Jugoslavije
nalazi se sukob razlicitih etnickih nacionalizama, to je znacaj-
no uticalo na sadraj mnogih antropolokih radova posveccnih
drutvenim fenomenima koji su se pojavili u kontekstu nestanka
te multinacionalne drave Junih Slovena. Heuristicki najplod-
niji postupak za antropoloko proucavanje nacionalizma zasniva
se na interpretaciji nacionalistickog idioma u kontekstu struktur-
nih uslova na nacionalnom i globalnom nivou. U slucaju raspa-
da Jugoslavije, viedecenijski proces decentralizacije te drave,
kao i kulminacija procesa denacionalizacije na globalnom ni-
vou, uslovili su da partikularisticki nacionalizmi nesrpskih naro-
da imaju prednost u sukobu sa integralistickim nacionalizmom
koji su zastupali Srbi.

Kljune rei: raspad Jugoslavije, etnicki nacionalizam, de-
nacionalizacija, politicki partikularizam, politicki integralizam

Tekst je rezultat rada na projektu Kulturni identiteti u procesima

evropske integracije i regionalizacije (br. 147035), koji MNZS RS
finansira u celosti.
Jlooimir Ribic

217
GcopoIitickc promcnc kojc su nastaIe 1989. godine donele
su ncstanak cctiri cvropskc drzavc. Jcdna od njih (Istocna
Ncmacka) sc intcgrisaIa sa drugom (Zapadna Ncmacka) u zajc-
dnicku nacionaInu drzavu, dok su sc prcostaIc tri (Sovjctski
Savcz, CchosIovacka i JugosIavija) dczintcgrisaIc na vie ma-
njih etnonacionalnih drava. U osnovi gradanskog rata i raspada
JugosIavijc naIazi sc sukob razIicitih ctnickih nacionaIizama,
sto jc znacajno uticaIo na sadrzaj mnogih antropoIoskih radova
posvcccnih drustvcnim Icnomcnima koji su sc pojaviIi u
kontekstu nestanka te multinacionalne drave Junih Slovena.
Robert Hejden konstatuje da, u veccm dclu istocne Evrope,
"ono to je nasledilo dravni socijalizam nije bila ideja o demo-
kratiji kao zajednici jednakih gradana, vcc prc o stvaranju naci-
onalne drave za lokalnu, etnicki definisanu vecinu". U takvoj
konfiguraciji, pravo etnonacionalne vecine na samoopredeljenje
predstavlja opravdanje za postojanje dravc cija ustavna kon-
cepcija obezbeduje da etnicki definisana nacija "dobija dravu,
teritoriju sa vladom". U tako definisanoj dravi se ispoljava
ustavni nacionalizam politicki koncept koji "predvida vIadavi-
nu jedne vrste ljudi, koju ta vrsta ljudi sprovodi u ime iste vrste
ljudi, ciji suverenitet mora biti zaticcn od svih drugih koji bi ga
mogli naruiti, a narocito od onih koji su bili sugradani u socija-
listickoj dravi".
1
Na osnovu toga, Hejden zakljucuje:

Ustavni nacionalizam manifestuje pokuaj da se pomire dva proti-
vurccna shvatanja suvereniteta: teritorijalno i (etno)nacionalno. Buduci
da su ustavi na koncu politicke platforme izraene pravnim terminima,
dok je politicka sutina ustavnog nacionalizma puni suverenitet domi-
nantnog naroda, manjine u takvom sistemu pokazuju realizam kada

1
Robert M. Hejden, Skice za podeljenu kucu. Ustavna logika jugo-
slovenskih sukoba, Samizdat B92, Beograd 2003, 30-31.
Antropologija raspada Jugoslavije ...

218
pretpostavljaju da nema izgleda za primenu onih odredbi u kojima se
tvrdi da cc sc prcma njima postupati na ravnopravan nacin. Iz tog raz-
loga cini se verovatnim da cc rcimi ustavnog nacionalizma, i pored to-
ga to se pravdaju "pravom na samoopredeljenje" i to javno prihvataju
demokratiju i ravnopravnost, otudivati manjinske populacije i da necc
donositi demokratiju ili slobodu, vcc gradanski rat i iz njega proisteklu
autoritarnu politiku tragicnu sudbinu postsocijalisticke Jugoslavije.
2

HemcI uocava "samo tri reenja za nedoslednosti stvorene
definisanjem etnicki heterogenih dravnih zajednica u mono-et-
nickom smislu": pomeranje granica drave, pomeranje etnickih
grupa i istrebljenje. Kao reenje koje je retko isprobavano, He-
mel izdvaja "odricanje od etnickog definisanja dravne zajedni-
ce" ili deklaraciju o "irelevantnosti etnicke pripadnosti za poli-
ticki status, rccju, gradanstvo, dravljanstvo".
3
Beti Denic obja-
njava koliko je jugoslovenski prostor daleko od razlikovanja
etnickog od nacionalnog:

Da bi shvatio jugoslovenske raspre o etnickoj pripadnosti i drav-
nosti, Amerikanac mora da prepozna razlicita znaccnja koja se daju
pojmu "nacija" i, prema tome, pojmu "drava-nacija". Na junosloven-
skim jezicima, rcc narod (kao Volk na nemackom) oznacava i "narod"
(engl. "people") i "naciju" (engl. "nation"). Otuda se pojam "drava-na-
cija" pridaje odredcnoj "naciji" ili "narodu" shvaccnom kao etnicka po-
pulacija. Neusaglasivost ove definicije sa americkim pojmovima oci-
gledna je u pitanju koje su mi postavljali mnogi Jugosloveni kad bi ot-
krili da sam Amerikanka: "ta ste po nacionalnosti?" "Amerikanka",
odgovarala bih. "Ali Amerikanka nije nacionalnost", redovno su uzvra-

2
Isto, 103-104.
3
E. A. Hemel, Pouke iz jugoslovenskog lavirinta, u: Doel M. Hal-
pern i Dejvid A. Kajdikel (priredili), Susedi u ratu. Jugoslovenski etni-
citet, kultura i istorija iz ugla antropologa, Samizdat B92, Beograd
2002, 57-58.
Jlooimir Ribic

219
cali, "nego samo dravljanstvo. Vi Amerikanci svi ste se doselili odne-
kud. Odakle je dola vaa porodica?" Izjednacavanje pojmova "people"
i "nation", sadrano je u jednoj jedinoj reci, rcci narod, ne prua nika-
kvu mogucnost da se nacionalnost odvoji od predaka. Nedostaje osnov-
no americko poimanje da je nacionalnost izvedena iz dravljanstva
(engl. "citizenship"), bilo po rodcnju, biIo po Iicnom izboru.
4

U takvom razdvajanju nacionalnosti od dravljanstva na
jugoslovenskom prostoru, Hejden vidi uspeh srednjoevropske
nacionaIistickc idcjc, za koju jc karaktcristican stav da

...drava, kao niz politickih ustanova sa vlascu nad ograniccnom te-
ritorijom, manifestuje suverenitet jednog etnicki definisanog, "naroda".
Po ovoj definiciji, drugi mogu biti gradani, ali nisu deo suverenog kor-
pusa; dok "samoopredeljenje" ne ostvaruje korpus gradana, nego ga
ostvaruju samo gradani iz vecinske etnonacionalne skupine...
5

Beti Denic uocava da je cilj titoistickog slogana "bratstvo i je-
dinstvo" bio da se zakrpe "bratoubiIacke podele medu ctnicki de-
finisanim nacijama Jugoslavije tokom Drugog svetskog rata".
Medutim, u zvanicnoj politici je postojala ambivalencija oko toga
kako treba definisati "naciju", kao "i oko toga da Ii cc Jugoslavija
evoluirati prema zajednickoj nacionalnoj kulturi koja cc ukIjuciti
i kategorije prolosti". Iako su se u svom programu iz 1958. godi-
ne jugoslovenski komunisti opredelili za kretanje prema "socijali-
stickoj jugoslovenskoj svesti, u uslovima drutvenog zajednitva
naroda", vcc ranih ezdesetih zvanicna politika je odbacila "po-
jam jedne sveobuhvatne jugoslovenske nacionalnosti". Zato se na

4
Bcti Dcnic, Rasturanjc muItictnicnosti u JugosIaviji: mcdiji i
metamorfoza, u: Doel M. Halpern i Dejvid A. Kajdikel (priredili), 63.
5
Robert Hejden, Skice za podeljenu kucu. Ustavna logika jugoslo-
venskih sukoba, 18.

220
popisima stanovnitva i za druge slubene svrhe od gradana "occ-
kivalo da se izjasne o svojoj etnickoj pripadnosti".
6
tavie, kako
Edit Petrovic isticc, "politicko vodstvo bilo je toliko obuzeto ta-
kozvanim procesima etnogeneze, da su u drugoj Jugoslaviji
(1945-1991) stvorene tri nove nacije (makedonska, crnogorska,
i muslimanska)".
7

To ne znaci da jc bilo nemogucc izjasniti se kao "Jugoslo-
ven". Hemel podseca da su se na ovaj nacin izjanjavale tri ka-
tegorije ljudi: "ljudi posveccni jugoslovenstvu, cIanovi Komuni-
sticke partije koji su eleli da se izmaknu od etnicke pripadno-
sti, i muslimani koji su eleli da izbegnu da se identifikuju kao
takvi, sIicno onome to Jevreji ccsto cine na Zapadu".
8
Andrej
Simic skrccc panju na to da su se Srbi iz Hrvatske i Bosne i
Hercegovinc ccsto deklarisali kao "Jugosloveni" usled straha od
diskriminacije, "te je taj izraz ccsto sluio kao sredstvo maskira-
nja njihovog istinskog nacionalnog identiteta". Iz cinjenice da
se u ruralnoj Srbiji bukvalno niko nije izjanjavao kao "Jugoslo-
ven", a da je u Makedoniji to cinilo manje od 1 odsto stanivni-
tva, ovaj autor izvodi zakljucak "da jc ocigledno da u tim obla-
stima nije bilo potrebc da covek krije svoj etnicitet".
9

UsIcd ckonomskog sukoba izmcdu razvijcnih i manjc raz-
vijcnih dcIova JugosIavijc, vodstvo hrvatskih komunista jc 1971.
godinc zahtcvaIo vccu dcccntraIizaciju IcdcraInc vIasti. Paralelno
s tim, hrvatski nacionalisti su se protivili stapanju regionalnih

6
Beti Denic, Rasturanje multietnicnosti u Jugoslaviji: mediji i me-
tamorfoza, 64-65.
7
Edit Petrovic, Etnonacionalizam i raspad Jugoslavije, u: Doel M.
Halpern i Dejvid A. Kajdikel (priredili), 215..
8
E. A. Hemel, 43.
9
Andrcj Simic, NacionaIizam kao IoIk-idcoIogija: sIucaj bivsc
Jugoslavije, u: Doel M. Halpern i Dejvid A. Kajdikel (priredili), 142.
Jlooimir Ribic

221
dijalekata u jedinstven srpskohrvatski jezik i "isticali razlike kao
osnovu za odvojen hrvatski jezik". Bcti Dcnic nagIasava da jc ta
polemika o jeziku podrazumevala povratak teoriji o nacionalizmu
iz devetnaestog veka na osnovu koje se smatralo da je distinktivni
jezik dovoljna osnova za to da odredcna "ctnicka" nacija stekne
pravo na zasebnu dravu. Isti autor konstatujc da jc, radi ocuvanja
partijskog monopola nad dravom, Tito bio "spreman da rtvuje
potencijalnu nacionalnost Jugoslavije", tako to je u jugo-
slovenski Ustav iz 1974. godine kooptirao zahteve prethodno po-
raenog hrvatskog nacionaIistickog pokrcta:

...U bukvalnom "paktu s davolom" nacionalizma, najveci dco vIasti fe-
deralne vlade raspodeljen je republikama koje su bile samo labavo poveza-
ne federalnim telima u kojima je svaka republika imaIa moc da izrekne ve-
to. Utkan u sve institucije na svim nivoima, Savez komunista zadrao je
monopol nad javnom politikom i medijima koji su uticali na javno mnjenje.
U ravni prakticnog, novim jugoslovenskim Ustavom iz 1974. prekinute su
ekonomske i institucionalne veze uspostavljene irom Jugoslavije.
10

Takvi dezintegracioni procesi nastavljeni su i u poslednjoj
deceniji postojanja Jugoslavije. O tome Edit Petrovic pisc:

...Osamdesetih godina, kako je drava postajala sve decentralizova-
nija, republike su podsticane da jacaju svoju nacionalnu orijentaciju u

10
Beti Denic, Rasturanje multietnicnosti u Jugoslaviji: mediji i meta-
morfoza, 65-66. Mirjana Prosic-Dvornic ima sIicno vidcnje jugosloven-
skog Ustava iz 1974. godine, za koji isticc da je "navodno sastavljen da spre-
ci raspad zemlje", a da je, ustvari, ozakonio partikularizaciju, dajuci "nacio-
nalnu dravnost" republikama i autonomnim pokrajinama. Prema Mirjani
Prosic-Dvornic, taj ustav jc "obczbedio legalnu osnovu za potonje otce-
pljenje republika/drava, koje je pothranjivalo polticko suparnitvo izme-
du cIita na vlasti u njima". Videti: Mirjana Prosic-Dvornic, Srbija: prica
iznutra, u: Doel M. Halpern i Dejvid A. Kajdikel (priredili), 400-401.

222
okviru federacije. To je znacilo, isto tako, da su se asimilativnim i inte-
grativnim procesima otelovljenim u idiomu pan-jugoslovenske unifika-
cije suprotstavili procesi etnickog/nacionalnog partikularizma i osobe-
nosti. Drugim recima, homogenizaciji postignutoj kroz federalizam, na
ideolokom i normativnom nivou suprotstavila se etno-kulturna hetero-
genost est republika i dve autonomne oblasti u dravi...
11

Hejden konstatuje da je, u septembru 1989. godine, Slovenija
prva osporila i efikasno eliminisala saveznu vlast, "usvajajuci
amandmane na svoj ustav kojim se zahtevalo da savezni ustav
prestane da vai za Sloveniju". Zbog takvog ponaanja Slovenije,
"opstanak jugoslovenske federacije je postao nemoguc u ustav-
nom, a iz tog razloga i u politickom smislu, to je izbijanje unu-
tranjeg rata ucinilo neizbenim".
12
Hejden objanjava da je odlu-
ka slovenacke vlade da "ospori saveznu strukturu i da time pokre-
ne raspad jugoslovenskog ustavnog poretka" prouzrokovana
usponom "militantno nacionalistickog i agresivnog predsednika
Srbije Miloevica", kao i "unutranjim pritiskom nacionalista u
samoj Sloveniji". Takodc, ncdostaci i "konfederalna" struktura ju-
goslovenskog ustava iz 1974. godine olakali su slovenackim po-
liticarima da "rue savezni poredak, umesto da pokuaju da zau-
stave Miloevica u okviru njega". Stoga, Hejden zakljucuje:

...UkoIiko sc prisctimo da jc pocctkom 1990. godinc vccina
SIovcnaca zcIcIa da ostanc u Iabavijoj JugosIaviji, mogucc jc da su
nejasne odredbe i nedoslednosti ugradcnc u Ustav iz 1974. godinc daIc
rusiIackom ponasanju sIovcnackc vIadc Icgitimnost koju inacc nc bi
imalo. Iako moda nikakva savezna struktura ne bi bila kadra da obu-
zda poIitickc pritiskc u JugosIaviji od 1989-1991, nedostaci u Ustavu iz
1974. posIuziIi su da sc osigura da ti pritisci postanu ncsavIadivi, cincci

11
Edit Petrovic, 215.
12
venskih sukoba, 45.
Jlooimir Ribic

223
na taj nacin gradanski rat gotovo ncizbcznim. Odgovornost za rat stoga
mora biti podcIjcna izmcdu SIovcnaca, cijc jc ponaanje unitilo
IcdcraIno urcdcnjc, MiIoscvica, cija jc agrcsivna politika podsticala
Slovence na takvo ponaanje, i autora ustava koji su postigli da se
himera "konfederacije" ucini razumnim ustavnim urcdcnjcm.
13

Beti Denic rasporeduje odgovornost za krvavi raspad Jugosla-
vije na jo veci broj ljudi, nego to to cini Hejden. Ona isticc da su
Jugoslaviju "raskomadali lideri koje su na kIjucnim izborima i refe-
rendumima bezmalo jednoduno podrala etnicka biracka tela", pa,
zbog toga, "velik deo stanovnitva mora da podeli sa svojim lideri-
ma krivicu za katastrofu".
14
S druge strane, postoje i autori koji su
sebe potedeli tekoca u vezi s raspodelom odgovornosti izmedu vi-
e "krivaca". Tako, Rajko Mursic naglaava da se Jugoslavija ras-
pala zato to nije bila moguca njcna demokratizacija nakon pro-
pasti "samoupravne" ekonomije, socijalisticke ideologije i siste-
ma "koji je obezbedjivao paritet njenih konstitutivnih federalnih
jedinica". Prema ovom autoru, nacionalizam nijc bio uzrok, vcc
posledica borbe za "Titovo nasledc". Takodc, Mursic nc smatra
da su ratovi u bivoj Jugoslaviji bili etnicki, instistirajuci na tome
da su to bili "ratovi za teritorijalnu ekspanziju koju su pod pla-
tom naziva Jugoslavija otpoccli Srbi". Prema takvom vidcnju,
maksimalni cilj srpskog reima bio je da uspostavi kontrolu nad
celom bivom Jugoslavijom, a ako to ne uspe, zadovoljio bi se sa
kontrolom nad to vecim dclom teritorije ili, u gorem slucaju,
kontrolom nad Kosovom i Vojvodinom.
15
Mursic objanjava:

13
Isto, 70.
14
Beti Denic, Rasturanje multietnicnosti u Jugoslaviji: mediji i me-
tamorfoza, 62.
15
Rajko Mursic, Jugoslovenska mracna strana ljudske prirode: po-
gled iz slovenacke slepe mrlje, u: Doel M. Halpern i Dejvid A. Kajdi-
kel (priredili), 83-84.

224
Ako nova ujcdinjcna Srbija nc bi postaIa upravIjacki dco jugoslo-
venske federacije, i ako bi ostale republike pokuale da se "otcepe", onda je
Srbija planirala da anektira sve teritorije izvan Republike Srbije nastanjene
Srbima (njihova "drevna ognjita"). Eto zato su Jugoslovenska armija i
"paramilitarci" unitavali svete verske spomenike i spaljivali nesrpska sela.
U Bosni i Hercegovini nije dolazilo do provala strasti. To je bio planirani
genocid koji je retko kad bio motivisan starim mrnjama.
16

Mursic kritikujc shvatanjc prcma kojcm su "sve nacionalne
poIitikc i poIiticari u bivsoj Jugoslaviji bili podjednako odgovorni"
i tvrdi da se nivo hrvatskog nasilja protiv srpskih civila ne moe
porediti "s nasiljem militantnih Srba protiv hrvatskog civilnog
stanovnitva", kao i da isto vai za Bosnu i Hercegovinu i sukob
Srba i Muslimana. Isti autor nas obavetava da je rat militantnih
Srba protiv ne-Srba proistekao iz srpske frustracije zbog poraza na
Kosovu 1389. godinc, kao i zbog cinjcnicc da srpski poIiticki Iidcri
u Titovoj Jugoslaviji "visc nisu biIi vodcca nacionalna elita kao to
su to bili njihovi prethodnici". Prcma Mursicu, Srbi su vcntiI za
svoju frustraciju pronali u nasilju na Kosovu, a, kasnije, i u
Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini.
17
Narocito jc zanimljivo
Mursiccvo tumaccnjc da Srbi van Srbijc nisu mogIi da prihvate
status manjinc, posto su sc bojaIi da cc "nove vlasti u Hrvatskoj i
Bosni i Hercegovini postupati s njima kao to su srpske vlasti
postupale sa Albancima na Kosovu".
18

Za razliku od Murica, ncki autori smatraju da je stvarnost ras-
pada Jugoslavije znatno sloenija. Tako, Hejden kritikuje "pravo-
verje" po kojem je Miloevic "probudio srpski nacionalizam kako
bi zapretio ostalim narodima u Jugoslaviji, te je na taj nacin prisilio
ostale republike da se otcepe", da bi "potom aktivirao plan za Veli-

16
Isto, 84.
17
Isto, 101.
18
Isto, 108.
Jlooimir Ribic

225
ku Srbiju, napadajuci najpre Hrvatsku, a potom Bosnu, i cineci gc-
nocid u obema zemljama".
19
Ovaj autor isticc da su nacionalisticke
stranke ili koalicije pobedile u svim jugoslovenskim republikama,
na izborima odranim 1990. godine, kao i da su razne nacionalistic-
ke vlade "svoju privIacnost za biracc prvenstveno zasnivale na o-
vinizmu, obecavajuci da cc sc odIucno pozabaviti rtvenim jarci-
ma, lokalnim manjinama, i da cc uvcsti programe koji cc potvrditi
identitet republike kao nacionalne drave dominantnog naroda".
20

HcmcI tvrdi da MiIoscvic nijc zcIco opstanak ujcdinjene
Jugoslavije u kojoj bi on morao da deli vlast
21
, ali i konstatuje:

...Nijedan paljivi posmatrac jugoslovenske scene nije propustio da
predvidi reakciju krajikih Srba na hrvatsku deklaraciju nezavisnosti,
praccnu, kao to se dogodilo, erozijom srpskih kulturnih povlastica i
autonomije, i flagrantnog isticanja kulturnih simbola istovetnih onima
koji su upotrebljavani tokom ustakog proganjanja Srba u Drugom
svetskom ratu. Bolja diplomatija i baratanje simbolima mogli su predu-
prediti provalu uzbunjenog nasilja koja se dogodila u Kninu. Time to
bi krajikim Srbima ponudio neposredne ustupke i umirenjc, Tudman
bi izgubio deo politicke podrke na desnome krilu, ali garancije za lo-
kalnu autonomiju, koje ga ne bi stajale nita na levom, moda bi spre-
cile ustanak u Kninu, bandite na putevima, ubijanje u Borovom Selu, i
ono to je usledilo kad je jugoslovenska armija pod srpskom kontrolom
uletela da spasava svoju bracu. Pomenute garancije su u stvari bile date
ako ne premalo, svakako prekasno. Po jednom cinicnom gleditu,
Tudmanova prividna nesposobnost bila je smiljeno lukavstvo da se
podstakne nasilje i prizove upad kako bi Tudman ucvrstio svoj politicki
poloaj i pribavio podrku Zapada.
22

19
venskih sukoba, 35.
20
Isto, 84-85.
21
E. A. Hemel, 49-50.
22
Isto, 51-52.

