MIKAEL

Tom I: Mikael Karvajalka Tum: Zygmunt anowski

Mika Waltari

CZ PIERWSZA DZIECISTWO
l Urodziem si w dalekiej krainie, ktr opisywacze wiata nazywaj Finlandi. Ten pikny i rozlegy kraj mao jest znany ludziom wyksztaconym: Na Poudniu wyobraaj sobie, e kraj pooony tak daleko na Pnocy musi by surowy i nie nadaje si na mieszkanie dla ludzi i e jego mieszkacy s niecywilizowanymi dzikusami, ktrzy odziewaj si w skry zwierzt i yj w okowach pogastwa i zabobonw. Pogld ten jest zgoa pocieszny. Finlandia wcale nie jest biedna. Lasy pene s tam zwierzyny, a w wartkich rzekach dokonuje si wszdzie zyskownych pooww ososia. Mieszczanie z Abo prowadz ruchliwy handel zamorski, a ludno wybrzea Zatoki Botnickiej zna si na sztuce budowania okrtw dalekomorskich. Nie brak tam drzewa ani masztowych sosen i z Abo wywozi si do innych krajw, oprcz suszonej ryby i skr oraz artystycznie wykonanych drewnianych naczy, take surowe elazo wytopione z rudy pochodzcej z jezior w gbi kraju. Wywz suszonej ryby i solonego ledzia jest tak bogatym rdem dochodw, e herezja pewnie duej si tu nie utrzyma, gdy lekceway dni postu, a wicenie postu wedug nakazw Kocioa jest nieodzownym warunkiem dobrobytu wielu fiskich mieszczan. Tyle o kraju, gdzie si urodziem i wyrosem, a opowiadam o tym dlatego, eby wykaza, e nie jestem pochodzenia pogaskiego. Pewnej nocy, pnym latem, gdy miaem sze czy siedem lat ycia, admira Jutw, Otto Ruud, przepyn z flot niepostrzeenie obok twierdzy w Abo, omijajc pice strae, i zaskoczy handlow cz miasta niespodziewanym atakiem o wicie. Straszliwa grabie Abo odbya si w roku 1509, na pi" lat przed beatyfikacj witego Hemminga, wic musiaem zobaczy wiato dzienne w roku 1502 lub 1503. 2 Pamitam, e ocknem si w jakim ou. Przykryty owcz skr leaem w mikkich lnianych przecieradach, a wielkie psisko lizao mnie po twarzy. Gdy odsunem jego pysk, pies ogromnie si rozbawi i chwyciwszy mnie ostronie zbami za rk, chcia baraszkowa. W jaki czas potem do oa podesza chuda, szaro ubrana niewiasta, spojrzaa na mnie zimnymi szarymi oczyma i nakarmia mnie zup. Sdziem, e dostaem si do nieba, i wielce byem zdziwiony, e kobieta nie ma skrzyde anielskich. Tote zapytaem niemiao: Czy jestem w niebie? Dotkna moich doni, szyi i czoa doni tward jak deska i zapytaa: Boli ci jeszcze gowa? Obmacaem gow i spostrzegem, e jest obandaowana. Nie czuem jednak adnego blu. Zrobiem wic szybko znak przeczenia, ale natychmiast zabolao mnie mocno w karku. Jak si nazywasz? spytaa Mikael odparem. Wiedziaem to dobrze, bo ochrzczono mnie imieniem witego archanioa.

 Czyim synem jeste? pytaa dalej. Zrazu zawahaem si, ale w kocu powiedziaem: Mikaela Konwisarza! I sam spytaem ciekawie: Czy naprawd jestem w niebie? Jedz zup odrzeka zwile. Ach tak, to ty syn Gertrudy... Przysiada na brzegu oa i pogaskaa mnie lekko po bolcym karku. Jestem Pirjo, crka Matsa z rodu Karvajalka powiedziaa. Leysz w moim domu i pielgnuj ci ju od kilku dni... Wtedy przypomniaem sobie nagle Jutw i wszystko, co si potem wydarzyo. I tak si zlkem, usyszawszy jej imi, e nawet zupa ju mi nie smakowaa. Wic jeste czarownic? zapytaem, cho wcale nie miaa wygldu wiedmy. achna si i zrobia znak krzya. To tak mnie nazywaj za plecami? zapytaa ze zoci. Ale opanowaa si i wyjania: Nie jestem wcale czarownic, tylko lecz ludzi. Gdyby Bg i wszyscy wici nie obdarzyli mnie zdolnoci uzdrawiania, i ty, i wielu innych zmaroby w czasie tej klski. Zawstydziem si mojej niewdzicznoci, ale z drugiej strony nie mogem przecie prosi jej o przebaczenie, gdy wiedziaem, e jest na pewno synn w Abo czarownic z rodu Karvajalka. Gdzie s Jutowie? zapytaem Odpowiedziaa, e odpynli przed kilku dniami, zabierajc z sob jako jecw ksiy, awnikw, radnych miejskich i zamoniejszych mieszczan. Abo byo teraz biednym miastem, bo Jutowie w cigu ostatnich lat grabili na morzu najlepsze jego statki. A obecnie zrabowali nawet najcenniejsze kosztownoci z katedry. Powiedziaa mi te, e ju ponad tydzie le w jej domu, trapiony gorczk i blami. Ale jak si tu znalazem? zapytaem wpatrujc si w ni, a w teje chwili ujrzaem, e jej gowa zmienia si w dobroduszny koski eb. Nic si jednak nie zlkem, bo wiedziaem, e czarownice mog zmienia posta. Pies podbieg do mnie, machajc ogonem, i liza mi rce, a ja znw widziaem moj gospodyni w ludzkiej postaci. Nie wtpiem ju duej, e jest czarownic, a rwnoczenie poczuem do niej due zaufanie. Masz kosk twarz powiedziaem niemiao. Poczua si tym dotknita, poniewa, jak to zwykle kobiety, bya prna, cho jej najlepsze lata miny ju bardzo dawno. Opowiedziaa mi, e wykupia si od grabiey, wyleczywszy maciami i masaem Juta, kapitana okrtu, ktry skrci stop, wyskakujc z dzy upu jako pierwszy na ld. Trzeciego dnia grabiey miasta jeden z Jutw przynis mnie do niej nieprzytomnego i zapaci jej trzy grosze srebrem? eby mnie uleczya. Ten miosierny uczynek zrobi z pewnoci dla zmazania swoich grzechw, bo spldrowanie katedry przyprawio wielu Jutw o cikie wyrzuty sumienia. Z opisu domyliem si, e by to ten sam czowiek, ktry zabi mego dziadka i babk. Opowiedziawszy mi, w jaki sposb dostaem si do jej domu, pani Pirjo dodaa: Wypraam twoj koszul z krwi, a portki wisz tam na koku. Moesz si wic ubra i i, dokd chcesz, bo ja dotrzymaam obietnicy, a leczenie byo warte wicej ni trzy grosze srebrem. Nie miaem na te sowa adnej odpowiedzi. Ubraem si i wyszedem na podwrko. Pani Pirjo zamkna drzwi chaty i posza opatrywa chorych i rannych, ktrzy nie dostali si do klasztoru lub do Szpitala witego Ducha, i uznali, e jak ju koniecznie trzeba umiera, lepiej to zrobi u siebie w domu. Siadem na schodkach, w socu, bo nogi wci jeszcze miaem sabe od choroby, patrzc bezmylnie na bujn letni traw i dziwne roliny w ogrdku, i nie wiedzc, dokd mam pj. Pies przysiad koo mnie, objem go ramieniem za kark i zapakaem gorzkimi zami.

i Tak znalaza mnie pani Pirjo, gdy wrcia wieczorem do domu, ale zerkna tylko na mnie z niechci i wesza bez sowa do wntrza. Po chwili podaa mi przez drzwi kawaek chleba ze sowami: Rodzice twojej matki nieboszczki s ju pochowani we wsplnym grobie razem z innymi biedakami pomordowanymi przez Jutw. W caym miecie panuje zupeny zamt i nikt nie wie, od czego zaczyna na nowo. Kawki skrzecz ju pod okapem twego domu. Nie zrozumiaem znaczenia tych sw, ale ona wytumaczya mi je janiej: Nie masz ju domu, biedaku powiedziaa. Nie moesz go odziedziczy, bo jeste nielubnym dzieckiem twojej matki. Wedug ustnej obietnicy zoonej przez Konwisarza Mikaela, syna Mikaela, i jego maonk dla zbawienia ich dusz klasztor zabra ich dom i ziemi, na ktrej stoi. Take i w tej sprawie nie miaem nic do powiedzenia. Ale w chwil pniej pani Pirjo wysza do mnie jeszcze raz i wetknwszy mi w do trzy grosze srebrem powiedziaa: We twoje pienidze! Niech mi si to liczy na Sdzie Ostatecznym za zasug, e z miosierdzia i bez chci zysku uzdrowiam ci, biedaku, cho moe byoby lepiej, eby umar. A teraz ju zabieraj si std i nie zawadzaj mi duej. Podzikowaem pani Pirjo za jej dobro, poklepaem psa na poegnanie i zawizaem trzy srebrne pieniki w rbek koszuli. A potem powlokem si w kierunku mego domu brzegiem rzeki, a po drodze widziaem, e drzwi w domach bogaczy byy te powywalane, a z ratusza powyrywano i pokradziono szklane okna. Nikt na mnie nie zwraca uwagi, bo mieszczki zajte byy rozdzielaniem zastrachanych krw, przypdzonych z kryjwek po lasach, a ssiedzi bobrowali po opuszczonych zagrodach, ratujc nadajce si do uytku ruchomoci, eby si nie zmarnoway albo nie wpady w rce zodziei. Wszedem do naszego domu i nie znalazem tam ju nic ani koowrotka, ani beczki na wod, ani garnka czy yki, czy choby najmniejszej szmatki dla okrycia ciaa, nic oprcz zakrzepych kau krwi, ktra nie wsika w tward polep. Pooyem si na przypiecku i pakaem gorzko, dopki mocno nie zasnem. 3 Zbudzio mnie wczesnym rankiem wejcie czarno odzianego mnicha. Ale nie przestraszyem si go, bo twarz mia przyjazn i okrg. Pozdrowi mnie w imi boe i zapyta; Czy to twj dom? A gdy odpowiedziaem twierdzco, doda: Raduj si, bo klasztor witego Olafa przej to domostwo i oswobodzi ci w ten sposb od wszelkich trosk, jakie pociga za sob posiadanie dbr ziemskich. To z pewnoci cudowne zrzdzenie boskie, e zostae przy yciu, eby oglda tak radosny dzie, bo musisz wiedzie, e wysano mnie tu, ebym oczyci t chat od wszelkich diabelskich podstpw, ktre czyhaj w miejscach, gdzie nastpia gwatowna mier. Zacz sypa sl i kropi wicon wod z przyniesionego naczynia podog i piec, zawiasy drzwi i okiennice, kreli znak krzya i mamrota mocne aciskie zaklcia. Potem rozsiad si na przypiecku, wydoby ze swego zawinitka chleb, ser i suszone miso i take mnie poczstowa jedzeniem, mwic, e may posiek jest konieczny po tak wytonej pracy. Gdy ju zjedlimy, powiedziaem, e pragn kupi msz aobn, eby wyzwoli dusze Konwisarza Mikaela i jego ony od mk czycowych, bo wiedziaem, i mki te s okropniejsze od wszelkich ziemskich blw. Masz pienidze? zapyta mnie zacny mnich. Rozwinem rbek koszuli i pokazaem mu moje trzy srebrne pieniki. Umiechn si jeszcze yczliwiej, pogadzi mnie po wosach i rzek: Nazywaj mnie ojcem Piotrem, bo Piotr to moje imi, jakkolwiek nie jestem opok. Nie masz wicej pienidzy? Potrzsnem gow przeczco, a on zasmuci si wyranie i powiedzia, e za tak ma sum nie mona kupi mszy aobnej.

 Ale cign dalej gdybymy na przykad mogli ubaga witego Henryka, ktry sam dozna nagej mierci z rk mordercw, eby wstawi si w niebie za dusze tych zacnych ludzi, nie wtpi, e moc tak witego wstawiennictwa byaby wiksza od najlepszej mszy aobnej. Prosiem go, eby mnie nauczy, jak mam przedstawi moj prob witemu Henrykowi, ale on potrzsn kwano gow: Twoja skromna modlitewka niewiele wpynie na witego Henryka. Obawiam si, e utonie jak mysz w cebrze z pomyjami w powodzi modw, ktre bij w tej chwili o jego wity tron. Gdyby natomiast jaki naprawd mocny w modach czowiek, ktry powici cae swoje ycie posuszestwu, ubstwu i czystoci, zaj si twoj spraw i na przykad przez tydzie we wszystkich godzinach kanonicznych odmawia modlitwy za twoich zmarych dziadkw, wity Henryk z pewnoci nakoniby ucha, eby posucha, o co chodzi. Gdzie znajd czowieka tak mocnego w modlitwie? zapytaem pokornie. Widzisz go przed sob owiadczy ojciec Piotr z naturaln godnoci. To mwic, wyj mi z rki srebrne monetki i woy je do swego mieszka. Eozpoczn mody ju dzi przy naboestwach o godzinie sidmej i dziewitej, a potem bd je odmawia dalej w czasie pierwszych i drugich nieszporw. Ciao moje nie wytrzymuje nocnego czuwania, tote nasz zacny przeor zwalnia mnie czsto od nocnych modlitw i naboestw. Nie obawiaj si jednak, e twoi drodzy zmarli na tym ucierpi, pomno bowiem odpowiednio ilo modlitw w innych porach kanonicznych. Nie zrozumiaem wszystkiego, co mwi, ale ton jego by tak przekonywajcy, e czuem, i zoyem spraw w odpowiednie rce, i kornie mu dzikowaem. Gdy wyszlimy na dwr, zapar drzwi, zrobi kilkakrotnie znak krzya i udzieli mi bogosawiestwa. Potem rozstalimy si, a ja zaczem kry koo chaty pani Pirjo, bo nie wiedziaem, dokd si uda. Draem, e pani Pirjo rozgniewa si, jeli mnie zobaczy, bo zdyem ju zmiarkowa, e bya to kobieta surowa. Tote trzymaem si w ukryciu, ale gdy zacz pada deszcz, wliznem si do obory. ciany jej obrasta mech, na pokrytym darni dachu rosa trawa i kwiaty, a jedynym mieszkacem by wieprzek. Patrzc na jego tuste boki, zaczem mu zazdroci, e ma dach nad gow i nie potrzebuje si trapi o jedzenie i picie. Z braku lepszego zajcia zasnem na wizce somy, a zbudziwszy si, znalazem obok siebie wieprzka, ktry pooy si przy mnie tak, e leelimy bok przy boku i grzalimy si nawzajem. W chwil potem wesza pani Pirjo z arciem dla wieprzka 1 wielce si oburzya zobaczywszy mnie w chlewiku. Czy ci nie mwiam, eby si std zabiera?! wybuchna. Wieprzek szturchn mnie przyjanie ryjem w bok i podnis si do koryta. arcie skadao si ze strczkw grochu, burakw, mleka i kaszy. Cicho zapytaem, czy mog podzieli jedzenie z wieprzkiem. Powiedziaem to nie tyle z godu, bo zbyt byem przygnbiony, eby odczuwa gd ale dlatego, e wieczerza wieprzka wydaa mi si smaczniejsza ni wszystko, co dostawaem do jedzenia u dziadkw od bardzo, bardzo dawna. Niewdziczny i bezczelny chopak z ciebie powiedziaa gniewnie pani Pirjo. Uwaasz, e wieprz powinien mnie uczy miosierdzia, bo grzeje ci swoim ciaem i chtnie dzieli z tob posiek? Czy nie daam ci trzech srebrnych monet? Za takie pienidze nawet dorosy chop potrafiby zapewni sobie chleb i dach nad gow na par mie sicy. Mieszczanin czy brat cechowy daby ci za to roczne utrzymanie i przyj na ucznia, gdyby umia z nim pomwi odpowiednio. Dlaczego nie uywasz swoich pienidzy? Odpowiedziaem, e ju je zuyem. Zapytaa, czy uwaam si za ksicia albo kardynaa, e tak wyrzucam pienidze w boto. Broniem si, mwic, e wcale ich nie wyrzuciem w boto,

tylko daem ojcu Piotrowi, eby odmwi mody za biedne dusze moich dziadkw i w ten sposb uwolni je od czycowych mk. Pani Pirjo przysiada na progu chlewu, trzymajc z roztargnieniem koryto w jednej rce, eby wieprzek mg je, drug za podpierajc sw dug brod. Przez chwil patrzya na mnie, a w kocu zapytaa: Czy ty niespena rozumu? Odparem, e nie wiem na pewno, jak z tym jest. Dotychczas nikt nie mwi nic takiego o mnie, ale odkd rozbito mi gow, ycie wydaje mi si bardzo dziwne i zaskakujce. Pani Pirjo pokiwaa gow i rzeka: Mogabym ci zaprowadzi do witego Ducha, gdzie by ci pewnie przyjli z powodu twego upoledzenia i umiecili razem z innymi pgwkami, lepcami i chorymi na padaczk. Ani przez chwil bowiem nie wtpi, e usyszawszy, co mwisz, uwierzyliby, e jeste saby na umyle. Ale jeli potrafisz trzyma jzyk za zbami i udawa rozsdnego, moe uda mi si dogada z cechem Mikaela Konwisarza i skoni cechowych braci, eby zapacili za twoje utrzymanie a do czasu, gdy doroniesz na tyle, eby zarabia na chleb. Prosiem o wybaczenie, e nie umiem skadnie przemawia, ale nigdy nie rozmawiaem duo z nikim, bo gdy mwi Mikael Konwisarz, trzeba go byo sucha bez sprzeciwu, a gdy gos zabieraa babka, prawia tylko o okropnociach pieka i grozie ognia czycowego, a w tych sprawach wiadomoci moje byy tak nike, e nie mogem jej nic odpowiedzie. - Ale dodaem znam za to kilka sw po niemiecku i po szwedzku, a nawet po acinie. Nikt nigdy nie odzywa si do mnie tak przyjanie i wyrozumiale jak pani Pirjo i tak mnie to rozpalio, e natychmiast odbbniem wszystkie obce i niezrozumiae sowa, ktre z jakiego powodu utkwiy mi w pamici z kocioa, z mieszczaskich kramw, z cechowej gospody, z portu, jak na przykad salve, pater, benedictus, male, spiritus, pax vobiscum, haltsmaul, donnerwetter, sangdieu, i heliga kristus. Gdy zadyszany koczyem wyliczanie, pani Pirjo zatkaa rkami uszy. Ale e nie miaem nic do stracenia, opowiadaem dalej, e wiem, jak Wyglda wiele liter, i umiem napisa swoje imi. A gdy mi nie wierzya, Wziem patyk i nakreliem w bocie, najlepiej jak potrafiam, MIKAEL. Pani Pirjo nie umiaa wprawdzie czyta, ale zapytaa, kto mnie nauczy tej sztuki. Odparem, e nikt, ale e z pewnoci szybko naucz si czyta, jeli kto zechce mnie uczy. Gdy tak rozmawialimy, dzie zbliy si ku kocowi i zaczo zmierzcha. I skoczyo si na tym, e pani Pirjo zaprowadzia mnie do izby, zapalia ojwk i zacza obmacywa moj ran kocistymi palcami. Powiedziaa, e ig i nici zszya mi skr na gowie, ale rana ropieje, wic przemya j, oboya pleni i pajczynami i obandaowaa na nowo. Daa mi take je i pozwolia spa w ou pod derk za swoimi plecami, prosia tylko, ebym jej w nocy nie dotyka, bo jest dziewic, cho nazywaj j pani Pirjo. Nie rozumiaem, czego si z mojej strony obawiaa, ale obiecaem, e jej nie tkn. Tak oto doszo do tego, e zostaem u pani Pirjo. Pomagaem jej we wszystkim, zbieraem ajna czarnych kogutw, wycinaem koniom wos z ogona i runo z karkw baranw w mieszczaskich oborach oraz szukaem miejsc, gdzie rosy poyteczne zioa lecznicze, i zrywaem je przy nowiu ksiyca. Najwaniejsze jednak byo to, e ojciec Piotr na jej prob uczy mnie pisa i czyta oraz ksztaci w sztuce rozwizywania rozmaitych poytecznych zada rachunkowych za pomoc raca. 4 Rana na gowie spowodowaa widocznie cakowit zmian w moim yciu i charakterze, czego skutki pozostay nawet gdy rana zagoia si i wosy pokryy blizn. Okazaem si dzieckiem ywym, ciekawym i pojtnym i zapomniaem, e dawniej byem bojaliwym paks, ktry nie mia sam odezwa si do kogo obcego. Pani Pirjo nie bia mnie ani nie straszya, lecz

traktowaa dobrze i szanowaa za to, e tak atwo i bez trudu uczyem si czyta pisa. Nauka, ktra dla wielu jest paczem, zgrzytaniem zbw i ogromnym wysikiem, dla mnie bya weso zabaw i im wicej si uczyem, tym bardziej rs mj zapa. I nie wiem w kocu, czy wicej nauczyem si z pobonych opowiada ojca Piotra, czy te z poucze pani Pirjo, gdy w jasne noce zimowe opowiadaa mi o gwiazdach lub te w wonne noce letnie prowadzia za rk na przechadzki po gajach i nad brzegiem rzeki i pouczaa, na jakie choroby to lub owo zioo stanowi skuteczne lekarstwo Ojciec Piotr uczy gromadk dzieci gramatyki prost metod: co zostanie wbite w tyek, najlepiej utrwala si w pamici. I im wicej uczylimy si, tym bardziej zaczynalimy kocha mroczn szko, ktrej grube kamienne mury zamykay nasz modo jak w grobowcu. Przyrzeklimy sobie nawzajem solennie, e i my z kolei nie bdziemy oszczdza naszych nastpcw, a kiedy zaczlimy samodzielnie ukada zdania po acinie i stwierdzilimy, e wykute prawida gramatyczne jak pokorni niewolnicy spiesz obsugiwa nasze myli, serca przepeniy si nam ogromn radoci. Najznakomitszym wydarzeniem kocielnym za moich lat akowskich byo uroczyste umieszczenie w relikwiarzu koci witego Hemminga. W owym czasie chodziem ju od czterech lat do szkoy i przygotowywaem si wraz z dziesiciu innymi zaawansowanymi uczniami do studiowania dialektyki. Wikszo moich kolegw nosiaby ju od dawna imponujce brody, gdyby ludziom uczonym wolno byo chodzi nie golonymi. Musz przyzna, e nie byem w nazbyt podniosym nastroju, gdy drgami elaznymi wyamalimy kamienne pyty z kocielnej podogi i zaczlimy wygrzebywa wite koci w trupim zaduchu i wszelkich innych okropnych wyziewach, ktre wydzielali pochowani pod podog kocioa zmarli mimo obfitego kadzenia i zapachu witego kadzida. Wyrniem si niedawno, opiewajc wierszem ziemsk wdrwk biskupa Hemminga i cuda przeze zdziaane, i dlatego wanie otrzymaem zaszczytne zadanie wykopania koci. Znalelimy ich du ilo i podczas gdymy je myli i oczyszczali, a ksia dokoa nas odprawiali msze wite, przepenia nas jaka przedziwna sia i otucha, zupenie jakbymy si napili wina lub jakby zstpi na nas Duch wity. Policzki nam pony, oczy janiay i nagle poczulimy zapach niebiaskiego balsamu. Aromat ten sta si szczeglnie mocny w chwili, gdy { w doniach naszych znalaza si brzowa czaszka witego i zobaczylimy, e w szczce wci jeszcze tkwi kilka zamanych zbw. Podawalimy koci, jedn po drugiej, biskupowi Arvidowi i jego praatom, ktrzy namaszczali je olejem i wkadali do nowej trumny, dopki przewielebny biskup nie zawoa ze zoci, e ju starczy tych koci. Tote nie moe mi by poczytane za win, e wygrzebawszy z muu jeden krg szyjny i jeden cay zb, schowaem je do wasnej kieszeni. Przed zoeniem relikwi do skrzynki na ten cel przeznaczonej mielimy, my szkolarze, mnstwo pracy z apaniem ywych gobi i zib dla uwietnienia tej uroczystoci. Katedra pena bya kwiatw, girland i wiecw, tarczy herbowych i obrazw z ycia witego Hemminga, malowanych na tkaninie i owietlonych. Caa nawa kocioa pawia si w promiennej jasnoci. Otwarto na nowo podog, wite koci owinito w kosztowne tkaniny i zoono w pozacan skrzynk z wypukym wiekiem. Czaszka witego umieszczona zostaa w woreczku z czerwonego jedwabiu. Gdy relikwie obnoszono w procesji dookoa kocioa, przed klczcym tumem wiernych, zaczlimy przez otwr w sklepieniu zrzuca na d ponce pakuy z niewielkim adunkiem prochu, tak e lud a krzycza gono z podziwu i ze strachu, sdzc, e to byskawice. Pniej zdumiewao mnie to, e nie podpalilimy wtedy katedry, bo pokryte kurzem belki poddasza suche byy jak hubka, a kawki przez cay czas kryy nad naszymi gowami przeraliwie skrzeczc. Nastpnie wypucilimy pojedynczo na wolno ziby i gobie, ktre fruway pod stropem katedry, i sypalimy kwiaty i patki na wiernych, eby wzmc ich ofiarno. Istotnie, katedra uzyskaa tego dnia z kwesty sum pokrywajc wielokrotnie koszty uroczystoci, tak e mona powiedzie, i wity Hemming dobrze si opaci. Ale zadowolenie byo

obustronne i pani Pirjo chtnie przyznawaa, e miaa za swoje pienidze straw dla ducha i rado dla oczu. Jaki staruszek, ktry pocaowa skrzynk z relikwiami witego, odrzuci kule i zacz biega wkoo na zdrowych nogach, niewiasta za, ktra od lat przebywaa jako niema w Szpitalu witego Ducha, odzyskaa dar mowy, cho wielu uwaao, e byo to wiksz szkod ni bogosawiestwem, gdy okazao si, e bardzo si plugawi wyraa. Opowiadaniem tym chciaem wykaza, e moich czasw szkolnych wcale nie cechowa tylko strach i ucisk, ale e lata te przyniosy mi . take przeycia pouczajce i nabone. 5 Dziki moim modym latom i dobroci pani Pirjo nie potrzebowaem tak jak inni szkolarze wdrowa w czasie wakacji od wsi do wsi, ebrzc ywno i pienidze na opacanie szkoy, bo pani Pirjo dawaa mi wyywienie i odzie, opa, mieszkanie i wiato i nawet kupia dla mnie ksik, tak e byem pierwszym z uczniw na kursie retoryki, ktry takow posiada. Na karcie tytuowej tej ksiki napisaem za zgod pani Pirjo imi Mikael Karvajalka i dat A. Dni M.D.XV. A pod dat dodaem mocne aciskie przeklestwo na tego, kto by mi t ksik ukrad lub sprzeda bez mego pozwolenia. Pani Pirjo kupia j tanio, a z licznych podpisw na okadkach i na podartych kartkach wida byo, e ksika przesza przez wiele rk. Mimo to jednak bya ona moim najwikszym skarbem. Tytu jej brzmia Ars moriendi etc", czyli innymi sowy Sztuka umierania", i gdy o tym mwi, wszyscy wiedz, o jak to ksik chodzi, bo jest ona wci jeszcze czytana i bdzie z pewnoci czytana jako poyteczny przewodnik dla biednych ludzi w drodze do mierci i przyszego ycia. Dlaczego pani Pirjo tak si mn opiekowaa i takie sobie robia wydatki, nie mogem zrozumie, a raczej nie zaprztaem sobie tym wcale gowy, uwaajc to, tak jak i ona, za rzecz zupenie naturaln i oczywist. By moe, jej zawd i usposobienie zbyt dugo zmuszay j stroni od innych ludzi i z czasem sprzykrzyo jej si towarzystwo tylko psa i wieprzka. W czasie wakacji uczya mnie wielu poytecznych rzeczy, a w wolnych chwilach czytaem jej i tumaczyem urywki z ksiki Ars moriendi". Mwia wprawdzie, e kady powinien to zrozumie wasnym rozumem, przyznawaa jednak, e po acinie brzmiao to bardzo uczenie. Na wiosn, gdy wypdzano bydo na pastwiska i ojciec Piotr zrobi ju wszystko, co moliwe, aby modami zapewni mu pomylno, wszyscy rozsdni ludzie zwracali si w tej samej sprawie do pani Pirjo, gdy byo powszechnie wiadome, e bez jej przychylnoci krowy nie bd si doi, cielta bd przychodzi na wiat martwe, jagnita ama nogi, a konie ton w bagnach. Wiara w to bya tak rozpowszechniona, e pani Pirjo pobieraa bydlc danin we wszystkich zamoniejszych gospodarstwach. Zdarzao si te czasem, e dla wasnej przyjemnoci pokazywaa jakiej niedowierzajcej gospodyni swoj moc, udoiwszy peny skopek mleka z suchej gazi wetknitej w cian chaty. A igraszka ta bynajmniej nie bya tak zupenie niewinna. Ja jednak, ktry yem w chacie pani Pirjo i w pierwszych latach spaem w jej ou pod t sam owcz skr, uwaaem wszystkie te sztuczki za zupenie proste i powszednie i nie zwracaem na nie adnej uwagi. Spord czstych goci w chacie pani Pirjo przywizaem si wczenie do mistrza Wawrzyca, ktry w chodne wieczory zimowe zachodzi chtnie na grzane wino z korzeniami. Mistrz Wawrzyniec chtnie sucha nauk zawartych w mojej ksice i chwali mnie za moj wiedz. Nosi gruby poplamiony skrzany kaftan i stale wyglda na bardzo zmartwionego i zasmuconego. Pani Pirjo nazywaa go mistrzem, ale ja nigdy nie zastanawiaem si, jaki te on ma zawd, dopki po raz pierwszy nie zobaczyem, jak go wykonuje. Pojawia si zawsze o zmroku i odchodzi, gdy noc zapada, i nigdy go nie

widywaem w miecie innymi mieszczanami, aczkolwiek musia by jednym z najpowaniejszych obywateli Abo, sdzc z szacunku i przyjani, ktre mu okazywaa pani Pirjo. Przyja ta bya tak wyrana, e zaczynaem przypuszcza, i mistrz Wawrzyniec jest wiernym wielbicielem pani Pirjo, ktry nie straci jeszcze swoich nadziei, cho ona stale zapewniaa, e nie zamierza wyj za m a do mierci. Za najpewniejsz tego oznak uwaaem, e pani Pirjo za kadym razem podawaa mu wino w srebrnym pucharku. Ja sam nie miaem nic przeciw mistrzowi Wawrzycowi, bo odnosi si do mnie zawsze bardzo yczliwie. Uwaaem, e jest to czowiek powany i godny zaufania, ktry chtnie mwi o mierci i sucha dobrych rad, jak si przygotowywa do rozstania z doczesnoci i do ycia wiecznego. Pewnego wiosennego dnia, gdy brzozy wypuciy listki, a ziemia zacza zielenie, mistrz Marcin zwolni nas z nauki, ebymy mogli si przypatrzy straceniu dwch piratw, ktrych ostatnio schwytano, gdy z widowiska takiego jego zdaniem moglimy odnie nauk i poytek. Tego wieczoru przyszed znowu w odwiedziny mistrz Wawrzyniec i pani Pirjo poczstowaa go winem w srebrnym pucharze. Pozdrowiem go po egzekucji, mimo zdziwionych spojrze moich kolegw, i gdy teraz mnie spotka, zaciera z zakopotaniem rce i unika mego spojrzenia. Niemiao powiedziaem mu, e nigdy nie przypuszczaem, i ycie mona wypuci z ciaa ludzkiego tak zgrabnie i z tak niewielkim wysikiem. Przyj moje sowa jako dowd uznania dla swej zrcznoci i rzek: Jeste rozsdnym chopcem, Mikaelu, wcale niepodobnym do wielu twoich rwienikw, ktrzy bior nogi za pas, gdy nadchodz, albo rzucaj za mn kamieniami. Zreszt i ich rodzice te nie s duo lepsi, bo w piwiarni musz siedzie samotnie i gdy tylko tam wchodz, zaraz milknie gwar i wesoe rozmowy. Dlatego te zawd kata jest zawodem dla samotnego czowieka i zwykle przechodzi z ojca na syna, jak w moim rodzie. Powiedz mi szczerze, Mikaelu, nie przestraszysz si tak jak inni, gdy ci dotkn? Wycign do mnie do, a ja j ujem, nie odczuwajc strachu. Dugo trzyma moj do w swojej, patrzy mi w oczy ciko wzdychajc, a potem powiedzia: Dobry z ciebie chopak, Mikaelu, i gdyby si tak dobrze nie uczy, chtnie wzibym ci na czeladnika i nauczy mojego zawodu, bo nie mam syna. Zawd kata to najwaniejszy zawd na caym wiecie, bo przed katem niejeden ksi, a nawet krl w pokorze pada na kolana. Bez kata bezsilny jest sdzia, a jego wyroki nie maj znaczenia. Dlatego te kat dobrze jest wynagradzany i w zawodzie tym nawet w spokojnych czasach mona na pewno liczy na regularne i przyzwoite dochody, poniewa czowiek jest istot niepoprawn i zbrodnia nigdy nie skoczy si na wiecie. W czasach za niespokojnych wielu katw stao si bogaczami. Bogosawionym dla nich wynalazkiem jest przede wszystkim wana sztuka polityki. Umilk i pocign yk wina, jak gdyby zawstydzony swoj gadatliwoci, ale ja arliwie go prosiem, eby opowiedzia mi wicej o swoim zawodzie. Zapytawszy wic pani Pirjo o zezwolenie, tak cign dalej; Od dobrego kata wymaga si przede wszystkim, eby wzbudza zaufanie delikwentw, pod tym wzgldem, zawd ten porwna mona z powoaniem ksidza lub lekarza. Widziae dzi na wasne oczy, jak moi przyjaciele dzielnie i z pen ufnoci sami wazili na drabin wiodc do szubienicy. Ze to wiadectwo umiejtnoci kata, gdy delikwenta trzeba si wlec na szafot, lub gdy paczc i krzyczc, baga on tum o ask i zapewnia o swej niewinnoci. Najwiksz sztuk jest skoni go, eby szed na mier jak czowiek mdry, peen chrzecijaskiej pokory, w przewiadczeniu, e ycie jest marne i bez znaczenia, a szybka i bezbolesna mier najlepszym darem, jaki moe spotka czowieka na ziemi. Dopiero po duszej chwili omieliem si wyjawi mu przeraajc myl, ktra przysza mi do gowy, gdy zobaczyem, jak obaj zbrodniarze tacz swj ostatni pls na szubienicy.

 Mistrzu Wawrzycze! powiedziaem. Widziaem, jak w waszych wprawnych rkach czowiek umiera tak bezbolenie, e a zaczem sobie zadawa pytanie, czy rzeczywicie jest jeszcze co po mierci? Mistrz Wawrzyniec zrobi pobonie znak krzya i odpar: Nie chc sucha tych sw bezbonych. Kime jestem, biedny czowiek, by szuka dowodw na co, co nie moe by udowodnione. Ale mwi to z wahaniem i gdy go przyparem do muru, rzek: Dobrze zgad, Mikaelu. Jako suga mierci czsto zastanawiaem si nad tymi sprawami i rozmylania doprowadziy mnie do tego, e nie mwi ju delikwentom o zbawieniu i yciu wiecznym, lecz z ca ufnoci pozostawiam to ksiom i mnichom. Ale gdy jaki biedak w strachu przed wiecznym potpieniem baga mnie tu przed zgonem, ebym powiedzia, co wiem o mierci, prosz go, eby wyobrazi sobie, i w mrony wieczr zimowy zmczony wchodzi do ciemnej i ogrzanej izby, kadzie si do mikkiego oa i twardo usypia, bez obawy, e kto zacznie wali w drzwi, by go zbudzi i wygna z powrotem na mrz. Mwiem tak nieraz i jeli to jest wielkim grzechem, niech mi bd.zie wybaczone, poniewa dao to pociech niejednemu z tych, ktrych wiara bya saba. Ale jeli mier jest tylko snem i zapomnieniem, czy ycie cae nie jest czym czczym i niepotrzebnym? zapytaem. To prawda przyzna mistrz Wawrzyniec. Tote zawsze dziwiem si i nie mogem poj, dlaczego czowiek jest tak szalenie i namitnie przywizany do ycia. Cho wiedziaem i wierzyem, e mistrz Wawrzyniec nie ma susznoci i mwi jak kacerz, sam o tym nie wiedzc, sowa jego daway mi szczegln pociech, bo czsto wspominaem matk i serce ciskao mi si z alu za ni. Tote ulg przynosia myl, e topic si, odesza moe tylko od ndzy i upokorze ycia i wesza do ciemnej izby, gdzie nikt nie mg jej zbudzi. 6 Rozwaania takie byy oznak, e straciem ju dziecinn niewinno i e diabe zacz zastawia sida na moj dusz. wiadczyo te o tym i pogrubienie gosu, ktre pozbawio mnie miejsca w chrze chopicym. Zmiany, jakie dokonyway si w moim ciele, napaway mnie wielk trosk. W pewien sobotni wieczr, gdy pani Pirjo mya mnie w ani, przyjrzaa mi si uwanie, a gdy wrcilimy do izby, powiedziaa z powag: Mikaelu! Najlepiej bdzie, eby odtd sam sobie my wosy i obmywa plecy. Nie wypada te, eby duej spa w tym samym ou co ja, poniewa moe ci to wystawi na nieprzystojne pokusy. A i ja jestem tylko sab niewiast. Lepiej, eby mia swoje wasne ko i zacz si ubiera jak mczyzna, bo rycho ju nim bdziesz. Sowa jej zasmuciy mnie, ale rozumiaem, e ma suszno, jak rwnie dlaczego czasem na wiosn ciko wzdycha w ou. Zaczem ju zastanawia si nad zwizkiem midzy mczyzn a kobiet i nie musiaem nosi si z wtpliwociami, bo w sprawach tych szkolarze byli osobnikami szorstkimi i nie przebierali w sowach. Gdy chepili si swoimi zdronociami, czerwieniem si ze wstydu. Miaem wysokie wyobraenie o mioci i nie odczuwaem najmniejszej ochoty zakosztowa jej, gdy si dowiedziaem, jak niska i zwierzca bya jej strona cielesna. Mimo to umys mj drczyy rne niespokojne myli, a gdy noce stay si janiejsze, nie mogem spa, tylko wasaem si po kracach miasta, wcigajc w nozdrza zapach czeremchy i suchajc gosw nocnych ptakw, kwakania kaczek w szuwarach i hukania sowy. aknem przyjani, ale wrd kolegw nie miaem przyjaciela, ktremu mgbym wyjawi swoje myli. Tote powiernikiem moim sta si ojciec Piotr; wielkie znaczenie miaa te dla mnie spowied, cho nie zawsze umia udzieli odpowiedzi na drczce mnie pytania. Ojciec Piotr mia co prawda wiele sabostek, ktre dwiga z chrzecijask pokor, ale by

bez wtpienia czowiekiem mdrym, bo po odbyciu z nim duszej narady pani Pirjo przywoaa mnie i rzeka; Nieraz ju prosie, ebym ci pozwolia towarzyszy kolegom w wakacyjnej wdrwce po kraju. W tych bezbonych czasach przyniosoby ci to niestety tylko szkod duchow i cielesn. Z drugiej strony jednak pora, eby jako przyczyni si do swego wyywienia, tote postanowilimy z ojcem Piotrem, e w czasie wakacji pjdziesz na nauk do niemieckiego puszkarza, ktry ostatnio przyby do miasta. Poszukuje on przyzwoitego i biegego w pimie pomocnika do myna prochowego i warzelni saletry. Po tych sowach wybuchna paczem i dalej mwia przez zy: To nie tyle moje wasne yczenie, bo chtnie bym ci dalej hodowaa jak kwiat, ale ojciec Piotr twierdzi, e nie jest dobrze dla ciebie mieszka samemu z niezamn niewiast bez mskiego towarzystwa i nauczania. Pamitaj tylko, e masz trzyma si z dala od tego myna prochowego i uwaa na swoje ycie, a take co soboty przyj do domu, ebym ci moga zaopatrzy w zapas ywnoci. I doprawdy nie pozwoliabym ci si uczy tak niebezpiecznego i zgubnego zawodu, gdyby ten mistrz, na ktrego pogaskim nazwisku mona sobie poama jzyk, nie obiecywa dobrego wynagrodzenia. Ojciec Piotr mwi te, e nad chopcem w twoim wieku nie naley si trz jak nad krowim ajnem na patyku. Mistrz Schwarzschwanz przyby z Niemiec pierwsz okazj po otwarciu eglugi. Poszed na od do burgrabiego na zamek i podpisa kontrakt zawierajcy wiele paragrafw o odlewaniu dzia, udoskonaleniu myna prochowego i zaoeniu warzelni saletry, co wielu uwaao za zapowied niespokojnych czasw. Mistrz Schwarzschwanz by to m niski i barczysty, o czarniawej twarzy, w ktrej byszczao dwoje czarnych oczu. Wszystkie swoje polecenia wykrzykiwa w przekonaniu, e czelad w prochowni lepiej zrozumie jego sowa. Gdy stwierdzi, e rozumiem jego jzyk i umiem pisa, natychmiast wyrzuci zapijaczonego wdrownego aka, ktrego dotychczas w braku kogo lepszego mia za pomocnika i otworzy przede mn serce. Sypa obelgami na burgrabiego, a take na burmistrza miasta i posya na samo dno pieka cay kraj i jego gapowat ludno za to, e go tu zwabiono faszywymi obietnicami. eby doda odpowiedniego nacisku swoim sowom, zrywa czapk z gowy, ciska j o ziemi i depta nogami. Nigdy jeszcze nie widziaem tak straszliwego ma, tote wybauszaem na niego oczy prbujc spamita wiele nie znanych mi przeklestw i wymyla, jakich on, ktry walczy w wielu krajach, mia niewyczerpany zapas. Obawiaem si, e bdzie dla mnie surowym panem, ale gdy spostrzeg, e jestem modziecem dobrze uoonym godnym zaufania, wnet si udobrucha i zacz mnie traktowa yczliwie i nie krzycza na mnie nawet wtedy, gdy popeniem jaki bd. Doskonale rozumia, e staram si, jak umiem najlepiej, aby mu si przypodoba, i sam przyznawa, e szybko nauczyem si tego, co najwaniejsze w jego zawodzie. Stary myn prochowy sta na pustkowiu, z dala od miasta, nad brzegiem rzeki, gdzie byo pod dostatkiem wody do zwilania prochu i gaszenia poaru w razie eksplozji. A mistrz Schwarzschwanz by czowiekiem ostronym i dowiadczonym i kaza mle siark, saletr i wgiel drzewny, kade z osobna, midzy drewnianymi deszczukami. Nie mielimy kopotu z przygotowywaniem wasnego wgla, bo w okolicy byo pod dostatkiem wprawnych wglarzy, ktrzy wypalali tak doskonay wgiel drzewny, e mistrz Schwarzschwanz twierdzi, i nigdy jeszcze nie widzia podobnie dobrego, a szczeglnie zachwyca si wglem z brzozy, gdy dawa on prochowi si, dziki czemu mona byo oszczdzi drogiej siarki i saletry. Tote mistrz Schwarzschwanz wci bada w warsztacie waciwe proporcje rnych skadnikw prochu, bo nie ufa ju swoim starym tabelom, od kiedy zetkn si z wglem brzozowym. Mia miark z ruchomym ciarkiem, pod ktry podkada adunki prochu tej samej wagi, i uwanie obserwowa, jak wysoko podskakuje ciarek przy rnych mieszankach. Ja za zapisywaem skad adunkw, dopki nie znalaz waciwych proporcji. A gdy zacz wia pomylny i stay wiatr zachodni, zmieszalimy siark, saletr i wgiel

drzewny we waciwych ilociach w obracajcym si drewnianym bbnie, po czym mistrz poczy bben z mynem i kaza mynarczykowi doglda, by bben obraca si rwno. Przeegnawszy si znakiem krzya, powiedzia do mnie: Chodmy std, Mikaelu. A gdy przechadzalimy si po kwitncych kach, nie tracc myna z oka, opowiada mi, e wielu prochownikw ma swoje ulubione wiatry, przy ktrych lubi miesza proch. Niektrzy twierdz, e najwicej mocy daje prochowi wiatr pnocny, inni przekadali poudniowy, a byli tacy, ktrym najbardziej dogadza poudniowo-wschodni. Na wit brod papiea, Mikaelu cign. Taka gadanina to tylko prne mielenie jzorem i czysty zabobon, ktry robi wraenie na laikach, ale nie na wytrawnych w zawodzie braciach cechowych. Niech sobie dmucha, skd chce, byleby tylko myn me rwno i by dobrze nasmarowany, tak aby si nie zagrza i nie skrzesa iskry do bbna. Z pooenia soca oceni po chwili, e upyno ju do czasu, i krzykn z daleka do mynarczyka, eby zatrzyma skrzyda wiatraka. A gdy przestay si wolno obraca, weszlimy do myna, eby obejrze mieszank. Mistrz wzi gar prochu, powcha go i posmakowa, po czym owiadczy, e jest zadowolony. Skadniki zmieszay si tak jak, trzeba. Pachokowie drewnianymi opatami rozoyli proch na podkadzie 7, gadkich desek w celu zwilenia go, wyrobienia i przesiania przez sita, tak aby powstay ziarnka. Do wyrabiania prochowego ciasta mistrz uywa tylko zwykej wody, cho w tym celu dostawa z zamku wiele konwi cennej gorzaki. Gorzaka jest niezbdna przy mokrej pogodzie i w zimie, gdy trzeba, eby proch by suchy w oka mgnieniu, bo spirytus paruje szybciej ni woda tumaczy. Ale to jest tajemnica zawodowa. Pobieram z zamku konew gorzaki na kad beczk prochu i burgrabiego oby go zara zaraza nie powinno obchodzi, jak t gorzak zuywam. A mocna gorzaka jest nieodzownym wprost rodkiem pomocniczym dla puszkarza, zwaszcza w czasie oblenia, gdy koczy si proch. Przez cay czas, gdy mwi ugniata proch w kruche kostki i poucza pachokw, jak je maj przeciera przez sita, aby proch uzyska odpowiedni ziarnist konsystencj, poniewa miakiego mona byo uywa tylko na podsypk. Nastpnie kaza rozsypa proch do suszenia na drewnianym stole, na ciepym i zacisznym sonecznym stoku, a w kocu zsypano go do beczek, ktrych pokrywy zabito drewnianymi motami. Pachokom pracujcym przy prochu nie wolno byo nosi przy sobie najmniejszych choby przedmiotw metalowych, a na nogach mogli mie tylko skrzane pantofle albo brzozowe apcie. Kiedy jednak kazano im zdj z szyi wite medaliki, skaryli si wszyscy aonie, e nie maj ju adnej ochrony w swojej niebezpiecznej pracy. Mistrz Schwarzschwanz przewidzia to jednak i zaofiarowa im medaliki witej Barbary, ktre sam odlewa z oowiu. Pozwoli pachokom nosi te medaliki w skrzanych woreczkach na szyi i nie bra za nie wicej ni wynosia poowa wynagrodzenia za pierwszy miesic pracy. Ponadto obiecywa odkupi medaliki za tak sam cen, gdyby pachokowie w jesieni odchodzc z pracy chcieli zrezygnowa z opieki witej Barbary. Nawet najgupszy rozumia, e nic nie traci, kupujc wity medalik, jeli miay one tak warto dla mistrza, e przyrzeka je odkupi. Z tych samych te powodw kady w jesieni uwaa, e byby osem, pozbywajc si tak mocnego talizmanu, gdy nadchodz cikie czasy. A mistrz Schwarzschwanz wcale si za to nie gniewa, przeciwnie wychwala pachokw i mwi, e chytre z nich chopy. Mia bowiem pod dostatkiem takich witych medalikw, gdy sporzdza je sam. I nie kosztoway go one wicej ni cena oowiu, z ktrego byy odlane, i par groszy, ktre musia opaci katedrze. W ten sposb rozpoczlimy wytwarzanie prochu i mistrz Schwarzschwanz by zadowolony ze swoich pachokw, gdy byli to flegmatyczni chopi, korzy nie robili niepotrzebnie wielkich ceregieli ani te nie bali si niebezpiecznej pracy.

 Te fiskie parobczaki zapewnia przypuszczalnie nigdy by sami nie wynaleli prochu, ale gdy si ju nauczyli tej sztuki, bardzo s w niej zrczni. Proch wytrzyma zwycisko wszystkie prby i osiwiali puszkarze na zamku przyznawali, e by nadzwyczaj dobry, pozbawiony pyu i rwnoziarnisty. Odbyy si wic wiczenia strzelnicze w obecnoci burgrabiego i mj zacny mistrz pokaza, e trzema strzaami z kartauna zdoa trafi d na rzece. Naturalnie nie strzela do odzi, lecz do staego celu, ustawionego w takiej odlegoci, bo kule do dzia s bardzo kosztowne i po strzelaniu zbiera si je starannie z powrotem. Jedyny wypadek w czasie wicze wydarzy si, gdy uylimy bombardy, bo kamienna kula wielkoci dobrej baryki uderzya o ska i pka, cho bya wzmocniona elazn obrcz. Tylko w bardzo zacofanych krajach uywa si obecnie kamiennych ku wybuchn na ten widok mj mistrz z pogard. Kula dziaowa godna tej nazwy musi by gadka i zupenie kulista i tego rodzaju kule mona ju wytwarza przez odlewanie, co czyni te pociski tanimi, a celowanie atwym, poniewa zawsze s tej samej wielkoci i maj t sam wag. Nie znam jednak sztuki odlewania, gdy stanowi ona tajemnic zawodow odlewaczy, i dlatego nadal musimy wykuwa nasze kule. Burgrabia, ktry zwykle chtnie sucha objanie mego mistrza, tym razem odci si ze zoci: Pociski kamienne dobre byy dla naszych ojcw i dziadw, wic musz wystarczy i nam. Mamy w tym kraju twardy szary kamie, jakby stworzony na kule, i tani si robocz, by toczy te kule na okrgo, a w dodatku ci, co to robi, zadowalaj si rzep i ledziem. Nasz kraj to kraj biedny, ktry nie wytwarza innych metali prcz elaza, i widocznie zamiarem Stwrcy byo zastpi metale kamieniem i tani si robocz. Gdy burgrabia odszed, mistrz Schwarzschwanz cisn czapk o ziemi, podepta j nogami i kl tak wciekle, e starzy puszkarze umiechali si z melancholi: Na rany Chrystusa! powiedzia, uspokoiwszy si troch. Burgrabia da wbrew naszej umowie, ebym mu zrobi dziaa elazne, bo Finlandia nie moe sobie pozwoli na kupno miedzi i cyny. Ale na zagad skazany jest kraj, ktry twierdzi, e nie ma rodkw na odlewanie dzia, gdy na wszystkich wieach kocielnych wisz dzwony, a kredensy w domach mieszczan zapchane s cynowymi dzbanami. Gdy wrcilimy do-gospody, mistrz mj wyzna mi, e stan przed trudnym problemem. Jego zdaniem jedno dziao brzowe sporzdzone wedug wszelkich prawide sztuki, warte byo co najmniej dziesiciu elaznych. Dziao takie nie jest niebezpieczne dla obsugi nawet gdy pknie, poniewa brz jest metalem cigliwym i nie rozrywa si na kawaki. Tylko gupcy albo szalecy zacigaj si do obsugi elaznych dzia cign. Chopy dowiadczone dzikuj za taki zaszczyt. My jednak znajdujemy si w pooeniu przymusowym, bo zobowizaem si zaopatrzy zamek w dziaa. Burgrabia ju mi jest winien tyle pienidzy, e z radoci powita zerwanie przeze mnie umowy, eby tylko unikn zapacenia. Ale nie myl odlewa dzia elaznych, bo pro primo nie znam tej sztuki i przywykem do bardziej podatnego metalu na dziaa, a pro secundo dlatego, e jestem mistrzem w swoim zawodzie i nie mog bra na swoj odpowiedzialno mierci i nieszczcia niewinnych puszkarzy, co byoby jedynym nastpstwem uywania dzia odlewanych z elaza. Przypomniaem mu, e w Finlandii jest duo dobrych kowali i e mgby ich nauczy wykuwa dziaa. Mistrz mj podrapa si w kark i powiedzia, e cho widzia, jak si wykuwa dziaa i kule dziaowe, to chyba' nie potrafi nikogo nauczy tej 'sztuki. Bardzo by tym strapiony, ale gdy wypi par dzbanw piwa, pocieszy si i zacz mwi o wynajciu kuni, kupieniu elaza i zatrudnieniu najzrczniejszych kowali z caej okolicy. Zapytaem go, na to, czy nie wystarczy jeden w peni wyszkolony kowal, ktry mgby wyuczy swoich czeladnikw, gdy tylko sam nauczy si nowej metody. Dodaem, e mistrzowie kowalscy

daj wysokiej zapaty i bardzo dbaj o swoj godno. Jake za mgby im zapaci, skoro nie udaje mu si nawet cign wasnych nalenoci z zamku? Przyzna, e w moich sowach jest sporo susznoci, i podzikowa mi za moje rady. 8 Opowiedziaem o tych rzeczach dugo i szeroko dlatego, e doprowadziy do innego wydarzenia, ktre miao wywrze wielki wpyw na moje ycie. Podczas gdy mistrz Schwarzschwanz trudzi si nad urzdzeniem kuni, skoczyy si mianowicie moje wakacje i jako karny szkolarz zmuszony byem wrci na szkoln aw. Zdyem ju przywykn do niezalenego ycia i nawet subtelna dialektyka wydawaa mi si teraz nudna. Mistrz Marcin uwaa mnie za tak zaawansowanego w nauce, e okazywa mi pene zaufanie, uywajc mnie jako pomocnika. Musiaem wic wbija podstawy aciny w zakute paki nowicjuszy. W taki sam sposb biegy mistrz powierza grubsz robot czeladnikom i zajmuje si tylko ostatecznym szlifem. Oznaczao to w praktyce, e mistrz Marcin pojawia si tylko rano, w poudnie i wieczorem i chosta bez rnicy wszystkich nowych uczniw, od najstarszego do najmodszego. Moj rzecz byo pociesza ich opowiadaniem, e i ja przeszedem przez takie same cikie prby i e nagrod za cigi otrzymane przy nauce jest wiedza i godnoci. Doradzaem im te, eby stosowali niedwiedzie sado, ktre miao tak bogosawione skutki, gdy mnie pieka skra, a oni przyznawali po uyciu, e istotnie sado niedwiedzie w wysokim stopniu agodzi pieczenie po gitkiej brzozowej witce. Ich ycie byo jednak smutne, dopki nie nauczyli si porzdnie kl po acinie, w czym my, starsi szkolarze, pomagalimy im po bratersku, poniewa przypominalimy sobie, jak nam to pomogo w naszych wasnych trudnociach przy pierwszych krokach na ciece wiedzy. Mistrz Marcin uwaa niestety za niepotrzebne, ebym uczy si brewiarza, gdy z powodu mojego nieprawego pochodzenia nie mogem zosta ksidzem, tak e dostpne byy dla mnie tylko wieckie godnoci. Dlatego te kaza mi pracowa w charakterze pomocnika bez wynagrodzenia co bardzo mnie rozgoryczao, bo musiaem w kadym razie zrezygnowa z moich kolorowych pludrw i znowu przybra szary paszcz szkolarza. Zakazany owoc zawsze jest najsodszy i nie przestawaem marzy, eby kiedy zosta wywiconym na ksidza we wsplnocie witego Kocioa. Z takimi to mylami w gowie wdrowaem pewnego dnia ulic, niepomny na otoczenie, gdy wtem ocknem si z moich marze usyszawszy przeraliwe ryczenie i gone krzyki o pomoc. Uciekajcy ludzie przewrcili mnie na ziemi, a gdy podniosem si na nogi, zaledwie zdyem zobaczy pdzcego wprost na mnie rozwcieczonego byka, gdy ju zwierz wzio mnie na rogi i jednym ruchem mocnego karku wyrzucio w powietrze na wysoko dachu. Gdy runem na ziemi, zobaczyem, e z rogu byka zwisa strzp mego paszcza. Byk przerwa postronek, na ktrym by uwizany, i zdar przepask zasaniajc mu lepia. Sta przede mn dyszc tak, e wznosi si kurz, i drapic ziemi przednimi kopytami, chcia mnie wzi na rogi. Byem pewny, e nadesza ju moja ostatnia godzina, i tak zdrtwiaem ze strachu, e nie czuem w ogle blu ani te nie mogem wybka choby jednego sowa modlitwy o zbawienie mej duszy. W teje chwili jednak przed bykiem stan silnie zbudowany parobczak, chwyci go z zimn krwi za rogi i bez wysiku zmusi do pooenia si na grzbiecie. A przyciskajc do ziemi straszliwie ryczce i kopice zwierz, zwrci si do mnie i zapyta: Czy stao ci si co zego? Dopiero wtedy poczuem bl i obraenia, cae ciao mi si rozdygotao i zaczem mamrota modlitwy, dzikujc Bogu za ocalenie. Podbiego kilku innych, sptali bykowi nogi i zawizali mu oczy przepask. A chop, ktry prowadzi byka do rzeni, zapewnia, e byo to zawsze najspokojniejsze i najagodniejsze zwierz, jakie sobie tylko mona wyobrazi, i e to pewnie ja rozdraniem niewinne stworzenie, skoro na mnie napado. Wtedy ku memu wielkiemu zadowoleniu byk szarpn gow tak gwatownie, e wyrwa swemu wacicielowi

rami ze stawu. Tote ten zaraz zaniecha nierozsdnych twierdze i zacz narzeka, e Abo jest widocznie nawiedzone przez zego ducha i e nigdy nie powinien by tu przyprowadza swego agodnego bydlcia. Ale rada miejska nie lubia takiego gadania i zaraz znalaz si jaki stranik, ktry zabra chopa na ratusz, gdzie mia on odpowiada za nieodpowiednie sowa i nieprzystojne zachowanie. Zwrciem si do mego zbawcy i przyjrzaem mu si dokadnie, bo to jemu zawdziczaem ycie. By o gow wyszy ode mnie, a jego szare oczy miay senny wyraz. Na nogach mia brzozowe apcie, a na plecach kobiak z brzozowej kory i wida byo z jego obdartego kaftana, e to biedny chopak. Silny jeste, skoro goymi rkoma rzucasz byka na kolana odezwaem si. Tobie zawdziczam, e jeszcze yj. Nie ma o czym mwi odpar z zakopotaniem. Spostrzegem, e z piersi cieknie mi krew, w boku czuem ostry bl, a w oczach mi si mio, tak e musiaem si oprze o cian domu, eby usta na nogach. Dokd idziesz? zapytaem. Prosto przed siebie odpar i wygldao, e uwaa moje pytanie za niepotrzebne i natrtne. Ale ja si tym nie zraziem i poprosiem go, eby mnie odprowadzi do pani Pirjo, bo kolana tak si pode mn uginaj, e sam nie dojd do domu. Wyrzucony w powietrze na wysoko dachu, sdziem, e nadesza ju moja ostatnia chwila, a gdy siedzc na ziemi, patrzyem w dyszce nozdrza byka, pomylaem, e chtnie dabym wszystko, co posiadam, Kocioowi, byle mc y. Obecnie wdziczny byem za to, e oguszony mocnym upadkiem, nie zdyem zoy jakich pochopnych lubw, i uwaaem te, e nie jestem nic winien witym, bo uratowa mnie osiek z tego wiata. Gdy wsparty na jego ramieniu kutykaem do domu, odprowadzany przez tum przestraszonych i wspczujcych ludzi, mylaem sobie, e w nagrod podaruj mu mj sztylecik, inkrustowany srebrem, i groszaki zaoszczdzone z letnich zarobkw. Ale gdy doszlimy ju do chaty pani Pirjo, ganiem sam siebie za tak niepotrzebn rozrzutno, uwaajc, e trzy grosze srebrem to ju byoby za duo dla mokosa, ktry chyba nigdy jeszcze nie mia w doni bitej monety. Pani Pirjo zacza gorzko paka, zobaczywszy mnie w tak aosnym stanie i usyszawszy, co mi si przytrafio. Rozebraa mnie jak dziecko i spiesznie zacza naciera swoimi maciami, a zbadawszy starannie, orzeka, e mam zamane dwa ebra. Owina mnie tak ciasno, e prawie nie mogem oddycha, i urzdzia mi posanie w swoim wasnym ou. A tymczasem mj parobczak siedzia spokojnie na progu, ujc twardy placek i kawaek suszonej baraniny, ktre wygrzeba ze swojej kobiaki. Dzieci, ktre biegy za nami, toczyy si teraz na podwrku i gapiy na niego, dubic w nosie i trc stopami ydki. W kocu pani Pirjo przegonia je i zawoaa parobka do izby. Jak si nazywasz i jak nazywa si twj ojciec? Skd przybywasz? Czym si trudnisz? Dokd idziesz? Co ci skonio, eby popieszy na pomoc Mikaelowi w cikiej chwili? zasypaa go pytaniami. Chopak rozglda si bezradnie dokoa i drapa za uchem, nie wiedzc, na co najpierw odpowiedzie. W kocu rozjanio mu si w gowie i powiedzia, e nazywa si Antti, pochodzi z wioski Letala i przyby do miasta, eby uczy si kowalstwa, poniewa niechccy rozbi kowado miejscowego kowala, ktry ze zoci wygna go od siebie. Jak moge rozbi kowado? zdziwiem si. Antti popatrzy na mnie uczciwymi szarymi oczyma i powiedzia: Kowal da mi mot do rki i kaza uderzy w kowado. Uderzyem, ale on kaza, mi uderzy mocniej. Uderzyem mocniej, lecz on wci mwi mocniej" i mocniej", a wreszcie wziem najwikszy mot i odupaem szpic kowada. Pani Pirjo wpatrywaa si w niego ze zdumieniem i rzeka:

 Wgie mojej chaty osiad tak, e podoga cakiem si skrzywia i gdy szoruj, woda rozlewa mi si po ktach i belki gnij. Wielokrotnie ju mylaam, eby ten wgie naprawi, ale nigdy nie mogam si zdoby, eby zawoa kogo, kto by to zrobi. Czy by nie chcia mi pomc i podnie chat, ebym moga wsadzi par kamieni pod wgie? Czemu nie? zgodzi si Antti chtnie. Wyszli na dwr i po chwili da si sysze potny trzask, oe zakoysao si jak na wzburzonych falach, a pani Pirjo zawoaa wystraszona: Tylko nie rozwal chaupy, guptasie. Wystarczy, ju wystarczy! A gdy po chwili wrcili do izby, Antti nawet nie by zadyszany. Pani Pirjo usiada i wpatrywaa si w niego, podpierajc rk swoj dug brod, a po chwili odezwaa si: Ty chyba masz niedobrze w gowie, biedaku? Antti zastanowi si przez chwil, popatrzy jej pokornie w oczy i rzek: Moe by, e jestem troch wolno mylcy, ale nigdy nie zrobiem nic zego naumylnie. I naturalnie nie chciaem przed chwil rozwali chaty. Nie umiem tylko dobrze rozoy swojej siy, gdy mam co zrobi. To wanie jest moj wad, ktra wygnaa mnie i z domu, i nawet z kuni. Poprosiem go, eby opowiedzia o sobie co wicej, a on rzek: Pochodz z biednej miejscowoci i z ubogiej rodziny. Moi rodzice nie mieli innego bogactwa prcz dzieci, ktre rodziy im si co roku, przy czym nierzadko trafiay si i blinita. Byo nas razem osiemnacie gb do wyywienia i prawdopodobnie moja matka nie zawsze dobrze wiedziaa, jak si kade z nas nazywa, bo pami jej saba w miar tego, jak matka tracia zby. Ja byem w domu poyteczny, bo z atwoci mogem ucign wz. Ale gdy si do czego przyoyem, ojciec mia zawsze mnstwo roboty z naprawianiem tego i w kocu orzek, e taniej wyjdzie trzyma konia. Chciaem bowiem je tyle ile ko, gdy wykonywaem. prac konia; ojciec mj jednak by innego, zdania, w ubogim domu bowiem brak zawsze ywnoci, mimo e wypieka si chleb na wp z kor. Posmutnia, otar gorzk z z kcika oka i cign: Nie rozumiem, co waciwie ze mn jest, bo zostaem obdarzony wiksz si, ni moe si przyda w maej wiosce. Oboje rodzice s sabi, a gdymy si mocowali z rodzestwem, podnosiem na drku dziesiciu moich braci na raz, jeli tylko drek nie pk. Z drugiej strony twierdz, e mj dziadek by silnym chopem, ktry nie ba si i z toporem na niedwiedzia. I prawd te jest, e niedwied go zadusi. Ojciec uwaa, e najlepiej nadam si na onierza, ale ja nie jestem tego zdania, bo bardzo si boj haasu, ktni i twardych sw. Matka daa mi na drog p bochenka chleba i szepna na poegnanie, ebym si uczy kowalstwa. Staram si robi, jak mi mwia, ale nie wiem zupenie, co ze mn biedakiem bdzie w tym wielkim miecie.. Moe nawet nie bada mia co je. Mimo e wielki chop, rozpaka si nad swoim losem, ale pani Pirjo zacza go uspokaja, mwic: Nic si nie bj. Oboje z Mikaelem jestemy ci winni wdziczno, e go uratowa przed rozszalaym bykiem. Widz teraz, e to sam wiaty Mikoaj posa ciebie na odsiecz Mikaelowi w cikiej godzinie i chcia w ten sposb zwiza wasze losy. Jestem tylko sab niewiast, ale mam serce w piersi, tote pozwalam ci dzi tutaj przenocowa i dam jedzenie i odzie, dopki nie rozejrzymy si i nie uoymy ci jako ycia tak, aby mia korzy z Mikaela, a Mikael z ciebie. Nie ma co si duo namyla! wykrzyknem. Mistrz Schwarzschwanz naj dobrego puszkarza, ktry potrzebuje czeladnikw, i to niezbytnio biegych w zawodzie, bo sam puszkarz musi si dopiero nauczy wykuwa dziaa pod kierownictwem mego mistrza. W taki to sposb los Anttiego zwiza si z moim. Na pocztek postaraem mu si o prac u puszkarza, a wolne chwile spdza w chacie pani Pirjo.