226
U sIicnom duhu, Beti Denic naglaava da jc Tudmanova Hr-
vatska demokratska zajednica (HDZ) oivela "ideje i simbole koji
su dovodcni u vezu s pronacistickim ustaama koji su u Drugom
svetskom ratu pocinili genocid nad Srbima, Jevrejima i Cigani-
ma", kao i da je ista stranka "nastojala da redefinie republiku Hr-
vatsku kao nacionalnu dravu etnickih Hrvata, u kojoj bi ne-Hr-
vati, kao manjine, bili srozani na nii status".
23
Beti Denic pod-
seca da jc, prcma titoistickoj formulaciji, Republika Hrvatska bila
paljivo definisana kao "nacionalna drava Hrvatskog naroda i
Srba u Hrvatskoj", kao i da je promena ustavnog statusa Srba i
njihovo proglaenje "manjinom" simbolizovala nepravicnost pri
raspodeli moci i prava na dravu, "koja je, na svim stranama,
shvatana kao primarni izvor i politickih i ekonomskih resursa".
24

Nezadovoljan zbog takvih pokuaja izbalansiranog razumeva-
nja krvavog raspada Jugoslavije, Bojan Baskar je napisao da, uz ne-
koliko izuzetaka, antropolozi koji su istraivali u Srbiji "nikada nisu
zauzeli cvrsto stanovite da antropologija moe da doprinese pre-
venciji rata (ili barem da spreci njcgovo dalje irenje, ili da antro-
pologija mozc da ucini neto da predupredi potencijalnc sIicne
genocidne projekte nekog buduccg srpskog reima)".
25
Ova Ba-
skarova kritika pociva na shvatanju antropologijc sIicnom onom
na kojem se zasniva stav Nensi eper-Hjuz da antropolozi treba da
proizvode "politicki komplikovane i moralno zahtevne tekstove i
predstave sposobne da prodru kroz slojeve prihvatanja, sauccsni-

23
Bcti Dcnic, Rasturanjc muItictnicnosti u JugosIaviji: mcdiji i
metamorfoza, 76-77.
24
Bette Denich, Dismembering Yugoslavia: Nationalist Ideologies
and the Symbolic Revival of Genocide, American Ethnologist, Vol. 21,
No. 2, May, 1994, 377.
25
Bojan Baskar, Anthropologists Facing the Collapse of Yugosla-
via, Diogenes, No. 188, Vol. 47/4, 1999, 52.
Jlooimir Ribic

227
tva i neiskrenosti koji dozvoljavaju da se patnja i umiranje nasta-
ve".
26
eper-Hjuz nastavlja da paljivo i osecajno gledanje, slua-
nje, dodirivanje i beleenje moe predstavljati cin solidarnosti. S
druge strane, izbegavanje da se gleda, dodiruje i belei moe biti
neprijateljski cin, kao i cin ravnodunosti i okretanja glave na
drugu stranu.
27

SIicnu poziciju su zauzeli i hrvatski antropolozi koji su se
bavili proucavanjem posledica rata iz devedesetih godina 20. ve-
ka na ivot ljudi, to najeksplicitnije izraavaju Maja Povrzanovic i
Renata Jambresic Kirin:

Angaujuci nae kriticke sposobnosti, ali ne distancirajuci sc od naih
emocija, nastojaIi smo da uocimo i interpretiramo citav opseg iskustava
od onih koja imaju ljudi koji su povredcni, proterani ili su svedoci progona
cIanova svojih porodica, do iskustva onih ljudi koji su se drali svakodnev-
ne rutine kao jedinog nacina da, u dometu raketa, sacuvaju sopstveni inte-
gritet i normalan ivot. U tom naporu, ohrabrili su nas antropolozi koji tvr-
de da odsustvo emocija ne rezultuje nuno jasnijim razumevanjem, da ne-
pristrasna, suva analiza moe biti podjednako problematicna, kao i da kri-
ticke uvide treba kombinovati s moralnom zainteresovanoscu...
28

To je znacilo da, u kontekstu ratne svakodnevice, hrvatski an-
tropolozi treba da zazmu poziciju antropologa-insajdera, to je
"istinski nestandardno, izuzetno zahtevajucc i optereccno sumnja-

26
Nancy Scheper-Hughes, The Primacy of the Ethical: Propositions
for a Militant Anthropology, Current Anthropology, Vol. 36, No. 3, Ju-
ne 1995, 417.
27
Isto, 418.
28
Maja Povrzanovic and Rcnata Jambresic Kirin, Negotiating Iden-
tities? The Voices of Refugees between Experience and Representa-
tion, u: Renata Jambresic Kirin and Maja Povrzanovic (Editors), War,
Exile, Everyday Life, Institute of Ethnology and Folklore Research,
Zagreb 1996, 4.

228
ma u svrhu i komplikovanoscu sopstvenog rada", i to je, kako Ma-
ja Povrzanovic isticc, donelo "dobrodoao iskorak izvan limita pro-
fesije".
29
Taj iskorak jc ucinjen zato to, za hrvatske antropologe,
"pitanje nativne antropologije i njenih pristupa krizi i ratu" nije bilo
akademsko pitanjc, vcc jc prcdstavljalo "izazov za svakoga da sa-
cuva sopstveni Iicni integritet".
30
S druge strane, Slobodan Naumo-
vic jc, iz autsajderske perspektive, izloio osnovne karakteristike
hrvatske antropologije iz devedesetih godina 20. veka:

...Vidljivi procesi koji su karakterisali hrvatsku etnologiju/antropologi-
ju na pocctku devedesetih godina prolog veka bili su: a) izrastanje reflek-
sivnog autorskog pristupa, b) ponovno otkricc njcne nacionalne misije, v)
brzi razvoj primenjene (odnosno drutveno i politicki primenjive) nauke, g)
pomeranje tematskog fokusa ka aktuelnim "neetnolokim" drutvenim pro-
blemima, na prvom mestu pitanjima izmenjenog svakodnevnog ivota u
ratnim uslovima i problemima izbeglitva.
31

Isti autor zakljucuje da je "redefinisanje uloge nacionalne nau-
ke uz pomoc tcorijskih i retorickih sredstava post-realisticke kon-

29
Maja Povrzanovic, CuIture and Fear: Everydaylife in Wartime,
u: Lada Cale Feldman, Ines Prica and Reana Senjkovic (cditors), Fear,
Death and Resistance. An Ethnography of War: Croatia 1991-1992, In-
stitute of Ethnology and Folklore Research; Matrix Croatica; X-Press,
Zagreb 1993, 125.
30
Dunja Rihtman-Augutin, People Cheated by History Live on
Both Banks of the Drina River, u: Renata Jambresic Kirin and Maja
Povrzanovic (Editors), 275.
31
Cnoo(an Haysonnh, Hannnannsannja nannonanne nayke? Ho-
nn:nka e:nonornje/an:pononornje y Cpnjn n Xpna:ckoj :okos npne
nononnne (ene(ece:nx ro(nna (na(ece:or neka, y: Cenka Konan
(ype(nnk), Hponesn kyn:ypnor n(en:n:e:a c:anonnnm:na canpese-
ne Cpnje, O(eene sa e:nonornjy n an:pononornjy unnoso[ckor
[akyn:e:a Ynnnepsn:e:a y Feorpa(y, Feorpa( 2005, 27.
Jlooimir Ribic

229
cepcije antropologije" bilo najoriginalnije dostignucc hrvatske
primenjene etnologije/antropologije. Prema Naumovicu, sa rcali-
stickc tacke gledita, ponovna nacionalizacija nauke je umanjila
njene izglede da "doprinese valjanom objanjavanju uzroka i pri-
rode sukoba u Hrvatskoj i udela srpske i hrvatske strane u njego-
vom zapocinjanju".
32

Vezu izmedu insajderske antropologije i nacionalne nauke us-
postavila je i Dajen Luis, poredeci istorijske kontekste u kojima
su radili evropski etnografi iz 19. veka i antropolozi iz Treccg
sveta. Poput evropskih nacija ranije, nacije Treccg svcta i etnicke
manjine u Sjedinjenim Americkim Dravama su se, ezdesetih i
sedamdesetih godina 20. veka, borile da afirmiu "novi koncept
sopstva i nacionalne ili etnicke kulture". SIicno evropskim etnogra-
fima iz 19. veka, antropolozi-insajderi Treccg sveta su podrali te-
nje svojih nacionalnih i etnickih zajednica, suocavajuci se s nacio-
nalnim i ljudskim problemima.
33
Medu antropolozima koji su pi-
sali o problemima u vezi sa raspadom Jugoslavije, Rajko Mursic
je jedan od onih koji se izdvajaju svojim prihvatanjem uloge "na-
cionalnog" naucnika. Ovaj autor postavlja retoricko pitanje:

Da li je svako ispoljavanje nacionalizma "rdavo" po sebi? Ja pripa-
dam jednoj maloj evropskoj naciji, i ne mogu da zamislim da napustim
svoju osobenu nacionalnu identifikaciju. Slovenacka je kultura stenje-
na u procep izmedu gcrmanskog i romanskog sveta. Ova zemlja se, isto
tako, nalazi na granici sa ostalim Junim Slovenima. Poto ona zbog
svega toga predstavlja krhki entitet, ne mogu da zamislim sebe nezabri-
nutog za "opstanak" svoje nacije. Da li sam ja nacionalista?
34

32
Isto, 32-33.
33
Diane Lewis, Anthropology and Colonialism, Current Anthropo-
logy, Vol. 14, No. 5, December, 1973, 588-589.
34
Rajko Mursic, 99.

230
Mursic nastavlja tvrdnjom da sloboda, ljudska prava i samoo-
predeljenje nisu protivrccni, kao i da univerzalnost prava na sa-
moopredeljenjc cini da velicina zajednice koje trae autonomiju
bude nevana. Isti autor naglaava da je jedna vienacionalna dr-
ava demokratska "onoliko koliko u njoj ima slobode za njenu
najmanju naciju, ili bilo koju manjinu", to je, prema njemu, "go-
tovo nemogucc objasniti nekome ko nije u stanju da se stavi u po-
loaj pripadnika male nacije koja u devetnaestom veku nije bila u
stanju da udc u istoriju".
35
Na osnovu takvih stavova, Mursic
gradi i svoje vidjenje Jugoslavije i jugoslovenstva:

U jugoslovenskom iskustvu, "jugoslovenstvo" je moglo biti mogucna
alternativa za razne unutranje nacionalizme. Ispostavilo se, medutim, da je
ono orudc hegemonizacije koje su upotrebljavali Srbi, najveca junoslo-
venska nacija. Srbi su se izjanjavali najvie kao "Jugosloveni". Oni su na-
stojali da vienacionalnu i viekulturnu Jugoslaviju definiu prema sopstve-
noj slici. Konacna istina o "jugoslovenstvu" moe se videti u spaljenim i
opIjackanim kucama i ostacima poklanih stanovnika bive Jugoslavije.
36

Iako insistira na univerzalnosti prava na samoopredeljenje,
Mursic nc podie osudu hegemonizma na univerzalan nivo, te
nam nita ne kae o tome da li hegemonija Kastilje, Pruske, Pa-
riskog basena i Engleske delegitimizuje postojanje panije, Ne-
macke, Francuske i Velike Britanije. Naime, Hemel konstatuje
da je, od svog osnivanja, Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca,
odnosno Jugoslavija "doivljavala isti proces centralizacije
upravljanja i hegemonije kulturnih simbola koji je od esnae-
stog veka, a u nekim oblastima i od ranije, bio obeleje vecine
evropskih drava"
37
, dok Beti Denic ukazuje na to da je preovla-

35
Isto, 102.
36
Isto, 100.
37
E. A. Hemel, 38.
Jlooimir Ribic

231
dujuca srpska predstava o dravnosti bila hegemonisticka, u
skladu s modelom izgradnje nacionalnih drava drugde u Evropi,
"gde su politicka jezgra uspela da inkorporiraju razlicite regional-
ne kulture pod svoje okrilje".
38

Zanimljivo je da su politicki lideri Bonjaka (nekadanih Mu-
slimana) zastupali ideje bosanskog unitarizma, insistirajuci na to-
me da nezavisna Bosna i Hercegovina bude "centralizovana, je-
dinstvena drava", u kojoj bi pokrajine imale samo upravne funk-
cije. Isti ti politicari su 1991. godine predloili konfederalizaciju
Jugoslavije, tako to bi "sve centralne ustanove bile zavisne od
repubIickog veta zbog uslova da se odluke donose jednoglasno".
Hejdcn uocava sIicnu nedoslednost u stavovima o federalizmu i
konfederalizmu i kod drugih nacionalnih lidera i naglaava da,
"posle 1989., nijedna vladajuca nacionalisticka stranka u bilo ko-
jem delu bive Jugoslavije nije prihvatala neki oblik zajednicke
vlasti, izuzev ukoliko je verovala da bi u takvoj dravi mogla da
dominira". Zbog toga, Hejden ukazuje da je odluka medunarodne
zajednice da prizna nezavisnost Slovenije i Hrvatske pocivala na
stavu da "gradani Slovenije" ili "narod Hrvatske" imaju pravo na
samoopredeljenjc, pri ccmu je proputeno "da se prizna kako je
opravdanje za osnivanje samih republika bio dravni ovinizam,
gde je svaka republika Heimat (domovina) svoje vecinske nacio-
nalnosti koja je, pak, nosilac suvereniteta".
39

Treba naglasiti da je karakter nacionalne drave odredcn ka-
rakterom nacionalizma koji je tu nacionalnu dravu stvorio. No-
vonastale drave na prostoru bive Jugoslavije istorijski su se le-
gitimisale, tako to su se, u preambulama svojih ustava, deklarisa-

38
Bette Denich, Dismembering Yugoslavia: Nationalist Ideologies
and the Symbolic Revival of Genocide, 372.
39
venskih sukoba, 170-172.

232
le kao etnonacionalne drave. Samo po sebi, to ne mora da izazo-
ve ozbiljnije konflikte, pogotovo ako se u normativnom delu usta-
va garantuje politicko-pravna ravnopravnost svih gradana, bez
obzira na njihovo etnicko poreklo. Zbog toga, smatram da Hejden
preotro prosuduje kada isticc da "logika nacionalne drave spre-
cava opstanak nacionalnih manjina u njoj"
40
. Medutim, isti autor
je potpuno u pravu kada isticc da "proces razgradnje drave izme-
anih naroda skoro uvek iziskuje nasilje velikih razmera i da cc
verovatno proizvoditi antidemokratske, autoritarne reime".
41

Hejden se sasvim opravdano pita "kako je bilo ko mogao da po-
veruje da bi se podela jedne nacionalno heterogene regije na po-
sebne nacionalne drave mogla ostvariti bez etnickog cisccnja"
42
i
objanjava:

Osnovni problem je u tome to su, sa uspehom ideologije etnicke dr-
ave, mnoge populacije koje se mogu identifikovati odbile da budu zadr-
ane u okviru postojecih granica. Tamo gde stanovnitvo nije bilo previ-
e izmeano, podela se mogla obaviti relativno cisto, kao to je bilo sa
odvajanjcm Ccke od Slovacke, ili Slovenije od Hrvatske. Ali, gde je sta-
novnitvo bilo izmeano, to to dravu odbacuje veliki deo njenog na-
vodnog stanovnitva jedino je moglo da znaci katastrofu. Njegovo otce-
pljenje dovelo bi do isterivanja nove manjinc, aIi bi ocuvanje granica na
terenu, a i na papiru, iziskivalo potcinjavanje grupa koje odbacuju dravu
ili, pak, njihovo isterivanje.
43

Na drugom mestu, Hejden konstatuje da je "logika samooprede-
ljenja" u Jugoslaviji legitimisala homogenizaciju stanovnitva, dok

40
Isto, 175. Pod nacionalnom dravom, Hejden ovde podrazumeva
etnonacionalnu dravu.
41
Isto, 180.
42
Isto, 186.
43
Isto, 177.
Jlooimir Ribic

233
je "tok rata pratio ovu logiku, uspostavljajuci nacionalne drave
eliminacijom manjina".
44
U nastavku, ovaj autor podseca da jc ct-
nicka cistota Poljskc, Ccke i Madarske smatrana njihovom pred-
noscu u dostizanju postsocijalisticke "demokratije", kao i da je
americki ambasador u Hrvatskoj smatrao da je proterivanje Srba
iz te zemlje "pozitivan korak u reavanju jugoslovenskog konflik-
ta". Na osnovu toga, Hejden zakljucuje da je "etnicko cisccnje" u
Evropi "fenomen koji se pokazao uspenim i u ponovnom stvara-
nju drutvene realnosti i u dostizanju politicke prihvaccnosti".
45

Mogucc jc da sc politicka elita u etnicki homogenizovanim
dravama distancira od etnocentricne politike. Primer za to je pri-
sustvo najviih hrvatskih dravnih funkcionera na proslavi pravo-
slavnog Boica, kao i obccanje albanskih politickih lidera da bu-
ducc nczavisno Kosovo necc biti definisano kao etnonacionalna
drava. Cak iako jc iskrcna, dugorocni rezultat takve politike mo-
e samo da bude depolitizacija jedino manjinskog (u oba slucaja,
pre svega, srpskog) etniciteta i njegova dogledna asimilacija. To
je zato to je osnovni razlog postojanja svih novonastalih drava
na prostoru bive Jugoslavije politicka emancipacija vecinskog
etnonacionalizma. Hipoteticki je mogucc i aIternativno reenje,
po kojem bi se drava distancirala od sopstvene etnonacionalne
legitimacije, depolitizacijom iskljucivo vecinskog etniciteta, uz
ocuvanje celokupnog korpusa politickih i kulturnih prava nacio-
nalnih manjina. Naravno, takva politika bi izazvala frustraciju ve-
cinske etnicke zajednice i njenu politicku radikalizaciju. Na etnic-
ki meovitim teritorijama, deetnifikovana nacionalna drava se
moe stvoriti samo ujedinjenjem vie etnonacionalnih drava, na

44
Robert M. Hayden, Imagined Communities and Real Victims:
Self-Determination and Ethnic Cleansing in Yugoslavia, American Et-
hnologist, Vol. 23, No. 4, November 1996, 795.
45
Isto, 796-797.

234
osnovu pannacionalistickog pokreta koji zahteva depolitizaciju
svih etniciteta. Iako je, kako Hemel naglaava, Jugoslavija bila et-
nicka drava junih Slovena, jugoslovenski nacionalizam je na-
stojao da transcendira i potisne etnicke nacionalizme. Medutim,
usled nepovoljnih unutranjih i globalnih strukturnih uslova, ju-
goslovenski nacionalizam je poraen u svim svojim manifestaci-
jama, dok su separatisticki i partikularisticki orijentisani nesrpski
etnonacionalizmi, stvaranjem sopstvenih etnonacionalnih drava,
dostigli najvii stepen politicke emancipacije. Smatram da su
ekonomska globalizacija i denacionalizacija presudno uticali na
stvaranje takvih strukturnih uslova.
Ekonomska globalizacija je dovela do ekspanzije ofor cen-
tara smetenih u gradove-drave (Singapur i Hong Kong) i dru-
gih malih zemalja (Kuvajt), ali i do smanjivanja znacaja nacio-
nalnih privreda velikih zemalja. Prema Hobsbaumu, politicke
posledice su bile sledecc:

Ova situacija cc pruiti sve brojnijim etnickim pokretima poznog
dvadesetovekovnog nacionalizma neubedljive argumente za ivotnu
sposobnost jedne nezavisne Korzike ili Kanarskih ostrva. Neubedljive,
jer jedina nezavisnost koja se postie secesijom jeste ona koja se posti-
e odvajanjem od nacionalne drave sa kojom su ovakve teritorije pret-
hodno bile udruene. Ekonomski, separacija bi ih skoro izvesno nacini-
la zavisnijim od transnacionalnih entiteta koji su sve vie odredivali
ovakve stvari. Najpogodniji svet za multinacionalne dinove je svet na-
stanjen patuljastim dravama ili uopte bez drava.
46

Za razliku od Hobsbauma, Alesina, Spolaore i Vaciarg ne
kau nita o prirodi nezavisnosti secesionistickih drava, vcc sa-
mo konstatuju da u uslovima trgovinskih ograniccnja, politicke

46
Erik Hobsbaum, Doba ekstrema. Istorija Kratkog dvadesetog ve-
ka. 1914-1991, DERETA, Beograd 2002, 214.
Jlooimir Ribic

235
granice jedne zemlje uticu na vclicinu njenog trita, a time i na
nivo produktivnosti. Nasuprot tome, slobodna trgovina cini da
velicina drava postane irelevantna za velicinu trista, zbog cc-
ga velicina zemlje nije u vezi s njenom produktivnoscu. Iz svc-
ga toga sledi da su broj drava i stepen ekonomske integracije
meduzavisni.
47
Isti autori naglaavaju da proces ekonomske
"globalizacije" pogoduje politickom separatizmu, kao i da cc, u
svetu "globalnih" trita, koncept relativno velike i centralizo-
vane nacionalne drave sve vie biti ugroavan regionalnim se-
paratizmima i rastom supranacionalnih institucija.
48

Hobsbaum konstatuje da novi separatisticki nacionalizam
predstavlja kombinaciju tri fenomena. Prvi je otpor postojecih
nacionalnih drava njihovoj degradaciji, to je postaIo ocigled-
no osamdesetih godina 20. veka "u pokuajima cIanova ili po-
tencijalnih cIanova Evropske zajednice, ponekad sasvim razlici-
tih politickih boja, kao to su Norveka ili Britanija gospodc Ta-
ccr, da u okviru sveevropske standardizacije zadre svoju regio-
nalnu autonomiju u stvarima koje su smatrali vanim". Iako se,
u to vreme, protekcionizam povukao pred globalnom slobod-
nom trgovinom, neke drave su uspevale da razviju mehanizme
odbrane od strane konkurencije, za ta je najupecatljiviji primer
"uspeh Italijana da zadre lavovski deo svog domaccg trita
automobila u italijanskim rukama (tj. u rukama Fiata)". Protek-
cionisticke tenje su bile jo snanije onda kada "u pitanju nije
bio samo ekonomski, vcc i kuIturni identitet". Tako su se Fran-
cuzi, a donekle i Nemci, borili da sacuvaju "ogromne dotacije
za svoje seljake, ne samo zato to su seljaci imaIi kIjucne glaso-

47
Alberto Alesina; Enrico Spolaore; Romain Wacziarg, Economic
Integration and Political Disintegration, The American Economic Revi-
ew, Vol. 90, No. 5, December, 2000, 1277.
48
Isto, 1294.

236
vc, vcc sto su istinski osecali da bi unitenje seIjacke zemljorad-
nje, koliko god ona bila neefikasna i nekonkurentna, znacilo i
unitavanje krajolika, tradicije, dela nacionalnog karaktera".
49

Takodc, iako su mnoge drave otvorile svoje granice da bi izvu-
kle korist od uccsca u gIobalnom tritu, njihove vlade se odupi-
ru kulturnoj homogenizaciji, odnosno razvodnjavanju nacional-
nog identiteta. To je narocito dolo do izraaja tokom pregovora
o stvaranju zajednickog kanadsko-americkog slobodnog trita
(CUSFTA) i zajednickog severnoamerickog slobodnog trita
(NAFTA) u prvoj polovini devedesetih godina 20. veka, kada je
Kanada insistirala da radio, televizija, film, izdavatvo, kao i vi-
deo i muzicka produkcija budu izuzeti iz sporazuma. SIicno je
bilo i tokom Urugvajske runde GATT (General Agreement of
Tariffs and Trade), kada se Evropska unija (EU), pod vodstvom
Francuske, izborila za izuzecc audiovizuelnih industrija iz ugo-
vora. Takvo kanadsko i francusko stanovite proisticc iz prctpo-
stavke da industrija kulture moe da igra glavnu ulogu u kon-
struisanju politicke zajednice, odnosno, da daje znacajan dopri-
nos (re)produkciji i perpetuiranju ideje Kanade, ideje Francuske
ili ideje Evrope.
50

Drugi fenomen inherentan novom nacionalizmu je kolektiv-
ni egoizam bogatih, koji odraava sve vecc ckonomske nejedna-
kosti unutar kontinenata, drava i regiona. Naime, vlade nacio-
nalnih drava i nadnacionalnih tvorevina, kao to je Evropska
unija, nastoje da ujednacc optereccnje i korist na teritorijama za
koje su odgovorni. To znaci da bogatiji i napredniji regioni tre-
ba da subvencioniu siromanije i zaostalije, to je rezultovalo

49
Erik Hobsbaum, 322.
50
Patricia M. Goff, Invisible Borders: Economic Liberalization and
National Identity, International Studies Quarterly, Vol. 44, No. 4, De-
cember 2000, 533-562.
Jlooimir Ribic

237
ekspanzijom egoisticnih separatistickih nacionalizama, poput
hrvatskog, slovenackog, cckog, katalonskog, baskijskog i lom-
bardijskog.
51
Mihael Cirn svodi pokrete za autonomiju u eko-
nomski uspenim regionima koji nisu u politickom sreditu na
drutvenu denacionalizaciju. Prema ovom autoru, "drutvena
denacionalizacija nastaje kada se tesne drutvene i privredne tr-
govinske veze proire i izvan nacionalno-dravno definisanih
granica"
52
, a denacionalizacija privrede smanjuje znacaj nacio-
nalnih trita za bogate regione. Zato ti regioni dobijaju "eko-
nomski podsticaj da tee ka vecoj nczavisnosti, da bi u interna-
cionalnoj utakmici mogli da vode samostalnu, od nacionalnih
predujmova nezavisnu politiku ne bi li izbegli dunosti nacio-
nalne preraspodele".
53
Tako je, u slucaju kvebcckog nacionali-
zma, trgovinska globalizacija i liberalizacija pruila dodatni
kredibilitet vidcnju po kojem kanadska federacija vie ne nudi
korisnu ekonomsku zatitu, ccmu je narocito doprinco vcc spo-
menuti Ugovor o slobodnoj trgovini izmedu Kanade i Sjedinje-
nih americkih drava (CUSFTA).
54

Oivljavanje regionalizma u Evropi javlja se s jacanjem poli-
ticke i ekonomske integracije EU, ali i sa intenziviranjem eko-
nomskih dispariteta unutar i izmedu cvropskih regiona. Takav ne-

51
52
Mihael Cirn, Upravljanje sa one strane nacionalne drave. Globali-
zacija i denacionalizacija kao ansa, Filip Visnjic, Bcograd 2003, 8. Cirn
pretpostavlja pojam "denacionalizacija " pojmu "globalizacija, koji je,
prema njemu, sutinski neprimeren, poto, iako mnogi procesi razmene i
proizvodnje prelaze granice i teritorijalno i u pogledu ukljuccnih izvrila-
ca, "vecina njih je daleko od globalnosti ". Videti: Isto, 10.
53
Isto, 83.
54 Stephane Dion, The Quebec Challenge to Canadian Unity, PS:
Political Science and Politics, Vol. 26, No. 1, March 1993, 38-43.

238
ujednaccn ckonomski razvoj dovodi do regionalnih politickih
konflikata u nekim dravama. Takodc, sama regionalna politika
EU se preorijentisala na podrku regionalizma. U devedesetim
godinama 20. veka, Evropska komisija se fokusirala na stvaranje
Planova regionalnog razvoja, dok je formiranje Komiteta evrop-
skih regiona omogucilo direktan uticaj subnacionalnih vlada (i lo-
kalnih i regionalnih) na donoenje odluke i formulisanje politike
unutar EU. Konacno, princip "Evrope regiona" je pruio legitimi-
tet zahtevima brojnih regionalnih politickih partija.
55

to se ticc socijalistickih zemalja u Evropi, u njima je zva-
nicna politika ucvrscivala etnonacionalne identitete, to je naro-
cito bio slucaj u tri Icderacije: Sovjetskom Savezu, Cchoslovac-
koj i Jugoslaviji. U tim dravama, glavne nacionalne grupe su
imale svoje republike, a princip nacionalne razlicitosti je bio za-
ticcn ustavnim uredcnjem. Kako pie Ketrin Verderi, moglo bi se
reci da su ctnonacionalni identiteti bili moda glavni oblik "kolek-
tivne svesti" koji je socijalizam stvorio.
56
Upravo zbog toga, nakon
propasti socijalizma, mnogi politicari su dokazivali da nacija treba
da tei zadovoljenju sopstvenih, autenticnih interesa, oslobodcna
od "teke i ometajucc ruke" dravnog centra.
57
Vano je i to da je
za socijalisticke drave bila karakteristicna forma kompeticije za

55
Benito Giordano, "Institutional Thickness ", Political Sub-Cultu-
re and the Resurgence of (The "New ") Regionalism in Italy: A Case
Study of the Northern League in the Province of Varese, Transactions
of the Institute of British Geographers, New Series, Vol. 26, No. 1,
2001, 28-29.
56
Katherine Verdery, Transnationalism, Nationalism, Citizenship,
and Property: Eastern Europe Since 1989, American Ethnologist, Vol.
25, No. 2, May 1998, 293-294.
57
Katherine Verdery, Beyond the Nation in Eastern Europe, Social
Text, No. 38, Spring 1994, 13.
Jlooimir Ribic

239
pristup resursima u drutvenom poretku u kojem je vladala ende-
micna ekonomska oskudica. Naime, socijalisticka drava je, u slu-
caju krize odredcne firme, intervenisala pomauci joj i nc dozvolja-
vajuci joj da bankrotira, to je dovelo do toga da su sve proizvodne
jedinice elele vie ulaganja nego to su mogle da dobiju. Rezultat
je bila intenzifikacija svih vrsta lokalizma, ukljucujuci i nacionali-
zam, poto su razne grupe nastojale da maksimizuju kontrolu nad
snabdevanjem i protokom roba, tako sto cc ih zadrati unutar "svo-
jih" mrea, grupa ili rejona.
58

Ekonomski partikularisticki nacionalizam u Jugoslaviji postaje
uocljiv u periodu od 1963. do 1965. godine, kada se javlja konflikt
medu rcpublikama "oko ekonomskih resursa, projekata razvoja i fi-
nansiranja nerazvijenih republika i regiona".
59
Kasnije, od 1967. do
1971. godine, Hrvatska je vodila borbu ciji je cilj bio ruenje "eko-
nomske moci" Beograda, oliccne u deviznom sistemu, bankama i
takozvanim "reeksporterima", to jest, eksport-import preduzecima
za koje se tvrdilo da eksploatiu Hrvatsku. Hrvati su, pri tome, bes-
kompromisno insistirali na "cistim racunima", aleci sc da jc Bco-
grad ekproprisao hrvatski "viak vrednosti".
60
U osamdesetim godi-
nama, Slovenija je predvodila otpor zahtevima da se ojaca Icderal-
na vlast i da se u Narodnoj banci Jugoslavije uvede vecinsko odlu-
civanje umesto konsenzualnog, to je bilo uslov za sprovodcnje sta-
bilizacionog programa MMF.
61
Jedan od najvanijih rezultata te
borbe bio je sporazum iz novembra 1986. godine, prema kojem je

58
Isto, 14-16.
59
Vesna Pesic, Rat za nacionalne drave, u: Neboja Popov (prire-
dio), Srpska strana rata. Trauma i katarza u isorijskom pamccnju I deo,
Samizdat B92, Beograd 2002, 45-46.
60
Isto, 49.
61
Suzan Vudvord, Balkanska tragedija. Haos i raspad posle Hlad-
nog rata, Filip Visnjic, Bcograd 1997, 57-92.

240
"federalni budet bio finansiran samo iz prihoda koje ostvaruje fe-
deracija", cime je "republikama i pokrajinama dat fiskalni suvereni-
tet".
62
Suzan Vudvord uocava medunarodne okolnosti koje su po-
godovale takvoj slovenackoj politici:

...SIovcnacko strcmIjcnjc ka nczavisnosti ubrzaIo sc posIc 1985, sa
odgovarajucim povccanjcm mogucnosti za trgovinu, Iinansijc i poIiticko
udruivanje u Zapadnoj Evropi. Tokom 1988, austrijsko ekonomsko
otvaranjc, sa uspostavIjanjcm cctiri IiIijaIc svojih banaka u Ljubljani,
ukazivaIo jc SIovcniji na rcaInu opciju ako odIuci da napusti federaciju.
Ovi poslovi nisu Sloveniji davali razloga za kompromis u pogledu
njcnih zahtcva za rcpubIickom suvcrcnoscu.
63

Uopte, na primeru Ccke i Slovenije vidimo da je, krajem
osamdesetih i pocctkom devedesetih, borba zemalja Centralne i
Istocne Evrope za "svoje priznanje na Zapadu i (pretpostavlje-
no) ukljucivanje u Evropsku zajednicu" stvorila kontekst u ko-
jem su bogatije republike savezne multinacionlane drave oseti-
le "privIacnost oslobadanja od tekog tereta zaostalijih i krizom
ozbiljnije pogodcnih partnerskih republika".
64

Trcci cIcmcnt novog nacionaIizma sc javio u muItictnickim
dravama u kojima, kako naglaava Hobsbaum,

...politika identitetskih grupa nije bila stvarno povezana sa "nacio-
nalnim samoopredeljenjem", tj. sa tenjom da se stvori teritorijalna dr-
ava identicna sa posebnim "narodom", tenjom koja je bila sutina na-
cionalizma. Secesija nije imala smisla za americke crnce ili Italijane,
niti je bila deo njihove etnicke politike. Ukrajinska politika u Kanadi
nije bila ukrajinska, vcc kanadska.

62
Isto, 78.
63
Isto, 103.
64
Ivan Berend, Centralna i Istocna Evropa 1944-1993. Iz periferije
zaobilaznim putem nazad u periferiju, CID, Podgorica 2001, 341.
Jlooimir Ribic

241
U stvari, sutina etnickc iIi sIicne politike u urbanim, tj. skoro po de-
finiciji heterogenim drutvima, bila je u takmiccnju sa ostalim takvim
grupama oko udela u sredstvima neetnicke drave, korisccnjem politic-
kog uticaja koji ima grupna lojalnost. Politicari kandidovani za izbore u
gradske vlasti Njujorka, bili su rasporedivani da obezbede posebno pred-
stavnitvo za Latino, istocnjacki ili homoseksualni glasacki blok, od ko-
jih je svaki traio vie, a ne manje od grada Njujorka.
65

Takodc, drutvena denacionalizacija znaci i povecanu propu-
stljivost granica nacionalnih drava za robu, sredstva placanja,
tetne materije, informacije, ugroavanja i ljude. Od sredine se-
damdesetih godina 20. veka, u svim dravama sa visoko razvije-
nom industrijom pocco sc smanjivati broj radnih mesta, to je do-
velo do uvecanja nezaposlenosti i socijalne marginalizacije. To je
izazvalo prvi talas neprijateljstva prema strancima, to su instru-
mentalizovale desne ekstremisticke partije (a u Francuskoj i ko-
munisti) u izbornoj borbi, zbog ccga evropske vlade preduzimaju
merc ciji je cilj sprecavanje useljavanja. Takodc, od srcdine
osamdesetih godina, a u Evropi narocito posle zavretka sukoba
izmedu Istoka i Zapada, raste broj ljudi koji u zapadnim industrij-
skim dravama trae azilantska i izbegIicka prava.
66

Mogucnost da, zahvaljujuci novim informacionim i komuni-
kacionim tehnologijama, useljenici odravaju kontakt s kultu-
rom zemlje iz koje poticu, dovela je do povecanja svesti o kul-
turnim diferencijama. Kod domaccg stanovnitva se javio strah
ne samo od gubljenja radnog mesta zbog useljenika i podrivanja
nacionalnog sistema blagostanja, vcc i od porasta kriminala. To
je dovelo do izbornog uspeha desnih ekstremistickih partija koje
su podsticale neprijateljska osecanja prema strancima, ali i do
toga da su vlade nastojale da ojacaju svoju poziciju igrajuci na

65
66
Mihael Cirn, 208-209.

242
nacionalnu kartu. Istovremeno je dolo do ukidanja tradicional-
nih radnickih naselja, usled poburoazenja radnitva, kao i do
smanjenja apsolutnog broja industrijskih radnika zbog promene
privredne strukture. U prazne stanove su se uselili imigranti, a
sve je to dovelo do raspada stare radnicke kulture i njenih soci-
jalnih mehanizama kontrole, kao i do uvecanja nezaposlenosti i
kriminala.
67

Slican oblik politickog partikularizma mogucc je uociti i u Slo-
veniji, tokom osamdesetih godina, o ccmu Suzan Vudvord pie:

...Mada je Slovenija jo uvek osecala nedostatak radne snage (ona
je bila jedina republika u Jugoslaviji koja je zadrala punu zaposlenost
u celom posleratnom periodu, stvarno uvozeci radnu snagu radi eko-
nomske dobiti), vlasti su utvrdile da je broj Bosanaca i Albanaca, kao
radnika u Sloveniji (skoro cctvrtina radne snage Slovenije) dostigao so-
cijalni maksimum. Razlozi su bili kulturni strah od gubitka slovenac-
kih nacionalnih razlika i kulturnog identiteta ako dode jo vie "junja-
ka" i ekonomski pretpostavka da bi dodatni trokovi stanovanja, soci-
jalnog osiguranja i drugih oblasti infrastrukture mogli ugroziti slove-
nacki ivotni standard. Slovenacki politicari su ignorisali federalnu
kontroIu Iicnih dohodaka i dozvolili rast plata, da bi podstakli povratak
visokokvalifikovanih slovenackih radnika i strucnjaka, koji su, radi bo-
lje zarade, radili u inostranstvu, posebno u Austriji.
68

Navedene manifestacije politickog i ekonomskog partikula-
rizma javile su se u kontekstu formiranja liberalizovanih nadna-
cionalnih trita i slabljenja dravnog intervencionizma u pri-
vredi. Zbog toga, moemo zakljuciti da trine integracije na su-
pranacionalnom nivou stimuliu samostalno politicko i ekonom-
sko nastupanje subnacionalnih entiteta, bez posredovanja osla-

67
Isto, 209-210.
68
Suzan Vudvord, 69.
Jlooimir Ribic

243
bljene nacionalne drave. Takve okolnosti su pogodovale nesrp-
skim etnickim nacionalizmima u Jugoslaviji koji su, usled svog
partikularistickog karaktera, teili stvaranju nezavisnih etnona-
cionalnih drava. S druge strane, poraz je bio neminovna sudbi-
na integralistickog srpskog nacionalizma koji se zalagao za ocu-
vanje Jugoslavije, odnosno za ostanak Srba u jednoj dravi.
69

Vladimir Ribi

THE ANTHROPOLOGY OF THE YUGOSLAV
DISINTEGRATION: ETHNIC NATIONALISM

At the root of the civil war and the disintegration of Yugoslavia lies a
clash of different ethnic nationalisms that considerably influenced the
content of many anthropological debates dedicated to social phenomena
which appeared in the context of the disappearance of the multinational
state of the South Slavic peoples. Heuristically, the most productive
method for an anthropological assessment of nationalisms is based upon
an interpretation of the nationalistic idiom in the context of the structural
preconditions on the national and global scene. In the Yugoslavia, a
process of state decentralization that lasted several decades, as well as the
culmination of the denationalization processes on a global scale, have
preconditioned the advantage of the particularistic nationalisms of non-
Serbian peoples, confronted by the integrated Serb nationalism.

69
O srpskom nacionalizmu u kontekstu raspada Jugoslavije pisao sam
u: Vladimir Ribic, Srpski nacionalizam na kraju dvadesetog veka, u:
Saa Nedeljkovic (urcdnik), Antropologija savremenosti, Odeljenje za
etnologiju i antropologiju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogra-
du; Srpski genealoki centar Etnoloka biblioteka (Knjiga 23), Beo-
grad 2007, 150-171.
Senka Kova

Recepcija novog dravnog praznika u
tranziciji: primer Sretenja
1

Apstrakt: U ovom radu, saopteni su rezultati istraivanja
recepcije jednog praznika u tranziciji Sretenja, dana dravno-
sti Republike Srbije. Tokom istraivanja ovog praznika analizi-
rani su odgovarajuci komunikacijski kanali, forma i sadraj po-
ruka u javnoj komunikaciji. Od 2004. do 2007. godine, istrai-
vanje je bilo usmereno ka primaocima ovih poruka, ka komuni-
kacijskom kolektivu, odnosno javnosti. Sagledala sam kakva je
recepcija jednog praznika u tranziciji i da li su poruke primarnih
poiljalaca doista postigle eljeni cilj.

Kljune rei: praznik, Sretenje, recepcija, tranzicija

1
Ovaj rad jc nastao kao rczuItat rada na naucno-istrazivackom
projektu "Antropologija u dvadesetom veku: teorijski i metodoloki
dometi", koji finansira Ministarstvo nauke i zatitne ivotne sredine
Republike Srbije (Broj projekta 147037).
Senko Kovoc

245
Srbija je na pocctku treccg milenijuma u periodu tranzicije
2
do-
bila novi dravni praznik Sretenje, dan dravnosti Republike Srbi-
je. Stari dravni praznik velike drave, 29. novembar, polako se ga-
sio i gradani Srbije bili su nekoliko godina zbunjeni
3
zato to to
"zvanicno" vie nije bio dravni praznik, a vlast ga je sporo ukidala
odgovarajucim zakonskim aktima. Gradani Srbije uivali su, uglav-
nom, u neradnom danu, poneko secajuci se "starih dobrih vreme-
na". Jedan novinar je na lokalnoj radio stanici rekao, da je taj nerad-
ni dan i te godine kada jo zvanicno nije bio ukinut praznik, "dobro
doao u vreme svinjokolja". Predlog za novi dravni praznik Repu-
blike Srbije potekao je od jedne "elitne grupe" koju je imenovala
Vlada Republike Srbije. Predlog ove Komisije bio je znacajan za pi-
sanje "Zakona o dravnim i drugim praznicima u Republici Srbiji",

2
Ivan Kovaccvic jc, odredujuci tranziciju, napisao: "tranzicija je, bez
nepotrebnog pametovanja, proces prelaska iz sistema koji je sebe nazivao
"socijalisticki" u sistem koji sebe ne naziva "kapitalisticki" i koji je pret-
hodio "socijalistickom". U vecini zemalja koje su prole kroz tranziciju
"vreme socijalizma" je trajalo manje od pola veka i vreme "posle socijali-
zma" se pribliava polovini "vremena socijalizma". "Produavanje" traja-
nja tranzicije, osim to produava ivot "tranzitologiji" i tranzitolozima",
odrava prisutnim sam pojam "socijalizma" to jeste strategija jedne poli-
ticke orijentacije, koja se reflektuje i u tranzitologiji. U tim zemljama se
uglavnom i zna kada je zapoccla tranzicija jer je mogucc istorijski odre-
diti onaj kratak period od pada Berlinskog zida do odravanja prvih slo-
bodnih izbora i demontiranja socijalisticke vlasti. U manjem broju zema-
lja, u koje spada i Srbija, vremensko lociranje pocctka demontae socija-
lizma nije lako odrediti zato to su pojedini elementi tog poretka imali
razlicit vck trajanja pa je, na primer, jednopartijski sistem ukinut Usta-
vom iz 1990. godine, a drutvena svojina Ustavom iz 2006. godine"
(Ivan Kovaccvic, Antropologija tranzicije, Beograd, 2007, 8 ).
3
Jo jedan dravni praznik polako se gasio 27. april, dan koji je
obeleavao donoenje "abIjackog ustava" .
Recepcija novog dravnog praznika u tranziciji : primer Sretenja

246
koji je donela Narodna skuptina 10. jula 2001. godine
4
. Sretenje,
dan dravnosti Republike Srbije, praznuje se 15. februara "u spo-
men na dan kada je na zboru u Oracu 1804. godine dignut Prvi srp-
ski ustanak i dan kada je u Kragujevcu 1835. godine izdan i zakle-
tvom potvrdcn prvi ustav Knjaevstva Srbije". Prvi put je 2002. go-
dine Sretenje proslavljeno kao dravni praznik Republike Srbije.
Predmet mog istraivanja od 2002. godine bile su poruke
predlagaca ovog novog dravnog praznika
5
. Istraila sam kako

4
Ukaz o proglaenju Zakona objavljen je u Slubenom glasniku,
br. 43, od 17. jula 2001. godine. " U Republici Srbiji praznuju se slede-
ci verski praznici: 1) prvi dan Boica (7.januar); 2) Vaskrnji praznici
poccv od Vclikog petka zakIjucno sa drugim danom Vaskrsa. U Repu-
blici Srbiji praznuju se radno Sveti Sava (27. januara) kao Dan duhov-
nosti i Vidovdan (28. juna) spomen na Kosovsku bitku".
Po ovom Zakonu "zaposleni imaju pravo da ne rade: katolici i pri-
padnici drugih hriscanskih verskih zajednica na prvi dan Boica i u
dane uskrnjih praznika, poccv od Vclikog petka i zakIjucno sa drugim
danom Uskrsa; pripadnici islamske zajednice na prvi dan Ramazan-
skog bajrama i prvi dan Kurbanskog bajrama: pripadnici jevrejske za-
jednice na prvi dan Jom Kipura".
5
Zahvalna sam prof. dr Radou Ljuicu to je u razgovoru sa mnom 13.
12. 2002. godine , izneo zanimljive cinjenice o predlozima za novi dravni
praznik koje su razmatrali cIanovi Komisije. Predlog za novi dravni pra-
znik u okviru ove grupe potekao je od prof. Ljuica i on je jedan od onih koji
su kritikovali proslavljanje ovog praznika. Kako navodi Ljusic, 2003. godi-
ne "svevinjom voljom vladinih ljudi skinut je sa liste govornika na prosla-
vi u Oracu (Rado Ljusic, Angaovana istoriografija, Beograd, Narodna
knjiga; Alfa, 2004, 240). Po mom miljenju Ljuiccva kritika je bila
otrija u periodu dominacije Demokratske stranke u koaliciji koja je
2000. pobedila na izborima, a slabija u vreme dominacije DSS. Razlog je
svakako i taj to je u prvom periodu (2004) obeleen znacajan jubilej
(200 godina od podizanja Prvog srpskog ustanka) Ta proslava je, po mi-
ljenju profesora Radpa Ljuica, mogla da bude bolje organizovana.
Senko Kovoc

247
se oblikovala ideja o jednom prazniku, kako se usvojila u formi
zakona, poruke koje je drava slala preko javnih Iicnosti (struc-
njaka za pojedinu oblast ili uglednih profesora) biranjem odre-
dcnih praznika, svojoj zajednici i Evropi ili svetu. Interesovalo
me je kako institucije i predlagac zakona "uccstvuju" dalje u ko-
munikaciji i prenose informacije o prazniku.
Od 2004. godine, panju sam usmerila na "primaoce poruka",
ono to u lancu komunikacijskog procesa izdvajam kao komuni-
kacijski kolektiv ili javnost. Pored 2004. godine, koja je bila zna-
cajna kao "jubilarna godina", izdvojila sam i ovu 2007. godinu jer
je, ukazom Predsednika Srbije Borisa Tadica od dccembra 2006.
godine, Sretenje postalo i dan Vojske Srbije. Zanimalo me je da li
je moj komunikacijski kolektiv ( javnost ) uocio ovu promenu.
Na obeleavanju Dana dravnosti i Dana vojske Republike Srbije
premijer Vojislav Kotunica bio je u Oracu, a predsednik Repu-
blike Srbije Boris Tadic na vojnoj svecanosti u Beogradu.

Recepcija Sretenja dana dravnosti Republike Srbije

Istraivanje je izvreno na ukupnom uzorku od 150 studenta
etnologije i antropologije i medicine, uzrasta od 19 do 37 godi-
na iz Beograda, Sremske Mitrovice, Smedereva, Aleksinca,
Kruevca, Uica i 50 ispitanika razlicitog pola i zanimanja iz
Beograda, Vrnjacke Banje, Kruevca i Ciccvca. Ova grupa ispi-
tanika imala je od 28 do 75 godina. Anketa koju sam obavila
2004. godine radcna je u poslednjem kvaratalu, najvie u no-
vembru. Istraivanje je obavljeno u tom periodu zato to je ta
godina bila jubilarna, pa su se razlicite manifestacije organizo-
vale i posle 15. februara (centralna crkvena proslava bila je u
maju u Beogradu ). Drugi razlog bila jc cinjenica da je u no-
vembru bio "stari dravni praznik".

248
Instrument istraivanja bila je anketa sa 9 pitanja otvorenog tipa
i 3 pitanja sa ponudcnim odgovorima. Ispitanici su imali moguc-
nost da upiu ime i prezime, ili ukoliko to ne ele da upiu pol.
Istraivanje je pokazalo da 50% ispitanika, bilo da sam
ankctni Iist davaIa Iicno iIi jc to radiIa obuccna osoba u mcstima
izvan Bcograda, vracaIo prazan ankctni Iist.

Praznik Sretenje je dravni praznik Republike Srbije. Navedi-
te datum proslavljanja bilo je prvo pitanje u mom upitniku. U
grupi studenata etnologije i antropologije, koje sam anketirala
2004. godine, samo petoro studenata je znalo datum novog drav-
nog praznika. Isti broj studenata medicine "prepoznalo" je 2004.
godine datum novog dravnog praznika, a svi ankteni listici osta-
lih ispitanika iz navedenih gradova imali su tacan datum prazni-
ka. U grupi anketiranih 2007. godine 16 studenata etnologije i an-
tropologije znalo je tacan datum ovog dravnog praznika.

Na pitanje od kada je Sretenje dravni praznik, samo troje
studenata etnologije u grupi anketiranih 2004. godine naveli su
godinu kada je zvanicno uveden zakonom, a samo dvoje je na-
velo prvu godinu zvanicnog proslavljanja (2002).
Samo jedan student medicine navco jc tacnu godinu uvodc-
nja ovog praznika.
Godina uvodcnja Sretenja nepoznata je grupi anketiranih
studenata etnologije i antropologije 2007. godine. Ovo polje u
anketi uglavnom je prazno. Ineteresantan je odgovor jednog stu-
denta rodcnog 1979, da je Sretenje dravni praznik od 1945. go-
dine sa jednim upitnikom pored tog datuma.

ta se Sretenjem obeleava? pitala sam svoje ispitanike. U
jubilarnoj 2004. godini, vie od 80% anketiranih studenata etno-
logije nije popunilo anketni list na ovom mestu. Bilo je i sledecih
Senko Kovoc

249
odgovora: "Apsolutno nemam predstavu o ovom prazniku" ili
"Zaboravila sam precizne podatke"; ao mi je, ali stvarno nita ne
znam o prazniku Sretenje, iako mi je poznato da se taj praznik
kod nas obeleava, ali ne znam kada ni kako". U grupi onih koji
su dali neki odgovor podjednak broj odgovora odnosio se ili na
obeleavanje Prvog srpskog ustanka ili Sretenjskog ustava. Nije-
dan student u svom odgovoru nije naveo oba jubileja. Jedna stu-
dentkinja prepoznala ga je samo kao verski praznik ( "Sretenje
gospodnje" ). Aketirani studenti medicine odogovorili su da se
praznikom obeleava "Sretenjski ustav", a jedna studentkinja da
se tim praznikom obeleava "Prvi srpski ustanak".
Ostala grupa anketiranih u grupi starijih, odgovorila je da se
tim praznikom obeleava "zacctak srpske dravnosti" i "prvi
srpski ustanak".
Na ovo pitanje vie od 50 % anketiranih studenata etnologije
i antropologije 2007. godine nije dalo nikakav odgovor. U grupi
onih koji su odgovorili na ovo pitanje povezivali su praznovanje
ovog dana sa "Sretenjskim ustavom", "ustavnoscu" ili "novim
ustavom". Samo jedan student odgovorio je da se Sretenjem
obeleava Prvi srpski ustanak, a samo jedan da se njime obele-
ava "susretanje leta i zime". Nijedan anketirani u ovoj grupi ni-
je povezao ovaj praznik sa novim sadrajem od decembra
2006. to je i Dan vojske Republike Srbije.