8 Wszystko to wydarzyo si w roku 1517 i gdy teraz o tym myle, widz, e to by ostatni szczliwy rok i najszczliwszy okres mojej modoci. Pierwsze przeczucia tego, co nas czeka, ogarny mnie, gdy usyszaem u pani Pirjo rozmow mistrza Wawrzyca z ojcem Piotrem. Ojciec Piotr powiedzia: - Stany szwedzkie zoyy naszego przewielebnego pana arcybiskupa Gustawa Trolle z jego witego urzdu. Co podobnego nie zdarzyo si jeszcze nigdy w szwedzkim krlestwie i ze zgroz myl co na to powie Ojciec wity w Rzymie. Nie musimy si nad tym dugo zastanawia zauway mistrz Wawrzyniec, zacierajc z zadowoleniem rce. Krlestwo oboone zostanie kltw, dzieci nie bdzie si chrzci, umierajcy nie dostan ostatniego namaszczenia, przestanie si udziela lubw nowoecom, a kocioy zostan zamknite. Ju tak nieraz bywao z mniej wakich ni obecny powodw. Wmieszaem si do rozmowy i powiedziaem: Daleki jestem od bronienia bezbonego uczynku, ale syszaem od ludzi godnych zaufania, e nasz zacny arcybiskup jest zaciekym zwolennikiem unii, a tym samym wrogiem krlestwa. Zawarlimy pokj z carem na wiele lat naprzd i przypiecztowalimy ukad ucaowaniem krzya, tak e obecnie jedynie Dania moe zagrozi krlestwu. A wiemy, e grozi nam niebezpieczestwo, poniewa wyrabia si proch i kuje dziaa, o czym ja najlepiej mog zawiadczy. Przez cae lato harowaem od witu do nocy, aby wzmocni obron krlestwa, cho nikt mi nawet za to nie podzikowa. Ziemska sawa i zapata to tylko prno i marno rzek nabonie ojciec Piotr. W dniu Sdu Ostatecznego zostaniemy zwaeni i osdzeni wedug naszych zasug. Okropnie jednak pomyle, e Ojciec wity w swym susznym gniewie mgby rzuci kltw na cay kraj. Kltwa taka byaby przecie szczeglnie szkodliwa dla posusznych sug Kocioa, pozbawiajc ich nalenych wedug prawa opat za rozmaite duchowne usugi, ktre oddajemy wiernym wedug kocielnych przykaza, tak e moglibymy bardzo zuboe. Mistrz Wawrzyniec zaciera donie z min jeszcze bardziej zadowolon ni poprzednio. Na nic si nie przyda pacz i biadanie powiedzia. Gdy mdrzec widzi zbliajc si burz, szybko decyduje, czy jest Jutem, czy Szwedem, zwolennikiem unii czy te nie, czy jest za biskupem, czy przeciw niemu, i wedug tego postpuje. Sztuka ta nazywa si polityk i jest najwiksz ze sztuk, bo prdzej czy pniej, bez wzgldu na najte stanowisko, doprowadza wszystkich do tego samego kresu. Niezalenie od dokonanego wyboru, kady przeywa w kocu chwil, gdy dostaje mieczem w brzuch, pak w eb albo te zakadaj mu postronek na szyj. I ycz, eby ten ostatni los spotka wszystkich moich przyjaci, tak abym mg ich obsuy najlepiej, jak umiem. Tylko kat jest bezstronny, poniewa zarwno Jutowie, jak Szwedzi go potrzebuj. Jest on rwnie niezbdny dla wszystkich sdziw, tak 3 Mikael, t. I duchownych jak wieckich. Nie ma powodu ali si na czasy, w ktrych jego usugi ciesz si najwikszym popytem. Pani Pirjo odstawia na bok srebrny pucharek i drewnian kwart i rzeka: Zaprzesta tych ponurych artw, mistrzu Wawrzycze! Czy nie widzisz, e chopcu zsinia nos ze strachu? Zblad biedak jak przecierado, a nawet Anttiemu wosy zjeyy si na gowie, cho jest ciko mylcy. Mamy przynajmniej szczcie, e yjemy w spokoju, z dala od sporw i wani wielkich panw. Zadowalamy si wybieraniem i obalaniem naszych krlw i namiestnikw stosownie do tego, jak nam ka ze Sztokholmu. Prostemu czowiekowi, wszystko jedno, czy paci podatek Jutowi, czy Szwedowi, byle tylko dano mu y w spokoju i wykonywa swj uczciwy zawd. Nasz biedny kraj jest szczeglnie szczliwy, bo stojc na boku, zyskujemy na czasie, dopki jedna ze stron nie zwyciy i nie

bdziemy mogli dokona wyboru. Mimo wszystko bardzo jestem rada, e Mikael wybra gsie piro, a nie miecz, bo jak mwi Pismo wite, kto mieczem wojuje, ten od miecza ginie. Mistrz Wawrzyniec upiera si, e wiat si zmieni i e jedno pocignicie gsiego pira moe da katu wicej roboty ni brzk mieczy i huk dzia. Ja jednak zbyt byem jeszcze mody, eby rozumie, co mia na myli. Pani Pirjo postawia na stole misk kaszy okraszonej sporym kawakiem masa. Przeegnalimy si i z zadowoleniem wzili do jedzenia. wiat nie mg by tak bardzo zy, skoro biedota zajadaa si kraszon kasz. Ostatni statek, ktry zawin do portu, nim morze zamarzo, przynis z Niemiec znamienne nowiny. Mwiono o wielkim sporze mnichw, do ktrego doprowadzi niejaki doktor Luter, przybijajc na bramie kocioa w Wittemberdze dziewidziesit pi punktw, w ktrych potpi handel odpustami, i przez to zakwestionowa doczesne dziedzictwo Ojca witego jako jedynego dzieryciela kluczy do bram niebieskich. Uwaaem jednak, e suchy te byy tylko dowodem na to, e Niemcy s narodem niespokojnym i ktliwym, co ju poprzednio zauwayem w towarzystwie mistrza Schwarzschwanza. Nie mogem poj, jak rozsdny czowiek moe mie wtpliwoci co do oczywistych artykuw wiary witego Kocioa, ktre czyniy ycie prostym i oszczdzay wszelkiego niepotrzebnego rozmylania.

CZ DRUGA POKUSA
1 Pewnego bezmronego dnia tu po wiatach Boego Narodzenia mistrz Marcin rozpuci uczniw do domw, a mnie kaza i z sob do izby. Usiadszy przy stole, zacz trze midzy kciukiem a palcem wskazujcym swj dugi cienki nos z wiecznie wiszc na czubku byszczc kropelk i przygldajc mi si badawczo, zapyta uroczycie: W imi Ojca i Syna i Ducha witego. Czym zamierzasz zosta, Mikaelu. synu mj? Sowa jego wywary na mnie silne wraenie, wic padszy przed nim na kolana, wybuchnem paczem i odparem: Ojcze Marcinie, ywiem najlepsze nadzieje, e bdzie mi wolno powici si subie witego Kocioa i gorzko mi jest na duszy, jakbym si napi piounu, bo wielu z tych, ktrzy wraz ze mn pobierali pierwsze nauki, siedzc w kucki w somie na pododze, ju ma wygolone na ciemieniu ksie tonsury. Jestem wprawdzie modszy wiekiem od tych moich kolegw, a przynajmniej tak mi si zdaje, ale gotw bybym ciko pracowa dzie i noc, eby zwikszy moje wiadomoci ku chwale witego Kocioa. Niestety dano mi do zrozumienia, e wszystkie moje nadzieje s prne, a wysiki daremne. Prbowaem ju stara si o przyjcie do klasztoru, eby po roku prby mc przywdzia czarny habit i przez cae ycie suy Kocioowi, ale ojciec Piotr odradzi mi to i powiedzia, e nie mog liczy w klasztorze na inn godno ni laickiego braciszka, poniewa nie mam do odstpienia adnych dbr doczesnych. Mikaelu powiedzia na to powanie mistrz Marcin kto mwi przez twoje usta, Pan Bg czy diabe? Pytanie jego wprawio mnie w zakopotanie. A on da mi si przez chwil zastanowi, a potem cign dalej: Jeste chopcem pojtnym i uzdolnionym, ale twoja zdolno wchodzenia z dziecinn atwoci w najpowaniejsze materie i stawiania pyta, ktre mog wprawi w zakopotanie najbardziej uczonego ma, napawa mnie wielk trosk o zbawienie twojej duszy. Zdaje mi si, e to bynajmniej nie chrzecijaska pokora przemawia przez ciebie, lecz przeciwnie szataska i godna potpienia pycha, gdy w dyspucie usiujesz uwika twego nauczyciela w

jego wasnych sowach, wprawiasz go w zakopotanie i zamykasz mu usta, jak stao si niedawno temu, gdy dysputowalimy o Jonaszu i brzuchu wieloryba. Ojcze Marcinie odparem bynajmniej nie jestem taki zy, jak sdzicie, i serce moje jest mikkie jak wosk. Dajcie mi jak nadziej, a poprawi si bd nawet chodzi boso po niegu i poci caymi tygodniami, eby tylko okaza si godnym waszego bogosawiestwa. Mistrz Marcin westchn ciko, ale powiedzia wci jeszcze z gniewem: Nie wtpi, e uczyniby wszystko, eby zaspokoi swoj chorobliw pych i by czym lepszym od innych. Rok po roku czekaem na to, by jaki potny i tajemniczy znak wskaza mi twoje waciwe powoanie, ale aden taki znak si nie objawi i chyba ju si nie objawi. Lata mijaj i twoje pochodzenie coraz bardziej okrywa mrok i wnet niewielu ju bdzie takich, ktrzy pamitaj twoj matk. Czy nie byoby lepiej, eby wreszcie z pokor zadowoli si tym stanem, jaki ci jest przeznaczony, i sprbowa nauczy si sprawowa jaki poyteczny wiecki urzd? Odtrcacie mnie, ojcze Marcinie? zapytaem z trwog, gdy szkoa bya jedynym staym punktem oparcia w moim yciu i mimo narzeka nie chciaem jej opuci. Wcale ci nie wyrzucam, ty krnbrny nicponiu sykn mistrz Marcin. Wprost przeciwnie, bez adnego powodu zbyt si do ciebie przywizaem, bo twj gd nauki i somiany zapa przypominaj mi moj wasn modo. cieka wiedzy usiana jest cierniami i musiaem sprzeda ziemi odziedziczon po ojcu, eby mc studiowa na uniwersytecie w Rostoku, adna jednak ofiara nie wydawaa mi si zbyt wielka w deniu do wiedzy. Dlatego rozumiem ci, Mikaelu, ale spjrz na mnie uwanie, zobacz, co si ze mnie zrobio. W rzeczy samej jestem obecnie tylko zgryliwym starcem, ktry niebawem olepnie od zbytniego rozczytywania si za modu. A w chwili mierci moj jedyn pociech bdzie to samo proste pocieszenie, ktre dane jest kademu czowiekowi, duchownemu czy wieckiemu, a mianowicie grzechw odpuszczenie i ostatnie namaszczenie. Wszystkie moje umiejtnoci nie uczyniy mnie pod tym wzgldem lepszym od najprostszego pastucha. Dla twego wasnego dobra, Mikaelu, chc ci powiedzie, e nic nie zyskasz czepiajc si kurczowo nauki i wiedzy. Najmdrzej zrobisz pokornie podporzdkowujc si twemu losowi i speniajc poyteczny zawd pisarza, a nie marzc o gwiazdce z nieba. Niech bdzie i tak odrzekem gorzko, czujc, e pyn mi z oczu palce zy. Zostan wic pastuchem, poniewa to jest jedyna mdro, jak wynielicie z ycia wy, ojcze Marcinie. Wtedy zmik, poklepa mnie po policzku pokryt yami drc doni i rzek: Urzd wiecki daje ci dostp do wszelkich prostych uciech doczesnych i nie bdziesz te zwizany na cae ycie z kapask sukienk. Moesz nosi piro w kapeluszu i swawoli z dziewcztami, a gdy si ju ustatkujesz, moesz wej w zwizki maeskie i y szczliwie z dobr on i gromadk posusznych dzieci, rdem wiecznej radoci. Odparem kwano, e ani maestwo, ani gromada drcych si dzieciakw w chacie biednego pisarczyka mnie nie nc. A poza tym dodaem kady ksidz czy nawet biskup ma naonic i dzieci i nikt nie uwaa, by popeniali oni jaki grzech, gdy Koci i tak ciga od nich pokutne za naonice, nie troszczc si o to, czy dany kapan yje nienagannie, czy nieobyczajnie. Sudzy Kocioa korzystaj zatem ze wszystkich dogodnoci stanu maeskiego, unikajc wszelkich tego stanu ujemnych stron. Nie chc jednak przez to powiedzie, e ze wzgldu na te korzyci pragn wstpi do stanu duchownego. Ale gdy chodzi o takiego jak ja ubogiego modzieniaszka, stan kapaski jest jedyn moliwoci kontynuowania studiw i dostania si moe kiedy na jakie stanowisko uniwersyteckie oraz korzystania z owocw kocielnej prebendy.

Jeszcze nie zdyem wymwi tych sw, jak ju przej mnie strach i zaczerwieniem si z zakopotania, gdy niechccy wyjawiem moje najtajniejsze marzenia i nadzieje, niemoliwe do spenienia dla takiego jak ja. Daem przez to mistrzowi Marcinowi suszny powd do ganienia mnie za bezbon pych. Ale mj nauczyciel i wychowawca nie robi mi ju wicej wymwek. Powiedzia tylko ze smutkiem: Czy nie rozumiesz tego, Mikaelu, jak le czynisz, uwaajc Koci i wite sakramenty za posuszne sugi, ktre maj ci dopomc w zaspokojeniu twego pragnienia wiedzy? Koci wybiera sobie sam swoich sug i twoje sowa potpiy ci jako marnego poszukiwacza fortuny i obudnika. Uyby witej monstrancji jako stoeczka pod nogi, gdyby tylko mogo to ciebie postawi o okie wyej. Ale nie chc ci potpia, bo nawet nie wiesz, jak dziecinnie i bezmylnie mwisz. Zrozumiesz to sam w swoim czasie i bdziesz si tego wstydzi. Ojcze Marcinie rzekem posiadam tylko gow i rce i poza tym nic wicej na tym wiecie, oprcz witego Kocioa, w ktry wierz i ktremu ufam. Dlaczego mam by odrzucony, jeli wielu gupszych i mniej ni ja uzdolnionych uznano za godnych? Dlaczego odtrca si mnie tylko z tego powodu, e nie mam adnych dbr doczesnych albo rodziny czy krewnych, ktrzy by w kurii papieskiej mogli wykupi mnie z grzechu mojej matki? Dlaczego? Wtpisz w nauk Kocioa? achn si mistrz Marcin. Taki ndzny robak jak ty omiela si powstawa przeciw jego postanowieniom? Ostrzegam ci, Mikaelu, bliski jeste herezji. Jego straszne sowa przeraziy mnie i znw staem si pokorny, chocia bunt nie zgas w moim sercu. W kadym razie mistrz Marcin nie wyrzuci mnie w kocu ze szkoy. Obieca mi nawet, e dostan wynagrodzenie, jeli w dalszym cigu uczy bd modszych akw gramatyki. Wynagrodzenie to otrzymaem w taki sposb, e w swej dobroci poleci mnie na nauczyciela czytania i pisania dla dwch synw Larsa Zotnika. 2 Gdy lody puciy na wiosn, nadeszy niepokojce nowiny. Krl Chrystian II zamierza popyn do Sztokholmu, eby z powrotem osadzi na urzdzie wygnanego arcybiskupa, ukara butnych panw szwedzkich i da si ukoronowa koron Krlestwa Szwedzkiego, ktra mu si prawnie naleaa. Cz zaogi twierdzy Abo udaa si morzem do Sztokholmu, na pomoc regentowi, panu Stenowi, a w zamku ogoszono pogotowie. Powszechnie jednak mwiono, e nie opaci si broni Abo w razie gdyby Sztokholm zosta wzity, gdy mogoby to tylko spowodowa nieprzyjemnoci i zniszczenie. I ju nie gadano tyle co przedtem o okruciestwie Jutw. Ludzie woleli milcze i wyczekiwa. Ja jednak pragnem wojny, bo odpowiadao to memu usposobieniu, no i dlatego, e nie miaem nic do stracenia. W dniu witego Jana Chrzciciela poszedem po raz pierwszy od dawna do kocioa, pomodli si do Matki Boskiej i wszystkich witych, eby pomogli mi y bardziej cnotliwie. Gdy doszedem do ratusza, usyszaem gos Anttiego. Woa mnie aonie z gbi wiziennego lochu. Uczepi si oburcz kraty piwnicznego okienka, w ktrym wida byo jego rozczochrane wosy i szerok twarz, pokrwawion i pokryt sicami nie do poznania. Jezus Maria! wykrzyknem z przeraenia. Co si z tob stao, Antti? Duo bym da, eby to wiedzie! ali si. Zdaje si, e upiem si jak winia. Nigdy bym nie przypuszcza, e gorzaka moe ze spokojnego czowieka zrobi takiego awanturnika. Ale chyba nie ja jeden padem ofiar, poniewa cae ciao mam zbite i potuczone pakami i drgami z potu. Musia wic kto jeszcze bra udzia w tej bjce, bo niemoliwoci jest tak si poturbowa samemu, nawet gdyby si spado na eb z kamienistego zbocza.

 Pobiegn do kocioa i bd si modli za ciebie, eby nie zosta wychostany lub rzucony na poarcie krukom za zabjstwo powiedziaem, aby go pocieszy w biedzie. Ale Antti odpar gniewnie: Co si stao, to si stao i nic na to nie pomoe biadanie. Oka si chrzecijaninem, Mikaelu, i postaraj mi si o co do zjedzenia i troch wody do picia, bo brzuch mam pusty i pali mnie w odku jak w piecu, tak e wicej lituj si nad nim ni nad wasn skr. Stranikw miejskich nie byo wida w pobliu, wic przyniosem mu wody w wiadrze dla koni. A pragnienie jego byo tak gwatowne, e zebrawszy siy, wygi kraty i wcign wiadro przez otwr do rodka. Przestraszyem si widzc, e mur pka i sypie si zaprawa, i napomniaem go: Nie niszcz wasnoci miejskiej, Antti, bo spotka ci jeszcze cisza kara. Ale jeli chcesz ucieka, spiesz si. Moe si teraz zmiecisz w tym otworze. Nie myl- ucieka odrzek Antti kwano. Chc z chrzecijask pokor znosi zasuone nagany i kary, eby odzyska wasn godno przed Bogiem i ludmi. Miaem w mieszku kilka grosikw, bo chciaem zapali wieczk przed witym Janem Chrzcicielem, ktry by mem cnotliwym i wola straci gow, ni zaspokoi dze namitnej Herodiady. Skoczyem wic do szynku Pod Trzema Koronami" i kupiem misk rzepy i ledzia, i kilka bochnw chleba. Ale nie mogem zatrzyma si duej przy Anttim, gdy mieszczanie zaczli ju schodzi si na sum i kazanie. Nie tra otuchy upomniaem go. Wieczorem postaram si zakra tutaj znowu i przynie ci co wicej do jedzenia. To nie .takie atwe by dobrej myli, gdy aby skacz po mnie, a szczury obgryzaj mi czubek nosa, jak prbuj usn odpar Antti. Ale niech tylko napcham sobie brzuch, wiat z pewnoci wyda mi si janiejszy. Zostawiem go w wizieniu i pospieszyem do katedry, ale szatan zastawia sida o wiele chytrzej, ni przypuszczamy. Bo gdy skruszony po mszy opuszczaem koci wraz z rzesz wiernych, zagadn mnie jaki mody mczyzna o policzkach usianych czarnymi ctkami, jak gdyby od wystrzau oddanego tu przy twarzy. Przypasujc miecz powiedzia po niemiecku, e sysza o mnie duo dobrego. Jest gociem w miecie i mieszka wraz z siostr w gospodzie tu obok szynku Pod Trzema Koronami". Wyzna mi dalej, e dla wykonania pewnego zadania potrzebuje pomocy tak sprytnego i zdolnego modzieca, jakim jestem, i poprosi, ebym odwiedzi go wieczorem, a z pewnoci tego nie poauj. Jego zachowanie byo podejrzanie pochlebcze, ale umiecha si tak ujmujco i by odziany w tak pikne obcise skrzane raj-tuzy i aksamitn bluz z srebrnymi guzami, e zdawao mi si, i nie mam nic do stracenia spotykajc si z nim. Gdy pani Pirjo usyszaa o aosnym losie Anttiego, przyszykowaa dla niego worek z jedzeniem. Pod wieczr poszedem wic do ratusza, eby nakarmi nieboraka i w ten sposb pomnaa dobre uczynki dla zbawienia duszy. Na podwrcu ratuszowym spotkaem dozorc winiw, jednonogiego pachoka, ktry uczy mnie wadania mieczem. Moesz wej do rodka powiedzia do mnie yczliwie. Nie ty pierwszy przyszede w odwiedziny. Zszedem wic na d do lochu, gdzie obecnie pona wesoym wiatem ojwka przylepiona do kamiennej pyty. Siedziaa tam ju szyn-karka spod Trzech Koron" trzymajc w objciu gow Anttiego, gadzc jego policzki i przemawiajc do czuymi sowy. Mikaelu rzeka z powag, zobaczywszy mnie w piwnicy lepszego i szlachetniejszego modzieca od twego przyjaciela, czeladnika kowalskiego Anttiego, trzeba by szuka ze wieczk. Dzi w nocy, po powrocie do domu z sobtki witojaskiej, obudzona zostaam nad ranem przez okropny huk i oskot. Kupa pijanych czeladnikw wywalia drzwi i wtargna do domu. Wrzucili mojego biednego ma do pustej dziey i przywalili przykryw kamieniami, a mnie zmusili do podawania im na st piwa, wdki i

wszelkiego jada. Ten modzieniec przypadkiem wszed przez rozwalone drzwi i gdy spostrzeg, w jakim jestem pooeniu, zacz sam, goymi rkami, jak wity Samson na murach Jerycha, wyrzuca tych wszystkich drabw, cho nacierali na niego drgami, pakami i kodami drzewa i cho ledwie trzyma si na r nogach, zmczony czuwaniem w noc witojask. Gdy w kocu przybya na miejsce stra miejska i obraliwymi sowy zacza mi wyrzuca, e goszcz ludzi w niedozwolonej nocnej porze, ten zacny modzian, le zrozumiawszy zamiary stranikw, wyrzuci za drzwi take i ich, aeby ochroni spokj mego domu. Kiedy jednak wyczerpany wysikiem uoy si na pododze i zasn, stranicy wrcili i bijc i kopic zawlekli go do wizienia, bo nie mogli schwyta nikogo innego. Za ten niecny postpek dostan po skrze, jak mi Bg miy. I tego samego zdania jest rwnie mj drogi m, ktrego dopiero dzi rano wypuciam z dziey, gdy zupenie o nim zapomniaam, zaamana i przybita. Pogadzia Anttiego po policzku i dodaa: Jeste w dobrych rkach, mj przyjacielu, bo nie byabym chyba tym, kim jestem, pacc miejskie podatki wacicielk szynku, gdybym ci z tej biedy nie wycigna. Tote pij piwo, najlepsze, jakie mam w moich kadziach, i nabieraj znowu siy. Zauwayem, e Anttiemu nic z jada i napoju nie brakuje i e jest pod dobr opiek. Poniewa obecno moja w wizieniu wydawaa mi si zbdna, udaem si pod Trzy Korony", a karczmarz potwierdzi kade sowo swojej ony i owiadczy, e to niecne kamstwo oskara go o podejmowanie czeladnikw w niedozwolonej porze. Mocne piwo pokrzepio mnie i dodao odwagi, poszedem wic do gospody zapyta o cudzoziemca, ktry zamieszka tam wraz z siostr. Przybysz nie poda mi swego imienia, ale gdy opisaem jego wygld i ctkowane od prochu oblicze, waciciel gospody natychmiast domyli si, o kogo chodzi. Wszystko wskazywao, e obcy musi cieszy si dobr opini jako pan bogaty i szczodry, bo chtnie zaprowadzono mnie do jego pokoju. Ju na progu poczuem przyjemny zapach laku do piecztowania, a wieca woskowa pona na stole, przy ktrym siedzia nieznajomy i co pisa. Pozna mnie natychmiast, podnis si od stou i przywita mnie bardzo przyjanie podajc rk, co byo szczeglnie pochlebne, poniewa mia wykwintne i nieprzymuszone maniery prawdziwego wielkiego pana, dla ktrego wspaniae mieszkanie, przepyszne stroje, codzienne picie wina i sprawna suba byy czym zupenie naturalnym i oczywistym. Zacz ze mn swobodnie rozmawia. Powiedzia, e nazywa si Did-ryk Slaghammer i e jest synem uszlachconego przez cesarza kupca z miasta Kolonii. Od najwczeniejszej modoci podruje po obcych krajach, a ostatnio trudni si kupiectwem w Gdasku i Lubece. Opowieci o witych miejscach Finlandii, ktrych sawa wielka bya na caym Batyku, zwabiy go do Abo. Nie ukrywa, e w modoci prowadzi ycie lekkomylne, ale po trzydziestce ustatkowa si i chtnie pielgrzymuje do witych miejsc, o ile da si to poczy z jego zawodem. Wypytywa mnie te o osobliwoci godne zwiedzenia w Abo i da mi do zrozumienia, e chce mnie zatrudni jako przewodnika i tumacza w czasie swojej pielgrzymki. Ogromnie zachwycony zaczem mu opowiada o rnych witych miejscach i zbiorach relikwii, szpitalach i klasztorach, ale w miar, jak mwiem, ogarniao go coraz wiksze roztargnienie, a wreszcie ukrywajc ziewnicie, ktre odsonio kocie, drapiene zby, zacz bawi si sztyletem lecym na wieku podrnego sepetu. Straszono mnie surowoci fiskiej przyrody, dzikimi zwierztami i rozbjnikami na drogach przerwa mi w kocu wic wziem z sob, dla obrony, par tych nowomodnych pistoletw, ktre wybawiy mnie ju z niejednej opresji. Pokaza mi dwie krcice w podwjnych olstrach, ktre mona byo przewiesi na koskim grzbiecie tak, by cikie oowiane kolby znajdoway si wygodnie pod rk. Ale jego zachwyt i zainteresowanie broni paln nie wydawao mi si zgodne z goszon przeze pobonoci. I

rzeczywicie nagle zapyta, czy syszaem, e krl Chrystian zbroi si do wojny przeciw Szwedom i co mwi na ten temat w Finlandii. Odparem, e pogoski takie wyrzdziy ju wiele szkody uczciwemu handlowi. Mieszkacy Abo nie chcieli wysya swoich statkw na pene morze w obawie przed duskimi okrtami wojennymi, tak e statki handlowe musiay przebiera si do Lubeki po niebezpiecznych wodach przybrzenych, gdzie przy niepomylnej pogodzie atwo osiaday na mieliznach i paday ofiar bezbonych piratw z wyspy sel i z wybrzea estoskiego. Statki z Abo prboway wprawdzie eglowa pod ochron lubeckich konwojw, ale Lubeka wcale nie bya teraz skonna udziela ochrony statkom fiskim, gdy w radzie miejskiej w Abo Niemcy nie stanowili ju, jak dawniej, poowy rajcw i wszystkie miejskie godnoci byy obecnie w rkach ludzi wiernych krlestwu. Chepiem si te, e myny prochowe pracuj bez przerwy i e na zamku odlewa si dziaa, Jutowie bd si wic mieli z pyszna, gdyby si omielili zbliy na odlego strzau do Abo. Pan Didryk bawi si krcic, krzeszc jasne iskry ze skaki. Potem rzek z umiechem, e wojna mu nie straszna, ale e musi myle take o swojej siostrze i jej bezpieczestwie, tote czuby si spokojniejszy, gdyby wiedzia, ile i jak cikich dzia jest w zamku, jak dua jest zaoga i jak wynagradzana, kto sprawuje dowdztwo i skd pochodz wojska. Dobrze by tebyo zna imiona radnych miejskich i wybitniej szych mieszczan, a take czy ludziom tym mona ufa w sprawach natury pastwowej. Zrozumiaem, e jest to czowiek bojaliwy, co zreszt wynikao i z tego, e trzyma bro pod rk w cichej gospodzie. Aby go uspokoi, opowiedziaem wszystko, com wiedzia o zaodze zamku i w miecie, nadmieniajc przy tym, e nie jestem onierzem, tylko szkolarzem, i radzc mu, eby zapyta o to mego mistrza i dobrego przyjaciela, puszkarza Schwarzschwanza. Ofiarowaem si te natychmiast go przyprowadzi, ale yczliwy cudzoziemiec powstrzyma mj zapa, mwic, e nie wypada w dniu witego Jana przeszkadza szanownemu mistrzowi, ktry w dodatku rozgoryczony niewdzicznoci, z jak go traktowano w Abo, atwo mg si rozgniewa. Sysza ju bowiem niejedno o mistrzu Schwarzschwanzu i wie te, e byem w lecie jego' pisarzem. Tote wystarcz mu zupenie moje wiadomoci, poniewa uwaa mnie za modzieca bystrego i rozgarnitego. Ile zatem bombard znajduje si na zamku, ile jest tam kartaunw, ile kolubryn, falkonw, falkonetw, modzierzy i arkebuz? Staraem si przypomnie sobie wszystko, co wiedziaem, on za kreli szybko gsim pirem cyfry na papierze, ale przed cyframi stawia tylko jakie dziwne zakrtasy. Nie wydawao mi si to zajciem odpowiednim dla zwykego kupca lub pobonego pielgrzyma. I gdy wypytywa mnie dalej, jak s uzbrojeni stranicy miejscy, kiedy odpyny statki z Abo i jak byy uzbrojone, zaczem si jka i dawa niejasne odpowiedzi. Jego ciekawo zdawaa si nie mie granic. Nagle uwiadomi sobie moje ociganie i zdziwione spojrzenia, odsun natychmiast notatki na stron, zamkn je w szkatuce podrnej, zacz si wesoo mia i wykrzykn: Widz, e moja przesadna ciekawo dziwi ci, Mikaelu. Urodziem si z niezaspokojon dz wiedzy i w podrach zwykem zbiera najrozmaitsze poyteczne wiadomoci, gdy nigdy z gry nie wiadomo, co si kiedy moe przyda. Ale ju dosy ciebie wymczyem. Jedzmy wic, pijmy i radujmy si, bo chc, eby by dzi moim gociem. Zaprowadzi mnie do ssiedniej izby, gdzie sta st, nakryty rozmaitymi przysmakami, w wspaniaym blasku wiec woskowych. A jednak nie ten st przyku moje spojrzenia. Najpikniejsza i najbardziej bogato odziana kobieta, jak kiedykolwiek widziaem z bliska, wysza mi na spotkanie i yczliwie mnie przywitaa. Spdnice jej szeleciy, gdy zbliaa si z wysoko podniesion gow, a pan Didryk skoni si dwornie, eby ucaowa jej rk. Moja droga siostro Agnes powiedzia pozwl przedstawi ci Mikaela, szkolarza z Abo, modzieca mdrego i bystrego, ktry oprcz wielkich scholastycznych i kanonicznych umiejtnoci posiada take sztuk robienia prochu, i suy jako pisarz u pewnego puszkarza.

Obieca on askawie dopomc nam w udoskonaleniu naszej wiedzy, zarwno dla naszych korzyci doczesnych, jak i dla naszych biednych dusz. Gdy szlachetna panna usyszaa te sowa, umiechna si do mnie ciepo i podaa mi rk. Nigdy dotd nie caowaem adnej kobiety w rk, a moja wstydliwo nie pozwolia mi podnie oczu na twarz piknej damy. Skoniem si niezdarnie i dotknem wargami doni ciepej, biaej i pachncej wonnymi maciami. A panna Agnes zamiaa si rwnie wesoo jak jej brat i rzeka: Nie bdmy tacy sztywni i uroczyci. Wszyscy troje jestemy przecie modzi, a ja bardzo, bardzo ju jestem znudzona siedzeniem w zamknitej izbie i brak mi wesoego towarzystwa. I wcale nie jestem wilkiem, ktry chce ci pore, panie Mikaelu, tak e bez obawy moesz podnie swoj urodziw twarz i spojrze mi w oczy. Zmieszaem si jeszcze bardziej, gdy mnie nazwaa panem, jak gdybym by jakim szlachcicem, i gdy wspomniaa pochlebnie o mojej powierzchownoci. Podniosem gow, a ona patrzya na mnie szelmowsko swymi brzowymi oczyma, umiechajc si swawolnie czerwonymi ustami, tak e krew mi uderzaa do policzkw. W mojej modzieczej naiwnoci nie wiedziaem jeszcze wtedy, e usta jej byy malowane, brwi wyskubane i uczernione, a policzki przysypane biaym pudrem. W jasnym blasku woskowych wiec wydawaa mi si najcudowniejsz, najpikniejsz kobiet, jak w yciu widziaem. Zasiedlimy do stou i jedlimy ozr woowy i pieczon ga przyprawion szafranem i pieprzem, a pilimy do tego sodkie hiszpaskie wino z najwspanialszych pucharw, jakie byy w gospodzie. Nie miaem zupenie pojcia, ile taka uczta moga kosztowa, ale wszystkie moje wtpliwoci szybko zniky i zajadaem zgrabnie, krojc miso noem na mae kawaeczki i niosc je do ust palcami, zamiast na sposb niewychowanych arokw trzyma ko oburcz i ogryza j z misa ociekajcymi tuszczem ustami. Ogniste wino uderzyo mi szybko do gowy, zapomniaem o caej mojej biedzie i czuem si jak w niebie, otoczony piknymi yczliwymi anioami. A podczas uczty w ssiedniej izbie przygrywa nam jednooki flecista spod Trzech Koron" rozkoszne melodie, dopki pan Didryk nie kaza go poczstowa piwem i nie odesa precz, gdy jak mwi nie moe sucha tak podej muzyki. Zaproponowa natomiast, ebymy sami co zapiewali, i tak te uczynilimy odpiewawszy kilka nabonych studenckich pieni o znikomoci rozkoszy wiata tego. Panna Agnes stwierdzia niebawem, e w izbie jest gorco, odrzucia przezroczysty mulinowy szal i obnaya biae. ramiona. Jej stanik z zielonego aksamitu by wyszywany perami i zot nici i haftowany w czerwone serduszka, co mimowoli cigno ciekawy wzrok ku jej piersi. Nigdy jeszcze nie widziaem sukni tak gboko wycitej. I doprawdy nie trzeba byo domyla si ksztatw panny Agnes, gdy dokonywaa jakich nieostronych ruchw, mimo e czasem podcigaa w gr brzeg sukni. Pan Didryk, ktry obserwowa moje spojrzenia rzek z umiechem: Moja siostra Agnes jest ochrzczona imieniem witej Agnieszki i siedzc w zacnej kompanii chciabym nieraz, eby i jej przydarzyy si podobne cuda, jak tej witej. Siostra moja idzie wiernie za mod wiatow i dworsk. Ale niech ci to nie zawstydza, mj Mikaelu. Wierz mi, nasze wesoe czasy nie daj wcale od kobiet, by kryy swoje wdziki. Wrcz przeciwnie wymagaj one, by najuczciwsze kobiety odsaniay wszystko, co tylko warte odsaniania. Twarz mnie palia, gdy spytaem, jakie to byy cuda witej Agnieszki. Kult jej znalaz si w Finlandii w cieniu kultu witego Henryka, tote bya ona dla mnie raczej mao znan wit. Pan Didryk opowiedzia chtnie, e pewien rzymski sdzia posa j nago do zamtuza, poniewa z powodu wiary chrzecijaskiej odmwia polubienia syna sdziego, poganina. Ale Bg wszechmogcy zezwoli w swej asce tak urosn wosom witej Agnieszki, e okryy j niby paszczem, i otulona w loki moga zasoni .swoj czysto przed bezwstydnymi spojrzeniami i dotkniciami.

 Jak widzisz, siostra moja ufarbowaa sobie wosy na rudo, na sposb wenecki cign. To byby widok wspaniay zobaczy j calutk okryt pomienistym paszczem wosw. Mnie jednak zastanawia inny problem, ktry z pewnoci tylko wielce uczony duchowny potrafi rozstrzygn. Przypumy, e taki sam cud zdarzyby si ponownie, w co ja nie wierz, poniewa chodzi tu o moj siostrzyczk, ktra nie jest przesadnie wstydliwa. Czy wosy jej byyby wtedy rude na caej dugoci, czy te cz bliej gowy, zachowaaby swj waciwy kolor, tak e jej ciemny paszcz z wosw miaby tylko, szeroki na cal purpurowy rbek? Przyznaem, e kwestia ta jest dla mnie zbyt trudna do rozwizania, ale biegy scholastyk mgby odpowiedzi na to pytanie ubiega si o stopie doktorski w dyspucie na kadym uczonym uniwersytecie. Omieliem si jednak przy tym napomkn, e wiat straciby wiele radoci, gdyby panna Agnes nieoczekiwanie zaszczycona zostaa takim cudem. Panna Agnes umiechna si do mnie wdzicznie za moj dworno i wykrzykna miao: Na dworach ksicych we Florencji i Mediolanie, nie mwic ju o krlewskim dworze francuskim, szlachetne damy zostawiaj czsto jedn albo obie piersi nagie, eby nie zakrywa rozkosznych wdzikw, ktrymi obdarzy je Stwrca. Najpikniejszy strj ogldaam w Wenecji, gdzie jedna z dam przysza na uczt w sukni rozcitej z boku a do biodra. Na gowie miaa przetykany szlachetnymi kamieniami wschodni welon, przejrzysty jak morska piana. Tak szat chciaabym kiedy nosi. Tu westchna patrzc na mnie brzowymi oczyma, ktrych spojrzenia pieciy jak aksamit. A pan Didryk rzek: Na dworach ksicych nawet bardzo wysoko postawione damy zazdroszcz dzi synnym kurtyzanom i ka si malowa wielkim artystom cakiem nago, eby pokaza, e nie maj adnych cielesnych uomnoci, ktrych musiayby si wstydzi. I c moe by przyjemniejszego ni ycie w leczniczych zdrojach, gdzie mczyni i kobiety w caej przystojnoci spdzaj dni w wielkich wannach z gorc wod, w samych tylko przepaskach na biodrach, i nawet grywaj w warcaby i ucztuj spoem na pywajcych stolikach? Nadmieniem, e mczyni i kobiety w Finlandii maj zwyczaj kpa si wsplnie w aniach, ale czyni tak wycznie ludzie z gminu i tylko dla obmywania ciaa, a nie dla przyjemnoci. Pan Didryk zaciekawi si i zapyta, czy czsto chodz do ani z modymi dziewcztami, czemu stanowczo zaprzeczyem. Spostrzegszy moje zmieszanie, szybko wymieni spojrzenia z siostr i zacz mwi o czym innym. Powiedz mi, Mikaelu, co sdzisz o bezprawnym postpku Stanw, ktre usuny i uwiziy arcybiskupa Szwecji? Zdumiony jego niespodziewanym pytaniem odpowiedziaem ostronie: Kime jestem, bym mia rozstrzyga kwestie dotyczce wysokich spraw krlestwa? Arcybiskupa podejrzewaj o intrygi przeciw krlestwu i w usuniciu go brali udzia rwnie przewielebni biskupi. Nie mog przecie by mdrzejszy od nich? Pan Didryk rozsierdzi si i odpar gwatownie: A wic twoim zdaniem mody pan Sture jest krlestwem? Nie uwaasz przypadkiem, e rzecz ma si raczej odwrotnie, a mianowicie e krnbrny rd Sture'w uwaa krlestwo za swoj wasno, cho jedynym legalnym wadc kraju jest dziki Unii Kalmarskiej krl duski Chrystian? Odparem, e Jutowie przynieli do Szwecji tylko spustoszenie i rozlew krwi i e nie ma wrogw bardziej okrutnych i wiaroomnych od nich, tak e w Abo dzieci straszy si Zobaczysz, zabior ci Jutowie!" Ale pan Didryk ogromnie si zdziwi i odpar ze zoci: Mylaem, e z ciebie rozsdniejszy chopak, Mikaelu, ale teraz widz, e powtarzasz tylko za innymi, nie starajc si myle wasn gow. Zacz opowiada, jakim to wspaniaym i askawym monarch jest krl Chrystian, ktry nade wszystko nie cierpi panoszenia si szlachty i wielmow i broni przed ich uciskiem chopw i

mieszczan. Krl pragnie te skruszy panowanie Lubeki na Batyku i uczyni z Kopenhagi potne miasto handlowe, tak e niedugo ju jego krlestwo stanie si silne i bogate. To tylko kwestia czasu mwi z przekonaniem a krnbrni panowie szwedzcy zmuszeni zostan do kapitulacji. miem twierdzi, e wojna stoi przed drzwiami i kadej chwili krl Chrystian moe ruszy z flot na Sztokholm. Czowiek mdry powinien umie w czas przewidzie rozwj wydarze i ju teraz swoim postpowaniem zapewni sobie ask krlewsk. Bo krl Chrystian to najpotniejszy wadca Pnocy i wierz, e potomni nazywa go bd Chrystianem Wielkim. Jego sowa wywary na mnie ogromne wraenie, bo jeszcze nigdy nie syszaem, eby kto z tak ufnoci i tak otwarcie wyraa si o krlu Chrystianie. Take panna Agnes przytaczaa wiele przykadw krlewskiej agodnoci i dobroci. Mimo to odwayem si wtrci, e odczuem okruciestwo Jutw na wasnej skrze, bo zamordowali mi dziadkw, a sam do dzi jeszcze nosz na ciemieniu bia blizn jako pamitk po nich. Ale pan Didryk umia odwrci kota ogonem. A kt to do tego doprowadzi, e duskie okrty wojenne spustoszyy i ogniem zniszczyy wybrzea Finlandii, jak nie krnbrni szwedzcy panowie buntowaniem przeciw prawowitemu wadcy? Bunty te przechodziy z pokolenia na pokolenie z wielk szkod dla prostych ludzi, ktrzy lepo id za panami. Podnis puchar i rzek wyzywajco: Nie spierajmy si duej, Mikaelu szkolarzu. Wiem o tobie wszystko, wicej, ni przypuszczasz, i serce mnie boli, gdy pomyl, jak niecnie ci potraktowano, cho jeste bardzo zdolnym modziecem. Powiedz mi, czy jaki szwedzki lub fiski szlachcic okaza ci ask i uatwi ycie? Koci odrzuci ci i odmwi ci wice, ale czy mona si czego innego spodziewa od praatw, ktrzy zrywaj mitr z gowy wasnego arcybiskupa, by wywiadczy przysug swoim bezbonym panom? Dobry krl Chrystian chce popiera uczono i da wszystkim zdolnym ludziom te same moliwoci, bez wzgldu na stan czy pochodzenie. Jest on wiernym synem witego Kocioa i im bardziej ronie jego moc i potga, tym wicej wa jego sowa w kurii papieskiej, tak e nawet czowiek ubogi moe dostpi wysokich godnoci kocielnych za jego wstawiennictwem. Obawiam si bowiem, e w niedalekiej przyszoci wiele bdzie pustych miejsc w stallach tego krlestwa, ktre obsadzone zostan ludmi oddanymi krlowi i witemu Kocioowi. Sowa jego byy tak przeraajce, e obejrzaem si za siebie, eby si upewni, e nas nikt nie sucha. Panie Didryku i panno Agnes odezwaem si drcym gosem. Chcecie mnie skusi do zdrady i spisku przeciw krlestwu? Nie jestem ani onierzem, ani spiskowcem, tylko spokojnym szkolarzem i nie rozumiem si na wysokiej sztuce polityki wicej ni winia na cynowych ykach. Ale pan Didryk wsta, podnis w gr puchar i przekonywajcym tonem przemwi: Daleki jestem od takich zamiarw. Ale czy jest zdrad przygotowywanie prawowitemu krlowi drogi do jego wasnego kraju i czy mona nazwa spiskowaniem bronienie witego Kocioa przed bluniercami i szydercami, ktrzy powodowani samolubn ambicj, zapomnieli o obowizkach swego witego urzdu i stali si niegodni miana sug Kocioa? Nie, Mikaelu! Jedyne, czego pragn, to eby jako uczciwy i szlachetny czowiek wypi za zdrowie krla Chrystiana i jego szlachetne cele, za wasne dobro dzi i w przyszoci. Nie mogem mu odmwi i wychyliem puchar do dna. Mocne wino rozpalio mi ogie w yach, a panna Agnes, miejc si dranico, zarzucia mi ramiona na szyj i pocaowaa w oba policzki. Pan Didryk za rzek z powag. Nie chc ju duej prowadzi podwjnej gry. Jako czowiek honoru nie wstydz si przyzna, e caym sercem jestem zwolennikiem krla Chrystiana i e przybyem do tego

kraju, eby popiera jego spraw. Tak wielkie jest moje zaufanie do ciebie. A mog ci powiedzie te w zaufaniu, e w miecie Abo jest wicej, ni przypuszczasz, takich, ktrzy w cichoci sprzyjaj krlowi Chrystianowi. Gdyby jednak skuszony wysok zapat mia mnie zawie i zdradzi, pamitaj, e ju mi udzielie wielu tajnych wiadomoci o wojennych urzdzeniach i e atwo mog udowodni, e wychylie ze mn toast za . zdrowie krla. Nie zdradz was odparem ponuro ale pozwlcie mi odej, bo ju jest pno i piem za duo wina, a mam jeszcze wiele do mylenia. Nie zatrzymywali mnie, umwili si tylko ze mn na nastpne Spotkanie. Ale trudno mi byo rozsta si z ich towarzystwem, jasnym blaskiem wiec i wiatowym przepychem, ktry roztaczali wok siebie. Zdawao mi si, e zwizay mnie z nimi mocne wizy. Nie rozumiaem jeszcze wtedy, i byy to liskie sieci szatana, i sdziem, e s to ludzie uczciwi, o godziwych zamiarach. Nie bd si dugo rozwodzi nad tym, jak to pan Didryk, a szczeglnie jego siostra podstpami i obietnicami zrobili ze mnie swego wiernego i posusznego pomocnika, tak e przez wiele miesicy pracowaem jako pisarz pana Didryka i pomagaem mu w niebezpiecznych knowaniach. Ale na swoj obron musz przytoczy, e nie tyle mylaem 0 wasnych przyszych korzyciach, ktre pan Didryk odmalowywa w wietlanych kolorach, ile przekonywaem sam siebie, e w tajemnicy pracuj dla dobra ogu i dla sprawy pokoju. Moje wyrzuty sumienia agodzia te wiadomo, e pan Didryk w niedugim czasie zadomowi si w Abo i zyska sobie yczliwo nawet najbogatszych mieszczan, tak e zapraszano go na wesela i pogrzeby oraz do Gildii Trzech Krli, co byo najwyszym zaszczytem, jaki mg spotka mieszkaca miasta. Nie uwaaem wic, bym czyni co zego, skoro mj chlebodawca i tak w ten czy inny sposb dowiadywa si, czego tylko chcia. Rozdawa on szczodre jamuny klasztorowi witego Olafa i Szpitalowi witego Jerzego i wszyscy podziwiali jego uprzejmo. Nie zadziera nosa i wcale nie uwaa, by nawizywanie rozmw ze stranikami miejskimi, eglarzami i prostymi czeladnikami byo poniej jego godnoci. I nie mino sporo czasu, jak zacz otwarcie wielbi krla Chrystiana i jego szlachetno. A gdy kto si na to obrusza, pan Didryk patrzy mu prosto w oczy i mwi: Szanuj wszelkie pogldy i uwaam, ze kady ma prawo myle, jak chce, ale domagam si takiego samego prawa i dla siebie i mam do tego tym wiksze podstawy, e jestem cudzoziemcem. Przybywam z Kolonii i stoj poza waszymi sporami, tote oceniam sprawy z szerszego punktu widzenia, ni ludzie osobicie w nie wmieszani. Wszyscy musieli przyzna, e mwi mdrze i susznie, jak przystao na szlachetnego i rycerskiego pana. Ale nawet najgupsi i najbardziej naiwni twierdzili, e nie zna on Jutw, ktrzy s faszywi i zdradzieccy i ami wszelkie obietnice. Przyjemne wspomnienia zachowaem te z naszych wsplnych wycieczek, bo eby ukry swoje zamiary, pan Didryk przedsibra liczne pielgrzymki do miejsc witych w okolicach miasta. Pewnego razu pojechalimy z pann Agnes do Nadendal, gdzie chciaa zakupi klasztorne koronki, uznawane za rwnie pikne jak flandryjskie. Jarzbina czerwienia si ju, jak to jesieni, a z brzz opaday te licie. Nie musz mwi, jak zalepiony i oczarowany byem piknoci i uprzejmoci panny Agnes, ale zdawaem sobie spraw ze swego skromnego stanu i zbyt byem jeszcze mody i niedowiadczony, eby omieli si choby tylko podnie na ni oczy. Gdy po powrocie z Nadendal chciaem, jak nakazuje przyzwoito, poegna si z ni przed bram gospody, zajrzaa mi gboka w oczy, ciko westchna i rzeka: Czuj si taka saba i zmczona i pewnie uwaasz, e jestem blada i brzydka, Mikaelu, ale mwic prawd, bardzo ju jestem znuona tym nudnym miastem i tymi zakutymi bami,

co tu yj. Zajd wic do mnie na chwil, Mikaelu, i napij si ze mn wina, bo brat mj zostawia mnie sam caymi dniami i nie wiem ju, co robi, eby czas jako zeszed. Zaprowadzia mnie do swojej alkowy, gdzie pachniao wonnymi maciami jak w ranym ogrodzie. A gdy ju sczylimy wino nagle wybuchna: Modl si do Boga, eby sprawa ta raz ju si jako rozstrzygna. To wieczne czekanie bardzo mi dokucza. Wdrowne i niespokojne ycie weszo mi w krew, tak e nie mog dugo przebywa w jednym miejscu. Czuj, e nie ma ze mnie adnego poytku w tym kraju, gdzie nie jest potrzebna moja zrczno, gdy nawet najbardziej dowiadczeni mowie sami wsadzaj gowy w puapki zastawione przez mego brata. Ale teraz wiem ju, e flota krlewska stoi pod Sztokholmem, i kadej chwili moemy tu otrzyma wie o bitwie, a wie ta bdzie sygnaem do dziaania, jeli krlowi nie uda si unikn rozlewu krwi za pomoc ukadw. Panno Agnes powiedziaem jaki jest mj udzia i nagroda w tym wszystkim? Co rano budz si ze straszliwym blem w piersi, poniewa nie wiem, czy dziaam susznie, czy niesusznie, i chyba nie znios ju dugo badawczych i podejrzliwych spojrze, ktre rani, mimo e nie oskaraj wprost. I jeli w moim miecie rodzinnym popynie krew, kada jej kropla pali mi bdzie sumienie i nie zaznam ju nigdy chwili spokoju. Panna Agnes zamiaa si dwicznie, dotkna mojej szyi i rzeka: Masz szyj wt i chud jak przystao pisarzowi, atwo j bdzie ci. Czy widzia kiedy, by kto smay jajka nie stukszy wpierw skorupki? Polityk mona porwna ze smaeniem jajek i czsto by co osign, trzeba zrobi porzdn jajecznic. To grzeszne i nieodpowiedzialne sowa odparem. ywy czowiek to nie jajko do zbicia. Tak uwaasz? zapytaa panna Agnes, mikko biorc moj do w swoje. Z was, Finw, dziwnie doprawdy lamazarne i mao przedsibiorcze plemi i chyba to niemoliwe rozpali was na dobre. Take i ty, Mikaelu, bardziej jeste moim zdaniem wstydliwy ni czysty Jzef. I chyba musiaam okropnie zbrzydn i postarze si w tym przekltym miecie, bo energiczny mczyzna siedzc, tak jak ty, ze mn sam na sam w zamknitej alkowie i pijc wino, powinien chyba znale inne tematy do rozmowy ni jajecznica. Czy doprawdy nie rozumiesz, e bardzo jestem znudzona, Mikaelu? Nie wierzc wasnym uszom zapytaem: Czy rzeczywicie chce pani, panno Agnes, ebym naduy jej zaufania, a take zawid jej brata, ktry powierzy mi pani honor i cnot, ebym pani uchybi i wystawi j na pokuszenie, ktre mogoby si okaza silniejsze od nas obojga? Zaniosa si takim srebrnym miechem, e i ja musiaem si umiechn mimo strachu. Rozburzya mi wosy obu rkami i odpara: Doprawdy wspaniay i cnotliwy modzieniec z ciebie, Mikaelu, zupenie niewiarygodne zjawisko na tym niedobrym wiecie. A moe nosz pas wenecki dla ochrony cnoty? Nie masz przypadkiem ochoty przekona si o tym? Wtedy zaczem dre na caym ciele i padem przed ni na kolana. Panno Agnes powiedziaem jeste pikniejsza i bardziej godna podania ni jakakolwiek inna kobieta, a twe wielkie zalety zdobyy me serce. Dlatego bagam ci, odpraw mnie std natychmiast i nie wd mnie na pokuszenie, bo nigdy nie stan si godny, by ci zaofiarowa tak pozycj, do jakiej uprawnia ci twoje urodzenie, pikno i dobre wychowanie. Zamiaa si jeszcze serdeczniej i odrzeka: Mikaelu, niedobry i bezwzgldny chopaku, musiae domiesza jakiego niebezpiecznego lubczyka do mego wina, bo mi przecie opowiada, e twoja przybrana matka zna si na takich tajemnych sprawach. Twoja blisko podnieca mnie w sposb dziwny i przyjemny. A godziwe pieszczoty i igraszki midzy dobrymi przyjacimi s rozrywk nader niewinn i nie zobowizuj do niczego ponadto. Wierz mi, sztuka mioci jest sztuk cenn,

ktra wymaga znajomoci rzeczy i duej praktyki, podobnie jak wszystkie inne poyteczne i wartociowe umiejtnoci. Wiedzieli o tym ju dawni Rzymianie i opowiadano mi, e pewien wielki rzymski poeta napisa podrcznik kochania. Zapomniaem, jak on si nazywa, by to albo Wergiliusz, albo Owidiusz, ale to obojtne. Wyglda na to, e jeste zupenie nie obeznany z tymi umiejtnociami i brak ci wprawy. Tote uwaam, e wywiadcz ci du przysug, dajc krtkie wskazwki w tej trudnej materii, ktra stanowi sm ze sztuk wyzwolonych i wcale nie najmniej wan spord nich, jakkolwiek nie nabywa si jej na uczonych uniwersytetach, lecz raczej w ich ssiedztwie. Bd zatem moim posusznym uczniem, Mikaelu, a ja bd twoj mistrzyni, aeby w ten sposb rozproszy twoje podejrzenia i drczce ci myli. A robi to nie tylko dla wasnej przyjemnoci, ale w imi dobrych uczynkw. Mwia to tak szczerze i przekonywajco, e zupenie zawrcia mi w gowie, bo bardzo byem jeszcze mody i ulegy. Ale sdz, e i mdrzejszy ode mnie by jej uleg, bo bya niezwykle dowiadczona w swojej sztuce. Lecz nie zdylimy doj dalej jak do pierwszej lekcji kursu elementarnego i ledwie j ukoczy, gdy dzwony na wiey katedry zaczy nagle bi, a z rynku i z portu rozleg si zgiek. Panna Agnes natychmiast mnie pucia, odepchna od siebie i zacza spokojnie porzdkowa odzie. Ja za staem drcy, nie wiedzc, co czyni. Co si stao powiedziaa zimno i z opanowaniem. Prbowaem wyjka, e to moe tylko zwyczajny poar, ale w teje samej chwili kto zastuka do drzwi, a gdy panna Agnes nie otworzya ich natychmiast z rygla, pan Didryk zaczai wali w nie gowni miecza, sypic dzikimi przeklestwami. Przebg! wykrzykn wpadszy do izby, patrzc na nas oboje. Jak wy wygldacie i cocie tu wyprawiali? Powinienem zaiste zwali ci mieczem na ziemi i zawlec za wosy pod prgierz, moja nieobyczajna siostro. Ale nie mamy teraz czasu na takie gupstwa, bo musimy dziaa szybko. Do portu zawin chyy aglowiec, ktry przynis wieci, e krl Chrystian ponis klsk pod Brannkyrka, obojtne, gdzie ley ta miejscowo. Jego wojska przechodz wielkimi rzeszami na stron Szwedw, on za prbuje zaadowa z powrotem na okrty, ile si da. Trudno powiedzie, co w tej wieci jest przesad i chepieniem si, ale ju piewaj w kocioach Te Deum" w szale radoci z powodu zwycistwa, a lud haasuje na rynku. Obrzucali mnie koskim ajnem, gdy si tu przedzieraem przez tumy. Nasza uciliwa robota posza widocznie tym razem na marne, bo cae to przeklte miasto wznosi okrzyki zwycistwa i wiernoci dla modego pana Sture i woa mier Jutom!" Panie Didryku! zawoaem co si stao, to si stao, i nie ma powodu wtpi, e taka bya wola boa, cho nie mog zrozumie, jak Bg moe dawa zwycistwo tym, ktrzy si naigrawaj ze witego Kocioa. W miecie i na zamku jest wielu takich, ktrzy pili zdrowie krla Chrystiana na wasz koszt. Zbierzmy ich i miao uderzmy w imi naszej susznej sprawy. Ale on odburkn: __ Na wojnie Bg nie ma nic do gadania, rozstrzyga ilo broni i liczba walczcych oraz zdolnoci wodzw. eby uratowa honor i ycie, nie ma innej rady, jak szybko wzi nogi za pas. Mnie i mojej siostrze nie grozi wprawdzie adne niebezpieczestwo, bo jestemy gomi i cudzoziemcami, ale gorzej z tob, Mikaelu. Usiad spokojnie, wychyli puchar wina panny Agnes i muskajc rkoje miecza, wpatrywa si we mnie z namysem. Z tob jest gorzej powtrzy. Znasz nazwiska wszystkich, ktrzy pili zdrowie krla. Honor i dobra sawa zbyt wielu mw spoczywa w twych rkach, ebym ci mg oszczdzi, Mikaelu.

 Ale panie Didryku! wykrzyknem gboko dotknity. Czy rzeczywicie sdzi pan, e zdradz moje tajemnice, eby uratowa ycie? Jeli tak, myli si pan gruntownie i krzywdzi mnie pan gboko. Czowiek jest tylko czowiekiem odpar pan Didryk i nikt nie moe polega na adnym innym czowieku na caym szerokim wiecie, prcz siebie samego, a i to tylko do pewnego stopnia. T nauczk, ktr niejednokrotnie i bardzo dotkliwie odebraem w moim penym zmian yciu, daj ci bezpatnie, bo jestemy przyjacimi. Droga siostro cign, zwracajc si do panny Agnes, ktra ju pakowaa swoje rzeczy do sepetu bd tak dobra i wyjd na chwilk do drugiej izby albo przynajmniej patrz w inn stron, bo dla naszego wsplnego dobra zmuszony jestem zabi tego modzieca, cho czyni to bardzo niechtnie, gdy bd musia zapaci wacicielowi gospody za czyszczenie dywanu. Panna Agnes przelka si, podesza do mnie, poklepaa mnie po obu policzkach i pocaowaa w czoo. Dwie jasne zy zaszkliy si w kcikach jej oczu. Boli mnie, e musimy si rozsta w taki sposb, Mikaelu rzeka ale syszae przecie, jak mdrze rozumuje mj brat. Tak byem zaskoczony tym szybkim rozwojem wypadkw, e wci jeszcze nie mogem uwierzy, i mwi powanie. Panie Didryku wyjkaem chce pan naprawd zamordowa mnie okrutnie i z zimn krwi? Jeli nie boi si pan Sdu Ostatecznego i ogni piekielnych, to powinien pan przynajmniej ywi obaw przed sdziami ziemskimi i prawem kanonicznym, wedug ktrych zostanie pan uznany winnym zabjstwa. Pan Didryk zawaha si, ale jego pikna siostra szybko wtrcia: Mog atwo i zrcznie znowu doprowadzi moje suknie do nieadu, a dla wszelkiej pewnoci rozerwa spdniczk, bo bardzo mi si ju sprzykrzya ta suknia. Wszyscy syszeli, jak dobijae si do drzwi gowni miecza i kle z gniewu, tote uwierz bez trudnoci, e zabie chopca, aby broni czci i dobrego imienia twej siostry, gdy po pijanemu usiowa mnie zhabi. Ten straszny fasz i wiaroomstwo wyday mi si tak nieprawdopodobne, e zdoaem zaledwie westchn Jezus, Maria" i wpatrzyem si w nich tak, jakbym widzia ich po raz pierwszy. I dopiero teraz spostrzegem, e ctkowana prochem twarz pana Didryka bya podstpna i zbrodnicza, a panna Agnes nie bya ju taka moda i uwodzicielska, jak to sobie wyobraaem, optany przez szatana. Wosy miaa farbowane, twarz umazan czernidem do brwi i czerwon szmink, ktr malowaa wargi. Nagle zobaczyem wiat i ycie ludzkie bardziej nagie ni kiedykolwiek przedtem i w chwili tej postarzaem si o wiele lat. Ale jeli chcieli mi zapaci faszyw monet, mogem i ja odda im piknym za nadobne, gdy uski opady mi wreszcie z oczu. Dlatego te drc rk wlaem sobie do pucharu ostatni yk wina, spojrzaem im miao w oczy i rzekem bezczelnie: Panie Didryku i panno Agnes, pozwolicie mi moe wychyli jeszcze ten ostatni toast za cae zo, fasz i niegodziwo, ktre dalicie mi tak dobrze pozna. Ale eby wykaza wam, e byem rzeczywicie dobrym waszym uczniem, musz wyzna, e nie dowierzaem wam tak cakiem bez zastrzee. Nie mam te zbyt wysokiego mniemania o dziewictwie i czci panny Agnes. Tylko moje ciepe uczucia dla niej powstrzymuj mnie od tego, by powiedze, e jest ona zwyk ladacznic. Panna Agnes zblada, a jej brzowe oczy zaczy sypa skry: Nie zwlekaj duej, Didryku, mj ukochany wykrzykna. Zamknij mu te bezwstydne usta i przebij go mieczem, abymy zdyli wyjecha z tego niewdzicznego kraju, pki czas. I nie bj si zrani moich uczu, bo nigdy nie baam si widoku krwi, i widok ten, przeciwnie, podwoi moj mio do ciebie. Ale pan Didryk patrzy na mnie badawczo, prbujc z roztargnieniem ostrze miecza na paznokciu kciuka.