Anketirani studenti etnologije i antropologije 2004. godine
uglavnom nisu odgovarali na pitanje: da li je dobro izabran praznik
Sretenje kao dravni praznik. Sedmoro studenata je potvrdno odgo-
vorilo, a troje je odgovorilo "ne" i jedan odgovor "ne znam". Stu-
denti medicine smatraju da je dobro izabran ovaj praznik. Dvoje je
smatralo da nije. Isti broj negativnih odgovora bio je i u grupi anke-
tiranih studenata 2007. godine, uz porast broja onih koji su dali od-
govor "da" (15) . Veci broj studenata nije odgovorio na ovo pitanje.

250
Na pitanje ta smo izborom ovog praznika pokazali svetu
6

studenti etnologije i antropologije (2004) odgovarali su "nita",
a jedna studentkinja je napisala "Ne znam kako oni o tome raz-
miljaju. Mislim da je naa vlast elela da naglasi pocctak borbe
za nezavisnu dravu, koja bi trebala da bude moderna buduci da
kaskamo, jo uvek postoje tendencije da to bude moderna dra-
va s kraja 19. veka i pocctka 20. veka, a ne moderna parlamen-
tarna demokratija". Jedna studentkinja je primetila: "mislim da
nije bitno ta tim praznikom pokazujemo svetu, ne sme se zabo-
raviti da je to crkveni praznik i da on kao takav ne sme izgubiti
svoj smisao, a narocito se ne sme zloupotrebljavati".
Studenti medicine uglavnom nisu odgovarali na ovo pitanje.
Nekoliko studenata odgovorilo je "nita", uz pitanje "kom sve-
tu?". Jedna studentkinja je napisala: "pokazali smo svetu uspo-
stavljanje pravne drave".
Stariji ispitanici su 2004. godine naveli da smo izborom
ovog praznika pokazali svetu "da srpski narod ima takvu pro-
lost koja zasluuje potovanje". Neki ispitanici su odgovorili
"nita posebno", "suvie smo mali da bi nai praznici uticali na
svet"; a jedna 65-godinja ispitanica je napisala da "srpski narod
ima svoju prolost koja zasluuje potovanje, mada svet to uop-
te ne interesuje, jer smo mi za taj svet druga interesna sfera".

6
Prethodno istraivanje je pokazalo da su javnc Iicnosti koje su
uccstvovale u oblikovanju novih praznika u Srbiji poslale, putem razli-
citih komunikacijskih kanala, poruke da su "praznici koje predlau pri-
hvatljivi ujedinjenoj Evropi" (Vie podataka u radu Senka Kovac,
"Znacaj Sretenja novog dravnog praznika u oblikovanju kulturnog
identiteta stanovnitva savremene Srbije", Problemi kulturnog identite-
ta stanovnitva savremene Srbije, EtnoAntropoloki problemi,Zbornik
radova (urednik Senka Kovac, Bcograd, 2005,114).
Senko Kovoc

251
Samo 11 studenata etnologije i antropologije, anketiranih u
novembru 2007., odgovorilo je na ovo pitanje. Smatraju da pro-
slavljanjem ovog praznika "drimo do tradicije"; "da znamo svoju
istoriju (neki od nas)"; "cenimo samostalnost"; "pokazujemo da je
Srbija jo u 19. veku imala svoj ustav"; "da smo nebeski narod";
"ideja je verovatno bila da se Srbija svrsta u takozvane moderne
evropske gradanske drave koje su tokom 19. veka stekle svoje
moderne ustave". Neki anketirani "ne veruju da smo ita pokazali
svetu"; da "je ita i trebalo da bude pokazano"; "verovatno nita
specijalno, smatram da se svet ne interesuje za ovakve stvari po-
gotovo u Srbiji... ali recimo da je to pokuaj Srbije da pokae da
ima ta da slavi i cime da se ponosi".

Na pitanje ta smo izborom ovog praznika pokazali unutar
Srbije?
7
, jedna studentkinja etnologije i antropologije je 2004.
odgovorila "da elimo nacionalnu demokratsku dravu u duhu
romantizma", a druga da "nemamo pojma ta radimo, nije nam
stalo do njegovog liturgijskog i eshatolokog smisIa, vcc samo
slui da istakne "na nacionalni identitet". Jedna studentkinja
navodi da "(...) nijedan praznik ne doivljavam kao narodni, ne-
go vie individualno i zbog toga i ne razmiljam ta on moe
znaciti drugima, vcc samo meni licno".
I studenti medicine nisu odgovarali na ovo pitanje. Dvojica
studenata napisala su "nita", a dve studentkinje da se "potuje
tradicija"; " da se secamo Karadorda".
Stariji anketirani (2004) naveli su da se "izborom ovog pra-
znika unutar Srbije pokazalo "da se buducnost treba da gradi i

7
ista elitna grupa je tim predlogom porucila komunikacijskom ko-
lektivu (javnosti) unutar Srbije da su praznici koje predlau, prihvatljivi
veccm dclu stanovnitva, jer su to praznici koji ne provociraju ideoloke
podele ( isto, 114).

252
na svetlim nacionalnim tradicijama"; to je "uspostavljanje konti-
nuiteta sa prvom modernom srpskom dravom"; "da imamo
svoju prolost na kojoj treba graditi buducnost". Neki su povezi-
vali praznovanje ovog praznika i sa verskim praznikom. Jedan
37 godinji nastavnik iz Ciccvca napisao je: "pitajte politicare o
tome. To je dokaz da politika odreduje, bez pitanja naroda, ta
cc da sc praznuje u Srbiji". U istoj grupi ispitanika bilo je i onih
koji su davali odgovor " ne znam" ili "nita".
Samo devetoro studenata etnologije i antropologije anketi-
ranih 2007. godine odgovorilo je na ovo pitanje. Po nekima je
to "vraconje prolosti i tradiciji". Izborom ovog praznika poka-
zali smo unutar Srbije da "cenimo duhovne vrednosti"; "da po-
tujemo svoju istoriju" "da smo i tada pratili evropske tokove";
"obeleili smo verovatno jedan od bitnijih dogaaoja u naoj
istoriji"; "da nemamo jasan identitet po pitanju zvanicnih pra-
znika, te tragamo za istim".

U listi ponuaenih odgovora iz kojih izvora su dobijali infor-
macije o prazniku samo 13 anketiranih studenata etnologije i
antropologije (2004) informisalo se o ovom prazniku sa televi-
zije ili novina ili iz oba izvora. Veci broj nije odgovorio na ovo
pitanje. Jedna studentkinja je navela: "uglavnom su svi mediji
pricali o Sretenju, ali izgleda ne dovoljno interesantno, ni zna-
cajno tako da nisam nita upamtila".
Studenti medicine su se o ovom prazniku informisali preko
tv stanica ili iz novina, a jedna studentkinja navela je kao druge
izvore "informaciju o neradnom danu na fakultetu".
I grupa ostalih ispitanika iz navedenih gradova dobijala je
informacije o prazniku iz tampe ("Politike"), sa televizije
("nacionalne televizije") ili iz drugih izvora (nisu naveli kojih).
U grupi anketiranih studenata etnologije i antropologije
(2007), 15 studenata se o ovom prazniku informisalo sa televi-
Senko Kovoc

253
zije
8
, ili iz novina. Dvoje studenata informisalo se pored televi-
zije i novina i "iz porodice", odnosno "sa casova istorije".
I pored ovih izvora informacija anketiranim studentima et-
nologije i antropologije u jubilarnoj 2004. godini nije bilo po-
znato u kom mestu je bila centralna crkvena proslava (samo
jedna studentkinja je odgovoriIa tacno na ovo pitanje), a u kom
mestu dravna proslava Sretenja.
I studentima medicine nije bilo poznato u kom mestu su bile
centralna crkvena i centralna dravna proslava Sretenja.
U grupi ostalih aketiranih samo mali broj nije naveo mesta
crkvene i dravne proslave Sretenja 2004. godine.
Nijedan anketirani student (2007) godine nije odgovorio na
ovo pitanje.

Stavovi o licnom ucescu i mogucnosti da naprave program
za obeleavanje ovog praznika
U jubilarnoj 2004. godini bilo je polemickih tonova o kon-
cepciji centralne proslave
9
. Studenti etnologije i antropologije
nisu davali potpuniji odgovor na ovo pitanje. "Nemam potpunu
predstavu o ovom prazniku i ao mi je zbog toga" navodi jed-
na studentkinja; "verovatno svecano".
Studenti medicine su navodili "ne" kao odgovor na ovo pitanje.
Ostali anketirani naveli su da bi pravili program "uz vecc
uccscc mIadih"; "bez prevelike pompe", a bilo je odgovora "ne
znam" i "nisam razmiljao o tome".

8
Ove 2007. godine, dravna televizija je uz direktan prenos iz Ora-
ca imala, po mom miljenju, izuzento kvalitetan komentar prisutnog
konsuItanta istoricarkc dr Suzanc Rajic, doccnta na Odeljenju za
istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu.
9
Senka Kovac, navedeno delo, 118-120.

254
I anketirani studenti etnologije i antropologije 2007. nemaju
odgovor na ovo pitanje "nikada nisam bila u prilici i ne znam
sta bih ucinila tim povodom" "verovatno neku vrstu proslave,
svecanog sastanka.... prvo bih se informisala bolje, pa bih onda
radila na planu proslave".

Sto :o vos licno znaci ovof praznik?
U grupi anketiranih studenata etnologije i antropologije
(2004) veci broj studenata nije odgovorio na ovo pitanje. Oni koji
su odgovarali navodili su da ne znaju mnogo o tom prazniku. Jed-
na studentkinja u ovom prazniku vidi "deo tradicije koju teba po-
tovati, ali ne i iveti za nju". Za jedan broj ispitanika Sretenje
"ima bitnu ulogu kao crkveni praznik"; "vie mi znaci kao crkve-
ni praznik, nego kao dravni" "osim religijskog karaktera da me
podseti na prvi ustanak tolikih razmera na Balkanu i na cuveni
"Sretenjski ustav". Pored ovih odgovora anketirani su navodili:
"Ne znaci mi nita jer ga ne obeleavam"; "neradni dan".
Najccsci odgovor studenata medicine bio je "nita", uz jedno
podsecanje da je to "intimna stvar" anketirane; " to je dan kada
spavam do 11, jer nema fakulteta"
U grupi ostalih anketiranih (2004 godine) najccscc im ovaj
praznik vie znaci kao vcrski, a manje kao dravni. To je "jedan
od simbola drave"; "vraca nadu u buducnost, da cc srpski na-
rod pronaci scbe, narocito mladi"; u vreme nedoumica oko naci-
onalne himne i nacionalnih znamenja, znaci hrabrost i nadu";
"nita posebno, jer svaka nova vlast menja praznike prema
svom nahodcnju".
Anketirani studenti etnologije i antropologije (2007) najcc-
scc nisu odgovorili na ovo pitanje. Oni koji su odgovorili najcc-
scc su napisali: "nita"; "nita posebno"; "jedan od dravnih pra-
znika"; "duhovnost"; "jedan od neradnih dana".

Senko Kovoc

255
ta ( ne) radite na Sretenje?
Anketirani su kod ovog poslednjeg pitanja u upitniku imali
cctiri ponudcna odgovora sa mogucnoscu da zaokrue jedan ili
vie odgovora (Na Sretenje: pripremam bolji rucak, odlazim u
posetu prijateljima, samo se odmaram, ne obeleavam ovaj pra-
znik).
Studenti etnologije i antropologije (2004) uglavnom nisu od-
govarali na ovo pitanje, 11 je odgovorilo da "ne obeleava ovaj
praznik", a cctvoro "da se samo odmaraju", jedna studentkinja
je odgovorila da na Sretenje "priprema bolji rucak".
I studenti medicine najccscc nc obcleavaju taj dan, koriste
ga kao dan odmora ili dan kada odlaze u posetu prijateljima.
Ostali ispitanici iz nekoliko gradova u Srbiji te 2004. godine
najccscc nisu obeleavali taj praznik, neki su ga koristili kao
dan odmora, ili kao dan kada odlaze u posetu prijateljima.
Studenti etnologije i antropologije 2007. godine nisu uglav-
nom odgovarali na ovo pitanje. Od onih koji su odgovorili 12
studenata ne obeleava ovaj praznik, cctvoro se odmara, a samo
po jedan student odlazi u posetu prijatelju ili priprema bolji ru-
cak.

Umesto :oklfucko

Predlagaci novog dravnog praznika Sretenja imali su u
vidu dva vana istorijska dogadaja iz prolosti Srbije. Kao ta-
kav, novi dravni praznik je konstruisan. Obeleava se u isti dan
kao i verski praznik, a ima i svoje "narodno tumaccnje". U gru-
pama koje sam anketirala, Sretenje se u ovih nekoliko godina
sporo prepoznaje kao dravni praznik. Mojim ispitanicima nije
sasvim jasno ta je u osnovi ovog dravnog praznika. Recepcija

256
ovog praznika u ispitivanoj grupi moe se objasniti znaccnjem
reci praznik
10
.
Moji ispitanici vide novi dravni praznik Sretenje kao besa-
drajan. Kao takav, razlikuje se od nekih dravnih praznika u
prethodnom periodu. Predrag arccvic jc istakao da je Prvi maj
"ponikao i razvijao se u okrilju socijalisticki orijentisanog rad-
nickog pokreta, on u sebi nosi i brojnc cinjenice narodne kultu-
re, kao i niz elemenata batinjenih iz ranijih projekata tzv. revo-
lucionarnih praznika koji se javljaju od francuske revolucije na
ovamo". Uocavajuci sve promene koje je ovaj praznik pretrpeo
u analiziranom periodu, "od borbenog dana radnicke klase (pre-
ma originalnoj formulaciji), transformisao se (....) u praznik u
bukvalnom smislu (dan kada se ne radi)".
11
Benifand navodi da
su nekim praznicima (na primer Prvom maju) u periodu socijali-
zma u Sovjetskom Savezu "snagu udahnule "narodne mase", cr-
vena zastava i Crvena armija".
12

Pocctno istraivanje recepcije novog dravnog praznika Sre-
tenja na istraenom uzorku pokazuje da ipak, poruke primarnih
poiljalaca u proteklom periodu nisu postigle eljeni cilj.

10
Ilustrativan je navod Aleksandra Viktorovica Bcnifanda da rcc
"prazdnik" u ruskom jeziku dolazi od staroslovenskog "prazdi" i znaci
besposliccnje, nerad, dokoliccnje, odmor. On navodi da se u savreme-
nom jeziku znaccnje pojma praznik izdvaja od reci "prazdnin" koji mno-
gi autori tumacc kao "besciljan" "besadrajan (A. B. Fenn[an(, Hpas(-
nnk, cymnoc:i, nc:opnx, conpesennoc:i, Kpacnoxpck, 1986, 10)
11
Predrag arccvic, "Prvomajske proslave u Beogradu (1893-
1988) Praznik i politika, Tokovi, casopis Instituta za istoriju radnic-
kog pokreta Srbije, 1/ 90, Beograd, 1990, 71-71.
12
A. V. Benifand, navedeno delo, 115-116. On navodi da bi "dru-
tveno planiranje praznicne kulture" doprinelo razvitku praznika u dru-
tvu i stvorilo povoljne uslove za njihovu realizaciju.
Senko Kovoc

257
Senka Kova

THE RECEPTION OF HOLIDAY IN TRANSITION:
"SRETENJE" EXAMPLE

In the paper, the result of field inquiry concerning the reception of
"Sretenje"-Serbias national day holiday, in times of transition, are
presented. Through a five year research of this public holiday,
communication channels, form and contents of the community messa-
ges were being analyzed.
From 2004-2005 the research was focused upon the recipients of
these messages, towards a communication collective, i.e. the public.
The study was performed in Belgrade, Krusevac and Vrnjacka Banja. I
examined the reception of a holiday in transitional times, as well as the
fulfillment of the prime objective of the messages.

Lidija Radulovi
Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu

Tranziciona budunost: politika upotreba
proroanstava u Srbiji devedesetih

Apstrakt: Medijska propaganda na razlicite nacine revitalizuje
mitove i koristi ih za pospeivanje nacionalistickih osecanja. Pro-
rocanstva narativi u medijima uccstvuju u konstrukciji i rekon-
strukciji mitologije srpskog naroda u novim istorijskim okolnosti-
ma. U ovom radu se na osnovu analize diskursa medijske propa-
gande prorocanstva ukazuje na njihovu upotrebu u drutvenom i
politickom kontekstu devedesetih. U prorockoj retorici prepozna-
ju se mitski motivi kao to su: mit o sudbini muccnika i srpskom
narodu kao rtvi prokletstva; o posebnosti nacije koja se ogleda u
natprirodnim i parapsiholokim mocima; o "zlatnom dobu" koje
se u najveccm broju slucajeva povezuju sa vladavinom Miloevi-
ca kao jcdino sposobnim da nas u to doba i odvede. Prorocanstva
legitimiu postojecc odnose vlasti i politicke dominacije, konstru-
iu nove mitove ili reinterpretiraju stare dajuci im nove funkcije
politickih mitova koji predstavljaju deo vane nacionalne "mito-
logije opstanka i identiteta". Analizirane su klasicne metode pro-
pagande u prorocanskim porukama vidovnjaka i ukazano na nji-
hovu instumentalizaciju putem propagiranja magijskog modela
miljenja koji je oslobodjen dogme, ali se oslanja na efekte psiho-
lokog oka i straha.

Kljune rei: poIitika, rcIigija, prorocanstva, propaganda, mcdiji
Lioifo Rooulovic

259
Uvod

Promene koje su zahvatile postmoderna drutva Evrope, u
poslednje dve decenije XX veka, nisu mimoile ni Srbiju kada
jc rcc o pojavi alternativnih oblika religijskog ivota. Traganje
za nekim oblikom religije koji bi u promenjenim okolnostima
dao ivotu odredjen smisao narocito je karakteristican za Srbiju
devedesetih godina. Tranzicija se ispostavila kao neizbean, ve-
oma traumatican proces sa posledicama kao to su, izmedu osta-
lih, anomija, neizvesnost i strah od buducnosti. Prosecan grada-
nin nije u stanju da anticipira neke aspekte buducnosti tranzicije
nezavisno od sadanjosti, odnosno, nisu dovoljna obecanja i
predvidjanja politicara kako bi shvatio tranzicionu buducnost
ukoliko vcc ncma neke potvrde te buducnosti u sadanjosti. Al-
ternativna verovanja i prakse izraene kroz forme kao to su vi-
dovnjatvo, isceliteljske prakse, astrologija, ezoterijski i spiritu-
alni kultovi imali su odredjene uloge u kontekstu drutveno po-
litickih previranja i krize devedesetih, pokazali su se kao neiz-
bena prateca pojava tranzicije u vecini istocnoevropskih zema-
lja. U ovom radu razmatram politicku instrumentalizaciju proro-
canstava vidovnjaka i proroka u cilju sediranja javnosti. Naime,
vlast koristi mesijanska predvidanja proroka, naizgled, za opte
dobro, tako to predvidjanja psiholoki uticu na ubIaavanje
osecanja straha i panike, ali na taj nacin vIast istovremeno legi-
timie i sopstvene pozicije moci.
Istorija pokazuje da su godine ratova i krize plodno tlo za re-
vitalizaciju i bujanje ne samo okultizma vcc i razlicitih religij-
skih oblika. Veliki broj narocito mladih ljudi odgovore trai u

Rad jc rczuItat uccstvovanja u Projcktu 147035, u potpunosti

Tron:iciono buoucnost ...

260
alternativnim oblicima religijskog ivota dok, na drugoj strani,
oficijelna religija i crkva nude spas u povratku "izvornoj" religi-
ji i pravoslavlju. O sprezi politike i religije, pre svega, zvanicne
pravoslavne religije i politike, u oblasti drutvenih nauka i hu-
manisitickih disciplina napisano je vie rasprava i knjiga. Veci-
na se bazira na analizi politizacije religije i religizaciji politike
na prostorima bive Jugoslavije, razmatra tradicionalnu ulogu
tri velike konfesije (katoIicke, pravoslavne i islamske) u obliko-
vanju nacionalne kulture i konstrukciji nacionalnog identiteta. S
jedne stranc, uoccna je sprega izmedju intenziteta revitalizacije
religije i intenziteta obnove nacinalizma
1
, religijske institucije
su se politizovale i, mogucc cak iz dobrih namera, meale u rat-
ne sukobc pri ccmu je svaka sagledavala pripadnike svoje vere
kao rtve u sukobu, s druge strane dravne vlasti su na razlicite
nacine instrumentalizovale religiju u politickim i ratnim sukobi-
ma. Dakle, panja je posveccna instrumentalizaciji oficijelnih
religija dok cc u ovom radu biti reci o instrumentalizaciji alter-
nativnih verovanja u moc modernih proroka, vidovnjaka i astro-
loga, odnosno, politickoj upotrebi prorocanstava. Prorocanstva
devedesetih, u tom smislu, analiziram kao jedan vid logisticke
podrke i konstruisanja ideologema kojima se vlast sluila u ci-
lju utemeljenja i legitimizacije politike. Naizgled, laka i jeftina
zabava za iroke narodne mase zahvaljujuci mcdijima, pretvara
se u jednu od politickih strategija tako to se putem prorocansta-
va konstruie stvarnost u kojoj Miloevic dobija nedvosmislenu
podrku ili se kao deo opte medijske propagande politickog
projekta "Svi Srbi u jednoj dravi" aktuelizuju eshatoloki mito-
vi, ideje spasenja i ideje o izabranosti srpskog naroda. Poznato

1
Vrcan S., Religija i politika: simptomaticni primjer bive Jugosla-
vije devedesetih godina 20. stoleca, u Rcpublika, god. XV, br. 320-
321. 2003.
Lioifo Rooulovic

261
je da se mitski nacin miljenja izraava kroz razlicite narativne
obrasce i da je, kako smatra Balandje
2
, sociocentrican sto omo-
gucava da se interpolira u razlicite sadraje, na primer, politicki
govori su paradigmatican primer iz proteklih vremena. Na istoj
strani nekog lista mogli smo da procitamo izjavu ili govor ne-
kog politicara, miljenje nekog politickog analiticara ali i pred-
vidjanja tranzicione buducnosti vidovnjaka i proroka. Svi ovi
narativi ccsto su bili strukturirani prema zakonitostima mita. Po-
litizacija svih segmenata kulture pa i religije, kao i religizacija
politike, konstatovani od strane mnogih autora, uglavnom se
krecu u granicama promiljanja sloenog odnosa izmedju crkve
i politike. Medjutim, upravo se u jednoj iroj perspektivi politi-
ka poima i formulie na nacin paganske religioznosti, u smislu
koji joj pridaje Oe, kao duboko politickoj i vezanoj za ovo-
zmeljske interese i drutvenu zajednicu
3
. Reaktuelizacijom ne
samo "paganskog nacina miljenja", sintagme koju ccsto koriste
mnogi autori, vcc uopte poimanja sveta na iracionalan nacin,
stvoren je prostor za instrumentalizaciju alternativnih verovanja
i prakse koja u konvencionalnoj i javnoj retorici obicno ima ko-
notaciju "sujeverja" ili "praznoverja".
Na osnovu istraivanja fenomena alternativnih religijskih po-
kreta i kultova u Srbiji devedesetih i njihovog praccnja do danas,
veoma sloene pojavne oblike, oliccne u liku i delu vidovnjaka,
proroka, ekstrasensa, psihoenorgoterapeuta, bioenergeticara, belih
magova, iscelitelja, spiritualnih ucitelja i drugih, odredila sam kao
magijske i spiritualne kultove. U vidovnjackoj i prorockoj praksi
preovladjuju elementi magijskih kultova iako njihova sloenost

2
Balandje . Politicka antropologija, Beograd:XX vek, 1997.
3
Auge M., Genie du Paganisme, Edition Galimard, Paris, 1990.
Navedeno prema: Dordcvic J., KuItura kao cinilac tranzicije i moderni-
zacije, u: Teme, g. XXIV, br. 3-4, Ni, 2000. 265.