 Daj chopcu mwi rzek bo rzadko kiedy syszaem tak mdre sowa, i ronie on w moich oczach, mimo e nie ma jeszcze wielu lat na karku. Sucham ci, Mikaelu. Zdaje mi si, e istotnie musisz mie co w zanadrzu, bo inaczej nie wayby si wypowiada tak bezczelnych sw.. Panie Didryku odparem poniewa jestem do tego zmuszony, bd szczery wobec pana. Dla spokoju ducha, a take podejrzewajc, e paskie zamiary nie s cakiem czyste, powierzyem w rce zacnego ojca Piotra w klasztorze witego Olafa pisemne zeznanie, w ktrym dokadnie zdaem spraw z wszystkich paskich poczyna, a nadto wymieniem po imieniu wszystkich, ktrzy pili zdrowie krla Chrystiana. Tajemnica spowiedzi zabrania ojcu Piotrowi otworzy zapiecztowane pismo, ale gdyby spotkao mnie co zego, ma on penomocnictwo da biskupowi do przeczytania to, co napisaem. Prawd mwic, uczyniem to tylko dlatego, eby uratowa wasn skr, gdyby plany wasze zostay udaremnione, ale teraz widz, e papier by mi potrzebny bardziej, ni mogem przypuszcza. Czy to prawda? spyta pan Didryk gwatownie. Ale ja spojrzaem mu nieulkle w oczy, a on sdzc wedug siebie, gotw by w to uwierzy. Westchn gboko, woy miecz do pochwy i wykrzykn z kwanym umiechem. Mam nadziej, e zapomnisz mi mj art i wybaczysz, i wystawiem twoj wierno na tak cik prb. Rozumiem teraz, dlaczego tak pilnie robie notatki. I nawet gdyby kama, nie mog sobie pozwoli na ryzyko. Panna Agnes zacza gorzko paka i zawoaa: Zdradzi nas ten niewdziczny chopiec, ktry przed chwil o mao co mnie nie uwid. Nigdy bym si po tobie czego takiego nie spodziewaa, Mikaelu. Wyobraaam sobie, e jeste dobrym i atwowiernym modzikiem i z caego serca pragnam, eby modo i z czystym sercem mg wstpi do rajskich ogrodw. Zbyt pno si przekonaam, e bye tylko wem, ktrego karmilimy na naszym onie. Lecz pan Didryk ofukn j: Zakryj piersi i stul gb, suko! Duo zawdziczamy Mikaelowi i w tej sytuacji powinnimy przynajmniej zabra go na nasz statek i dopilnowa, eby w dobrym zdrowiu wyjecha za granic w oczekiwaniu na lepsze czasy, na dzie, gdy bdzie mg wrci do domu w blasku chway i zwycistwa. Zostamy wic przyjacimi i wsplnikami, Mikaelu, bo to najlepsze, co moemy zrobi, i zadowl si na -razie kilku sztukami zota, zwaywszy, e moje pienidze s na wyczerpaniu. Zabior ci na kontynent, gdzie bdziesz mg przeczeka burz, zapisawszy si na jaki uniwersytet, i obiecuj zrobi wszystko, co w mojej mocy, eby krl Chrystian przyzna ci zasiek na studia, gdy moesz jeszcze okaza si bardzo dla niego i dla swej ojczyzny poyteczny. Byo to wicej, ni si spodziewaem, bo w gruncie rzeczy chodzio mi przecie o ujcie z yciem. Zerknem na miecz pana Didryka, ktry, jak mi si zdawao, siedzia luno w pochwie, i powiedziaem: Szlachetny panie Didryku, bd panu zawsze wdziczny, jeli dopomoe mi pan speni moje najwiksze marzenia. Zapomnijmy wic rzeczywicie o wszystkich tych artach i otrznijmy z naszych stp proch tego miasta, pki jeszcze czas. W porcie stoi lubecki statek i mwic prawd, wykupiem ju .na nim miejsca dla siebie i dla mojej siostry. Odpywaj jutro, jeli dopisze pogoda. To cakiem naturalna rzecz, jeli mj wierny pisarz uda si wraz z nami w podr, eby pogbia swoj wiedz w obcych krajach, i nikt nie moe powiedzie o tym nic zego. Przyjd wic jutro o wicie do portu i, jak Bg pozwoli, spotkamy si na pokadzie. Powiedzia to tak spokojnie, e nabraem podejrze i wykrzyknem: Przed chwil wspomnia pan w swej wielkiej dobroci o sztukach zota, panie Didryku. A skoro pan sam mnie zachca, by mwi szczerze, spytam, czy nie zechciaby pan mi da tych

pienidzy od razu, bo znalazbym si w cikich opaach, gdyby zaszy jakie przeszkody i nie mielibymy si ju spotka. Ale podejrzeniami mymi krzywdziem pana Didryka, bo gdy ju raz co postanowi, dotrzymywa sowa. Zreszt i jemu zaleao na tym, aby mnie z sob zabra, przynajmniej tak samo, jak i mnie. Tote nie targujc si, odliczy mi zaraz pi papieskich dukatw i trzy reskie guldeny oraz sporo srebrnych monet na dodatek, tak e nagle staem si bogatszy n kiedykolwiek przedtem. W doskonaym humorze opuciem gospod tylnymi drzwiami i zdoaem dotrze do chaty pani Pirjo, nie napotkawszy nikogo. Mojej przybranej matce owiadczyem, e pan Didryk zmuszony jest z powodu nie cierpicych zwoki spraw wyjecha z Abo i e ofiarowa si zabra mnie z sob za granic i pomc w dostaniu si na jaki uniwersytet. Nie wiedziaem jeszcze, dokd si udam do Rostoku, Pragi czy a do Parya. Ale, jak j zapewniem, jest to najwiksze szczcie, jakie mogo mnie spotka, i prosiem, eby mnie moliwie szybko przygotowaa do podry. A ona nie sprzeciwiaa si moim planom, lecz raczej wygldao na to, e odczua ulg, co mnie zdziwio, gdy nie przypuszczaem, e wie co o knowaniach mojego pana. Nastpnie poyczyem dk i aby unikn rozpalonych zwycistwem tumw, popynem rzek do klasztoru, bo pragnem przede wszystkim pomwi z ojcem Piotrem i wyspowiada si, gdy nie chciaem opuszcza ojczyzny z tak czarnym sumieniem. Pora nowenny ju mina i ojciec Piotr spotka si ze mn przy bramie klasztoru. Wybiera si do miasta, eby wzi udzia w witowaniu zwycistwa, ale gdy usysza o caej sprawie, zaprowadzi mnie na szczyt wzgrza i wysucha mojej spowiedzi. Gdy mwiem, egna si wielokrotnie znakiem krzya, w kocu za powiedzia: Sdziem, e pan Didryk to dobry chop, ale jak wida, jest to zatwardziay otr i pomocnik diaba. Dziki opatrznoci wszystko obrcio si jednak na dobre i twoje nadzieje si speniaj. Droga, r ktra otwiera si przed tob, jest wprawdzie trudna i bardziej usiana cierniami, ni to sobie wyobraasz, bo wielu szo ju w wiat szuka wiedzy, by ju nigdy nie wrci. Uwaam, e postpie bardzo gupio i nierozwanie, jeli chodzi o sprawy krlestwa, ale chtnie wierz, e w modzieczej przekorze chciae jak najlepiej. Jeli za chodzi 0 Koci, to wedug mego skromnego rozsdku, niczym nie zawinie, lecz przeciwnie miae chwalebne zamiary, tote jest w mojej mocy da ci zupen absolucj, cho wzywam ci, eby dla zbawienia duszy modli si w kadym witym miejscu, jakie lee bdzie na twej drodze. Przejty gbokim elem i skruch, ucaowaem zatuszczony rbek jego habitu, gdy wtem przypomniaem sobie, e w popiechu nie opowiedziaem mu o lekcji, ktr mi daa panna Agnes. Zrozumiaem teraz, e by to mj najwikszy grzech, i wedug najlepszych moliwoci opisaem, co si stao. Ojciec Piotr sucha uwanie i stawia wiele pyta, eby zupenie wyjani ca spraw. W kocu westchn 1 powiedzia: Stae si ofiar uwiedzenia, Mikaelu, i trudno byo oczekiwa, eby przy swoim modzieczym niedowiadczeniu mg si oprze tak wielkiej pokusie. Nawet i ja sam chyba te bym si nie opar grzechowi. Przechodzc do spraw praktycznych, o ktrych nie wolno nam zapomnie, wzywam ci, id natychmiast do mistrza Marcina i popro go o list polecajcy i wiadectwo ukoczenia szkoy. Ja za zaraz po nieszporach przyjd do ciebie do domu, abymy pod dobr opiek pani Pirjo mogli pomodli si i wsplnie czuwa, gdy bdziesz si przygotowywa do decydujcego kroku w twoim yciu. Jego dobre rady i pociechy oczyciy mi umys, cho wci jeszcze truchlaem na myl, e mam stan przed mistrzem Marcinem. Ale i on przyj mnie z umiechem i wesoo, a jego blade zwykle policzki rumiane byy od wina. Wielce si zdziwi i ucieszy na wie o moim zamierzonym wyjedzie, nie mia jednak wyda mi rekomendacji i wiadectwa bez

zezwolenia biskupa i poprosi, ebym poszed wraz z nim do biskupiego paacu przedstawi moj prob. Poszlimy wic wzdu murw katedry i Szpitala witego Jerzego do biskupiego dworca i ju z daleka poczulimy dochodzce stamtd smakowite zapachy. Zatrzymaem si na progu z czapk w rku, a mistrz Marcin wszed do rodka, eby przedstawi moj prob. W chwil potem wrci, eby zaprowadzi mnie przed oblicze surowego biskupa. A biskup Arvid Kurk te by w znakomitym humorze i zacz natychmiast wspomina, jak to sam kiedy jako beanus ze piewem wdrowa po europejskich drogach, cho mia mon rodzin i kocieln prebend. Zastanawia si tylko nad wyborem odpowiedniego dla mnie uniwersytetu. Mistrz Marcin usiowa wspomnie o Rostoku, ktry lea najbliej, i napomyka, e stamtd zawsze mgbym si jako dosta do domu, gdyby przycisna mnie bieda. Ale biskup kaza mu zamilkn i rzek: Czasy s tak kiepskie, e nie mog zaleci adnego z uniwersytetw niemieckich, gdzie w najlepsze szerz si herezje z Wittembergi, i modzieniec mgby tam ponie szkod na duszy. Nie, aku Mikaelu, jeli tylko ci si to uda, powiniene stara si dosta na dostojny uniwersytet w Paryu, na mj uniwersytet, gdzie ja i wielu innych, ktrzy zasiadali na biskupim stolcu w Abo, ongi zdobywao swoje wiadomoci. Surowy biskup zagbiby si zapewne we wspomnieniach, gdyby mistrz Marcin nie zdoby si na miao i nie poprosi o pismo polecajce dla mnie. Obawia si bowiem, e po uczcie biskup nie zdoa utrzyma w palcach gsiego pira. Wtedy biskup Arvid ju bez stawiania mi dalszych pyta postanowi, e mam si zapisa na uniwersytet w Paryu i podyktowa w swoim imieniu list, polecajc mnie uczonym mom uniwersytetu i wszystkim ludziom dobrej woli. Mikaelu rzek kiedy ju znajdziesz dobrego preceptora i zostaniesz jego uczniem jako beanus, otrzymasz natychmiast wszystkie prawa i przywileje uniwersyteckie. Ale pamitaj, e wielu ju weszo na t drog, by nigdy nie wrci, i wielu wrcio zamanych na ciele i duszy, oddawszy si w tym niebezpiecznym miecie raczej siedmiu grzechom gwnym ni siedmiu sztukom wyzwolonym. Lecz jeli dooysz najlepszych stara, zostaniesz dopuszczony do dysputy i w swoim czasie uzyskasz godno bakaarza, wtedy powanie zastanowi si, co bd mg zrobi dla ciebie. Niech ten pierwszy egzamin bdzie dla ciebie kamieniem probierczym i niech rozstrzygnie, e jeste z hartowanej stali, a nie z gitkiego elaza. Drczya mnie myl, co zacny biskup i mj nauczyciel, mistrz Marcin, pomyl, gdy usysz o moich tajnych knowaniach na rzecz Jutw, gdy nie wtpiem, e tego rodzaju suchy wnet si rozejd. Ale podzikowaem mu kornie i z caego serca, wzruszony do ez, a take i dobry mistrz Marcin nie mg si powstrzyma od paczu. Biskup Arvid te si w kocu wzruszy i powiedzia: Powouj si na mnie, drogi chopcze, gdyby si znalaz w trudnociach lub gdyby choroby osabiy twoje siy, bo bez przechwaek mog stwierdzi, e byem kiedy jednym z najbardziej znanych fiskich studentw na uniwersytecie w Paryu. Tote nie wtpi, e powoanie si na mnie i dzi jeszcze moe ci zapewni dobry posiek czy puchar wina na kredyt Pod Gow witego Jana" albo Pod Paszczem Magistra", cho ju wnet bdzie dwadziecia lat od owych czasw. A eby okaza ci moj przychylno w bardziej namacalny sposb ni samymi tylko sowy, dam ci do kasy podrnej may przyczynek na pierwsze tygodnie. To mwic, zacz grzeba w dobrze wypchanym mieszku i da mi trzy lubeckie guldeny, w tym jeden obernity. Mistrz Marcin tak si tym wzruszy, e i on z kolei obdarzy mnie trzema srebrnymi monetami. Tak to ja, ktry powinienem waciwie znale si w lochu albo pod prgierzem, doznaem samej tylko yczliwoci ludzkiej i zrozumienia, a mj gorzki al

wypali resztki pychy i samolubstwa, tak e przepeniy mnie same tylko szlachetne postanowienia. W chacie pani Pirjo panowaa uroczysta cisza, a st by zastawiony napitkami i smakoykami, ktrych starczyoby dla caego ssiedztwa. Opiekunka moja napenia duy worek rozmait ywnoci na drog, a do poobijanej podrnej skrzynki, ktr przynis dla mnie w prezencie mistrz Wawrzyniec, woya odzie i wiele zmian bielizny, na samym za wierzchu moj zniszczon ksik ,,Ars moriendi". Sam mistrz Wawrzyniec siedzia w kcie, wsparszy okcie na kolanach, podzikowaem mu wic za jego dar, cho wzdrygnem si w duchu na myl, jakie to przyrzdy wozi w tej skrzynce z gminy do gminy. W drugim kcie siedzia Antti z twarz schowan w doniach, sdziem wic, e si dsa z powodu mego wyjazdu, ale pniej okazao si, e mia on cakiem inne zmartwienia. Po nieszporach pojawi si ojciec Piotr. Poyczy on piecz klasztorn i w imieniu zakonu poleci mnie wszystkim kongregacjom czarnych braci, aby w drodze udzielay mi wieczerzy i noclegu bez zapaty, poniewa jestem bogobojnym i dobrze uoonym modziecem zdajcym do Parya, do rde wiedzy. Podpisaem ten list wasnym imieniem rzek nabonie nie jest to wic adne faszerstwo, lecz legalny dokument, i nie zdaje mi si, by kto mg sobie przypomnie, kto aktualnie jest opatem maego klasztoru w dalekim kraju. Mam nadziej, e ten papier zaoszczdzi ci wielu srebrnych monet w podry. Moesz go spokojnie pokazywa w kadym klasztorze, bez wzgldu na kolor habitw braciszkw, bo Pan nie przywizuje wagi do tego, czy jego owieczki s czarne, szare czy brzowe, a ty sam jeste przecie czowiekiem wieckim. I niewiele wicej mam do opowiedzenia o tym smutnym wieczorze. Pakalimy wszyscy, a pani Pirjo gadzia mnie po wosach i pokazaa mi szkatuk z lekami, ktr woya do mojej skrzyni podrnej. Szkatuka bya schludnie pomalowana na czerwono i zielono i zawie raa jej najlepsze lekarstwa od gorczki, dreszczw, kaszlu i biegunki. Nie zapomniaa te o niedwiedzim sadle i zajczym tuszczu; znalaza si tam rwnie drogocenna driakiew. By tam take may roek, napeniony silnie pachncym pynem, a pani Pirjo szepna mi do ucha: Mikaelu, mczyni s mczyznami i cho jeszcze nie zmniae, i ty zostaniesz mczyzn, bo wyjedasz na wiele lat. Nie wiem, czy postpuj susznie, czy te nie, ale napeniam ten roek najsilniejszym lubczykiem, jaki znam. Kilka kropel w winie lub miodzie uczyni powoln nawet najcnotliwsz kobiet. Po wielu radach i przestrogach daa mi jeszcze pi duych groszy srebrem i doradzia, ebym wymieni je na zoto w jednym z uczciwych domw handlowych w Lubece. Kazaa mi tylko uwaa, eby mi nie wsadzono monet z uszkodzonymi brzegami czy napisem, bo weksla-rze znani byli z obrzynania monet. Nie wstydz si przyzna, e czuem si jak mokra szmata, widzc, jak wszyscy byli dla mnie dobrzy, cho wcale na to sobie nie zasuyem. Jeszcze dugo po pnocy modlilimy si i czuwalimy wsplnie, ale o jutrzni ojciec Piotr i mistrz Wawrzyniec usnli jak bracia na ou pani Pirjo, a Antti zapodzia si nie wiadomo gdzie. Gdy pierwszy niepewny blask jesiennego brzasku przenikn przez zielone okienko, bylimy ju wszyscy gotowi. Ojciec Piotr i mistrz Wawrzyniec na chwiejnych nogach ponieli mj kuferek do portu, ja dwigaem na grzbiecie worek z ywnoci, a pani Pirjo niosa mj toboek. Czerwienio si na wschodzie, gdy pomogli mi wsi na statek, obsypujc na poegnanie wielu dobrymi radami i bogosawiestwami, i jeszcze z pokadu widziaem, jak machali do mnie domi na poegnanie. Widziaem czarny habit ojca Piotra, szar spdnic pani Pirjo i rdzawoczerwony kaftan mistrza Wawrzyca. Widziaem potn wie katedry, niskie domki miasta, zielononiebieskie any kapusty i dugie szeregi tyk chmielowych na stokach wzgrza. Wielki statek pyn z wiatrem w d rzeki na maym aglu i gdy przepywalimy pod ponurymi murami zamku, odmwiem gorc modlitw i poegnaem si

z moim dotychczasowym yciem, by zacz wdrwk ku nowym nie znanym losom. Tak to wyjechaem z miasta Abo i mam doprawdy dobre powody, eby zacz now ksig, w ktrej opowiem o tym, jak mi poszo, gdy sprbowaem wzi swoje ycie we wasne rce.

CZ TRZECIA ALMA MATER

1 Pan Didryk i jego siostra mieszkali w wysokim kasztelu na rufie. Kade z nich miao wygodne miejsce do spania i mona tam byo take siedzie, a nawet sta prosto, jeli si uwaao, by nie uderzy gow o belki puapu. Ja natomiast musiaem sobie dawa rad na wasn rk, ale pan Didryk doradzi mi, ebym si zaprzyjani z intendentem statku, a ten Lubeczanin o byczym karku, istotnie pozwoli mi ulokowa si wraz z rzeczami w maej komrce koo kambuza, co uchronio mnie od spania razem z marynarzami jeli w ogle znalazoby si dla mnie miejsce w ich kubryku. Ale waciwie wszystko to byo mi cakiem obojtne, bo gdy tylko znalelimy si wrd szkerw, przybrzenych wysepek i zaczli koleba na lnicych zielonych falach, wiea morska bryza zdmuchna wszystkie moje troski i poczuem, jak serce nabrzmiewa mi radoci, weselem i otuch. Wielka jednak ogarna mnie zgroza i zdawao mi si, e ogldam ducha, gdy w biay dzie pod wydtymi potnymi aglami ujrzaem, jak z jednego z niezliczonych zakamarkw statku wynurza si mj druh Antti, drapie si w kudat gow i zaspanymi oczami rozglda dokoo siebie po pochyym pokadzie. Jezus, Maria! wykrzyknem. A co ty tu robisz, Antti? Jak si tu dostae? Czy wlizn si na statek, eby odespa przepicie? Skacz natychmiast do wody i py do brzegu, pki jeszcze jestemy midzy szkerami! A on odpar: Dostaem si na statek legalnie i pac za przejazd, pomagajc bosmanowi i kowalowi jak na rzetelnego czeladnika przystao. Czas ju, ebym poszed w wiat doskonali si w zawodzie kowala, najznamienitszym i najwaniejszym na wiecie, jak to czsto syszaem. Tote wyruszam wraz z tob z kraju moich ojcw bez zbytniego alu, bo kraj ten da mi wicej godu ni chleba i wicej ostrych sw i przeklestw ni ciepa na zapiecku. Antti, ty guptasie! powiedziaem wracaj mi zaraz z powrotem! Moe twj mistrz ci jeszcze wybaczy, jeli pokornie go przeprosisz, e uciek. On jednak odrzek z uporem: Nie mam po co wraca i wcale nie pragn dosta kuli w pier. Moje sprawy przybray taki zwariowany obrt, e gospodarz spod Trzech Koron", zalepiony przez diaba, nastaje na moje ycie i trzyma na mnie w pogotowiu pod szynkwasem nabit fuzj i poncy lont. Dlaczeg on chce twojej mierci? spytaem zaskoczony. Mylaem, e jeste najwierniejszym przyjacielem tego domu, widzc, jak szynkarka gadzi ci po policzku, gdziekolwiek ci zobaczy, i jak cae wieczory spdzasz w ich kuchni i zjadasz wszystkie resztki po gociach. Antti popatrzy na mnie powanie szarymi poczciwymi oczami i odpar: Mikaelu, jeli ci ycie mie, nie pozwl nigdy kobiecie gadzi si po policzkach, bo nic dobrego z tego nie wynika. W najlepszych i najbardziej niewinnych intencjach zaprzyjaniem si z szynkarka spod Trzech Koron", a raczej to ona szukaa mojej przyjani od chwili, gdy dzielnie broniem jej czci i cnoty przed band rabusiw. I nie widziaem w tym nic zego, dopki, jak ona witego Putyfara, o ktrej syszaem w kazaniach mnichw, nie

zadaa ode mnie, ebym szed z ni do oa, gdy tylko maonek jej, szynkarz, odwrci oczy w inn stron. Antti zgorszyem si cudzostwo jest okropnym grzechem! Nigdy bym ci nie podejrzewa o co tak zego. Antti odpar z wymwk: Skd miaem wiedzie, jak si to czy owo nazywa? Jestem posusznym chopcem i robi, co mi ka. Niestety przyapa mnie gospodarz w chwili, gdy speniaem wol jego ony, i nie pozostao mi nic innego, jak wsadzi go do tej samej dziey, z ktrej go ju raz wycignem. On za tak si rozwciekli i miota, cho jest chudy jak szczapa, e musiaem przywali pokryw beczk solonego misiwa. Wtedy wciek si jeszcze bardziej. I ledwie wydosta si z dziey, poyczy od rady miejskiej fuzj, eby przeszkodzi obcym w oraniu i obsiewaniu jego pola", jak to tumaczy rajcom. Musiaem wic stamtd odej. Na szczcie ostatniej nocy ona jego ze zami w oczach daa mi porzdny worek jada, tak e w czasie eglugi na morzu nie bd musia umrze mierci godow. A na ldzie mocny chop zawsze jako zarobi na chleb. Nie robiem mu ju wicej wymwek, bo co si stao, tego nie mona odrobi, i czowiek czyni najlepiej patrzc w przyszo. Nie mogem si tylko do nadziwi, w jak znamienny sposb splecione z sob byy nasze losy. Tego samego dnia, a moe by i o tej samej godzinie, Antti w ssiednim domu naraony by na rwnie wielkie niebezpieczestwo jak to, ktre grozio mi ze strony pana Didryka. Przyszo mi na myl, e widocznie intencj Stwrcy jest, abymy podrowali razem. Przypiecztowalimy to uciskiem doni, ale aden z nas nie mg przewidzie, e ten pakt zwie nas na dugo i uczyni nierozcznymi. 2 O podry morskiej opowiem jeszcze tylko tyle, e w cigu nastpnych trzech tygodni przeylimy dwie burze, ktre bezboni marynarze statku nazywali wprawdzie maymi, ale w czasie ktrych, gdy statek kad si na boki, agle huczay a wiatr wiszcza w rejach i kada deska aonie piszczaa, jak gdyby chcc wyrwa si z kaduba, zanosiem pobone mody o uratowanie ycia. A wreszcie zachorzaem tak ciko, e nie miaem ju nawet siy si modli, i tylko tskniem do domu, a prgierz wydawa mi si lepszy od trzeszczcego pokadu. Gdy na horyzoncie pojawi si, jak biaa chmurka, obcy statek, otwierano strzelnice dzia, zapalano lonty i z wielkim lkiem przygldalimy si zbliajcym si eglarzom. Ale na szczcie nie natknlimy si na piratw, cho marynarze zapewniali, e midzy Gotlandi i Osel roi si od nich jak od wszy pod pach u ebraka. W kocu bez opnienia przybylimy w dobrym zdrowiu do portu w Lubece. Pan Didryk by dla mnie znowu yczliwy i usiowa mnie namwi, ebym jecha z nim do Kopenhagi, gdzie obiecywa mi wielkie honory, pienidze i aski krla Chrystiana. Ale ja dostaem zdrow nauczk za moj modziecz lekkomylno i niebezpieczne ycie poszukiwacza szczcia nie ncio mnie, gdy otwieray si przede mn dostojne bramy wiedzy i nauki. Tote podzikowaem panu Didrykowi wielu piknymi sowy, on za obieca zachowa mnie w pamici, gdyby czasy zmieniy si na lepsze. Z powodu kopotw z moimi tobokami, ktre miay mi umoliwia pobyt i utrzymanie w Paryu, musiaem przyczy si do paru kupcw udajcych si do Hamburga. Za dobr zapat pozwolili mi oni zaadowa sepet i worek z ywnoci na swoje wozy. Dopiero w par dni pniej zrozumiaem, e poboni kupcy chtnie zabraliby mnie bezpatnie, poniewa sami wieli bardzo cenne towary i chcieli w swoim orszaku mie jak najwicej mczyzn dla wasnego bezpieczestwa. Ale wtedy byo ju naturalnie za pno aowa gupoty. Niedugo opucilimy take i Hamburg i powdrowalimy dalej przez te pola i rwce rzeki. Z kadym dniem krajobraz stawa si pogodniejszy i bardziej soneczny. I nie mogem

si nadziwi urodzajnoci niemieckiej ziemi i liczbie, i bogactwu niemieckich miast. Bo nie min nawet cay dzie wdrwki, jak ju znw szubienica na wzgrzu ostrzegaa, e zbliamy si do gsto zaludnionej miejscowoci, gdzie prawa s przestrzegane. Z powodu zej pogody zatrzymalimy si na kilka dni w zacnym miecie Kolonii nad majestatycznym Renem. Bogosawiem t zwok, bo pozwolia mi opatrzy stopy i zapewni sobie sto dni odpustu przez odmwienie modlitwy w katedrze. Widzielimy ju z Anttim wiele miast i kociow, ale na widok tej wspaniaej wityni zapomnielimy obaj jzyka w gbie i poczulimy si jak ndzne robaki, patrzc na gince w chmurach iglice wie. Zdawao mi si, e cae miasto Abo, wraz z twierdz, i mieszkacami, mogoby si zmieci pod sklepieniem katedry, i wcale si nie dziwiem, e chorzy, lepi i kaleki doznawali tu cudownych ulecze modlc si w tym witym miejscu, gdy nigdy chyba jeszcze nie czuem si bliej boskiej wszechmocy ni w tej olbrzymiej katedrze i nie mogem prawie poj, jak nieudolne ludzkie rce potrafiy j zbudowa. W Kolonii powierzyem mj kufer kupcowi, ktry okrn drog jecha do Parya, a sam powdrowaem dalej we dwjk z Anttim, bo jesie zrobia st- ju pna. Dotarlimy do Burgundii i do Francji i zaczlimy mie trudnoci z jzykiem, ale w kadym miecie i w kadej wiosce spotykalimy bogobojnych ksiy i mnichw, ktrzy chtnie nam dopomagali, jako e mwiem po acinie. Konieczno okazaa si dobrym nauczycielem i niebawem umiaem ju mwi aman francuszczyzn, bo miaem dobre ucho do nauki jzykw, i spostrzegem, e acina bya matk francuskiego, jakkolwiek przebranie crki zrazu wprowadzao w bd, Wdrowalimy przez jasne lasy bukowe, w pogodne dni soce przewiecao przez byszczc mgiek i ogldao si krajobraz jak poprzez cieniutki welon, tak e czowiekowi zdawao si, e ni lub oglda mirae. Na Wszystkich witych zobaczylimy przed sob ze wzgrza Montmartre wiee i dachy Parya, ujte w zielone ramiona Sekwany, i padlimy na kolana, eby podzikowa Bogu, i doprowadzi nas zdrowych i caych tak daleko od ojczyzny. Lekkimi krokami pospieszylimy potem w d stromego zbocza i wtedy zrozumiaem, co odczuwa Mojesz, gdy patrzy ze szczytu gry na Ziemi Obiecan. Ale za wczenie odmwilimy dzikczynne mody, bo nieduo brakowao, eby stao si z nami to co z Mojeszem, ktry nigdy nie wszed do Ziemi Kananejskiej, albowiem banda ebrakw i rabusiw napada nas niespodziewanie z zasadzki wrd kasztanw na zakrcie drogi, groc kijami, kamieniami i noami. I nie wtpi, e z zimn krwi byliby nas zabili i ograbili oraz ukryli w krzakach nasze nagie zwoki, gdyby sia Anttiego nie bya tak olbrzymia, e kilku ciosami kostura zmusi do ucieczki ca band, ktra zbiega z krzykiem i narzekaniem, przekonana, e napada na samego diaba. Wtedy jednak leaem ju krwawic na gocicu, zraniony w gow kamieniem, i nie mogem podnie si o wasnych siach. W ten sposb Antti uratowa mi ycie po raz drugi. Byem rzeczywicie tak oguszony ciosem, e nie odczuwaem nawet adnych silniejszych blw. Zdawao mi si tylko, e sysz bicie dzwonw i piewy anielskie. Oto najlepszy dowd, jak blisko byem wtedy bram raju. Wspierajc si na Anttim, pokutykaem dalej ciek, kawaek drogi niesiony na jego silnych ramionach. U bram Parya zostalimy zatrzymani przez stranikw, ktrzy nie chcieli wpuci nas do miasta, bo byem ranny i pokrwawiony, skutkiem czego te zakute by ubrday sobie, e jestem zoczyc. Musiaem wielokrotnie przedstawia moj spraw i na prno prbowaem zmikczy ich serca, bo na pewno byliby nas zamknli, gdyby nie przyszed nam z pomoc stary bosonogi mnich. Obejrzawszy moje papiery, zarczy za mnie i moj reputacj. Bardzo yczliwie zaprowadzi nas przez wysp na drugi brzeg rzeki, gdzie leaa dzielnica uniwersytecka, i wskaza nam skromn gospod nad brzegiem Sekwany, gdzie moglimy przenocowa i opatrzy rany.

Rozczochrana oberystka przywyka jak wida do ogldania porozbijanych czaszek. Nie proszona przyniosa gorcej wody i lnianych szarpii, a na moj prob zebraa z ktw pajczyny i pleni, aby mi opatrzy ran. Gdy potem wypiem puchar wina, poczuem si lepiej i przeszed mi zawrt gowy. Ale anielski piew dwicza mi uparcie w uszach jeszcze przez wiele dni. Duo doznaem pomocy od naszej dobrej gospodyni, ktra karmia, poia i gocia u siebie wielu studentw i wiedziaa, od czego -mam zacz i do kogo si zwrci, eby zosta zapisanym na uniwersytet. Przede wszystkim musiaem wybra sobie preceptora, ktrego wykadw chciaem sucha, aby w swoim czasie mc w jego szkole dostpi dysputy na pierwszy stopie naukowy. Z przywilejw uniwersyteckich korzystao si jedynie wtedy, gdy si byo wychowankiem preceptora, bo tylko mistrzowie i nauczyciele decydowali w sprawach nacji. Moj nacj bya alemaska, do ktrej naleeli wszyscy urodzeni poza granicami Francji, musiaem wic wybra sobie angielskiego albo niemieckiego nauczyciela, gdybym nie znalaz jakiego Szweda czy Duczyka. Ale nasza gospodyni nigdy nie syszaa o tak pogaskich ludach, jak Szwedzi czy Duczycy. Gdy za dowiedziaa si jeszcze, e cho przybywam z tak daleka, jestem tylko biednym modziecem, ktry zamierza y skromnie i cnotliwie, dopki nie dostpi progw wysokiej nauki, westchna ciko i stracia dla mnie cae zainteresowanie. Daa nam wprawdzie je i wizk somy do spania, ale poza tym stalimy si dla niej tak obojtni jak szczury, ktrych mnstwo biegao po ktach gospody. Ju nazajutrz chciaem biec szuka sobie nauczyciela, bo ferie uniwersyteckie dawno miny, ale Antti powstrzyma mnie mwic: Bracie Mikaelu, Bg nie stworzy popiechu, tylko czas o ile dobrze zrozumiaem kazania czarnych braci. Nie wypada, eby stan przed swoim przyszym mistrzem z podbitymi oczami i obwizan gow, bo atwo mgby nabra o tobie zego wyobraenia. U wekslarza na mocie postaraem si wic o gar paryskich denarw i szybko zmiarkowaem, e ycie w tym ruchliwym miecie jest bardzo drogie w porwnaniu z yciem w moim miecie rodzinnym. Gdybym dalej mieszka w gospodzie, denar dziennie nie wystarczyby nawet na skromne utrzymanie i gar somy do spania. Prbowaem znale jakie duskie lub szwedzkie kolegium, ale nikt nie sysza o tego rodzaju instytucjach. Tylko jaki siwobrody ebrak przypomina sobie niejasno, e kiedy, sto lat temu, byo podobno szwedzkie kolegium w Paryu. Duczykw nie widzia od lat dwudziestu i twierdzi, e pono zabroniono im studiowa poza granicami kraju, odkd otwarty zosta uniwersytet w Kopenhadze. Ten czcigodny i mdry starzec by zreszt jednym czowiekiem, ktry da mi rozsdne rady w pierwszych dniach w Paryu, bo mwi nienagann acin i owiadczy mi, e wykonuje swj zawd przy mocie katedralnym ju od pidziesiciu lat. Jaki pijany student wda si ze mn w rozmow, gdy mimo moich szczupych zasobw zaprosiem go na wino, ale chcia mnie tylko nauczy francuskiego poematu o dowcipnych rymach, wyliczajcego cae mnstwo nazw ulic paryskich. Mo-ja znajomo francuskiego bya jednak jeszcze tak maa, e nie rozumiaem dokadnie treci tego wiersza, lecz nauczyem go si na pami, aby przypodoba si studentowi. Kosztowao mnie to cay wieczr pracy i dwa i p denara. Dopiero znacznie pniej ku memu oburzeniu stwierdziem, e poemat, ktry obejmowa czterdzieci osiem strofek, wylicza tylko ulice, na ktrych znajdoway si domy o zej sawie. Pierwsze wiksze wydatki stanowiy bez wtpienia opaty za nauk, ktre kady nowo przybyy do Parya student obowizany by zoy. Po kilku dniach wytrwaych wdrwek wyrobiem sobie jak tak orientacj w Dzielnicy aciskiej, budynkach uniwersyteckich oraz licznych kocioach i klasztorach. Na uniwersytecie byo okoo szeciu tysicy studentw, to jest dwa razy tyle, ile liczya ludno mego rodzinnego Abo. Ene nacje i nabone fundacje utrzymyway okoo trzydziestu kolegiw, ale tylko nieznaczna cz

studentw znajdowaa w nich miejsce i daremne byy starania, by dosta si tam po rozpoczciu roku akademickiego, w wili witego Dionizego, teraz za byo ju blisko Boego Narodzenia. Gdy mino pierwsze upojenie, zaczem odczuwa niepokj, e wci jeszcze znajduj si dopiero u najniszego stopnia nauki. Na szczcie rana na gowie zgoia mi si w par dni, tak e mogem zdj opatrunek i troch poprawi swj wygld. Przyby te wreszcie mj sepet, przywieziony przez zacnego kupca z Kolonii, wic woywszy najlepsze ubranie, miao udaem si do skarbnika nacji alemaskiej z prob o rad w sprawie studiw. Ten mody uczony zacz mnie ostro aja, e zaniedbaem p trymestru, ale przyczytawszy list polecajcy biskupa Arvida przyzna w kocu, e podr bya duga i uciliwa. List zacnego biskupa i moja przyzwoita prezencja wprowadziy go z pewnoci w bd co do mego stanu majtkowego, bo zaraz zapyta, czy chciabym paci nauczycielowi. Nauczanie jest w zasadzie bezpatne wyjani ale to jasne, e nie opacani wykadowcy fakultetu sztuk wyzwolonych najbardziej dbaj o uczniw, korzy ich obdarowuj. On sam by z pochodzenia Holendrem i mg mi od razu poleci holenderskiego nauczyciela, niejakiego magistra Pietera Monka, ktry na razie mia tylko niewielu uczniw i pod ktrego kierownictwem mogem zatem czyni niezwykle szybkie postpy na drodze do egzaminw. Da mi te adres magistra Monka przy ulicy de la Harpe i swoje bogoslawieswo. Szczliwie si zoyo, e otrzymaem takie jasne wskazwki, bo ledwie od niego wyszedem, rzucili si na mnie w przedsionku dwaj noszcy birety magistrowie i mnstwo studentw i gono zaczli zachwala zalety wasne i swoich preceptorw. A gdy im owiadczyem, e udaj si do magistra Monka, ostrzegali mnie przed nim jak jeden m, przypisujc mu najokropniejsze rzeczy, jak pijastwo, chciwo, a nawet herezja, tak e ogarn mnie lk przed spotkaniem z nim. Mimo to jednak wicej ufaem skarbnikowi nacji ni tym nieproszonym porednikom i jako czowiek uparty postanowiem w kadym razie pomwi z magistrem Monkiem i chytrze si z nim targowa, bo jak byo wida, kady preceptor z otwartymi ramionami przyjmowa ucznia paccego za nauk. Ulica de la Harpe leaa blisko rzeki i gospody, w ktrej wci jeszcze mieszkaem. Popieszyem wic do siebie, eby przebra si w skromne szaty wdrowca, zachowujc tylko dobre buty na nogach, nie chciaem bowiem moim wygldem wyrobi u magistra przesadnego mniemania co do mej zamonoci. Uczony magister Monk mieszka w domu grawera sygnetw, wskim i wysokim na wiele piter. Idc za wskazwkami grawera, udaem si ciemnymi schodami na najwysze pitro i znalazem tam w kocu mego magistra, ktry siedzia w zimnej i brudnej izbie przy kulawym stole i co pisa zgrabiaymi palcami. Na znak swej godnoci i dla ciepa nie zdejmowa z gowy biretu nawet w izbie, a poniewa bya ju poowa grudnia i pogoda wilgotna i zimna, przywdzia na siebie ca swoj garderob. Mody, blady i na wp zagodzony, patrzy na mnie badawczo zmczonymi oczyma. Przedstawiem mu szczerze i z szacunkiem moj prob, opowiedziaem o moim pragnieniu wiedzy i skromnych zasobach i przyrzekem wiernie i posusznie mu suy, gdyby mnie przyj na swego ucznia. Beanie Mikaelu rzek wysuchawszy mnie w tych surowych czasach krlowa wiedzy staa si niedobr macoch, ktra czsto daje swoim dziatkom kamienie zamiast chleba. Nie mam wicej jak dwadziecia pi lat, ale ju nauem si kamieni, a mnie rozbolay zby. Uczciwie mwic, uzyskaem moj licentia docendi dopiero w zeszym roku i nie mam wielu uczniw. Wczoraj szkolarz, dzi magister, jutro profesor mwi przysowie ale s to dni dugie jak lata i pene wiecznych trosk i wysikw oraz duchowych trudw. W zimie si marznie, a w lecie trzeba oddycha zgniym powietrzem z ulic. Ze poywienie i zepsute jaja to scheda nauki, a jedynym wynagrodzeniem pilnego s zniszczone zby i odek zepsuty na wsze czasy. Ale widz z twoich oczu, e peen jeste palcego pragnienia wiedzy i nie boisz

si trudw i wysikw, bezsennych nocy i niespokojnych dni. Tote nie bd ci wicej ostrzega. Zrobi, co bd mg, eby pomc ci w studiach stosownie do twoich rodkw. Nastpnie przepyta .mnie zrcznie i przenikliwie przez godzin, a gdy przesuchanie byo skoczone, czuem si tak, jakby przewrci mnie na drug stron jak rkawiczk i wiedzia wicej ode mnie o moich wiadomociach i umiejtnociach. On za trzsc gow rzek: Mikaelu, synu mj, jeste pojtny i masz dobre podstawy logiki Arystotelesowej. Natomiast twj zapas sw jest przestarzay, a wiedza twoja przystoi raczej jakiemu ksidzu czy mnichowi ni uczonemu. Wida wyranie, e nie miae nigdy dostpu do nowoczesnych ksig naukowych i zwizanych z nimi komentarzy. Ale jeli bdziesz pilnie uczszcza na moje poranne wykady i co tydzie sucha dysput, moe ju na wiosn zdoasz okreli swoje tezy i obroni je w dyspucie z innymi uczniami. Nie wtpi, e potem pilnie studiujc przez rok, odwaysz si stan do egzaminu przed wyznaczonymi przez fakultet uczonymi, eby uzyska stopie bakaarza. To mog ci obieca, cho mj wasny sukces jest zaleny od twego, bo mistrza oceniaj wedle liczby uczniw. Z mego punktu widzenia byoby dlatego najmdrzej, gdybym ci obraca na ronie przez trzy dugie lata. Kaza mi nastpnego dnia po mszy porannej stawi si przed kocioem witego Juliana, opiekuna ubogich, i doda z wahaniem: Beanie Mikaelu, jest w zwyczaju, e ucze daje swemu preceptorowi jaki dar stosownie do swoich zasobw. Truchlej o twoj przyszo, bo masz ograniczone rodki, ale gdyby mg mi da denara, moe by ci to przynioso bogosawiestwo. Nie chc ci ograbia ani obrabowywa, ale uczciwie mwic, nie mam dzi nawet na wieczerz, dopki nie zapaci mi drukarz za korekt, z ktrej yj, a ktr musiaem przerwa z twego powodu. Pokaza mi manuskrypt i wilgotny arkusz druku lecy przed nim na stole. By to pamflet napisany przez wgierskiego uczonego i opisujcy niebezpieczestwo, jakie grozio caemu chrzecijastwu, odkd okrutny i krwioerczy sutan turecki Selim podbi rok temu Egipt 1 opanowa w ten sposb szlaki handlowe do Indii. Wzi on pod swoje panowanie cay Wschd i mg teraz zjednoczy wszystkie siy na zagad chrzecijastwa. Magister Monk zacz z zakopotaniem opowiada mi tre ksiki, aebym mg si zastanowi nad spraw i obliczy swoje zasoby. Stoczyem w duchu cik walk, suchajc z roztargnieniem jego sw, ale w kocu wrczyem mu jedn z moich zotych monet, reskiego guldena penej wartoci. Mistrzu Pitrze, mj zacny nauczycielu powiedziaem otwarcie przyjm ode mnie ten dar, dopki jeszcze mam pienidze, bo jest to z pewnoci najlepszy i najmdrzejszy postpek, ktry przy niesie mi najwikszy profit, jeli Bg tak zechce. W zamian za to prosz tylko, eby sam nacierpiawszy si tyle biedy, zechcia mi doradzi, jak mgbym tu wyywi si i mieszka tanio. I eby moe czasem poyczy mi jedn z twoich wielu ksiek, bo mj gd ksiek jest wikszy ni gd cielesny. Przysigam, e strzec ich bd lepiej ni renicy oka. Magister Monk pokrania gwatownie i wzbrania si dugo zanim przyj ode mnie monet. Nabieraem coraz wikszego przekonania, e midzy wielu krukami, ktre czyhay na nowych studentw, znalazem dobrego i uczciwego preceptora. Magister obieca mi, e bd mg poycza wszystkie jego ksiki, kiedy tylko zapragn, a nawet czyta je u niego, jeli nie znajd innego spokojnego miejsca. Okazao si, e wielu uczniw mieszkao w tym samym co on domu, poniewa grawer zarabia wynajmujc izby studentom, i magister chtnie widzia swoich uczniw zebranych razem, gdy w odrnieniu od starszych profesorw, nie mia jeszcze staego pomieszczenia na wykady. W modoci czowiek zadowala si maym i gotw jest do wyrzecze mwi. Ale wszystkie niedostatki maj granic, ktrej czowiek nie moe przekroczy bez szkody dla zdrowia. Niejeden uczony musi paci za nadmiar wyrzecze w modoci przedwczesn mierci i doywotnimi cierpieniami. Przed nami zima i mrozy, Mikaelu, i dlatego musisz

mie co najmniej misk gorcej zupy co dzie. Rozpytam si, czy trzech lub czterech moich uczniw nie zechce dzieli z tob izby, eby obniy koszt komornego i zwikszy ciepo w mieszkaniu, bo zim najlepiej spa w kilkoro w tym samym pomieszczeniu. Musisz take dba o twoje zdrowie, a jeli pienidze skocz ci si wczeniej, ni obliczasz, znajdziemy na to wsplnie jak rad, poniewa od tej chwili uwaam si za odpowiedzialnego za twoje dobro. 3 Tak rozpocz si najszczliwszy moe okres mego ycia, bo byem jeszcze modym i miaem czyste serce, a otrzymaem ostre i poyteczne ostrzeenie przed wiatowymi pokusami. Krlestwo wiedzy stao przede mn otworem i jako wolny student mogem wej w bramy dostpne tylko dla niewielu. O zawrt gowy przyprawiaa mnie myl, e duch ludzki nie zna adnych przeszkd i e nie ma siy wikszej od wiedzy. Miaem kolegw rwnie modych, ubogich i penych zapau jak ja i w wieczornych rozmowach pogbialimy nasz wiedz, szlifowali myli i czulimy, jak duchowo wyrastamy z naszych rodzinnych zaciankw i wchodzimy w wielkie bractwo wsplnego jzyka i wsplnej midzynarodowej wiedzy. Moe marzem i godowaem owej zimy, ale ju tego nie pomn, pamitam tylko niesychane olnienie wiedz. Moe i uem niejeden jaowy kamie razem z prawdziw nauk, ale miaem mocne zby modoci i jeszcze nie wtpiem w wiedz. Moe wygldalimy jak stado szarych i biednych wrbli, gdy o wicie kulc si z zimna zbieralimy si przed naszym kocioem, majc w odku w najlepszym razie yk wina i ks chleba, aby po nadejciu mistrza uda si na poszukiwanie wolnego audytorium. Starzy synni profesorowie na fakultecie sztuk wyzwolonych mieli setki suchaczy, nas za nie byo nigdy wicej jak dwudziestu. Ale korzyci z nauki mielimy duo wiksze, gdy nasz drogi holenderski magister sta si naszym bliskim przyjacielem. Modo jest aroczna i poyka bez rnicy wszystkie wiadomoci, ktre si przed ni kadzie. Tote a niebezpiecznie naduywaem udzielonego mi przez magistra Monka pozwolenia czytania jego ksiek. Poyczy mi on dwa dziea swego rodaka Erazma z Rotterdamu, abym mia pobudzajc do mylenia lektur obok waciwych studiw. Jedna z tych ksiek nazywaa si Laus stultitiae", czyli Pochwaa gupoty", druga za Colloquia", czyli Rozmowy" i robia wraenie niewinnego podrcznika aciny. Obie ksiki byy napisane doskona acin i poknem je w kilka wieczorw. Zdawao mi si, e mi gowa pknie od myli, i dugo w noc paliem lampk olejn nie mogc usn. Nigdy nie czytaem bardziej zadziwiajcych ksiek. Gryzca ironia, z jak autor przedstawia swoje pogldy, dziaaa na myl jak trucizna i budzia wtpliwoci w sercu. Bo gdy uczony humanista sawi gupot, stawia przy tym wszystko na gowie i przedkada nieodparte dowody, e mdro i wiedza ludzka to tylko zwidy mzgu, w dodatku stwory zimne i przeraliwe. W rzeczywistoci jedynie odpowiednia doza gupoty nadaje smak i tre ludzkim deniom i czynom. Stawia te tez, e tylko gupiec moe by szczliwy w swych pragnieniach i postpkach, i udowadnia t tez z zadziwiajc przenikliwoci, uczc, jak u siebie samego i w swoim otoczeniu odkrywa grymasy Pani Gupoty w najbardziej powanych okolicznociach. Ale Colloquia", ktre dopiero co ukazay si drukiem, byy jeszcze niebezpieczniejsze. W fikcyjnych rozmowach autor nie waha si bowiem kwestionowa znaczenia witych sakramentw dla czowieka, ktry sam si nie zmienia i nie poprawia. Posuwa si nawet do twierdzenia, e kilka wierszy poganina Cicerona stanowi lepszy pokarm i odywk dla duszy ni caa scholastyka. Bo, jak mwi, jasna myl moe by te wypowiedziana jasnymi sowy. Gdy czytaem te ksiki, czuem si mdrzejszy ni kiedykolwiek, i budziy one we mnie myli, ktrych nigdy przedtem nie omielibym si dopuci. Umys mj peen by arliwego

podziwu i niepokojcych wtpliwoci i czciem 'Erazma z Rotterdamu jako wielkiego nauczyciela i rybaka dusz, ale nie uspokoiem si dopty, dopki magister Monk nie zapewni mnie, e jest on, jako posuszny syn Kocioa, wywicony na ksidza i e Ojciec wity osobicie czyta jego ksiki z przyjemnoci. Co niedziel, po mszy, zbieralimy si wok zacnego mistrza i spoywalimy wsplnie najsmakowitszy posiek tygodnia w maej obery na naszej ulicy, a czsto rozmawialimy te o sprawach wiatowych a do pnego wieczoru. Wspomnienie jednego takiego przedwiosennego dnia, gdy promienie soca dobrze nas ju ogrzeway, stoi mi wci jeszcze przed oczyma duszy. Widz chude i uduchowione oblicze naszego magistra pod czarnym biretem. Widz nachmurzon upart twarz baskijskiego chopca, widz bladego, zniewieciaego angielskiego modzika szlacheckiego rodu, ktry paci najlepiej i by ukochanym uczniem, i piegowatego syna holenderskiego tkacza. Nasz preceptor podnis puchar wina, ktre postawi nam Anglik, i rzek: Niech dusza nieboszczyka cesarza spoczywa w spokoju i chwa! Wznosz toast na szczcie i powodzenie mego modego krla Karola. Oby on, ktry ju nosi korony Hiszpanii i Burgundii, woy na swoj gow take i koron cesarsk i zosta najpotniejszym wadc chrzecijaskim po wsze czasy, odpar niebezpieczestwo tureckie i wytpi herezj. Na to Anglik: Grzeczno i dobre obyczaje wymagaj, ebym przyczy si do toastu naszego czcigodnego mistrza. Ale mj wasny krl, Henryk VIII, ubiega si rwnie o koron cesarsk, a nasz szacunek dla zacnego miasta Parya i krla Francji wymaga, abymy wspomnieli, e i on ma podobne ambicje. Nadsany mody Bask wtrci: Nie mam adnego dugu wdzicznoci w stosunku do krla Karola, poniewa wita Inkwizycja czyni ycie w mojej ojczynie nie do zniesienia dla wolnego studenta, ktry pragnie uczy si ydowskiej i arabskiej sztuki lekarskiej. Niech to jednak bdzie mj toast poegnalny, gdy skoczyy mi si pienidze. Myl wrci do Hiszpanii i zacign si jako felczer do armii w krajach za oceanem, syszaem bowiem, e m imieniem Cortez szuka dzielnych mczyzn, ktrzy chcieliby podbi pogaskie krlestwo w Nowym wiecie. Obiecuje kademu onierzowi tyle upu w zocie, ile uniesie. Na co syn holenderskiego mieszczanina rzek: W Nowym wiecie nikt jeszcze si nie wzbogaci i nawet Kolumb wrci stamtd jako 'biedny czowiek zakuty w kajdany. Ale ycz ci szczliwej drogi, jeli wicej wierzysz w bajeczki o skarbach ni w sowa rozsdku. Anglik zniecierpliwi si: Wypijemy ten toast czy te nie? To ja stawiam; a czcza gadanina wysusza tylko gardo. Wypilimy wic wsplny toast, wyraajc pobone yczenie, eby wybory cesarza przyniosy bogosawiestwo chrzecijastwu, ale nie wymienilimy adnego szczeglnego kandydata. Nie spodobao si to ysemu wagantowi, ktry sucha nas ukradkiem bazgrzc umazanymi tuszem palcami jaki wiersz. Czowiek ten o wygldzie pijaka, podszed do naszego stou i powiedzia wyzywajco: Czy mnie uszy nie myl? Czyby cudzoziemcy, ktrzy jedynie z aski i dobroci korzystaj z przywilejw tego zacnego miasta i dostojnego uniwersytetu, istotnie stracili resztki naturalnej skromnoci, skoro wahaj si wznie toast za dobrego krla Franciszka w jego ubieganiu si o koron cesarsk, do noszenia ktrej jest najgodniejszy dziki swoim zaletom? Krl ma chyba prawo wymaga wikszego szacunku od ludzi, ktrzy cign profit z przywilejw przez niego przyznanych, cho sdzc z tej gupiej gadaniny, wasze talenty nie s wicej warte od zmarzej rzepy. Magister Monk, gboko uraony, odpar:

 Jestem czowiekiem spokojnym i uwaam, e byoby poniej mej godnoci jako nauczyciela uniwersyteckiego i kapana karci wczykija, ktry utopi swj od urodzenia saby rozsdek jak szczura w dzbanie wina. Ale jeli ktry z was, moi drodzy uczniowie, chce mu da nauczk grzecznymi sowy i z zachowaniem powcigliwoci nie bd wam przeszkadza i bd tego kogo chroni caym moim autorytetem jako penoprawny czonek nacji i naszego fakultetu. Spojrzelimy na siebie z wahaniem, a Anglik powiedzia powanie: To moja wina, bo tak nieroztropnie nagliem do toastu. Nie wtpi, e wsplnymi siami potrafilibymy wyrzuci tego bezczelnego osobnika i skarci go za jego bezwstydne sowa. Ale problem ten ma wiele stron i jest ze swej natury polityczny, bo ten chytry gryzmoa udaje, e broni honoru swego krla, i moe w ten sposb narobi nam kopotw i postawi nas w przykrym pooeniu. Jestemy naturalnie obowizani okazywa naleny szacunek krlowi, z ktrego opieki i yczliwoci korzystamy. Najprostszym i najtaszym rozwizaniem problemu jest zatem moim zdaniem wypicie nowego toastu. Wznosz go na szczcie i powodzenie szlachetnego i rycerskiego krla Franciszka. Zaprosimy tego pana, eby wychyli toast wraz z nami, jeli wpierw stosownymi sowy poprosi nas o wybaczenie obrazy. I nie sdz, eby mj wasny krl albo krl naszego drogiego mistrza mogli nam wzi za ze takie rozwizanie. Ledwie skoczy, gdy nieznajomy, ktry nas obrazi, umiechn si ca swoj obrzk pijack gb, podnis umazane tuszem donie na znak protestu i powiedzia: Szanowny mistrzu i uczeni panowie beani! Widz, e popeniem krzywdzc pomyk, i gboko auj sw wypowiedzianych w gniewie. Jedyn ich pobudk bya troska o honor i szczcie mego krla, bynajmniej za nie ch wszczynania ktni. Usiad cakiem po prostu przy naszym stole, cho patrzylimy na niego z niesmakiem, czujc jego cuchncy oddech i fetor rozchodzcy si od jego achw. On za pragnc przezwyciy nasz niech, zacz si chepi swymi licznymi podrami po obcych krajach, jak te wysoko postawionymi protektorami, ktrych nieszczliwym zbiegiem okolicznoci zawsze traci, tak e nigdy nie zazna spokoju. Ale doda pech mj nie zoci mnie ju tak jak dawniej, bo gorsza klska dotknie niebawem cay wiat, jako te i was, ktrzy umiechnici i zadowoleni siedzicie tu przy suto zastawionym stole. Jeli chcecie wiedzie, zostao nam wszystkim najwyej pi lat ycia, wiem o tym doskonale, bo dopiero co wrciem z dalekiej podry do zacnego miasta Strasburga. Przerwa, spojrza ze zdziwieniem na pusty puchar i zacz rusza ustami, zupenie jakby mu jzyk nagle przysech do podniebienia. Ale wzbudzi ju w nas ciekawo i na znak magistra Monka nasz angielski kolega chtnie napeni nieznajomemu puchar winem. A on cign dalej: Nie chc mczy waszych uszu wyliczaniem moich nieszcz, poniewa nikt nie moe unikn losu, ktry mu wyznaczyy gwiazdy. Od lat ju w chwilach przygnbienia i przepicia uwaaem szubienic, ktra pewnego dnia przyjmie moje biedne ciao z otwartymi ramionami, za jedyn ziemsk oblubienic. Ale ebycie przykadali wiksz wag do tego, co teraz w zaufaniu chc wam rzec, powiem, e imi moje jest Julien d'Avril, bo urodziem si w kwietniu i ycie moje byo rwnie niespokojne, zagadkowe i niestae jak pogoda w tym miesicu. W Strasburgu wpada mi przypadkiem w rce drukowana przepowiednia oparta na koniunkturze planet w lutym 1524 roku, gdzie jest mowa, e ziemi grozi nowy potop. Przepowiednia jak to przepowiednia, ale zaczem studiowa spraw gbiej i dowiedziaem si, e wielu uczonych, by tylko wspomnie nadwornego astrologa we Wiedniu i pewnego gwiadziarza w Heidelbergu, ktrych pogaskie niemieckie nazwiska nie zostay mi we bie, w pismach swoich omawiaj planetarn koniunktur i tumacz jej znaczenie. Krtko mwic, upewniem si, e istotnie wszystkie planety spotkaj si pod znakiem Ryb.

Wanie obecnie jestem pilnie zajty przygotowywaniem do druku mego wasnego pogldu na to dziwne zjawisko. Tote z pewnoci mi wybaczycie, e mam rce nie umyte, a palce poplamione tuszem, bo nie jest to wcale wynikiem niedbalstwa, tylko nieuchronnym skutkiem uczonych trudw. Spodziewam si zarobi par sztuk zota sprzedajc moje dzieo drukarzowi. Magister Monk skin gow i powiedzia: Syszaem i ja o tej szczeglnej koniunkturze, ktra bez wtpienia zapowiada przeomowe wydarzenia w wiecie, ale nie mog si zgodzi ze zdaniem, i wry ona nowy potop, bo byoby to sprzeczne z niedwuznaczn obietnic witej Biblii, czego wiecznym przypomnieniem jest dla nas tcza. Julien d'Avril zgodzi si z tym i cign dalej: Istniej wykadacze gwiazd, ktrzy sdz, e mona wytumaczy spotkanie planet w sposb obrazowy, i przepowiadaj, e wiat popadnie w stan przypominajcy wrzenie wody. Sdz oni, e cesarz i ksita zostan obaleni, a ludzie niskiego stanu podnios si we wszystkich krajach przeciw monym i oprni rybne sadzawki klasztorw i grafw. My jednak moemy znale prostsze i bardziej naturalne wytumaczenie, jeli wyoymy znaki czasu prawidowo. I dziwi mnie wielce, e nikt jeszcze nie wpad na to najroztropniejsze ze wszystkich rozwiza. Nie proszony wycign rk po dzban z winem, napeni sobie puchar i cign: Straszliwy i okrutny wielki Turek Selim toczy wojny w Persji, Syrii i Egipcie i zjednoczy wszystkie ludy Wschodu pod swoim turbanem. Jego najwikszym pragnieniem jest speni nakaz Mahometa i ujarzmi ludy chrzecijaskie, ktre Turcy nazywaj niewiernymi, cho sami czcz faszywego Proroka. Wenecjanie nie ustaj w wysikach wykazania, e okruciestwo i krwioerczo Turkw s bez granic. Ale cechy te wywodz si gwnie z tego, e Prorok zakaza swoim wyznawcom uywania uspokajajcego i agodnego wina. Krwioercze ludy islamu musz tedy zadowala si sam tylko wod. Tote chyba jest zupenie oczywiste i naturalne, e jak twierdz muzumanie stoj pod znakiem Ryb. W lutym za 1524 roku planety oddadz ca swoj si Rybom, co znaczy, e wiat dostanie si pod panowanie niewiernych Turkw. Myl to gorzka i napawajca strachem, ale nie mona wtpi w to, co jest napisane w gwiazdach, tote kady zrobi najrozsdniej, w por podejmujc odpowiednie kroki. Osobicie jestem zdania, e stopniowym przyzwyczajaniem Turkw do umiarkowanego uywania wina daoby si moe osabi ich potg, ale praktyczne wykorzystanie tego pozostawiam uznaniu zacnych ksit chrzecijaskich. W tym momencie Anglik wyrwa mu z rki dzban z winem i szybko wla ostatnie krople do wasnego pucharu: Anglia jest wysp! wykrzykn z twarz drgajc od podniecenia i Anglia nie potrzebuje si obawia niczego, co si dzieje pod znakiem Ryb. Moecie by pewni, moi panowie, e Anglia odeprze kady najazd na swoje wybrzea, choby cesarz i wszystkie nacje europejskie przepady. : Julien d'Avril odpar grzecznie: Niech mnie Bg broni, ebym mia powiedzie cho swko przeciw naszemu zacnemu gospodarzowi, ktry podejmuje nas kojcym pragnienie winem. Chtnie przyznaj, e Turcy prawdopodobnie zabdziliby na waszej mglistej wyspie, gdyby zaczli tam szuka waszej stolicy, eby j zdoby. Take i mnie uderzyo do gowy wino i wydao mi si, e pogo za wiedz i wszystkie inne ludzkie sprawy s raczej czcz rzecz, gdy czeka nas tak wielki kataklizm z przyczyny gwiazd. A mody Bask powiedzia: Panie d'Avril, bardzo jestem wdziczny za te przepowiednie, bo umocniy mnie one jeszcze w postanowieniu, eby jak najszybciej wrci do kraju i wyprawi si do Nowego wiata. Daje mi to odwag wstpi na pokad statku i nic sobie nie robi z niebezpieczestw wszystkich mrz wiata. Czeg bowiem mam spodziewa si w wiecie, gdzie ksitom

brak honoru, kobietom cnoty, a wity Koci popad w bawochwalstwo kuglarskie sztuczki? Magister Monk pooy mu rk na ustach i kaza natychmiast zamilkn, groc swoim gniewem i twierdzc, e chopak jest pijany. Potem za spojrza nam powanie w oczy i rzek: Moe by, e kady prawdziwy chrzecijanin cierpi w gbi serca z powodu ponienia witego Kocioa, ale nie nasz jest rzecz jeszcze pogarsza spraw, gania otwarcie Koci. Czymy pokut i szukajmy poprawy we wasnym sercu, bo wszystkim nam to potrzebne. Amen i niech tak si stanie przytakn Julien d'Avril pobonie. __ Chce jeszcze tylko doda, e duga pielgrzymka jest czsto poyteczna, gdy ze uczynki dokuczaj nam zbyt mocno i gdy zaczynamy cierpie przeladowanie ze strony naszego otoczenia. Nieraz byem zmuszony uciec si do tej wyprbowanej metody i daj wam, moi drodzy przyjaciele, t dobr rad za darmo i bez zapaty. W taki to sposb zawarem znajomo z Julienem d'Avril. Nie zawsze wysza mi ona na poytek, ale duo si nauczyem z jego nie koczcych si opowiada. Wiosna przysza do Parya i kwietne wieczki kasztanw zajaniay biel nad zielonymi brzegami rzeki. Ale uniwersytet i wiedza wydaway mi si cudowniejsze od wiosny i jedyn moj trosk by grocy mi brak pienidzy. Z kocem czerwca, w dniu mczestwa witego Piotra i witego Pawa, skoczy si rok akademicki. Zacny magister Monk wyjecha do domu, do Holandii, a moi koledzy rozpierzchli si na wszystkie strony wiata. Magister pozwoli mi w czasie wakacji czyta swoje ksiki, bo 'droga do Abo bya tak daleka i uciliwa, e nie mogem myle o podry. Ponadto baem si te zdrowo, e zostan pocignity do odpowiedzialnoci jako zwolennik krla Chrystiana i Unii. W lecie wydaem ostatni grosz i jako jedyne mienie pozostay mi dobre i ze rady Juliena d'Avril. W cigu zimy nieczsto spotykaem si z Anttim, bo poszed on do terminu na przedmiecia i trudni si odlewaniem dzwonw kocielnych i dzia. Odwiedzi mnie kilkakrotnie z okazji paru wit, ale ja byem tak zajty studiami, e nie miaem dla niego chwili czasu i poprzestaem tylko na upewnieniu si, e ma pod dostatkiem jedzenia. Ale oto przyszed pewien niedzielny poranek, kiedy leaem na moim sienniku osabiony, nie majc siy podnie si i pj na msz. Zwyky letni por odr padliny dochodzi przez okno i mylaem, e ycie moje nie jest ju nic warte. Przez wiele dni yem samym tylko chlebem i wod, a eby kupi chleb, zmuszony byem sprzeda najlepszy kaftan, wolc raczej rozsta si z nim ni z ksikami. Wtem do izby mojej wszed Antti, pocign nosem i rzek, tak jak to on, bez ogrdek: Drogi Mikaelu, za duo pie wczoraj wieczorem, skoro nie moesz wsta i leysz w barogu z zielonot twarz, w odorze gnoju i zepsutego jada. Spjrz na mnie, uczciwego puszkarskiego pachoka, ktry kwitnie jak kwiatek na ce, i ju o pierwszym kurze wybra si tu, eby si z tob zobaczy. To nagroda za to, e unikam wszelkich mocnych napitkw i nawet pozwalam kolegom wypija moj porcj sabego wina stoowego, bo czyni mnie ono tylko sennym, a take dla tego, e w ten sposb dostaj wicej chleba. Bracie mj, Antti! wykrzyknem wybuchajc paczem. Przyszede w sam czas, eby wysucha mej ostatniej woli. Wcale nie popadem w pijastwo, lecz saby jestem z godu i od cigego uczenia si i wiem ju, e z powodu moich grzechw bd musia umrze w obcym miecie wrd obcych ludzi. Urzd mi chrzecijaski pogrzeb, a Bg ci wynagrodzi i wszyscy wici. Antti zaniepokoi si i mocn doni obmaca moj szyj i przeguby. Rzeczywicie jeste jak oskubane kurcz orzek i dziwi si, e ebra ju dawno nie przebiy ci skry. Ale czybymy yli wrd pogan i czy nie ma w tym miecie ani jednej chrzecijaskiej duszy, ktra by si nad tob zlitowaa i daa ci je?

 Na co by si to przydao? odparem zgnbiony. Dziki listom polecajcym ojca Piotra jadem ju wiele posikw w klasztorze braci czarnych i nie miem si tam pokazywa, a oberysta Pod Gow Anioa" karmi mnie ju tyle razy na kredyt, e i tam nie mam odwagi pj. Jestem jeszcze zbyt dobrze odziany, eby ebra na ulicach, a zreszt na nic si nie zda przedua mj ndzny stan. Tote postanowiem lec w tej izdebce na sienniku i kornie wyczekiwa mierci. A na to Antti: Uwaam, e to gupie dawa za wygran, gdy jeszcze nie wszystko stracone, ale ty mdrzejszy i bardziej uczony ode mnie, Mikaelu. Le wic tu, jak chcesz, cho chtnie zaprosibym ci na skromny posiek pod Gow Anioa", bo miabym ochot pogwarzy i odwiey wspomnienia z naszej wsplnej ojczyzny. Cho jestem tylko ubogim czeladnikiem i mistrz przestaje rozumie moj pod francuszczyzn, gdy tylko wspomn o wynagrodzeniu, znajd chyba jeszcze w trzosie par denarw na taki dobry cel. Szybko si podniosem i ubraem, mwic: Bracie Antti! dlaczeg miabym ci odmwi rady i pomocy, skoro rzeczywicie ich potrzebujesz? Czy nie jestem twoim jedynym przyjacielem w tym obcym miecie i nie mwi twym ojczystym jzykiem? Chodmy wic szybko pod Gow Anioa", bo miska smacznej zupy w odku bardzo mi si przyda. Oberysta przywita nas yczliwie, mimo e miaem u niego dug, moe wanie bojc si, aby nie straci nalenoci przez chodne przyjcie. W obery spotkalimy te Juliena d'Avril, co wcale nie byo dziwne, bo siedzia tam zawsze, gdy go nie przytrzymano za bezwstydne zachowanie lub bjki uliczne. Przywita nas grzecznie i rzek z szacunkiem: __ Sdzc z wygldu, twj towarzysz jest chopcem mocnym i dobrodusznym i wcale nie wtpi, e z radoci postawi mi kwart wina, gdy si dowie, e jestem uczonym astronomem i e wydaem ksik drukiem. Powiedz mu, e wcale nie przebredzam, lecz chtnie zadowalam si najtaszym winem, ktre ten oberysta zbiera na dnie beczek i sprzedaje pniej za miedziaka. Oberysta przynis nam misk gstej grochwki i po kawaku chleba. A Antti zamwi wino, bo bya niedziela. Byem tak osabiony, e gorca grochwka uderzya mi do gowy, i powiedziaem do Juliena d'Avril: Uczony bracie, porad, co mam pocz? Bieda puka do moich drzwi i tylko wrodzona wstydliwo przeszkadza mi wyjawi ca moj ndz. Pozwoliem tobie i innym wierzy, e czekam na pienidze z dalekiej ojczyzny, ale w rzeczywistoci jestem rwnie samotny i opuszczony jak koskie ajno w wiosenn zadymk. Julien d'Avril wielce si zdziwi i odpar: Mikaelu, gupi ole, dlaczego nie powiedziae mi tego wczeniej? Moglibymy si'byli wybra razem do Frankfurtu, i wtrci swoje trzy grosze do wielkiej elekcji cesarza. Moje dowiadczenie i twoja otwarta fizjognomia zdziaayby cuda. Teraz jednak Karol V zosta ju cesarzem bez naszej pomocy i musimy liza wasne apy. Jeli mamy co razem wymyli, Mikaelu, musisz od samego pocztku zda sobie jasno spraw, e nikt z ludzi naszego pokroju nie moe si wzbogaci, idc tylko wsk i usian cierniami ciek cnoty. Musimy wybra szersz drog, jeli w czasie twoich krtkich wakacji masz zarobi tyle, eby w cigu przyszej zimy mg zapaci za utrzymanie w tym skpym miecie. Antti wtrci, e i on zauway, i nikt si jeszcze nie wzbogaci uczciw i godn szacunku prac, cho z drugiej strony mona w ten sposb naby wiele poytecznych nauk. A Julien d'Avril cign dalej: Gdyby to chodzio tylko o utrzymanie ciebie przy yciu, nie wtpi, e zdoabym namwi jakiego szanownego obywatela, iby ci da wyywienie w zamian za to, e

bdziesz uczy jego dzieci. Jaka przychylna wdowa mogaby ci da mieszkanie na czas pewien, podobnie jak to si przytrafio ostatnio mnie. Ale taka pomoc nie przyniosaby ci na dusz met wikszego poytku. Masz naturalnie ten zb biskupa, ktry pomaga na bl zbw, jak to sam mogem stwierdzi, oraz rne inne leki pogaskie z twojej ojczyzny, ale gdyby zosta szarlatanem, wnet wszedby w zatarg z fakultetem medycznym, ktry zazdronie strzee swych przywilejw. Twj silny przyjaciel mgby atwo wyamywa zamki, a ty, z twoim szczupym ciaem, mgby wlizn si przez najwsze okienko, gdybym wam uprzednio wskaza domy, gdzie s srebrne yki, obawiam si jednak, e pobono przeszkadza ci podnosi rk na wasno bliniego. Jednake tego lata przyszed mi do gowy pewien zbony plan, w ktrego urzeczywistnieniu mgby mi pomc. Zaczynam znw by nadto znany w tym miecie i najlepiej dla mnie byoby zmieni miejsce pobytu. Zblia si winobranie i ogarno mnie nieprzeparte pragnienie ogldania umiechnitych winnic Francji. Poza tym chopi i hodowcy wina s w czasie zbiorw w dobrym nastroju, a towarzystwo twego silnego przyjaciela chronioby nas przed wszelk przemoc. Zapytaem go, na czym polegaj jego zbone plany, a on odpar: Gdy napisaem moj ksik i spostrzegem, jak nabonie ludzie proci czytaj sowo drukowane i wierz w nie, nawet ja zaczem si ba tureckiego niebezpieczestwa. Dlatego postanowiem uda si w podr na Wschd i powici ycie nawracaniu Turkw i przyzwyczajaniu ich do uywania wina, aeby w ten sposb zmikczy ich okrutne obyczaje, nim nadejdzie fatalna chwila. Ale aby osign ten chwalebny cel, potrzebuj poparcia wszystkich dobrych chrzecijan. Antti napomkn, e zamiar jest zbony, cho nigdy nie sysza o innych metodach nawracania Turkw prcz obcinania im gw. Ja jednak rzekem: Mj uczony bracie, Julienie d'Avril, tak grubo szytych kamstw nie potrafisz wbi w gow nawet najgupszemu chopu, nie mwic ju o tym, by go skoni do signicia do sakiewki. Julien d'Avril potrzsn gow: Mody jeszcze jeste, Mikaelu, i nie rozumiesz, e ludzie chtnie wierz w najwiksze garstwa i e wanie najbezczelniejszym kamstwem najatwiej ich zwie. Im szerzej wykada swoje plany, tym bardziej mci mi w gowie. A nierozgarnitego Anttiego skusi opowiadaniem o smakowitym arciu, ktre czekao nas na wsi w czasie jesiennego winiobicia. I nie wiem, jak tego dokaza, ale ju nastpnego dnia pokaza mi pismo opatrzone w wiele kocielnych pieczci, w ktrym wzywano wszystkich prawdziwych chrzecijan, by mu dopomagali i popierali w jego zbonej i chwalebnej misji, podjtej z najwikszym poytkiem dla caego chrzecijastwa. Przywdzia szat pielgrzyma, opasa si sznurem, a od drukarza dosta na kredyt mnstwo egzemplarzy swojej ksiki, ktr miaem teraz sprzedawa. Anttiego za przebra w jaki przedziwny strj, jak mwi, strj tureckiego wojownika. Gdy mielimy za sob dwa dni drogi od Parya, Julien d'Avril za trzyma si przed skromnym wiejskim kocikiem i zacz dononym gosem zwoywa ludzi. Nadszed prostoduszny proboszcz i pobogosawi nasz zbony zapa. Sam kupi egzemplarz przepowiedni, a miejscowy oberysta drugi, eby dawa swoim umiejcym czyta gociom do gonej lektury. Julien d'Avril przemwi do tumu, przedstawiajc Anttiego jako tureckiego janczara, ktry nawrci si na chrzecijastwo. Wezwa go te, by powiedzia kilka sw w jzyku ojczystym, mwic, e jest to jzyk turecki. Nastpnie Antti da kilka dowodw swojej siy, przy ktrych widzowie z przejciem egnali si krzyem, a Julien d'Avril dononym gosem woa, co poczn, gdy ci okrutni Turcy spadn jak szaracza na Europ. Natomiast przyczyniajc si maym datkiem do tej chwalebnej misji, mog wykupi si od okropnego niebezpieczestwa. Mieszkacy tej wioski byli jednak biedni

i nie mogli nam duo da, ale za to szczodrze poili nas i karmili. Wieczorem za proboszcz zaprowadzi nas do zamku i przedstawi lennemu panu i jego damom i tam zarobilimy sztuk zota. Pan lenny opowiada, e by w Wenecji i widzia Turkw, i zapewnia, e chodzili tak ubrani jak Antti i mwili podobnym jzykiem, co ogromnie zdziwio Juliena d'Avril. Niechtnie wspominam nasz wczg, ktra trwaa przez dwa miesice i zawioda nas a do poudniowej Francji. Wdrwka na wieym powietrzu i obfite poywienie przyczyniy si do poprawy mego zdrowia, lecz yem w ustawicznym lku, e nasze oszustwo zostanie wykryte. Za to Juliena d'Avril powodzenie robio z dnia na dzie bezczelnie j szym. I w kocu sam zacz wierzy w swoj pielgrzymk na Wschd, a wiara jego bya tak silna, e zalewa si rzsistymi zami, opisujc we wstrzsajcy sposb swe przysze cierpienia z rk okrutnych Turkw. By tak bezczelny, e nawet w wikszych miastach udawa si natychmiast do najwyszych dygnitarzy kocielnych, eby pozyska sobie ich wzgldy, a raz ofiarowa staremu biskupowi woreczek muu z Ziemi witej zapewniajc, e przywiz go sam z Jerozolimy. W braku pienidzy zadowala si skromniejszymi datkami i w kocu mielimy dwa konie, ktre dwigay najrozmaitsz ywno i odzie. On sam jecha na ole, bo co wieczora upija si na umr i nazajutrz nie mia siy chodzi. Ale nigdy nie zatrzyma si duej ni dzie na tym samym miejscu i kaza nam przyrzec, e co rano przy-wiemy go do sioda, gdyby nie mg si w nim utrzyma o wasnych siach. Dzie witego Dionizego zblia si, tote zawrcilimy do Parya. W ostatnich dniach wdrwki ku wielkiej mojej uldze nie ebralimy ju. Podrowalimy szybciej, gdy Julien d'Avril owiadczy, e mia sen, ktry uwaa za zy omen. Na dzie drogi przed Paryem przenocowalimy jak porzdni obywatele w gospodzie i Julien d'Avril da-, rowa sobie zwyke pijastwo. By stroskany i powany i powiedzia do nas: Bracie Mikaelu i zacny synu Antti! Jutro musimy podzieli nasz up i rozsta si, ale ju dzi wieczorem dzikuj wam za przyja i wiern piecz w czasie naszej podry. Sumienie zaczyna mnie drczy, tote myl, e nie zabawi dugo w Paryu, lecz rzeczywicie udam si w dalek podr za granic, i moe zaczn dziaa jako misjonarz. Kadmy si wic do snu w spokoju ducha i odpocznijmy po trudach drogi, bo ju jutro zobaczymy dobrze znane wiee Notre Dam. Obaj z Anttim spalimy mocno i dobrze, bo przez cay dzie marszu prowadzilimy juczne konie przy pysku. A gdy si zbudzilimy, Julien d'Avril znik ju z gospody, zapaciwszy rzetelnie wsplny rachunek, i gospodarz wrczy nam list od niego. List ten brzmia: Drogi synu Mikaelu, w nocy wyrzuty sumienia stay si tak palce, e zmuszony byem natychmiast uda si w dalsz drog.. Nie mam serca zbudzi ciebie i twego towarzysza, bo picie gbokim snem modoci pod opiek wszystkich witych. Zostawiam wam jednego konia z jukami, bo trudno prowadzi ze sob dwa konie, jadc na ole. Mam szczer nadziej, e nie bdziecie do mnie ywi urazy, cho zabieram pienidze, ktremy zebrali, bo czyni tak dlatego, eby pienidze te nie poszy na marne. Cho robi wam zawd, znajduj pociech w tym, e dziki mnie nauczylicie si wielu rzeczy cenniejszych od zota, a mianowicie, e pienidze mona z atwoci zarobi na szerokiej drodze i rwnie atwo straci. Gdyby mj drukarz nagabywa ci i domaga si zapaty za ksiki, ktre sprzedae, pociesz go, e gdy tylko bd mg, wrc, eby zapaci dugi. Jeli ci w to uwierzy, tym lepiej dla ciebie. Zawsze bd ci wspomina w moich modlitwach i mam nadziej, e zostaniesz tym samym niewinnym modziecem, jakim jeste. Julien d'Avril Przeczytaem list Anttiemu i przez chwil siedzielimy bez sowa, wpatrujc si w siebie nawzajem. W kocu Antti odezwa si, jak zwykle bez ogrdek:

 Ten zapity wieprz to ajdak, ktry nas oszuka. Czy nie mielimy dosta naszej czci pienidzy? Tak byo umwione przyznaem. Ale w gruncie rzeczy przez cay czas zbieralimy pienidze na jego pielgrzymk i miejmy nadziej, e istotnie uda si w drog, eby nawraca Turkw. Na myl o tym spada mi ciki kamie z piersi, bo mwic prawd, ukradkiem zatrzymywaem od czasu do czasu troch srebra dla siebie i zupenie niepotrzebnie miaem wyrzuty sumienia z powodu mego maego oszustwa. A na to Antti: To z pewnoci mj patron wity Andrzej kilka razy skoni mnie, ebym woy rk do wypchanego mieszka Juliena, gdy go wieczorami zanosiem do ka, bo czsto by tak na umr spity, e nie wiedzia, ile zebra pienidzy. Gdy policzylimy nasze oszczdnoci, okazao si, e mamy razem dziesi sztuk zota i ca mas srebra. Konia udao nam si sprzeda za znon cen, a ywnoci starczyo mi na cay miesic. Zotem i srebrem podzielilimy si po chrzecijasku, a gdy moje pienidze si skoczyy, poyczaem co tygodnia od Anttiego. yjc oszczdnie i pracowicie, zyskaem sobie pen yczliwo magistra Monka, ktry po Boym Narodzeniu pozwoli mi stan przed szeciu profesorami fakultetu sztuk wyzwolonych. Odpowiedziaem prawidowo i zadowalajco na wszystkie cztery pytania i otrzymaem dyplom z pieczci fakultetu na znak, e zdaem bakalaureat. W ten sposb pokonaem pierwsz przeszkod na drodze do wysokich studiw, ale to niewiele znaczyo, bo imienia mego nie wpisano jeszcze do matryku uniwersytetu. Trzeba byo dodatkowych czterech lub piciu lat studiw, zanim sam mogem zosta mistrzem sztuk wyzwolonych i uzyska licentia docendi. Dopiero wtedy mona byo zacz studia na jednym z trzech wyszych fakultetw, a jeli chciaem zdoby stopie doktora teologii, musiaem liczy si z jeszcze co najmniej pitnastu latami studiw. Nie mylaem jednak o latach, ktre leay przede mn. Serce moje przepenione byo bezgraniczn radoci z powodu pierwszego sukcesu i uwaaem, e wart on by wszystkich trudw i wyrzecze. W kilka dni potem okrutnie odar mnie z rowych nadziei list od ojca Piotra napisany jeszcze ubiegej jesieni. Pisa on, e zrobi najlepiej trzymajc si w tych niespokojnych czasach z dala od Finlandii i e zacny biskup Arvid wielce jest na mnie rozgniewany. Krl Chrystian zacz przygotowywa now wypraw wojenn i zaciga wojska do ataku na Szwecj, a w Abo przeladowano podejrzanych o sprzyjanie Unii. "Wszystkie nadzieje opieraem na moliwoci powrotu do kraju po zdaniu uniwersyteckiego egzaminu, upadnicia biskupowi do ng i bagania go pokornie o darowanie mi modzieczych szalestw, do ktrych doprowadzi mnie pan Didryk. Nadzieje te spezy teraz na niczym, pienidze si skoczyy i z trudem mogem przey z tygodnia na tydzie, poyczajc od Anttiego. Byem te winien sze denarw nacji alemaskiej i ryzykowaem przez to utrat przywilejw uniwersyteckich. A w mojej rozpaczy nie mogem nawet uklkn przed otarzem Matki Boskiej we wspaniaym kociele Notre Dam i oczyci duszy modlitw, bo gdy przeor wrczy mi list od ojca Piotra, spojrza na mnie nieufnie i zapyta. Mikaelu z Finlandii, zali jeste w rzeczy samej szwedzkim poddanym? Przyznaem z szacunkiem, e tak jest istotnie, dodajc: Ale rwnie dobrze mgbym by wrblem na niegu, bo od krlestwa mego nie otrzymuj adnej pomocy i nie mam ani jednego monego protektora. Moim jedynym przyjacielem jest zacny ojciec Piotr, ktry do mnie pisze. A na to przeor: Jeli nie masz adnej pociechy ani poytku ze swej ojczyzny, moesz w kadym razie dzieli z ni cikie prby, bo wedug tego, co mi doniesiono, krnbrne krlestwo szwedzkie oboone zostao interdyktem, a Ojciec wity upowani krla Chrystiana do wprowadzenia kltwy w ycie. Jako szwedzki poddany jeste zatem wyklty i moim obowizkiem jest

zawiadomi ci o tym. Nie wolno ci wchodzi do kocioa i korzysta z witych sakramentw, bo sama twoja obecno moe zbezczeci wityni, ktr trzeba bdzie oczyci za cen wielkich kosztw. Pewny jestem jednak, e mgby sobie kupi dyspens, i doradzam ci uczyni to jak najprdzej, bo doprawdy straszn jest rzecz dla chrzecijanina zosta bez mszy i sakramentw witych. Jezus, Maria! wykrzyknem przeraony i zdumiony. Nie mam przecie wcale pienidzy i tak jestem biedny, e chciaem prosi o talerz zupy, bom jeszcze nic dzisiaj nie jad. Zmartwi si z mego powodu, dugo si namyla i rzek: Mikaelu z Finlandii, nie wiem o tobie nic zego, w kadym razie nic gorszego ni o innych studentach, cho uczysz si greki, a to ju zatrca herezj. Nie chc ci przeladowa, ale powiniene popiesznie std si oddali i wicej si tu nie pokazywa, eby nie zbezczeci kocioa. Nie widz innej rady, tylko musisz si modli, aby dobry krl Chrystian duski szybko uzyska zwycistwo nad wrogami Kocioa, o ile naturalnie Bg sucha modlitw czowieka wykltego. 4 Byo to z kocem zimy i ustawiczne zimno oraz czajcy si gd powikszay jeszcze moje przygnbienie i rozpacz. Ale zmieniem si od poprzedniej zimy i nie mylaem ju poddawa si losowi jak bezbronne jagni. Zaczem snu rne plany. Byy chwile, kiedy brakowao mi towarzystwa Juliena d'Avril, cho okaza si faszywy, bo jego wesoy, szubieniczny humor czsto przenika oywczym powiewem moj dusz, gdy zaczynaem zanadto roztkliwia si nad samym sob. Buntownicze myli i dzikie wtpliwoci zaczy kiekowa w mym sercu jak bujne zielsko, ktre szybko przytumi wszystkie poyteczne roliny i nie zna lepszej gleby nad gd, zimno i samotno. Zaczem zaniedbywa studia i zbyt czsto szukaem pociechy w winie, w wesoej kompanii. Dotychczas yem wiedz i cieszyem si, e co dzie ucz si czego nowego. Ale teraz oczy moje przejrzay i dostrzegem zarwno cudowny blask, jak i czarn jak noc ndz wielkiego miasta. cieka nauki bya duga i niedostpna dla biedaka, a jedyn nagrod zy i zgity przedwczenie grzbiet. Natomiast bogacze i moni mogli z atwoci kupi sobie biskupi stolec z wszystkimi jego prebendami, papie za mg mianowa swego szesnastoletniego syna-ulubieca kardynaem. Gdy nadeszy wiosenne odwile i drogi stay si grzskie, gd i przepicie wygnay mnie raz w rodku tygodnia, na poszukiwanie Anttiego, ktry po naszej jesiennej wyprawie wrci jakby nigdy nic do pracy u puszkarza na przedmieciu. Powdrowaem wic do niego a do Saint Cloud i zostaem zaproszony do wzicia udziau w obiedzie u jego mistrza. Gdy inni odpoczywali po posiku, Antti poszed ze mn, aby mnie kawaek odprowadzi. Ani si obejrzelimy, jak zawdrowalimy do samego Parya, i Antti postanowi nie wraca ju do swej pracy. Soce wiecio jasno po chmurnym poranku, pola zieleniy si, a czarne lipy otula welon przejrzystej mgieki. W naszej dalekiej ojczynie lody jeszcze nie puciy, obaj jednak dotkliwie tsknilimy do domu. Byo ju prawie ciemno, gdymy doszli do miasta i na ulicy spotkali pojazd, ktry zgubi koo. Wonica z gupim wyrazem twarzy na prno usiowa osadzi je na osi, a jaka kobieta odziana w pikne szaty i futro zarzucone na ramiona, ze zotymi bransoletkami na rkach, staa obok. Robia wraenie bardzo niespokojnej. Twarz jej zasonita bya woalem. Zobaczywszy nas odezwaa si: Na mio bosk, dobrzy przechodnie, pomcie i postarajcie mi si o tragarzy, jeli macie Boga w sercu.

Odparem, e po zapadniciu ciemnoci nie tak atwo o tragarzy i e szybciej dojdzie do celu idc pieszo tak jak my. Ona jednak odrzeka, e wonica musi zosta przy koniu i nie moe jej odprowadzi, a dla samotnej kobiety nie jest wcale bezpiecznie chodzi po paryskich ulicach w nocy podobnie zreszt jak i w dzie. Przyznaem jej suszno i powiedziaem: Jestem tylko ubogim bakaarzem, a mj brat jest odlewaczem, ale jeli chcecie nam zaufa, moemy was odprowadzi do domu bezpiecznie. A jeli boicie si, pani, e wasze trzewiczki i aksamitna spdnica zabrudz si botem, przeniesiemy was chtnie na rkach przez najgorsze kaue. Zawahaa si, przygldajc nam si bacznie poprzez woal, ale popiech pokona jej skrupuy i odpara: M mj z pewnoci bardzo si niepokoi, bo powinnam bya ju na nieszpory wrci od mojej starej, ciko chorej mamki. Suga da nam pochodni i ruszylimy w drog. Ja niosem pochodni, a Antti kobiet, dopki nie doszlimy do suchszych i lepiej owietlonych ulic. Musielimy i a do klasztoru bernardynw, zanim kobieta z westchnieniem ulgi nie zatrzymaa si przed solidnie zbudowanym kamiennym domem i nie zacza dobija si koatk do okutej elazem bramy. Antti otar pot z czoa i szepn mi do ucha: Bogu dziki, e ju jestemy na miejscu, bo przez ca drog szatan drczy mnie pokusami i tylko odmawiajc zdrowaki potrafiem im si oprze. Czy jest a tak pikna? zapytaem, cho ju wczeniej sam zwrciem uwag na modo i pikno nieznajomej. Co mi tam ziemska uroda odpar Antti. Ale gdy j niosem, bardzo dzwoniy i dwiczay jej liczne klejnoty i kosztownoci. Myl, e musi mie na sobie zota i klejnotw co najmniej za sto dukatw. Doprawdy nie rozumiem, dlaczego wytworna dama stroi si w klejnoty i aksamity, idc w odwiedziny do starej mamki, ale kady kraj ma swj obyczaj i nie moja rzecz gani to lub ocenia. W kadym razie szatan kusi mnie okrutnie i szepta, e mona by w oka mgnieniu zgasi pochodni, zerwa kosztownoci i wrzuci bab do rzeki i e poszoby to szybciej, ni kot kichnie. A potem moglibymy y latami beztrosko jak przyzwoici ludzie. Zaczem patrzy na kobiet innymi oczyma, ale w tej samej chwili otwary si wrota domu z szczkiem wielu rygli i kobiecym zwyczajem pikna nieznajoma zacza gwatownie aja odwiernego za ospao. Potem zaprosia nas, ebymy weszli do rodka, i rzeka: Mj m zechce bez wtpienia podzikowa wam za yczliw pomoc, ktrej udzielilicie bezbronnej niewiecie. Ale jej m, ktry okaza si malekim i gniewnym staruszkiem o potarganej brodzie i nabiegych krwi, opuchnitych powiekach, nie okaza nam najmniejszej wdzicznoci. Wygraajc lask oburkn nas ostro i gwatownie. Gdzie bya i dlaczego zapraszasz do mego domu rabusiw i zoczycw? Patrz, jak pomia swoj aksamitn spdnic! Bg mnie pokara na stare lata, kac mi dwiga taki krzy! Szlachetny panie odezwa si Antti. Ten krzy jest lekki 1 przyjemny do dwigania i gorsze krzye przypady ju ludziom w udziale, jak na przykad bieda, gd i pragnienie, ktre drcz brata i mnie, bo naoylimy niemao drogi, eby odnie bezpiecznie do domu wasz pikn on. Ale jeli chcecie, chtnie wemiemy ten krzy i odniesiemy z powrotem na miejsce, gdziemy go znaleli. Niedobry starzec stukn gniewnie lask w kamienn posadzk, rzucajc niepewne spojrzenie na paczc on i na nas. W kocu pogrzeba w sakiewce i da nam po denarze za fatyg. Ale ona jego rozpakaa si jeszcze bardziej i woaa: A wic cena czci twojej ony jest twoim zdaniem tak maa?

Skoczyo si na tym, e mimo gniewu zaprosi nas do udziau w wieczerzy, ktra od dawna ju czekaa na stole. W czasie posiku ona jego opowiadaa dugo i szeroko o wszystkich swoich kopotach i o chorobie mamki, biorc nas na wiadkw, e tak byo. Niebawem miaa si ju wesoo, a pikno jej zachwycaa mnie ogromnie. M jej take si udobrucha, gdy zapomnia o swoim niepokoju, i umiecha si bezzbnymi szczkami w gstwinie brody przyznajc, e jestemy przyzwoitymi ludmi. Po posiku poczstowa nas sodkim mnisim likierem w maych kieliszkach i pyta, kim jestemy. Zachwyca si si Anttiego i powiedzia do nas: W tych bezbonych czasach trzeba ze wieczk szuka wrd modziey uczciwoci i cnoty. Potrzebuj mocnego i godnego zaufania pachoka, ktry strzegby domu i towarzyszy mi w podrach, bo zodzieje i awanturnicy krc si koo mnie i czyhaj na moj wasno w kadej gospodzie. Antti odpar skromnie, e krlewski zbrojmistrz proponuje mu trzy dukaty zotem miesicznie, jeli zechce suy krlowi jako puszkarz. Starzec ze zgrozy przeegna si kilka razy i wtrci, e Antti musi te liczy tu wyywienie, odzie, dobre mieszkanie, bezpieczne ycie i bogi spokj wrd przynoszcych bogosawiestwo relikwii. Znajdujemy si bowiem pod dachem handlarza relikwii, mistrza Hieronima Arce. A na to Antti: To z pewnoci zacni wici pascy kierowali nasze kroki na pomoc askawej pani. Jestemy z moim bratem Mikaelem bardzo do siebie przywizani i jeli on rwnie bdzie mg korzysta z tego dobrego jada i dostanie now odzie tak jak i ja, chtnie popilnuj przez czas jaki waszego domu, panie. Nie mog jednak przyrzec, e dugo tu zostaniemy, bo musz si uczy zawodu. Powiedzia to artem, ale ku memu zdumieniu mistrz Hieronim ogromnie si do tego zapali i zaraz dobi umowy podaniem rki. Jego maonka, pikna pani Genowefa, dorzucia: Jeli ten mody student ma jada w naszym domu, mam nadziej, e zechce czsto mnie zabawia i pomoe mi spdza czas na gonym czytaniu budujcych legend o witych. Sama te chtnie bd si uczya czyta, o ile nabycie tej umiejtnoci nie nadwery zbytnio nikego rozumu, ktry Stwrca da nam, niewiastom. Tak to Antti zosta odwiernym w domu mistrza Hieronima i woy schludny niebieski kaftan ze srebrnymi guzami. Dziki niemu jadaem tam codziennie wesp z reszt suby, a pani Genowefa wzywaa mnie czsto na pokoje, ebym czyta jej ktr z licznych francuskich ksiek z biblioteki starego. Mistrz Hieronim czapa po domu w filcowych pantoflach i bacznie pilnowa, by drzwi do komnaty maonki zawsze stay otworem, gdy przebywaem u niej. Od czasu do czasu zaglda przez szpar, ale wnet si uspokaja, gdy widzia, e nie robimy nic nieprzystojnego. Mistrz Hieronim prowadzi szerok korespondencj z wielu krajami i handlowa relikwiami. W podzice za to, e pisaem mu listy, zaprowadzi mnie raz do swego skarbca w piwnicy. Gdy odemkn niezliczone zamki w okutych elazem drzwiach, poczuem wyranie zapach witego balsamu i olnio mnie kolosalne mnstwo skarbw, jakie stary handlarz zebra. Najcenniejszym z nich by odamek witego krzya, zakupiony od Turkw po zdobyciu przez nich Bizancjum. Pokaza mi te jako wielk osobliwo kawaek deski z dna odzi, w ktrej siedzieli wici apostoowie, gdy ujrzeli Jezusa kroczcego po wodzie. Mistrz Hieronim prowadzi wanie pertraktacje w sprawie sprzeday tej relikwii. Pewien bogaty armator chcia zbada, czy moe ona chroni statki przed burz. Skarbiec mistrza Hieronima zawiera jeszcze okie postronka, na ktrym powiesi si Judasz, i dwa wspaniae pira z ogona koguta, ktry pia dla witego Piotra. Miaem osobiste powody, eby pomaga mistrzowi Hieronimowi i przebywa w jego domu jak najduej, gdy zadurzyem si w pani Genowefie od pierwszego spojrzenia i z dala od niej odczuwaem ustawiczny niepokj, a ciao palio mnie jak ogie. Jej ciemne oczy, tskne usta i krge ramiona oczaroway mnie i nie mogem ju myle o niczym innym jak

tylko o niej. Czasem kazaa mi czyta rne frywolne opowiadania, ktre wcale nie byy budujce. A podczas gdy czytaem, czsto gboko wzdychaa, opieraa policzek na doni i wpatrywaa si przed siebie. Min bez maa tydzie od naszego poznania, gdy pewnego dnia, korzystajc z nieobecnoci ma, zapytaa: Mikaelu, mj przyjacielu, czy mog ci zaufa? Zapewniem j, e moe to w peni i spokojnie uczyni, gdy z caego serca powaam j i uwielbiam i myl o niej tak, jak gdyby bya sam wit Genowef. A ona westchna i rzeka: Moe nie mylaby o mnie rwnie dobrze, gdybym ci wyjawia moje myli... Powiedz, czy to suszne, by moda i pikna niewiasta jak ja bya zwizana tysicznymi kajdanami maestwa z brzydkim i niedobrym staruchem takim jak mistrz Hieronim? Odparem, e sam si temu dziwiem i sdziem, e to rodzice lub rodzina zmusili j do zawarcia tego nienaturalnego zwizku maeskiego. J jednak dotkny moje sowa i powiedziaa gwatownie: Nikt mnie nie zmusza, ebym to uczynia. Przeciwnie, zrobiam sama, co tylko byo w mej mocy, eby go zalepi i skusi do maestwa, bo jest niezmiernie bogaty i cho niezbyt szczodry, da mi wiele drogocennych kosztownoci i piknych szatek. Wmawiano mi bowiem uparcie, e chorowici starcy w tym wieku nie pozostaj przy yciu duej ni trzy lata, gdy moda i penokrwsta kobieta stara si usilnie im dogodzi i speni wszystkie ich pragnienia. Mog ci zapewni, e robiam, co mogam, ale ku memu zdumieniu, stawa si od tego tylko modszy i bardziej krzepki i jest teraz zdrowszy ni wtedy, gdymy si pobierali, cho nie dawaam mu usn w ou przez wiele nocy. Myl, e pewnie musi mie jaki ukryty talizman, ktry dodaje mu siy, i doszo ju do tego, e samo jego dotknicie jest mi nienawistne. Ale to nie takie wane. Najgorsze jest to, e przed kilku miesicami spotkao mnie nieszczcie, ktrego nie mogam przewidzie, gdy wychodziam za m, i ktre wypenia moje dni i noce gorzkim blem. Czuj si tak jak gdyby niezliczone mrwki nieustannie chodziy mi po caym ciele. Na Boga, pani! wykrzyknem z prawdziwym przeraeniem. Droga pani Genowefo, syszaem, e francuska albo te, jak j wol we Francji nazywa, hiszpaska choroba czsto zaczyna si takimi wanie symptomami. Kazaa mi zanikn gb i nie ple gupstw. Jestem zakochana, Mikaelu powiedziaa i zajrzaa mi gboko w oczy. Szalej ze straszliwej mioci, a moim ukochanym jest szlachetny rycerz ze wity krlewskiej. Nigdy bym go nie spotkaa, gdyby nie poycza pienidzy od mego ma, bo jak to zwykle bywa u najznakomitszych kawalerw, jego pienine sprawy s beznadziejnie zagmatwane. I wcale nie wracaam od chorej mamki, gdy spotkalimy si wwczas na ulicy. Przeciwnie, potajemnie, ryzykujc dobr saw, odwiedziam wtedy mego kochanka. Poczuem bl w sercu i zy zalay mi oczy, gdy wyobraziem sobie pani Genowef w objciach znakomitego i dorodnego rycerza, jakkolwiek nie odczuwaem choby najsabszego uczucia zazdroci wobec mistrza Hieronima. Zganiem j mwic: Pani Genowefo, wszak popenia pani straszliwy grzech i skazuje dusz na wieczne potpienie, zdradzajc swego zacnego maonka. Odpara mi na to, e sama zaatwi spraw swego zbawienia w rozmowie ze spowiednikiem. Czy nie rozumiesz, e to nie ma nic wsplnego ze zbawieniem duszy? zapytaa. Nie masz pojcia, jakim on jest kochankiem. W ramionach unosi mnie do sidmego nieba i cae moje ciao robi si przy nim mikkie jak wosk. Ale najgorsze jest to, e on mnie nie kocha... Wybuchna paczem, przypada twarz do mych kolan szlochajc gwatownie i zami zmoczya mi poczoch.

 Jake to moliwe, eby was nie kocha, pani? wykrzyknem poruszony do gbi. Kto mgby was nie pokocha, gdy raz ujrza? Uwid mnie tylko dla pienidzy odpara pani Genowefa szczerze. Sdzi bowiem, e zdoam nakoni ma, by poyczy mu wicej pienidzy. I raz istotnie udao mi si tego dokaza, ale tylko jeden raz. Dlatego gardzi mn i odmawia mi swoich wzgldw, a gdy spotkalimy si ostatnio, nie wzi mnie nawet w ramiona, tylko robi mi ostre wyrzuty i mwi, e nie chce mnie nigdy wicej oglda. I wcale go za to nie gani, bo tak znakomity kawaler potrzebuje duo pienidzy. atwiej jednak wycisn zoto z granitu ni pienidze z mojego ma, jeli dunik nie ma dostatecznych zastaww albo pewnego porczyciela. Ale cho mj znakomity kochanek ofiarowa na zabezpieczenie poyczki swj honor szlachecki, m mu nie wierzy. Mwi, e nie daby zamanego szelga za tak kiepsk pork. Ale co ja tu mog poradzi? spytaem zdziwiony. Pani Genowefa chwycia mnie za rami i rzeka bagalnie. Chc, eby napisa i zanis do niego list w moim imieniu. W licie masz wyjani, e pod wielu faszywymi pozorami udao mi si wydosta od ma pidziesit dukatw i e pokornie bagam, aby zechcia spotka si ze mn jeszcze raz i przyj te pienidze z moich rk, cho wstydz si, e suma tak mizerna. Gdy tylko wyznaczy czas i miejsce, popiesz do niego przez ognie piekielne. Jej rozpacz wzruszya mnie. Rozumiaem, co czuje, bo sam j kochaem. Pani Genowefo rzekem drc na caym ciele. Co mi dacie w nagrod, jeli zmusz go, aby was kocha? Zamiaa si dwicznie i powiedziaa: To na pewno niemoliwe, ale jeli rzeczywicie mgby tego dokaza, wspominaabym ci zawsze w moich modlitwach porannych i wieczornych i nie odmwiabym ci niczego. Pani Genowefo wyjkaem to moe grzech i czary i pomagajc wam oddaj si pewnie w moc zego ducha, ale posiadam miosny napj, ktremu, zdaniem mojej przybranej matki, nikt nie potrafi si oprze. Prosz go skusi, eby to wypi, gdy si spotkacie. Zblada, a oczy jej pociemniay i zaczy lni. Nagle zarzucia mi ramiona na szyj i pocaowaa w same usta. Mikaelu, jeli to prawda, moesz mnie prosi, o co chcesz, a ja nie odmwi ci niczego. Drc caowaem jej twarz i nagie ramiona i bekotaem: Pani Genowefo, wstydz si powiedzie, czego chc od was, ale od chwili, gdy zobaczyem was po raz pierwszy, nie miaem jednego spokojnego dnia, a po nocach niem o waszych oczach, ktre s jak ciemne fioki. Pragn was z caego mego serca, cho jest to rwnie wielki albo moe nawet jeszcze wikszy grzech ni uywanie czarw do rozpalania mioci. Przestraszona, wysuna si z moich obj i zacza mnie aja: Mikaelu, zupenie si na tobie zawiodam i wcale nie rozumiem, jak miesz zwraca si do uczciwej niewiasty z takimi sowami. Bo jeli dobrze je sobie tumacz, ogarno ci ze i grzeszne podanie, czego bym nigdy u ciebie nie podejrzewaa. Z jej sw zrozumiaem, jak gboko mn gardzi, ale rwnoczenie opr podnieci mnie i uczyni j w moich oczach jeszcze bardziej godn podania, bo istotnie bya pikna, gdy tak przygldaa mi si z rumiecem gniewu na policzkach, skromnie przykrywajc domi goe ramiona. Pani Genowefo powiedziaem z szacunkiem prosz pomyle, e moe jest w mojej mocy zaczarowa szlachetne serce jej kochanka tak, i nie bdzie ju mg y bez was, pani, i speni wasze najgortsze pragnienia. Prosz pamita, e rdo wasze wcale nie wyschnie, jeli pozwoli pani spragnionemu napi si yk u niego, i e nikt nie musi o tym wiedzie. Pokusa bya wielka. Zacza rozpaczliwie zaamywa rce i prbowaa mnie wzruszy czuymi sowy. Piecia delikatnie moje policzki i zagldaa mi bagalnie w oczy, ale ja nie

zapominaem, e wystawiam na niebezpieczestwo zbawienie duszy, pomagajc jej czarodziejskimi sztuczkami. Tote uparem si i domagaem swego wynagrodzenia, ktre moim zdaniem mimo wszystko kosztowaoby j do niewiele trudu. Dam pani miosny eliksir rzekem. Nikt z nas nie wie, jak on bdzie dziaa, ale moja droga przybrana matka nigdy mi nie kamaa, tote mam wszelkie powody, eby wierzy jej take i w tym wypadku. Jeli napj okae si skuteczny, szczcie pani bdzie tak wielkie, e nie zechce mi pani odmwi drobnej jego czstki. Gdy spotka pani kochanka, prosz zada czego do picia, niepostrzeenie wla kilka kropel eliksiru do pucharu i nakoni rycerza, by podzieli wino z pani. Nie sdz, by mi pani potem aowaa czegokolwiek. Odpara niecierpliwie, ebym nie plt gupstw, bo sama dobrze wie, jak to zrobi, byleby tylko dostaa eliksir. Ucieszyem si, bo sowa jej wiadczyy, e godzi si na nasz ukad. Napisaem zatem list, o ktry prosia, i sam go zaniosem do szlachetnego rycerza, otrzymawszy od niej dokadne wskazwki, gdzie mieszka i jak go mam tytuowa. Zastaem go w ogrodzie, jak tresowa modego sokoa, ktrego powieki byy zszyte. Ptak siedzia bezradnie na rkawicy sokolnika i nie way si rozwin skrzyde do ucieczki. Przyznaj, e wielce mnie zdziwi wygld znakomitego pana, gdy by on szczuplejszy i niszy ode mnie, a jego uda i ydki w czerwonych jedwabnych majtkach byy chude i krzywe. Wyniose oblicze szpeciy czarne znamiona, a brod porasta rzadki wos. Gdy rycerz przeczyta list, kaza oddali si swemu sudze i rzuciwszy na mnie gniewne spojrzenie, spyta: Czy wiesz, co jest w tym licie? Odparem, e wiem, bo sam go pisaem. Zaczerwieni si z gniewu, strci sokoa z sokolniczej rkawicy i wybuchn: Co znaczy dla mnie pidziesit dukatw? To tyle co kropla liny na rozpalonym do czerwonoci piecu! Twoja pani stracia chyba rozum, skoro kopocze mnie takimi sprawami. Doprawdy lepsze miaem o niej wyobraenie. Powiedz jej, eby bezzwocznie przysaa mi te dukaty, a potem zabraa si do diaba, bo nie chc jej ju nigdy w yciu oglda. Sama jej obecno przyprawi mnie o mdoci z powodu niewypowiedzianego zawodu, jaki mi sprawia, cho tak dobre o niej miaem mniemanie. Odparem, e sowa jego zbyt s surowe i bezlitosne dla uszu sabej niewiasty, i podniosem, e nic na tym nie straci, jeli powici kilka minut czasu, aby przyj pidziesit dukatw z rk pani Genowefy, gdy chce ona ponadto powiedzie mu co wanego. Gdy zrozumia, e w aden inny sposb nie dostanie pienidzy, zacz rzuca najohyd-niejsze przeklestwa, bluni, a w kocu cisn mi list w twarz i ksza powiedzie mojej pani, ktr nazwa dziewk i Jezebel, eby nazajutrz po poudniu przysza z pienidzmi. Ale musisz j uprzedzi, e nie moe spodziewa si adnych faworw za pidziesit dukatw. Gdyby mi si postaraa o piset, pozwolibym jej moe zaj miejsce koo mnie, a za tysic zabrabym j z sob do ani i kazabym sudze przygotowa mikkie posanie. Nie zapomnij jej tego powiedzie i prbuj nakoni, eby postaraa si przynajmniej o sto dukatw. Sign do mieszka, eby mnie wynagrodzi za list, ale mieszek by pusty, zadowoli si wic musiaem zapewnieniem o yczliwoci i pozwoleniem odejcia. Dla wszelkiej pewnoci podniosem jeszcze z ziemi list, eby nie dosta si w niepowoane rce, i powdrowaem z powrotem w dalek drog do miasta, do domu handlarza relikwii. Pani Genowefa ucisna mnie i pocaowaa w oba policzki, piszczc z radoci, gdy usyszaa, e udao rni si zaatwi spraw, ja za nie mogem oprze si ogromnemu zdumieniu nad sposobem, w jaki myl kobiety, i nad. ich zadziwiajcymi kaprysami. Tego wieczoru powrci mistrz Hieronim ze zbrojn eskort. By w niezwykle dobrym humorze i da mi sztuk zota, onie za podarowa cay woreczek dukatw, eby moga kupi sobie u zotnikw na Nowym Mocie klejnot, ktry jej si spodoba. Mistrzowi Hieronimowi

udao si bowiem cign dziewi tysicy dukatw od dunika, w ktrego wypacalno zaczyna ju wtpi, a ktry niespodziewanie otrzyma spadek po dalekim krewnym z Normandii i z wielkiej z tego powodu radoci natychmiast pospaca wszystkie dugi. Niespodziana rado sprawia, e mistrz Hieronim zaniedba zwykej ostronoci. Cay wieczr way i ustawia w kupki na stole zote monety, obrzynajc ze sztuk zota cienkie skrawki, i nigdy jeszcze dotd nie ogldaem tak ogromnych sum pienidzy. Nastpnego dnia nie robi adnych trudnoci, gdy pani Genowefa wyrazia ch odwiedzenia starej mamki. Wprost przeciwnie nastawa na ni, aby przenocowaa tam i nie naraaa si na niebezpieczestwo zwizane z powrotem nocn por. Antti mia j odprowadzi do mamki i przyj po ni w swoim czasie, ale kazano mu wrci do domu przed zapadniciem ciemnoci, bo mistrz Hieronim ba si zodziei. Pani Genowefa obmya wiele razy cae ciao, namacia si wonnymi maciami, odziaa w najlepsze szaty i przystroia w najpikniejsze klejnoty. Nie pojmowaem, jak mistrz Hieronim mg nic nie podejrzewa, widzc te wszystkie przygotowania. On jednak tylko podziwia j i mwi: Moja ona jest wci jeszcze moda i ma tak mao okazji przywdziewa swoje pikne szaty, poniewa ja bardzo nie lubi przyj i nie mam zbyt wielu znajomych, z ktrymi chciaoby mi si spdza wieczory. W moim wieku czowiek znuy si ju ludmi i rozumie, e wszyscy oni s zawsze tacy sami. Ich opowiadania i pogldy nie rni si zupenie od siebie i przyprawiaj mnie o ziewanie i senno. Tote jest zupenie naturalne, e moja ona chce si czasem pokaza poza domem w swoich kosztownociach, i nie ywi o ni adnego niepokoju, gdy twj mocny brat chroni j przed rabusiami. Zrozumiaem z tego, e nie ma ludzi bardziej lepych ni starzy mowie, ktrzy maj pikne ony. Ale powiedziaem sobie, e ten, kto posiada skarb, powinien go pilnowa, eby nie wodzi drugich na pokuszenie, e moe rwnie wielkim grzechem jest wystawia bliniego na pokus, jak samemu jej ulec. 5 Przez cae to popoudnie pisaem listy pod dyktando mego gospodarza. Mistrz Hieronim pragn ulokowa odzyskane pienidze w jakiej wartociowej relikwii, prowadzi te wane pertraktacje z kurfirstem saskim. Jego wysoko by synnym zbieraczem relikwii i trzeba byo do niego pisa po acinie docza odpisy wszelkich zawiadcze dotyczcych witych resztek. Rokowania odnosiy si do rbka paszcza witego Franciszka. Pobony kurfirst pragn uy tego paszcza jako caunu. Sprawa bya do kopotliwa, bo bractwo minorytw gotowe byo za umiarkowan opat pochowa go w szarym mnisim habicie, aby po mierci mg zalicza sobie na poczet zasug wszystkie dobre uczynki minorytw. Popoudnie mino mi zatem na pilnej pracy i rozmowach z mistrzem Hieronimem. Antti wrci do domu, gdy jadem wieczerz, i powiedzia; __ W tym dziwnym kraju zawd mamki musi by dobrze patny i a auj, e sam nie urodziem si kobiet, bo pomyl, jaka byaby ze mnie niezrwnana mamka. Mamka naszej pani mieszka w domu otoczonym murem i jest tak dostojna, e jej samej w ogle nie widziaem. Tylko jej sudzy w porozcinanych szatkach krcili si przed bram jak barwne koguty. Nasza pani daa mi co prawda sztuk zota, ebym tego nikomu nie zdradzi i opowiada cakiem inne rzeczy, gdy mnie kto zapyta. Ale sprawa ta jest moim zdaniem tak dziwna, e musz ci o tym powiedzie. Nastpnego dnia Antti znowu uda si w drog, eby przywie do domu pani Genowef. Wrcia bardzo blada i skrajnie wyczerpana. Oczy jej miay bdne spojrzenie i byy otoczone czarnymi krgami, chodzia jak we nie i nie chciaa odezwa si ani sowem do nikogo, lecz popieszya prosto do swojej komnaty, rzucia si na oe i zasna kamiennym snem. Nasz pan bardzo si zaniepokoi i lka si, e zachorowaa, ale Antti uspokoi go mwic:

 Myl, e nasza pani po prostu potrzebuje snu. Widocznie przywyka do dobrego oa i wygodnego ycia. Mwia mi w drodze, e nie zmruya oka w nocy i e ohydne robactwo pogryzo jej cae ciao do krwi. Bya to prawda, bo gdy mistrz Hieronim poszed wraz z nami do alkowy doglda picej maonki, zobaczylimy, e jej szyja i ramiona pokryte byy istotnie czerwonymi plamami, jak gdyby j co pogryzo. Spaa jednak gboko i spokojnie, przyciskajc mocno do piersi poduszk. Mistrz Hieronim okry j czule przed naszymi ciekawymi spojrzeniami i rzek: Bdzie to poyteczna nauczka, eby ju nigdy wicej nie nocowaa u swojej mamki. Przez cay nastpny dzie czekaem niecierpliwie na okazj pomwienia z pani Genowef, ona jednak unikaa mnie nadal i bya wci senna, tak e udao mi si zosta z ni sam na sam dopiero, gdy mistrz Hieronim poszed na nieszpory. Pani Genowefo powiedziaem bagalnie zaklinam was na wszystkich witych, prosz opowiedzie, co si pani przytrafio. Chory z niepokoju, przez ca noc nie zmruyem oka, lkajc si, e zrobiem pani jak krzywd. Niechtnie odpowiedziaa: Mj szlachetnie urodzony kochanek przyj mnie w swojej komnacie stojc i zrazu nie myla nawet poprosi mnie, bym usiada. Ale zmik, gdy mu daam sto pidziesit dukatw, i poleci sudze poda mi kielich wina, o ktry go prosiam. Szczliwie si zoyo, e psy zaczy si gry i awanturowa na podwrzu i gdy wyszed, by je poskromi, domieszaam do wina mikstury stosownie do twoich wskazwek. Na moj prob napi si z tego samego pucharu co ja, cho zrobi to bardzo niechtnie. I ledwie przekn ostatni kropl, oboje poczulimy si senni i zmczeni. Kochanek mj zacz ziewa, otworzy okno, eby wpuci wieego powietrza, i wyzna, e pali go cae ciao. Prbowaam zyska na czasie, eby napj zacz dziaa, i opowiedziaam mu, e m mj wrci, przywoc dziewi tysicy dukatw w zocie. Jeszcze nie zdyam wypowiedzie tych sw, gdy nagle chwyci mnie namitnie w ramiona i wyzna, e ciao jego pali tak okropny ogie, i musi rozebra si do naga i zanurzy w sadzawce dla ochody. I ja nie byam w duo lepszym stanie, cho kobieca wstydliwo zmusza mnie do zamilczenia o tym, co si ze mn dziao. I zapewniam ci, e zanurzy si w sadzawce tyle razy, i zupenie straciam rachub i byam prawie bez zmysw. Nie da mi spokoju przez caluk noc, tak e nie sdz, aby jaka inna kobieta miaa kiedy bardziej pomiennego i czuego kochanka. Gdy si z nim egnaam, zapewnia mnie jeszcze o swojej mioci i zmusi, bym powiedziaa, e i ja go kocham. Ale teraz musz zastanowi si powanie nad tym wszystkim i namyli, tote zostaw mnie w spokoju, Mikaelu. Czy nie widzisz, e jestem zmczona i e boli mnie gowa? Omieliem si przypomnie jej, co mi jest winna, a ona odpara z gotowoci: To jasne, e dostaniesz, co ci si naley, Mikaelu, ale doprawdy wybierasz niezbyt odpowiedni chwil, by tego da. Boli mnie cae ciao i uczciwie mwic, nie mog w tej chwili nawet myle o dotkniciu mczyzny bez silnej niechci. Oszczd mnie, bagam na wszystkie witoci, a z pewnoci wynagrodz ci za twoje trudy i umartwienia.. Czy nie lepiej y nadziej i marzeniami o tym, co ci czeka, ni jak rozrzutnik natychmiast roztrwoni nalenoci? Odepchna mnie obu rkami od siebie i musiaem na tym poprzesta. Nastpnego dnia mistrz Hieronim wyruszy w od dawna planowan podr do witego miasta Chartres. Mia zamiar zabra z sob pani Genowef, eby pomodlia si do cudownego obrazu Madonny, gdy byli bezdzietni. Ale ona wci jeszcze skarya si na zmczenie i wyczerpanie i bagaa ma, eby oszczdzi jej trudw podry. Ziemskie podania mog tak zalepi czowieka, e z caej cudownej katedry w Chartres zapamitaem tylko to, i z jej dwch potnych wie kada bya inna, co stanowio widok znamienny i wzbudzajcy respekt. Trzeciego dnia wieczorem wrcilimy, godni i spragnieni,

do Parya. Przed domem handlarza relikwii czeka na nas Antti i z zasmucon min powiedzia: Mistrzu Hieronimie, mj zacny panie, wielkie nieszczcie spado na wasz dom i zym jestem pewnie sug, bo nie umiaem lepiej dopilnowa waszej wasnoci. Najkosztowniejsza aksamitna suknia pani Genowefy zgina pod wasz nieobecno. Z wyrazu twarzy Anttiego handlarz relikwii zrozumia, e musiao sta si co jeszcze gorszego. Chcia wej do domu, ale Antti przytrzyma go i rzek: To jeszcze nie wszystko. Pani Genowefa te znika wraz z sukni. W ten sposb Antti przygotowa ogldnie swego pana i opowiedzia, e ona jego zabraa z sob wszystkie suknie i klejnoty.; a take cae srebro stoowe. Wasnorcznie wyniosem jej z piwnicy skrzyni ze zotem do powozu, ktry j std zabra cign spokojnie. I zapewniam was, panie, skrzynia bya tak cika, e dwch zwykych chopw nie ruszyoby jej z miejsca, ale nasza dobra pani ufaa w moje siy, ja za chciaem jej usuy jak najlepiej, jak samicie mi nakazali, panie. Mistrz Hieronim zaniemwi ze zgrozy i zaskoczenia i nie mg wykrztusi sowa, a Antti doda: Drzwi od piwnicy byy zamknite, bocie, panie, zapomnieli da klucze onie, ale ja poyczyem mot od kowala i po wielkich wysikach udao mi si rozbi zamek i zawiasy, poniewa nakazalicie mi, panie, sucha waszej ony jak was samego. Dopiero teraz zrozumiaem straszliwe nieszczcie w caej rozcigoci, oczy wypeniy mi si zami i wykrzyknem,: Drogi mistrzu Hieronimie, wasza faszywa i wiaroomna ona zdradzia nas i zawioda nasze zaufanie. Niech dobry Bg porazi j piorunem z nieba i zniszczy jej zdradzieck gow i niech jej faszywe ciao rozszarpi psy! Take mistrz Hieronim roni gorzkie zy, ale odpar: Nie mw tak, nie mw! Spotkaa mnie suszna kara boska z powodu mojej wasnej lepoty i atwowiernoci. Rwa sobie wosy z brody, rzuci czapk o ziemie, chwyci lask i zacz okada ni Anttiego, ktry pokornie przyjmowa zasuon chost. Ale gdy handlarz relikwii" zmczy si biciem, wypuci kij z rki i zupenie zmiadony rzek: Kije i zy mao tu pomog, wina nie twoja, bo jeszcze tylko naiwny mody chopak i ja sam w mojej gupocie kazaem ci sucha ony. Powczc nogami wszed do domu i al mi byo patrze na jego zgarbiony grzbiet. Lecz jeszcze bardziej al mi byp samego siebie, bo pani Genowefa zdradliwie zamaa obietnic i wiedziaem, e nigdy jej ju nie zobacz. Tote wylaem gniew na Anttiego, pytajc, czy by gupi, czy szalony postpujc tak, jak postpi. A on odpowiedzia mi spokojnie Pani Genowefa jest kobiet pikn i kapryn i trudno prostemu sudze opiera si jej woli. Wiesz o tym najlepiej sam, bo wanie powoujc si na ciebie zdoaa przeama moje ostatnie wtpliwoci. Opowiedziaa mi mianowicie, e to ty stoisz za tym caym planem, poniewa serce twoje ponie mioci do niej i yczysz jej wszystkiego najlepszego. Mwia, e tobie ma do zawdziczenia swoje szczcie, i gotowa jest spaci dug, kiedykolwiek tego od niej zadasz. A gdy wci jeszcze wahaem si j posucha, daa mi malek zaliczk na twj rachunek. I chtnie przyznaj, e pod tym wzgldem jest to kobieta szczodra i chtna, ktra paci dugi z procentem. Antti! wykrzyknem nie wierzc wasnym uszom. Czy istotnie omielie si podnie oczy na pani Genowef i zbliy do niej z dz w sercu? Mikaelu! odpar Antti powanie. Nigdy by mi to nie przyszo do gowy, gdybym nie zauway, e zrobie ju dobry pocztek. Uwaaem, e postpuj dobrze cigajc cz twoich nalenoci, eby przynajmniej poszy w dobre rce i nie zmarnoway si zupenie.

Widzc, e w bezgranicznej gupocie bezczelnie uwaa, i dziaa jak najlepiej w moim wasnym interesie, i wyobraziwszy go sobie w ramionach pani Genowefy, wpadem w tak wcieko, e zaczem okada Anttiego piciami i ly najrozmaitszymi sowy. A on pozwoli mi si wyadowa, kiedy za troch si opamitaem, wycign ze mnie tajemnic miosnego eliksiru pani Pirjo i jego skutkw. Spojrza na mnie wtedy agodnie i zapyta: Dlaczego nie dae jej po kryjomu lubczyka, skoro serce twoje rzeczywicie tak si do niej przywizao? Moe by ci wtedy polubia i moe by j zdoby, a w dodatku i te dziewi tysicy dukatw, gdyby by rwnie chytry jak jej znakomity kochanek? Wtedy opady mi uski z oczu i nie mogem zrozumie, jak mogem by tak naiwny i gupi. Ale nie chciaem przyzna tego przed Anttim i rzekem: Oparem si pokusie, eby uratowa moj niemierteln dusz.-Gdybym posuy si czarami dla zdobycia jej przychylnoci popadbym w sida szatana. Kwane winogrona rzek Antti. Jeli chodzi o mnie, chtnie bym widzia wiele podobnych side na mej drodze, cho przyznaj, e moe by trudno uwolni si z nich, gdy si czowiek w nie zapacze na dobre. Nikt z nas nie omiela si i do mistrza Hieronima. Zostawilimy go samego z jego trosk i syszelimy, jak paka, wzdycha i modli si w swojej alkowie. W dwa dni pniej zawoa nas do siebie i powiedzia: Mam nadziej, e obaj bdziecie milcze o tym, co si stao. Zamierzam odprawi ca moj sub, poniewa otrzymaem list i wiem ju, co zaszo. Jestem stary i bdem byo, e spodziewaem si mioci i przyjani od kobiety zbyt modej. Pragn teraz zapomnie o tym wszystkim, rozumiecie wic, e nie chc widzie was nigdy wicej, bo sam wasz widok przypominaby mi wci o onie. Nie sdcie, e odprawiam was w gniewie czy w niechci. Przeciwnie przebaczam wam z caego serca i daj po pi sztuk zota na gow, ebycie milczeli tym, co si stao w moim domu. Oczy mia czerwone od ez i wyliczywszy nam pienidze do rk, pogadzi brod trzscymi si palcami i kaza nam odej. W nieszczciu i aobie okaza si szlachetniejszy i mdrzejszy ni w dniach zwodniczego szczcia, tak e wymknem si z jego domu jak zawstydzony pies, gboko wiadom mojej winy. Ale znalazem pociech w myli, e podobne nieszczcie byoby spado na niego prdzej czy pniej bez mego wspudziau i e troska wysza na dobre jego duszy, poniewa uczynia go pokornym i mdrym. Milczc wdrowalimy brzegiem zielonej rzeki, a zatrzymalimy si na przyczku mostu, eby popatrze na bia i lnic fasad Notre Dam. Po chwili Antti odezwa si: Bracie Mikaelu, we te pienidze. Pal mnie tak dziwnie w donie i nie sdz, eby wyszy mi na dobre. Zdumiaem si jego sowami, ale spiesznie wziem od niego pienidze, eby si nie rozmyli, podzikowaem mu gorco i obiecaem zaprosi go na smaczny posiek Pod Gow Anioa", ebymy si razem zastanowili, co dalej pocz. Ale nie musielimy dugo medytowa nad nasz przyszoci, bo los to zrobi za nas. Gdy skrcilimy w ulic de la Harpe, spotkalimy tam pana Didryka, ktry szed nam naprzeciw lizgajc si na kupach odpadkw. By zgrabnie odziany w duskie barwy, mia miecz u boku i kapelusz z pirem. Pozdrowi nas tak, jakbymy si nigdy nie rozstawali, i powiedzia: Jaka to mierdzca dziura to twoje mieszkanie! I gdzie ty waciwie si podziewasz caymi dniami? Byem ju u ciebie dwukrotnie na prno. Mw szybko, gdzie moemy wypi par dzbanw wina, bo mam do ciebie interes. Pan Didryk! wykrzyknem przeraony i zrobiem znak krzya. Jaki diabe przynis pana tutaj? Diabe czy krl Danii, na jedno wychodzi odpar. Dostaem twj adres w nacji alemaskiej, a wiatr i pogoda przywiay mnie do Rouen na statku penym Francuzw, ktrey gnij od odmroe i ran. Mam tu na ich miejsce zwerbowa nowych, bo krl trzyma na

odzie chorgiew Francuzw. Co si za tyczy ciebie, musisz si pieszy, jeli chcesz odebra nagrod za cnot i mie jak korzy z odmiany fortuny, poniewa krnbrny pan Ste pad i jest tylko kwesti czasu, kiedy szlachetny krl dostanie ca Szwecj w swoje wadanie. Te dziwne nowiny wprawiy mnie w takie uniesienie, e go zabraem pod Gow Anioa" i zaprosiem wraz z Anttim na uczt. Naturalnie zrozumiaem od razu, e nie szukaby mnie, gdyby nie wszy w tym korzyci dla siebie. Ale czyy nas wsplne interesy i im wicej opowiada, tym badziej nabieraem przekonania, e godzina szczcia wreszcie wybia i e dostan dobrze zasuon nagrod za prac dla krla Chrystiana i Unii, jeli tylko zd na czas, gdy bd dzieli upy. Oddziay krlewskie pr naprzd niepowstrzymanie mwi pan Didryk. Opr przeciwnika topnieje prdzej od niegu i zamki poddaj si bez jednego wystrzau. Papie popiera krla, cesarz jest jego szwagrem, a Fugger da mu pienidze w zamian za szwedzkie kopalnie miedzi. Dziki temu krl mg zwerbowa najemnikw z Szkocji, ci za s tak dzicy, e zaczli si z sob bi ju w Kopenhadze i zakuli jednego ze swoich, ktry chcia si ratowa, chowajc si pod krlewskim koniem na placu w Amager, co widziaem na wasne oczy. Gdy opuszczaem Szwecj, mwiono ju o zawieszeniu broni, tote najmdrzej bdzie natychmiast rzuci ksiki w kt i popyn ze mn do Kopenhagi, a stamtd do Szwecji. Taki by niecierpliwy, e w najwikszym popiechu zakupi proch i sl oraz par kartaunw, pacc za nie krlewskimi kwitami kredytowymi, i z pocztkiem maja popynlimy do wesoej Kopenhagi. Po wietrznej i burzliwej podry dowiedzielimy si tam, e krl Chrystian zaledwie par dni przedtem odpyn, aby kierowa obleniem Sztokholmu i spotka si ze szwedzkimi Stanami, zwoanymi na pocztek czerwca. Odnowilimy zapasy ywnoci, uzupenilimy adunek i popynlimy w dalsz drog wzdu brzegw Szwecji. W cigu caej podry, z wyjtkiem dni, kiedy cierpia na morsk chorob, pan Didryk wychwala nieustanie krla Chrystiana i prze powiada nam zote czasy. Jeli poprzednio miaem jeszcze jakie wtpliwoci co do Unii, ostatnie z nich rozwiay si pod wpywem coraz to nowych wiadomoci o krlewskich zwycistwach. I gdy w poowie maja zarzucilimy kotwic pod Sztokholmem, byem zupenie przekonany, e nadeszy czasy wielkoci zjednoczonej Pnocy. W takim to nastroju witaem wiosenn ziele biaopiennych brzz i ogldaem po raz pierwszy wiee Sztokholmu wznoszce si nad Strbmmen. Z wiosn przypynlimy na pnoc i miaem w sercu wiosn, gdy patrzyem na las masztw krlewskiej floty wojennej i niezliczone biae namioty w obozie oblegajcych. Ale eby opowiedzie o obleniu Sztokholmu przez krla Chrystiana musz napisa now ksig.

CZ CZWARTA NIWA
1 Obz wojskowy w blaskach wiosennego soca stanowi moe z oddalenia pikny widsk dla modego czowieka, ale gdy si yje jego yciem codziennym, a nazbyt szybko dochodzi si do wniosku, e nie ma gorszego skupiska wszelkiej ndzy, rozpusty, gwatu i rozprzenia. Przenikliwy smrd kau i moczu, szczk broni, gone przeklestwa, zgiek i wrzaski pijanych onierzy mona byo sysze i poczu ju na kilkaset krokw. Jestem pewny, e w cigu trzech miesicy oblenia krlewscy onierze zadali sobie nawzajem wicej szkody i

cielesnych obrae ni kule z murw miasta i wysiki zaogi, aby zniszczy rowy oblnicze i stanowiska artylerii. Pan Didryk by przekonany, e miasto wnet skapituluje, gdy Stany usuchaj krlewskiego wezwania, i tego zdania byli take najemni onierze, ktrzy uwaali, e kampania jest ju zakoczona. Tote nie mieli ochoty wdawa si w powaniejsze ataki na miasto i czsto wystarczyo par strzaw armatnich dziennie na znak, e wojna trwa. Cakowicie zaleny od pana Didryka, deptaem mu wci po pitach, a rozgniewany przezwa mnie gzem", zwaszcza e niezbyt mu si powiodo w jego planach, gdy powodu innych waniejszych spraw krl nie mia czasu, aby go przyj. Wchodziem wic wszystkim w drog i moje pienidze topniay w oczach, bo musiaem paci za ywno i legowisko na somie wedug ustalonej w wojennych artykuach wysokiej taksy obozowej. Jako trzeba byo jednak przey ten okres i doczeka chwili, kiedy mnie bd potrzebowa. Anttiemu nie brakowao niczego, bo by wprawnym rzemielnikiem i zaraz zacign si do niemieckiego puszkarza, ryzykujc ycie w gradzie ku pod murami miasta. Powanie mylaem nad tym, czy nie pj w jego lady, ale gdy pewnego dnia odprowadzaem go do stanowisk artylerii, kula dziaowa z hukiem uderzya tu koo mnie, tak e obsypao mnie ziemi. Bya to poyteczna nauczka i natychmiast zrozumiaem, e nie jestem stworzony na onierza i e najlepiej bdzie zarabia na chleb w inny sposb. Zostawiem wic Anttiego, eby dalej zajmowa si ostrzeliwaniem murw, a sam szybko wrciem do poudniowej czci obozu, gdzie staem na kwaterze u duskiego markietana. W drodze powrotnej spotkaem niemieckiego knechta, ktry z wyrazem najwyszego zdumienia szed zataczajc si, z oderwanym uchem w jednej rce, podczas gdy drug usiowa zatamowa upyw krwi w miejscu, gdzie to ucho przedtem wyrastao. By tak pijany, e ledwie si trzyma na nogach, a kaftan jego a lepi si od zakrzepej krwi. Z powodu mego paszcza wzi mnie za obozowego felczera i zawoa przez czkawk: Na wszystkie witoci, szlachetny panie doktorze, przyszyj mi ucho, eby ze mnie nie drwili, gdy wrc do swojej wioski. Wyraziem ubolewanie, e nie jestem lekarzem, i przyrzekem pomodli si za niego do witego Piotra, ktry sam kiedy w gniewie zada bliniemu podobne obraenie i z pewnoci ulituje si nad jego smutnym wypadkiem. Niemiec zawaha si i powiedzia: Niech mnie Bg broni, ebym powtpiewa, e wity Piotr moe mi da nowe ucho, gdyby zechcia, ale takie cuda si nie zdarzyy mimo najgortszych modw, wic chyba lepiej bdzie zaufa lekarzowi. onierz by rzeczywicie tak pijany, e trudno mu byo chodzi, i z czystego miosierdzia zaprowadziem go do stodoy, ktra penia funkcj lazaretu. Idc ciska w garci odcite ucho, eby go nie zgubi. Na progu stodoy siedzia mody mczyzna w wieku okoo trzydziestu piciu lat, krelc kocem miecza kabalistyczne figury na kawaku deski. Na nasz widok okrutnie zakl i wpatrzy si w nas dziwnie ostrymi i jasnymi oczyma. By to m niewielkiego wzrostu, ale ylasty, z cikimi workami pod oczyma. Mimo e stosunkowo mody, zaczyna ju ysie, co wiadczyo, e jest to czowiek uczony. Szlachetny i uczony panie doktorze odezwa si Niemiec, wycigajc pokornie ucho w brudnej garci. Bd taki dobry i przyszyj mi ucho na miejsce. Ulecz mnie, bo dotkno mnie nieszczcie, ktre naprawi moe tylko diabelska zrczno. Wszelka wiedza doskonaa pochodzi od Boga, a niedoskonaa od diaba odpar lekarz. Rzu to ucho do wiadra, pijany wieprzu. Opatrz ci ran, ale w aden inny sposb nie mog ci pomc, bo bybym oszustem, gdybym za drogie pienidze przyszywa uszy i obiecywa, e dokonam cudu. We Woszech widziaem raz sam wdrownego chirurga, ktry popisywa si t sztuk na jarmarku i wszyscy go wychwalali pod niebiosy, ale ucho wcale nie chciao zr si z ciaem i w kilka dni pniej zgnio.

Niemiec zacz aonie biada, lecz doktor wyrwa mu ucho z doni i wrzuci je do wiadra. Potem kaza mi przytrzyma Niemca za gow, obmy ran, naoy na ni ma lecznicz i obandaowa go zgrabnie i szybko czystymi szmatkami lnianymi. A cignwszy z Niemca naleno, kaza mu przyj za kilka dni na nowy opatrunek. Jego sowa i zachowanie cechowaa niezwyka sia i energia, tak e trudno mi byo odej i staem patrzc w jego jasne, przenikliwe oczy. Co ci drczy? zapyta mnie w kocu doktor. Uczony mistrzu powiedziaem jestem biednym studentem i czekam na rozkazy krla, ale czekajc, cierpi bied. Mistrzu, przyjm mnie na ucznia i naucz swojej sztuki, bo znam zioa lecznicze od dziecistwa i myl, e mog ci si na co przyda. Zamia si szyderczo i odrzek: Jaki mog mie poytek z takiego kurczaka jak ty? Czy nie wiesz, e jestem wielkim doktorem Teofrastem Bombastem Paracelsem z Hehenheim? Studiowaem na wielu uniwersytetach we Woszech i Francji, ale niczego nie mogli mnie tam nauczy. Dlatego pniej w pocigu za prawdziw wiedz wdrowaem do Hiszpanii, Granady, Lizbony, Anglii, Holandii i wielu innych krajw, ktrych nie trzeba tu wylicza. Zbyt dobrze ju wiem, e wiedza uczonych uniwersytetw tylko dawi, okalecza, zabija i truje pacjentw. Z tego powodu wybraem inn drog. Moj wiedz jest wiedza samej przyrody, moimi podrcznikami wielka ksiga natury. Dlatego boj si mnie ludzie i twierdz, e jestem adeptem czarnej magii, diabem i czarnoksinikiem. Po tych mocnych sowach odczuem lk i podziw dla niego. Tak by peny silnej wiary w siebie i zaufania do wasnej wiedzy, e porwa mnie, jak wiatr porywa zeschy li. On za pogry si w milczeniu, a po chwili namysu doda: Po zastanowieniu si widz, e rzeczywicie potrzebuj ucznia, ktry by mwi jzykiem tego kraju i mg mi pomc porozumie si z cyrulikami, kpielowymi, poonymi, Cyganami i oprawcami, bo dobre umiejtnoci mona znale take w ciemnych zakamarkach i pod nisk strzech i kady kraj ma swoje choroby, jak swoje na nie leki. Zaprosi mnie do stodoy, otworzy lekarsk skrzynk, pokaza rozmaite zioa, z ktrych kilka znaem, innych natomiast nie, i wypytywa mnie o ich waciwoci lecznicze, po czym porwna moje odpowiedzi ze swymi zapiskami. Tak to zostaem na krtko uczniem mistrza Paracelsa i poznaem jego obyczaje, ktre nie zawsze wydaway mi si nienaganne, bo czsto szuka on dziwnego towarzystwa i upija si tak, e w penym ubraniu kad si do oa. Z atwoci mgby przestawa z uczonymi i z wysoko urodzonymi, bo jego sawa uzdrowiciela rosa z kadym dniem, ale on wola ludzi nieuczonych i prostych i mwi, e nic go nie obchodzi, co kto o nim myli. By nauczycielem i mistrzem mczcym, bo drczony niepokojem, potrafi wstawa w rodku nocy, eby zrywa zioa, gdy pozycje gwiazd temu sprzyjay, lub te aby rozmawia z duchami nad brzegiem wieo wykopanego grobu. W lecie zdumiewa si ogromnie nad biaymi nocami, kiedy pnie brzz lniy srebrnobiae w szarym mroku, a ptaszki pieway ca dob. I nie lka si pezajcych biaych robakw ani odoru trupw, lecz cae noce przesiadywa nad grobami i zaklina dusze zmarych, a mi chodziy ciarki po grzbiecie. I poucza mnie tak: Czowiek ma ciao ziemskie i ciao astralne, ktre rozkadaj si rwnoczenie. Ale podczas gdy ciao ziemskie staje si prochem, ciao astralne przycigane jest znowu do gwiazd. Dlatego czowiek o dostatecznie bystrych oczach moe widzie duchy zmarych unoszce si nad grobami we wszelkich stadiach rozkadu, a najatwiej jest to zobaczy w miejscach, gdzie pochowano ludzi, ktrzy padli na wojnie albo zginli nag mierci. wiato dzienne przymiewa astralne kontury, ale noc oko moe je rozrni, a jasne pnocne noce szczeglnie nadaj si do ogldania duchw.

Wierzyem w to, co mwi, bo gdy dostatecznie dugo wpatrywaem si w szaro nocy nad jakim grobem, mogem we mgle dostrzec niewyrane kontury ludzkich postaci. Ale jaka bya z tego korzy, nie rozumiaem i czsto byem zy, e straciem nocny sen. 2 Tymczasem zebray si Stany szwedzkie i ratyfikoway traktat pokojowy, w ktrym uznawano krla Chrystiana jako krla Szwecji i uzyskiwano jego ask dla tych, co si poddali. Wszystko byoby dobrze, gdyby nie to, e ,Stany nie byy w penym skadzie, a Finlandia nie stawia si w ogle, mimo krlewskiego wezwania. Zamek i miasto w Sztokholmie opieray si nadal, a wdowa po panu Stenie nie chciaa podporzdkowa si uchwale Stanw. Sztokholm by dobrze zaopatrzony w bro i ywno, a najemnicy krla Chrystiana nie mieli najmniejszej ochoty i do szturmu na mury, ktre zaczynay plu ogniem i oowiem, gdy si do nich zanadto zbliano. Chtnie natomiast w ciepe letnie pogody leniuchowali w obozie i brali za to od, kady za dzie oblenia kosztowa krla i Dani niesychane sumy i niebawem krl Chrystian zmuszony by wrci do domu po nowe zapasy, a take poyczy pienidze na od dla wojska. Doktor Paracelsus przygotowywa si ze swej strony do odwiedzenia szwedzkich kopal, gdzie chcia studiowa choroby grnikw, i prawdopodobnie bybym mu towarzyszy w tej podry, gdyby pan Didryk wreszcie si nie pojawi, eby mnie zaprowadzi do doktora Hemminga Gadha. Kl ponuro i mwi: To haba, e opr jednej kobiety moe tak opni szczliwe rozwizanie. Panowie i mieszczastwo Sztokholmu to doprawdy dzieci, skoro tacz, jak im zagra pani Krystyna, zamiast sucha krla Chrystiana. Odparem: Krl obieca ask i przebaczenie wszystkim, ktrzy mu si podporzdkuj, lecz przeraa mnie, gdy sysz, jak duscy kapitanowie mwi, e jeszcze nie do bogatych wdw w Szwecji, e szwedzki chop musi si nauczy sztuki uprawiania pola jedn rk i jedn nog. Ale to z pewnoci tylko kiepski art, bo krl Chrystian rozdzieli sl midzy lud i obieca da odszkodowanie wszystkim, ktrzy ucierpieli od wojny. Pan Didryk rzek na to: Unia istnieje od stu lat i przez cay ten czas wci byy powstania i rozlew krwi, dlatego tylko, e chciwi szwedzcy panowie nie chcieli si pogodzi z wadz krlewsk i przy pierwszej okazji amali przysigi i wite obietnice. Wojna kosztowaa ju tyle, e Dania staa si ubogim krajem. My, duscy mowie, ktrzymy ofiarowali ycie, krew i mienie krlowi, mamy prawo do penego odszkodowania za poniesione straty i chcemy mie pewno, e Szwecja nie wyamie si z wsplnoty krlestwa pod przewodnictwem swoich wichrzyciel-skich panw, gdy tylko wojska zostan rozpuszczone. To jasne jak soce i dlatego musimy si z nimi rozprawi, gdy tylko zo bro i gdy wszystkie zamki i miasta znajd si w rku krlewskim. Ale nie mw tego doktorowi Hemmingowi, bo to czowiek stary i ma ju kiepsko w gowie. Sowa jego przygnbiy mnie jeszcze bardziej. Doktor Hemming okaza si istotnie starym czowiekiem z trzsc si siw gow. Odoy ju ostrogi i kapelusz z pirem, ktre nosi w sile swoich dni, i przywdzia z powrotem strj kapaski. Przyj mnie uprzejmie i powiedzia: Pan Didryk poleci mi ciebie i mwi, e jeste czowiekiem spokojnym, ktry duo wycierpia w swoim kraju za obron sprawy Unii. Ale teraz musimy zapomnie, co byo, i tylko myle o dobru naszej wsplnej ojczyzny. Przez cae ycie walczyem przeciw Unii, a wreszcie otworzyy mi si oczy i rozumiem dzi, e prno opiera si temu, co nieuniknione, bo krl Chrystian ma niezwycion armi i sam si przekonaem o jego dobrej wierze i zacnych celach.