262
prevazilazi prosto svodjenje na revitalizaciju "sujeverja" i pagan-
stva, buduci da sc radi o sinkretizmu i eklekticizmu veoma razli-
citih ideja, iz razlicitih religijskih tradicija koje samo jednim de-
lom pocivaju na revitalizaciji tradicionalnih nehriscanskih vero-
vanja i praksi. Medjutim, upravo taj segment je i najccscc instru-
mentalizovan od strane politicke grupacije na vlasti, oslanjanjem
na tradiciju vezanu za najuspenije proroke i vidovnjake.
U delu rada koji sledi, pokuavam da bar donekle objasnim
kako je dolo do politicke upotrebe prorocanstava s obzirom na
odnos koji vlast i crkva imaju prema alternativnim religijskim
konceptima i kultovima i njihovoj velikoj popularnosti u Srbiji
devedesetih. Koji su razlozi strategije duplog arina spram pro-
rockog kulta s jedne strane i spiritualnih kultova s druge? U dru-
gom delu rada medijsku propagandu predvidjanja tranzicione
buducnosti od strane vidovnjaka i proroka razmatram iz per-
spektive istraivackog pristupa analize diskursa. Kao izvor
korisccna je uglavnom dnevna i periodicna tampa i to: Politika,
Glas javnosti, Vecernje novosti, Zona sumraka, Trece oko, Cu-
do. Analiza diskursa se odnosi na prorocanske narativc pri ccmu
imam u vidu i sociokulturni, politicki i istorijski kontekst.

Sociokulturni i politiki kontekst

Odnos izmedju drave, crkve i alternativnih religijskih kon-
cepata, pokreta i kultova jc ccsta tema naucnih rasprava. Ovaj
veoma sloeni odnos zavisi od niza poltickih, socijalnih, eko-
nomskih, pa i kulturnih cinilaca. U tom smislu, razlicit trctman
u drutvu koji imaju pojedini alternativni religijski koncepti i
kultovi, konkretnije magijski i spiritualni kultovi, moemo obja-
sniti vezom izmedju religije i politicke kulture. Naime, religijski
fundamentalizam se vezuje za desne pokrete, i obrnuto, dok sin-
kretizam i ekumenizam alternativnih i novih religijskih pokreta
Lioifo Rooulovic

263
i kultova podravaju odredcne leve i liberalne ideologije. Upra-
vo u tome Jelena Dordcvic vidi razlog zbog kojeg se novi po-
kreti i transformacije u tipu religioznosti shvataju kao organizo-
vana zavera centara svetske moci, a nc kao posledica drutvenih
i psiholokih transformacija koje je donela tehnoloka i medij-
ska civilizacija
4
. Tome bih dodala da su upravo desne politicke
partije u Srbiji devedesetih godina XX veka, podravale religij-
ski fundamentalizam pravoslavne crkvc na sIicne nacine na koje
su to cinile katoIicka crkva i islamska zajednica na prostorima
bive Jugoslavije. Iako razvijenija drutva, kao to je Amerika,
imaju veoma tolerantan stav prema alternativnim religijskim ve-
rovanjima i praksama kao i prema novim religijama, sektama i
kultovima u mnogim dravama ovaj odnos je veoma zaotren.
Nijednoj oficijelnoj crkvi necc odgovarati da u svom okruenju
ima alternativne religije kojima mogu da se okrenu njihovi ver-
nici. To posebno vai za hriscanstvo koje u svojoj ideologiji i
eshatologiji nastupa kao kosmopolitsko, vaseljensko i pravover-
no na osnovu uccnja po kojem jedino ono ima odgovore na ovo-
zemaljska pitanja i patnje. Ovakvo gledite implicira da su sve
druge religije, religije nevernika, jeretika i sektaa. Poznati su
mnogobrojni primeri kroz istoriju da su crkve i drave ujedinje-
ne zarad zajednickih interesa i ciljeva progonile jeretike, spalji-
vale na lomacama vetice, vodile ratove.
U Srbiji devedesetih godina, iako se za reim Slobodana Mi-
loevica nc bi moglo reci da jc posebno ili javno podravao cr-
kvu, neki zajednicki interesi vodili su do politizacije religije.
Odnos Miloevica prcma pravoslavnoj crkvi ostao je nedefini-
san. Kako neki analiticari smatraju nakon posete Hilandaru Mi-
loevic sc naao "izmedju dve vatre", s jedne strane, bio je pod

4
Dordcvic J., Ibid., 265-267.

264
uticajem konzervativnog "desnog" krila socijalisticke partije
oliccnog u ministru vera, Dragojlovicu, "preobraccniku u pravo-
slavnu veru i etnonacinalisticku ideologiju", s druge strane, levi-
carsko krilo nacionalsocijalista na cclu sa njegovom suprugom
Mirom Markovic.
5
Ako je suditi po nekim njenim izjavama da-
leko su joj bili blii alternativni kultovi nego pravoslavna crkva.
Porodicno interesovanje za astrologiju i njena sklonost ka vero-
vanjima u natprirodne sile i moci izgleda da nisu u koliziji sa
njenim ateistickim samodeklarisanjem.
6

Veliki broj socioIoskih istrazivanja statisticki svcdocc o
povccanju broja rcIigioznih.
7
Medjutim, u ovim istraivanjima
uglavnom su zanemareni alternativni religijski oblici, te se ne
dobija prava slika novih tipova religioznosti, na primer, nekoga
ko se izjanjava kao pravoslavac, krsti se pocctkom devedese-
tih, ali pritom veruje i praktikuje neke segmente iz istocnjackih
religija, cita okultnu literaturu i posecuje kurseve za razne spiri-
tualne tehnike. U mojim istraivanjima bilo je vie od 50% ispi-
tanika koji bar u nekom segmentu nalikuju ovom idealtipskom
modelu "novog vernika".
8
U tom smislu, trebalo bi dovesti u pi-

5
Perica V, Balkanski idoli: religija i nacionalizam u balkanskim
dravama II, Beograd: Biblitoeka XX vek, Knjiara Krug, 2006. 20-21.
6
Djukic S., On, Ona i Mi: kraj srpskc bajkc, Samizdat Frcc B92,
Beograd 1999. 289.
7
Videti: Pravoslavlje izmedju neba i zemlje, priredio D.B. Dordcvic,
Ni: Gradina, 1991; Povratak svetog, Ni: Gradina, 1994; Pantic D., KIa-
sicna i svetovna relgioznost, socijalno-psiholoko istraivanje stanovnika
beogradskog regiona, Beograd: Univerzitet u Beogradu Institut dru-
tvenih nauka, Centar za politikoloka istraivanja i javno mnjenje, 1988;
Blagojevic M., Pribliavanje pravoslavlju, Ni: Gradina, JUNIR 1995.
8
Izuzetno veliki procenat krtenih u nekim pravoslavnim crkvama u
Beogradu (82,8% u toku 1992. u odnosu na 1981. godinu) nije dovoljan
podatak ukoliko se ne ispita motivisanost i razlicita znaccnja koja ljudi
Lioifo Rooulovic

265
tanje rezultate koji pokazuju veoma mali procenat alternativnih
oblika religijskog ivota i pored velike medijske popularnosti,
zapravo problem lei i u terminologiji jer se uglavnom ispituje
pripadnost malim verskim zajednicama. Kuburic je opravdano
postavila pitanje zato se pripadnici malih verskih zajednica ne-
rado tako i izjanjavaju. U njenom istraivanju samo 0,01 posto
se izjasnilo da pripada proorijentalnim kultovima
9
. Istina, alter-
nativni oblici religijskog ivota u Srbiji nisu imali snagu religij-
skog pokreta nalik pokretima u zemljama u kojima su nastajali.
Pre bi se moglo govoriti o kultovima koji se stihijski pojavljuju
i na isti nacin ncstaju ili bivaju zamenjeni drugim. Medjutim, da
li bi alternativni pokreti i kultovi u Srbiji devedesetih godina, na
inacc pIodnom tlu potrebe za revitalizacijom religije, uhvatili i
dublje korene da nije bilo sprege izmedju crkve i nacionalne po-
litike u konstrukciji nacionalnih identiteta i pospeivanju anta-
gonistickih odnosa na temelju verskih razlicitosti? Ovo je, na-
ravno, pitanje na koje odgovor teko mogu dati socioloka i an-
tropoloka istraivanja religije post factum, buduci da jc bilo
malo interesovanja za istraivanja u toku devedesetih. Mobiliza-
cija etnickog i verskog nacionalizma u njegovoj ekstremnoj va-
rijanti, kao i podrka konzervativnim politikama od strane crkve

pridaju ovom cinu. Naime, znaccnja mogu biti sasvim nereligijske priro-
de, a motivi bez sakralne konotacije. Videti: Radulovic L, Crkveni rituali
ivotnog ciklusa: krtenje i vencanje, u: Obicaji ivotnog ciklusa u grad-
skoj sredini, posebna izdanja knj. 48, Etnografski institut SANU, Beo-
grad 2002: 77-93. Videti: Radulovic L., OkuItizam ovde i sada: magija,
religija i pomodni kultovi u Beogradu, Beograd: Srpski genealoki cen-
tar, Odeljenje za etnologiju i antropologiju Filozofskog fakulteta, 2007.
9
Kuburic Z., Vcrskc zajcdnicc u Srbiji i vcrska distanca, u: RcIigija i
Tolerancija br.5, Novi Sad: urnal centra za empirijska istraivanja
religije, 2006. 54-55.

266
i drave zamagljuju sliku o revitalizaciji religije i autenticnoj re-
ligioznosti. Iznenadna revitalizacija religije u modernim drutvi-
ma, kako smatra Berger, povezana je sa politickim pokretima
koji religiju koriste u cilju legitimizacije politickih programa za-
snovanih na nereligijskim interesima.
10
U takvoj klimi, na jed-
noj strani, drava, odnosno, reim na vlasti precutno tolerie al-
ternativne kultove ili ih, pak, koristi za sopstvene interese. Na
drugoj strani, crkva otvoreno i javno izraava svoju netrpelji-
vost kroz javno igosanje i antikultne kampanje u kojima se
proglaavaju satanistickim sektama. Istovremeno, crkva vidov-
njatvu, prorokovanju pridaje konotaciju "sujeverja" i "prazno-
verja" koje nije u skladu sa modernim pogledima na svet i istin-
skom pravoslavnom verom.
Dva Icnomcna koja sam istrazivaIa imaIi su razIicit tretman,
aIi na kraju istu iIi sIicnu sudbinu koju im jc dcIinisaIa nova
vlast, novim zakonom, u novom milenijumu. Vidovnjatvo ili
tacnije magijski kultovi i spiritualni kultovi bujali su u Srbiji
devedesetih ne samo iz razloga to je tradicionalna religija
imala slab uticaj u drutvu i nije zadovoljavala potrebe vernika,
niti to je misionarska aktivnost koja je dolazila sa zapada bila
dobro organizovana i poscbno uspcsna, vcc, prc svega, zato to
su imali naizgled tolerantnu dravnu vlast. Naime, u nedostatku
pravnih i zakonskih regulativa i slabosti dravnih institucija rad
vidovnjaka, ekstrasensa, iscelitelja, astroIoga, spirituaInih ucitcIja,
energopishoterapeuta bio je dozvoljen i legalan. Medjutim, i pored
velike popularnosti alternativni kultovi nisu izazvali korenite
promene u verskom ivotu. Kako pokazuje studija Sabrine Ramet
misionarenje i netradicionalni kultovi cvetali su u postko-
munistickim zcmIjama Istocnc Evrope i u bivem SSSR-u, medju-

10
Berger P., Securalism in retreat, National Interest , 1996-97. 3-
12. Navedeno prema: Perica V, n.d. 203.
Lioifo Rooulovic

267
tim, nisu mogli da ugroze konsolidaciju tradicionalnih vera koje su
sc pokazaIc kao protivnici IibcraIizacijc i podstrckaci nacionaIi-
zma.
11
Dok se neuspeh spiritualnih kultova i alternativnih religij-
skih pokreta jednim delom moe objasniti upravo na ovaj nacin,
velika popularnost vidovnjaka i njihova agresivna promocija u me-
dijima, mogu se objasniti kako revitalizacijom uz oslanjanje na pro-
rocku tradiciju i specifican fatalisticki odnos prema sudbini i potre-
bi da se ona otkrije, tako implicitnim a ccsto i eksplicitnim podra-
vanjem nacionalistickog diskursa.
Prve agencije koje su se bavile proricanjem sudbine regi-
strovane su u optinama kao i bilo koje drugo privatno preduze-
cc. Po najuccstalijim nazivima ovih agencija moe se zakljuciti
da su se ne samo deklarisale kao astroloke agencijc vcc su i
takticki birali imena koja upucuju na astrologiju: "Zvezdano
oko", "Zvezdane staze". Razlog tome je u velikoj popularnosti
koju astrologija ima, ali i u preovladujuccm miljenju da je ona
nauka, a ne "sujeverje" ili "praznoverje", konotaciju kakvu obic-
no imaju drugi, sIicni oblici proricanja. Jednom rccju, rad astro-
loga se nije dovodio u pitanje to vai i danas kada i pored za-
kona o zabrani mnoge televizije emituju kontakt programe sa
astrolozima, tarot majstorima, numerolozima. Tek nedavno je
usledila "preporuka" Saveta RepubIicke radiodifuzne agencije
da se "uzdre" od emitovanja, nekategorizovanih programa kao
to su programi zasnovani na proricanju sudbine, tumaccnju ho-
roskopa i sIicnim sadrajima. "Buduci da postoje osnovne indi-
cije da se ova vrsta programa zasniva na zloupotrebi lakoverno-
sti gledalaca i na odredjenoj vrsti finansijske zloupotrebe nasta-

11
Videti: Ramet S., Nibil Obstat: Religion, Politics, and Social
Change in East-Central Europe and Russia, Durham, NC: Duke Uni-
versity Press, 1998, poglavlje 13. Navedeno prema: Perica V., Bal-
kanski idoli 2, op.cit. 206.

268
le zbog neobavetenosti gledalaca (to je regulisano cIanom 68,
stav 6 Zakona o radiodifuziji), Savet preporucuje emiterima da
ovu vrstu programa izbace iz programske eme"
12
, kae se u
preporuci. Naalost, malo televizijskih stanica je "preporuku"
sprovelo u delo.
Sredinom devedesetih, vidovnjacima i raznim religijskim al-
ternativcima koji su podsticali magijske kultove obezbedjen je
veliki medijski prostor i propaganda. Na drugoj strani, spiritualni
kultovi imaju takodje slobodu rada, ali ne tako veliku medijsku
popularnost jer su i od strane drave, a pre svega od strane cr-
kve, tretirani kao sekte. Zaista je simptomaticna ova strategija
duplog arina, ali postaje jasnija kada se analiziraju neke izjave
vidovnjaka date u medijima, njihove emisije, ili "kolumne" u
specijalizovanim casopisima. S druge strani, spiritualni kultovi
su apoliticni i po definiciji okrenuti pojedincu koji je iskljucivo
zainteresovan za razvoj i integritet sopstvenc Iicnosti.

Iracionalno u slubi politike

Godine u kojima su deo svakodnevog ivota postali ratovi,
egzistencijalna nesigurnost, izbeglitvo, bombardovanje, inflacija,
nezaposlednost ili gubitak zaposlenja ostavile su ozbiljne posledi-
ce i na psihicko i fizicko zdravlje stanovnitva Srbije. Istraivanje
mentalnog zdravlja koje je Dragan Popadic sa grupom saradnika
obavio u Beogradu 2000. godine pokazuje da su najccsca oscca-
nja strah, strepnja i razocaranost. Kod vecine gradjana su prisutni
razliciti oblici depresivnog i anksioznog stanja. Ono to medju-
tim, iznenadjuje je veliki procenat verovanja u negativnu energiju
znaka target (40%), prokletstvo kojc cc sustici zcmlje NATO

12
http://www.rra.org.yu/srpski/preporuka-eticki.htm
Lioifo Rooulovic

269
zbog bombardovanja Srbije (50 %)
13
i razne oblike "sujeverja"
14
.
Pravi izvor ovakvih verovanja nemogucc jc utvrditi, ali na osnovu
analize tampanih medija izvesno je da su mnogima kumovali
proroci i vidovnjaci.
15
Psiholozi, izmedju ostalog, potrebu da se
unapred sazna i umilostivi sudbina objanjavaju upravo navede-
nim dominantnim osecanjima nesigurnosti, brige, straha. Popadic
smatra da autoritarna klima posebno pogoduje "sujeverju" koje se
smatra jednom od devet komponenti autoritarnc Iicnosti, a "prois-
ticc iz skIonosti pojedinca da odgovornost pripisuje spoljanjim
silama van vlastite kontrole".
16
Prijemcivost za alternativna vero-
vanja i praksu, jednim delom, moe se objasniti navedenim razlo-
zima. Medjutim, ovakvo stanje korisccno je i za ostvarenje poli-
tickih ciljeva vladajuccg raima.
Spiritualni kultovi su pre svega komercijalni kultovi, po defi-
niciji apoliticni. Medjutim, nekoliko organizacija pod platom spi-
ritualnosti ili duhovnosti organizuje susrete koji imaju za cilj, pre
svega, odbranu od neprijatelja i preusmerenje negativnih energija
koje stiu iz zapadne kuture. Jedna od tih grupa je i udruenje gra-
dana "Univerzalni duhovni preporod". U toku 1993. i 1994., u vi-
e navrata, ova grupa je uspostavljala telepatski most sa grupom u
Londonu. U pozivu upuccnom gradanima najavljen je kratki pro-

13
Istraivanje je na primer pokazalo da medju ispitanicima sa zavre-
nom osnovnom kolom 60% veruje da ce NATO zemlje ispatati, dok je
medju visokoobrazovanim 30%.
14
Popadic D., O mentalnom zdravlju naroda, u : Republika 233, Beograd,
2000. www.yourope.com/zines/republika/arhiva/2000/233/233_26.html
15
Beli mag Lav Gcrsman na primcr tvrdi kako sc ncsrcca koja jc
snala srpski narod prenela i na zemlje koje su nam nanele zlo preko
velikog broja emigranata koji su preneli negativnu energiju. Zona
sumraka, 11.januar 2000. 5.
16
Ibid.

270
gram duhovne muzike nakon kojeg grupa ulazi u "vodjenu medi-
taciju, prihvata duhovne energije i sprovodi ih, izgradjenom sve-
tlosnom mreom, u sva krizna mesta bive Jugoslavije".
17
Mediji
su obznanili i navodno postojanje tima srpskih vojnih eksperata u
oblasti parapsihologije, koji otkriva negativnu energiju na ratnim
prostorima bive SFRJ. Takozvana "Grupa 69" trebalo bi da nas
odbrani od negativnih energija bez oruja, tako to je po principu
ogledala vraca poiljaocu. Postupak tzv. "srpskog ogledala" za-
snovan je na tajnim otkricima Nikole Tesle. Tokom viegodinjih
istraivanja "otkrili" su da negativna energija ima svojstvo samo-
unitenja. Naime, njihova "teorija" se zasniva na ideji da je osnov
kosmosa energija a da reci i misli nose informacionu energiju ko-
ju ekstrasensi navodno mogu da "uhvate" i prepolarizuju. Ovoj
grupi se, inacc, pripisuje obaranje nekoliko aviona NATO samo
usmerenom mentalnom energijom
18
. "Grupa 69", medjutim, nije
impresivna samo po svojim natrpirodnim mocima, vcc i po sasta-
vu eksperata razlicite provenijencije, od intelektualaca, politicara,
proroka, astrologa, do vojnih lica nekoliko specijalnosti. Medju
njima, posebno mesto pripadalo je Milji Vujanovic kao i Spasoju
Vlajicu, najeksponiranijem ideologu ove grupe kome se pripisuje
navodno tacno predvidanje bombardovanja Srbije
19
.

Instrumentalizacija proroanstava

Podrku reimskom prorokovanju pruale su televizije kojima
su rukovodili aktivni cIanovi JUL-a iIi, cak. visoki funkcioneri
ove partije. U tome su prednjacile dnevne novine Politika, Glas

17
Tajne, br. 9. 1994. 47.
18
Na vie mesta, videti na primer: Duga, br. 521, 19. 2-4. mart
1994. 5556; Dosije X br. 31, god. II, 15 oktobar 1998.
19
Zona , br. 170, 11. 10. 2003.
Lioifo Rooulovic

271
javnosti, Zona sumraka, Trece oko, Cudo i drugi specijalizovani ca-
sopisi; zatim, TV Politika i TV Pink, ali i dravna televizija (RTS),
koja je, najpre, od januara 1993. godine, angaovala Milju Vujano-
vic da u svojim emisijama, u udarnom terminu u 20h, sistematski i
promiljeno brani nacionalne interese. Casopisi i dnevne novine, u
vie navrata tokom devedesetih, pokrecu feljtone i objavljuju repor-
tae o proricanju ili predskazanjima poznatih svetskih i naih proro-
ka.
20
U to vreme lansiran je i deda Miloje, sa eksplicitnim aluzijama
na najvecc proroke tradicijske kulture, bracu Tarabicc, kao prethod-
nica modernim vidovnjacima.
21
Deda Miloje je jedan od prvih pro-
roka-simpatizera Miloevica koji mu upucuje nedvosmislenu podr-
ku u apokalipticnoj viziji Srbije ukoliko mu oduzmu vlast buduci
da je on jedini, kako smatra deda Miloje, ko moe da se nosi sa da-
volom, "on nikakako ne sme da padne, ako ga smene za Srbiju je
gotovo".
22
Postoje indicije da se radilo o fiktivnom proroku iz pe-
ra jednog novinara. Da li je preterano reci da iza "velikih" proro-
ka stoji manipulatorska politika Miloeviccvog reima i vlasti?
Cinjenica je da nita nije uradjeno da se spreci sirenje velike
"pandemije" vidovnjatva i magijskih kultova, naprotiv, medijsko
prorokovanje imalo je svoju ulogu u smirivanju naroda predvida-
juci svctlu buducnost Srbije kao male vajcarske. Ako je verovati
izjavama jedne prorocice vlast je od vidovnjaka traila da ne go-
vore nita runo o njoj i da ire pozitivnu energiju.
23
Prorocanstva

20
Na primer, u toku maja 1998. Glas objavljuje feljton "Predskaza-
nja poznatih naih i svetskih proroka".
21
Matic P., Dcda MiIojc prorok iz PomoravIja: Bicc tumbanjc po
ccIom svctu, drugo dopunjcno izdanjc, Bcograd: M&S, 1993.; Matic
P., Tajne proroka, Beograd:Dereta, 1987.
22
Ibid. 154.
23
Vreme br. 478, 4.mart 2000; Grujic J., MiIoscvic wicIds psychic
weapon, The institute for War Peace Reporting, 6. jun 2000.

272
sa "pozitivnom energijom" zapocinju odmah nakon izbijanja su-
koba u bivoj Jugoslaviji serijom utenih prorocanstava kao to
su predvidanja vidovite Vave o ekonomskom oporavku zemlje u
listu Politika.
24
Kleopatra je u intervjuu za Telegraf, nakon VII
kongresa proroka u hotelu "Prag", u decembru 1994., izjavila da
je Miloevic zivi svetac i prorekla mu vladavinu do 2000. godine.
Ovo prorocanstvo se, kao to znamo, pokazaIo tacnim, medjutim,
tome dodajc da cc posle Miloevica moci da vIada samo ena, a
ona je svima vcc poznata. Daleko vanija je njena izjava, da ne
samo to joj veruje narod, vcc i visoke dravne ustanove. "Ja sam
dobila zlatnu i srebrnu plaketu od grada i republike za svoju hu-
manost".
25
Pored toga, kako tvrdi prorocica, mnogi politicari ne
donose odluke bez konsulatacija sa njom. Iako je "reimska pro-
rocica", Kleopatra u 1997. najavljuje pad vlade, ali za greke op-
tuuje Miloeviccve saradnike, dok o Miloevicu izjavljuje: "Slo-
bu Iicno cenim i potujem i zato mi je ao, jer se oko njega na-
mnoila gamad i poprimila ogromne razmere. On je zaista poten
covck, aIi Iicnosti koje ga okruuju iritiraju gradane Srbije".
26
Ista
prorocica menja politicki kurs pa u 2002. godini izjavljuje vie u
formi saveta, a ne prorocanstva: "Narodu savetujem da veruje go-
spodinu Dindicu i da nc vcruje u afere koje mu se pripisuju".
27

24
Politika, 4.septembar 1995. 13. Vava je jedna od prvih medijskih
prorocica pocctkom dcvcdcsctih sa kojom sam razgovaraIa neposredno
prc cmisijc cmitovanc u rcdovnom tcrminu na radiju PoIitika. Inacc,
Vava je "zasluna" za razvoj tzv. prorockog turizma jcr su pocctkom
dcvcdcsctih organizovanc soping turc, narocito za 8. mart, na kojima jc
Vava proricala sudbinu turistima.
25
Telegraf, 28.decembar 1994. 41.
26
Blic, 6.jun 1997.
27 NIN, 7. februar 2002.
Lioifo Rooulovic

273
Grmljavina na sv. Savu 1995. godine podsetila je na verovanja
iz tradicijske kulture u predskazanje nesrecc i rata pa su mediji na-
iroko pisali o ovom "savindanskom meteorolokom incidentu"
konsultujuci proroke i vidivnjake. Predvidjanja su uglavnom ohra-
brujuca osim "zlosutne prognoze" Nikole Kitanovica, poznatijeg
kao Raul Amon, koji i ne spada u vidovnjakc vcc u "ucitelja" spiri-
tualnog kulta. Naime, u prvoj polovini godine predvidja gradjanski
rat koji pocinje u Beogradu, kratko traje i dovodi do smene vlasti.
28

Vavina prorocanstva po pravilu idu na ruku reimu zbog ccga je i
dobila nadimak "komunisticka i reimska prorocica". Za 1995. na-
javljuje daleko bolju situaciju jcr cc Avramoviccv program biti jo
kvalitetniji, mirniju godinu i smirivanje rata u Bosni. Kleopatra po-
rucuje "ljudima da mirno spavaju, rata sigurno biti necc".
29

Astrolozi, vidovnjaci, astronumerolozi, proroci obicno su naj-
angaovaniji pred nastupajucu godinu kada mediji vrve od raznih
prorocanstava. Vecina se "trudi" da umiri i utei javnost donoseci
ccsto prorocanstva koja u Miloevicu i dalje vide jedinog lidera ko-
ji moe da donese prosperitet. Astrolog u casopisu Vidovnjaci tvrdi
da je "doticnog gospodina izabralo samo nebo da sredi nagomilani
haos i IZVRI PREOKRET".
30
Milena Timic Stojanovic, astrolog,
u decembru 1999. godine, predvidja da cc sc odrati izbori na koji-
ma cc Miloevic jos jcdnom izboriti pobedu. Kako cc to nczado-
voljni narod u prvim trenucima izbora preokrenuti dogadjaje u svo-
ju korist, astrolog ne navodi, ali tvrdi da cc sc odrati novi izbori na
kojima cc trijumfovati ponovo Miloevic, mcdjutim, mnogo toga
cc prcokrenuti na bolje, smiricc gncv naroda i ostati na vlasti.
31
U

28
Telegraf, 1.februar 1995. 49.
29
Ibid.
30
Vidovnjaci govore, Beograd: BISI, 1994.
31
"Sta nas ccka, kako nam sc pisc", u: Cudo, 31. dcccmbar 1999.
br.43 godina II. 5.

274
Glasu javnosti slede prorocanstva poznate vidovnjakinje Branke,
koja krajem 1999.godine proricc da cc Miloevic vIadati dok Bog
bude tako hteo, dok beli mag Lav German u februaru 2000.godi-
ne, najavljuje debakl opozicije na eventualnim izborima.
32
Vecina
vidovnjaka otvoreno podrava reim Miloevica i svojim prorocan-
stvima najavljuje njegovu vladavinu, po nekima, cak do 2010. go-
dine.
33
Daleko manji broj vidovnjaka na mestu Miloevica "vidi"
nekog opozicionog lidera ili povratak monarhije i kralja.
34
Vojvo-
djanska prorocica Vesna u decembru 1997. kae: "Katastrofa i
skandal! Ja sam ogorccna to su se na vlasti odrali crni SPS i jo
crnji JUL vidim da su izbori pokradeni.... Ne vidim da cc biti pro-
speriteta. Narod cc pasti u jos vecu krizu, bicc socijalnih nemira,
gladi i bede, ...necc skinuti sankcije.. ja sam u dui opozicionarka i
jedina koja u svojoj brani ne propagira SPS".
35

U skladu sa diskursom iz devedesetih o novim formama pa-
rapsiholokog rata i buducnosti u kojoj cc Srbi imati posebno
mesto u svetu, Miloevic postaje reprezent srpske nadmoci nad
Hakim tribunalom kroz narativ o njegovim okultnim mocima.
Verovanja u okultnu superiornost Miloevica podsticu cIanci u
toku 2002. u kojima se navodi da je u toku boravka u hakom

32
Glas javnosti, novembar 1999; februar 2000.
33
Kleopatra u vreme bombardovanja Srbije optuuje hode i
dervie koji su "radiIi o gIavi BiIjanc PIavsic, a to sad cinc nama, u
aprilu se sve razreava i posle pregovora predsednik ostaje na vlasti".
Zona sumraka, 20.april 1999.; Vreme, br. 478, 4.mart 2000.

34
Vidovita Nela, na primer, na prestolu "vidi" Draskovica zajcdno
s nasIcdnikom Iozc Ncmanjica. NasIcdnici Karadordcvica pokusacc da
preuzmu presto, ali neupeno. Upravo zbog "puno muke i problema"
vidovnjakinja nijc u stanju da vidi o kojcm jc Ncmanjicu rcc. GIas
javnosti, 26. novembar 1999.

35
Zona sumraka, 30 decembar 1997.
Lioifo Rooulovic

275
zatvoru ovladao okultnim mocima. Izvor informacija su opet
domaci, aIi ovog puta i svetski astrolozi, ekstrasensi, kao to je
ukrajinski beli mag Oskar Potapenko. On donosi informacije iz
"prve ruke" Iicno od svog prijatelja poznatog ruskog okultiste
koji je obucavao Miloevica i izjavio da je on jedan od njegovih
najtalenotvanijih uccnika. Ukrajinski beli mag otkriva da smo
svi mogli da se uverimo u moc koju ima nad svedocima, sudija-
ma i televizijskim gledaocima zahvaljujuci nckim telepatskim
sposobnostima, ali i magijskim obredima.
36

Vestacka mitizacija buducnosti bazira se na klasicnim mit-
skim motivima. Medijska propaganda na razlicite nacine revita-
lizuje mitove i koristi ih za pospeivanje nacionalistickih oseca-
nja. Prorocanstva, iIi tacnije prorocanski narativi vidovnjaka,
podsticu i uccstvuju u konstrukciji i rekonstrukciji mitologije
srpskog naroda u novim istorijskim okolnostima.U njihovim
pricama preovladjuje diskurs o srpskom narodu kao rtvi i sud-
bini muccnika koji je svagda rtvovan, pa i sada kada velike sile
crtaju novu kartu Evrope. U verzijama novokomponovanih pro-
roka srpski narod obicno figurira kao rtva kolektivnog proklet-
stva koje je baccno ili u prolosti ili od stranc mocnika novog
svetskog poretka koji koriste magijske moci.
37
Verovanje u ko-
lektivno prokletsvo koje se sugerie, neto to je izvan naih
moci, moe da bude dobar alibi za Iicnu odgovornost. Dakle,
razliciti diskursi se preplicu: u ovom sIucaju, teorija zavere i
projekcija krivice na spoljnog neprijatelja.
Patriotska retorika prepoznatljiva je u prorocanstvima u koji-
ma dominira diskurs o posebnosti nacije. Ovim sui generis miti-
zovanim prorocanstvima pridaje se vanost srpskom narodu koji

36
"SIoba u zatvoru ovIadao parapsihoIoskim mocima", Zona sum-
raka, 5. mart 2002. br 130. 5-6.
37
Telegraf, 1. februar 1995. 49.

276
upravo odigrava istorijsku ulogu na tako geografski i politicki va-
nom delu Balkana, cime se zapravo anulira inferiorni poloaj u
odnosu na druge razvijenije drave Evrope. Paralelno sa ovim
prorocanstvima, vidovnjaci i proroci najavljuju, u ne tako dalekoj
buducnosti, i prirodne katastrofe u zemljama cIanicama NATO
kojc cc na taj nacin "platiti" za sva zla koja su naneli srpskom na-
rodu. Srbija cc u vrcme kataklizme i ratova "predstavljati mirnu
oazu u okeanu bure".
38
Prorocanstva o prosperitetnoj Srbiji se na-
stavljaju i posle 2000. godine. Neki od teroristickih napada ili su
na ruku prorocima koji su najavljivaIi da cc zcmlje kojc su ucc-
stvovale u bombardovanju Srbije i same "postati rtve" dok cc za
nekoliko godina trebati "mnogo para da biste doli u Srbiju i tu se
naselili. Stranci cc placati mnogo novca da bi dobili nae dra-
vljanstvo".
39
Posebno utena su predvidjanja u kojima Srbi figuri-
raju kao narod koji poseduje izuzetnost u duhovnom smisIu, pa cc
se tako, u 2000. godini, duhovnost popeti na petu kosmicku ra-
van, a Srbi cc to uraditi prvi u svetu jer je istorija pokazala da su
njihove sposobnosti za to najjacc.
40

Prorocanstva o "zlatnom dobu" u najvcccm broju sIucajcva sc
povezuju sa vIadavinom MiIoscvica kao jcdino sposobnim da nas u
to doba i odvcdc. Mcsijanska prorocanstva u toku 1995. godinc
najavila su "mIadog, simpaticnog i prcpamctnog" privrednog
mcsiju koji cc sc pojaviti odmah po ukidanju sankcija i svojom
mudroscu zadiviti Srbiju.
41
Diskurs o "svetloj buducnosti" Srbije

38
Jedno od sIicnih predvidjanja je i ovo Lav Germana, u: Zona su-
mraka, 11.januar 2000. Navode se prorocanstva americkih vidovnjaka o
raspadu americkog kontinenta na dva dela. Zona sumraka, 20. april 1999.
39
Zona sumraka, 13. novembar 2001. 5.
40
Prcdvidjanja StanisIavc Skoric u: Cudo, 31. dcccmbar 1999.
br.43 godina II. 6; Zona sumraka , 20. april 1999.
41
"Razvedri se nebo nad Srbijom", Politika, 4. septemnbar 1995.
Lioifo Rooulovic

277
nijc iscrpIjcn ni nakon poIitickih promcna; naprotiv, nakon 2000.
godine ovaj diskurs postaje glavna tema u repertoarima modernih
proroka.
Pored novokomponovanih proroka, u toku devedesetih, a
posebno od 2000. godine, veliku medijsku popularnost dobija
Kremansko prorocanstvo koje je na razlicite nacine instrumen-
talizovano u politicke i komercijalne svrhe. Doivelo je razlicite
interpolacije, prepravljanja i dopisivanja citavih stranica kao i
razlicita tumaccnja nekih alegorija. Najpoznatija je svakako ona
o tomc da cc "svi Srbi stati pod jednu ljivu". U vreme ratnih
sukoba ovo prorocanstvo pripisivano je politickoj propagandi
hrvatskih vlasti, tacnije Jutarnjem listu u kojem je objavljeno.
Postoje neslaganja i razlicite verzije da li se radi o tri ljive, jed-
noj ili je mozda rcc o kruki.
42
I kada sc cinilo da je kremansko
prorocanstvo toliko potroeno i dovedeno u pitanje razlicitim
verzijama, dopisivanjem i falsifikatima, to je omoguccno cinje-
nicom da je prorocanstvo davno zabranjeno i izgubljeno, u
predizbornoj kampanji 2000.godine, pojavilo se prorocanstvo
da cc na vIast doci "covek iz naroda koji u svom prezimenu nosi
ime sela iz kojeg poticc". Navedena jc cak i strana u navodno
izgubljenom kremanskom prorocanstvu. Svima je poznato da se
prorocanstvo dobro "primilo" u irokim narodnim masama. Vo-
jislav Kotunica se nikada nije eksplicitno izjasnio u vezi proro-
canstva; medutim, posetama koje je uprilicio prvo u Kotunici-
ma, a zatim i u Kremni, glasacima upucuje poruku o implicitnoj
podraci ovakvog diskursa
43
. Dve godine kasnije, Duan Kova-

42
Videti: Bokun P., Poreklo kremanskih prorocanstava, Beograd:
Draganic 2002; Andric R., Krcmansko prorocanstvo: potvrde i ospora-
vanja, Beograd: Novosti, 2006; Pevic D., "Kremansko prorocanstvo
izvor novih inspiracija" 2005.
43
"Najavili ga proroci ", u: Glas javnosti, 12. septembar 2000.

278
ccvic jc u izjavi za Blic News priznao da su prorocanstvo izmi-
slili Lecic i on, tc da su i sami bili iznenadjeni velikim uspe-
hom: "Narod voli mitove. Ljudi vole da im se pricaju pricc pro-
roka, rcc jc o duboko ukorenjenom paganskom tumaccnju sud-
bine".
44

Prorocanstva pocctkom devedestih godina XX veka, dakle,
legitimiu postojecc odnose vlasti i dominaciju jedne politicke
partije i jednog vodje. Mediji lansiraju prorocanske narative kao
svojevrsne interpretativne repertoare u kojima instrumentalizuju
mitove i pruaju podrku reimu. Prorocanstva iz formc obicnih
prica dobijaju na vanosti, postaju popularna i uzdiu se na nivo
mita jer ih pricaju "autoriteti" koji imaju vanredne sposobnosti
vidjenja buducnosti. Na taj nacin, konstruiu nove mitove ili re-
interpretiraju stare, dajuci im nove funkcije politickih mitova
koji predstavljaju deo vane nacionalne "mitologije opstanka i
identiteta". Klasicne metode propagande kroz prorocanske po-
ruke vidovnjaka trebalo je da panju javnog mnjenja odvrate od
pravih krivaca za krizu devedesetih.

Lidija RaduIovic

TRANSITIONAL FUTURE: THE POLITICAL USAGE OF
PROPHECIES IN THE 90'S SERBIA

Media propaganda utilizes and revitalizes myths for their ability to
generate nationalism. Prophesies or statements by psychics in the media,
instigate and participate in the construction and reconstruction of
mythologies of the Serbs in a new historical position. In this paper on the
basis of discourse analysis of media propaganda, its usage in the social
and political context of the nineties, is emphasized. In the prophecies,

44
Blic, 3.januar 2002.
Lioifo Rooulovic

279
rhetoric mythical motives are being utilized: myth of the martyr and the
destiny of the Serbian people as victims of a curse; the distinctions of the
nation in regards of the supernatural and Para psychological motives;
myth of the "golden age" that is mostly associated with the rule of
Milosevic, widely considered to be the capable of leading the Serbs back
to their past glory. The prophecies legitimize the existing relations of
government and political dominance, construct new, or reinterpret old
myths, ascribing to them new political functions that represent an ele-
ment of the vital, national "mythologies of survival and identity". The
usual methods of propaganda in the prophetic messages of psychics are
being analyzed, and their instrumentalisation for the propagation of a
model of thought magic, that is dogma free, but which relies on the
psychology and the fear, are pointed out.

Jana Baevi
Magdalen College, University of Oxford
Oxford OX1 4AU
e-mail: jana.bacevic@magd.ox.ac.uk

Ljubav u doba tranzicije

Apstrakt: Engleski sociolog Entoni Gidens u studiji "Transfor-
mation of Intimacy: Sexuality, Love and Eroticism in Modern So-
cieties" (1992) izneo je teoriju o fundamentalnoj transformaciji Iic-
nih odnosa u okviru onoga to naziva Drugom modernoscu. Prcma
Gidensu, savremeni Iicni odnosi svc ccscc uzimaju oblik "ciste ve-
ze" (pure relationship), u kojoj su partneri ravnopravni i vezani is-
kljucivo vremenski kontekstualizovanim medusobnim interesova-
njem. Posmatrajuci ciste veze kao produkt drutvene transformacije
povezane sa krajem modernosti, Gidens i jo neki autori (Beck
1992, Beck i Beck-Gernsheim 1995) pripisuju im karakteristike
kao to su otvorenost, reciprocitet, ali i privremenost i nestalnost.
U ovom tekstu, poblie ispitujem koncepcije ovih autora, a za-
tim, oslanjajuci sc na sopsteno istraivanje procesa kognitivne kon-
strukcije romanticnih veza kod dela beogradske populacije, razma-
tram u kom smislu se moe tvrditi da se tranzicija i opta drutvena
transformacija odraavaju na ovaj domen kulture.
Kljune rei: romanticne veze; romanticna ljubav; tranzici-
ja; licni odnosi; "cista veza" (pure relationship); Entoni Gidens;
Ulrih Bek.

Jono Bocevic

281
Uvod

Svaki narativ o drutvenoj promeni neizbeno ukljucuje na-
brajanje domena drutvene stvarnosti u kojima se ova promena
odigrava. U drutvenim naukama uobicajeno je shvatanje da
drutvena promena pocinje u domenu ekonomije, odnosno pro-
izvodnje; da je ovaj domcn cvrsto povezan sa politikom, odno-
sno odnosima moci; i da sc zatim promene u ovim sferama
"prelivaju", odnosno reflektuju nc uvck ocigledno niti linear-
no u svim, ili velikom delu, ostalih ljudskih aktivnosti.
U ove poslednje neizbeno dopada i ono to se iroko naziva
privatnim ivotom. Tako saznajemo da su oblici i organizacija
porodice u velikoj meri direktan proizvod ekonomskih odnosa
koji su vladali na drutvenoj sceni u razlicitim periodima ljud-
ske istorije (v. Arijes i Dibi, ur. 2000, 2001, 2002, 2003, 2004);
da je posebna panja koju roditelji posvecuju deci, i uopte pre-
poznavanje (ili stvaranje) detinjstva kao posebnog dela ivotnog
ciklusa takodc proizvod vrlo speciIicnih istorijskih okolnosti (v.
Arijes 1989); i da je romanticna ljubav kombinacija, s jedne
strane, posledica restriktivnosti braka u feudalnom drutvu, i
trubadurske modifikacije mistickih tradicija arapskih pesnika i
katrenskih jeretika (Rougemont 1974).
Tranzicija kao vid drutvene promene konceptualizovana je na
slican nacin. U srpskom kontekstu, tranzicija podrazumeva tran-
sformaciju drutva iz socijalistickog u kapitalisticko u domenu
ekonomije, odnosno iz jednopartijskog i (pretpostavlja se) repre-
sivnog u demokratsko. Ova transformacija cvrsto je, opet, i dvo-
smerno uzrocno-posledicno povezana sa ccsto radikalnim prome-
nama u sferi svakodnevnog ivota. Drugim recima, narativ o tran-
ziciji pretpostavlja da nijedan domen stvarnosti vie nije siguran:
naprotiv, svi su podvrgnuti preispitivanju, obicno u obliku kriti-
ke i diskontinuiteta sa proloscu (v. Lazic, prir 2000).
Ljubav u doba tranzicije.

282
Problemi tranzicije zauzeli su nezanemrljivu panju i u dru-
tvenim naukama u Srbiji. Saetak i komentar na istovremenu
tranziciju u srpskoj etnologiji i tranziciju srpske etnologije po-
nudila sam u tekstu "Srpska antropologija i suocavanje sa pro-
loscu" (Baccvic 2007a), u kom sc osvrccm na pisanje autora
koji su se problematikom tranzicije u srpskoj etnologiji i antro-
pologiji bavili implicitno ili eksplicitno. Stoga, na ovom mestu
neccmo elaborirati tu temu. Medutim, ono to ostaje nedovoljno
pokriveno jeste pitanje na koji nacin tranzicija uticc na privatni
ivot, odnosno njegovu percepciju?
Konstatovati da su meduljudski odnosi, i sa njima romanticna
ljubav, danas radikalno drugaciji nego to su bili u bilo kom tre-
nutku u prolosti ne zahteva preveliku teorijsku sofisticiranost.
Razlika izmedu normi i standarda sada, i recimo, u vreme naih ba-
ka, toliko je opte mesto da je vcc skliznulo u mnogo brojne manife-
stacije popularne kulture. Medutim, problem nastaje kada se zapita-
mo na koji nacin su, zapravo, drugaciji? Kako je dolo do te pro-
mene i gde se, zapravo, ona reflektuje? Ova, i mnoga druga, pita-
nja ostaju neodgovorena ukoliko se oslonimo samo na povrne
feljtonske izvetaje kulturno-komentatorskog tipa. U ovom tek-
stu, zato, ponudicu prcgled jednog pravca konceptualizacije sa-
vremenih romanticnih odnosa u drutvenoj teoriji, a zatim osla-
njajuci sc na sopstveno terensko istraivanje ovog koncepta raz-
motriti da li se on moe primeniti na tranzicionu Srbiju, i zato.