 Doskonale to rozumiem odparem. Pan Didryk gruntownie mi to -wszystko wytumaczy i wiem, e krl Chrystian jest dobrym i szlachetnym wadc, ktry przyobieca narodowi sl i ledzia, a panom ask i przebaczenie. Ale w czym ja mgbym si tu przyda? Pan Hemming odpowiedzia: Napisaem dugi list do biskupa Arvida, apelujc do niego, eby si podda, pki jeszcze pora. Ty zaniesiesz to moje posanie, a poniewa wzrose w Abo, musisz przemwi do rady miejskiej i do ludu i wykaza im, e opr jest niepotrzebny i szkodliwy. Wielebny ojcze! zawoaem szybko. Nie mam obrotnego jzyka, a ponadto jestem zbyt mody i niedowiadczony, eby speni tak wan misj. A zacny biskup Arvid obieca mi konierz z smoowanych konopi zamiast ksiowskiego, jeli kiedykolwiek powrc do Abo. Skromno zdobi modzieca odpowiedzia doktor Hemming ale czowiek, ktry chce co zdoby, nie moe by nadto skromny. wiadectwo pana Didryka w peni mnie zadowala, a pismo, ktre ci dam, posuy ci za list elazny u biskupa Arvida. Pan Didryk opowiada mi o tobie i twoich umiejtnociach i jeli wypenisz zadanie ku memu zadowoleniu, obiecuj ci ask krlewsk i wstawi si te za tob u papieskiego legata, eby dosta dyspens za twoje nieprawe urodzenie. Jedno pocignicie jego pira i odcisk pieczci na mikkim wosku wystarcz, eby zosta wywicony na ksidza, i myl, e biskup Arvid nagrodzi ci jak tust prebend w Finlandii. Ojcze Hemmingu! powiedziaem bd wam dozgonnie wdziczny, jeli w waszej dobroci uznacie mnie za godnego wice kapaskich i wstawicie si za mn u legata. Ale nie rozumiem, co ta kocielna sprawa ma wsplnego z podr do Abo, gdzie mnie bd ly jak otra i zdrajc i gdzie nie mog spojrze w oczy uczciwym ludziom i przyjacioom z dziecistwa. Doktor Hemming poderwa si gwatownie i poczerwienia na twarzy. Czy nie udowodniem wasn krwi i prac oraz postpkami caego ycia, e jestem dobrym patriot? wybuchn. Jeli moja siwa gowa moe dwiga oskarenia gupcw o zdrad, udwign je z pewnoci i twoje mode barki. Chcesz speni to zadanie czy mam wierzy, e tylko poowicznie popierasz spraw Unii? Jeli tak, ani krl, ani Koci ciebie nie potrzebuj. Na wojnie i w polityce nie ma miejsca dla niezdecydowanych, Gra si tam o pene stawki. Sowa jego doday mi odwagi i byy z pewnoci najmdrzejsze z tych, ktre powiedzia. Wziem od niego list i kilka sztuk zota na drog. A podr moja bya o wiele mniej niebezpieczna, ni si obawiaem, bo wysadzono mnie na umwionym miejscu na wybrzeu, gdzie dostaem konia, aby uda si do Abo. Na kadym postoju ludzie chciwie suchali obietnic krla Chrystiana i mwili, e lepszy chudy pokj ni najtustsza wojna i e nikt nie chce wojny, prcz panw, ktrzy boj si straci posiadoci i przywileje. Ale nie wpuszczono mnie do Abo przez bram miejsk i stranicy kazali mi jecha do Kustb, ktre biskup Arvid przygotowywa wanie do obrony. Przybyem tam tego samego dnia wieczorem. Mimo zapadnicia ciemnoci prace fortyfikacyjne byy w penym toku i murowano, stukano motami i obrabiano drzewo przy wietle pochodni i kotw ze smo. Biskup Arvid zamieni strj kapaski na byszczcy pancerz i chodzc midzy ludmi, pogania ich do roboty. Pozdrowiem go z szacunkiem i powiedziaem bez wszelkich ogrdek, e przybywam ze Sztokholmu z listem od doktora Hemminga. Wzi list z mojej rki, a rwnoczenie podnis pochodni i owietli mi twarz. Pozna mnie natychmiast i krzykn gono, wzywajc profosa i trabantw. apcie tego czowieka! - krzycza i powiecie go na strach i przestrog dla wszystkich zdrajcw i oszustw, bo to wiaroomny bkart Mikael z miasta Abo. Sdziem, e nadesza moja ostatnia chwila, ale rzuciem si przed nim na kolana i zawoaem bagalnie:

 Ojcze Arvidzie, zechciejcie przeczyta ordzie doktora Hemminga, bo to list elazny dla mnie. Jestem jego wysacem i krl Chrystian pomci surowo moj mier. Jeli za okaecie mi ask i yczliwo, mog bardzo si przyda i wam, i caemu krajowi. Biskup Arvid nie da si ubaga i kaza mi odebra konia i miecz i zamkn w lochu. Na sznurze spuszczono mnie na zgni som, midzy szczury, aby i nieczystoci. I miaem tam pod dostatkiem czasu na rozmylania o mocy krla Chrystiana mdroci doktora Hemminga. Nad ranem nie dabym zamanego szelga za adne z nich. Ale troch pniej w cigu dnia otworzya si pokrywa w powale, trabanci spucili sznur i wycignli mnie na rozmow z biskupem Aryidem. Byem jednak tak umazany i zabrudzony gnojem i kaem, e zacny biskup tylko pocign nosem i kaza mnie szybko zaprowadzi do ani i da mi jakie inne szaty, nim moje wasne nie zostan wyczyszczone. W ani poprawi mi si humor, a gdy jeszcze dostaem talerz zupy i dzban mocnego piwa, poczuem si znowu dziarsko i pomylaem, e nie mam nic do stracenia, a wszystko do zyskania. Stanem przed biskupem, przytrzymujc zbyt obszerne pludry, i zrobiem mu ostre wymwki za haniebne potraktowanie krlewskiego posaca, groc, e donios o wszystkim krlowi. A zacny biskup nie gniewa si za moj miao. Siedzia z listem doktora Hemminga przed sob, a list by zmity jak szmata, on za wygadza go na nowo, przeczyta jeszcze raz i rzek: Mikaelu, mj synu, ciko mi na sercu i peen jestem niepokoju z powodu tych wszystkich nieszcz, ktre spady na krlestwo. Przebacz mi zatem ze traktowanie, na jakie narazia ci moja popdliwo, i uwaajmy, e w ten sposb odpokutowa za popieranie krla. Jeli czowiek taki jak doktor Hemming staje si krlewskim poplecznikiem, wybaczalne jest, gdy taki sam bd robi saby i chwiejny modzieniec. Opowiedz mi dokadnie i wyczerpujco wszystko, co wiesz o krlewskim wojsku i flocie wojennej, o sprawach Szwecji i o obronie Sztokholmu. Speniem jego danie, jak mogem najlepiej, zgodnie z instrukcjami doktora Hemminga, a biskup chodzi niespokojnie i ciko wzdycha. W kocu powiedzia: Musz ci wierzy, poniewa to samo mwi doktor Hemming w swoim licie, a nie podejrzewam go, aby kama staremu przyjacielowi. Ale jak on moe ufa Duczykom? Wiemy przecie bardzo dobrze, e za kadym razem wypierali si wasnych sw, amali przysigi i wite obietnice i gwacili szwedzkie prawa i tradycje, gdy 'tylko dostali wadz w swoje rce. Widz ju, e broni przegranej sprawy, ale zawsze dzieliem los pani Krystyny i nie mog ustpi, dopki ona si opiera. W nagrod za moj lojalno musi wyjedna od krla uaskawienie dla mnie i dla innych panw fiskich. Dlatego pragn, aby natychmiast powrci do Sztokholmu i za pozwoleniem doktora Hemminga przekaza list ode mnie pani Krystynie, poniewa w aden inny sposb nie mog si z ni porozumie. Flota duska przechwytuje wszystkich moich gocw i wiesza ich szybciej, ni kot zdy kichn. Pragn take, aby przemwi za mn i wykaza moj dobr wol doktorowi Hemmingowi, a za jego porednictwem i krlowi Chrystianowi. Ale musisz opowiedzie take i o zbrojeniach, ktre widziae na wa sn oczy, i zapewni ich, e zamierzam drogo sprzeda skr, jeli krl odmwi mi swej aski. Nastpnie biskup Arvid da mi list elazny i na moj wasn prob posa mnie do Abo, gdzie miaem czeka, a sformuuje swoj pisemn odpowied, bo chcia si wpierw naradzi z innymi fiskimi panami. Oddano mi take konia, a gdy poskaryem si na szczupo podrnej kasy, biskup da mi nowy kaftan w miejsce starego, ktry skurczy si w praniu, i dwa lubeckie guldeny. Z eskort onierzy pojechaem do Abo jak jaki dostojnik i bardzo mi to pochlebiao, gdy ludzie stawali na ulicach, by mi si przyglda. Ale gdy przed moimi oczyma pojawia si potna wiea katedry i zobaczyem stada kawek krce wok niej z chrapliwym krakaniem, jak dusze nie mogce znale spokoju, przeja mnie zbawienna pokora i zapomniaem o prnoci. Zsiadem z konia, oddaem wodze

giermkowi i wszedem do katedry, eby si pomodli. Biskup Arvid nie usucha bowiem interdyktu papiea i trzyma koci otwarty, kac odprawia msze, jak gdyby nic si nie stao. Wszystkie wspomnienia dziecistwa owadny mn i przepeniy smutn melancholi i poczuem, e znw jestem w domu, nie bogatszy, lecz biedniejszy ni opuciem te strony. A gdy znowu wyszedem na dwr, spostrzegem nagle, jak ubogie, niskie i mae jest miasto mojego dziecistwa w porwnaniu z wielkimi miastami na szerokim wiecie, i nie chciaem ju dumnie paradowa na koniu przez ulice, bo cikie koleje czekay moe Abo skutkiem gupiej i upartej wiernoci wielu ludzi dla przegranej sprawy. Kazaem onierzom odprowadzi konie do stajni biskupa, a sam poszedem pokornie pieszo do maej chatki pani Pirjo. Palce zy zalepiy mi oczy, gdy zobaczyem pokryty darni krzywy dach, star grusz, obronit mchem, i potknwszy si na progu, uderzyem czoem w poczerniae odrzwia ciemnej sieni. Pani Pirjo krztaa si w chacie. Zgarbia si jeszcze mocniej, posiwiaa, a broda jej wydawaa si jeszcze dusza i kocistsza ni dawniej. Dobra matko i dobrodziejko, pani Pirjo! powiedziaem, duszc si od ez. To ja, Mikael, twj przybrany syn, wracam do domu. Wytrzyj stopy, wysmarkaj si i siadaj odpara pani Pirjo bez wahania. Czy ju co jad, czy te mam ci ukroi kawaek kiebasy albo ugotowa kaszy? Jeste do chudy i szyjk masz cienk jak kurczak, a przeguby take wydaj si szczupe, ale wygldasz zdrowo i masz ca gow na karku, wic nie bd ci wicej aja. Podesza do mnie, dotkna moich policzkw i ramion doni tward jak deska, a potem wybuchna paczem i powiedziaa: Nasz zacny biskup obieca ci powiesi, a nasz drogi pan Ste zmar w zimie marnie z ran na lodzie pod Sztokholmem. Jutowie pustosz Szwecj jak w dniu Sdu Ostatecznego i sl drosza jest dzi ni trzydzieci lat temu. Biedna pani Krystyna tak modo zostaa wdow, nigdy jeszcze nie widziaam takich cikich czasw, a wielu przepowiada koniec wiata i nowy potop. Jak chcesz, mog ci schowa w piwnicy i utuczy jak prosiaczka i nikt ci nie zobaczy i nie bdzie ci mg skrci karku. Pani Pirjo odparem ze zranion dum nie jestem doprawdy prosiakiem, ktrego trzeba tuczy, lecz bakaarzem dostojnego uniwersytetu w Paryu i jednym z ulubiecw krla Chrystiana i doktora Hemminga. A poza tym przychodz tu prosto od zacnego biskupa, ktry podarowa mi nowy kaftan i dwie sztuki zota penej wagi, tak e zupenie niepotrzebnie lejesz zy z mego powodu. Moesz sobie by, czym chcesz, ale jeste chudy jak szczapa i wzdrygasz si na kady szelest, tote byoby najlepiej, eby podjad i wyspa si troch, dopki nie zd ci uszy kilku nowych koszul obrbionych najciesz koronka, aby wystpowa godnie, stosownie do twego uczonego stopnia. Ale trudno mi byo usiedzie spokojnie i ponem z zapau, by wypeni polecenie doktora Hemminga. Wprzd jednak chciaem spotka si z ojcem Piotrem, ktry najlepiej orientowa si w miejscowych stosunkach, bo inaczej ryzykowaem atwo tgie lanie, jeli przypadkiem zwrc si do niewaciwej osoby, i to pomimo listu elaznego biskupa Arvida. Posaem wiadomo do klasztoru witego Olafa i ojciec Piotr nadbieg wkrtce, spocony i zdyszany, eby mnie zobaczy. Pani Pirjo nie miaa w domu ani kropli piwa, poszlimy wic do szynku Pod Trzema Koronami". Gospodyni zrobia si jeszcze grubsza ni dawniej i posmutniaa, bo jej drogi maonek polizn si na stromych schodkach do piwnicy, spad i skrci kark. Rozpakaa si na mj widok, gaskaa mnie po policzkach i podaa nam najlepsze piwo z Lubeki. Gdy opowiadaem ojcu Piotrowi, jak sprawy stoj w obozie krlewskim i jak wyglda oblenie Sztokholmu, zebrao si wok nas mnstwo ludzi, eby si przysuchiwa, wzdycha i biada z lku przed przyszoci nie potrzebowaem si troszczy o zapat, bo ludzie zapraszali mnie, ebym zwily gardo i opowiada dalej. A niedugo

potem do gospody przyszed pisarz rady i z szacunkiem owiadczy mi, e burmistrz i rada chcieliby si ze mn spotka. Zatrzymaem si w Abo kilka dni w oczekiwaniu na list biskupa. Od obfitego picia i jedzenia krew krya mi ywiej w yach i pochlebiao mi, e mimo niejakiego szemrania mieszkacy Abo z szacunkiem i uwanie suchali moich sw oraz prbowali spojrze na sprawy z innego punktu widzenia. Ale tyle opowiadano im o okruciestwie i wiaroomnoci Jutw, e nienawi i rozgoryczenie weszo ludziom w krew. Tote wielkie wyniko zamieszanie, gdy nagle musieli zacz dobrze myle o Jutach. W rozterce oddali si nadziei, e od krla Chrystiana spotka ich tylko to, co najlepsze, i posta jego otoczona zostaa aureol, ktra rozjaniaa ciemne strony Jutw i kazaa zapomnie o grabiey i poogach, i mordach dokonywanych przez wojska krlewskie. Czeg bowiem mona si byo spodziewa od bezbonych najemnikw? W dniach owych wiele wznoszono toastw w Abo za zdrowie krla Chrystiana i za pokj, tak e chodziem stale po miecie w oparach wina, co wcale nie wyszo mi na zdrowie, bo z oparw tych zrodzio si w mojej gowie wiele dziwnych pomysw. 3 Z kocem sierpnia znalazem si znowu w obozie krlewskim. Przekazaem doktorowi Hemmingowi list biskupa Arvida, a on podzikowa trzsc gow i zapewni mnie o swej przychylnoci. Zanis pismo wasnorcznie pani Krystynie do zamku w Sztokholmie, nie dajc nawet listu elaznego ani zakadnikw za swoje ycie, bo per-t traktacje o poddanie miasta posuny si ju bardzo. List biskupa Arvi-da i innych fiskich panw zrobi niewtpliwie swoje i ju w kilka dni pniej zostay podpisane i przypiecztowane warunki kapitulacji, ktre zapewniay pani Krystynie i sprzymierzonym z ni biskupom i panom szwedzkim pene przebaczenie. Dzwony biy, odwitnie ubrani mieszczanie toczyli si na ulicach Sztokholmu, krl wjecha do swego zacnego miasta i budujcy by widok radosnego nastroju, w jakim go witano. U bram miasta wrczono krlowi klucze Sztokholmu na aksamitnej poduszce niesionej przez czonkw rady, najpikniejsze panny w barwnych szatach sypay kwiaty na jego drodze, trby i bbny gray. Ale w caej tej radoci miaem jakie dziwne uczucie, e wyprowadzono mnie w pole. Doktor Hemming nie uzna mianowicie, ebym by godny przyczy si do jego wity, tak e najzwyklejszy knecht i najemnik by panem i zwycizc w porwnaniu ze mn, ktry musiaem oglda to wszystko toczc si w ludzkiej cibie. Dopiero w kilka dni pniej przypomniano sobie o mnie znowu, gdy krl posya do Finlandii wiele okrtw wojennych, eby przej fiskie zamki, i wyznaczy doktora Hemminga do prowadzenia negocjacji. Gdy po mnie przysano, zrozumiaem zaraz, e mnie potrzebuj, i wreszcie zadaem wynagrodzenia i uznania za oddane usugi. Doktor Hem-ming prosi mnie o wybaczenie, tumaczc si, e jest roztargnionym starcem, ktry z sercem penym ustawicznych trosk myli tylko o dobru naszej wsplnej ojczyzny. Zapomnia powiedzie o mnie legatowi papieskiemu, ale uczyni to niezwocznie przy najbliszej sposobnoci. Po czym zapozna mnie z butnym junkrem, ktry nadzorowa zaadunek koni. Sta on z piciami opartymi o biodra i sapa przez spaszczony nos jak byk. By to Tomasz Wolf, rycerz, ktry mia zosta dowdc zamku w Abo i ktry na wstawiennictwo doktora Hemminga przyj mnie jako pisarza, bo znaem jzyk fiski. Tak to dostaem wyywienie i odzienie oraz obietnic zapaty trzech groszy srebrem miesicznie. W czasie podry morzem poznaem lepiej junkra Tomasza i stwierdziem, e by to czowiek nieuczony, ktry ledwie umia napisa swoje imi. By jednak z pewnoci zdolnym dowdc, bo przy najmniejszej okazji miota okropne i pogaskie przeklestwa. Popynlimy wic do Abo, a stosy stranicze zapowiaday nasze przybycie od wyspy do wyspy czarnymi supami dymu i gdy okrty zarzuciy kotwice na rzece, z zamku Abo zaczy

grzmie armatnie saluty. Biskup Arvid otrzyma przebaczenie, a miasto askawe krlewskie gwarancje. Zamek przekazano junkrowi Tomaszowi z wojskowymi honorami i przy dwiku bbnw i piszczaek, a junkier Tomasz natychmiast obsadzi go swoimi ludmi i dokadnie sprawdzi wszystkie zapiski inwentarzowe. Potem zapyta mnie, gdzie mona by byo dosta sprawnego kata, a ja poleciem mu gorco mistrza Wawrzyca. Kaza go zaraz sprowadzi do siebie i na prb powiesi dwch najemnikw,. ktrzy awanturowali si Pod Trzema Koronami", tukli mieczami porzdnych mieszczan i zgwacili jak dziewczyn w stajni gospody. Postpek ten wzbudzi wielkie zadowolenie wrd mieszkacw miasta, ktrzy wielce chwalili surowo i sprawiedliwo junkra Tomasza. Doktor Hemming ali si bardzo, e bdc starym czowiekiem musi jako pose krlewski znosi liczne niewygody podry, gdy chody jesienne ju ciy ziemi, ale nie mona byo na to nic poradzi, bo dowdcy zamkw w Finlandii wcale nie okazywali ochoty przybycia na pokojowe rokowania, jak si tego spodziewa. Tote musia na czele krlewskich onierzy pojecha do Tavastehus, a stamtd do Wyborga, eby przekona jego dowdc Tdnne Erikssona. Towarzyszyem mu do Tavastehus, gdzie spotka si z Ake Abranssonem i zmarnowa wiele dni, zanim udao mu si rozproszy wtpliwoci tego upartego pana i przeprowadzi swoj wol. I pan Ake nie ustpi dopty, dopki nie otrzyma potwierdzenia godnoci kasztelana, cho zmuszony by przyj duskiego doradc i krlewskich onierzy w-obrb murw zamkowych. Pan Tbnne za napisa z Wyborga, e odda zamek, gdy otrzyma z rk doktora Hemminga pismo z uaskawieniem. Doktor Hemming odesa mnie do Abo z wieci do junkra Tomasza, e negocjacje przybray obrt pomylny. Junkier Tomasz za wysa mnie dalej do Sztokholmu z tymi dobrymi wiadomociami. Krl Chrystian mia by uroczycie koronowany na krla Szwecji i paaem pragnieniem uczestniczenia w tym wicie. Ale nikt z fiskich panw nie przyj zaproszenia i nawet biskup Arvid zachorowa i leg w ou w najmniej odpowiedniej chwili, co bardzo dotkno junkra Tomasza. Przybyem do Sztokholmu w sam dzie Wszystkich witych i wraz z Anttim, ktrego odszukaem w obozie, widziaem jak Stany z wielk pomp skaday cze swemu krlowi na wzgrzu Brunkeberg, przystrojonym proporcami i chorgwiami. Stany zrzeky si bowiem prastarego przywileju wyboru monarchy i owiadczyy, e Szwecja na wieczne czasy staje si dziedzicznym krajem krla Chrystiana. A nastpnego dnia byem wraz z Anttim wiadkiem, jak arcybiskup Gustaw Trolle namaci w kociele witego Mikoaja w Sztokholmie krla Chrystiana witymi olejami i ukoronowa go insygniami wadzy, ktra to uroczysto zakoczya si ludowymi zabawami trwajcymi par dni. Czwartego dnia leaem w mojej kwaterze z mokrymi okadami na czole. Kade uderzenie kopyt o bruk, gdy liczni gocie koronacyjni odjedali do domw, odbijao mi si bolesnym echem w gowie. Zwijaem si jak na mkach, nie mogem nic je i tylko uem sonego ledzia i popijaem wod z dzbana, eby ugasi palce pragnienie. Do izby mojej wszed Antti w podartym kaftanie. I on trzyma gow w doniach i zaklina si na wszystkie witoci, e ju nigdy nie wemie do ust mocnych napojw. Pociesza mnie tylko to mwi e nie chodz w skrze wielkich panw, bo w miecie kr dziwne suchy. Powiadaj, e krl zaprosi pani Krystyn i wielu szlachetnie urodzonych panw na zamek, ale dziwaczne to jakie przyjcie, bo przed drzwiami stoj uzbrojeni trabanci i sam arcybiskup ma paln kazanie i wyznaczy pokut tym, ktrzy go obrazili. Odparem, e wszystkie stare grzechy zostay zapomniane i wybaczone, zakazaem Anttiemu ple gupstwa i bagaem, eby da mi spa. Ale pod wieczr okazao si, e mwi prawd. Pani Krystyna, wraz z wielk rzesz znakomitych szwedzkich panw i biskupw, siedziaa zamknita na zamku, a w jej domu, w skrytce w jednej ze cian, znaleziono dokument, w ktrym rada krlestwa i przewodniczcy Stanw wsplnie skazywali arcybiskupa na utrat

godnoci i przyrzekali razem przeciwstawi si kltwie papieskiej, jakiej mona byo si spodziewa za ten czyn. W obronie maonka pani Krystyna powoywaa si na ten dokument, utrzymujc, e nikogo nie mona pociga do odpowiedzialnoci za usunicie arcybiskupa, bo ponosi za to win cae krlestwo. Nie bardzo rozumiaem, jak kto moe by oskarony o czyny, ktre krl obiecywa zapomnie i wybaczy. Ale nastpnego dnia sprawa wyjania mi si cakowicie, gdy pan Didryk przybieg do mnie jeszcze nim kury zapiay: Mikaelu, ubieraj si natychmiast wysapa szybko. Ku swemu wielkiemu zmartwieniu krl zmuszony jest ustanowi trybuna duchowny dla sdzenia kacerzy, a trybuna szuka sekretarza i nie moe w popiechu znale nikogo dostatecznie uczonego, bo wszyscy si wymawiaj. Ty jednak jeste uczony, biegy w acinie, nie podlegasz wyczeniu jako bezstronny, a w dodatku jeste Finem. Tote nie marud, gdy trafia ci si szczcie, i piesz czym prdzej do zamku. Wycign mnie na wp picego z oa i nie bardzo rozumiejcego, 0 co chodzi, zaprowadzi na zamek, do kosookiego mistrza Slaghecka, ktry wyjani mi moje zadanie. Tak to zupenie nieoczekiwanie znalazem si w cisym wybranym gronie duchownych, bo za zamknitymi drzwiami zgromadzili si w zamku powani i zatroskani trzej biskupi, omiu kanonikw, przeor dominikanw i sam arcybiskup. Jego przewielebno zapyta mnie, czy jestem stanu duchownego, 1 bardzo by zaskoczony, dowiedziawszy si, e nie zostaem wywicony na ksidza. Uzna, e trzeba to natychmiast naprawi i szybkim naoeniem rk wprowadzi mnie do kapaskiego stanu, nim si opamitaem i omieliem uwierzy, e skutkiem tak prostej procedury chleb i wino bd si odtd przemienia w ciao i krew Chrystusa. A gdy odwayem si wyjka moje wtpliwoci przed arcybiskupem, ktry woy ju peny ornat, ten ofukn mnie ostro, e zna si na tych sprawach znacznie lepiej. Doda jeszcze, e w razie koniecznej potrzeby mgby przez naoenie rk uczyni sprchniay pniak godnym udzielania witych sakramentw kocielnych, z czego wywnioskowaem, e ksi Kocioa jest czowiekiem porywczym i w zym humorze i uznaem, e lepiej bdzie siedzie cicho jak mysz. Jak si zdaje, zebranie nie przypado nikomu z praatw do gustu. Po wyczerpujcych uroczystociach najchtniej byliby si smacznie wyspali, a wielu z nich wci jeszcze trudno byo zebra myli w peni i zastanawia si nad t niezwykle powan spraw. Arcybiskup od razu obj przewodnictwo obrad, rozwijajc akt oskareni, ktry poprzedniego dnia wystosowa przeciw panom szwedzkim, oraz tajny akt, ktrego miejsce ukrycia pani Krystyna z kobiec bezmylnoci wyjawia, aby broni honoru swego zmarego maonka, pana Stena. Akt ten owiadczy zacny biskup ze smutkiem powiksza jeszcze bardziej hab i zniewag, ktrej dozna, gdy ujawnia, e nadspodziewanie wielu wysoko postawionych panw szwedzkich, wcznie z burmistrzem i rad Sztokholmu, zamieszanych byo w ten okropny kacerski spisek przeciw witemu Kocioowi. Teraz nie chodzi ju tylko o wynagrodzenie szkody arcybiskupowi. Skadajc krlewsk przysig, krl Chrystian zobowiza si broni praw witego Kocioa, obowizkiem jego zatem stao si obecnie zbadanie jak dalece rozprzestrzenia si w jego krlestwie szkodliwa herezja. Trybuna duchowny ustanowiony zosta, eby zbada t spraw i zoy sprawozdanie o wynikach dochodze. Jako pierwszy punkt obrad biskup wysun pytanie, czy ktrego z sygnatariuszy aktu mona uwaa za niewinnego zarzucanego im przestpstwa. Panowie duchowni odparli jednogonie, e naley wyczy ze sprawy biskupa Hansa Braska z Linkoping, poniewa zoy swj podpis tylko pod przymusem. Nastpia obszerna debata na temat orzeczenia trybunau i jego brzmienia, co do samej decyzji jednak nie byo waciwie rnicy zda i nie mogo jej te by, gdy sprzysieni przeciwstawiajc si witemu Kocioowi i autorytetowi papiea popadli bez wtpienia w herezj.

Biskup Jens, czowiek zacny i prostoduszny, stwierdzi to jasno i doda: Nasze zadanie jest cikie i przygnbiajce, ale pocieszmy si tym, e nie wydajemy adnego wyroku, a zatem nie bierzemy na siebie odpowiedzialnoci za ostateczne rozstrzygnicie, ktre spoczywa w rku krlewskim. Herezja wymaga wprawdzie surowej kary, ale wielka liczba winnych, ich wysokie stanowiska oraz zaprzysiona przez krla obietnica przebaczenia dawnych przewinie zapewnia naturalnie obwinionym jego ask. Ale arcybiskup odpar na to ostro: Nie nasza rzecz mwi o karze. Musimy ograniczy si jedynie do zadania, ktre nam powierzono. Krl zobowiza si wprawdzie do okazania aski i przebaczenia dawnych przewinie, ale przebaczenie takie nie moe rzecz jasna tyczy si herezji, poniewa krl wcale nie ma prawa darowywa przestpstw przeciw Kocioowi. Zapada wieczr i zblia si pora posiku. Do ju stracilimy czasu na jaowe gadanie. Przystpmy do dyktowania naszej decyzji i podpisania jej i zostawmy krlowi powzicie ostatecznego wyroku, poniewa nie jestemy jego doradcami. Tak wic zaczto dyktowa orzeczenie trybunau, a ja wypisywaem je na czysto piknym charakterem pisma. Oskaronych wymieniono po nazwisku i trybuna stwierdzi, e wszyscy oni, z wyjtkiem biskupa Hansa Braska, byli notorycznymi heretykami, przekazujc ich ramieniu wieckiemu. I musz przyzna, e te straszliwe sowa zmroziy mi krew w yach, gdy tradycja prawa kanonicznego nadawaa oskareniu i orzeczeniu zowieszcz donioso, i czuem ju swd kacerskiego stosu. Ale decyzj podjto szybko, bo panowie duchowni od wczesnego ranka nie mieli w ustach ani kawaeczka chleba czy yku piwa. Czonkowie trybunau, z arcybiskupem na czele, podpisali orzeczenie w grobowym milczeniu. Zapaliem wiece stojce na stole, a panowie topili w ich pomieniu lak i przykadali pieczcie do aktu. Nastpnie arcybiskup z umiechem wezwa zgromadzonych do posiku, na ktry dobrze sobie zasuyli, i zniy si nawet do tego, e i mnie poklepa po ramieniu i poleci mi rwnie zaj miejsce przy stole, gdy z pewnoci jestem godny, wypeniwszy tak starannie wane zadania sekretarza. Jego yczliwo dodaa mi odwagi i zapytaem jeszcze raz, czy istotnie nale odtd do stanu duchownego. On za odpar, e spokojnie mog sobie sprawi duchown sukienk, wygoli tonsur na ciemieniu i od wielebnych kanonikw kapituy zada wydania mi kapaskich penomocnictw. Omieliem si zauway, e nie osignem jeszcze wieku kanonicznego i nie zostaem nawet zrodzony w maestwie, on jednak umiechn si kwano, patrzc na mnie lodowato, i powiedzia, e to-s rzeczy bez znaczenia w porwnaniu z wielk usug, jak oddaem dzisiaj witemu Kocioowi. Nastpnie odda orzeczenie trybunau mistrzowi Slagheckowi, ktry ywo porwa dokument, eby zanie go czym prdzej krlowi. Arcybiskup za wskazujc na niego rzek: Mistrz Slagheck take urodzi si poza maestwem, co wicej jest nieprawym synem ksidza, ale myl, e zasuy sobie dzi na infu biskupa, jakkolwiek nie w mojej mocy przepowiada przysze wydarzenia. Godni i zmarznici, zasiedlimy wic do dugiego stou w zacisznej sali jadalnej, ogrzewanej trzaskajcym ogniem na kominku. Podano nam gorc zup, grzan krwaw kiszk i rne smakoyki, ktre zostay z trzydniowej uczty na zamku, ale mimo mocnego piwa rozmowy przy stole gasy i jedlimy w przytaczajcej ciszy i przygnbieniu. Na dworze bya pogoda listopadowa, nieliczne patki niegu prszyy z szarych chmur za oknami i wcale nie czuem si ani troch szczliwy, mimo e nagle speniy si moje najgortsze pragnienia. Wszystko to stao si tak szybko i nieoczekiwanie, e jeszcze wci nie mogem zrozumie, w co si wdaem. Odniosem wraenie, e praaci i biskupi dopiero w cieple sali jadalnej i dziki oywczemu dziaaniu piwa na stpione umysy zaczli rozumie doniose skutki swego orzeczenia. Gdy wedug odwiecznej praktyki prawnej Kocioa mier jest jedyn skuteczn

kar za niepoprawn herezj i krlowi byoby bardzo trudno, mimo wszystkich zobowiza i przy najlepszej nawet woli, obej te przepisy. W czasie biesiady day si sysze od strony miasta odlege dwiki rogw, ale zrazu nie zwracalimy na to uwagi. W kocu podnielimy si od stou i biskup Jens odmwi krtk modlitw, dzikujc Panu Bogu za jego dobre dary, ktrych zakosztowalimy. W tej samej chwili do komnaty wpad przeraony sucy, woajc, e biskupa Mateusza i biskupa Wincentego wyprowadzaj wanie z zamku na stracenie na Wielkim Rynku. Poderwalimy si na to, ale arcybiskup uspokoi nas mwic: Ten czowiek musi by chory i mwi w gorczce. A zacny biskup Jens wtrci: Niech nas Bg broni, bymy uwierzyli, e jego krlewska mo . wayby si podnie rk na ludzi takich jak oni. To kamstwo i obmowa i crimen laesae maiestatis. A gdy si troch otrzsn z wraenia, doda ze miechem: Wiemy dobrze, e nikt z mieszkacw Szwecji nie zdziaa po kapitulacji tyle dla krla co biskup Mateusz ze Strangnas, i krl nie postawiby chyba na swoim bez jego pomocy. Ale duchowni panowie bardzo niespokojnie krcili si po komnacie i prbowali zobaczy co przez okno. W kocu zacny biskup Jens poleci mi dowiedzie si, co si dzieje. Wymknem si przez drzwi i pospieszyem na zamkowy dziedziniec, gdzie napotkaem wielk gromad niemieckich najemnikw, ktrzy klli i krzyczeli na mnie, ebym zawrci do rodka. Krl kaza uderzy w trby i wyda polecenie, e wszyscy z zamku i w miecie maj siedzie w domu. W teje chwili otwary si drzwi i na dziedziniec wyszli pod eskort stranikw biskupi Mateusz i Wincenty. Obaj byli bladzi z bezsennoci i wzruszenia, a gdy profos wystpi, aby obj ich pod swoj stra, pan Wincenty sprbowa si umiechn i zapyta artobliwie: Co nowego, profosie? A ten pozdrowi go gbokim ukonem i odpar z szacunkiem: Nic dobrego, jego wielmono. Prosz o przebaczenie, ale przyszed rozkaz, e jego wielmono ma straci gow. Nie sdz, by uwierzyli w te sowa, wzili je raczej za okrutny art, tak jak i ja, ktry znaem dziwny zmys humoru Niemcw. W kadym razie biskupw wyprowadzono z zamku, a najemnicy zaczli mnie znowu szturcha i popycha do wntrza, tak e wrciem do sali jadalnej i opowiedziaem, co widziaem i co syszaem. Ale dodaem, e z pewnoci jest to tylko ordynarny art. Mimo to wielu z praatw poblado, a biskup Jens zapa si za serce i zaczai narzeka na duszno. Kilku innych czonkw trybunau odczuo nage dolegliwoci odkowe i przeor dominikanw, ktry zna wntrze zamku, pokaza im drog do ustpu. A gdy wrcili stamtd i wszyscy zgromadzili si w komnacie, wpad jeden ze sucych biskupa Mateusza, gorzko paczc, w porwanym kaftanie, broczc krwi z nosa, i opowiedzia nam, e na Wielkim Rynku zbito z desek szafot i wzniesiono wokoo niego mnstwo szubienic i e obaj biskupi klcz ju przed pniem katowskim, a z zamku prowadz na Rynek innych oskaronych. Wielu panw zakrzykno ze zgrozy i ukryo twarze w doniach. Tylko biskup Jens zachowa panowanie nad sob i rzek: Spieszmy do krla baga o ask i prosi, eby nie dopuci si takiej okropnoci. Wszyscy z wyjtkiem arcybiskupa wybiegli z komnaty, a ja podyem za nimi, oniemiay z przeraenia. Ale zastpi nam drog mistrz Slagheck z rozpostartymi ramionami i klnc po niemiecku, zabroni przeszkadza krlowi, ju i tak dostatecznie przytoczonemu i gboko wstrznitemu decyzj, do powzicia ktrej zmusio go orzeczenie trybunau. Praaci wrcili wic jak niepyszni do sali jadalnej i zaczli modli si gono do Boga o zmiowanie. Nie mieli spojrze sobie w oczy, a to samo byo i ze mn. Na przemian robio mi si zimno i gorco i rozumiaem ju teraz, dlaczego tak trudno byo znale pisarza do wypisania orzeczenia trybunau. Wci jednak nie mogem uwierzy w najgorsze i mylaem,

e krl chce tylko napdzi strachu panom szwedzkim i kae moe kilku straci, reszt za puci wolno. Tote chciaem widzie wszystko na wasne oczy i zwrciem si z tym do mistrza Slaghecka. Ten za klepn mnie mocno po ramieniu i miejc si grzmico, wezwa do zachowania pogody ducha, gdy jak mwi chodzi tu tylko o zoczycw i zbrodniarzy, ktrzy otrzymuj zasuon kar. Na moj prob kaza jednemu z halabardnikw towarzyszy mi, ebym mg bez przeszkd dotrze na Rynek i by wiadkiem wykonania wyroku. Nieprzytomny ze strachu podreptaem za knechtem pustymi ulicami do Rynku, gdzie sta wielki tum przeraonego posplstwa. Otoczeni lasem wczni czekali tam wok szafotu szlachetni panowie szwedzcy. Liczba skazanych na mier rosa z kad chwil, bo wielu, ktrzy opucili ju Sztokholm, zawrcio, a przy bramach miasta porwano ich z siode i zaprowadzono na plac stracenia. Byli tam te liczni mieszczanie, ktrych zabrano od wykonywania ich uczciwych zawodw jednego wprost od garbarskiej kadzi, innego z wag do waenia korzeni w rku, a jeszcze innych w skrzanych fartuchach albo z zakasanymi rkawami. W wykuszu ratusza stao kilku krlewskich doradcw i od czasu do czasu woao gono, e ludzi nie powinna przeraa kara, ktra spotyka zbrodniarzy, spiskowcw, sprzysionych i kacerzy. Ale wielu spord skazanych mieszczan sztokholmskich odkrzykiwao w odpowiedzi, e to kamstwo i oszustwo. Zacni i szlachetni mowie szwedzcy! woali oni do ludu. Zachowajcie dobrze w sercu krzywd i niesprawiedliwo, ktra nas spotyka, bo taki sam los grozi kademu, kto zaufa tyranom i dopuci, by go haniebnie zdradzono za pomoc faszywych obietnic. Obalcie tyrana, a my bdziemy w niebie modli si o si dla was i krew nasza woa bdzie o pomst ze ciekw Sztokholmu". Gdy krzykom nie byo koca, dowdca stray zniecierpliwi si i kaza uderzy w bbny, eby zaguszy skazanych, ktrym zatem nie pozwolono skorzysta z nalenego im prawa, by u pnia stracenia przemwi do ludu. Nie dano im nawet przyj witych sakramentw, lecz zmuszeni byli sami modli si i poleca dusze Bogu. Nie wygldali na heretykw, bo wielu spord nich klkao przy modlitwie jak poboni ludzie, silniejsi pocieszali sabszych, a starcy dodawali ducha modziecom. A poprzez szmer ich gosw i warkot bbnw sycha byo guche uderzenia topora o pie stracenia i szafot stawa si liski od krwi spywajcej strumieniami na Rynek. Beczki zapeniay si gowami straconych, a okaleczone ciaa rzucano na kup po obu stronach szafotu. Prostych za ludzi, ktrym ich stan nie dawa prawa do cicia, wieszano na szubienicach wok Rynku. Usiujc policzy straconych, ku wielkiemu zdumieniu stwierdziem, e kat pozbawi ycia o wiele wicej ludzi, ni ich wyliczono w orzeczeniu duchownego trybunau. Opary krwi unosiy si nad caym Rynkiem w zimnym listopadowym powietrzu i zamieszanie zrobio si stopniowo tak wielkie, e wielu z tych, ktrzy znaleli si tam cakiem przypadkowo, tracono bez sdu i wyroku, skutkiem pomyki, a moe i celowo. I ludzie wywlekami z tumu na szafot tak byli sparaliowani zgroz, e nie okazywali wcale zdziwienia, sigali tylko szybko do mieszka po pienidze dla kata, eby ci ich szybko i zgrabnie. Take i mnie porazio to okropne widowisko i przelew krwi, e nie mogem wybekota swego imienia, gdy paru pachokw profosa zaczo rozglda si dokoa za nowymi ofiarami i zauwaywszy mnie pyta: Kt to jest ten modzieniec o twarzy uczonej i palcach poplamionych tuszem? To z pewnoci jaki zwolennik Szwedw! W dodatku ma on koronkowe mankiety, naley mu si wic z pewnoci miejsce bliej szafotu. Przecisnli si przez gste szeregi zbrojnych, aby mnie schwyci, i pewnie zostabym wepchnity midzy skazanych i city lub powieszony, gdyby mistrz Paracelsus nie spostrzeg nagle, w jakich znalazem si opaach, nie wyskoczy z tumu i nie uderzy moich

przeladowcw po palcach pazem miecza. Obroni mnie i powiedzia im, kim jestem, a Niemcy, ktrzy bali si go jako wielkiego czarownika, zostawili mnie zaraz w spokoju. Trabant z zamku dawno ju poszed swoj drog; zamiesza si gdzie w tumie na Rynku midzy innymi bezbonymi odakami, by kra mieszki, piercienie i zapinki z okrwawionych trupw. Oparem si na ramieniu mego zbawcy i z doznanego przestrachu zwymiotowaem wszystko, co zjadem na uczcie, bez alu, bo czuem, e przysmaki te zatruyby mnie, gdyby pozostay duej w moim odku. Tymczasem zaczo zmierzcha. Gdy troch przezwyciyem lk, chciaem opuci Rynek, ale mistrz Paracelsus zatrzyma mnie mwic, e pragnie porozmawia z katem. Opowiedzia mi te, e podrowa po kraju, by studiowa choroby grnikw, i doda: Nie jestem adnym wrem, tylko lekarzem, ale przysigbym, e krl Chrystian kadym ciosem miecza kata rozbija w drzazgi wasn byszczc koron. Ten lud jest uparty i kocha wolno i nie tak atwo go przestraszy, atwiej wzbudzi w nim gniew. Widziaem w podry, e w lasach kryj si ludzie, ktrzy nie zaufali krlewskim obietnicom. I jeli jest pord nich kto, kto nadaje si na wodza, wybior go krlem i nie bdzie ju potrzebowa ba si wspzawodnikw, bo krl Chrystian krtkowzrocznie usun ich wszystkich z jego drogi. Odparem, e z pewnoci nie mona sobie wyobrazi innego krla na tronie szwedzkim teraz, gdy krl Chrystian zosta ukoronowany, a Stany uznay Szwecj za jego kraj dziedziczny po wszystkie czasy. I dodaem: Moe lud bdzie si krzywi, ale bdzie musia przekn to piwo czy chce, czy nie chce, bo prawd mwic, lub sam sobie go nawarzy. W gstniejcym mroku mistrz Paracelsus wpatrzy si we mnie straszliwymi oczyma jasnowidza i rzek: __ Ciekawym, jakie jest to piwo, ktrego ty sobie nawarzye, Mikaelu. Pamitaj, e jak sobie pocielesz, tak si wypisz i e gdy dasz diabu palec, wnet zada caej rki... Sowa te spady na mnie jak grom, tak e kilkakrotnie przeegnaem si znakiem krzya. Tymczasem usta wreszcie warkot bbnw, masa ludzka zacza si rozprasza, a kat zszed i usiad na stopniach szafotu, dyszc z wyczerpania. By skpany we krwi od stp do gw i caa jego odzie przesika krwi, a nawet z ng musia zdj buty, eby wyla z nich krew. Nawet zbrojni odsuwali si od niego ze zgroz, a mnie znowu ogarny mdoci i zaczem wymiotowa raz po raz wstrzsany gwatownymi dreszczami, ktre nie ustay nawet i wtedy, gdy si w kocu znalazem w ku w moich czterech cianach. Nocy tej niewielu tylko zmruyo oczy do snu w miecie Sztokholmie i z kadego domu sycha byo pacz i biadanie, a bezboni odacy wdzierali si do domostw straconych mieszczan i pldrowali skrzynie i szafy, pozbawiajc wdowy i sieroty wszystkiego. Nie sdz jednak, by robili to na rozkaz krlewski, jak to mwio wielu. W owym czasie bowiem ludzie przypisywali ju krlowi Chrystianw' wszystko, co ze. Przez cay nastpny dzie bezgowe trupy leay na rynku sztokholmskim ku wielkiej zgrozie ludnoci. Dopiero w sobot zaadowano je na wozy i zawieziono na przedmiecia, aby je spali na stosie i take zwoki pana Stena wygrzebano z grobu, eby spony wraz ze zwokami innych kacerzy. Krl Chrystian pragn pokaza, e chodzi tu o kar wymierzon przez Koci kacerzom, nie za akt zemsty czy zej woli. Jego poplecznicy prbowali jak mogli szerzy takie pogldy wrd ludnoci i niebawem mieszczanie zaczli midzy sob mwi, e waciwie nie maj zbytniego obowizku wdzicznoci wobec butnej szlachty, ktra tylko uciska i ugniata biedny lud i ogranicza jego prawa. A najlepsi spord nich odczuwali wielk pociech na myl, e tyle jest teraz wolnych urzdw w radzie w zacnym miecie Sztokholmie. 4

Take i ja zaczem odzyskiwa otuch, ale co si we mnie buntowao przeciw temu, eby odwiedzi kanonikw kapituy, bo nie chciaem ich nigdy wicej oglda. Z drugiej strony, saby i chory, nie omielaem si jeszcze woy duchownego stroju i wygoli sobie ton sury na ciemieniu. W niedziel wieczorem zawezwano mnie do zamku i zaprowadzono do komnaty, gdzie mistrz Slagheck przymierza infu biskupa Wincentego. Zabra bowiem odzie po zacnym biskupie, aeby sobie zaoszczdzi kosztw zakupu nowego ornatu. Gdy mnie zobaczy, przerwa swoje niecne zajcie, odoy infu na bok i powiedzia: Bakaarzu Mikaelu, jeste wiernym sug krla czy te tylko niezdarnym nicponiem? Odpowiedz mi natychmiast, ebym wiedzia, jak mam ciebie traktowa. Odparem, e wsiadem na krlewskie sanie i musz si ich teraz trzyma, cho od szybkoci jazdy piecze mnie siedzenie i krci mi si w gowie. Wielce mu si to spodobao i rzek: Krl pragnie ci pozna i powierzy wane zadanie, jeeli mona na tobie polega. I jeli wiernie i zrcznie spenisz swj obowizek, moesz by pewny aski krlewskiej. Powid mnie schodami ukrytymi w murze do sekretnej komnaty, gdzie siedzia krl Chrystian ze zmarszczonym czoem, zupenie wyranie cierpic od skutkw okropnego przepicia. Krl zapyta mnie: Tye to ten Fin i sekretarz trybunau duchownego, co ku memu alowi postawi mnie przed smutn koniecznoci skazania na mier i spalenia na stosie jako kacerzy czoowych przedstawicieli najwybitniejszych rodw szlacheckich w Szwecji? Mao ktry krl zmuszony by podj tak gorzk decyzj, ale sdz, e wszyscy ludzie prawo-mylni rozumiej moje trudne pooenie i udzielaj mi poparcia. Odparem, e z caego serca go rozumiem i popieram jako wierny poddany, ale dodaem: Jako e z aski arcybiskupa nagle i niespodziewanie wstpiem do stanu duchownego, zmuszony jestem jako posuszny syn Kocioa stwierdzi, e biskup Mateusz i biskup Wincenty byli obaj mami witymi i nawet wedug pogldw trybunau nietykalnymi. Tote wielkim grzechem i szkod dla witego Kocioa byo cicie i spalenie ich cia na stosie bez dania im monoci choby tylko przyjcia witych sakramentw czy te obrony przed trybunaem. Krl rzuci mi nieaskawe spojrzenie i wybuch gniewnie: Nie potrzebuj odpowiedzi na pytania, ktrych nie zadaem, i zapamitaj sobie, e mam ju a nadto kopotu z wytumaczeniem si z tego przed jego witobliwoci papieem. Twierdz jednak, e ci biskupi, ktrych nazywasz witymi, brali udzia w gronym spisku na moje ycie i chcieli wysadzi mnie prochem w powietrze. I moesz to w zaufaniu powtarza w Finlandii wszystkim, ktrzy ci spytaj. Ale opowiadaj to poufnie i z zachowaniem wszelkiej ostronoci, bo nie bezpieczestwo, ktre grozio mojemu cennemu yciu, moe wywoa niepokj i zamieszanie wrd wiernego ludu. Nowina ta bardzo mn wstrzsna i zrozumiaem, e biskupi bez wtpienia zasuyli na kar, jeli istotnie do tego stopnia zapomnieli o obowizkach swego witego powoania. Nie miaem wprawdzie na to adnego innego dowodu jak sowa krlewskie, ale nie mogem sobie wyobrazi, eby krl z zimn krwi i tak wiadomie mg kama, patrzc mi w oczy. A krl obserwowa moj twarz, po czym powiedzia: Korona krlewska nieatwa jest do dwigania i cika od trosk. Przed Bogiem i tylko przed Bogiem musz zdawa spraw z moich uczynkw. Jako sekretarz trybunau duchownego wiesz dobrze, .e take i Hemming Gadh zoy swj podpis i piecz pod heretyckim dokumentem. Bardzo to mn wstrzsno, gdy jest on widocznie arcy-kacerzem, cho miaem o nim dobre mniemanie z powodu jego gorliwoci i zapau. Ale teraz mam suszne powody podejrzewa, e zapa ten by tylko wynikiem kacerskiej chci intrygowania i aby pokrzyowa mu szyki, musz jak najszybciej posa go na prebend w krlestwie niebieskim, zanim wiadomo o tych poaowania godnych wydarzeniach w Sztokholmie dojdzie do jego uszu. We wic ten zapiecztowany list z wyrokiem na niego, udaj si do

Finlandii, znajd go, gdziekolwiek przebywa, i ka natychmiast ci. Moje penomocnictwo uprawnia ci do wszelkiej potrzebnej pomocy w wypenianiu twoich obowizkw, a mistrz Slagheck kae ci wypaci dziesi marek srebrem na nieuniknione wydatki. Wasza krlewska mo nie mwi chyba tego powanie! wykrzyknem przeraony. Doktor Gadh jest sug Kocioa i gorcym zwolennikiem Unii i wasza krlewska mo nie dostaby nigdy zamkw fiskich bez jego daru przekonywania i zaufania, jakim si cieszy. Nagroda za tak dobre uczynki nie moe by tak okropna. Ale krl odpar niecierpliwie: Jeste sug Kocioa i obowizkiem twoim jest tpi herezj, gdzie tylko j spotkasz. I doprawdy nie potrzebujesz mi przypomina o zasugach doktora Gadha, bo zbyt s wielkie, by przy swoich szerokich wpywach mg zachowa ycie po tym, co si stao. Rwnie szybko i atwo, jak nakoni fiskich panw do kapitulacji, mgby ich znowu podburzy przeciwko mnie. Tote obowizkiem moim jest z cikim sercem skaza go na mier, a jedyn moj pociech to, e doktor Gadh jest ju starym czowiekiem i do si nacieszy dobrodziejstwami dugiego ywota. Dalsze opieranie si mogo narazi na niebezpieczestwo moj wasn gow, i to bez adnego poytku, gdy krl atwo znalazby innego czowieka do wykonania swoich ponurych zamiarw. Tote przyjem zapiecztowany wyrok mierci i krlewskie penomocnictwo, uprawniajce mnie do wszelkiej pomocy wadz, po czym krl da mi na klczkach ucaowa swoj rk i pozwoli odej. Ale najpierw kaza mistrzowi Slagheckowi przynie sobie jeszcze jeden dzban piwa. A potem zostawilimy krla w jego sekretnej komnacie i mistrz Slagheck zaprowadzi mnie do zamkowego skarbnika i kaza wypaci za pokwitowaniem dziesi marek czystym srebrem pkaty woreczek co mimo przygnbienia i wyrzutw sumienia podnioso mnie troch na duchu, bo nigdy jeszcze nie miaem w rku takiej sumy. Gdy wyszedem na wiee powietrze, miaem uczucie, jakbym zostawi za sob loch wizienny albo grb i w bramie dotknem ostronie szyi i karku, ktre wyday mi si szczeglnie kruche i cienkie. W gospodzie spakowaem pospiesznie rzeczy, a Antti, ktry mia mi towarzyszy w podry, poszed za moim przykadem. Pobiegem te poegna si z doktorem Paracelsem, ktry wybiera si niedugo do Polski kraja niemieckich najemnikw, po czym wsiedlimy wraz z Anttim na statek odchodzcy do Abo. Nigdy jeszcze nie mielimy podobnej eglugi, bo szyper mia rozkaz pyn o wszystkich aglach, mimo listopadowego sztormu, i gdy wyszlimy na otwarte morze, widzielimy tylko spienione bawany i rozdarte chmury. Bardziej umary ni ywy wysiadem w kocu na ld po tygodniowej podry. Wiadomoci o krwawej ani w Sztokholmie doszy ju jednak do Abo przed nami w formie suchw i rozprzestrzeniy si po caym kraju jak poar, przyczyniajc si do wzburzenia ludzkich umysw, cho junkier Tomasz robi, co mg i ogosi, e wszystko to tylko "plotki^ kamstwo i oszczerstwo oraz faszywe wiadectwo przeciw krlowi.Na pierwsze wieci o tym, co si stao, doktor Hemming porniwszy Si mocno z biskupem Arvidem, mimo podeszego wieku wsiad na konia i parskajc z gniewu, popdzi z grup trabantw biskupa Arvida do Raseborga, gdzie kasztelanem by Nils Eskilsson Baner, niegdy krlewski przeciwnik, potem uaskawiony i przywrcony do wadzy. Junkier Tomasz mia dobre powody do podejrze, e pan Nils moe i teraz atwo ulec pokusie knucia z doktorem Hemmingiem spiskw przeciw prawowitemu krlowi. Tote bez zwoki udaem si w dalsz podr, nie majc nawet czasu odwiedzi przyjaci, mimo e po burzliwej podry morzem wci jeszcze byem obolay i niezdolny do jazdy wierzchem. Cierpiaem te piekielne mki skutkiem odparze od niewygodnego sioda, ale dwaj lekkozbrojni, ktrych junkier Tomasz doda mi jako stra przyboczn, mieli si tylko z moich dolegliwoci i podcinali mego konia, gdy prbowaem zwolni tempa jazdy, bagajc wszystkich witych o zmiowanie. W ten sposb dotarlimy do Raseborga w dwa dni.

Gdy z grzbietu spienionego rumaka zobaczyem czarne mury zamku na oblanej morzem skale, serce zrobio mi si w piersiach cikie jak kawaek oowiu i poczuem si ogromnie marnie na duchu. Mimo moich nawoywa i rozkazw nie spuszczono zwodzonego mostu i brama pozostaa zamknita, dopki pan Nils we wasnej osobie nie wyszed na mury, eby zobaczy, kto woa. Przywita mnie yczliwie i kaza zaraz otworzy bram, tumaczc, e trzymaj j zamknit w obawie przed zamieszkami, do ktrych atwo moe doj z powodu rozsiewanych po kraju dzikich pogosek ze Sztokholmu, obelywych dla krla Chrystiana. Most zwodzony spad ze zgrzytem i szczkiem, brama zaskrzypiaa w zawiasach. Gdy wjedaem pod dudnice guchym echem sklepienie, odmwiem Ave, Pater noster i Credo dla dodania sobie otuchy. A gdy tylko znalazem si na dziedzicu, kazaem natychmiast zamkn bram i przywoaem kapitana niemieckich najemnikw, ktry ciekawie wyszed mi na spotkanie. Pokazaem mu piecz krlewsk i penomocnictwo i wezwaem, aby udzieli mi wszelkiej potrzebnej pomocy w wykonaniu krlewskich rozkazw. Sdz, e kapitan otrzyma ju odpowiednie instrukcje od junkra Tomasza, bo kiwn gow potakujco na znak, e mnie zrozumia, i zaraz kaza bi w bbny na alarm. Usyszawszy dwik bbnw, pan Nils wypad z go gow na dziedziniec, pytajc, co u diaba tu si dzieje i czy on ju nie jest panem we wasnym domu. Ale uspokoi si zaraz na widok krlewskiej pieczci i po chwili wahania zaprosi mnie w kocu do wntrza, cho nie byem ju dla niego miym gociem. Zaprowadzi mnie do sali rycerskiej, gdzie na wielkim kominku pon trzaskajcy ogie i gdzie zastalimy doktora Hemminga, ktry kulejc i trzsc star siw gow podszed do mnie, wzi mnie w ramiona i przywita tak serdecznie, e nawet pan Nils powrci do dawnej uprzejmoci. Jeszcze nie zdyem dobrze posmakowa powitalnego piwa, gdy obaj panowie zaczli mnie zasypywa pytaniami: Co si stao w Sztokholmie? Czy to prawda, e ten czy tamten ze szwedzkich wielmow zosta zdradziecko zgadzony przez krla? W co wierzy z tych wszystkich okropnych pogosek, jakie kr midzy ludmi? Zastanowiem si przez chwil, jak postpi, ale nie widzc innego wyjcia, podniosem si i powiedziaem: Wszystko to, a i jeszcze wicej, jest prawd, ale nie czas teraz, by o tym rozmawia. Drogi doktorze Hemmingu, najlepiej dla was bdzie odwrci myli od spraw tego wiata i przygotowa si do powierzenia waszej biednej duszy w rce boskie. Krl Chrystian obieca wam bowiem dobr prebend, ale ley ona w krlestwie niebieskim i jeszcze dzi wieczr wstpicie do rajskich wspaniaoci. Polecono mi pomc wam w tej drodze, cho czyni to z cikim sercem, bo zawsze okazywalicie mi yczliwo i traktowali lepiej, ni ojciec traktuje wasnego syna. Ale cho mwiem tak ogldnie i adnie, doktor Hemming mimo podeszego wieku wielce si wzburzy i zawoa: To okropne i niemoliwe! Nie mog wprost uwierzy w tak niecne wiaroomstwo, bo mam przecie wasnorcznie przez krla podpisany i pieczci opatrzony elazny list, do ktrego si odwouj. Podaem mu wyrok i rozkaz krlewski i wezwaem pana Nilsa, aby i on je przeczyta, mwic: 'Sprawy stoj tak, jak powiedziaem, i doktor Hemming ma by city bezzwocznie, a pan Nils jako kasztelan zamku ma udzieli mi przy tym wszelkiej potrzebnej pomocy. Nie mam jednak nic przeciwko temu, eby doktor Hemming przyj wite sakramenty przed t smutn egzekucj, ktra wywouje tylko przygnbienie wrd nas, jego przyjaci. I nie zamierzam te spali jego zwok, lecz chtnie udziel mu uczciwego pochwku, gdy nie otrzymaem adnych specjalnych rozkazw w tej sprawie. Ale prosz z caego serca, ebycie obaj popieszyli i nie utrudniali mi zadania, ktre i tak ju jest dostatecznie gorzkie.

Pan Nils odpowiedzia na to przeklestwem i owiadczy, e woli zawisn na szubienicy, ni usucha tak haniebnego i bezbonego rozkazu. Wycign miecz i moe byby mnie przebi, gdyby nie powstrzyma go doktor Hemming. Bardzo mnie przerazio nieopanowane . i szalone postpowanie pana Nilsa, ktry zacz gono woa na swoich ludzi i kaza im uzbroi si i opanowa zamek. Ale nikt go nie sucha, bo zacny kapitan Tile Gissel wystawi ju wszdzie posterunki i piciu jego arkebuzerw stao na dziedzicu i na schodach z hakownicami i poncymi lontami, gotowi strzela do kadego, kto omieliby si stawia opr. Gdy kapitan Gissel usysza wcieke ryki pana Nilsa wszed do sali i wezwa go, aby odda miecz, uspokoi si i sucha krlewskich rozkazw. Ale pan Nils nie mg jeszcze zrozumie, co si stao, i woa, e jeli chodzi o niego, zdradziecki krl duski moe si zabiera do pieka albo jeszcze lepiej znikn przez dziur w wychodku, i e on wcale nie zamierza sucha takiego krla i woli podburzy wszystkich uczciwych ludzi do powstania, by sprzeda swoj skr jak najdroej __ To prawdziwa przyjemno myle o cenie, jak ten krwawy pies Chrystian, Chrystian tyran, zapaci jeszcze za swoje wiaroomstwo! rycza. Poczciwy kapitan zmuszony by przywoa dwch uzbrojonych w dzidy knechtw, ktrzy zapdzili kasztelana w rg sali, gdzie ten wreszcie podda si, zdejmujc pas i rzucajc miecz na podog. Widzc to doktor Hemming uspokoi si troch, zblad i powiedzia: Nic nie pomoe kl i pieni si, gdy ju siedzimy po uszy w gnoju. Powiniene by sucha moich dobrych rad, przepdzi zaog i wzi zamek w swoje rce, aby w spokoju czeka na potwierdzenie lub zaprzeczenie tych pogosek. Wtedy moglibymy byli rozway, co naley uczyni. Teraz za mamy zwizane rce i nogi i robi z nami, co chc. Tote najlepiej, eby si temu podporzdkowa i pokornie prosi tu obecnych o zapomnienie tego, co powiedzia. Co si za tyczy mojej siwej gowy, czuj ju na skroniach chd mierci. A gdy pan Nils go nie chcia usucha i dalej wykrzykiwa i odgraa si krlowi, doktor Hemming zwrci si do mnie i do kapitana i rzek z szacunkiem: Nie suchajcie go i. zapomnijcie, co mwi, bo rozpacza, e musz umrze. Wecie moj star gow, bo bardzo ju jestem zmczony myleniem o wiaroomstwie i zu, ktre pleni si na caym wiecie. Ale jemu pozwlcie odej w spokoju, bo jest mody i szlachetnego rodu, i niesusznie byoby zrobi mu co zego tylko z powodu jego nierozwanych sw. Zamknito wic pana Nilsa w jego komnacie, eby si uspokoi, a kapitan postawi przed drzwiami wartownika. W zamku bawi wwczas wdrowny kaznodzieja, dominikanin z klasztoru z Wyborga, i mnich ten przyj spowied i udzieli doktorowi Hemmingowi rozgrzeszenia i komunii witej, a zacny doktor nie trwoni czasu na darmo, tak e wszystko odbyo si ogromnie szybko. W Raseborgu nie byo kata, ale jeden z niemieckich knechtw ofiarowa si chtnie za zwyk opat trzech- groszy srebrem ci gow skazanemu na mier, na co si zgodziem, upewniwszy wprzdy, e trafi mieczem we wskazany punkt na drewnianym palu. Wytoczono wic tgi brzozowy pniak na wzgrze koo zamku i tum ludzi zamkowej suby, dziewczt suebnych i gapiw z pooonego w pobliu targowiska zgromadzi si wok niego. Wielu pakao aonie, bo zacny doktor Hemming by szanowany przez wszystkich i cieszy si wielkim powaaniem w caym kraju. Przyszed na miejsce stracenia na wasnych nogach, nie opierajc si na nikim, i gdy ju wychyli puchar kata, tak przemwi do ludu: Nie paczcie z mego powodu, zacni ludzie, bo otrzymuj tylko dobrze zasuon zapat za to, e wicej wierzyem piknym oczom i obietnic okrutnego i wiaroomnego krla ni wasnemu sercu i dowiadczeniu, jakie miaem co do przysig krlw i wielmow. I nie mam innej obrony dla siebie jak tylko to, e wierzyem, i przynosz pokj zamiast miecza i zgod, i porozumienie po wszystkich ktniach, sporach i rozlewie krwi. Ale nie stao si tak, jak si spodziewaem, i nigdy nie moe doj do zgody z wrogiem, ktry przy pierwszej sposobnoci amie dane sowo, depcze przysigi, zrywa ukady, przekrela podpisy i kruszy

krlewsk piecz. Tote paczcie nad nasz biedn ojczyzn i nad ca Szwecj, bo dopki panuje ten krwawy krl, nikt nie bdzie pewny garda, bez wzgldu na to, czy jest wysoko, czy nisko postawiony, bogaty czy biedny. I jako potwierdzenie tych sw zobaczycie tu, jak moja siwa gowa potoczy si w boto, cho jestem mem duchownym, korzystajcym z opieki witego Kocioa. Zaczerpn tchu i wyprostowa si, a jego biaa gowa przestaa si trz. I rs w moich oczach, i znw przewodzi ludowi, jak w swoich najlepszych dniach. Podnis twarz ku chmurnemu grudniowemu niebu i krzykn wielkim gosem: Wysuchaj mnie, dobry Boe w niebiesiech, i niech krew moja woa z ziemi do Twego promienistego tronu. Z miejsca, gdzie stoj, przeklinam krwawego krla Chrystiana za wszystko zo, ktre wyrzdzi. Przeklinam go ca moc duchown, ktra jest mi dana przez Twj wity Koci na ziemi, i przeklinam go przed Twoim obliczem, wszechmocny Boe, eby ju za ycia spotkaa go kara za jego niecne czyny, eby utraci swj kraj i krlestwo, i koron, ktr zbezczeci, eby zmar jako ndzarz w biedzie, przeladowany przez wszystkich i pozbawiony Twojej aski. Wszystko to niech go dosignie, bo na to zasuy. Wysuchaj mego woania, wity Boe! Jego przeklestwo byo tak potne i majestatyczne, e nawet knechci przeegnali si znakiem krzya, a lud podnis oczy w gr i oczekiwa, e niebiosa si otworz. Take i ja wypatrywaem proroczych znakw.w chmurach, ale widziaem tylko szare zimowe niebo, cho niektrzy ze zgromadzonych opowiadali pniej, e przeszyway je byskawice. Skoczywszy mwi, doktor Hemming odda trzos katu, uklk kornie w bocie, podkadajc sobie pod kolana po paszcza, pooy gow na pniaku i zamkn oczy. Niemiec oburcz podnis w gr miecz i ci mu gow jednym ciciem tak zrcznie, e potoczya si na ziemi. Nastpnie owinito zwoki i gow w caun i zaniesiono do zamkowej kaplicy, gdzie dominikanin odprawi msz aobn. Kapitan Gissel uwaa si obecnie za kasztelana na zamku i prosi mnie, ebym si za nim wstawi u junkra Tomasza o zatwierdzenie go na tym stanowisku. Zjedlimy razem obfity posiek, na ktry obaj dobrzemy sobie zasuyli i w czasie ktrego wspominalimy z alem doktora Hemmnga i jego pikne cechy charakteru, ubolewajc, e takiego zacnego i uczonego czowieka musia spotka tak aosny koniec. Ale smaczn uczt zakcao nam walenie pana Nilsa w drzwi i gdy ju wyprnilimy dzban jego najlepszego wina, kapitan Gissel spochmurnia i rzek: Co zrobimy z tym wciekym szalecem? Jeli mu damy uciec, wnet bdziemy mieli na karku ca chmar bkw, a junkier Tomasz wpadnie w gniew. Jeli za bdziemy go trzyma w wizieniu, stanie si wieczn grob dla zamku, bo mam pod swoim dowdztwem zaledwie dwudziestu chciwych knechtw i atwo mona ich przekupi. Z drugiej strony jeli wyl go do Abo, moe po drodze uciec albo zosta uwolniony przez swoich przyjaci. Uczciwie mwic, pan Nils wcale nie jest szlachetnym czowiekiem, tylko pysznym i niedobrym pankiem, ktry przez cay czas wynosi si nade mnie, cho jestem od niego starszy i braem ju udzia w wielu wojennych wyprawach. Uwaam ponadto ze spraw honoru suy temu, kto w danej chwili paci mi od. C wic zrobimy z panem Nilsem? Doprawdy nie wiem odparem zgodnie z prawd i nie chc w aden sposb miesza si do waszych obowizkw i urzdowych czynnoci, cho przyznaj, e mj przyjazd postawi was, kapitanie, w trudnym pooeniu. Westchn ciko i rzek: Zawd onierza to zawd przykry, ktry czyni dusz ludzk tward i kae czowiekowi zapomnie o wszystkich boskich przykazaniach. Pociech dla mnie stanowi maa lutnia, ktr zawsze z sob wo i na ktrej czsto zwykem w samotnoci grywa, piewajc przy tym jak weso i dodajc otuchy piosenk. Jest to o tyle dobre, e dziki temu nie musz spdza czasu jedynie przy mocnych -trunkach, grze w koci i dziewkach. Zauwayem te,

e piosenka i kilka uderze w struny czyni mnie dziwnie bystrym i jeli nie macie nic przeciwko temu, panie, przynios lutni i zapiewam wam pie zastanawiajc si nad t trudn spraw. Wrci po chwili z lutni i zacz gra i piewa, a czyni to bardzo piknie. Take i pod innymi wzgldami by bardzo miym czowiekiem ze skonnoci do melancholii, mia adne donie i mikk byszczc brod. Na koniec zapiewa smtn piosenk o tym, e lato mino i przyszy chodne pogody. Piosenka mwia dalej o kasztanowym ogierze i o dziewicy, ktra zmoczya suknie w rosie pokrywajcej w nocy traw, suchajc piewu sowika. Ta aosna opowie wycisna mi z oczu rzsiste zy. Tak, tak powiedzia w kocu kapitan, odkadajc lutni. Lato mino i na dworze pociemniao, a wy, uczony panie Mikaelu, macie penomocnictwo opatrzone krlewsk pieczci i musz udzieli wam wszelkiej potrzebnej pomocy. Penomocnictwo to nie jest jednak niczym ograniczone i nie wymienia cile waszego zadania, tak e wszystko zaley od waszego uznania. Jestem zmuszony sucha waszych rozkazw we wszystkim i gdybycie na przykad polecili mi skrci pana Nilsa o gow, nie miabym innej rady jak was usucha. Zrobibym to zreszt bez najmniejszego wahania, ku wielkiemu memu zadowoleniu, gdy byoby to znakomitym rozwizaniem naszego trudnego problemu. Szlachetnie urodzony panie Tile! wykrzyknem ze zgroz. To prawda, e lato mino i pogody s zimne, ale niech mnie Bg uchowa, ebym mia wam wyda taki bezbony rozkaz. Nie mam wcale mocy ani wadzy, eby dokona takiego czynu. Ale drogi panie Mikaelu odpar kapitan chytrze - syszelicie przecie, jak zacny pan Nils wielokrotnie zaklina si na wszystkich diabw, e rozpruje wam brzuch, gdziekolwiek was spotka, jako ecie zdrajca i kreatura krla Chrystiana. Pan Nils cign sam na siebie nieszczcie nie suchajc w por rad doktora Hemminga. Nie stawiajcie si w podobnym pooeniu, zamykajc uszy na moje rady, dopki macie jeszcze krlewskie penomocnictwo. Naturalnie mgbym go kaza umierci w jego komnacie i twierdzi, e prbowa uciec, ale daoby to pniej podstawy do najrozmaitszych oszczerstw, ktrych czowiek honoru najchtniej unika. Gdyby w przyszoci wyniky jakie wtpliwoci w tej sprawie, przyrzekam broni was i owiadczy, e dziaalimy po dojrzaym namyle, z koniecznoci, i e jedyn nasz myl byo dobro krla, gdy nie chcielimy by zmuszeni do cicia pniej setek karkw w miejsce gowy jednego uparciucha. Musiaem przyzna, e mwi jak czowiek rozsdny. Dobre wino pana Nilsa zrobio te swoje, zwaszcza, e byem ogromnie zmczony trudami podry i przeyciami, ktre przynis ten dzie. Mimo e myl o odpowiedzialnoci za taki postpek wci mnie przeraaa, ani si obejrzaem, jak sprawa zostaa rozstrzygnita. Cho ju zapada wieczr, pan Gissel kaza uderzy w bbny i wysa knechtw do komnaty pana Nilsa, eby go zwiza, co im si w kocu po gwatownej bjce udao. Nastpnie kapitan kaza zapali na dziedzicu kilka pochodni i niemiecki knecht ci gow panu Nilsowi tak zgrabnie, e ten prawie si nie zdy poapa, co si z nim stao. Ku wielkiemu memu smutkowi musz przyzna, e pan Nils umar bez alu za grzechy, z zatwardziaym sercem, miotajc a do koca ohydne obelgi na mnie, na pana Tile i na krla Chrystiana. Zmartwienie moje zwikszy jeszcze bardziej fakt, e musiaem z wasnej sakiewki zapaci niemieckiemu knechtowi trzy grosze srebrem po raz drugi, poniewa pan Tile owiadczy, e nie posiada w kasie adnych pienidzy a knecht nie chcia si zadowoli mniejsz sum, cho si targowaem. Gdy ju byo po wszystkim, poczuem si tak zmczony po podry i winie, e pooyem si na spoczynek i spaem kamiennym snem do pnych godzin porannych nastpnego dnia. Mimo e wci jeszcze zdrtwiay od trudw podry wierzchem, obudziwszy si wyruszyem natychmiast w drog powrotn, nie chcc przebywa duej w ponurej twierdzy.

Do Abo wracaem stpa. Droga bya botnista, stay na niej kaue pokryte cienk warstewk lodu, pkajcego z trzaskiem pod koskimi kopytami. Pniej jednak pokazao si soce, dzie zrobi si janiejszy, a i mnie robio si lej na duszy z kadym koskim krokiem, ktry oddala mnie od czarnych murw twierdzy. Na postojach miaem sposobno rozmawia z poczciwymi wieniakami, ktrzy aonie narzekali, e junkier Tomasz gnbi ich cikimi rekwizycjami, cigajc miso i zboe dla wojska. Ludzie ci nie brali sobie zbytnio do serca tego, co krl Chrystian uczyni ze szwedzkimi wielmoami, ale gboko wzdychali nad bydem i zboem, mwic: Oj le, oj bardzo niedobrze! Mamy gdzie aosny los panw i szlachty, bo ziemia jest tym lepsza, im mniej panw ywi, byle tylko krl odwoa pki czas tych okropnych odakw, ktrzy jak szaracza zjadaj wszystko, co z wielkim wysikiem, jak mrwki, zdoamy zgromadzi". Gdy przybyem do Abo, miasto byo rwnie ponure i puste jak Sztokholm, w chwili gdymy go opuszczali, a ludzie z czerwonymi od paczu oczyma przemykali si pod cianami domw, podskakujc ze strachu na najmniejszy odgos. Nie zachcao to zbytnio do zatrzymywania si i dowiadywania o nowiny, wic pojechaem prosto do zamku, gdzie junkier Tomasz przyj mnie bardzo yczliwie. A gdy mu opowiedziaem wszystko, co si stao, pochwali wielce mj spokj, przytomno umysu i rozsdek i wyrzek wiele piknych sw o kapitanie Gisselu. I ja te owiadczy tumaczyem sobie krlewskie rozkazy wedug najlepszego rozumienia, dbajc, aby nie okaza si zbyt maostkowym. Szkodliwe chwasty naley wyrwa w por, zanim zd si rozpleni i przytumi zdrow rolinno. Wydaje mi si, e w tej chwili caa ta prowincja jest spokojna i posuszna i nie sprawi krlowi i jego wiernym sugom adnych kopotw. Parska przez nozdrza, zaronite gstymi krzaczkami czarnej szczeciny i sta nade mn sztywny i niewzruszony jak skaa, dyktujc pismo, w ktrym miaem opisa krlowi usugi oddane mu przez junkra Tomasza. Ja za, napisawszy ten list, zwrciem si do niego z szacunkiem i powiedziaem: Zacny arcybiskup Gustaw wywici mnie na ksidza, wic nie przystoi, ebym suy jako prosty pisarz zamkowy za cztery grosze srebrem. Mam nadziej, e biskup Arvid da mi odpowiedni do moich zasug prebend i e bd mg dalej studiowa zgodnie z wol bo. Na te sowa junkier Tomasz zamia si gono i rzek: Chtnie pozwalam ci przenie si do domu i by moim okiem i uchem w miecie, ale winia wraca do koryta i chyba wnet zobaczysz, gdzie dla ciebie najwicej korzyci. Wybraem si wic pomwi z arcybiskupem, ale po drodze zbrako mi odwagi i wstpiem pod Trzy Korony", eby napi si piwa i doda sobie w ten sposb otuchy. Ale gdy wszedem, w przyjemnej winiarni umilky wszystkie rozmowy i jeden go za drugim kad monet na stole i wychodzi, tak e izba nagle opustoszaa, ku niezadowoleniu gospodyni, kora przywitawszy si ze mn powiedziaa: Nie mog poj, co si dzisiaj z ludmi dzieje. Oburzaj si, e junkier Tomasz kaza postawi szubienice na rynku. Czego takiego jeszcze dotd nie byo i dobrze wiadomo, e ludzie bez narzekania wdruj a do Wzgrza Szubienic, eby przyglda si egzekucjom. Co do mnie, jestem wesoa jak szczygie, bo twj przyjaciel i brat Antti powrci i zamieszka u mnie. Chce zaoy wasn kuni w miecie i kto wie, moe bdzie z czasem puszkarzem na zamku i wielkim panem, bo zebra wiele umiejtnoci w czasie podry pp dalekich krajach. Byoby jednak moe lepiej dla ciebie, Mikaelu, gdyby odtd przychodzi tylnymi drzwiami i siada w kuchni, dotrzymujc towarzystwa Anttiemu, bo mi wystraszasz goci spod Trzech Koron". W ostatnich czasach ludziska zrobili si bardzo dziwni. Jej bezmylne sowa bardzo mnie dotkny. Ale' nie mogem przecie oczekiwa czego innego od gupiej karczmarki, tote odpowiedziaem spokojnie, e mog rwnie dobrze napi

si piwa w gospodzie, bo nie przystoi memu stanowisku trwoni czasu w miejscu o niedobrej sawie. - Poszedem wic do gospody, ale jej waciciel wcale si nie ucieszy na mj. widok i natychmiast zacz narzeka na ze czasy i marne zarobki. Pachoek za, ktry usugiwa przy stole, poda mi zwietrzae piwo, wylewajc na mnie p dzbana, tak e miaem mnstwo kopotu z doprowadzeniem odziey do porzdku, eby mc si pokaza biskupowi. Wycierajc mi kolana fartuchem, gospodarz powiedzia: Uczony panie Mikaelu, nie bierzcie za ze tych sw staremu czowiekowi, ale wielu odgraa si, e spuci wam tgie lanie i wrzuci do rzeki. Tote niechtnie widz, jak przychodzicie tu zbyt czsto, bo bd mia mnstwo przykroci, jak dojdzie do bjki i porozbijaj mi okna i sprzty z waszego powodu. Nie mam nic przeciwko temu, eby podawa Jutom i Niemcom, ktrzy maj duo pienidzy i nie s skpi. I aden rozsdny czowiek nie moe powiedzie zego sowa, gdybym podejmowa pieczon gsi samego junkra Tomasza, poniewa jest on cudzoziemcem i zaprzeda si dusz i ciaem krlowi. Ale ty, Mikaelu, urodzie si w naszym kochanym miecie i wyrose wrd nas i jeste z nazwy Finem, cho Bg wie, skd pochodzi twj ojciec. I dlatego niektrzy nie mog poj, dlaczego biegasz krlowi na posyki jak merdajcy ogonem pies, z wielk szkod dla twego wasnego kraju i wielu wspaniaych ludzi. Wybacz mi i nie yw do mnie adnej urazy, jeli plot bzdury, ale zrobiem si ju stary. Nie od razu znalazem waciw odpowied i dopiero na schodach przyszo mi do gowy, co powinienem by mu odpowiedzie, tote wyszedem z gospody mruczc pod nosem wiele mciwych sw. Dotknity i rozgoryczony, minem koci i Szpital witego Jerzego i zakoataem do drzwi biskupiego dworca, tak e a si echo rozlego:1 Suga, ktry mi otworzy, blady by jak przecierado, a biskupowi, ktry przyj mnie natychmiast rce wci si jeszcze trzsy ze strachu, gdy wszedem do jego komnaty. Co ty sobie wyobraasz?! wykrzykn z nagan. Walisz do drzwi jak rozbjnik i wdzierasz si do mego domu tak, e dostaj biegunki. yjemy w niedobrych czasach, kiedy nawet biskup nie jest pewny ycia. askawy panie Arvidzie odparem z godnoci. Kady czowiek honoru i zwolennik Unii cieszy si penym bezpieczestwem pod opiek naszego dobrego krla i tylko ci, ktrzy maj co do ukrycia, widz upiory w biay dzie. Masz suszno przyzna biskup popiesznie. Oczywicie, e nie mam nic do ukrywania. Siadaj, Mikaelu, mj drogi synu i opowiedz, jak ci poszo i w czym mog ci dopomc. Zacz mnie wypytywa o wszystko i bardzo si przej dowiedziawszy si o smutnym losie doktora Hemminga. Bogu dziki, e nie miaem nim nic do czynienia powiedzia. Z doktorem Hemmingiem rozstalimy si w gniewie. Wcale nie czuj si powoany do oceniania krlewskich postpkw, ale w tym wypadku postpi on susznie, bo doktor Hemming by ajdakiem i patrzy tylko, skd wiatr wieje. I jedynie Stwrcy w niebie-siech mam do zawdziczenia, e uchroni mnie przed wpltaniem si w sie jego intryg. Opowiedziaem mu dalej, e czcigodny arcybiskup, trzech biskupw i omiu kanonikw uczestniczyo w wywiceniu mnie na ksidza, podkrelajc jednake, e bybym spokojniejszy, gdyby biskup Arvid potwierdzi ten akt swoj ask i dokona go z przepisanym kocielnym ceremoniaem w katedrze w Abo. Wyraziem te nadziej, e darzc mnie yczliwoci i ask zechce mi przyzna jak skromn prebend, ktra by mi zabezpieczya dalsze studia w Paryu, gdy nie miaem wielkiej ochoty pozosta w kraju rodzinnym. Ale biskup zakopotany rzek: To bardzo zawiy i trudny do rozwizania problem teologiczny, ktry wpierw musz przedyskutowa z moimi kanonikami. Bo chocia wywicenie dokonane przez arcybiskupa

mona porwna z dopuszczonym przez Koci chrztem z wody, wolabym jednak znale jaki odpowiedni prejudykat. Jest niezliczone mnstwo uczonych wypowiedzi o chrzcie z wody i nie popadbym te w zakopotanie, gdybym by zmuszony ochrzci dziecko piaskiem zamiast wod albo te plujc mu na ciemiczko; a gdy dziecko rodzi si w niewaciwej pozycji mona je ochrzci, cho tylko tyeczek wystaje z ona matki, ale w twoim wypadku nie widz adnego prejudykatu. Z pewnym oburzeniem zapytaem, czy uwaa si za mdrzejszego od arcybiskupa, ale pan Arvid broni si: Poka mi pisemne zawiadczenie z pieczci arcybiskupa albo przynajmniej orzeczenie panw z kapituy i sprawa zaatwiona. Ale tak, jak jest, mog si oprze tylko na twoich sowach i cho jestem w peni przekonany o twej uczciwoci, ustne wiadectwo nie wystarcza w tak zoonej teologicznej kwestii, ktra wprawiaby w wielki kopot nawet uczonych doktorw dostojnego uniwersytetu. Nalegaem i nawet groziem mu nieask arcybiskupa, ale pozosta nieugity. Zapewni mnie o swej penej yczliwoci i obiecywa wszystko zaatwi, gdy tylko postaram si o nieodzowne papiery z Upsali. Nie miaem wic innego wyjcia, jak napisa pokornie do biskupa Slaghecka i prosi go, aby popar mnie swoim wpywem. Udao mi si, wysa ten list przed witami Boego Narodzenia, ale zaraz potem morze zamarzo tak, e miaem sporo czasu na wyczekiwanie na odpowied. Do zamku w Abo nie chciaem wrci, aby suy pod lask junkra Tomasza, bo mwic szczerze, zaczem si ba jego towarzystwa. Musiaem wic osiedli si w moim dawnym i jedynym domu u pani Pirjo. Zaopiekowaa si mn i chronia mnie, bo znaa moje dobre intencje, a ojciec Piotr te mnie nie opuci w opaach, lecz odwiedza czsto i pociesza, opowiadajc pouczajce przypowieci o przemijaniu ziemskiego szczcia. Czasem zgodnie ze swoim zwyczajem zachodzi take do domku pani Pirjo mistrz Wawrzyniec i popijajc grzane wino z wytartego srebrnego pucharka, rozprawia o niemiertelnoci i duchach. Oni dwaj byli moim jedynym towarzystwem, bo wszyscy inni ludzie i dawni znajomi unikali mnie jak zego powietrza i wynajdywali najrozmaitsze preteksty, eby spotkawszy przypadkiem na ulicy min szybko bez przywitania. Trzech czonkw rady miejskiej powieszono bowiem na placu przed ratuszem, a mnie niewinnie posdzono, e przyczyniem si do ich aosnej mierci. I kiedy lud szuka koza ofiarnego, spojrzenia pady na mnie, ktry byem dzieckiem nieprawego oa, samotnym i bez protektora. 5 Nic dziwnego zatem, e w cigu dugiej zimy ogarna mnie gboka melancholia i chtnie trzymaem si z dala od ludzi, nie czujc braku ich towarzystwa. Gdybym by bezczelny i natrtny, z pewnoci umiabym zmusi rad, aby mi daa jaki urzd poczony z dochodami. Ale ja nie chciaem cign korzyci za pomoc nikczemnego wymuszania, gdy czuem si bardzo dotknity ludzkim zachowaniem i niezdolnoci zrozumienia moich dobrych intencji. Wmawiaem sobie, e moe w czasie zych dni, ktre nadejd, zwrc si oni do mnie z biadaniem, by prosi o pomoc i ask, i myl ta przynosia ml pociech. Jeszcze wiksz pociech znajdowaem w ksikach, bo zacny biskup dopuci mnie do swojej biblioteki, by takim sposobem utrzyma mnie w dobrym nastroju. W celu przysposobienia si do witego powoania, ktrego ani na chwil nie straciem z oczu, czytaem z nalen pokor dziea witych ojcw Kocioa i nawet Summ", witego Tomasza z Akwinu, ktra dla mdrzejszych ode mnie bya powanym orzechem do zgryzienia. Dni zaczy stopniowo robi si dusze, zaspy niegu topniay i z wiosn rozeszy si niepokojce wieci, ktre botniccy narciarze i owcy fok przynieli ze szwedzkiego wybrzea. Opowiadano, e mody i zapalczywy panek imieniem Gustaw Waza, ktrego ojciec

zosta city jako kacerz na rynku sztokholmskim wraz z innymi szwedzkimi panami i szlacht, podnis otwarty bunt w Dalekarlii i zebra wok siebie wielk rzesz chopw, ktrzy oburzeni z powodu cikich podatkw, odmwili wydania broni krlewskim wjtom. Chopi ci pozabijali wielu wjtw i niewinnych poborcw podatkowych i aden Duczyk nie moe teraz bez zbrojnej eskorty podrowa midzy szwedzkimi miastami i zamkami. Take i w poudniowej Finlandii, gdzie nieg jeszcze si trzyma, zaczli chybcy narciarze dokucza poborcom podatkowym i atakowa z ukw ciko zbrojnych jedcw, dobrze wiedzc, e krlewscy onierze nie mog ich ciga w lenych kryjwkach. Narciarze ci rabowali na drogach wozy przewoce zebrane z podatkw sumy pienidzy, a raz w nocnych ciemnociach zamknli sdziego ze wit w budynku sdu, zabili okna i drzwi i podpalili ich ywcem, tak e wszyscy oni zginli w ten okropny sposb. I nikt nie wiedzia, skd ci szybkonodzy narciarze przychodz lub gdzie znikaj, a jeli nawet kto wiedzia albo si czego domyla, nie mia nic powiedzie, eby mu nie podernito garda albo nie podoono ognia pod wgie chaty nocn por. Tote wszyscy zacni i poczciwi ludzie trzli si ze strachu i jednakowo bali si szybkich narciarzy z lasu jak jedcw junkra Tomasza, z ktrych kady mia na ku sioda gitki stryczek. Narciarze zapuszczali si a do Abo, bo pewnego ranka kto przybi na drzwiach katedry ogoszenie, w ktrym bya mowa, e duski ucisk, gwat i tyrania wnet si skocz i e ten, kto pomaga Duczykom rad lub czynem, ryzykuje wasnym gardem. Teje samej nocy kilku bezbonych czeladnikw zbiego od pracodawcw i zniko z Abo, a synowie paru mieszczan poszli w ich lady mimo ostrzee i ez rodzicw. Innej znw nocy zakuto w miecie dwch niemieckich knechtw, a lady krwi prowadziy prosto do rzeki. Tak wic wszyscy yli tej wiosny z tajemnym niepokojem i oczekiwaniem w sercu. I gdy si rozmawiao z ludmi i patrzyo im w oczy, byo to tak, jak gdyby si grzebao w wygasym popiele, aby odkopa ukryty ar. I jasno zdawaem sobie spraw, e wszystko to moe przynie krajowi tylko aob i ndz, i zniszczenie. Dopiero w lecie doczekaem si listu od biskupa Slaghecka. Pisa w ogromnym popiechu, e niestety nie moe mi pomc, poniewa arcybiskup Gustaw to czowiek szalony, z ktrym nikt rozsdny nie potrafi doj do adu, i Slagheck nie dziwi si ju, e szwedzcy panowie jak jeden m pozbawili ongi arcybiskupa jego witej godnoci. Arcybiskup wszed bowiem teraz w przymierze z biskupem Jensem przeciw mistrzowi Slagheckow i nie zwracajc najmniejszej uwagi na jego rady i przestrogi chcia nadal gra pierwsze skrzypce w Szwecji. Ale ju kto inny zacz si wybija w szwedzkich prowincjach pisa Slagheck a by to ten bezbony pan Gustaw, ktry do tego stopnia rozbestwi lud, e mistrz Slagheck by zmuszony zamieni infu na miecz i wyruszy przeciw niemu na czele wojska, co znw skoczyo si wielkim laniem i aosn klsk. Klska ta nie spotkaa jednak wspomnianego dopiero co pana Gustawa, lecz samego mistrza Slaghecka, ktry ledwie umkn przed strzaami i oszczepami rozwcieczonych chopw. Nie trzeba naturalnie opowiada o tym nikomu w Finlandii i mistrz Slagheck porusza t spraw tylko po to, ebym w chrzecijaskiej pokorze zrozumia, e ma on doprawdy o czym innym do mylenia ni o mojej sukience duchownej. A zreszt jeli nie potrafi sam sobie poradzi, musz o to wini wasn gupot, on bowiem nie zamierza cign mnie za wosy na wysze stanowiska, jeli brak mi konceptu, jak to zrobi samemu. Tusz jednak koczy si list e jeli nie jeste jeszcze gupszy, ni mylaem, powiniene by zdy zebra mietank z miski mleka, ktr postawiem przed tob zeszej zimy, i by teraz zamonym czowiekiem. Tote poprzestaj na przesaniu ci mego bogosawiestwa i ycze powodzenia we wszystkim, do czego si wemiesz". Gdy przeczytaem te sowa, uski opady mi z oczu i odczuem tak sam pustk wewntrzn jak wwczas, gdy Julien d'Avril otrzsn py ze swoich stp i wyruszy, aby nawraca Turkw, a ja zostaem z jego listem poegnalnym w maej gospodzie na przedmieciach

Parya. I nie mogem zupenie zrozumie, co mistrz Slagheck mia na myli, mwic o mietance", i chtnie bym go teraz zmusi do wylizania caej tej mietanki, ktr karmiono mnie owej zimy w miecie Abo. Bo niczego innego, jak szyderstwa, drwin i niechci doprawdy nie zaznaem, i to zarwno od mieszczan, jak i od sug Kocioa. 6 Pogronego w tych ponurych mylach zasta mnie Antti, gdy przyszed wieczorem w odwiedziny. Zdj czapk z gowy bez sowa przywitania, siad w kcie, podpar brod rkami i ciko westchn. Odpowiedziaem te cikim westchnieniem, eby mu pokaza, e mam wasne troski, ale gdymy ju tak przez par chwil powzdycha-li, rozzociem si i zapytaem z gniewem, dlaczego mi przeszkadza, co mu si stao i czy przypadkiem si nie upi. Nie sd mnie tak surowo, Mikaelu odpar Antti bo mam ptl ha szyi i nie wiem, co pocz. Jeste mdrzejszy i bardziej uczony ode mnie i musisz mi poradzi, jak si z tego wyplta. Przez ca zim opiekowaa si mn wdowa spod Trzech Koron" i jeli chodzi 0 to, nie mam powodw do narzekania. Ale teraz przypara mnie do muru i chce, ebym si z ni eni. Grozi, e si odwoa do biskupa, 1 twierdzi, e naduyem jej wdowiego stanu i kobiecej atwowiernoci faszywymi obietnicami. Wysuchaem go ze zdumieniem i serdecznie mu pogratulowaem, mwic: Szczliwiec z ciebie, Antti, bo Trzy Korony" to najlepszy szynk w Abo, a wdowa zbiera zoto garciami. Jest te dowiadczona w zawodzie, a przy tym to niewiasta niebrzydka i wygadana i jeli nawet nie uwaa zbytnio na swoj cnot, to przecie twoj rzecz bdzie jej pilnowa. Antti odpar: Ach, gdyby to chodzio tylko o wikt, nie skarybym si, bo mnie karmi, jak naley. Ale maestwa boj si, bo jestem jeszcze mody, ona za ma dwa razy tyle lat co ja. Tote czuj si, jak gdyby chciaa mnie si zaprowadzi do otarza. W dodatku na wiosn zawsze ziemia pali mi si pod stopami, bo przywykem rusza w wiat i uczy si zawodu. I nie mog tu ju teraz duej wysiedzie, cho wci rano, wieczr, a szczeglnie przy posikach sobie wmawiam, e dobrze jest y midzy bliskimi i znajomymi, ktrzy mwi chrzecijaskim jzykiem. Jego narzekania i wzdychania day mi do mylenia i po gbokim zastanowieniu powiedziaem: To jasne, e gwiazdy zwizay nasze losy, Antti, bo i ja rwnie mam ostatnio takie uczucie, jakbym siedzia bez portek na mrowisku. Zrodziy si we mnie bowiem powane wtpliwoci co do dobrych intencji krla Chrystiana, bo wszyscy uczciwi ludzie mwi o nim le i nazywaj go tyranem, a w kadym razie paci on kiepsko. Tote i ja chtnie bym ju std wyjecha, gdyby nie to, e trudno podrowa bdc biedakiem, a nie wiem, jak sobie nabi kies. Antti spojrza na mnie badawczo i rzek: Wczoraj wieczorem przyszed pod Trzy Korony" jaki obcy i gdy dowiedzia si, e jestem biegym puszkarzem, zacz mnie namawia do bardzo przyjemnego zajcia. Jeli si nie myl, by to jeden z ludzi Nilsa z Grabbacki, a rzemioso, o ktrym mwi, to zawd kapra, w ktrym czowiek sprytny szybko moe si wzbogaci. - Antti Antti przestrzegaem go mwisz rzeczy okropne i bezbone. Nie jeste stworzony na eglarza, a junkier Tomasz poprzysig, e powiesi Nilsa z Grabbacki na maszcie Ksicia Finlandii". Ten Nils to poza wszystkim czowiek krwioerczy, ktry spali ju wielu niewinnych knechtw junkra Tomasza i nawet kocioy pldrowa. __ Ale on przyjmuje tylko modych i nieonatych mczyzn odpar smtnie Antti a to przemawia na jego korzy. Przybysz, ktry zjawi si pod Trzema Koronami", nie mg si do nachwali jego obrotnoci i chytroci. Nils z

Grabbacki gosi, e obrabowuje Duczykw w imi Boga i ojczyzny, i wszystkich uczciwych ludzi. A na groby junkra Tomasza odpowiada, e jeli jeszcze jest na wiecie sprawiedliwo i boja boa, junkier Tomasz zawinie rycho na szubienicy. Pord korsarzy nie brak akw i synw mieszczaskich i na rwni z innymi wielkimi wodzami pan Nils potrzebuje okrtowego kapelana, ktry by umia pisa po acinie i przed powieszeniem udziela sakramentw niemieckim i duskim jecom, co dowodzi, e jest to czowiek pobony i wcale nie aden poganin. Daleki jestem od myli choby o takich sprawach wykrzyknem i wielce si obawiam, e nie nadawabym si na ksidza dla pana Nilsa, lecz bybym raczej kapelanem diaba, gdybym poszed na t sub. Poza tym kazaby mnie natychmiast powiesi, bo by on jednym z dawnych towarzyszy od kielicha Nilsa Eskilssona z Raseborga i przysig pomci jego mier. Antti podnis si i upewniwszy si, e nikt nie podsuchuje nas pod drzwiami, spojrza na mnie przecigle i rzek: Moe nigdy go nawet nie zobaczysz na oczy, bo pan Nils potrzebuje take ludzi niewidzialnych i gotw jest paci bitym srebrem, jeli nie zechc mu suy z samej tylko nienawici do Duczykw. Pragnie on midzy innymi wiedzie, jakie statki odpywaj z Abo, jaki wioz adunek i jak s uzbrojone. Chciaby dalej mie wiadomoci o podrach poborcw podatkowych kiedy wyjedaj z miasta i kiedy wracaj oraz wszelkie inne rzeczy, ktre mog si przyda kaprowi. Prosty jestem czowiek i niewiele z tego wszystkiego rozumiem, ale mj wczorajszy kompan pokaza mi gbok szpar w murze katedry naprzeciwko wito j erskiego szpitala. I gdyby kto miay od czasu do czasu wetkn w te szpar pismo, znalazby moe na tym samym miejscu zote i srebrne jajka jako zapat. Ja jednak jestem nieuczony i nie umiem pisa, dlatego uciekn do lasu, eby unikn maestwa z szynkark. Pan Bg i wszyscy wici niech ci maj w swej opiece, Antti! wykrzyknem. Namawiasz mnie do okropnej zdrady. Na sam myl o tym ju czuj na szyi stryczek. Antti odpar spokojnie: Najlepiej, eby si przenis na zamek i przyj sub u junkra Tomasza, jeli nie chcesz i ze mn do lasu. Inaczej szybko dostaniesz noem midzy ebra, bo Nils z Grabbacki podobno bardzo si rozsierdzi z powodu ndznej mierci swego kompana od kielicha. Ale nawet mieszkajc na zamku, bdziesz mia z pewnoci wiele spraw do zaatwienia w katedrze i w dworcu biskupim, a po drodze moesz zbada ow szpar w murze kocielnym. I nie potrzebujesz si ba nikogo, bo tylko ja jeden wiem o caej sprawie i nikt nie ma pojcia, e to ty moesz pisa te listy. Nie zwraca? ju uwagi na moje przestrogi i dobre rady, lecz teje samej nocy zbieg z miasta, ku wielkiemu zmartwieniu wdowy spod Trzech Koron". Ale mwi prawd, bo ju nastpnego wieczoru ciko mnie pobito, gdy wracaem z nieszporw, tak e uznaem za najlepsze wrci do junkra Tomasza narzekajc, e w miecie nie jestem' ju pewny ycia. On za przyj mnie yczliwie, bo sprzykrzy mu si ju nowy sekretarz, prosty szwedzki szkolarz, ktry nie ukrywa niechci do Duczykw. Do mnie za mia junkier Tomasz pene zaufanie i odsania przede mn wszystkie swoje plany, mwic gorzko, e Finowie to nard hardy i niedobry, gdy kad wisk tucz i kady worek kaszy trzeba im zabiera si pod grob mieczw i pik. I doda, e nard fiski nadaje si tylko na er dla krukw. Czas duy mi si na zamku bez towarzystwa i aby go jako spdzi, sporzdziem dokadny spis statkw, ktre odpyway z Abo, zapisaem ich adunki, uzbrojenie i inne potrzebne szczegy, zanotowaem nazwiska szyprw i liczb czonkw zaogi i nadmieniem o odsieczy, ktr junkier Tomasz zamierza posa zagroonemu przez korsarzy Raseborgowi. Idc do biblioteki biskupa, aby wypoyczy stamtd komentarze do pism witego Tomasza z Akwinu, wetknem spis w szpar w murze naprzeciw ciany szpitala. I nie wiem, czy

wszystko to byo moj zasug, ale koo Wysp Alandzkich zapano i zatopiono wiele stateczkw z ywnoci dla Sztokholmu. Szwedzka prowincja nie moga ju bowiem wyywi stolicy i junkier Tomasz z wielkim trudem zbiera ywno w doszcztnie spldrowanych okolicach Abo. Gdy w jaki czas pniej odnosiem komentarze do domu biskupa, zatrzymaem si przy murze kocielnym, eby zaatwi potrzeb, i rwnoczenie wetknem rk w szpar w murze. Na dnie lea mikki i ciki mieszek, ktry z radoci schowaem do kieszeni kaftana. I gdy, spiesznie udawszy si do domku pani Pirjo, policzyem pienidze, okazao si, e mieszek zawiera wielkie i mae srebrne monety, grosze ze Sztokholmu i Abo, kilka guldenw z Lubeki i jednego byszczcego dukata. Wtedy znowu poczuem si zamony, bo pienidzy tych starczyo na kilkumiesiczn wdrwk. Dla bezpieczestwa zakopaem je pod paskim kamieniem przy gruszy w ogrdku pani Pirjo. Nastrj mj nagle si odmieni, jak to bywa, gdy soce wyjdzie zza chmur i niebo zrobi si bkitne po dugim deszczu. Powiedziaem sobie, e ycie jest jak gra w koci, w ktrej mona wygra jedynie wtedy, gdy si gra faszywymi komi, strzegc si tylko, by nie zosta przyapanym na gorcym uczynku. Krl Chrystian i mistrz Slagheck brali mnie za durnia, bo byem atwowierny i naiwny, i postawili mnie w przykrym pooeniu, ktre przynioso mi tylko zmartwienie i udrki. Tote nie uwaaem, ebym by im winny jak wdziczno. A jeszcze mniej zawdziczaem junkrowi Tomaszowi, czowiekowi okrutnemu, o brutalnych obyczajach. Dotychczas byem jak jagni wrd wilkw i nieraz mnie strzygli pod wielu faszywymi pozorami, teraz jednak postanowiem sta si wilkiem w owczej skrze. W Abo i tak nie mogem pozosta, bo bardziej mnie tam nienawidzono ni Duczykw, najlepiej wic byo zebra, co si da, pki czas. Tote niejeden jeszcze raz udawaem si tego lata do miasta i nikt mi nie przeszkadza wsadza od czasu do czasu rki do szpary w murze kocielnym. Niebawem dziwne ptaki zaczy lata z Abo do wszystkich kryjwek na morzu i na pustkowiach i ptaki te w jaki czas pniej wracay by znosi zote i srebrne jaja w szczelinie muru. Statki ze Sztokholmu przywoziy rwnoczenie ponure wieci. Mwiono, e chopskie hufce pana Gustawa podchodz ju pod Sztokholm i zamkny miasto w elaznym piercieniu, i e z krlewskich zamkw i warownych miast ucieka ludno bez wzgldu na stan aby zaciga si pod sztandary pana Gustawa. Szwedzi wybrali go sobie na regenta, on za werbuje za pienidze Lubeczan niemieckich najemnikw, eby stworzy mocny kociec dla swego wojska. Junkier Tomasz nie mg si nadziwi miaoci fiskich kaprw oraz temu, jak dobrze wiedzieli oni o jego planach. Statki duskie musiay teraz eglowa do Sztokholmu pod oson okrtw wojennych, co powodowao wiele niepotrzebnej zwoki. Tote junkier Tomasz sta si bardzo podejrzliwy i mwi, e ten wstrtny fiski kraj peen jest zdrady i,,e zdrajcy prowadz widocznie swoj gr take wewntrz murw zamkowych, gdy bezboni korsarze i zoczycy umiej zgadywa nawet najtajniejsze jego zamiary. Pierwotnie miaem zamiar otrzsn prochy miasta Abo z moich stp z nadejciem jesieni i wyjecha do obcych krajw, pozwalajc innym zaatwi midzy sob wszystkie spory w mej niespokojnej ojczynie, gdy sam byem czowiekiem ducha i gsie piro byo jedyn moj broni. Zwlekaem jednak z podr do Parya, bo czowiekowi zawsze trudno wyrwa si z domu i i na niepewne. Ponadto rozeszy si suchy, e krl Francji zbroi si do wojny z cesarzem, i nie chciaem wpa z deszczu pod rynn i zamieni swojsk ktni na obcy spr. Tak wic jeszcze w listopadzie siedziaem w zamku w Abo, gdy wojska pana Gustawa wysiady na ld i poczyy si ze zbrojnymi watahami Nilsa z Grabbacki.

CZ PITA

BARBARA
1 O obleniu Abo nieduo mam do powiedzenia, bo nie przynioso ono sawy adnej ze stron. Oblegajcy nie mieli porzdnych dzia i przewanie siedzieli po domach mieszczan, pijc piwo, podczas gdy ci, ktrzy wbrew swej woli znaleli si zamknici w zamku, te leniuchowali w arsenale, kcili si i popijali. Zacny biskup Arvid odsoni wreszcie prawdziwe oblicze i odda oblegajcym wasnych trabantw i proce z biskupiego dworca oraz konie, proch i ow, a take ywno, bo zwolennicy pana Gustawa byli to biedacy, ktrzy cierpieli wielki brak dbr tego wiata. Tote ogromnie byli radzi, gdy mogli wygrzewa si po domach i sjrci tym, co junkier Tomasz zostawi jeszcze mieszkacom miasta. Zrazu, gdy wojsko pana Gustawa weszo do miasta, mieszczanie witali je ze zami radoci, dzwonili w dzwony katedry i piewali hymny dzikczynne Bogu. Ale nim jeszcze nadeszy wita Boego Narodzenia, zaczli smtnie wzdycha i zastanawia si, czy nie lepiej byo ywi nieliczne stado wilkw junkra Tomasza ni mnstwo arocznych szczurw pana Gustawa. Nietrudno byo nam dowiedzie si o uzbrojeniu, duchu i sile oblegajcych, bo jedynym celem wycieczek byo zapanie od czasu do czasu jakiego jzyka. Junkier Tomasz wita wszystkich jecw z jednakim zadowoleniem i wydusiwszy z nich, co wiedzieli, .wiesza ich potem na murach, nie baczc na stan i pochodzenie. Mimo to na zamku nie byo witecznego nastroju i junkier Tomasz napotyka tylko ponure Miny i odwrcone oczy. Tote zaspi si i narzeka, e Bg pokara go za grzechy, posyajc do tego ciemnego i niewdzicznego kraju. By jednak tgim dowdc, cho moe troch brutalnym w postpowaniu. W por, jeszcze nim morze zamarzo przy brzegu, odesa okrty wojenne i inne statki do krlewskiego admiraa, Seweryna Norby, aby nie wpady w rce wroga. Obieca te utrzyma twierdz w Abo a do wiosny w nagrod za to dosta od krla ju w styczniu obietnic rychej odsieczy. Krl rozgniewany rebeli kaza te natychmiast powiesi wszystkich Szwedw i Finw znajdujcych si w zamku, zawiadamiajc, e taki sam rozkaz otrzymali wszyscy jego kapitanowie w caej Szwecji. Junkier Tomasz ucieszy si wielce z tego rozkazu i wynosi pod niebiosa krla Chrystiana, mwic, e ju mu si uprzykrzyo ogldanie dokoa siebie kwanych min i e jedynym jego zmartwieniem jest, czy starczy szubienic. Tak by niecierpliwy, e tylko dziki modlitwie i czuwaniu mg doczeka si nastpnego dnia, kiedy ciele zaczli pracowa, i tego dnia powiesi wszystkich Szwedw i Finw stosownie do krlewskiego rozkazu. Niektrych z nich aowaem, ale najbardziej truchlaem o wasn skr, pewny, e i mnie spotka taki sam los. Byem z pochodzenia Finem i gdy ju wszyscy zawili na murach w braterskiej zgodzie, a ciaa nie zdyy jeszcze ostygn, przej mnie taki bl, e sam poszedem do junkra Tomasza i kornie zapytaem, kiedy kolej na mnie. Moje pytanie zaskoczyo go, ale po chwili namysu, w czasie ktrej przyglda si bacznie mojemu karkowi, junkier Tomasz przeegna si pobonie i odpar: Taka okropna i bezbona myl nie postaa mi nawet w gowie, Mikaelu. Nie mog ciebie powiesi, bo jeste duchownym i sam arcybiskup wywici ci przez naoenie rk. Jako czowiek wierzcy mam szacunek dla sakramentw, cho kupiem sobie dyspens od dni postu z powodu sabego zdrowia. Niech mnie Bg broni, ebym mia podnie rk na duchownego, jakkolwiek nie nosisz sukienki. 2

Zima bya agodna i wiosna przysza wczenie. Morze zrzucio lodowe okowy i nie mino wielu dni, jak flota admiraa Norby przy pomylnym wietrze zawina do ujcia rzeki. Ludzie pana Gustawa uciekali tak szybko, e w dworcu biskupim zastaem na stole nie do-jedzon misk zupy. Nie duo wicej mona byo znale w caym Abo, bo pan Nils przechowywa prochy w kamiennym domu na pnocnym brzegu rzeki i w popochu kaza wysadzi je w powietrze, powodujc tym poar, ktry strawi wiksz cz miasta. Katedra, klasztor i inne 'domy kamienne, jak dworzec biskupi i szpital, ocalay wprawdzie, ale nawet oprawne w ow szybki okienne rozleciay si w proch przy wybuchu. Zacny biskup i mieszczanie zdyli jednake na dugo przedtem wywie z miasta swoje mienie i poar zniszczy gwnie puste i spldrowane domy. A admira Norby i junkier Tomasz byli tym bardzo rozdranieni i wyraali si z przeksem o sztuce wojennej pana Nilsa. Jeden pierwszych pobiegem do miasta, w czasie gdy poar jeszcze szala, i zboczywszy tylko na chwil do biskupiego dworca, gdzie ju nie byo nic do ratowania, pospieszyem do chaty pani Pirjo, eby w razie potrzeby broni jej przed pldrujcymi. Chata staa na swoim miejscu, ale okna byy wybite, a drzwi wyrwane. I gdy wszedem do rodka, zobaczyem od razu, e wszystkie sprzty, ktre byy co warte, zabrano, reszt za porozbijano. Na pododze lea na somie Antti blady, pobity i tak saby, e z trudem tylko mg unie gow. Przy nim siedziaa gospodyni spod Trzech Koron" z rozpostartymi spdnicami, a z oczu lay jej si zy jak z rynny. Niech ci Bg bogosawi, Mikaelu, e przyszed wyszlochaa na mj widok. Mj szynk stoi w pomieniach i z trudem udao mi si przenie twego brata tutaj, bo wiedziaam, e nadejdziesz i e jeste jego jedyn nadziej. Mnie bowiem nic nie grozi; jestem szynkark i prowadz uczciwy interes, a poza tym ukryam dwie beczki mocnego piwa i baryk wdki w kupie gnoju z myl o zych czasach. Na ulicy rozlegy si cikie stpania i omotania. Nie widzc w popiechu innej rady, szybko wyjem przybory do pisania i spryskaem twarz Anttiego czarnym tuszem. I gdy w chwil potem wpadli do izby onierze, powstrzymaem ich mwic: Tutaj umiera chory .na osp i sami widzicie, e nie ma tu nic do zabrania. Szybko si wycofali, robic znak krzya, bo Antti, spryskany tuszem, robi ze strachu okrutne grymasy i wyglda naprawd strasznie. A gdy odeszli, zwrciem si do niego i zapytaem: . Co ci si stao i gdzie jest pani Pirjo? Dlaczego tu zosta? Chcesz, eby ci powiesili na szubienicy, ty gupcze!? Twoi przyjaciele mogli ci chyba dopomc, jeli jeste chory, a przynajmniej trzeba si byo schroni do kocioa albo do klasztoru i szuka azylu przy otarzu. Na co Antti odpar ze smutkiem: Nie mam ju przyjaci i towarzyszy na tym podym wiecie prcz ciebie, Mikaelu, i tej zacnej wdowy, ktra przyczepia si do mnie jak rzep do psiego ogona nie chce si odczepi, cho j o to bagani. Wiedz, e pokciem si z moimi towarzyszami i z mieszczanami, i to oni mnie tak okropnie zbili, e ledwie zipi. Zwymylaem go, e nie umie nawet wyy w zgodzie z towarzyszami i e pewnie si znowu upi i wszcz bjk, na co on odpar z rozgoryczeniem: ebym przynajmniej by pijany, bibym si z ochot, bo na trzewo jestem agodny jak baranek. Ale doprawdy omal mnie nie zabili, gdy prbowaem obroni twoj zacn matk, pani Pirjo. Biedaczka nie yje. Szynkarka spod Trzech Koron" wytara gono nos i zapewnia mnie, e Antti mwi prawd. A gdy wstrznity aobn wieci nie mogem wydoby sowa, opowiedziaa ywo, e mieszczanie przed paru dniami wpadli na pomys, eby obwinie pani Pirjo o czary. Z pomoc rozbestwionych odakw wrzucili j z mostu do rzeki, a gdy dziki szerokim spdnicom bez trudu wypyna z powrotem na ld, jak prawdziwa wiedma, ukamienowali j na mier i zwoki w starej beczce wrzucili do morza, eby prd zabra je jak najdalej.

 Oskaryli j, e wydaa na wiat taki diabelski pomiot, jakim ty jeste, i e ywia ci w swojej chacie cigna szynkarka. Zemcili si na niej, gdy nie udao im si zapa ciebie, a pierwsi rzucili w ni kamieniem Szymon Cynownik i Gustaw Odlewacz wiec. A gdy Antti usysza, co si dzieje, run na nich jak rozwcieczony byk mimo moich prb i ostrzee go pici rozbi czaszk jednemu, a drugiego wrzuci do rzeki, gdzie ten uton jak szczur, nie umiejc pywa. Take wielu innych poturbowa i strci do rzeki, zanim udao im si go poskromi. I pewnie by mu odrbali gow, gdybym nie przysza na pomoc i nie wykupia go za piwo i bite srebro. A Antti dorzuci: Nie bierz sobie tego zbytnio do serca, Mikaelu. Pani Pirjo prosia przed mierci, eby jej nie opakiwa, bo nice temu nie winien. I mwia, e zawsze ci kochaa jak wasnego syna i yczya ci-wszystkiego najlepszego, co jeszcze bardziej rozwcieczao jej drczycieli. Wcale nie bya smutna, e musi umrze, raczej do ostatniego tchnienia harda i surowa. I krzyczaa do tych, co j kamienowali, e niedugo bd smay si w piekle. Biskup sta na mocie, ale nawet nie kiwn palcem, eby jej pomc, a ona woaa do niego, e nie doyje lata. To okropne opowiadanie tak mnie przejo, e kolana ugiy si pode mn z wielkiej rozpaczy i osunem si na podog. Bo chocia pani Pirjo niewtpliwie bya czarownic, czego dowodem byo choby to, e dopyna do brzegu, jako e czarownice s lejsze od wody, to jednak nie zasuya sobie na tak aosny los. Gdy pomylaem o tym, znienawidziem cae Abo i wszystkich jego mieszkacw i wmawiaem sobie, e sami oni cignli przeklestwo na swoje gowy, kamienujc bezbronn staruszk, ktra nie zrobia nikomu nic zego. I moj jedyn pociech byo, e pani Pirjo okazaa si silna w nienawici, bo w kilka dni pniej p miasta ulego zniszczeniu skutkiem poaru, a nie sdziem te, by i biskup Arvid potrafi uj przeklestwu, cho uciek z miasta. Ale czas nagli, bo wiatr zmieni kierunek, i gdy wyjrzaem przez drzwi, zobaczyem kby dymu i snopy iskier, a na ulicy mnstwo szczurw, ktre uciekay z poncych domw. Nie mielimy chwili do stracenia, jeli ycie nam byo mie. Bg wszechmogcy mia jednak Anttiego w swej opiece, bo nagle z kbw dymu wychyn jaki silnie poparzony i jczcy onierz duski, zerwa z gowy rozpalony hem i rzuci go na ziemi. Zabdzi midzy chaupami z dzy rabunku i bardzo atwo mi przyszo wyrn go w gow drgiem. I sdz, e uwalniajc go od mk, uczyniem rzecz mi Bogu. Nastpnie zdjem z niego szybko pancerz i wraz z hemem woyem na Anttiego oraz przybraem go w duskie barwy i przypasaem mu miecz do boku. Z wielkim trudem udao nam si z wdow wyprowadzi Anttiego na brzeg rzeki i uoy w dce. Przeprawilimy si przez rzek do klasztoru, gdzie ojciec Piotr ukry Anttiego w spiarni klasztornej midzy beczkami, garncami i tuczami byda. Po czym padlimy sobie z ojcem Piotrem w objcia i opakiwalimy wsplnie los pani Pirjo, on za przeklina okrutnego biskupa, ktry bez sowa pozwoli tumowi j ukamienowa. Opowiedzia mi te, e biskup uciek z Abo do Raumo, gdzie czeka na naadowany najrozmaitszym bogactwem statek, ktrym zamierza przedosta si do Szwecji i. odda pod opiek pana Gustawa. Na wie o tym pospieszyem do miasta i zgosiem si u admiraa Norby. Zastaem go, jak siedzia na kamieniu grobowym przed drzwiami katedry, podczas gdy jego onierze usiowali wywabi zbiegw z kocioa. By to pan wesoy i artobliwy i gdy opowiedziaem mu o statku biskupa naadowanym zotem i srebrem i czekajcym w porcie Raumo, wielce si t nowin ucieszy i zaraz zapowiedzia, e zada biskupowi tgiego bobu. Ale jak si pniej okazao, biskupa dosiga zza grobu kltwa pani Pirjo. W czasie przeprawy do Szwecji gwatowna burza zatopia stat^* wraz z nim i wszystkim, co byo na pokadzie. mier pani Pirjo ogromnie mnie przygnbia i pozbawia wrodzonej pogody oraz wywoaa we mnie przekonanie, e przynosz tylko wszystkim nieszczcie. Ale ch uratowania Anttiego

uchronia mnie od popadnicia w apati. Admira Norby okaza si wielce askawy i prosi, ebym napisa w jego imieniu list do pani Krystyny, ktra wraz 2 wielu innymi dostojnymi damami szwedzkimi przebywaa teraz w Danii jako wizie krla. W licie tym admira wyznawa, e wielce go oczarowaa pikna i dumna wdowa, w ktrej yach pynie najszlachetniejsza krew szwedzka. Pragnie on wic zrobi, co w jego mocy, eby przezwyciya aob i zacza znowu myle o yciu wiatowym. List napisany przeze minie spodoba si admiraowi i kiedy odebra go z moich rk, spojrza na mnie yczliwie i zapyta: Dlaczego jeste taki ponury, modziecze? Id na morze, a zaraz ci uleczy z twoich trosk sercowych! Jego yczliwo wielce mnie wzruszya. Rozpakaem si i przez zy odparem: Ca zim yem w smrodzie rozkadajcych si zwok wisielcw, a moj jedyn muzyk byo krakanie krukw. Moj ukochan przybran matk ukamienowano jako wiedm. Jedynym moim pragnieniem jest teraz uda si z pielgrzymk do Ziemi witej i baga o darowanie grzechw, potem za zosta mnichem albo pustelnikiem. A na to admira: Kady ma swj rozum i nie chc ci od niczego odwodzi, ale jeste jeszcze mody i niezbyt nadajesz si na witego. Tote myl, e tga pijatyka zrobiaby ci doskonale. Ale gdy mu opowiedziaem o losie pani Pirjo, pokiwa gow ze zrozumieniem i powiedzia: Czary s czsto poyteczne i potrzebne i aden rozsdny eglarz nie moe si obej bez pomocy czarownic. Ja sam mam wielu mdrych eglarzy, ktrzy umiej wywoa burz, gwidc i drapic paznokciami w obsad masztu, gdy nie boj si burzy i przekadam wicher nad cisz morsk. Ale gdy zdarzy si nieszczcie, ludzie zwykli zwala win na czary. Widzc, e admira jest dla mnie yczliwy, powiedziaem pokornie. Mam przybranego brata, poczciwego i pracowitego, cho bardzo gupiego mokosa. Suy on panu Nilsowi jako pachoek puszkarski, ale pokci si z towarzyszami i zosta ciko ranny, bronic mojej matki. Wecie go na sub, panie, i uratujcie mu ycie, bo gdy odpyniecie z Abo, junkier Tomasz z pewnoci kae go obwiesi. Admira zastanowi si przez chwil i odpar: Znalazbym moe istotnie uytek dla miaka, ktry nie trzsie si o wasn skr. Bo ci chytrzy kramarze z Lubeki przygotowuj wojn i kilka ich okrtw wojennych ju wyszo na morze. Moi za wywiadowcy w Lubece s albo zupenie do niczego, albo pijani, albo te ju ich poamano koem i powieszono, bo nie otrzymuje stamtd adnych wiadomoci. Jeli wic chcesz mi w tym pj na rk, chtnie przyjm ci do suby, a twj przybrany brat moe ci towarzyszy, jeli rozumie si na dziaach i okrtach wojennych, bo przypuszczam, e ty nie znasz si na tym wicej ni winia na cynowych ykach. W jaki sposb dostan si do Lubeki? zapytaem. I czy wolno mi bdzie po spenieniu zadania wzi bez przeszkd kostur pielgrzyma i wyruszy do Ziemi witej? Rozemia si i odrzek: Podobasz mi si, Mikaelu, bo si duo nie zastanawiasz. Zapewniam ci, e jeli chodzi o mnie, jeste wolny jak ptak na niebie i moesz sobie i, dokd ci si podoba, chobym otrzyma tylko tak wiadomo, e winia oprosia si i ma osiemnacioro prosit. W ten sposb bowiem zawiadomiby mnie, e flota lubecka wysza na morze w sile osiemnastu okrtw. Bez takich wiadomoci jestem ciemny jak tabaka w rogu. Poleci mi szuka w szynkach portowych w Lubece mczyzny z zajcz warg i tylko trzema palcami u prawej rki. Z nim mog z penym zaufaniem zaatwia wszystko, co ma zwizek z handlem wieprzami, jeli za ju go powieszono, mam przekupi jakiego rybaka, eby uda si na Gotlandi sprzeda wieprzki. Rybacy bowiem i inna biedota z Lubeki i okolic wrogo odnosili si do pyszakowatej rady miejskiej, nie powinienem wic mie trudnoci ze

znalezieniem posaca. W taki to sposb pan Norby wzi nas na pokad swego admiralskiego okrtu, gdy znowu wyruszy na otwarte morze, aby zniszczy flot Lubeki, gdziekolwiek j spotka. Zanim odpynlimy, poszedem jeszcze na miejsce, gdzie staa przedtem chata pani Pirjo, i pod osmalon poarem grusz wygrzebaem moje pienidze z kryjwki pod paskim kamieniem. Przeszukaem te piwnic pani Pirjo i wziem stamtd mnstwo rnych jej lekw, eby mc w Lubece wystpowa jako lekarz. Uznaem, e mdrzej bdzie przyby do tego miasta jawnie i otwarcie ni wkra si tam jako podejrzany cudzoziemiec. Bez alu poegnaem si z junkrem Tomaszem. Po kilku dniach eglugi dotarlimy w poblie Lubeki i admira kaza nas zawie na ld, po czym sam odpyn na Gotlandi, aby czeka na wiadomoci o planach wroga. Ja za wraz z Anttim, ktry dwiga na grzbiecie mj toboek udaem si prociutko do Lubeki. Bez trudu udao nam si zmiesza z innymi wdrowcami gdy u bram miasta oznajmiem, e jestem illustrissimus doctor Mikael Pelzfuss, wpuszczono nas do miasta od razu. Stranicy nie zadawali adnych pyta, bo daem im bitego srebra. Szlachetny admira zaopatrzy mnie w niemieckie srebrne monety i florentyskie zote dukaty, ebym si nie zdradzi pienidzmi bitymi w Abo albo w Szwecji. Jako uczony lekarz stanem nie w zajedzie, lecz w lepszej gospodzie i nie wnoszc o askawe pozwolenie rady miejskiej, wynajem dobosza, ktry ogosi, e otwieram praktyk lekarsk i lecz wszystkie choroby, nawet takie, jakich nie umiej wyleczy miejscowi lekarze. Jak si naleao spodziewa, natychmiast obiegli mnie nieuleczalnie chorzy i ich krewni, a rwnoczenie lekarze zaczli szturmowa do rady miejskiej i narzeka, e obcy znachor narusza ich przywileje. Zanim zdyem zaszkodzi komu z chorych, zostaem pozwany do sdu za nielegalne wykonywanie zawodu lekarskiego i zadano, ebym przedoy dyplom doktorski, zapaci grzywn i zoy formaln petycj do zwizku lekarzy, w razie gdybym chcia wykonywa zawd lekarski w Lubece. Tak wic nikt nawet nie pomyla, e mog mie inne, o wiele niebezpieczniejsze cele. Pewny siebie stanem zatem przed wysok rad, podczas gdy lekarze krcili si koo mnie jak kruki w swoich bramowanych futrem aksamitnych kaftanach, potrzsajc okutymi w zoto laskami lekarskimi. Opowiedziaem dugo i szeroko o studiach na dostojnym uniwersytecie, dodajc, e podrowaem po wielu krajach, aby zebra cenn wiedz i e byem take uczniem synnego doktora Teofrasta Bombasta Paracelsa. Lekarze jednogonie orzekli, e jestem zbyt mody, by mc by w peni wyszkolonym lekarzem, i wyzwali mnie na dysput o subtelnociach zawodu lekarskiego. Ja jednak odezwaem si do rady, mwic: Wiedza lekarza nie polega na acinie, ktr wypluwa 011 z ust tak, jak owca sypie bobki z tyka. Sztuka lekarza polega na leczeniu chorych i cierpicych. Wyzywam zatem lekarzy tego zacnego miasta, eby wspzawodniczyli ze mn w uzdrawianiu. Pozwlcie mi kurowa pacjenta, ktrego nie moglicie wyleczy, i wnet dojdziemy do tego, kto ma wiksz biego oni czy ja. Czonkowie rady spucili z tonu, bo nie przypuszczali, eby kto mg mwi tak miao, nie bdc pewnym swego, i ju nie patrzyli na mnie jak na oszusta. Ale lekarze rozelili si na dobre i rzekli: Wic ycie zacnych Lubeczan znaczy dla was tak mao, e pozwalacie, aby ten znachor ich kurowa? Takiemu moe si nawet czasem uda zmniejszy cierpienia nieuleczalnie chorego .przy uyciu diabel skiej siy, ale s to tylko sztuczki. Podejrzewamy te, e ten czowiek to ndzny heretyk i szarlatan. Po gwatownym sporze rada zabronia mi wykonywania zawodu lekarskiego w Lubece i orzeka, e mam pokry koszty procesu. Nie skazano mnie jednak na grzywn, bo waciciel gospody zawiadczy, i nie zdyem jeszcze przyj adnych pacjentw. Tak wic lekarze postawili na swoim, ja za uzyskaem rwnoczenie dobr saw w Lubece, bo jeden z czonkw rady przystpi do mnie natychmiast po rozprawie i spyta, czy mgbym go wyleczy z ustawicznej zgagi i wzdcia, na jakie cierpia. Powiedzia mi te, e adne

prawo ani dobry obyczaj nie moe zabroni kurowa chorych, jeli nie bd bra za to zapaty, z drugiej za strony nie bdzie nic bezprawne-nego w tym, jeli chorzy dawa mi bd dary z wasnej woli. Ja jednak odparem, e nie mam ochoty zosta w tak niewdzicznym miecie i zamierzam uda si dalej do Gdaska i Polski, na co on ostrzeg mnie, e panuje wojna i e. duscy korsarze grasuj na wszystkich wodnych szlakach. Udzieliem mu wic paru rad, zaczerpnitych z tego, co mwi mistrz Paracelsus, ktre w adnym razie nie mogy mu zaszkodzi, a w toku rozmowy dowiedziaem si, e Lubeka sprzedaa ostatnio panu Gustawowi Erikssonowi dziesi w peni uzbrojonych okrtw wojennych, biorc za nie w zastaw wiele szwedzkich zamkw. Powrciwszy do gospody poleciem gospodarzowi obwieci chorym i ich krewnym, e nie mog ich przyj z powodu intryg miejscowych lekarzy, co wywoao rozgoryczenie i mas burzliwych protestw. Jeszcze nie zdyem si z nimi upora, gdy Uwag moj przykuo przybycie jakiej damy w bardzo kosztownych szatach. Wosy jej byy farbowane na woska mod, a jej brzowe oczy rozszerzyy si ze zdziwienia na mj-widok. Zrobio mi si tak, jakbym ju poczu zaciskajc si na szyi ptl stryczka, ale ona udaa, e nie zwraca na mnie uwagi, i znika w swojej izbie. Zapytaem gospodarza, kim jest ta dama, a on opowiedzia mi, e to bogata szwedzka wdowa szlachetnego rodu. Przebywa ona w Lubece, czekajc na przywrcenie pokoju, aby mc wrci do Szwecji i odebra majtnoci, ktrych pozbawi j bezwzgldny krl Chrystian po mierci ma, polegego w walce przeciw Jutom. To, co usyszaem, uspokoio mnie, bo wykazywao, e i panna Agnes te nie ma czystego sumienia. Zastanawiaem si, czy pj pogada z ni bez ogrdek i zapewni sobie jej milczenie, ale tymczasem wrci Antti z portu. By tak pijany, e ledwie si trzyma na nogach. Posaem go bowiem do portowych szynkw, aby szuka owego mczyzny 11 Mikael, t. I _ Ifil 0 zajczej wardze i trzech palcach. Chcia gwatem i tam znowu 1 domaga si ode mnie pienidzy, tak e kosztowao mnie niemao trudu, eby go uspokoi, a nagle wywali si jak dugi na podog i zasn kamiennym snem. Byem tak wcieky na niego, e zaczem go kopa, i panna Agnes zaskoczya mnie na tym chwalebnym zajciu. Wlizna si do mojej izby, zarzucia mi ramiona na szyj, mwic, e zawsze za mn tsknia. Tye to doprawdy, Mikaelu? wykrzykna. Jake si ciesz, e ci znowu widz, cho smuc mnie zmarszczki na twym czole i bruzdy w kcikach ust, ktre wiadcz, e nie jeste ju tym samym niewinnym modzieniaszkiem, jakim bye, gdy spotkalimy si pierwszy raz. Ale, najdroszy mj, nie wolno ci pokaza w tym niedobrym miecie, e mnie znasz, bo wielce by mi to zaszkodzio. Nikt tu nie wie, e pan Didryk jest moim bratem. Prowadz ycie cnotliwe i mam nadziej, e znajd jakiego zacnego czowieka, ktry si ze mn oeni. Podzielam twj smutek, pikna panno Agnes odparem opowiadano mi bowiem, e jeste bogat i szlachetnie urodzon wdow, ktra paa chci zemsty na zym krlu Chrystianie. Pewnie dlatego zbierasz dane o wojennych operacjach Lubeki i wszyscy twoi wielbiciele to wybitni kapitanowie statkw i okrtw wojennych. Zaczerwienia si po uszy, z czym jej byo bardzo do twarzy, i odpara: Wic miae czelno mnie szpiegowa? I c w tym zego, jeli wedug moich skromnych moliwoci pocieszam szlachetnych mw, ktrzy maj wypyn na morze, na spotkanie wielu niebezpieczestw? A ty, Mikaelu? Czego ty tu szukasz? Skoczysz na szubienicy, jeli kto si dowie, e suye duskiej sprawie. Jestem szanowanym lekarzem odrzekem i nikt nie wie, em Fin. Nazywam si Mikael Pelzfuss. Jedziemy na tym samym koniu, panno Agnes, i nie mam ochoty poznawa ciebie, jeli ty mnie nie bdziesz poznawaa. Ale gdybym musia zawisn na szubienicy, wtedy kln si na wszystko, co wite ty zawiniesz koo mnie.