Refleksivna modernizacija

Jedna od najuticajnijih teorija o drutvenoj promeni u evrop-
skoj nauci na kraju XX veka skupno je nazvana refleksivnom
modernizacijom. Sutina ove teorije nalazi se u dve knjige Po-
sledicama modernosti Entonija Gidensa (1998), i Ri:icnom dru-
tvu Ulriha Beka (2001).
Jono Bocevic

283
Oba autora isticu kako savremeno stanje u svetu ne zasluu-
je u potpunosti da bude nazvano post-modernim. Naprotiv, oni
smatraju da institucije i drutveni oblici koji su nastali u moder-
nosti i dalje igraju vanu ulogu. Medutim, ono to se promenilo
radikalno jeste nacin na koji drutva i kulture sagledavaju
takve odnose. U tom smislu, oni biraju da savremenost zovu
Drugom, kasnom, ili refleksivnom modernoscu.
Refleksivnost jedna jc od kIjucnih karakteristika ovog perio-
da. Naime, dok su ranije institucije i drutvena pravila bili prihva-
tani zdravo za gotovo, ono to karakterie savremeni ivot jeste
duboko promiljanje i njegova javna narativizacija u vezi sa
najrazlicitijim aspektima koji ovaj ivot sacinjavaju. Bek se
usredsreduje na "rizik", odnosno percepciju opasnosti, kao jedan
od glavnih elemenata kasno-modernog sveta; dok se Gidens bavi
generalnim posledicama globalizacije na savremena drutva. Jo
u "Posledicama modernosti" on se osvrcc na pitanje transformaci-
je intimnih odnosa:
Sa ubrzavanjem globalizacije tokom poslednjih pedesetak go-
dina, povezanosti izmedu Iicnog ivota najintimnije vrste i iskore-
njujucih mehanizama su ojacale (...). ta to znaci za Iicno povere-
nje? Odgovor na ovo pitanje ima sutinski znacaj za transformaciju
intimnosti u dvadesetom veku. (...) Poverenje na Iicnom nivou po-
staje projekat, neto "na ccmu rade" oni koji su u odnos ukljuccni, i
zahteva otvaranje pojedinca prema drugom. Poto ga ne mogu kon-
trolisati fiksirana normativna pravila, poverenje se mora izboriti, a
sredstva za to su pokazivanje topline i otvorenosti. Naa posebna
briga za "odnose", u smislu koji jc ta rcc danas dobila, izraava tu
pojavu. Odnosi su veze zasnovane na poverenju, u kojima pove-
renje nije dato unaprcd vcc sc na njcgovom sticanju radi, a taj rad
znaci uzajamni proces samorazotkrivanja. (Gidens 1998:119).
Gidens se problematikom meduljudskih odnosa posebno ba-
vio u knjizi naslovljenoj Transformations of Intimacy: Sexua-

284
lity, Love and Eroticism in Modern Societies (1992). Prateci Ii-
niju sopstvenih misli od Posledica modernosti, Gidens ovde pri-
daje poseban znacaj dvcma aspektima savremene drutvene
transformacije: promeni odnosa moci mcdu polovima odno-
sno emancipaciji ena i pojavi onoga to, zajedno sa jo ne-
kim autorima, naziva "plasticnom seksualnoscu". Emancipacija
ena, s jedne strane, rezultat je i istovremeno neodvojivi faktor
modernosti; medutim, tek je post-modernost period u kom je
mogucc u potpunosti sagledati razmere i posledice ove radikal-
ne promene rodnih uloga; nije vie, dakle, u pitanju samo enski
rodni identitct, vcc i idcntitet mukaraca. Pored toga to je pro-
mena rodnih uloga u znacajnoj meri i na vrlo irokom spektru
nacina uticala na savremenu ekonomiju, organizaciju porodi-
ce, i dinamiku svakodnevnog ivota ona je takodc nepovrat-
no izmenila nacine na koje pripadnici suprotnih polova stupa-
ju u interakciju. Ovome Gidens dodaje i pojavu plasticne,
"objektifikovane" seksualnosti sa seksualnim "oslobodcnjem"
tokom ezdesetih i sedamdesetih godina XX veka, odnosno ru-
enjem vecine tabua, i svima dostupnom kontracepcijom, seksu-
alnost je izala iz "pilje nasih mracnih elja" i postala javan
proizvod (Giddens 1992:4-16).
Sa ovom optom promenom parametara meduljudskih odno-
sa, menja se i dinamika njihove konceptualizacije. Gidensov
stav je da, ukratko, sopstvo postaje visokorefleksivan projekat
tek na kraju modernosti. Do tada, percepcija sebe bila je relativ-
no fiksirana kategorija odredcna, opet, relativno fiksiranim
parametrima, kao to su pol/rod, poreklo, klasa, nacionalnost,
religija, profesija itd. Medutim, kraj modernosti sa sobom dono-
si i neizbeno, stalno preispitivanje svih parametara koji odre-
duju identitet pojedinca. U tom smislu, izmedu ostalog, govori
se o refleksivnoj modernizaciji. Dakle, karakteristika kraja mo-
dernosti i pocctka Druge, kasne, odnosno post-modernosti
Jono Bocevic

285
jeste upravo relativizacija sopstva, koje postaje refleksivni pro-
jekat (ibid:26-30).
Licni odnosi, medu njima na prvom mestu romanticne veze,
u dananjem obliku predstavljaju neizbean rezultat ove celo-
kupne transformacije. Naime, Gidens zakljucuje da se moe go-
voriti o potpuno novom obliku odnosa istoj vezi (pure relati-
onship). Karakteristika cistih veza jeste da su oslobodcne defini-
sanosti eksternim faktorima kao to su novac, nasledstvo, so-
cijalni status itd. Naprotiv, pojedinci u cistim vezama zanitere-
sovani su iskljucivo jedno za drugo; njihov odnos jc (ccsto) nji-
hov jedini, a u svakom slucaju najbitniji, zajednicki projekat. U
tom smisIu, ciste veze su otvorene, i podlone gotovo beskraj-
nom definisanju i redefinisanju od strane onih koji u njima ucc-
stvuju. Drugim recima, fiksirani parametri kao, na primer, za-
jednicki ivot ili finasije, kao i podela poslova, koji su ranije ka-
rakterisali partnerske odnose prosto vie ne stoje. Na paru je
da ih osmisli, pregovara i uredi na nacin koji njima odgovara.
Naravno, otvorenost i fleksibilnost cistih veza ima i lou (?)
stranu: one su, u odnosu na "klasicne" veze, mnogo nestabilnije,
buduci da sc nc osIanjaju na eksterne determinante. U principu,
ciste veze su proizvod savrene kontigentnosti i kompromisa, i
na taj nacin mogu u bilo kom trenutku biti raskinute ukoliko je-
dan ili oba partnera to odlucc (ibid: 137-139, et passim).
Mada uocava "nezgodne" strane odnosa na ovaj nacin oci-
sccnih od eksternih determinanata, Gidens na ovu transformaci-
ju uopteno gleda pozitivno. Za njega, ciste veze predstavljaju
obecanje, ili mogucnost, demokratije: postojanja interpersonal-
nih jednakosti u kojima odnosi nisu rezultat (razlicitih vrsta)
pritisaka vcc istinskog zajednickog kosenzusa zainteresovanih
strana. Samo u ovakvoj situaciji, smatra on, moe se govoriti o
stvarnoj intimnosti. U krajnjoj liniji, demokratizacija Iicnih od-
nosa neizbean je preduslov demokratizacije celokupne javne

286
sfere (ibid: 184-203); svet u kome su meduljudski odnosi na
ovaj nacin "oslobodcni", dakle, istovremeno je i svet u kome
mogu da postoje slobode drugih vrsta.
Ljubav, a narocito njene savremene transformacije, glavna
su tema i knjige koju su zajedno napisali Bek i njegova supruga,
Elizabet Bek-Gernshajm (Beck & Beck-Gernsheim 1995),
"Normalni haos ljubavi" (nemacki original objavljen 1990 Das
ganz normale Chaos der Liebe, u engleskom prevodu The Nor-
mal Chaos of Love). Naslov otkriva ono to je osnovna dijagno-
za knjige: da je danas, uslovno reccno, na snazi normalizacija
haoticnih i uvek iznova preispitujucih tcndencija u domenu pri-
vatnog ivota. U ovom smislu, Bek i Bek-Gernshajm prate Gi-
densovu liniju u portretisanju odnosa nekada preuzimajuci i
sam termin cista veza: njihova teza je da su meduljudski odnosi
poslednjih decenija u fazi intenzivne promene, koja je jo jedna
od manifestacija ire drutvene promene obicno nazvane reflek-
sivnom modernizacijom. Dodue, autori se prvenstveno usmera-
vaju na brak i njegov, gotovo neizbean savremeni ishod, raz-
vod kako bi demonstirali dinamiku savremenih promena u do-
menu Iicnih odnosa, i u tom smislu, romanticne veze kao takve
predstavljaju samo jedno od njihovih interesovanja. Medutim,
kako je Normalni haos ljubavi, u biti, prica o strukturaciji mu-
ko-enskih odnosa i rodnih identiteta u odnosu na socio-eko-
nomski kontekst, to se moe primeniti na bilo koji oblik koji ovi
odnosi poprimaju.
Bek i Bek-Gernshajm prate dinamiku promenc Iicnih odnosa
na kraju modernosti. Osvrcuci sc na koncept nuklearne porodice,
oni podsecaju da je ovaj oblik porodicne organizacije postao do-
minantan relativno nedavno u ljudskoj istoriji drugim recima,
kada su se sa industrijalizacijom pojavili uslovi za njegovo posto-
janje. Istovremeno, bitna karakteristika nuklearne porodice jeste
da je zasnovana na strogoj podeli rada i razlici medu polovima.
Jono Bocevic

287
Mukarac je taj koji "naputa dom" da bi privredivao, odnosno zara-
divao za izdravanje svoje supruge i dece. enina nadlenost, da-
kle, prvenstveno se svodila na brigu o kuci i deci. U ovom periodu
kristalie se i karakteristicna modernisticka podela na privatnu i jav-
nu sferu naime, kuca odnosno dom bila je privatnost, izolovana
od spoljnjeg sveta, u koju se mukarac povlacio posle napornog
rada u fabrici ili kancelariji. U tom smislu, oni industrijsko, odno-
sno buroasko drutvo, nazivaju "novim feudalizmom": ono je
jednako ogranicavajucc kao i prcthodno uredcnje, i u vrlo direkt-
nom smislu zavisno od "tradicionalne" podele uloga (ibid: 23-25).
Medutim, (kao to moemo pretpostaviti), sa krajem moderni-
zacije ovaj "stabilni disbalans" se menja. Emancipacija ena ne
samo ideoloska, vcc i ckonomska i politicka naruava ravnoteu
podele poslova prema rodu. U krajnjoj liniji, u savremenim (raz-
vijenim) drutvima i nema potrebe za tako striktnom podelom
uloga: razvoj tehnologije omogucio jc da sc srazmerno manje
vremena provodi u obavljanju poslova (kao i da njihovo obavlja-
nje sve manje zahteva fizicku snagu obicno vezivanu za mukar-
ce) tako da se pripadnici oba pola mogu slobodno posvetiti, s
jedne strane, radu, a sa druge, negovanju intimnih odnosa.
Naalost, Bek i Bek-Gernshajm pokazuju kako je ovo samo
u teoriji. U praksi, ideja tradicionalnih rodnih uloga jo uvek
igra znacajnu ulogu u svim drutvima. Istovremeno, medutim,
navode da sa stopom razvoda raste i stopa drugih (trecih, cctvr-
tih itd.) brakova; iz ccga zakljucuju da ljubav, odnosno bliskost
i intimnost, ostaju fundamentalne ljudske potrebe uprkos sturk-
turalnim konfliktima izmedu polova. tavie, Bek i Bek-Gern-
shajm tvrde kako je opstajanje ljubavi kao ideala i orijentacije u
ivotnim istorijama izmedu ostalog funkcija karakteristika ka-
sne modernosti:
Dok su muskarci i zcnc osIobodcni tradiconaInih normi i
mogu da trae 'ivot za sebe', istovremeno su navedeni da trae

288
srccu u intimnim vczama zato sto ostaIi drustvcni odnosi mogu
biti prenaporni ili nedovoljno pouzdani. (ibid:26)
U zakIjucnom poglavlju knjige, autori se bave ljubavlju kao
novom sekularnom religijom. Isticu znacaj intimnih odnosa upra-
vo u istorijskom trenutku kada su oni barem kako deluje tei
za odravanje nego ranije. Tvrde, izmedu ostalog, da mogucnost
ljubavi prua nadu u prevazilaenje negativnih posledica kraja
modernosti. Intimni odnosi romanticne veze dakle, koliko god
da su produkt kasnog i post-industrijskog drutva, sa svim njego-
vim manama toliko mogu da budu put u prevazilaenje tih istih
mana (ibid:168-202). Ovde vidimo, zaista, neto od hriscanske
etike "spasenja" kroz ljubav. Medutim, to ne treba da bude bilo ka-
kva ljubav; kao i Gidens, ovo dvoje autora mada, naravno, uva-
avajuci potencijalne probleme vide u novoj formi intimnih
odnosa, "cistim vezama", mogucnost stvarne demokratizacije i
prevazilaenja okvira drutva u pravcu "idealne" individuacije:
Ljubav kao cista veza postaje radikalni obIik Iicne odgovorno-
sti, okvir za miljenje i delanje, u kome su problemi, planovi, po-
naanje i pravni postupci zapravo, sve u rukama onih koji su u
toj vezi. Unutranja pravila koja odreduju nacine donoenja odlu-
ka u tom smislu su potpuno u skladu sa savremenim miljenjem o
progresu i prosvetljenju, koje sve to je nekada bilo unapred odre-
dcno pretvara u odluku poverenu pojedincima (ibid:194).
Najkracc rcccno: Bek i Bek-Gernshajm pridruuju se Giden-
su, i jo nekim autorima, u interpretaciji transformacije intimnih
odnosa kao posledici transformacije drutva, prvenstveno eko-
nomije. Oni nastali "haos", odnosno nesigurnosti, konflikte i ra-
zilaenja u domenu privatnog ivota izmedu ostalog pripisuju
tome to je industrijsko drutvo zasnovano na tradicionalnoj po-
deli rodnih uloga, dok savremena situacija podrazumeva radi-
kalnu reorganizaciju takvih odnosa. Medutim, upravo iz ovoga
rada sc nova religija ljubavi, odnosno vera u mogucnost dostiza-
Jono Bocevic

289
nja bliskosti sa drugom osobom, izmedu ostalog i kao tit pred
nesigurnostima svakodnevnog ivota.
Autori knjigu zavravaju refleksivnim citiranjem ironicnog tek-
sta Elen Gudman, "Poslednji Dan zaljubljenih". Ovde se autorka
osvrcc na Iiktivnu zabranu proslave sv. Valentina i kraj postojanja
ljubavi u Americi, polualjivo hvaleci prcdnosti potpune racional-
nosti i pobedu nad "ludostima" ljubavi. Mada se moe smatrasti
zgodnom socijalno-futurolokom kritikom, ovaj tekst je daleko od
toga da bude u pravu. Naime, i Dan zaljubljenih i ideologije ljubavi
na Zapadu vie su nego "ivi i zdravi".
U svakom slucaju, ova anegdota daje nam zgodan lagvort za
prelaz na problematiku savremenih tranzicionih drutava. Naime, u
tekstu "Dan zaljubljenih kao Osmi mart tranzicione Srbije? Analiza
jednog (novog?) praznika" (Baccvic 2007b) bavila sam se upravo
analizom proslava Dana zaljubljenih u kontekstu tranzicione Srbije.
Ovaj tekst posmatrao je Dan zaljubljenih kao u Srbiji relativno no-
vu socio-kulturnu pojavu. Oslanjajuci sc na analize nekih prethod-
nih autora komunistickih i socijalistickih proslava Osmog marta,
odnosno Dana ena, uporedila sam ideologije koje stoje iza ova
dva praznika. SIicno kao to je Osmi mart maskirao fakticku rodnu
nejednakost i druge nesavrenosti tadanjeg drutvenog uredcnja
ideologijom jednakosti iIi cak gIorifikacijom ena, Dan zaljublje-
nih iza ideologije ljubavi i njenog izraavanja krije mnogo ozbiljni-
ju, konzumentsku, marketinku logiku koja partnerske odnose iz-
jednacava sa dinamikom trista, ccsto sa vrlo bukvalnim ekonom-
skim posledicama, ako se uzmu u obzir zarade ostvarene prodajom
proizvoda vezanih za Dan zaljubljenih. Istovremeno, proliferacija
Dana zaljubljenih na, uslovno reccno, utrb Osmog marta kao i
sIicnosti elemenata i simbolike koja je u mnogim slucajevima iden-
ticna ili preuzeta od ovog drugog ukazuju na diskurs koji tei da
se "primakne" Evropi i, uopteno reccno, Zapadu odakle dolazi
praksa proslavljanja Dana zaljubljenih i napravi to jaci simboIic-

290
ki otklon od socijalisticke prolosti, manifestovane, izmedu ostalog,
i u socijalistickim praznicima kao to je Dan ena.
Ovo predstavlja jedan primer kako javni diskurs zadire u pret-
postavljenu privatnu sferu sferu partnerskih odnosa. U ovom tek-
stu elim da produim razmatranje nareccne problematike. Dakle, u
nastavku cu izneti neke elemente koncepcije romanticnih veza kod
ispitanika u mom doktorskom istraivanju. Razmotricu kako ovi
elementi koreliraju sa teorijama Gidensa i Bekovih, kao i na koji
nacin stupaju u interakciju sa optim diskursom o tranziciji i dru-
tvenoj promeni opisanim gore.

Ljubav u tranziciji

Empirijski materijal korisccn ovom tckstu izabran je iz narativa
ispitanika sakupljenih u okviru ireg istraivanja konceptualizacije
romanticnih veza u jednom delu beogradske populacije. U tom
smislu, dakle, izjave ovde citirane predstavljaju fragmente mnogo
irih narativa koji se ticu konceptualizacije intimnih odnosa kroz
prizmu sopstvenih ivotnih istorija i projekcija, kao i interpretacije
ivotnog okvira. Ispitanici u ovom istraivanju izabrani su kao
predstavnici mlade, urbane, beogradske populacije, uzrasta izme-
du 22 i 35 godina, oba pola, i mogu se smatrati pripadnicima kul-
turne ili intelektualne elite. Ovo je, izmedu ostalog, uticalo na to
da ispitanici imaju tendenciju da kroz pricu o sopstvenim iskustvi-
ma reflektuju diskurse o drutvenoj i kulturnoj transformaciji, u
Srbiji narocito, i da je kriticki evaluiraju. Medutim, u ovom kon-
kretnom tekstu uglavnom su navodcne izjave mukih ispitanika,
starosti izmedu 24 i 29 godina
1
. Razlozi su vrlo jednostavni: oni su

1
Izjave ispitanika uglavnom su navodcne u integralnom obliku, sa
minimalnim gramatickim ispravkama u cilju preciziranja znaccnja. Iz
tog razloga one sadre ponekad eksplicitan jezik. Dodatna pojanjenja,
Jono Bocevic

291
bili najskloniji da u narativima o sopstvenim ivotnim iskustvima
reflektuju na drutveni i kulturni kontekst. Ispitanice, i mladi is-
pitanici, iz nekog razloga su ovome mnogo manje skloni.
Na samom pocctku, vecina ispitanika otkriva ili "priznaje"
samoaskribovanu relativizaciju koncepata kao to su ljubav i
veza. Isticuci sopstvenu konfuziju ili barem upitanost na tom
planu, ispitanici potvrduju hipotezu da tranzicija a i kraj mo-
dernosti kao obuhvatniji fenomen dovode do osipanja tradici-
onalnih vrednosti i slabljenja utvrdcnih pravila, odnosno da sa-
vremeni intimni odnosi sve manje zavise od fiksiranih skupova
eksternih kriterijuma.

Mnogo mi je bolje od kako sam shvatio da nema savrenog reenja
i konacnc istinc. Ma to jc sad mnogo cudno zato sto sc osccam kao da
sam u nekoj fazi defragmentiranja.....(Nenad, 26).

(Koliko veza si imao?) Definii vezu?! (Sava, 25).

Ja poIazim od toga da, ako mc dcvojka privucc, ncmam unapred
ustanovIjcnu varijantu. Znaci, mozc da sc dcsi...ono, potpuno sam
otvoren po tom pitanju (Relja, 29).

Ja nc znam sta znaci voIcti nckoga. Ja sam to znao, zato sto postoji
kao neka pravolinijska putanja. Ali sad taj nagon, kao, eli brak, eli
decu, sve je to dovedeno u pitanje....koliko je to drutvo uticalo na
mene i kao tradicija, a koliko ja to stvarno elim....zna, sve je
dovedeno u pitanje. (Nenad, 26 god.)

kada su neophodna, data su u zagradama. Pitanja koja sam postavljala
data su u zagradama italikom. Upravni govor, ili pretpostavljeni uprav-
ni govor, dat je italikom. Sva imena ispitanika su izmiljena, i iz narati-
va su isputena imena drugih (odnosno trecih) osoba, institucija i me-
sta, kako bi se dodatno zatitio identitet ispitanika.

292
Medutim, odmah na pocctku, vecina ispitanika direktno ne-
gira Gidensovu tezu o pozitivnosti i demokratinosti odnosa
koji nastaju u takvoj klimi. Naime, kada je u pitanju evaluacija
koju ispitanici imaju o toj transformaciji, jasno je da su njiho-
va miljenja u nekim slucajevima izrazito negativna:

A trenutno je neka dekadencija, ustvari nisam vie ni siguran ta je to,
ono kao devojcice od 13 godina su uglavnom sve seksualno aktivne, i (ne-
maju s time) nikakav problem, nikakve ono moralne blokade....mislim to je
ono to meni treba, ne libe se pre seksa da pitaju koliki ti je, pa sa lica me-
sta... nisu one sve takve, naravno, ali ima ih....najgore je to su one drutve-
no prihvaccne....kao, okej, ona je TAKVA. Ja ne znam vie nita, zna, hri-
scanstvo je poniteno, potpuno je demode....zna ono, moralne norme mi
uopte vie nisu jasne. A to pravi meni konflikte u glavi. Jer, sa te tacke gde
ti kreccs ono seksualne potrebe, ti to eli; ali vaspitanje i drutvo oko tebe i
to ugledanje na druge, ta drugi rade, cine da ti i sebe oblikuje...(Nenad, 26)

Pazi, sad se deava ta transformacija, narocito medu mIadim godi-
tima, znaci '87, '88, nije ni bitno....ali naa generacija je najvecim dc-
lom zarobljena u nekom tom ludilu. (Stefan, 26).

Postoji, kao taj Sex sense
2
, kao moderno miljenje o tim stvarima....da je
to sve hemijska reakcija, i kao da se ta hemija istroi, i oni su to kao ne-
kako biohemijski objasnili....ali ja se s time ne slaem....jednostavno mi-
slim da nije tako....misIim da jc covek neto vie od biohemije....al znam
da se i gomila doktora sa tim ne slae, i psihologa, i u fazonu to je neka
propaganda, samo ne znam ko stoji iza toga i zbog ccga (Nenad, 26).

Tcsko da pripisujcm ncsto visc vccini odnosa u kojc stupam, sto
pripisujem groznom vremenu u kome ivimo i groznim socijalnim
odnosima...(Filip, 27).

2
Emisija na kablovskom kanalu Discovery, koja se bavi naucnim
obicno neurolokim, ali donekle i kulturnim aspektima ljudske seksual-
nosti.
Jono Bocevic

293
Istovremeno, kada se radi o otvorenosti ili iskrenosti u
vczama, ispitanici su ccsto ckspIicitni u stavu da savremene
norme to spreavaju, ili brane:

Mislim da ljudi mogu da budu potpuno iskreni, ali im neto remeti
rad. (ta?) Pa propaganda. Svakakva. Bilbordi, Sex and the City, mislim
da svc to Ijudc uzncmirava u cistoci nckog njihovog odnosa jer mi jesmo,
ono, scksuaIna bica i nismo imuni na ncciju Iepotu. (Nenad, 26).

Zato sto jcbotc kad sc opustis od pocctka....mi nc zivimo u toj
iskrenosti. Imao sam ja neke seksualne odnose sa strankinjama, to je
svet koji je mnogo oputeniji, koji nije ni izdaleka konzervativan kao
mi. To jc svct gdc ti mozcs da kazcs sta hoccs, sa ovom strankinjom
sam sc tucao na stcpcnicama....znaci, neverovatno gotivno iskustvo....a
zamisli sad kao neka riba tu iz ulice se sad tucala s nekim. To je kao
jedna stvar, prvo svi bi znali, drugo svi bi je etiketirali kao ona je
kurva, trccc, misIim znas kakva smo srcdina. I kako onda koji kurac ti
da se od pocctka postavis iskrcno, ako kao prvo riba nijc iskrcna, i ako
ona hocc da budc u vczi s tobom, ako nccc samo da sc povatatc i
krcsnctc, ako hocc onda ncma probIcma, onda jc iskrcna, onda jc visc
nikad nc vidis, aIi ako hocc da budc u vczi s tobom... (Stefan, 26).

Mi smo bili potpuno iskreni dobro, mislim, nikada ne moe da
budcs potpuno iskrcn, aIi u mcri u kojoj jc to mogucc kada jc dvojc
ljudi u pitanju....(Sava, 25).

....ta ncka uzdrzanost, ncka ta barijcra koja jc izazvana cisto nckim
drutvenim porcmccajcm....(StcIan, 26).

Ako odemo jo dublje, dakle u dinamiku formiranja ro-
mantinih odnosa, pokazuje se kako ispitanici imaju jasnu
svest o priIicno fiksiranim pravilima koja upravljaju ovim do-
menom. Prvo, naravno, jeste socijalni pritisak koji postoji ka
formiranju partnerstava:

294
Mislim da je svima negde u glavi taj fazon, hocu oo imom oevojku
da bih imao devojku. To je kao drutveno prihvatljivo, drutveno nor-
malno da ja imam devojku. Mislim, ono, u stadijumu, godita ne znam
ni ja ta, kao, da ja imam devojku (Milan, 25).

Drugo, ispitanici isticu rclativnu ogranienost kako naina
na koji se veze formiraju,tako i jo bitnije kruga iz kog bi-
raju potencijalne partnere.

Ne nego, da bi ti smuvao ribu, prvo tu mora da prodc ncki period, i
onda ti tu neto tvrdi pazar...To sam sam sebi pokuao da definiem, al'
svi znamo na ta mislim kad kaem tvrdi pazar: daje ti da je mazi, da
duska s njom a ti krene da je poljubi necc....malo kao, uzmi broj
telefona pa je zovi, pa se onda ti kao vidi s njom par puta, pa je polju-
bi pa a u stvari ona apsolutno eli isto to i ti ali.....(Zato?) Zato to
smo takva sredina. Zato to ako bi se ona tako ponaala, ona bi bila
kurva. To ti je ono najstarije: lik jebe dvesta riba i on je jebac, gotivan
je, dok riba se jebe sa est likova uuuu...drolja, brate, ima kilometra-
u, zna ti ko je sve pre'o preko toga...(Stefan, 26).

Uopte ne elim da se poniavam kao to mnogo ljudi radi, kao, ti
si meni lepa, ti si meni super, kupicu ti sve. :iveces koo kroljica...meni
je to krajnje grozno. Ljudi tako funkcioniu i uspevaju. Pa to su oni lju-
di koji idu na splavove tipa Lukas, voze kao auta, i tako to (...) Gomila
riba tako funkcionisc, zna da cc tu uvck da budu neki udvaraci da nc-
to...i to tako funkcionie, ne znam kako bih ja to nazvao, da li je
to...latentna prostitucija, ne znam ta. (Nenad, 26).