 Nie wolno ci mwi takich strasznych rzeczy, Mikaelu. Dlaczego nie obejmiesz mnie i nie jeste dla mnie czuy, cho takam samotna i boj si niebezpieczestw, na ktre mnie wystawi mj niedobry brat. Masz chyba pienidze? Odparem, e mam tyle, eby przez jaki czas prowadzi skromne ycie. Wielce si ucieszya i rzeka: Daj mi dziesi sztuk zota, a nie opowiem o tobie nikomu i nie wydam ci. W zastaw i pork oddam ci chtnie cokolwiek zechcesz, nawet moj cnot i cze, jeli posuniesz si do a tak bezwzgldnego dania. Ja jednak odmwiem porywczo: Droga panno Agnes! Twoje zastawy i porki s dla mnie be2 wartoci i nie dabym za nie zamanego szelga. Prawd mwic, sam chciaem si do ciebie zwrci i zaapelowa w imi dawnej przyjani do twego dobrego serca, aby poyczy kilka zotych guldenw. Pragn odby pielgrzymk do Ziemi witej, aby uzyska odpuszczenie grzechw, tote zrobisz uczynek miy Bogu pomagajc mi w.podry. Odrzucia gow i rzeka: Twj kamrat, ktry tam ley, rycza jak byk i mimo woli syszaam, e szukasz w porcie mczyzny o zajczej wardze i trzech palcach u doni. Dasz mi sztuk zota, jeli ci poka drog do niego? __ Niech nam Bg wybaczy nasze grzechy! wykrzyknem zdumiony. Wyglda na to, e suymy jednemu panu, droga "panno Agnes. Oczywicie, e dam ci sztuk zota, jeli mi powiesz, gdzie si podziewa ten czowiek, bo w Lubece kady ebrak wie o rzeczach, o ktrych admira Danii nie ma pojcia. Pikna panna Agnes poprosia najpierw o dukata, a kiedy go ju zacisna w drobnej doni, powiedziaa z niewinn min: Nie mog ci przyprowadzi tego mczyzny. Musisz sam do niego pj. Znajdziesz go koo bramy arsenau. Wisi tam powiartowany na hakach w murze. Zmuszony byem jej uwierzy i wielce mnie rozgniewao, e zmarnowaem caego dukata prcz tych srebrnych monet, ktre przepi Antti. Nie pozostao mi nic innego, jak zaufa pannie Agnes, zapytaem wic, jak sobie daje rad z handlem wieprzkami, gdy maciory oprosiy si ju dawno. Odpara, e cay handel wieprzkami zeszed na psy, gdy prosiaki ucieky z chlewu. A admira za dugo zabawi w Finlandii, eby zdy zapa je do worka. Potni wadcy Lubeki maj uszy we wszystkich portowych szynkach i kiedy zbroili si do wojny, kazali przede wszystkim pojma albo straci tych, ktrzy wykazywali przesadne zainteresowanie okrtami wojennymi. Mam uczucie jak gdybym woya gow w paszcz niedwiedzia narzekaa panna Agnes. Nie udao mi si przekaza ani jednego raportu do Visby. Siedz tu ze swoimi wiadomociami jak chciwiec, ktry bez adnego poytku zbiera sztuki zota na dnie skrzyni. Myl zreszt, e krl Chrystian przegra ju gr. Lubeka wystawia przeciw niemu ca swoj potg, jego kochany stryjek, ksi Hol-stein zamierza przyczy si do jego nieprzyjaci i nawet papie pogniewa si na niego, odkd krl wezwa do Kopenhagi protestanckich kaznodziejw. Najlepiej byoby przenie si na inne owiska, bo cesarz i krl francuski te z sob walcz i potrzebuj sug, a Henryk VIII Angielski wypowiedzia wojn bezbonej Francji i w nagrod za to otrzyma od papiea tytu Obrocy Wiary. Gdyby tylko mia do pienidzy, Mikaelu, towarzyszyabym ci bez chwili wahania kawaek drogi, na przykad a do Wenecji, cho musz myle o mojej dobrej sawie. Opowiedziaa mi tyle zaskakujcych nowin o sprawach europejskich, e poczuem, i zbyt dugo yem jak w ciemnej komrce. Zamwiem wic wino i jedzenie do mojej izby, eby wsplnie spoy wieczerz i rwnoczenie przy tym skorzysta z jej wiadomoci. Tak wic spdziem wesoy wieczr w towarzystwie panny Agnes, podczas gdy Antti chrapa na pododze. Dowiedziaem si od niej, e mody sutan turecki Soliman, po mierci ojca,

okrutnego Selima, w roku ubiegym zdoby Belgrad, najsilniejsz twierdz i bastion chrzecijastwa. Zagraa teraz Wgrom, wykorzystujc sprytnie roz-dwiki midzy chrzecijanami, wiksze dzi ni kiedykolwiek dawniej, tak e mdrzy ludzie uwaaj, e caa Europa znajduje si w zupenym rozkadzie. Papie Leon X zmar, a ze jzyki mwi, e umar bez sakramentw, poniewa zdy je sprzeda, podobnie jak sprzedawa poowie Europy godnoci kocielne i odpuszczenie grzechw. Nie byo wic ju w Kociele niczego, czego by Stolica Apostolska zaniedbaa spieniy po przystpnej cenie. Cesarzowi udao si dziki intrygom wynie na stolec papieski swego surowego holenderskiego nauczyciela, a nowy papie przybra imi Hadriana VI. Przyby on do Rzymu wdrujc piechot, boso, a jego skromne ycie wywoywao wielkie zgorszenie. Panna Agnes opowiedziaa mi te wiele swawolnych anegdot o dworze francuskim i metresach krla Franciszka I i o tym, e cesarz kocha tylko swoje psy. Bya cita i zoliwa, ale od czasu do czasu wzdychaa smtnie, przygldajc mi si brunatnymi oczyma, a w kocu powiedziaa: Jeste mody, Mikaelu, modszy ni ja, i czuj si przy tobie jak staruszka, cho nie skoczyam jeszcze dwudziestu piciu lat a w kadym razie trzydziestu. Zrobie si te bardziej mski i inny, ni ci zachowaam w pamici, a twoje opanowanie i ciemne oczy czyni ci bardzo interesujcym. Dawno ju nie piem i dobre wino oraz miae sowa panny Agnes odurzyy mnie. Ona za zrobia si roztargniona i wpatrywaa si we mnie ciekawie: O czym mylisz, Mikaelu? zapytaa zakadajc biae ramiona w ty, tak e jej krge piersi podniosy si i wynurzyy w wyciciu sukni. Zastanawiam si, co zrobi, eby si std wymkn pki czas, i wciekam si na myl, e w tym miecie s moe i inni wywiadowcy rwnie bezczynni jak my, bo pan Norby cho bardzo przebiegy zawid si na swoim planie. Na co panna Agnes odpara: __ Do na dzi kopotw. A zreszt zapad ju wieczr. Ciao mi drtwieje od wina, a chrapania twego sucego przeszkadzaj mi. Chodmy zatem rozmawia dalej do mojej izby, gdy boj si sama i do oa i pragn czuoci i dobrego sowa. Potne chrapanie Anttiego przeszkadzao i mnie, poszedem wic z ni do jej izby. Wspomnienia modoci wypeniy mi dusz melancholi, gdy znw poczuem rozkoszny zapach jej pachnide i maci, a ona wszedszy do izby opada nagle z si i opara si na mnie, wac rwnoczenie ukradkiem w doni mj trzos z pienidzmi. Kiedy za poczua, e jest on do ciki, chciaa bez zwoki i do oa. Poprosia, ebym poodpina haftki i zapinki jej sukni, gdy pokojowa pooya si ju spa na sianie zamiast dotrzymywa towarzystwa jakiemu giermkowi. I cho postanowiem wicie, e nigdy nie zbli si do adnej kobiety, sprzeniewierzyem si memu postanowieniu szybciej ni trwa odmwienie jednej zdrowaki. To tylko mog powiedzie na moje usprawiedliwienie, e panna Agnes bya dla mnie szczeglnie przystpna i askawa i nauczya mnie rozumie niejedno, co przedtem dziwio mnie wrd czsto bardzo dziwacznych pragnie kobiecych. Jednak pomimo usilnych prb nie zostaem u niej na noc, bo wiedziaem, jak mao mona jej ufa. Zabraem ubranie, pas i sakiewk i wrciem do siebie, zamykajc starannie drzwi izby. Antti chrapa rwnie mocno jak przedtem, ja jednak mimo fizycznego zmczenia nie mogem zmruy oka i leaem bezsennie w ofc z napitymi wszystkimi zmysami. ar, ktry wlao mi w yy wino, stopniowo gas i chd, przez otwarte okno wchodzi zapach mokrej trawy z ogrdka gospody, a szare wiato brzasku wkradao si z wolna do izby. Zdawao mi si, e stoj jedn nog na progu mierci i patrz wstecz na zmarnowane ycie. Marzenia o wiatowych sukcesach i honorach, ktre moe mgbym osign suc panu Norby, wyday mi si nagle czczym i zwodnym zudzeniem. Na myl o intrygach wielkiej polityki stawao mi natychmiast przed oczyma szare niebo zasnute patkami niegu i opary unoszce si z rozlanej krwi ludzkiej na rynku w Sztokholmie. A kiedy pomylaem o moim kraju, widziaem tylko

lnice czerni stada krukw i matk Pirjo, jak bezbronnymi rkami usiuje osoni gow przed spadajcymi na ni kamieniami. Nie byo ju dla mnie powrotu do ojczyzny i na myl o tym przepenio mnie tylko niewypowiedziane przygnbienie i bezbrzeny smutek. I nie czuem na wet nienawici do nikogo z moich rodakw, a tylko mwiem sobie, e najgorszym wrogiem dla czowieka jest czowiek. Mylaem take o witym Kociele i w chodnym wietle mej. wasnej pustki zrozumiaem, e tylko z samolubstwa i chorobliwej ambicji dyem do stanu duchownego. I nie patrzyem na to wite powoanie jako na suenie biednym ludziom, lecz raczej mylaem 0 tustej prebendzie, ktra by mi dawaa siedem, dziesi albo i pitnacie marek srebrem rocznie, tak abym mg bez przeszkd y i studiowa, co mi si spodoba, i dziki tym studiom osiga coraz wysze stopnie hierarchii i coraz tustsze prebendy. Wcale nie miaem zadowolenia z moich studiw, gdy posusznie godziem si z wszystkim, czego mnie uczono, i nigdy nie odwayem si zapyta o co wasnej gowy, eby nie popa w konflikt ze witym Kocioem, jak to si w owych czasach dziao z kadym, kto przekornie przekracza granice, zakrelone przez Koci dla ludzkiej wiedzy. Po nocy spdzonej w napiciu i trawicym serce smutku moje znuone ciao odczuo w szarym wietle poranka bolesny i dziwny dreszcz. Wszystkie otaczajce mnie mury runy i nagle uwiadomiem sobie, e Bg i szatan s w moim wasnym sercu, w ktrym drzemi niezmierzone moliwoci dobra i za. Natomiast poza moim sercem nie ma ani Boga, ani szatana, tylko szalony, bezsensowny wiat, gdzie ywe istoty walcz z sob w miertelnym pojedynku strachu, dzy i rozpusty. Bg i szatan kryli si we mnie samym i nie mieli adnej mocy poza dusz ludzk, w ktrej si objawiaj. Wszystko inne to tylko sprawa przyzwyczajenia, schemat, konstrukcja, ktr czowiek wznis w strachu i radoci. Take i wity Koci to tylko pusta skorupka stworzona ludzk rk i nie ma on adnej wadzy ani mocy odpuszczania czy wizania. Syn Boy musia zej na ziemi jako czowiek, ale gdy ju raz odkupi krwi grzechy caego rodzaju ludzkiego, Koci nie mia prawa odmierza Jego ciaa i krwi zotem. I gdzie tylko dwoje czy troje ludzi spotyka si, by szuka Boga w swych sercach, mog ama chleb i bogosawi wino, ktre staje si w ich rkach ciaem 1 krwi Chrystusa rwnie dobrze jak w rkach ksiy wywiconych przez Koci. Tak to nagle i niespodziewanie uwiadomiem sobie wszystkie kacer-skie myli, ktre w cigu dugiego czasu dojrzay we mnie po kryjomu, i mimo mego uniesienia przeraziem si, bo myli te byy zbyt silne i rce. Ale gdy ocknem si rano, zdawao mi si, e miaem tylko zy sen, i wnet znowu pogryem si w codziennych troskach na widok Anttie-go, ktry siedzia na pododze z gow w doniach i mrucza co pod nosem, skarc si, e ma piekielne pragnienie, e gowa mu pka z blu i e go okradli przy piciu. Na nic si nie zdao gani go za jego gupot, tote kazaem tylko przynie mu wiadro wody, a sam udaem si do portu, by szuka jakiego wyjcia i moliwoci przesania wieci admiraowi. Ale moja wdrwka bya daremna. Widziaem tylko spoconych pachokw w filcowych butach na nogach taszczcych baryki prochu na okrty, a wrd odpadkw zalegajcych rynsztoki leeli liczni onierze powyrzucani z szynkw. Spdzilimy w Lubece ponad dwa tygodnie i zebraem mnstwo wiadomoci, ktre mogyby si przyda admiraowi, gdyby do niego dotary. Co rana wychodziy rzek na morze statki rybackie z sieciami, ale zawsze w towarzystwie okrtw wartowniczych, ktre nie pozwoliy im oddala si poza zasig widzenia. Ludzie mnie nie podejrzewali, bo utrzymywaem, e czekam na bezpieczn okazj okrtow do Gdaska, jadem, piem i czsto pokazywaem si w towarzystwie panny Agnes, tak e gospodarz zajazdu ubrda sobie, e powanie zaczynam stara si o pikn i bogat wdow. Pewnego dnia- Antti wrciwszy z dzielnicy portowej, gdzie mia wielu przyjaci, powiedzia:

 Koo arsenau ju czwarty dzie siedzi jaki kosooki chop i prbuje sprzeda prosiaki na spy dla statkw. Ale da tak wysokiej ceny, e nikt ich nie chce kupi, cho on pacze i narzeka i zaklina ludzi na wszystkie witoci, eby kupili wieprzki, bo inaczej surowa matka wygarbuje mu skr. Wydao mi si, e zez podobnie jak zajcza warga mg by przejawem zmysu humoru pana Norby, jako e nawet kto obcy moe atwo rozpozna zezowatego. Tote poszedem prosto do portu, do brudnego i mierdzcego handlarza wi, i powiedziaem: Czy zupenie zgupia, czowieku, e ju czwarty dzie tu siedzisz i prbujesz Sprzeda winie po takiej bezczelnej cenie? Nie wiesz, e rada miejska zakazaa wszelkiej "lichwy? Zaraz przyjd tu halabardnicy, ochoszcz ci i ukradn ci wieprzki, nie dajc ani grosza. Sprzedaj mi je, a bdziesz mia dobrego kupca. Kosooki paka i wzdycha mwic: Rada ustalia ceny tylko na szlachtowane tucze i na solon wieprzowin, a za ywe wieprzaki mona bra, ile si chce. A moja matka da wysokiej ceny za te winki, bo s szlachetnej rasy i atwo obrastaj w tuszcz. W Sztokholmie byyby na wag zota. Syszaem, e ludzie zjadaj tam ju koty i szczury. Mj suga popilnuje przez chwil twoich wi powiedziaem a ty chod ze mn do kocioa, to pomwimy o naszym handlu. Zrobi, jak go prosiem, a gdymy ju uklkli do modlitwy, mrukn do mnie: Dostojny pan i rycerz, ktrego imienia nie znam, poleci mi wypatrywa czowieka, ktry mimo modego wieku wyglda jak ptora nieszczcia. Jeste bezwtpienia tym czowiekiem, powiedz mi wic natychmiast, co wiesz, bo odpywam ju dzi w nocy. Mam da sztuk zota za kadego wieprzka, o ktrym wiesz, albo te wsadzi ci n w brzuch, jeli uznam, e tak bdzie lepiej. Odparem, e szkoda byoby zbezczeci koci niepotrzebnym rozlewem krwi, powtrzyem mu wszystko, czego si dowiedziaem, i prosiem usilnie, eby zabra z sob pewn szlachetnie urodzon dam, gdy zdawaem sobie spraw, e trudno mi bdzie w inny sposb pozby si panny Agnes. Podczas gdy rozmawialimy, odezway si dzwony kocielne i w kociele zaczli zbiera si rozradowani ludzie, aby dzikowa Bogu. Zapytaem, co si stao, a oni odparli: Wielk bitw morsk stoczono pod Sztokholmem i dumne okrty Lubeki w subie szwedzkiego pana Gustawa zniszczyy straszn dusk flot wojenn, ktra przybya z Finlandii, aby oswobodzi Sztokholm. Zniszczenie i zagada floty nieprzyjacielskiej s tak zupene, e ani jednemu okrtowi nie udao si umkn, i pan Gustaw kaza powiesi na maszcie admiraa tej floty, duskiego junkra Tomasza, poniewa nie zasugiwa on na lepszy los z powodu swoich niecnych czynw. Kosooki westchn ciko i rzek: Teraz to mam ju a nadto do opowiadania admiraowi, ktry z pewnoci mnie powiesi w nagrod za dobre nowiny. Najwyszy czas rusza w drog, ale adnej kiecki na statek nie wezm, gdy baby przynosz tylko nieszczcie na morzu, a podr bdzie cika i niebezpieczna. Bagaem go, eby speni moj prob, a w kocu powiedziaem, e moe zatrzyma wszystkie sztuki zota przeznaczone dla mnie, jeli zabierze z sob pann Agnes. Wtedy kosooki zmieni nagle zdanie i wykrzykn obudnie: Jeli przebierze si za mniszk, mog j wykra z snias.ta nie budzc niczyich podejrze. Jako mniszka nie podrani by moe zych duchw burzy i bd mia szczliw podr. Ka wic jej si przygotowa. Czekam na ni pod kocioem Panny Marii po nieszporach. Wyszlimy z kocioa i mj towarzysz znik zaraz w tumie, nie troszczc si wcale o swoje wieprzki. Ja za podyem do gospody, eby opowiedzie pannie Agnes o wielkim

szczciu, ktre j czeka. Ale ona wcale si nie ucieszya na wiadomo o morskiej podry; zacza zaamywa rce, paka i biada: Wic mnie,ju zupenie nie kochasz, Mikaelu? I wszystkie twe sowa i obietnice byy tylko kamstwem i obud jak zawsze u mczyzn? A tak wierzyam w twoje przyrzeczenia, e mnie zabierzesz do Wenecji... Droga panno Agnes odparem zrozumiaa mnie zupenie na opak. Obiecywaem bowiem tylko uratowa ci z kopotliwej sytuacji i dopilnowa, eby moga odebra od admiraa dobrze zasuon nagrod. Nawiasem mwic, jest to m dorodny i adna niewiasta mu si nie oprze. A w Visby zbiera on obecnie kosztownoci ze statkw, ktre spldrowa, i niewiele tam bdziesz miaa wspzawodniczek. Natomiast w Wenecji walka jest twarda, twardsza ni gdziekolwiek indziej na wiecie, bo sama mi przecie opowiadaa, e jest tam dwadziecia tysicy legalnych ladacznic i tylko siedem dziewic pord uczciwych dziewczt miasta. Bdziesz te miaa z pewnoci mnstwo roboty w czasie podry i egluga wcale nie wyda ci si nudna, gdy jako zapat za twj przejazd pozwoliem kosookiemu zatrzyma wszystkie zote monety, ktre admira da mu dla mnie. Oburzya si i sykna: Mikaelu, czyby rzeczywicie przypuszcza, e jestem tak poda, i bd caowa i ciska zezowatego handlarza wi choby za pidziesit sztuk zota? Ale zauwayem, e si zastanawia nad moimi sowami i e myl o podry zaczyna j pociga. Tote powiedziaem: Droga panno Agnes, mam o tobie najlepsze wyobraenie, ale sdz, e za kilka sztuk zota caowaaby samego diaba i nie chc ci za to gani, bo jeste samotn niewiast i pragniesz czuoci. Tote przebierz si w habit mniszki, cho to przebranie najmniej ci odpowiada, i jed z kosookim do Yisby. A jeli jego zez bdzie ci przeszkadza, zamknij mocno oczy i myl o dwudziestu zotych ptaszkach, ktre trzepocz skrzydekami w jego trzosie i chc wylecie na wolno. Westchna ciko i powiedziaa: Widz, e z powodu twego zimnego i twardego serca musz zrezygnowa z podry do Wenecji, Mikaelu. Widocznie taki ju mj los wypisany w gwiazdach, cho nigdy nie przypuszczaam, e bd zmuszona odzia si w habit mniszki. yczyem jej szczcia w podry, a ona ucisna mnie, prbujc Przy tej sposobnoci maym noykiem odci rzemyki mego trzosu. jednak Tjie zyskaa, bo obejmujc j trzymaem mocno mieszek drug rk. Wtedy oczy jej zaszy zami z niekamanego zawodu i yczya mi, ebym w podry do Ziemi witej wpad w rce piratw lub Turkw, i tak rozeszy si nasze drogi. A gdy si oddalia, powiedziaem do Anttiego: Spenilimy nasze zadanie jak ludzie honoru. Jestemy teraz wolni jak ptaki niebieskie i moemy i, dokd nam si spodoba. Chodmy wic na poudnie do obcych krajw i pod inne gwiazdy; zostawmy za sob smutne wspomnienia i udajmy si do Wenecji i do Ziemi witej, eby otrzyma odpuszczenie grzechw. Antti zapyta, czy daleko do Ziemi witej, f owiadczy, e grzechy jego nie s jeszcze tak strasznie wielkie, ale e chtnie znajdzie si moliwie jak najdalej od zacnej wdowy spod; Trzech Koron". Zrzuciem wic wspaniae szaty, a wraz z nimi cae dotychczasowe ycie, przybraem szar opocz pielgrzyma i przewizaem ldwie grubym sznurem. Sprzedaem wszystko, co zbyteczne, i zatrzymaem tylko skrzynk z lekami, ktr Antti podj si dwiga a do Ziemi witej. A gdy ju opucilimy mury miasta, wyciem sobie z jesionu kostur pielgrzymi. Maszty okrtw, szare mury i smuke wieyce Lubeki zniky w dali za nami i powdrowalimy gocicem przed siebie, kierujc si na poudnie, a zboa na polach zaczynay ju dojrzewa do niw i przez cay czas panowaa pikna pogoda. W drodze towarzyszyo nam lato i piew ptasi, jesie zostawilimy za sob, na mrocznej pnocy.

Spotykani po drodze wczdzy nie napastowali nas, widzc, e nosz szat pielgrzyma, i sdzc, e jestem biedny, a szerokie bary Anttiego i jego tgi kij te wzbudzay naleny respekt. Tak to wdrowalimy przez szedziesit dni bez popiechu, ale take i bez trwonienia1 czasu, a w kocu zobaczylimy przed sob pokryte niegiem Alpy, wznoszce si ponad tymi i zielonymi winnicami stromo ku niebu jak niebieskawy obok. Na ten majestatyczny widok Antti spowania i z oczyma wielkimi od podziwu wykrzykn: A to ci potek, co si zowie! Kto wie, czy uda nam si przez niego przele i nie podrze sobie portek! Mia suszno, bo mnie si to przydarzyo jeszcze zanim nawet dotarlimy do podna Alp. Spdzilimy noc w miecie otoczonym murami. W winiarni przy naszej gospodzie siedzia nad dzbanem wina jaki ponury mczyzna z krzyem joannitw na paszczu. Widzc mj strj pielgrzyma zapyta, dokd zdam, a dowiedziawszy si, e do Ziemi witej, owiadczy, e prne s moje zamiary. To nie wiesz, biedaku mwi e Turcy, ktrzy su faszywemu Prorokowi, oblegaj twierdz na Rodos? Jeli ten bastion chrzecijastwa padnie, galery joannitw nie bd ju duej mogy ochrania statkw z pielgrzymami. Wtedy statki te bd napadane i pielgrzymi dostan si do okrutnej niewoli. Tote aden statek nie way si dzi pyn do Ziemi witej, ktra w ten sposb stracona zostaa po raz ostatni, bo poboni mowie, ktrzy strzeg kociow i klasztorw Grobu witego, zaleni s od darw pielgrzymw, by mc opaci sutanowi straszliw danin osiemdziesiciu tysicy dukatw rocznie. Zamiast jednak, aby cae chrzecijastwo podnioso lament z powodu niebezpieczestwa zagraajcego obecnie Rodos i stano w obronie krzya albo przynajmniej dao w ofierze pienidze na wystawienie floty, ktra by przysza z odsiecz wyspie, cesarz witego krlestwa rzymskiego i arcychrzecijaski krl Francji wzili si za garda i ani dbaj o papieskie proby i woania o pomoc. A przecie jeli Rodos padnie, wtedy padnie cae chrzecijastwo i chrzecijanie ponios surow kar za herezj i przybierajce na sile bezbonictwo. Wiem, o czym mwi, bo jestem skarbnikiem w naszym witym zakonie rycerskim i z trudem tylko udaje mi si cign nalene czynsze dzierawne z naszych dbr. Zreszt take i Wenecja zdradzia wspln spraw chrzecijastwa cign joannita zawierajc pokj z sutanem. Chciwi Wenecjanie daj lichwiarskich cen za przejazd do Ziemi witej, a pienidze, ktre pac pielgrzymi, id do skarbca sutana. Tote najlepiej uczynisz, rezygnujc ze swego zamiaru i dajc mi ofiar, za kwitem opatrzonym pieczci, na pomoc dla Rodos. Odparem ostronie, e jestem biedakiem, ktry ledwie moe sobie pozwoli na wizk somy i ks razowego chleba, ale e jeli zechce powiedzie nam wicej o Rodos, dam mu chtnie sztuk srebra, eby przyczyni si do dobrej sprawy. Opowiedzia wic, e turecka flota wojenna w sile trzystu okrtw oblega wysp, e Turcy maj olbrzymie kolubryny oblnicze i e sutan we wasnej osobie przyby na Rodos na czele stutysicznej armii. Krpy joannita wychyli puchar i tukc pustym dzbanem w st, tak e mu si rozwieway poy brudnego paszcza, krzycza w dzikim podnieceniu: Tutaj si pije, gra w koci i kurwi, nie mylc o dniu jutrzejszym. Ale gdybycie mieli uszy do suchania, dosyszelibycie huk dzia oblniczych na Rodos i wycie niewiernych szturmujcych mury twierdzy i wzywajcych faszywego Proroka na pomoc. To kara za grzechy chrzecijastwa i luterskie herezje, ktre zbiegli z klasztorw mnisi i onaci ksia gosz po wsiach i miastach, cho nauczyciel ich, Luter, spiesznie ukry si przed kltw i interdyktem albo moe zaj si ju nim sam diabe! Gospodarz winiarni wytar do sucha fartuchem st i przynis nowy dzban wina dla joannity, ktry zaraz si uspokoi i powiedzia: Werbownicy wybijaj werble wzywajc najemnikw do armii cesarskiej, ale kiedy ludzie posysz wzmiank o joannitach, nacigaj der na uszy. Przyjdzie jednak dzie, kiedy Turcy

zedr z nich t der, wypatrosz ich, obetn im uszy i nosy, wbij ich dzieci na pal, sprzedadz niewiasty w niewol i wytrzebi mczyzn jak kapony. Wtedy bdzie ju za pno narzeka i opakiwa wasn gupot, e opucili zakon w nierwnej walce, ktr toczy on w obronie caego chrzecijastwa i wolnoci Morza rdziemnego. Antti przerazi si i spyta, czy istotnie prawd jest, e Turcy poddaj dobrych chrzecijan tak niecnemu traktowaniu. Mwi, e rozumie wszystko inne, bo dzieje si tak rwnie i midzy chrzecijanami, ale uwaa za bezbone kastrowanie mczyzn, gdy przeszkadza to im rozmnaa si i zaludnia ziemi wedug woli boej, ktrej jak wykazuje dowiadczenie mona sucha, mimo e si nie ma uszu, nosa czy choby nawet rk. Skarbnik joannitw odpar na to, e na Wschodzie panuje wielki brak eunuchw, gdy tamtejsi wielmoe idc za nakazami Proroka maj wiele on i utrzymuj mnstwo naonic i niewolnic dla swojej przyjemnoci. S te bardzo zazdroni i dlatego chc mie eunuchw jako stranikw haremw, a moe rwnie i dla tego, by chroni si od francuskiej choroby. Skutkiem tego na rynkach Wschodu paci si wysokie ceny za rzezacw, ktrzy s tam wielce powaani. Take i znamienici panowie w Wenecji trzymaj w swoich domach eunuchw. Gdy si pooylimy na spoczynek, Antti zapyta mnie, czy aby jestem zupenie pewny, e nie robimy wielkiego gupstwa, gdy on zaczyna mie wtpliwoci co do naszej podry. Bez wtpienia ju sama Wenecja jest miastem grzechu i wystpku, jeli jednak mamy podrowa jeszcze dalej i uda si do Ziemi witej, dotrzemy w obce strony, ktrych zwyczaje i obyczaje s dla nas obce i gdzie nawet sposb przyrzdzania strawy jest cakiem inny, co znowu narazi na niebezpieczestwo nasze zdrowie. Zaproponowa wic, aebymy zamiast tego kupili sobie rynsztunek najemnikw i zacignli si pod sztandary cesarskie, gdy wedug, zapewnie werbownikw cesarz zdoby ju Mediolan i zamierza podbi ca Francj, tak e na tej drodze moglibymy zdoby wielk saw, a ja mgbym moe nawet zosta hrabi, on za krlewskim puszkarzem. Zapytaem go, czy nie ma jeszcze do wojny i rozlewu krwi, i doradziem, eby raczej myla o ranach Chrystusa i swojej wasnej niemiertelnej duszy, ni marzy o pldrowaniu miast i niedoli biednych ludzi. Jeli jednak pragnie zosta krzyowcem mwiem i i walczy przeciw Turkom na Rodos, to jest to myl godna pochway i pikna i moe by pewny, e szybko dostanie si do raju, gdy jest rzecz mi Bogu broni krzya przed niewiernymi. Poza tym za wydaje si te, e jest to jedyna moliwo dostania si do Ziemi witej. Nie musielimy si jednak dugo spiera o te sprawy, gdy jak wszystko na to wskazuje, musiaem zbytnio dzwoni kies w tej gospodzie i nieszczcie spotkao nas ju nastpnego dnia, gdy o wicie poszlimy w dalsz drog w kierunku grskiej zapory. Nie uszlimy daleko, gdy Antti zacz si skary na ble odka i w kocu wlaz w leszczynowe krzaki na skraju drogi, eby sobie uly. Nie przeczuwajc nic zego, staem na gocicu czekajc na niego, gdy od strony miasta nadjechao pdem dwch jedcw, a kiedy zrwnali si ze mn, jeden z nich uderzy mnie mocno w gow, za skarbnik z Rodos porwa mnie za kark i przerzuci przez k sioda. Przypuszczam w kadym razie, e tak to musiao wyglda, bo ocknem si dopiero w poudnie, na cienistej polance w lesie. Miaem na gowie guz i okropn ran i trzsem si z zimna, poniewa napastnicy ograbili mnie do naga, a liciaste gazie, ktrymi mnie przykryli, nie daway adnego ciepa. W ten sposb straciem nie tylko trzos z pienidzmi, ale ponadto i owe sztuki zota, ktre staranie zaszyem w ubraniu z myl 0 rabusiach na drogach. Zbudzi mnie piew ptaka, ktry wyranie wymawia jakie sowa w moim jzyku ojczystym: Na nic! Na nic! Wr! Wr!" Przez chwil zdawao mi si, e znw jestem maym chopcem i zasnem w dbrowie pod Abo pilnujc wi matki Pirjo. Ale zaraz zaczem marzn 1 poczuem bolesny guz na gowie, odsunem wic gazie, ktrymi byem przykryty, i prbowaem usi. Wtedy usyszaem miy gos, ktry mwi:

 Bogu dziki, e yjesz, pikny modziecze. To oczywicie moja zasuga, bo zostaam' przy tobie i gorco modliam si o twoje ycie, cho sdziam, e ju jeste martwy. A nie zrzucaj tych gazi! Ju i tak przygldaam ci si zbyt dugo i wprawiasz mnie we wstyd obnaajc swe ciao. Nie miaem najmniejszego pojcia, gdzie jestem i jak si znalazem w tym lesie, i chwilowo nie pamitaem nawet, kim jestem ani czego szukam. Syszc przed chwil, jak ptaszek przemawia do mnie, przypuszczaem, e ten miy gosik wychodzi ze starego dbu rosncego tu koo mojej gowy i e rozumiem ptasi mow, jak gdybym pokn jzyk biaego kruka. Ale gdy mimo zawrotu gowy i ostrego blu udao mi si odwrci gow, ujrzaem kobiet klczc koo mnie na ziemi, w schludnie rozpostartej spdnicy w czerwone pasy. Wygldaa na zupenie mod i przygldaa mi si czule tozielonymi kocimi oczyma. Odziana bya jak niezamna mieszczka i nosia na piersi du srebrn brosz, jej rudawe wosy byy potargane, a blada twarz obsypana piegami. Gdy tak siedziaa z naboestwem mi si przygldajc, przypominaa mocno kocistego kota. Szybko nacignem na siebie gazie, aby osoni nago, i zapytaem: Gdzie jestem, co si stao, kim jeste, co tu robisz w lesie i jak si nazywasz? Odrzeka: Jestem Barbara Biichsenmeister, zrodzona z uczciwych rodzicw w zacnym miecie Memmingen, gdzie ojciec mj jest rusznikarzem. Przyszam tu, eby odwiedzi mego kochanego wujka. Jestemy niedaleko od miasta, a do lasu wybraam si, aby zbiera pioun. Ale kim jeste ty? Czy czowiekiem, czy pogaskim duchem lenym, ktry przybra ludzk posta, eby mnie uwie? Wycigna ostronie do i dotkna mego ramienia, eby si upewni, czy rzeczywicie jestem z krwi i ciaa, a dotknicie jej wcale nie byo nieprzyjemne. Jestem czowiekiem i twoim blinim odparem i nazywam si Mikael Pelzfuss, a przynajmniej tak mi si zdaje, cho w tej chwili pamitam bardzo mao z mej przeszoci, bo zostaem pobity i ograbiony, i porzucony w lesie, i dlatego to jestem rwnie nagi, jak w chwili urodzenia, i rwnie ubogi, i zaleny od miosierdzia dobrych ludzi. Splota donie do modlitwy i dzikujc Bogu rzeka: Bg wszechmogcy wysucha zatem moich modw i sen mj si sprawdzi. Od dawna ju drczy mnie niepokj i dlatego wanie przybyam odwiedzi wuja, w nadziei, e znajd tu ma, jako e nie mogam nikogo znale w moim miecie rodzinnym, gdzie wszyscy mnie znaj. Ale i w tym miecie nikogo nie spotkaam, bo najlepsze lata do maestwa, -zostay ju poza mn. Jaki czas temu otrzymaam we nie polecenie, aby szuka ma w lesie, i odtd co dzie bdziam tu,-rozmawiajc z wglarzami i drwalami, a dzi znalazam ciebie. Stwrca wszechmogcy niewtpliwie wybra ci na ma dla mnie, bo zesa ci tu nagiego, chorego i bezradnego, nie moesz wic ode mnie uciec tak jak inni mczyni. A ja ju ci polubiam i nawet mylaam o lubnej wyprawie, mimo e kobieca wstydliwo przeszkadzaa mi w przygldaniu ci si zbyt dokadnie. __ Barbaro Biichsenmeister odparem Bg i wszyscy wici niewtpliwie przywiedli ci tu, abym nie umar z zimna i ran lub po nadejciu nocy nie zosta rozszarpany przez wilki i inne dzikie zwierzta. Nie przecz temu. Ale nie powinna z tego powodu snu jakich czczych planw, jestem bowiem mem duchownym i znajduj si w pielgrzymce, nie mog wic myle o maestwie. Gdy tylko odzyskam zdrowie, ruszam w dalsz drog. Schwycia moj do, cisna j mocno i przykadajc do paskiej piersi rzeka: Pami ci z pewnoci zawodzi, Mikaelu, i jeste jeszcze zamroczony od uderzenia, bo nie widz adnej tonsury na twoim ciemieniu i nie przypominasz wcale duchownych, cho swymi rkami nie wykonywae ani cikiej pracy, ani adnego mieszczaskiego zawodu. S zreszt mnisi i ksia, ktrzy gosz now nauk i eni si bez adnych przeszkd. A ja z radoci przyjm t now nauk, jeli potrzeba, i z pewnoci znajdziemy jakiego

wdrownego kaznodziej, ktry zgodzi si da nam lub podug ewangelii, bylebym tylko wpierw doprowadzia ci do zdrowia, postawia znowu na nogi i postaraa ci si 0 odzie. Zakrcio mi si w gowie, poczuem mdoci i zaczem trz si ze wzruszenia na caym ciele, gdy zrozumiaem, e wszystkie moje pienidze przepady i e rzeczywicie nie mog kontynuowa podry. Byem rwnie nagi i bezbronny jak w chwili przyjcia na wiat 1 jedyn moj pomoc by ten chudy kot, ktry przyglda mi si yczliwie tozielonymi oczyma. I nagle zaczo mi .si zdawa, e rozmawiam z dzikim kotem, podobnie jak niedawno, e mwi do mnie ptak, zaczem majaczy, wymiotowa i wi si w blu jak nadeptany robak, woaem Anttiego, a wreszcie straciem zmysy i zdawao mi si, e jestem w piekle. Dopiero po trzech dniach choroby odzyskaem znowu przytomno i stwierdziem, e le w wielkim ou pod baldachimem, w malekiej izbie, i wpatruj si w dwoje tozielonych oczu, a Barbara Biichsenmeister trzyma moje donie w swoich. Byem tak saby, e prawie nie mogem ruszy palcem, ale bl usta i byo mi przyjemnie chodno, bo ustpia te gorczka. Gdy Barbara spostrzega, e si ocknem, pochylia si nade mn, musna moje wargi wstydliwym pocaunkiem i rzeka: Mj drogi narzeczony, Mikaelu. jeste znowu zdrowy i przytomny. Od trzech dni walcz ze mierci 0 twoje ycie i nie zmruyam oka. Zmuszona byam si przytrzyma ci w ou, a cyrulik upuci ci tyle krwi, e saby i blady jak duch. Ale jeste zdrw, a wnet ci odkarmi i odziej. Jeli chcesz, moesz teraz pomwi z twym towarzyszem, ktry bardzo si niepokoi o twoje zdrowe zmysy. Dobrze wie.c, eby go uspokoi i zapewni, e ma zupen swobod i moe i dokd mu si spodoba, bo ty i ja jestemy ju zarczeni i zaopiekuj si tob, dopki nie zostaniemy zalubieni przed otarzem w moim rodzinnym miecie, na oczach wszystkich. Zawoaa do izby Anttiego, ktry podszed do oa ujc ks chleba, spojrza na mnie ciekawie i rzek: Twoja gowa, Mikaelu to bardzo dziwna rzecz, bo wytrzymuje najokropniejsze uderzenia. Bybym przysig, e umrzesz, a ty yjesz i nawet zdye ju si zarczy. Mog ci wic tylko yczy szczcia i powodzenia, cho szczerze mwic, troch si dziwi twemu pochopnemu postanowieniu. Ale taki gupek jak ja nie moe oczywicie wyraa opinii o twoich postpkach i pewnie robisz mdrzej enic si ni udajc do Ziemi witej, by sta si niewolnikiem u pogan i niewiernych. Z drugiej jednak strony nie mog ani rusz zrozumie, co widzisz w pannie Barbarze i jak tak nagle moge si w niej zadurzy. Antti odparem do niczego nie dojdziemy dug gadanin i prno paka nad rozlanym mlekiem. Ile ci zostao pienidzy? Pogrzeba w sakiewce, policzy groszaki i oznajmi pogodnie: Niecay gulden. Oto skutki tego, e si upar nosi wszystkie pienidze w trzosie u pasa i zaszyte w ubraniu. Nie ufae mi i sdzie, e sprzeniewierz twoj wasno i przepij pienidze. Kto jak kto, ale ty powiniene przecie wiedzie, e najbardziej ze wszystkiego nie cierpi trunkw upajajcych, ktre tylko przynosz mi szkod i zgub. Ale wolabym przepi te pienidze, ni eby ty je przetrci szybciej ni kot kichnie. W naiwnoci mylaem, e to Bg porwa ci za wosy do nieba, gdy tak nagle znikne z gocica, a ja syszaem tylko ttent kopyt i szum wiatru. I z paczem biegem za komi a do utraty tchu, ale znikne bez ladu. Wrciem wic do miasta, eby opowiedzie ksidzu o tym cudzie, ale oto u bramy miejskiej odnalazem ci w towarzystwie twojej narzeczonej, na wizce somy, na wzku cignionym przez woy. I poszedem za tob a tu, do tego domu, ktrego jedyn wad jest skpe jedzenie i surowy porzdek. Antti, mj bracie odparem nie ma wtpliwoci, e jest intencj Stwrcy, i z pewnoci tak mi zapisano w gwiazdach, e musz zosta pod opiek tej cnotliwej panny. Takim saby, e bez pieni-

dzy nie mog rusza w dalsz podr, a jeli zada zapaty za mieszkanie i wyywienie, lekarza i cyrulika, nie mani innej rady, tylko musz si z ni oeni, bo niewtpliwie zawdziczam ycie pannie Barbarze. To najprostsze i najatwiejsze rozwizanie wszystkich moich trosk i kopotw, bo w tej chwili pragn tylko odpoczynku. Tote i ty musisz znale sobie dobr on, zaoy dom i wykonywa jaki uczciwy zawd, bo najwyszy czas, eby si ju ustatkowa. Antti zasoni si obu rkami i rzek: __Jeste widocznie wci jeszcze zamroczony na umyle. A poza tym to niegodne wiernego druha wciga brata w puapk, w ktr sam wpade. Ale nie musisz si niepokoi, Mikaelu. Take i ja wziem sobie narzeczon. To kolubryna! Na imi jej Leniwa Dorota i bardzo jestem do niej przywizany. Ale teraz czas si rozsta i poegna z sob, Mikaelu, bo musz wraca do mojej lubej. Dopiero po dugim wypytywaniu udao mi si dowiedzie, e Anttie-mu sprzykrzy si chudy wikt u panny Barbary. Zabdzi do piwiarni, gdzie cesarski feldfebel zwerbowa go na puszkarza i wypaci mu trzy guldeny na werbowniczym bbnie, Antti za przepi te pienidze i wszystko, co jeszcze mia, tak e zosta mu tylko niespena gulden. Zrozum, e byem niespokojny o ciebie, bo mylaem, e straci rozsdek. A cesarski feldfebel opowiada takie cuda o Woszech i Ksistwie Mediolanu, e zapragnem zobaczy ten kraj na wasne oczy, zwaszcza e byem wci pijany mocnym piwem, ktre tutaj warz. Tote musisz mi wybaczy, bo doprawdy wol lee przy mojej kolu-brynie ni w ou swarliwej niewiasty. Tak to Antti powdrowa pod cesarskimi sztandarami walczy we Woszech i we Francji, a ja zostaem pod opiek panny Barbary. Dogldaa mnie czule i nie spuszczaa z oka ani na chwil, a gdy tylko ogarnia mnie niepokj, wzywaa cyrulika, eby upuci mi par garnuszkw krwi, co mnie zaraz uspokajao i czynio sennym. Kiedy ju mogem chodzi, usadowia mnie na swoim kufrze na wozie zaprzonym w woy i zawioza do domu rodzicw w miecie Memmingen, gdzie ojciec jej by rusznikarzem. Barbara bya pitym i najmodszym dzieckiem swoich rodzicw i jedyn crk. Trzej starsi bracia suyli cesarzowi jako puszkarze, czwarty za, pospny i ponury, by czeladnikiem u ojca i mia w swoim czasie zosta po nirn mistrzem. Wci jeszcze byem zamroczony i nie pamitaem duo z mego minionego ycia, ktre powoli wynurzao si z niepamici. Barbara bya agodna, ale stanowcza, mylaa za mnie i wszystko za mnie zaatwiaa, 12 Mikael, t. I tak e nie odczuwaem adnych yciowych kopotw. Tak miny dwa miesice, w czasie ktrych zbyt saby jeszcze, aby duo chodzi trzymaem si przewanie domu, a licie w ogrodzie zrobiy si pomiennie czerwone. A pewnego dnia Barbara niemiao wpatrujc si we mnie swymi zotozielonymi oczyma, rzeka z wahaniem: Jeste ju zdrw i w peni si, Mikaelu, i musisz rozstrzygn, co chcesz robi dalej, bo nie wypada, eby jako obcy y w naszym domu i zjada chleb moich rodzicw. Nie chc ci zmusza do niczego i jeli pragniesz, moesz swobodnie odej, a ja nie dam zapaty za nic. Ale jestem samotna i opuszczona, a i ty nie masz ani rodzicw, ani przyjaci, ani nawet domu, do ktrego mgby wrci. Dlaczego wic nie miaby zosta u mnie i przyj wiana, ebymy w nadchodzcy dzie Wszystkich witych mogli zawrze chrzecijaskie maestwo i dzieli odtd st i oe, skoro serce moje upodobao sobie ciebie i chyba ju nie mogabym duej y, gdyby mnie opuci i odszed. Podaa mi haftowan przez siebie pikn koszul i zawiesia mi na szyi acuch miedziany z owalnym wizerunkiem jakiego witego. Dotkna przy tym doni mego ramienia i zbliya twarz do mojej. Wiono od niej ciepem, zaczerwienia si, rysy jej zmiky i piegi zniky, i widziaem tylko jej zotozielone urocze oczy, ktre wysysay ze mnie ea si i czyniy j dla

mnie upragnion. Nie bardzo wiedzc, co czyni, wziem j w ramiona, przytuliem do siebie i caujc jej wargi powiedziaem: Jestem w twojej mocy, Barbaro, i nie mam innego wyboru. Jeli chcesz zwiza swj los z moim, pragn dzieli z tob maeskie oe, cho moe dwigam jakie przeklestwo i przynosz zawsze nieszczcie tym, ktrych kocham. Ucaowaa mnie namitnie niezliczon ilo razy i odpara: Ciesz si z caego serca, e wybrae mnie na on, i przyrzekam by dla ciebie dobr i wiern maonk. I nie wiem, jak doczekam a do Wszystkich witych, bo przez cae ycie bardzo tskniam do maestwa. Musisz zaraz uoy si z ojcem co do posagu, i to ja bd mwi w twoim imieniu, bo ju zauwayam, e jeste niemiay. W taki to sposb zwizaem si z Barbar i nigdy tego nie aowaem, cho przed dniem lubu czsto przygldaem si jej z boku i wyranie widziaem, e nie bya ju taka moda. Ale wystarczyo, by popatrzya na mnie swymi zotozielonymi oczyma, i zaraz bya jak odmieniona, powabna, rysy jej miky, piegi znikay z twarzy, a zby staway si biae i wolne od skazy. I wpatrywaem si w te jej oczy jak zaczarowany. Pewnego dnia, gdy przygotowania do wesela w domu rusznikarza byy w penym toku, Barbara po raz pierwszy stracia cierpliwo, wsuna mi do rki sztuk srebra i poprosia, ebym poszed na piwo do piwnicy Pod Kem Dzika", zamiast plta si po domu. Chtnie usuchaem i poszedem do piwiarni, ktra leaa koo ratusza i gdzie byo chodno w lecie i ciepo w zimie, tak jak powinno by w dobrej piwiarni. Tak dugo yem z dala od ludzi, e zmieszaem si, gdy nagle ucich szmer gosw i wszystkie spojrzenia zwrciy si na mnie. Ale e miaem na sobie przyzwoit odzie, ktr mi kazaa uszy Barbara, siadem bez ceremonii przy kocu stou i kazaem gospodarzowi poda dzban najlepszego piwa. Zawaha si przez chwil udajc, e wyciera st rbkiem fartucha, w kocu jednak natoczy piwa z beczki, ale podajc tak mocno je postawi, e piana opryskaa mi kolana. Modzi mczyni, siedzcy przy tym samym stole, zaczli co szepta midzy sob, a jeden z nich splun ze zoci na podog, gdy spotka moje spojrzenie. Nie dbaem jednak o niego, bo sdzc z ubrania, by to jaki prosty czeladnik. Bardziej natomiast zainteresowa mnie inny modzieniec, ktry siedzia porodku, majc przed sob otwart ksik. Nosi on u pasa miedziane przybory do pisania, a rkawy mia bufiaste i rozcite wedug najnowszej mody. Przykuo mnie jednak nie tyle jego ubranie, co twarz. Byo to oblicze otwarte i energiczne, a due byszczce oczy, szeroko rozstawione pod czarnymi brwiami, nadaway mu mylcy wygld czowieka silnego duchem. Podczas gdy sczyem piwo, on nakaza swoim towarzyszom cisz i zacz dalej czyta gono z ksiki rozoonej przed sob, od miejsca, w ktrym mu przerwao moje przyjcie. Suchaem uwanie i tre sw wydaa mi si znana, ale trwao dobr chwil, nim pojem, e czyta Ewangeli po niemiecku. By to dla mnie taki wstrzs, e gwatownie si poderwaem i mimo woli zrobiem znak krzya. Na to czytajcy obruszy si, zamilk, wlepi we mnie oczy spod namarszczonych brwi i powiedzia: Jeli jeste obcy w miecie Memmingen i boisz si sucha sw boych, nic ci nie stoi na przeszkodzie dopi do dna piwo i pobiec do rady :i do proboszcza, by na mnie donie. A eby wiedzia, kogo masz wyda, powiem ci, e nazywam si Sebastian Lotzer i e ojciec mj jest kunierzem. Su u niego jako czeladnik, a w wol nych chwilach wykadam sowo boe uczciwym ludziom w jzyku, ktry rozumiej. Jego towarzysze zaczli szemra i szturcha si okciami, mwic midzy sob: Wyrzumy std tego ksiego pupilka i poammy mu wszystkie koci, eby wiedzia, co go czeka, jeli ma zamiar zosta w Memmin-gen. To pewnie ten blady narzeczony Barbary Buchsenmeister, co to nie wiadomo jakiemu diabu wypad spod ogona. Ich wzburzenie nastraszyo mnie dotkno, tote zaczem si wycofywa do drzwi, uwaajc ktni za poniej mej godnoci. Mimo to jednak odezwaem si na swoj obron:

 Nazywam si Mikael Pelzfuss i jestem bakaarzem czcigodnego "uniwersytetu w Paryu. Nie macie adnego powodu, eby mnie nienawidzi. Dopiero co ozdrowiaem z cikiej choroby, a przed chwil zdawao mi si, e sysz, jak ty, Sebastianie Lotzer, czytasz sowa boe z ksiki drukowanej po niemiecku, i to mimo e nosisz strj wiecki i mwisz, i jeste kunierzem z zawodu. Tote mog to rozumie tylko tak, e diabe chce wyprbowa moj wiar niecnym podstpem i e poplta mi such i zaczarowa oczy. Sebastian Lotzer umiechn si do mnie i rzek: Dugo istotnie musiae chorowa, skoro nie umiesz jeszcze czyta znakw czasu. Siadaj pord nas i suchaj tego, co czytam, bo wraz z towarzyszami kupilimy t wit ksik za cen dobrego konia, aby oprze wiar w zbawienie wycznie na witych sowach Biblii i wedug nich ocenia wszystko, co si dzieje. Ta ksiga to Nowy Testament, przeoony na jzyk niemiecki przez doktora Lutra, wcale za nie jaki diabelski wynalazek. Kady uczciwy czowiek moe odtd czyta i wykada tre Biblii i nie znalazem w caej ksice ani sowa, ktre by zakazywao to czyni laikowi. W taki to sposb zapoznaem si z Sebastianem Lotzerem i zaczem sucha, jak wykada sowa Biblii cakiem inaczej ni ktokolwiek inny dotychczas. Gdy on i jego przyjaciele tkacze nie szukali w Biblii przede wszystkim zbawienia duszy; chcieli raczej wiedzie, czy s obowizani opaca mae i due dziesiciny kocielne i czy czowiek musi czci witych, wierzy w czyciec i ordownictwa lub te czy mnisi i mniszki po klasztorach maj prawo konkurowa w pracy z ubogim cechem tkaczy, nie pacc podatkw ani innych opat miejskich. Sebastian Lotzer udowadnia miao, e ludzie nie musz wierzy w nic ani paci niczego, do czego ich nie zobowizuj wyranie sowa Biblii. Twierdzi te, e w Pimie witym nie ma mowy o klasztorach, ktre s czystym wynalazkiem diabelskim, majcym na celu gnbienie i drczenie biednego ludu i szkodzenie uczciwym rzemielnikom. Ubodzy tkacze nie mog ju wyywi swoich rodzin, poniewa musz konkurowa z wielkimi tkalniami klasztornymi, wolnymi od wszystkich danin. I dodawa: __ Sprawiedliwo boska przewysza kocieln i cesarsk, bo Koci to instytucja ludzka, a cesarz te jest wybierany przez ludzi. I na pewno nie jest wol bosk, aby mnisi obrastali w sado w klasztorach, podczas gdy chopi i mieszczanie musz ciko harowa na suchy chleb. Nie, trzeba z tym zrobi koniec, bo krew Chrystusa zbawia wszystkich biednych ludzi, tote wszyscy jestemy rwni w obliczu Boga. Bg nie zna biskupw ani ksiy, mnichw czy hrabiw i przed Bogiem wszyscy maj jednakowe prawa. Ludzie musz w tym celu uczy si rozumie znaki naszych czasw, bo cierpliwo ubogiego ludu nie jest nieskoczona. Gospodarz spod Ka Dzika" sucha do tej pory z szacunkiem, ale teraz zaniepokoi si, zebra ze stou puste dzbany, wytar rozlane piwo i rzek: Wicej nie mog podawa na kredyt ani tobie, ani twoim przyjacioom, Sebastianie. Gdyby ojciec twj sysza, co gosisz, spraby ci na kwane jabko. Najlepiej, eby odtd czyta gono z witej ksiki gdzie indziej, cho przyznaj, ciekawie byo sucha o rzeczach, o ktrych dotd nie wiedziaem. Za chwil zbieraj si bowiem tutaj mieszczanie, aby wiczy si w piewie chralnym, a wtedy czeladnicy musz si std zabiera, czy stoi o tym w Biblii, czy nie. Sebastian Lotzer owin drogocenn ksik w pat sukna i wsadzi j pod pach. Wyszlimy razem z gospody i gdy towarzysze jego mocno klnc spierali si o sowa Biblii, Sebastian powiedzia do mnie: Bdmy przyjacimi, Mikaelu! Brak mi bowiem kogo z mego stanu, z kim mgbym roztrzsa pomienne myli, jakie kbi mi si w gowie. Chtnie chciabym te rozmawia z tob po acinie. Uczyem si jej na wasn rk i cho mwi do kulawo, czytaem duo z Biblii po acinie, nim ukazaa si drukiem ta niezrwnana ksiga.

Poegna si z towarzyszami i zaprowadzi mnie do domu swego jca, wysokiego i rozronitego mczyzny, z podobnie jak u syna szeroko rozstawionymi duymi byszczcymi oczyma. Zamaszystymi, pewnymi ciciami noa kroi wanie cenne futro na obramowania paszczy bogatych i monych. Znalazem przyjaciela oznajmi Sebastian przedstawiajc mnie ojcu. Jest on obcym w tym miecie, ale to modzieniec uczony, z dwornymi manierami, i prosz ci, ojcze, oka mu yczliwo i nie miej mi za ze, e bd z nim dzi rozmawia i dyskutowa raczej ni pomaga ci przy przykrawaniu. Mistrz Lotzer spojrza na mnie przecigle, jakby chcc mnie oceni, po czym rzek: Witaj w moim domu, Mikaelu Pelzfuss! Nie cignij nieszczcia na mego syna, bo to wartogw, ktry szybciej mwi, ni myli. Tote powiniene go uspokaja i poskramia. Wiem ju, e nie jest stworzony na kunierza, bo gsie piro szybciej biega w jego rku ni n kunierski, ale jeli si w por nie ustatkuje, stanie si niebawem istn klsk dla wszystkich dobrych ludzi. Miaem nadziej, e zostanie prawnikiem, i postaraem mu si o miejsce pisarza w sdzie, ale straci je z powodu arogancji i pyskowania. Nie miem posa go na uniwersytet do Bolonii, bo nie umie trzyma jzyka za zbami i w obcym miecie atwo wpadby w szpony Inkwizycji. I ja jestem wolnomylny i pozwalam kademu myle, co mu si podoba, ale mj mody syn nie rozumie jeszcze, e jest rnica midzy myleniem a myleniem gono. Sebastian uciska ojca i umiechn si do niego promiennie, a gdy patrzyem na jego dumn gow i szlachetn postaw, zrozumiaem, e ani ojciec, ani nikt inny nie mg w gbi serca gniewa si na niego i e zwykle zapewne wybaczano mu jego nierozsdne sowa. Zaprowadzi mnie do swojej izby, gdzie byo duo ksiek, kominek z niebieskoszarych kafli i oe przykryte narzut z lnicego futra. Uwiadomiem sobie, e by to rozpieszczony syn zamonej rodziny, ktry nigdy nie musia marzn ani cierpie adnych brakw. Dlatego te z pewnoci atwo mu byo igra z mylami, ktre kogo innego mogy pozbawi domu i chleba, a moe nawet zaprowadzi na stos kacerski. Mwi z wielk-'m entuzjazmem, nie dajc mi czsto okazji do wtrcenia sowa, ale gdy w kocu umilk, powiedziaem: Sebastianie, wiesz ju, e w sobot mam zawrze maestwo z crk rusznikarza, Barbar, a e jestem tu obcy, nie mam nikogo, kto by mnie odprowadzi do otarza. Jeli chcesz by moim przyjacielem, tak jak twierdzisz, towarzysz mi do otarza, a potem przyjd do weselnego domu jako mj go, ebym nie sta si pomiewiskiem wszystkich. Spochmurnia i zagryz wargi odwracajc wzrok. A po chwili rzek: Mikaelu, czy zdajesz sobie dobrze spraw z tego, co zamierzasz .uczyni i czy istotnie znasz rud Barbar i jej rodzin? Dziewczyna ma niedobr saw, co nawet odsuno jej rodzicw od innych miesz czan. Czy wiesz, e raz musiaa ju nawet skada przysig oczyszczajc przed trybunaem duchownym? Nie jest to wprawdzie aden dowd, bo poboni sudzy Kocioa maj na oku gwnie te dwa i p guldena, ktre dostaj w wykupie, ale nawet sudzy Kocioa nie mog da przysigi oczyszczajcej od czowieka, ktry nie daje powodw do podejrze. Wierz mi, Barbara ma z reputacj i nikt w Memmingen nie moe zrozumie, e zdobya sobie takiego narzeczonego jak ty naturalnymi rodkami. Wielu utrzymuje, e i ty jeste diabelskim nasieniem, bo taki nienaturalnie blady, inni za mwi, e tylko ubogim poszukiwaczem szczcia, ktrzy w swej gupocie poda pienidzy rusznikarza. Ja jednak wiem po rozmowie z tob, e nie jeste ani jednym, ani drugim, i dlatego ostrzegam ci, aby sobie uwiadomi, co chcesz zrobi. Sowa jego wyjaniy mi wiele z tego, na co ju zwrciem uwag, ale o czym nie miaem siy myle, chory i saby. Ostrzeenie dotkno mnie, bo ju zdyem przywykn do myli, e opatrzno przeznaczya mnie na ma Barbary. Opowiedziaem wic, to co uznaem za stosowne, o naszym pierwszym spotkaniu w lesie i prosiem Sebastiana, by lepiej rozway swoje sowa i powiedzia mi, co zego widzi w Barbarze.

 Od dziecka bya inna ni wszyscy odpar z wahaniem. I nikt nie moe zrozumie tajemniczej wadzy, jak ma nad rodzicami. Dotknem miedzianego acucha, ktry mi daa Barbara, i odparem: Ty te jeste inny, Sebastianie. I ty te masz dziwn moc nad ojcem, ktry nie aje ci, cho z pewnoci miaby do tego powody. Sebastian musia si umiechn, ale cign dalej: Nie rozumiesz albo nie chcesz tego dobrze zrozumie. By tu kiedy chopak, ktrego Barbara zaczarowaa, cho wszystkie dzieci unikay jej, biy j i cigny za wosy, gdy chciaa si z nimi bawi. Chopaka tego zabi piorun. Samo spojrzenie Barbary wysusza pokarm w piersi modych matek. A gdy kiedy rozgniewaa si na on kupca korzennego i wycigna ku niej rk, tamtej zrobiy si na doni trzy czarne plamy. Tote nikt nie omiela si spojrze jej w oczy; i to tymi oczyma z pewnoci ci zaczarowaa, Mikaelu, bo dawno ju wysza z lat najlepszych do zampjcia, jest brzydka i ruda, i ma ze-by zjedzone przez robaki. e"~_^oe to wszystko prawda, co mwisz, Sebastianie -odrzekniej ale me i zwyka mio nie Jest niczym innym jak zalepiezaczarowaniem, bo matka kocha take i najbrzydsze dziecko i uwaa je za adne. Kade twoje sowo trafia mnie bolenie w samo serce, bo w moich oczach Barbara nie jest brzydka. Dla mnie cera jej jest ciepa i biaa i kocham jej zotozielone oczy i jej wosy. I wcale nie podam pienidzy jej ojca, lecz chc j utrzymywa tak jak przystao na maonka, gdy dostan jakie zajcie, odpowiednie do moich umiejtnoci. Jeli chcesz by moim przyjacielem, winiene mnie przeprosi za obraliwe sowa, bo inaczej musz by twoim wrogiem. Choszcz jzykiem mnie, bo jestem blady i obcy, ale nie choszcz Barbary, ktra jest moj przysz on. Gwatowna rado i uniesienie ogarny mnie, gdy mwiem te sowa do Sebastiana. Dopiero gdy ly moj narzeczon, zrozumiaem, jak bardzo kocham Barbar, e pragn jej i e chc y z ni razem, cho nawet mnie samemu wydawao si to dziwne. I Sebastian nie 1 potrafi mi si oprze. Jego ciepa serdeczno bya silniejsza ni zdrowy rozsdek. Ucisn mnie jak przyjaciela i obieca mi towarzyszy do otarza, odziany w najpikniejsze szaty, potem za przyj na wesele jako mj go. Poyczy mi nawet aksamitny paszcz z konierzem z niebieskiego lisa, abym mia co woy na ramiona w weselnym orszaku, bo pogoda robia si ju chodna i czsto wiay lodowate wiatry od Alp. Nie chce wicej opowiada o moim lubie, bo byem szczliwy i zalepiony i nie zwracaem uwagi na adne ze znaki, cho ludzie patrzyli na nasz orszak weselny z kwanymi minami i nie skadali nam ycze i bogosawiestw, jak to byo w zwyczaju. Przed domem rusznikarza rozdawano biednym jamun i podejmowano ich jadem, na uczt weseln przybyo wielu goci, a do stou przygrywaa nam muzyka zoona z bbenkw i piszczaek. Sebastian, oywiony i wesoy, prawi mnstwo dowcipw niewiastom, a jego swobodne zachowanie bardzo si przyczynio do podniesienia nastroju. I podziwiaem go tak bardzo, jak podziwiaem Barbar, ktrej zotozielone oczy wieciy do mnie tajemniczym blaskiem, ilekro na ni spojrzaem, a wreszcie z trudem tylko mogem doczeka si chwili, gdy gocie weselni odprowadz nas do maeskiej onicy. A gdy ju wszyscy odeszli, zostawiajc nas samych, pod drzwiami zostali tylko grajkowie, ktrzy mieli nam przygrywa do pnej nocy, aby zagusza moliwy pacz i skargi wstydliwej oblubienicy. Ale Barbara wcale nie bya wstydliwa ani zalkniona. I gdy tylko znalaza si sama ze mn w ou, rozgorzaa tak czuoci i namitnoci, e nastpnego dnia rano byem bardziej umary ni ywy. Wiano Barbary stanowia odzie odwitna i bielizna oraz naczynia gospodarskie, a take pidziesit reskich dukatw, ktre stary rusz nikarz skrupulatnie mi odliczy w skrzanym mieszku. Chciaem ucisn go jak ojca, ;."a on odepchn mnie szorstko. I nie min tydzie, jak zrozumiaem, e i on, i jego syn szczerze pragn, ebymy si wynieli z ich domu.

Zaczem szuka jakiego odpowiedniego zajcia, ale nie naleaem do adnego cechu i byem w miecie obcy, tote gdy spotkaem si z kilkoma bezwzgldnymi i upokarzajcymi odmowami, ogarno mnie wielkie przygnbienie i poczuem si jak wyrzutek. Jedynym moim przyjacielem by Sebastian, ktry chtnie roztrzsa ze mn rne problemy, ale poniewa interesoway mnie bardziej problemy teologiczne ni prawnicze, mwilimy czsto zupenie o czym innym, wykadajc jasno sowa Biblii. Jego towarzysze raczej mnie unikali, zazdroszczc mi jego przyjani, i dalej nazywali mnie bladolicym, cho odzyskaem ju siy i zdrowy kolor twarzy. Duma moja cierpiaa z powodu tego wszystkiego bardzo, ale mimo usilnych stara nie mogem znale adnej stosownej pracy. Tote popadem w rozterk i przygnbienie. Cae dni spdzaem karmic ptaszki i patrzc przez zielone szybki okien na strome dachy ssiednich domw. I nie wayem si ju nawet zej na d do warsztatu, bo rusznikarz i jego syn patrzyli na mnie coraz niechtniej, dajc mi wyranie do zrozumienia, e jestem bezuytecznym darmozjadem. W kocu nie mogem ju opanowa rozpaczy, zoyem gow na kolanach Barbary i gorzko narzekajc powiedziaem: Nicpo ze mnie i niedoga, samotny jak palec na wiecie. Nikt mi nie chce powiedzie dobrego sowa i nie umiem nawet wyywi ony. Kiepsko zrobia, Barbaro, wybierajc mnie na ma. Z pewnoci byoby lepiej, gdybym znik z tego wiata tak samo, jak na przyszedem. A ona pogadzia mnie po wosach wsk doni i powiedziaa: Nie martw si, Mikaelu, bo wszystko ju sobie uoyam. Jeli chcesz, moemy std wyjecha, bo chtnie bd y z tob pod goym niebem, gdy ci kocham. Pisarz rady miejskiej to pijak i trzs mu si rce. Prdzej ni przypuszczasz spotka go jakie nieszczcie i sdz, e bdziesz mg kupi jego stanowisko. Staraj si wic pozyska jego przyja i pomagaj mu tymczasem bezinteresownie w pracy, eby panowie z rady zdyli si do ciebie przyzwyczai i przestali ci unika. Chtnie bym posza z tob w wiat, ale czasy s niepewne i miasta zuboay, a rkodzielnicy narzekaj wszdzie na dodatkowe opaty i mniejsze zarobki. Tote lepiej, ebymy nie ryzykowali i zo r, stali tu w Memmingen, gdzie ludzie znaj mnie i mego ojca, cho mnie nienawidz. Gdy gadzia mnie po gowie, przejo mnie rozkoszne zwodnicze uczucie bezpieczestwa i nie zastanawiaem si dokadniej nad treci jej sw. Tote wdaem si w znajomo z pisarzem rady, co byo bardzo proste, gdy wystarczyo go zaprosi na piwo Pod Kem Dzika". Zabiera mnie odtd czsto do swego urzdu albo na posiedzenia rady i pomagaem mu sporzdza protokoy, eby szybciej mg wrci do szynku. Nauczyem si obchodzi z pieczci miejsk i osuchaem z najczstszymi dyskusjami, tyczcymi si faszywych miar i wag uywanych przez kupcw albo kontroli cen wyrobw rkodzielniczych w celu zapobieenia nieuczciwej konkurencji. I wcale nie mylaem o tym, jak monotonna i nudna moe by taka praca, lecz zaczem marzy, jak cudnie byoby pdzi takie spokojne ycie, wykonujc to proste zajcie, i zestarze si jak szanowny czowiek z dobr on, wrd rozmw z przyjacimi i uczonych ksig jako doczesnej rozrywki. Z myl o takiej przyszoci robiem, co mogem, eby pozyska sobie przychylno radnych, kaniaem im si nisko, spotykajc ich na swej drodze, przychodziem do pracy zawsze schludnie ubrany i wypisywaem akta najadniejszym charakterem pisma. I wcale nie przestrasza mnie niechlujny i zapuszczony wygld mego pryncypaa pisarza, jego rozczochrane wosy, kaftan wytarty na okciach, przekrwione oczy, obrzka twarz i wiecznie trzsce si od nadmiernego picia rce. Widziaem w nim obraz mojej wasnej przyszoci w subie miasta. Zazdrociem mu jego stanowiska i w gbi serca yczyem mu le. Ale nie wayem si tego przyznawa nawet przed samym sob i zadowalaem si tylko zapraszaniem go na piwo, aby si upija 'i potrzebowa pomocy coraz czciej.