Kako se upoznaje riba? Evo, ovo je moja sestra, i ovo je njena dru-
garica, i njena drugarica ima drugaricu, i ona je mene proverila, i vide-
la je da sam ja dobar dccko, i onda sam ja nju proverio, u smislu ima
kilometrau/nema kilometrau, dal' ima neka ludila u glavi, pa smo mi
onda malo pricali, pa smo videli da tu ima nekih tccnosti, i pazi koja je
verovatnoca da cc to da sc dcsi, i onda smo se kao upoznali, pa se smu-
vali i iveIi srccno do kraja ivota (Stefan, 26).
Jono Bocevic

295
Ovdc vcc dolazimo do vrlo bitne stavke. Naime, vecina ispita-
nika mada se nominalno smatra otvorenim, i krecc u razlicitim
socijalnim okruenjima uglavnom stupa u partnerske odnose sa
ljudima iz vrlo ograniccnog kruga. Ovi krugovi definisani su so-
cijalnim mreama ranijim ili posrednim poznanstvima, zajed-
nickim kolovanjem ili profesionalnom aktivnoscu, gcografskom
lokacijom ("ribe/likovi iz kraja"). Medutim, ono to je jo vanije
jeste da su okviri za formiranje partnerstava, u sutini, klasno ne-
propustljivi (v. Bourdieu 1984). To znaci da, od ukupnog broja
partnerskih odnosa pomenutih u mom doktorskom istraivanju
dakle, ne samo onih ispitanika citiranih ovde gotovo nijedan se
ne bi mogao podvesti pod kategoriju "slucajnih poznanstava".
Naprotiv: ispitanici gotovo iskljucivo formiraju veze sa osobama
sa kojima se poznaju "od ranije" (preko drugih prijatelja, ili iz
osnovne ili srednje kole), "iz kraja", sa kojima rade, studiraju ili
su studirali, saraduju na odredcnim projektima, ili se upoznaju na
planskim aktivnostima neromanticnog tipa (seminari, konferenci-
je itd; naravno, neccmo ovde ulaziti u to koliko su ovakve aktiv-
nosti zapravo i namenjene formiranju partnerskih odnosa). Di-
rektno reccno, ljudi se krecu u rclativno ograniccnim krugovima,
i ccsto menjaju nekoliko partnera u okviru istog kruga. Naravno,
ovi krugovi su osim profesionalno, nacionalno, geografski i
kulturno i klasno definisani. Jedan ispitanik, koji je imao vie
devojaka iz istog socijalnog kruga elitne alternativne obrazovne
institucije to ovako racionalizuje:

Mislim da to nijc sIucajno, tamo sc skupc Ijudi priIicno kvaIitetni
za nae uslove. Moja iskustva su da tamo idu ljudi koji su daleko iznad
srpskog proseka, i neki nereprezentativni uzorak za srpsko drutvo, ali
u najboIjcm smisIu tc rcci....samim timc i dcvojkc tamo tu, i elem kad
se to poklopi... (David, 28).

Drugi ispitanik se slae:

296
Ljudi koje ja znam stupaju u bilo kakve odnose mnogo konzervativ-
nije nego to bi to neko iz novina mogao pomisliti. Poznaju ne ba toliko
puno ljudi, ti ljudi dolaze iz sIicnih socijalnih krugova ili vrIo sIicnog mi-
ljea, i niti nemaju neku empirijsku bazu iz koje bi izvlacili bogznakakvu
reflektivnost, niti imaju prilika da je izgraduju. (Filip, 27).

U prilog tezi o klasnoj reprodukciji drutva kroz odabir partnera
govori i to da su kriterijumi kod svih ispitanika mnogo nii kada
su u pitanju kategorije koje nisu veza, dakle "kres-ema", "kom-
binacija", "one-night stand" i tako dalje. Ovo nam ukazuje na to
da ispitanici, zaista, vode racuna o sopstvenom statusu u drutvu
odabirom (zvanicnih) partnera, dok se za "nezvanicne" koji, sa-
mim time, nisu javni rukovode mnogo niim kriterijumima.

(Kako odlucuje da je neko prava osoba za tebe?)
Uopte sve neke osobine koje krase tog nekog, a negde sam i pono-
san na sebe (kad sam sa tom osobom)....(Da li bi bio s nekim koga bi
doivljavao kao nieg od sebe?) U vezi ne. Ne bih mogao da imam ve-
zu. Mogao bih da imam kres kombinaciju. (Milan, 25).

Konzervativnost u odabiru partnera, ili barem drutvenih kru-
gova/klasa iz koji se biraju partneri, ukazuje nam na jo jednu
stvar. Naime ocigledno je da se u Srbiji, jo uvek, radi o odnosi-
ma koji suprotno teorijama Gidensa i Bekovih jesu, barem do-
nekle, drutveno i kulturno uklopljeni. Mada razvoj svake pojedi-
nacne veze, naravno, u velikoj meri zavisi od samih partnera (ma-
da je sigurno a i ovde eksterni faktori igraju ulogu) na njihovom
pocctku, znacaj cksternih kriterijuma je nezanemariv. Pored poro-
dice, prijatelja, i drugih socijalnih mrea, veliku ulogu u vezi igra
i, uopteno, spoljna evaluacija odnosno nacin na koji partneri
percipiraju da su doivljeni kao par "u javnosti".
U sledeccm scgmentu dolazimo do percepcije enske eman-
cipacije, odnosno redefinisanja rodnih identiteta. Mada se me-
Jono Bocevic

297
njaju, jasno je da su kriterijumi za ensko ponaanje u domenu
intimnih odnosa i dalje mnogo cvrsci ncgo za muko. Istovre-
meno, ispitanici imaju jako ambivalentne stavove prema "pla-
sticnosti" enske seksualnosti. Nenad to najbolje sumira:

Shvatio sam u ccmu je fora: frajeri su sada ribe a ribe su frajeri, i
sve je OK ako to prihvati, znaci problema nema (....)I taj feminizam i
taj gej lobi.....meni trenutno u naoj zemlji smeta to postoji izraen taj
hejt ena prema mukarcima. I ba pocinje ta otvorena...ne mrnja, ali
kao neslaganje medu polovima.

Iz vecine narativa jasno je da ispitanici i to vie mukarci
nego ene percipiraju globalnu promenu na planu rodnih ulo-
ga. Ovo je u skladu sa Gidensovim tezama, narocito sa delom
koji se odnosi na savremenu problematizaciju i redefinisanje
maskuliniteta, odnosno speciIicno mukih rodnih uloga. Medu-
tim, sa druge strane, mnogobrojne pricc, ispitanica kao i ispita-
nika koje zbog opirnost i speciIicnosti Iicnih detalja neccmo
ovde navoditi otkrivaju kontinuirane konflikte ili barem tenzi-
je u ovom domenu. Emancipacija ena, udruena sa klasom ili
drutvenom grupom iz koje dolaze moje ispitanice, kao i prili-
can dco ukupnog broja partnerki mojih ispitanika podrazume-
va da vecina odnosa razmatranih u ovom istraivanju ukljucuje
dve osobe od kojih obe ele karijeru i ekonomsku nezavisnost.
Medutim, na konkretnim primerima, pokazuje se kako, zapravo,
muki ispitanici implicitno occkuju od svojih sadanjih ili bu-
ducih partnerki da karijeru podrede njihovoj, ili su u svakom
slucaju nevoljni da razmatraju sopstvene rtve u korist profesio-
nalnog ivota svojih partnerki. Jedan odlomak vrlo dobro re-
flektuje nacin na koji mladi mukarci ovo percipiraju:

E, imam ja devojku vcc tri i po godine, i okej je to, volim ja nju i
sve, ali brate....ima jedna stvar. Ono glavno. Pa ne moe da me prati.

298
(Kako to?) Pa vidi, ja sam mlad, ambiciozan, uspean, radim od svoje
15. godine....A ona, tako neto polu-studira, polu-radi...sve neto po-
lu...razume, ne moe da me prati. S druge strane, nije da bih voleo da
imam devojku koja je ista kao ja. Jo u mojoj profesiji, i da je ista ko
ja, to nema anse. (Zato?). Pa nema. Ne bi funkcionisalo. Ali opet, e-
lim neku koja moe da me prati (ivko, 24).

Koncept "praccnja" je priIicno rairen i medu ispitanicima
tokom intervjua i u svakodnevnom govoru, narocito u etnoek-
splikacijama raskida ("Nije mogao/mogla da me prati"). Uop-
teno govoreci, sposobnost "da se neko prati", odnosno necija
sposobnost da prati osobu koja govori, odnosi se na ukloplje-
nost socio-ekonomskog profila "pratioca" u eljeni ili ostvare-
ni socio-ekonomski profil ispitanika. Kompatibilnost u ovom
domenu, dakle, izraava sc kao sIicnost ivotnih stilova i ciljeva
medu partnerima; inkompatibilnost kao ideja da je jedan partner
ambiciozniji ili uspeniji od drugog. Na drugi pogled, mogucc
je tvrditi da postoje i neke rodne razlike. Naime, ene (opet, u
globalu ne sve), kada je u pitanju socio-ekonomska kompati-
bilnost, obicno tee ka partnerima kojc cc doivljavati kao jed-
nakc, iIi cak, uspcnije od sebe. Mukarci, pak, mada ccsto isti-
cu kako se zalau za jednakost, obicno preferiraju partnerke ko-
je su na skali uspeha, ipak, za lestvicu ispod njih, narocito ako
se radi o istoj iIi sIicnoj profesiji (to u svakom slucaju nije po-
eljno). Kao to na ivkovom primeru moemo videti, mladi i
uspeni mukarci ccsto imaju mnogo bukvalniji koncept "pracc-
nja" dakle, uloga partnerke je da bude blizu, odmah iza njih,
radije nego pored ili ispred. Ovo nas navodi na pomisao da kon-
cept "rata" medu polovima koji predvidaju i Gidens i Bekovi
nije tako daleko od nas. Filip se slae:

Meni sc cini da veliki broj ljudi ulecc u cmotivne ili seksualne odno-
se sa drugima imajuci vrlo razradcna occkivanja u petogodinjem ili de-
Jono Bocevic

299
setogodinjem okviru, i da onda te odnose shvataju kao rat, kao jedan po-
zicioni frontalni odnos gde oni sad pokuavaju da se predstave u najbo-
ljem moguccm svctlu, gledaju da vide koja su im realna occkivanja na
drugoj strani, kako to mogu ugraditi u razvojni put u svom ivotu...

Slika romanticnih odnosa u Srbiji na pocctku milenijuma
koju imaju ispitanici, dakle, deluje priIicno tmurno. Sa jedne
strane, vecina ispitanika primecuje ili usvaja diskurs o tome da
je velika socijalna promena, i u sferi intimnih odnosa, u toku.
Medutim, oni su prema ovoj promeni ambivalentni: s jedne stra-
ne, podravaju neke njene aspekte, ali s druge ih kritikuju. Isto-
vremeno, njihova kritika pogada i "zaostalost" drutva u celini,
narocito u poredcnju sa inostranstvom, to u percepciji mojih is-
pitanika podrazumeva prvenstveno Zapadnu Evropu i SAD. Oni
ove regione prepoznaju kao mnogo liberalnije, kada su intimni
odnosi u pitanju, od Srbije ili Beograda u kom ive. Alternativ-
no, ova evaluacija se protee i na socijalne sfere za koje se pret-
postavlja da su internacionalnije i liberalnije od proseka, na pri-
mer, medunarodne i nevladine organizacije.

Poenta moje pricc jc da jc napolju to sve mnogo oputenije, jer pazi
imao sam neke kontakte sa gomilom stranaca, i tamo, kako se ljudi, ze-
zaju kako se ponaaju, nema te neke tenzije, a ovde znaci gIobalna ten-
zija postoji... to ti je kao naa realnost. Sad naravno to zavisi u kakvom
svetu se kreccs.....ako si u NGO svctu ili ako si u tom nekom fazonu ta-
mo su pravila malo drugacija, ali ja nisam kompetentan da o tome pri-
cam (Misli da su liberalnija?)...da. (Stefan, 26).

Kaem ti, ja sam se sa tom ribom (strankinjom) povatao na stepeni-
cama...A takvu stvar moe ovde da odradi ili s nekom klinkom koja
'occ, ono, Pore, ako, naravno, ima Pore, ili ne znam ta treba da ti se
dogodi da naleti na neku devojku koja cc da bude toliko oputena i da
hocc da sc zcza, a ne da ima ludila i barijere u glavi. Tako da, takva smo
jebiga sredina, a sredina dosta utice na te stvari. Sad opet, to se transfor-

300
mie, i taj proccs cc sc promeniti...sad vcc postoje svingerske urke i te
stvari...ovaj grad ima dva miliona stanovnika i kolko god on bio zatvoren
i konzervativan nije mogucc...uvck sc izdvoji neka grupa ljudi koja voli
da se zajebava. Ali, pricam ti kako je to ovde, u kraju to je ono upozna
neku ribu preko nekog prijatelja, koja tebe moe da proveri, ti nju, ili ono
znate se iz osnovne kole....pa, kako to uticc na mcne....kad je meni reko
ortak, kao meni se dopada neka riba, kao ona je fuksa, zna ti ko je preko
toga preao, a sad to to zna moj ortak, meni se negde u podsvesti u glavi
se vrti da znaju svi znaju iIi cc znati, ili ako nekoga bude zanimaIo cc
taj i saznati, ja sam ono u fazonu jebote ovo nijc cisto ovo je prljavo, po-
sIc cc mc zajebavati zna. Al to ne funkcionie na nekim racionalnim ni-
voima svesti, to ti jc cista podsvest zato to si tako nauccn od strane oko-
line, zato to je takav sistem vrednosti u tvojoj okolini (Stefan, 26).

I ne mogu da zamislim sa ivim s nekim i da imamo decu a da ne
budemo vencani. Zbog dece, razume. Mislim, Srbija ipak nije Holan-
dija. (David, 28).

Zakljuak

Srbija definitivno nije Holandija. U to smo sigurni. Mada ne
znamo tacno kako izgledaju savremeni koncepti romanticne ve-
ze u Holandiji (cf. Baccvic 2007c), jasno je da vecina ispitanika
svoju primarnu sredinu Srbiju, ili preciznije, Beograd doi-
vljava kao priIicno zatvorenu i konzervativnu, gde je dinamika
formiranja interpersonalnih odnosa u mnogome odredcna priIic-
no definisanim kompleksom eksternih kriterijuma. Evaluacija
ovih kriterijuma kod ispitanika je donekle u korelaciji sa njiho-
vom percepcijom sopstvene uspenosti na onome to bi se i u
Srbiji vcc moglo poccti nazivati dating market tritem part-
nera; ali, ono to dominira nad ovim sitnim razlikama je preo-
vladujuci utisak da je u toku radikalna transformacija u sferi Iic-
nih odnosa, u kojoj ispitanici imaju problema da se snadu.
Jono Bocevic

301
Paralele sa optim narativima i drutveno-ekonomskim
okvirima vezivanim za tranziciju su, pretpostavIjam, vcc oci-
gledne. Naime, u periodu koji percipiraju kao relativnu drutve-
nu nestabilnost, ispitanici pokuavaju da samima sebi, a u
ovom slucaju i meni objasne i definiu stvarnost. S jedne stra-
ne, oni deklarativno prigrljuju nedefinisanost i pretpostavljenu
liberalnost i demokraticnost savremenih veza, verovatno "ose-
cajuci" obecanjc cistih veza o kojima govore teoreticari kasne
modernosti. Medutim, s druge strane, njihovi izvori ostaju pre-
teno konzervativni: biraju partnerc iz istog iIi sIicnog drutve-
nog miljea, gde potreba za odravanjem klasne distinkcije po-
staje prominentna ne samo zahvaljujuci tomc sto vcc spadaju
u svojevrsnu drutvenu elitu. Birajuci partnere iz sopstvene kla-
se, ili eventualno malo vie, ispitanici pokuavaju da odre ili
unaprede sopstveno mesto na socio-ekonomskoj mapi tranzi-
cione Srbije. Naravno, izbor partnera u toj borbi nije jedina stra-
tegija, a jo manje najbitnija; medutim, to se takodc rcflektuje u
cinjenici da vecina ispitanika mukih, ali i enskih sopstve-
ne emotivne odnose doivljava kao donekle podredcne, ili ba-
rem uklopljene, u narativ o uspehu ili "ivotnom putu", koji je
neizbeno centriran na karijeru. Ovde moemo da vidimo izvore
konflikta o kojima Gidens i Bekovi govore kao o (savremenom)
"ratu medu polovima" rastucu, i potencijalnu, inkompatibil-
nost projekcija koje imaju mukarci i ene, udruenu sa opstaju-
cim ncjednakostima na tritu rada i u primanjima. Nezavisno
od toga da li ene zaista pokuavaju da ojacaju sopstvene eko-
nomske pozicije vezama sa uspenim i bogatim mukarcima
bitno je da neki od mukih ispitanika to percipiraju tako, i to ih
cini ogorccnima. Seksualna ravnopravnost, takodc, iIi pIasticna
seksualnost kako bi rekao Gidens, ispitanicima delujc kao mac
sa dve otrice: sa jedne strane, oni pozdravljaju ensku inicijati-
vu, prieljkujuci da jc bude vie, ali sa druge se plae dosledne

302
enske emancipacije u domenu seksualnih aktivnosti to je vi-
dljivo iz zajedljivih komentara o seksualnom moralu dananjih
"klinki".
Na kraju krajeva, slika koju dobijamo je pravi primer tranzi-
cione modifikacije kasne modernosti. Dakle, ideje i prakse po-
vezane sa kasnom modernoscu ovde su prihvaccne samo deli-
micno (i, da ne zaboravimo, sve vreme se radi o privilegovanoj
klasi); ispitanici prema mnogim elementima imaju ambivalen-
tan iIi cak izrazito negativan stav, nekada implicitno ili ekspli-
citno aleci za "starim dobrim vremenima" kada su rodne uloge
u emotivnim odnosima bile definisanije, i, po njihovom milje-
nju, normalnije. Kritikujuci sopstveno drutvo (okruenje, sre-
dinu) kao konzervativnu (ccsto je kontrastirajuci sa mnogo "li-
beralnijim" i "otvorenijim" Zapadom), ispitanici prave otklon
od praksi sopstvenog drutva koje doivljavaju kao nazadne i
ne-evropske. Medutim, istovremeno sami kontinuirano prave
konzervativne izbore, narocito u domenu partnera, to ukazuje
na svesnu ili nesvesnu elju da se reprodukuje, ili ojaca,
sopstveni klasni i socijalni status.
U ovom smislu, zakljucak do koga se moe doci jcste da
barem u slucaju mojih ispitanika transformacija savremenih
intimnih odnosa uglavnom ima destabilizujucc, iIi rclativizuju-
cc, karakteristikc ciste veze ali su "sutinska" liberalizacija i
"obecanje demokratije" o kojima govori Gidens jo uvek dale-
ko. Ako ostavimo pitanje da li su uopte moguci i/iIi poeljni po
strani, ostaje nam da konstatujemo da narativi o romanticnim
odnosima predstavljaju jedan od nacina na koje ispitanici orga-
nizuju sopstvenu socio-kulturnu stvarnost, te, samim time, po-
primaju i neke od karakteristika trenutno pripisivanih toj stvar-
nosti. A koliko je ovaj proces, u sutini, refleksivan, ostaje pot-
puno odvojen

Jono Bocevic

303
Jana Baevi

LOVE IN TIMES OF TRANSITION

In the social and humanist disciplines at the end of the XX and the
beginning of XXI century, several influential theories, relating to the
transformation of contemporary personal relations, emerged. In the
later, romantic liaisons occupy an important position, bearing in mind
that in the historical analysis they were mostly interpreted as a Western
idiosyncrasy. English sociologist Anthony Giddens in his study;
"Transformation of Intimacy: Sexuality, Love and Eroticism in Modern
Societies"(1992), presented a theory of a fundamental transformation
of personal relations in the context of, what he describes as Second
modernity. According to Giddens, contemporary personal relations are
frequently shaped as pure relationships, in which partners are equals
and are tied together exclusively through time, contextualized mutual
interests. To that effect, pure relationships signify a shift from the type
of associations that were dominant during the pre modern and the
better half of the modern era, which in fact, represented a function of
social embeddedness of its participants, and the empowerment of their
social networks ("traditional" arranged marriages, are one of the
principal examples). Perceiving the same relationships as a result of the
social transformation interconnected with the passing of modernity,
Giddens and other authors (Beck 1992, Beck in Beck-Gernsheim 1995)
ascribe to them properties such as openness, reciprocity, but also
ephemeralness and incertitude.
In this paper, I closely examine the concepts of these authors, pro-
ceeding with an elaboration of how, and if, they are applicable on the
empirical material collected in Serbia, a society that cannot, unambi-
guously, be described as belonging to the Second modernity. Relaying
on my study of the cognitive construction process of romantic rela-
tionships relating to a segment of the Belgrade populous, I reflect on
how it can be ascertained that the transition and the general social
transformation, are reflected on this cultural domain.

Sadraj

Re urednika ........................................................................... 5
VIadimir Ribic
O Ekonomskoj tranziciji iz makroistorijske
perspektive ..................................................................

6
Ines Prica
Problem interpretacije tranzicije iz "nerealnog
socijalizma" .................................................................

24
Bojan Zikic
Ljudi (koji nisu sasvim) kao mi. Kulturna
konceptualizacija pojma privatnik u Srbiji ....................

52
Ildiko Erdei
Dimenzije ekonomije: prilog promiljanju
privatizacije kao socio-kulturne transformacije .....

76
Vlado Kotnik
Bizarre Academism and Science in Slovenia:
Elements for Anthropological Study of
Postsocialism and Transition ....................................

128
Sadraj

306
Ljupco S. Risteski
Ethnography of "Socially Marginalized Groups".
Mapping and Community Based Research Study
on Most At-Risk Adolescents to HIV/AIDS/STIs in
Macedonia. Methodological Issues ...........................

172
Tomislav Pletenac
Od Morlaka do postsocijalizma. Tranzicija kao
element mimikrijskog diskursa ................................

200
VIadimir Ribic
Antropologija raspada Jugoslavije: O etnikom
nacionalizmu ...............................................................

216
Scnka Kovac
Recepcija novog dravnog praznika u tranziciji:
Primer Sretenja ..........................................................

244
Lidija RaduIovic
Tranziciona budunost: politika upotreba
proroanstava u Srbiji devedesetih ..........................

258
Jana Baccvic
Ljubav u doba tranzicije ............................................

280
CIP - Ka:anornsannja y nynnkannjn
Hapo(na nnno:eka Cpnje, Feorpa(

316.422:39(497.11)"20"(082)

ANTROPOLOGIJA postsocijalizma : zbornik ra-
dova / uredio Vladimir Ribic. Beograd : Srpski genea-
loki centar : Odeljenje za etnologiju i antropologiju Fi-
lozofskog fakulteta, 2007 (Beograd : Srpski genealoki
centar). 306 str. : tabele ; 17 cm. (Etnoloka bibliote-
ka / [Srpski genealoki centar] ; knj. 34)
Tira 500. Tekstovi na srp., engl. i hrv. jeziku. Rcc
urednika: str. [5]. Napomene i bibliografske reference
uz tekst. Bibliografija uz pojedine radove.

ISBN 978-86-83679-47-8 (SGC)

a) pym:nenn nponecn An:pononomkn acnek:
Cpnja 21n 3opnnnn b) Cpnja Tpansnnnja
3opnnnn

COBISS.SR-ID 145588236

Izdavac: "Srpski genealoki centar", Radnicka 50, Beograd i Ode-
ljenje za etnologiju i antropologiju Filozofskog fakulteta u Beogra-
du. Za izdavace: Filip Nikanovic i Ivan Kovaccvic. Urednik: Miro-
slav Nikanovic. Kompjuterska obrada i tampa: SGC, Beograd.
Beograd 2007.

EB-34 Vladimir Ribic Antropologija Postsocijalizma

Enviado por

Dados do documento

Direitos autorais

Formatos disponíveis

Compartilhar este documento

Compartilhar ou incorporar documento

Opções de compartilhamento

Você considera este documento útil?

Este conteúdo é inapropriado?

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

EB-34 Vladimir Ribic Antropologija Postsocijalizma

Enviado por

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

E t n o l o k a b i b l i o t e k a

Rad jc rczuItat uccstvovanja u Projcktu 147035, u potpunosti

Tekst je rezultat rada na projektu Kulturni identiteti u procesima

Rad jc rczuItat uccstvovanja u Projcktu 147035, u potpunosti

Você também pode gostar