Tymczasem wrci Sebastian, ktry wraz z miejscowym proboszczem, zwolennikiem Zwingli'ego wybra si do Zurychu po nowiny i na dysput w sprawach religijnych. Wrcili obaj upojeni religijnym zapaem i wiar w zwycistwo, gdy jak obwiecili swoim zwolennikom w Memmingen proboszcz Zurychu, Ulryk Zwingli, z powodzeniem broni szedziesiciu trzech tezo wolnoci chrzecijan o d ucisku Kocioa i nikt nie umia stawi mu prawdziwego oporu. Gdy kto prbowa zabra gos opowiada Sebastian Zwingli zmusza go do milczenia pomiennym spojrzeniem i grzmicymi sowy i przeciwnicy uznali za najrozsdniejsze milcze z uwagi na wasn skr, bo srodzy mowie stali gotowi, aby ich wyrzuci z sali i wychosta pod ratuszem, w razie gdyby odwayli si sprzeciwi witym sowom Biblii. Skutek by taki, e wysannicy bisku pw, ksia i mnisi uchylili si od dysputy i umknli jak wystraszone psy z podwinitymi ogonami, i prorok Boga pozosta jako zwycizca w katedrze. Wysoka rada miasta postanowia, e odtd w kantonie Zurychu nie wolno gosi niczego, co nie opieraoby si na wyranych sowach Biblii, zrozumiaych dla kadego uczciwego czowieka. Uchwaa ta bya z gry powzita i miaa wej w ycie, gdyby Zwingli zwyciy w dyspucie. A pozycja jego jest bardzo mocna, bo silnie podkrela, e nie jest uczniem Lutra, tak e przeciwnicy jego nie mog przeciw niemu stosowa kltwy. A gdy wyraziem wtpliwoci, czy to moliwe, aby Bg obdarzy go ask wiksz ni dana bya ojcom Kocioa i da zwycistwo czowiekowi tak niegodnemu jak Zwingli, ktry jest niewolnikiem wasnego ciaa i zama celibat, wstpujc w zwizki maeskie, oraz nie przejawia witoci w swoich obyczajach, Sebastian spojrza na mnie przenikliwie i licznymi argumentami usiowa przezwyciy moje zastrzeenia, w kocu za rzek: Mikaelu, Bg da czowiekowi na mieszkanie wspaniay wiat i wadz nad zwierztami w lesie, ptakami w powietrzu i rybami w rzekach, a krwi swego Syna jedynego odkupi ludzi i uczyni ich rwnymi, bez -wzgldu na stan i majtek. Taka i tylko taka jest prawdziwa, nauka Biblii. Ale chop musi harowa w pocie czoa wycznie dla dobra pana na zamku, a praca rkodzielnika wychodzi na korzy jedynie wielkim domom handlowym. Chopa zakuwaj w kajdany i musi gni w lochach zamkowych, jeli omieli si zowi ryb w rzece i zgotowa z niej zup dla chorej ony, a rzemielnik traci chleb powszedni i zostaje wygnany z miasta, jeli w gniewie zacinie pici i wykrzykuje przeklestwa przeciw wielkim tkalniom klasztornym. Bg nie mg tak chcie i dlatego musi Biblia sta si broni, gdy krlestwo boe buduje si na ziemi. Siedziaem wpatrzony w Sebastiana, ale nie patrzyem ju na niego jak na przyjaciela, tylko jak na pikne i niebezpieczne zwierz o jedwabnym futerku. Jego kaftan przybrany by srebrnymi guzami, a puszysty futrzany konierz przy aksamitnym paszczu mikko muska jego czerwone policzki, gdy Sebastian gwatownie porusza gow, aby nada wag swoim sowom. Grzech, cierpienie i odkupienie czowieka byy dla niego czym obcym i niepojtym, a w Biblii nie szuka drogi do krlestwa niebieskiego, lecz jedynie zmiany stosunkw na ziemi. Tote odparem: Najemni odacy nosz Bibli w plecakach, by pldrowa kocioy i gwaci mniszki. Biblia to straszliwa bro w rkach czowieka nieowieconego, jeli nie szuka on w niej z czystym sercem zbawienia, a tylko pragnie .zaspokoi dze. Wierz mi, Sebastianie, szatan jest najgorliwszym czytelnikiem Biblii. Erazm znis jaje. Luter je wysiedzia, a wyskoczy z niego kogut, a Zwingli zapia ju jak kogut, w peni wyrosy. Ty za rozniecasz pomie i zapalasz pochodni, od ktrej jeszcze zapali si cay kurnik. Dlaczego to robisz i co ci waciwie drczy? Nie mog zrozumie, co ci optao, bo przecie nie brak ci niczego, czego czowiek mgby susznie pragn w tym yciu. Jeste mody i zdrw, pochodzisz z dobrego domu i wszystkie drzwi stoj przed tob otworem, gdy zapragniesz. Odwrci wzrok, poczerwienia jak burak i odpar:

 S drzwi, ktre si dla mnie nie otworz, chobym rozbija sobie o nie pici do krwi. Ale niedugo otworzymy te drzwi prochem i dziaami i wtedy nikt ju nie bdzie mn gardzi. Barbara wmieszaa si do rozmowy i artobliwie rzeka: Sebastianie, nie musisz rozwali caego wiata z powodu twego podania. Kup lepiej jaki wyprbowany lubczyk, a wtedy nie b^ dzie ci trzeba adnej Biblii. Zaspokoisz dz i uzyskasz spokj ducha za par sztuk zota. Sebastian poderwa si jak ukszony i rykn gosem drgajcym od nienawici: Ty diabelska czarownico, dziewko i kobieto o zym oku! Do nacierpielimy si z. twego powodu w Memmingen i przysiga oczyszczajca ju ci nie wystarczy. Pewnego piknego dnia usmaysz si na stosie i odkupisz twoje ze uczynki. Nie sdz, eby Barbara chciaa powiedzie co zoliwego, ale gdy Sebastian j przeklina, wstaa, jej zielonkawe oczy rozbysy gniewem, a policzki stay si nagle tak biae, e piegi wystpiy na nich jak brunatne plamy. Przez chwil wpatrywaa si ostro w Sebastiana, ale opanowaa si i opucia izb bez sowa. Wtedy on poaowa swego wybuchu i kilka razy przeegna si znakiem krzya. Rozgoryczony jego gwatownoci, odezwaem si drwico: * Jeli chcesz i za Chrystusem wedug niedwuznacznych przykaza Biblii, powiniene sprzeda wszystko, co posiadasz, a pienidze rozdzieli midzy ubogich, bo jeli ju kto, to wanie ty najbardziej jeste bogatym modziecem z Biblii. A wity Franciszek wanie tak postpi. Wtedy zblad i odrzek: Masz suszno, Mikaelu, ale ja nie zamierzam popeni bdu witego Franciszka i szuka nieba po mierci. Nie, bd szuka krlestwa niebieskiego na tej ziemi i zmusz klasztory i bogaczy, e by podzielili majtki midzy biednych i zadowolili si tym samym co ja. Wyrzekszy te sowa, rzuci swj pikny aksamitny paszcz na ziemi i podepta go nogami, poodrywa z pasj srebrne guzy od kaftana i rozrzuci je po izbie, krzyczc: __ Od dzi odzie moj bdzie odzie biednego czeladnika i bd zarabia na chleb prac rk i zadowala si poywieniem, jakie ma najbiedniejszy czeladnik w domu mego ojca, i nikogo nie bd prosi 0 ask. Poszarpawszy ubranie na strzpy, zala si zami, wybieg z izby 1 wypad z domu, zanim zdyem si z nim poegna. Wywnioskowaem z tego, e drczy go jaka tajemna troska sercowa, &r wyzna zbyt by dumny, i wola ju zachowywa si jak szaleniec. Barbara wrcia do izby, wci jeszcze blada. Podniosa z ziemi aksamitny paszcz Sebastiana i oczycia z kurzu, pozbieraa srebrne guzy i z gorycz powiedziaa: Sebastianowi atwo tak mwi, bo jest synem bogacza i nikt nie omieli si podnie na niego choby palca. Gdyby jednak ty, obcy, mwi i zachowywa si podobnie jak on, zostaby wygnany z miasta jako podegacz. A przecie Sebastianowi nic nie dol?ga, prcz tego, e szlachetnie urodzona panna z zamku daa mu kosza z powodu mieszczaskiego stanu, ojciec jego za nie jest dostatecznie bogaty, eby mg tak jak Jakub Fugger kupi sobie od cesarza hrabiowsk koron. Uderzy mnie nowy akcent w jej gosie, zapytaem wic: Barbaro, czy rzeczywicie chciaaby, ebym mwi tak jak on i gosi przeksztacenie wiata? Po raz pierwszy odwrcia oczy, gdy j o co pytaem, i nagle zobaczyem, e jest brzydka i chuda, ma wystajce koci policzkowe i piegi. Gdyby mia wiar, Mikaelu, nie pytaby mnie o rad odpara ale ty jej nie masz, cho wiesz, e Koci czsto jest okrutny, ksia leniwa, a mnisi skpi i ciemni. Wody wiconej i wosku mona uywa zarwno w zych, jak i i w dobrych celach. I moe ty te jeste taki sam, Mikaelu, i moe ja jestem taka, cho o tym nie wiesz. Ale mj kobiecy

rozsdek mwi mi, e wiata nie mona zmieni i e zawsze bd na wiecie bogaci i biedni, moni i uciskani, tak jak i pord ludzi s mdrzy i gupi, silni i sabi, zdrowi i chorzy. Tote nie kocham ludzi i nie ycz im dobrze, gdy l oni mi tego nie ycz, co atwo moge zmiarkowa ze sw Sebastiana. Jeste jedynym, ktrego kocham, Mikaelu. yjmy wic dalej ha uboczu i siedmy cicho, eby nie budzi niechci, w razie gdyby ludzie zauwayli, e oboje jestemy ulepieni z zaczarowanego wosku. A gdy znowu spojrzaa na mnie swymi zielonkawymi oczyma, z ktrych bia czuo, zapomniaem o jej zagadkowych sowach. Nagle zrobia si pikna i wziem j w ramiona i dza ogarna mnie jak fala, i zaznalimy z sob szczcia, cho byo to wielkim grzechem w biay dzie w jasnej izbie. Powiedziaem sobie w duchu, e wiat, na ktrym yjemy, jest by moe toncym okrtem, ale nie zostaem stworzony po to, by go ratowa, cho z drugiej strony nie chciaem te bra udziau w zatapianiu go. Do spotkania si planet pod znakiem Ryb pozosta niespena rok. Tak to ochoda moja przyja z Sebestianem. Dotrzyma sowa i zacz y jak ubogi czeladnik i jada przy stole czeladnikw swego ojca. Wieczorami czyta Bibli i pisa dugie polemiczne traktaty o wolnoci chrzecijan, i udao mu si przekona pewnego drukarza, by wydrukowa par z nich. I nawet nie miaem ochoty spotyka go wicej, bo mia bardzo z saw u panw z rady, a nawet wasny ojciec skary si gorzko na jego upr i podejrzewa, e kto zaczarowa Sebestiana, skoro nagle sta si on tak cakiem inny. Co do mnie, nie znajdowaem, eby jego przemiana bya tak bardzo naga, bo wiedziaem, e dugo w nim dojrzewaa. Ale ojciec jego nie umia zajrze mu do gbi serca i lamentowa z powodu zmian zewntrznych, ktre widzia. I w rzeczy samej nie mino wiele tygodni, jak Sebastian sta si rwnie chudy, zaniedbany i pomiennooki jak wdrowni kaznodzieje, ktrzy zatrzymywali si na rynku, aby ebra o jamun. W tym samym czasie pisarza miejskiego spotkao nieszczcie przepowiadane przez Barbar. Gdy usiowa dosta si do swego mieszkania, spad ze schodw i zama praw rk, tak e na dugo sta si niezdolny do trzymania pira. Za aprobat rady zatrudni wic mnie jako pomocnika i dzieli si ze mn swoj pac. Dziki temu mg zupenie przesta pracowa, cho dla pozorw pokazywa si od czasu do czasu w ratuszu, aby wydawa mi polecenia. Ten porzdek rzeczy dogadza nam obu i tak si jako zoyo, e prawa rka pisarza nie chciaa przyj do zdrowia ju nigdy, gdy jak twierdzi, lewa wy^ starczy mu w zupenoci, aby przechyla dzban z piwem do gry dnem. Gdy trunek uderzy mu do gowy, zwyk mawia:. Wiem swoje, Mikaelu, i nie uda ci si mnie oszuka, ty chytry lisie! Doskonale wiem, czyim sztuczkom mam do zawdziczenia ton upadek ze schodw. Nie ywi do ciebie adnej niechci, bo ycie moje stao si dziki temu przyjemniejsze i mog caym sercem powici si szukaniu prawdy na dnie dzbana z piwem, jako e prawda kryje si wszdzie i znajdujemy j tam, gdzie jej najmniej oczekujemy. Zrobisz jednak mdrze, jeli powiesz rudej Barbarze, e twj doczesny dobrobyt zaleny jest cakowicie ode mnie, gdy jako obcy i jej m nigdy nie dostaby posady pisarza, tak e moja mier nie wyszaby ci na korzy, lecz tylko przyniosa szkod. Tote nie upokarzaj si niepotrzebnie i nie przypodchlebiaj radnym jak pies machajcy ogonem, lecz zaufaj wycznie mnie i powtrz te sowa twojej onie. Mwi zawile i niejasno, a ja przypisywaem jego aluzje do Barbary pijastwu. Byem ju miertelnie znuony ponurym domem mego tecia, gdzie w kadym kcie zdawaa si czyha groza. Wiedziaem doskonale, e maomwny rusznikarz, a przede wszystkim jego pospny syn pragnli, ebym co rychlej wynis si, gdzie pieprz ronie, zabierajc z sob Barbar. Zmczyo mnie take ogldanie jej chorej matki, ktra cierpiaa na puchlin wodn i przewanie leaa w ou. I wcale nie szukaem yczliwoci wysokiej rady po to, aby zaszkodzi memu przyjacielowi i protektorowi, pisarzowi miejskiemu, ale dlatego, e w piwnicy ratusza byy dwie mae izdebki, w ktrych miaem nadziej zamieszka i w ten

sposb stworzy sobie wasny dom. Jednemu z awnikw miejskich spodobaa si moja usuno i akuratno oraz grzeczne zachowanie i obieca mi to mieszkanie w wypadku, gdyby zajmujcy je obecnie wony miejski i jego ona, oboje zarci francusk chorob, chcieli si stamtd wyprowadzi. Na polecenie Barbary poszedem do tego czowieka i ofiarowaem mu sztuk zota, by si na to zgodzi. Spojrza na mnie spode ba i bez sowa zacz pakowa manatki, eby wynie si moliwie najszybciej, i tylko jego ona, ktr znalaz niegdy w modoci, gdy suy cesarzowi jako najemnik, i ktra^obda-rzya go francusk chorob, podniosa wielki krzyk. Ale on kaza jej milcze i zadowoli si sztuk zota zamiast ciga na nich nieszczcie przeklestwami. Napdzio to kobiecie strachu, a tak byli ubodzy oboje, e oddali nam mieszkanie w czasie krtszym, ni trzeba na odmwienie jednego pacierza. W taki to sposb uzyskalimy z Barbar nasz pierwszy i jedyny dom. ylimy tam z sob przez rok cichutko jak w mysiej dziurze, kryjc si przed nadchodzc burz i ludzk z wol. Nie chcielimy wadzi nikomu i wieczorami, gdy ratusz sta pusty, zamiatalimy razem wielkie sale, w ktrych najmniejszy odgos odbija si tysicznym echem, zmywalimy kamienne posadzki i schody. W blade zimowe poranki rozniecaem ogie na ogromnych kominkach, a w cigu dnia wykony-, waem funkcj pisarza, cihutko i starannie, nie mwic nikomu zego sowa. Nasz protektor, zapij aczony pisarz, spoywa obiady w naszym domu i Barbara dokadaa najlepszych stara, eby mu dogodzi, ja za po kadym posiku przynosiem dla niego z szynku duy dzban najmocniejszego piwa. Pisarz miejski wiadom by korzyci, jakie ze mnie cign, i z pewnoci nie yczy nam le, ale im duej szuka prawdy na dnie dzbana z piwem, tym bardziej stawa si zrzdny i zoliwy, i jego niejasne przytyki nieraz wyciskay Barbarze zy z oczu, tak e zaciskaa mocno zby i czerwienia si gwatownie. Ale po c mam opowiada o rzeczach nieprzyjemnych? Bylimy bardzo z sob szczliwi i przez cay ten czas nie tskniem za. niczym lepszym. Zielonkawe oczy Barbary pomagay mi widzie ociekajce wilgoci ciany jako przysonite mienicymi si makatami, a blade wiato olfcjnej lampki przemieniao si w blask wieloramiennego wiecznika, kiedy za wieczorami braem j w objcia, pikniejsza bya dla mnie ni jaka krlowa, cho twarda praca robia jej rce szorstkimi i zgrubiaymi, a stae przebywanie w na wp ciemnych pomieszczeniach czynio jej policzki jeszcze bledszymi ni przedtem. Czsto napominaa mnie, ebym szuka towarzystwa przyjaci lub czerpa wiadomoci z ksiek, gdy jej zdaniem nie byem stworzony, by y takim yciem, i wierzya niezomnie, e los kryje dla mnie w zanadrzu o wiele wiksze zadania. Ja jednak zaczem czu si obco z Sebastianem, a panowie z rady z pewnoci mieliby mi za ze, gdybym przestawa z jego fanatycznymi i kacerskimi zwolennikami. Tote zamiast tego zaczem znowu uczy si po grecku, jakkolwiek ju bez entuzjazmu lat modzieczych. Barbara take rzadko wychodzia z naszej piwnicy, i to tylko po zapadniciu ciemnoci, jak gdyby bojc si spotka z ludmi i pragnc, aby wszyscy w Memmingen zapomnieli o jej istnieniu. Jej dziwna bojaliwo udzielia si i mnie, tak e czsto drczy mnie bolesny lk przed yciem. Zdawao mi si, e najlepiej jest tak, jak jest, i e kada zmiana przyniesie tylko nieszczcie. I z czystym sumieniem przed Bogiem i wszystkimi witymi mog przysic, e ani razu, w czasie kiedy mieszkalimy w naszym przedziwnym domu w ratuszowych lochach, nie zauwayem, aby Barbara popenia co podejrzanego czy zrobia co, co by wiadczyo o czarach. Jeli wic kiedykolwiek trudnia si ciemnymi sprawami, wierz gboko i mocno, e w maestwie ze mn zupenie si od takich spraw odgrodzia i chciaa si wyrzec wszelkiego za. Co si za tyczy psa, to zjawi si on w naszym domu w sposb bardzo naturalny. Spotrzeglimy go pewnego ranka bawicego si samotnie na ratuszowym dziedzicu i nikt

nie zgosi si po niego. By wtedy jeszcze szczeniakiem i wyglda jak kruczoczarny, wochaty kbuszek, ale nie byo adnych wtpliwoci, e pochodzi z rasy maych pieskw, ktre ony najemnikw zwyky nosi na rku w czasie dugich marszw, gdy krtkie nki nu im si atwo. Pieski te bardzo s poyteczne w yciu obozowym, bo czuwaj nad snem swoich wacicieli, tak e nikt w obozie nie moe bezkarnie skra im broni czy garnkw do gotowania albo odern rzemieni od mieszka. Pniej w cigu dnia piesek zacz z godu skomle pod drzwiami i zaniosem go do Barbary, ktra daa mu je i znowu wypucia na podwrzec. Ale waciciel nie zjawi si, aby go zabra, i al mi si zrobio bezbronnego zwierztka. Mylaem te, e moe dotrzymywa towarzystwa Barbarze, samotnie spdzajcej cae dni w ciemnych pomieszczeniach. Zaopiekowalimy si wic pieskiem i nieraz, gdy spa gbokim snem szczeniaka na kolanach Barbary, gadzia agodnie jego czarn, mikk sier i przemawiaa do niego czule: Bdziesz si nazywa Azrael i wyroniesz na silnego pieska, rwnie silnego jak Azrael, ktry jest anioem. Twoja sier wskazuje, e bdzie z ciebie prawdziwy tropiciel mandragory i musisz wzbogaci mnie i Mikaela tak, abymy mogli wyjecha std do ciepych krajw na Poudniu. Ronij szybko, maleki Azraelu, i szukaj dla nas korzenia mandragory, choby ci to miao kosztowa ycie. A my ubierzemy ten korze w dziecice ubranko i sprzedamy go za wielokrotn wag w zocie, jeli nie zechcemy zatrzyma go dla siebie, aby powodzio nam si dobrze we wszystkim i ebymy si szybko wzbogacili nie ruszywszy nawet palcem. Umiechna si do swoich myli i nie przestajc gadzi picego pieska szczup, wsk doni patrzya na mnie zotozielonymi oczyma i mwia: Nie lkaj si moich sw, Mikaelu, bo tylko artuj. Ale to prawda ze znam miejsce gboko w lesie, gdzie ongi powieszono czowieka i gdzie ronie ziele, ktre acno moe by prawdziw mandragor. Czowiek naraa wprawdzie ycie, gdy wyrywa je z ziemi, ale nie boj si niczego, jeli zrobimy to razem, Mikaelu, a wtedy nie bdzie nam 13 MikaeL t. l r i ju nigdy niczego brakowa i staniemy si bogaci do koca ycia. Czarny pies moe wyrwa dla nas mandragor z ziemi i moe straci skutkiem tego ycie. Ale my nie musimy si niczego ba, bylebymy tylko starannie zatkali sobie uszy woskiem, bo gdy ziele wyrwane zostaje z ziemi, wydaje krzyk tak straszny, e czowiek, ktry go usyszy, moe pa trupem albo oszale do koca swoich dni. Barbaro powiedziaem nie nazywaj tego pieska Azraelem, bo imi to jest za cikie do dwigania dla maego szczeniaka. I nie chc, aby spotkao go co zego, bo rozczula mnie, lic maym jzyczkiem moj do i patrzc mi w oczy brzowymi lepkami spod krzaczastych brwi. Powiedz, czy rzeczywicie znasz miejsce gdzie ronie mandragora? A gdy nie odpowiadaa cignem: Raz tylko widziaem mandragor pord skarbw wielkiego przekupnia relikwii w Paryu, ale niewiele mu pomoga, bo ona jego ucieka z pewnym szlachcicem, zabierajc z sob wielk sum pienidzy. Wiem, e jest to korze bardzo rzadki, i oszuci okryli go z saw, wycinajc zwykle korzenie w ludzkie ksztaty i sprzedajc je, przebrane w szaty dziecinne, za bezczelne ceny atwowiernym ludziom, jako prawdziwe mandragory. Jeszcze nieraz rozmawialimy artobliwie na ten temat i zastanawialimy si, co bymy zrobili, znalazszy mandragor, i gdyby udao nam si wydrze j z ziemi nie tracc przy tym ycia i zostajc dziki temu bogatymi. Ale niebawem zapomnielimy o tej sprawie i pokochalimy naszego maego pieska, ktry sta si nam przyjacielem, radoci i towarzystwem i stale okazywa wierno w stosunku do nas obojga. Imi jego przybrao ostatecznie brzmienie Bael i prawie zapomniaem, jakiego magicznego sowa byo ono zdrobnieniem. Bylimy bardzo szczliwi, ale mimo to wieczorami drczyo mnie czasem jakie niezrozumiae przygnbienie. Take i Barbara odczuwaa to samo i odgadujc instyktownie moje myli, tulia si wtedy do mnie kryjc twarz przy mojej piersi. W takie wieczory leelimy w milczeniu w naszym ou, przytuleni do siebie, trzymajc si za rce

mocno, jak gdybymy si oboje po kryjomu obawiali, e si nawzajem stracimy. A gdy myl 0 tym dzi, dugo po tym, wydaje mi si, e byy to moe najlepsze nasze chwile i e bylimy wtedy tak bliscy sobie, jak tylko dwoje ludzi moe sta si bliskimi, cho nie mwilimy do siebie anif sowa. Tak min ten rok, kiedy take i wiele innych ludzi lkao si przyszoci. Ale potne planety spotkay si w lutym pod znakiem Ryb 1 mimo to nie stao si nic szczeglnego. Wiosna zazielenia si i rozkwita wok miasta i promienie soca igray na straganie odlewacza cynowych naczy na targowisku pod ratuszem. Byem jeszcze mody i atwo zapomniaem o zych przeczuciach i rozkoszowaem si swoim ziemskim szczciem, mimo e byo tak nike, mae, ubogie i zaprawione nieraz gorycz. Ale te szybko upywajce krtkie wiosenne miesice byy ostatnim okresem mego szczcia i wraz z nimi mina moja rado ycia. Tote kocz t ksig na wionie 1524 roku, aby przystpi do napisania szstej, najbardziej gorzkiej ksigi moich wspomnie.

CZ SZSTA STOS
1 Wiele widziaem w yciu rzeczy dziwnych i niewytumaczalnych i nie chc posuwa si a do herezji twierdzc, e czary nie istniej, albo te e czowiek nie moe wej w przymierze z diabem. Nie zapomniaem przey z dziecistwa w chacie pani Pirjo. Jest te duo tak bezspornych i zgodnych wiadectw o czarach w rnych krajach, e czowiek mylcy byby szalecem, gdyby chcia zaprzecza faktom. Najpewniejszym moe dowodem jest chyba to, e nawet arcyheretyk doktor Luter dzieli pogldy papiea w tej sprawie. Mona jednak mie rne zapatrywania co do tego, jak naley czary wykrywa, sdzi i kara. I do koca mego ywota, do ostatniego tchnienia, bd gboko przekonany, e wity Koci stosuje w tym wzgldzie metody bdne i ohydne, chobym sam mia z tego powodu skoczy na stosie i znale si w piekle. Wierz dalej, e wiele z tego, co ludzie uwaaj za czary, jest tylko wiecznym deniem czowieka do znalezienia jakiej krtszej drogi yciowej. Take i ja odczuwaem takie pragnienia, ale nie wierz ju, eby istniay jakie krtsze drogi, i nie sdz, aby nawet wiedmy je znalazy, a najlepszym dowodem na to jest moje wasne ycie. To wieczne pragnienie drzemie w duszy ludzkiej i budzi si dopiero przez duchowe cierpienia, tote zdaniem moim nie jest ono godne potpienia ani karalne, a w kadym razie nie zasuguje na okrutne kary wymierzane przez wity Koci. Jeli bowiem kto, tak jak wiedmy, sdzi, e znalaz krtsz drog w yciu, to jest to tylko zudzenie, a zudzenia nie zasuguj na kar bardziej ni sny. Ale Barbara nie bya wcale zudzeniem, tote atwo jest urga mi z powodu moich kacerskich myli i wymiewa mwic, e sam jestem najlepszym dowodem istnienia czarw, gdy Barbara potrafia mnie oczarowa, cho bya brzydka, ruda i piegowata, i o wiele lat starsza ode mnie. Dopiero pniej zrozumiaem, e wity Koci potrzebowa jej mierci, aby zademonstrowa swoj nieprzemijajc si. A umara nie jak mczennica, lecz skazana na mier jako wiedma za czarn magi, i to wanie uwaam za wieczn niesprawiedliwo i za hab dla witego Kocioa, jakkolwiek nie pragn ju dzisiaj wicej oskara go i zadowalam si stwierdzeniem, e Koci mia zych sug. Z drugiej strony trudno mi oskara ojca Anioa, poniewa poznaem go dobrze i jestem pewny, e dziaa w dobrej wierze, speniajc swj ciki obowizek.

Nie zdoaem jeszcze wykry, czy wszystko to zostao uoone w kurii, czy tylko na dworze ksicia biskupa, sdz, e Koci chcia da ostrzegawczy przykad swojej mocy, poniewa heretyccy kaznodzieje wystpowali z coraz bezczelniejszymi twierdzeniami i goszona przez Sebastiana doktryna boskiej sprawiedliwoci bya na ustach wszystkich. Ewangelicka herezja rozprzestrzenia si ju do tego stopnia, e nie waono si sdzi ani skaza nikogo za kacerstwo, gdy trzeba by byo uwizi lub spali poow diecezji, a to doprowadzioby do otwartego powstania. Natomiast naturalnym prawem Kocioa byo wydawanie wyrokw o czary i tego prawa nie mia Kocioowi odmawia nawet najzagorzalszy heretyk. Tak wic ksi biskup i jego sdziowie z pewnoci, a moe i bogaci patrycjusze miejscy, z zimn krwi wyliczyli sobie, e swd palcego si ciaa ludzkiego bdzie mia zbawienny i uspokajajcy wpyw na wzburzone umysy. Ofiar tego chytrego planu pada moja ona, Barbara, ale jego przeprowadzenie nie przynioso spodziewanych skutkw. Tak wic nie mog przyzna, e panowie ci byli bezstronni, cho staram si patrze na ca spraw bezstronnie. I nienawidz ich nadal rwnie zajadle i gorzko, jakkolwiek przypuszczalnie sami oni s przewiadczeni, e mieli suszno i dziaali tylko dla dobra witego Kocioa. Sam zaprowadziem szaro ubranego czowieka o twarzy szczura do rady miejskiej, nie znajc jego reputacji. A on zwraca si do mnie uprzejmie i klepa po ramieniu, krcc nieustannie gow na wszystkie strony i widrujc okrutnymi oczyma, jak gdyby przez cay czas czego szuka. Powierzchowno mia niepozorn i nie mogem zrozumie, dlaczego panowie z rady witali go z takim respektem i natychmiast kazali zamkn drzwi sali, eby zatai przebieg rozmowy nawet przede mn. Ale niedugo drzwi te znowu si otwary i szaro ubrany mczyzna podszed do mnie w towarzystwie dwch czonkw rady, ktrzy zakopotani unikali mego wzroku. Nazywasz si Mikael Pelzfuss, nieprawda? zwrci si do mnie yczliwie. Jestem mistrz Fuchs, przybywam ze stolicy diecezji i chciabym si zobaczy z twoj on Barbar. Mam jej par sw do powiedzenia. Bd tak dobry i poka mi drog. Wci jeszcze niczego nie przeczuwaem, tak zwodnicze byo jego zachowanie, ale gdy chciaem pobiec przodem, aby uprzedzi Barbar o wizycie, zapa mnie mocno za rami i nie puci. Tak wic zostaem zmuszony zaprowadzi go bez zwoki do mego mieszkania, mimo e wstydziem si naszego ubstwa i chciaem, aby Barbara miaa czas woy inn sukni przed przyjciem goci. By jasny dzie wiosenny i po mrocznych piwnicznych schodach mieszkanie nasze wydawao si jasne w promieniach soca, ktre wpaday tam przez mae okienko pod sklepieniem. Gdy otworzylimy drzwi, Barbara mieszaa co wanie w garnku. Zdziwiona podniosa oczy pytajc: To ty, Mikaelu? A gdy zobaczya nieznajomego, wzdrygna si, yka wypada jej z doni, zrobia krok w ty i w jasnej izbie twarz jej zblada tak, e staa si zupenie przezroczysta, a piegi wystpiy jej brzydko na policzkach. Obcy patrzy na ni badawczo maymi okrutnymi oczkami. A potem umiechn si, odsaniajc dwa te siekacze, odwrci si do panw z rady i rzek: Moemy ju i. To wystarczy. Panowie z rady zmieszali si i jeden z nich rzucajc mi wspczujce spojrzenie zapyta nieznajomego: Czy nie chcecie przeszuka mieszkania, mistrzu Fuchsie? To wystarczy powtrzy obcy, odtrci lekko stop Raela, ktry nie przeczuwajc nic zego pieszy, aby go powita, i odwrci si, aby odej. Panowie z rady szli za nim w milczeniu, ja za zamknem za nimi drzwi z gbokim ukonem. Potem spojrzaem zdziwiony na Barbar i zapytaem: O co waciwie chodzi?

Staa z yk w doni, wpatrzona gdzie w dal, i przez dobr chwil nic mi nie odpowiadaa. Zupa wykipiaa z garnka na ogie, ale ona nie zwracaa na to uwagi. Rael zacz cicho skomle, jak gdyby odgadujc cikie myli swojej pani. Barbara pochylia si nad nim z roztargnieniem, eby go pogaska. Musz std wyjecha, Mikaelu powiedziaa w kocu. Im mniej wiesz o tej sprawie, tym lepiej. Nie mog ci zrobi nic zego, to moja jedyna nadzieja. Ale cokolwiek by si stao i gdybymy nawet nie mieli si nigdy wicej spotka, bagam ci, nie myl o mnie le, najdroszy, bo kocham ci i zawsze kochaam ciebie i tylko ciebie i bd ci kocha zawsze. Sowa jej sprawiy, e serce skurczyo mi si ze strachu. Kim jest ten czowiek? zapytaem. Komisarz biskupa, mistrz Fuchs odpara tak prosto, jak gdyby imi to tumaczyo wszystko. A widzc, e dalej nic nie rozumiem, umiechna si przelotnie i od razu staa si pikna w moich oczach. Zapomniaam, e jeste tu obcy, Mikaelu, cho to przecie dlatego tylko oenie si ze mn. Mistrz Fuchs jest u biskupa owc czarownic. Chepi si, e potrafi je wywszy na odlego i samo jego spojrzenie wystarczy, eby potpi czowieka. Raz ju musiaam z jego powodu skada przysig oczyszczajc, ale wykupiam si tylko dlatego, e ksi biskup potrzebowa wtedy pienidzy i przyday mu si dwa i p guldena, ktre to nas kosztowao. W owym czasie mieszkaam jeszcze w domu mego ojca i chroni mnie cech rusznikarzy. Teraz nie chroni mnie nikt. I dlatego musz std wyjecha. Pene znaczenie jej sw olnio mnie jak byskawica i nasze odosobnienie, moje ze przeczucia i wypowiedzi Sebastiana o Barbarze poczyy si nagle w jedn cao i stay oczywist pewnoci, a si zdumiaem, e mogem by dotychczas tak zalepiony. I jeli kto chce, moe naturalnie i w tym dopatrywa si dowodu, e mnie zaczarowaa swoimi sztuczkami, skoro nie poapaem si w sprawach tak oczywistych. Masz suszno, Barbaro! ; zawoaem. Musimy ucieka. Moe uda nam si przedrze przez gry i lasy do Konfederacji. A idc z biegiem Renu, moemy si przedosta na stron francusk. Naprawd chciaby ucieka ze mn Mikaelu? zapytaa z niedowierzaniem, patrzc na mnie swoimi zotozielonymi oczyma. Uciekby ze mn, chobym nawet bya czarownic i ucieczka naraaaby ciebie na to samo posdzenie? Naturalnie odparem niecierpliwie. A ty nie jeste adn czarownic, wiem to doskonale. Tote nie plemy gupstw, tylko pakujmy natychmiast tyle, ile zdoamy unie, i uciekajmy, gdy si ciemni. Kocham ci, Mikaelu powiedziaa Barbara, caujc mnie lekko, i wargi jej stopiy si mikko z moimi. Jeste uparty i wiem, e nie zdoam ci przeszkodzi w ucieczce wraz ze mn, cho mogoby to cign na ciebie wielkie nieszczcie. Obmylmy wic nasz ucieczk mdrze, aby nie wzbudzi niczyich podejrze. Przede wszystkim musisz wykonywa twoje zajcia tak jak zawsze. A tymczasem ja przygotuj wszystko do ucieczki wieczorem. Na wypadek jednak, gdyby przytrafio si co nieoczekiwanego i bylibymy zmuszeni ucieka kade osobno, spotkamy si w lesie pod miastem, w ktrym mieszka mj wuj, w tym samym miejscu, gdzie ci wtedy znalazam. Mwic to, musiaa ju z pewnoci zdawa sobie spraw, e ucieczka jest beznadziejna, i chciaa tylko za wszelk cen powstrzyma mnie, ebym nie wpad w nieszczcie. Bo kiedy pno po poudniu siedziaem pochylony nad moimi ksigami, na rynku zrobio si nagle zbiegowisko i wszcz si zgiek i haas. Wypadem na dwr miertelnie przeraony i ujrzaem mistrza Fuchsa, prowadzcego na sznurze Barbar. Miaa rce zwizane z tyu za plecami, a kilku stranikw odsuwao na bok wrzeszczcy tum, ktry ciska w ni botem i koskim nawozem. Mistrz Fuchs potrzsa zwycisko nad gow maym wzekiem i woa:

 Zapaem j na prbie ucieczki, gdy usiowaa wymkn si na ulic z ratuszowego podwrca. Dlaczego by uciekaa, gdyby nie bya czarownic? Niewinny czowiek nie ucieka na mj widok. Wiedma! wiedma! wiedma! czarownica! wy tum wok niej, odpychajc dzidy stranikw, eby kopa, bi i opluwa Barbar. Krew cieka jej ju z nosa i ust. Nadludzkim wysikiem udao mi si przedrze do niej i zapa za rami mistrza Fuchsa. Pucie j, mistrzu Fuchsie! zawoaem ze zami w oczach. To przecie moja ona. Jako jej m wiem lepiej ni inni, e nie jest czarownic. Odejd, Mikaelu, odejd! woaa Barbara szarpic si w wizach, jak gdyby chciaa odepchn mnie od siebie. Ale tum zwrci ju na mnie uwag i rycza: Przybda! Przybda! Uwicie go, mistrzu Fuchsie! To z pewnoci diabli pomiot tak jak ona. Mistrz Fuchs umiechn si dufnie i podnis rk na znak, e chce mwi; Zgiek uciszy si i niektrzy zaczli nawoywa: Suchajcie, suchajcie!" Wtedy on dononym gosem powiedzia: Doskonale rozumiem wasze wzburzenie, dobrzy ludzie, bo ta wiedma, Barbara, cigna ju niemao szkody i przeklestwa na Memmngen. Ale to nie wasza sprawa ly j i maltretowa. wita Inkwizycja sprawiedliwie zbada j i osdzi. I jeli okae si, e bya powodem nieszcz i cierpie, moecie by pewni, e jej wasne cierpienia bd stokro cisze, nim pjdzie do pieka w pomiennym \vozie swego mistrza pana. Wiedzcie, dobrzy ludzie, e dominikanin, ojciec Anio, przyby ostatnio do miasta ksicia biskupa z penomocnictwami sdzenia czarownic, ktre tyle szkody narobiy w naszej diecezji w cigu ostatnich kilku lat. Nagle na rynku rozleg si potny gos: Do diaba z papieem i mnichami! Tum natychmiast podj okrzyk, yczc papieowi i mnichom pieka z tak sam zajadoci, jak dopiero co wykaza wobec Barbary. Jaki dugowosy obdartus, ktrego nigdy przedtem nie widziaem na oczy, wdrapa si na stragan odlewacza cyny. Wymachiwa dziko ramionami i z.oczyma poncymi jak agwie rycza na cae gardo: Oddajcie nam wiedm, mistrzu Fuchsie. Do diaba z papieem i mnichami! Sami potrafimy si z tym zaatwi i spali nasze czarownice bez pomocy papiea. Biegnijcie po drzewo i zarzewie, dobrzy ludzie, wypalmy to zo spord nas wasnymi siami! Mistrz Fuchs jakby zatroska si i rzuci mi ukradkowe spojrzenie. Nagle wyda jaki rozkaz stranikom i powlk Barbar do ratusza. Z pomoc stranikw udao mi si odeprze napr zaskoczonego tumu, wcign Barbar do wntrza i zamkn cikie drzwi, ktre opary si uderzeniom i ciosom. Mistrz Fuchs ze zmarszczonym czoem drapa si z zakopotaniem za uchem, odsaniajc te szczurze zby w szerokim grymasie. Nie zwraca wcale uwagi na to, e uklkem przy Barbarze, odwizaem sznur, ktrym bya sptana, i otarem jej krew z twarzy. Gorce zy kapay mi z oczu na jej policzki, a ockna si z omdlenia i otwara oczy. Postarzelicie si ju, mistrzu Fuchsie wykrzykn jeden z radnych z ironi. Jako nie wida tej waszej synnej i niezrwnanej zrcznoci w zaatwieniu tej sprawy. Moe to was drogo kosztowa. Mistrz Fuchs rozemia si z zimn krwi. Macie suszno rzek. Bd nieprzyjemnoci, gdy si o tym dowie ksi biskup i ojciec Anio. Ale i dla miasta nie bdzie to tania historia. Posuchajcie... W teje chwili rozleg si dwik pierwszych tuczonych szyb i na podog potoczy si kamie. Pod ratuszem wy rozjuszony tum, domagajc si wydania mu wiedmy na spalenie. Czy to sam szatan podsun ci pomys ucieczki za dnia, czarownico? zapyta mistrz Fuchs, kopic lekko lec na ziemi Barbar. Byem przygotowany, eby ci zapa po zapadniciu ciemnoci, bo znam te sztuki.

Nie powiedzia tego z jak szczegln zoci i raczej wyglda na zaciekawionego, jak gdyby spotka si z czym nowym w swoim zawodzie. Dwa drogocenne malowida na szkle rozleciay si na drobne kawaki, a zamknici w ratuszu panowie z rady zaczli zaamywa -rce z rozpaczy. Tylko mistrz Fuchs zachowa zupeny spokj. Czasy s burzliwe przyzna. Czy nie byoby dobrze, gdyby kto wylaz na galeri uspokoi tum? Najmdrzej byoby powiedzie im, e wyprowadziem wiedm tylnymi drzwiami i w najlepsze uciekam z miasta, uwoc j z sob. Wtedy w nocy moglibymy wyjecha std nie zaczepieni. Ale aden z panw rady nie okazywa wikszej ochoty, aby stan przed tumem, pod gradem kamieni. A ironiczny radny, o ktrym wiedziaem, e po cichu sprzyja luteranom, zblad nagle i rzek szorstko: Mistrzu Fuchsie, wydajcie wiedm ludowi. Nie wypada narusza praw miasta Memmingen, ktre jest wolnym miastem Rzeszy. Barbara Pelzfuss urodzia si i wyrosa tutaj i nie macie prawa wizi i uprowadza jej std bez zezwolenia rady. W sprawie takiej jak ta nie tylko rada, ale i cesarskie sdy podporzdkowane s witemu Kocioowi odpar mistrz Fuchs. Mam zreszt w kieszeni pisemne zezwolenie rady. Dzi rano sami zgodzilicie si mi j wyda, jako e wity Koci najchtniej dziaa w porozumieniu z sdem grodzkim. Bdcie pewni, e ojciec Anio w swoim czasie odele wam j jak najchtniej w celu wykonania wyroku. Ale wita Inkwizycja musi j przesucha i osdzi. To jdro sprawy, cocie powinni sami zrozumie, jako ludzie rozsdni. Panowie z rady spierali si pomidzy sob i doszli do wniosku, e mistrz Fuchs ma suszno, ale aden z nich nie chcia znale si pod gradem kamieni, zaczli wic wypycha jeden drugiego, aby szed uspokoi tum. Mistrz Fuchs przyglda im si przez chwil z pogard, po czym zwrci si do mnie, siedzcego wci jeszcze na pododze z gow Barbary na kolanach. Mikaelu Pelzfuss powiedzia. Dopki czek yw, nadzieja nie zagasa. Niedugo tum wedrze si tutaj i wiesz dobrze, co si wtedy stanie z twoj on. W rkach witej Inkwizycji natomiast jest ona zupenie bezpieczna, dopki nie zostanie jej udowodniona zbrodnia na podstawie wanych zezna wiadkw i jej wasnych. A proces taki moe trwa przez wiele miesicy. I zapewniam ci, e ojciec Anio jest mem - pobonym i sprawiedliwym, o ktrym nie mona powiedzie zego sowa. To wanie dlatego wyznaczony zosta do penienia trudnych obowizkw inkwizytora. Biegnij na galeri, Mikaelu, i powiedz im, e ju std wyjechaem razem z twoj on. Nie wiedzc, co czyni, uniosem gow Barbary. Otwara swoje zotozielone oczy i szepna: Mikaelu, najdroszy, bagam si, wbij mi n w serce. Umr w twoich ramionach, a to nie bdzie bole. Ale byem tchrzem i czepiaem si promyka nadziei, ktry zabys w obudnych sowach mistrza Fuchsa. Nie jeste czarownic zaszeptaem jej do ucha. 'Uratuj ci. wity Koci nie moe wyda niesprawiedliwego wyroku. Sam pomwi z ojcem Anioem. Potrzsna sabo gow i prbowaa uczepi si mnie mocno, ale wyrwaem jej si, wbiegem po schodach na piterko i wypadem na galeryjk, krzyczc i gestykulujc: apcie go, dobrzy ludzie! woaem. Wyprowadzi tylnymi drzwiami moj on i zabra j do swego wozu. Ratujcie j z rk Inkwizycji, dobrzy ludzie. Ratujcie j, bo jeszcze nie zdyli pewnie wyjecha z bram miasta. Krzyczaem i wymachiwaem ramionami, a usta haas i ludzie usyszeli, co mwi. I gdy pierwsi zaczli biec ulic, inni popieszyli za nimi wyjc, bezmyln mas. Gdy tum znik, rynek usiany by powyrywanymi z bruku kamieniami, pogubionymi czapkami, polanami drzewa i drgami.

Gdy zszedem na d, kazano mi wypisa kwit za usugi wywiadczone miastu: Za polowanie na czarownice jedna sztuka wedug taksy 7 guldenw". Mistrz Fuchs podpisa si wspaniaymi zakrtasami, a skarbnik miejski wyliczy mu niechtnie na rk siedem sztuk zota. Komisarz woy pienidze do trzosu u pasa i zwrci si do mnie. Musimy jako spdzi czas a do pnocy powiedzia bo nie jest wskazane rusza w drog wczeniej. Na szczcie zostawiem wz u znajomego chopa pod miastem, eby nie zwraca uwagi. Nic nie stoi na przeszkodzie, ebymy spdzili wieczr w waszym mieszkaniu, i nie mam te nic przeciwko temu, eby twoja ona przyrzdzia nam wieczerz. Przypuszczam, e chcesz j odprowadzi do miasta i do wizienia, i te si na to zgadzam, bo zabior z sob stranikw dla ochrony, a ojciec Anio z pewnoci zechce ciebie od razu przesucha. Zostawilimy wic panw z rady, ktrzy wci jeszcze si spierali, i zeszlimy w troje schodami do naszego skromnego mieszkania. Rael wybieg nam na przywitanie, skomlc i szczekajc z radoci, bo nie przywyk, ebymy go zostawiali samego, a mistrz Fuchs usiadszy wzi go na kolana i zacz drapa za uszami. Poleci stranikom sta na stray za drzwiami, a Barbara zgotowaa tyle zupy, e starczyo po misce take i dla nich. Bya to smaczna zupa, bo nie mielimy ju powodu oszczdza zapasw. Mistrz Fuchs odmwi pobonie modlitw, a potem zabra si do jedzenia i jad za dwch, ja jednak nie mogem przekn niemal niczego, tak miaem cinite gardo ze wzruszenia. Rozgldaem si po mieszkaniu i nigdy jeszcze nie wydawao mi si tak drogie, zaciszne i bezpieczne jak w czasie tych ostatnich godzin przed podr do krainy zgrozy. Gdy str nocny monotonnie obwieci pnoc, wymknlimy si ostronie z ratuszowego podwrca i poszlimy t sam uliczk, ktr usiowaa uciec Barbara. Nikt nas nie zaczepi, a rada wydaa tajny rozkaz stranikowi przy bramie, ktr pdzono do miasta bydo, i ten przepuci nas szybko i bez stawiania niepotrzebnych pyta. Niebawem jechalimy ju skrzypicym wzkiem po wyboistej drodze do miasta ksicia biskupa, a noc wiosenna wok nas odurzaa zapachem ziemi i kwitncych traw. Siedzielimy na somie na dnie wzka, a mistrz Fuchs gaska z zadumie uszy Raela, ktrego trzyma na kolanach. I gdyby Barbara bya zdrowa i w peni si, moglibymy moe sprbowa uciec w nocnych ciemnociach, mimo e okratowanie wzka otaczao nas jak klatka. Ona jednak zupenie osaba i nie zdoaaby uciec daleko. Ponadto za kusia mnie zwodnicza nadzieja, e ojciec Anio, ktrego pobono i sprawiedliwo mistrz Fuchs tak wychwala, wykryje niewinno Barbary i wnet j zwolni z wizienia, i to mimo, e syszaem duo zego o procesach czarownic. Barbara skadaa ju raz bez szkody dla siebie przysig oczyszczajc i wcale nie wtpiem, e dobrymi sowy i pienidzmi uda mi si zjedna dwudziestu lub trzydziestu wiadkw, ktrzy swoimi zeznaniami uwolni j od oskare o czarn magi i czary. Gdybymy za prbowali uciec z wzka, stanowioby to przekonywajcy dowd przeciw niej. Noc bya ciemna, wiatr wzdycha i szumia, robaczki witojaskie byszczay niesamowicie w trawie, a guchy tupot kopyt koskich by jakby tajemnym zwiastunem mierci. Bya to noc czarownic. Prbowaem doj do .adu ze swoimi mylami i zadawaem sobie pytanie, czy rzeczywicie w gbi serca wierz w niewinno Barbary. Leaa opierajc gow na moich ramionach i obejmowaa mnie kurczowo za kolana, a od czasu do czasu ciaem jej wstrzsa gwatowny szloch. Aby uwolni si od wszystkich wtpliwoci, przycisnem wargi do jej ucha i szepnem: Barbaro". A gdy poruszya gow, powtrzyem: Barbaro, jeli rzeczywicie jeste czarownic, moesz si teraz uratowa!" Ona jednak tylko szlochaa i obejmowaa moje kolana jeszcze bardziej kurczowo. I wtedy zrozumiaem, e nie moga by czarownic w przymierzu z diabem, bo z pewnoci diabe przyszedby jej teraz na pomoc. 20? Gdy zblialimy si do miasta, soce wstawao i nie wiem, czy kiedykolwiek wiat wydawa mi si tak mody i pikny jak tego poranka. Pokryte niegiem gry wznosiy si w dali na

horyzoncie jak niebieskie oboki, trawa w dolinach lnia wie zieleni, a rzeka toczya jasnozielone fale o spienionych grzbietach po gadkich, biao-szarych kamieniach. Winnice zociy si i brunatniay, wieo rozwite licie otulay tozielonymi welonami czarne pnie jesionw i lip, a przed nami wznosiy si szare i brzowe mury miasta ksicia biskupa. Tu i wdzie nad blankami murw wida byo grne pitra domostw podobne do jaskczych gniazd, a cienki, jasny gos klasztornej sygnaturki wzywa braciszkw do modlitwy porannej. Stranik u bramy rozpozna mistrza Fuchsa i przepuci nasz wz pod sklepieniem bramy, artujc grubiasko z rudych wosw i bladej cery Barbary. Wczeni przechodnie, dziewki suebne i rzemielnicy otwierajcy swoje kramy stawali, aby gapi si na pomalowany na to wz do przewoenia czarownic, i niebawem cign za nami sznur dziewczt, czeladnikw i dziatwy, gdy zmczony ko truchcikiem zda wskimi uliczkami do wiziennej wiey przy biskupim paacu. Mistrz Fuchs zbudzi stranika wiziennego, rzucajc kamieniem w okut elazem bram, i odda Barbar w jego rce. Nastpnie za, ku memu wielkiemu zdziwieniu, wzi Raela za skr na karku i podnis go do gry tak, e pies a zapiszcza z blu. Psa zabieram owiadczy. Ojciec Anio zadecyduje, czy bdzie go potrzebowa tylko na wiadka, czy te i przeciw niemu podniesione bdzie oskarenie o czary. Biedny Rael prbowa wyrwa si z ramion mistrza Fuchsa, skomlc aonie za Barbar, ktra wci jeszcze staa w drzwiach wiey, skd rozchodzi si wstrtny odr wiziennego lochu. Zgarbiony stranik przyglda si jej niechtnie i naradza si z mistrzem Fuchsem, jak j najlepiej przyku w wiey. Daem mu caego guldena i prosiem, eby nie szczdzi jej jada i napoju. Mimo to jednak nie pozwolono mi wej do mrocznej wiey. Sam tylko mistrz Fuchs poszed za stranikiem, niosc w ramionach biednego psiaka za skr na karku. Popychali przed sob Barbar, a niskie drzwi wiey zamkny si za nimi. W jaki czas pniej drzwi otworzyy si znowu z guchym oskotem i mistrz Fuchs wyszed na wiato dzienne, ocierajc donie o poy szarego kaftana. Nie potrzebujesz si ba powiedzia do stranika wizienne go. Ojciec Anio da ci wiconej wody i wosku i jeli bdziesz unika patrzenia wiedmie w oczy i nie zapomnisz odmawia modlitw, nie stanie ci si nic zego. Ona jest ju unieszkodliwiona. Cocie zrobili z moj on, mistrzu Fuchsie? wykrzyknem ze zgroz. Wzilimy j w dyby odpar a potem obszukaem j, jak mi nakazuje obowizek, czy nie ma ukrytego w sukniach albo przy ciele jakiego zakltego talizmanu, eby nie przyniosa jakiej szkody temu zacnemu czowiekowi i jego rodzinie. Ze zgroz patrzyem na jego oczy, twarz i okrutne rce i przejy mnie bezgraniczne przeraenie i odraza. Ale nic bym nie zyska doprowadzajc go do gniewu. Tote opanowaem si i powiedziaem pokornie: Drogi mistrzu Fuchsie, jestem niedowiadczony i nie wiem nic o procesach, bo nigdy jeszcze nie miaem do czynienia z sdami czy to wieckimi czy duchownymi. Powiedz mi wic, co mog zrobi dla mojej ony, eby za nie marnowa przy tym czasu, chtnie zapraszam ci na puchar grzanego wina z korzeniami w jakim szynku w pobliu, abymy si rozgrzali po trudach podry. Bardzo w por to proponujesz, Mikaelu Pelzfuss, a poza tym przypade mi do serca odrzek. Chodmy wic std i napijmy si po pucharku, a rwnoczenie przedo ci take rachunek za podr. Potar nos i zmierzy mnie od stp do gowy, oceniajc moje moliwoci patnicze. Nie jeste zbyt zamony cign tote bd umiarkowany. Ale najlepiej pomwmy o tym przy winie. Dopiero przy bramie omieliem si go zapyta, co zrobi z pieskiem. Skuty i zwizany siedzi w osobnej celi odpar. Nie potrzebujesz si o niego niepokoi, Mikaelu. Ma wod do picia, a dzieci stranika postaraj si dla niego o chleb i

koci, bo to miy piesek i nie chc, aby mu si stao co zego, cho obowizkiem moim byo go pojma i uwizi. Mam szczer nadziej, e niewinno jego bdzie oczywista, a wtedy chtnie ci go zwrc. A po chwili podj: Bardzo lubi zwierzta, zwaszcza ptaki, i mam w domu duo licznych ptaszkw w klatkach. Gdy wyszlimy na rynek, mistrz Fuchs rozejrza si dokoa, szukajc winiarni, i mrukn w roztargnieniu pod nosem, jakby sam do siebie: Miaem kiedy czworo dzieci, ale wszystkie umary na osp w cigu tygodnia. Take i ona zmara mi na osp. Byo wtedy suche lato i czarownice zatruy kurz, ktry roznosi zaraz midzy ludmi. 14 Mikael, t. l 3?onad tysic ludzi umaro i zaraza ustaa dopiero, gdy spalono osiemnacie czarownic. Weszlimy do przyjemnej winiarni i zamwiem grzanego wina, wiee sodkie pieczywo i ciastka smaone na tuszczu. Mistrz Fuchs wci jeszcze liczy na palcach, gdy popijalimy wino, a w kocu owiadczy, e biorc pod uwag moj modo i ubstwo, zadowoli si dwoma i p guldenami. Do sumy tej wliczone byo: eskorta, transport, najem konia i wzka i rewizja osobista czarownicy. Nie targujc si, wysupaem pienidze z sakiewki, bo na wszelki wypadek zabraem z sob wszystko, co nam zostao z. posagu Barbary, oraz moje wasne oszczdnoci z ptorarocznej pracy. Wiedziaem, e zdziera ze mnie skr, ale byo to jego prawo, a ja rozpaczliwie staraem si by z nim w dobrych stosunkach. Wiedziaem, e bd zmuszony zapaci koszty procesu i naleno wiadkw, bez wzgldu na to, czy Barbara zostanie uwolniona, czy te nie. Ale nie mylaem o wydatkach i miaem cich nadziej, e wystarczy mi pienidzy na wszystko. Na moje liczne pytania o dalszy bieg sprawy mistrz Fuchs odpowiedzia, e tym razem nie moe by mowy o przysidze oczyszczajcej. Trybuna nie przyjmowa te zezna wiadkw na korzy oskaronego. Tylko obciajce wiadectwa przyjmowano ad notam. Musisz wreszcie zrozumie sytuacj, Mikaelu tumaczy mi cierpliwie. Czary to crimen exceptum tak samo jak obraza majestatu, zdrada kraju i bicie faszywej monety, lecz o wiele jeszcze straszniejszej natury. Sdzia w procesie czarownic musi by wyposaony w szczeglne penomocnictwa, bo w czasie dochodze raz po raz zmuszony jest zmaga si nie tylko z czarownic, ale rwnie z samym szatanem, ktry jako ojciec kamstwa stoi po stronie oskaronej, zalepia oczy sdziego, mci pami wiadkw i ich bieg myli i-wystawia wszystkich uczestniczcych w procesie na wielkie niebezpieczestwa. Tote jasne jest, e nazwiska donosicieli i wiadkw musz w razie potrzeby by trzymane w tajemnicy i e trzeba posugiwa si specjalnymi metodami, eby wymusi przyznanie si oskaronego do winy. Wszystkie rodki s dozwolone w tej walce z szatanem, byleby tylko prowadziy do rzucenia jasnego wiata na ca spraw i wyjawiy prawd. I jeli zechcesz uy swego rozumu, Mikaelu, i by sprawiedliwym, przyznasz, e jest to zupenie suszne stanowisko. Chtnie przyznaem mu suszno, ale wytrwale upieraem si, e Barbara jest niewinna, twierdzc, i jako jej m wiem to najlepiej. I dodaem, e minionej nocy diabe mia wspania sposobno dopomc Barbarze w ucieczce, gdyby rzeczywicie zawara z nim przymierze. Sam o tym mylaem i bardzo si niepokoiem przyzna mistrz Fuchs. - Bo po raz pierwszy zmuszony byem okolicznociami przewozi czarownic noc. Ale diabe jest nieskoczenie bardziej chytry, ni moemy sobie wyobrazi, i uzna zapewne za korzystniejsze przybra j w paszczyk niewinnoci i odda w moc trybunau, zamiast ponownej prby ucieczki, gdy czarownica zostaaby przypuszczalnie wnet zapana w tych gsto zamieszkanych okolicach. Z tego powodu przypuszczam, e szatan nauczy j pewnych

sztuczek, ktre pomog jej wypiera si przed sdem. Ale wita Inkwizycja te dysponuje rodkami, ktre moja przysiga subowa zmusza mnie zatai przed tob. Mam w kadym razie nadziej, e nie zostanie poddana mkom, ktrych nie moe znie saba niewiasta powiedziaem z sercem zlodowaciaym ze zgrozy. Mistrz Fuchs uspokoi mnie przyjaznymi sowy: Nic takiego nie nastpi, a zreszt nie jest jeszcze powiedziane, e podda si j inkwizytorskiemu przesuchaniu. Ale nawet gdyby do tego doszo, przesuchanie nie powoduje szkody fizycznej dla oskaronego. Przeciwnie, ustalono wyranie, e nie moe ono powodowa trwaego kalectwa ani te przekracza si oskaronego. Naturalnie, zdarzao si czasem, e szatan zabi czarownic, gdy spostrzeg, e jej opr sabnie, ale nie byo w tym adnej szkody, bo taka mier stanowi ostateczny dowd, e w danym wypadku chodzio o czarownic, i to samo dotyczy take wypadkw, gdy mier nastpuje w wizieniu. Dobre wino z korzeniami palio mnie w ustach jak , gdy suchaem jego sw, ale postawiem mu jeszcze jeden puchar, a on opowiada dalej i cytowa liczne przykady interwencji diaba na rzecz jego uwizionych zwolennikw. Mistrzu Fuchsie rzekem w kocu. Z tego widz, e dla diaba nie ma nic niemoliwego. Ale opowiadania wasze przeraaj mnie, tak e chciabym jak najszybciej spotka si z ojcem Anioem, aby wyjani mu t spraw i apelowa do jego sprawiedliwoci. Mistrz Fuchs okaza si istotnie bardzo yczliwy i zaatwi wszystko tak, ebym jeszcze tego popoudnia mg spotka si z ojcem Anioem w jego surowej celi w klasztorze dominikanw. Wielki by mj bl, ale kiedy wstpiem w mury klasztoru i w ciszy, ktra mnie ogarna, wcignem w nozdrza znajomy aromat kadzida i odr przepoconych habitw, gdy szedem chodnym kamien nym krugankiem w lad za braciszkiem suebnym, klasztorny spokj ukoi moje zbolae serce. To dom boy mwiem sobie w duchu.c Uwicony wiekami modw, umartwie i pobonych kontemplacji. S dobrzy mnisi i li mnisi, ale dom boy jest pork, e Barbarze nie stanie si nic zego. Gdy wszedem do celi, ojciec Anio podnis si z klcznika przed obrazem Ukrzyowanego. Rzuciem si przed nim na kolana i ucaowaem rbek czarnego habitu z drogiego sukna, pod ktrym mia biae jak nieg giezo. Nie nosi sandaw i wida byo po ylastych i pokrytych guzami stopach, e chodzi boso jak rok dugi. Mimo to stopy mia bardzo czyste, a gdy podniosem w gr oczy, zobaczyem, e i twarz jego bya czysta i promienna. Twarz ta wychuda od umartwie, promieniowaa pobonoci i dobroci, gdy schyli si nade mn, aby mnie podnie. Nie powiniene klka przede mn, Mikaelu Pelzfuss powiedzia lecz tylko przed Bogiem i Jego witymi. I nie czcij mnie jako czowieka, poniewa jestem saby i uomny. Ale jeli ju to czynisz, czcij we mnie wieczn i niezachwian sprawiedliwo Kocioa, ktra skazuje winnego i uwalnia niewinnego. Siadaj, synu mj. Miej ufno w Bogu i opowiedz mi szczerze wszystko, co masz na sumieniu, bo przez to najlepiej pomagasz sobie samemu i twojej nieszczsnej onie. Sowa te byy tak yczliwe i pocieszajce, e wybuchnem paczem, osabiony lkiem i przygnbieniem, bezsennoci i postem. Ukoi mnie swoj agodnoci, wskaza niski stoek do siedzenia, a sam zaj miejsce w fotelu z oparciem. Jego ciepa yczliwo przeamaa tamy mojej duszy. Opowiedziaem mu cae swoje ycie, wyznaem, e jestem z nieprawego oa i zwierzyem si z gorcego pragnienia suenia Kocioowi. Pokazaem mu te mj mocno ju wygnieciony dyplom z uniwersytetu w Paryu opowiedziaem, e twarde ciosy losu kazay mi aowa moich uczynkw i natchny myl pielgrzymki do grobu Zbawiciela. Po drodze jednak zostaem napadnity i ograbiony przez rozbjnikw i porzucony w lesie na zagad.

 To wanie Barbara znalaza mnie w moim aosnym pooeniu i byo to tak, jakby sam Bg swoimi niezbadanymi ciekami zaprowadzi j do mnie mwiem. Bya dla mnie dobra i czua, uzdrowia mnie z ran i odziaa, bo nie miaem nawet koszuli na ciele. Serce moje przywizao si do niej i pobralimy si, aby y z sob do koca naszych dni. ylimy skromnie i pracowicie, nie czynic nikomu nic zego, i tylko zoliwo i za wola ludzka, ktra przeladowaa Barbar od dziecka z powodu jej wygldu, s przyczyn tego straszliwego podejrzenia, ktre teraz na ni spado. Ale ja, jej m, znam j najlepiej i mog przysic na Boga i wite sakramenty, e jest niewinna tej strasznej zbrodni, o ktr jest oskarona. Ojciec Anio siedzia spokojnie i bez ruchu w krzele, wpatrujc si we mnie jasnymi, badawczymi oczyma. Opar pikne, smuke donie na porczach i zachca mnie krtkimi pytaniami, ilekro si zawahaem, tak e opowiedziaem mu wszystko, co mi si przytrafio, zgodnie z prawd i bez zastrzee. Gdy skoczyem moje opowiadanie, siedzia przez dug chwil w milczeniu i wpatrywa si we mnie jasnymi oczyma. W kocu westchn gboko i rzek: Mikaelu Pelzfuss, wierz w to, co mwisz, i chc myle o tobie dobrze, gdy aby odkupi swoje grzechy, bye w drodze do Ziemi witej, gdy czarownica znalaza ciebie i dostaa w swoj moc. Ale jeste niedowiadczony i nie rozumiesz jeszcze, o jak straszn i wan spraw tu chodzi. Mam jednak nadziej, e z pomoc bo doprowadz j do dobrego zakoczenia. Tote musz przede wszystkim postawi ci kilka pyta. Znieruchomia i siedzia jak skaa w swoim krzele, a jego agodne oczy wbiy si we mnie nagle zimnym, twardym spojrzeniem sdziego. Mikaelu Pelzfuss zapyta czy wierzysz, e istniej czary i czarownice? Zrobiem znak krzya i odparem: Niech mnie Bg broni, ebym mia wtpi w co, czego uczy 'Koci wity, gdy nie jestem bynajmniej heretykiem. Naturalnie, e istniej czarownice, ale moja ona Barbara jest niewinna. Wierzysz zatem, e czarownice skazane przez wity Koci wcale nie byy niewinne i poniosy jedynie suszn kar za swj okropny grzech i mieszanie si z szatanem? Spuciem oczy, aby si zastanowi, ale po chwili zmuszony byem odpowiedzie cichym gosem: Musz w to wierzy, bo wity Koci nie moe si myli. Co jednak buntowao si we mnie, w gbi duszy, i nie mogem'mu patrzy w oczy przy tej odpowiedzi. Przechyli si w ty w krzele i spojrzenie jego zrobio si znowu ciepe. Synu mj rzek masz prawdziw wiar i nie jeste heretykiem. Tote musisz take wierzy, e on twoj spotka sprawiedliwo i tylko sprawiedliwo. Dochodzenie w sprawach o czary to trudne i straszne zadanie, ktre wystawia wszystkie siy duchowe sdziego na prb. W mojej saboci nieraz sarkaem na ten straszny obowizek, ktry na mnie naoy Ojciec wity. Szatan dowiadcza w ten sposb moj sabo i tylko przez ustawiczne mody i cielesne umartwienia udaje mi si przezwyciy wtpliwoci, ktre szepce mi do ucha. Mdl si wic i ty, Mikaelu, o siebie, jak i o to, ebym umia przezwyciy sabo i jako sprawiedliwy sdzia odsoni podstpy szatana w tej niedobrej sprawie. Jego wezwanie wiadczyo o tak gbokim blu duszy i tak;ej nie-ugitoci, e moja wasna mka skurczya si i staa si maleka wobec duchowych mk witego ma. Ojcze Aniele powiedziaem pokornie. Bd si z caego serca modli, eby Bg pomg wam wykry prawd. Bd si te modli o zbawienie mojej wasnej biednej duszy, ale najgortsze mody zanosi bd o moj on Barbar, eby nie stao si jej nic zego. Ojciec Anio potrzsn lekko gow.

 Synu mj odpar z bosk pomoc wydobd na jaw prawd, ca prawd i tylko prawd. Ale jeszcze nigdy nie staem przed tak trudnym zadaniem. Musz skaza czarownic na podstawie wicych dowodw, a rwnoczenie uratowa tw zalepion dusz i przeszkodzi, by nie popada w niewiar. A take doprowadzi do tego, aby ufajc w peni w sprawiedliwo witego Kocioa pobonie przyzna, e prawda zwyciya, czynic to nie tylko wargami, ale i sercem caym. Nastpnie postawi mi szereg dociekliwych pyta, jak Barbara mnie znalaza, jak mnie pielgnowaa w czasie choroby i jak si pobralimy. Pyta te o psa i chcia wiedzie, w jaki sposb pisarz miejski zama sobie rk, przy czym spostrzegem, e by doskonale poinformowany 0 naszym yciu. Ale odpowiadaem na wszystkie pytania szczerze 1 nigdy nie popadem w sprzeczno z samym sob, gdy je powtarza w rnych formach. W kocu zapyta: Czycie chodzili regularnie na msz, spowiadali si i przystpowali wsplnie do komunii? Zmuszony byem przyzna, e do pewnego stopnia zaniedbywalimy nasze obowizki religijne, lecz tylko dlatego, e Barbara cierpiaa z powodu ludzkiej zoci i baa si pokazywa ludziom i chodzi do kocioa. Zapewniem jednak, e nie zapominalimy o naszych modlitwach i obserwowalimy wszystkie posty. I dodaem: : Gboko auj naszej opieszaoci i rozumiem teraz, e nie dbajc o ludzkie zoliwoci powinnimy byli chodzi pilnie do kocioa i wypenia wszystkie obowizki wierzcych, tak jak szczerze tego pragnlimy, cho balimy si ludzi. Czowiek niewinny nie boi si i nie unika blinich rzek ojciec Anio. Czarownica ma wakie powody, aby unika mszy witej i ludzi., a jeszcze ciszym dowodem przeciw niej jest, jeli unika witych sakramentw. Szatan jest jednak chytry i uwaabym to za udawanie i za rivnie obciajcy dowd przeciw niej, gdybym usysza, e pilnie uczszczaa do Kocioa i czsto przystpowaa do komunii. Moja ona nie jest czarownic odezwaem si, jako e nic innego nie miaem do powiedzenia. Zaware zwizek maeski z Barbar Biichsenmeister rzek ojciec Anio. Uwaasz, wic, e jest ona adna? Uwaam j za adn odparem i na myl o tym, e Barbara skuta w dyby ley w brudzie i smrodzie wiziennych lochw, wybuchnem paczem i wykrzyknem: ojcze Aniele! W moich oczach jest ona najpikniejsza z wszystkich kobiet i kocham j bardziej ni cokolwiek na wiecie! Ojciec Anio wzdrygn si gwatownie i zrobi znak krzya. Wystarczy rzek. Od tej chwili musisz powici si nieustannym modlitwom, umartwieniom i pokucie. Inaczej nie zdoam wyrwa ci z mocy szatana. Nie widziaem jeszcze czarownicy Barbary, ale wiem, e jest to brzydka i ruda kobieta o zbach zjedzonych przez robaki i twarzy penej piegw. Jest o wiele lat starsza od ciebie i miaa ju dawno za sob najlepszy wiek do zampjcia, gdy ci spotkaa. Od tej chwil nie wolno ci zrobi kroku poza mury klasztoru. Oddaj ci pod nadzr przeora, eby modli si i czyni pokut, dopki nie zostan zebrane wszystkie zeznania wiadkw i nie bdzie mona zacz procesu. Ojcze Aniele! wykrzyknem, rzucajc si przed nim na kolana. Niczego wicej nie pragn, jak modli si i oddawa umartwieniom, ale pozwl mi odwiedzi on w wizieniu, abym mg j pocieszy, bo serce mnie boli na myl o jej okropnym pooeniu. Proby moje nie wzruszyy go i zauwayem, e mj upr zaczyna go zoci. Tote opanowaem si i zamilkem, a on zaprowadzi mnie do przeora i w czasie nieszporw woyli mi do rki powicon wiec, wcisnli do ust powicanej soli, a mnisi piewali przy tym psalmy, aby przepdzi diaba, za ojciec Anio i inni ojcowie zanosili pomienne mody o zbawienie mojej duszy. Ta mczca ceremonia uspokoia mnie o tyle, e popadem w

miertelne odrtwienie. W trzy godziny pniej mnisi zbudzili mnie znowu i zaprowadzili na nocne naboestwo. Tak postpowano ze mn dzie po dniu i posty oraz ustawiczne czuwanie uczynio mnie miosiernie zamroczonym. Od czasu do czasu jednak byskao w moim mzgu jasne wiato wiadomoci i gdy przypomniaem sobie Barbar i mylaem o jej losie w wizieniu, uczucie, jakby mi kto wetkn n w serce. Krzyczaem ? wtedy z blu wielkim gosem i bagaem braciszkw, eby chostali mnie zawlonym postronkiem albo cierniami, tak aby mki cielesne odpdziy obawy o los mojej ukochanej. Dobrzy mnisi chostali mnie, aby wypdzi ze mnie diaba, a plecy zmieniy mi si w jedn ran i zaczy ropie. Tak miny blisko dwa miesice i lato rozkwito penym kwieciem wok biskupiego miasta. Ja jednak nie wiedziaem nic 0 lecie, bo mieszkaem w pustej celi mnisiej i kamienna podoga bya mi posaniem, chleb i woda poywieniem, a moja jedyna droga wioda kamiennym krugankiem do kocioa i z powrotem. Stopniowo saby moje mki i stawaem si coraz bardziej zamroczony i spokojny. Gdy przeor spostrzeg, e zostaem uleczony z niepokoju, uzna, e mog zaniecha umartwie. Pozwolono mi znowu nosi wasn odzie i je poywn straw i po kilku dniach rozjanio mi si w gowie i znowu staem si sob. Zrozumiaem, e proces zacznie si niebawem, i czekaem niecierpliwie na dalszy bieg wydarze. Pewnego dnia poprosiem przeora o pozwolenie udania si do miasta, eby ostrzyc wosy. Nie miaem zwraca si do stranika wiziennego, ale poszedem do biskupiego dworca, eby przynajmniej zobaczy wie, w ktrej wiziono Barbar, i zy gorce polay mi si z oczu na widok grubych murw. Gdy otarem oczy rkawem, zobaczyem nagle ojca Barbary wychodzcego z paacu biskupa i zmierzajcego ku bramie. Widok jego ucieszy mnie niewypowiedzianie i uznaem to za dobry omen, cho nigdy nie mogem polubi mego tecia. On rwnie nie okaza zachwytu ze spotkania ze mn, ale jego zwyka mrukliwo znika, wida byo, e pi wino i chcia z kim porozmawia. Po krtkim wahaniu zaprosi mnie na piwo i gdy zasiedlimy na awie przy drewnianym stole w piwiarni, rozgada si i zacz narzeka na swoje kopoty zawodowe. Zniecierpliwio mnie to i odwayem si przerwa mu, aby zapyta: Czy macie jakie nowiny o waszej crce Barbarze, drogi ojcze? Spojrza na'mnie krzywo i zacz chichota: Zoyem ju zeznanie w tej sprawie i postawiem krzyyk przy moim imieniu odpar. Nareszcie si jej w ten sposb pozbd. Otrzymaem penowartociowe gwarancje dla siebie i rodziny, e nie spotkaj nas adne wicej przykroci z powodu Barbary. Nasza opinia zostaa oczyszczona i nikt nie moe nam nic zarzuci. Jeszcze nie miaem w yciu dnia tak bogosawionego i warto wypi na cze tego dnia jeszcze jeden dzban piwa, bo syn mj moe teraz rozpocz nowe ycie 1 wszystkie te podobne do zmory lata s ju wreszcie za nami. wiadczylicie przeciw wasnej crce?! wykrzyknem ze zgroz. Czy mona nienawidzi wasnego ciaa i krwi? W takim razie wiat istotnie jest bardziej szalony, ni sdziem. Uderzy dzbanem w st na znak, e chce wicej piwa, i rzek: Nie mam do ciebie urazy, Mikaelu, ale czybym ci nie zapaci pidziesiciu guldenw za to, eby zabra czarownic z naszego zacnego miasta, tak abym wreszcie si jej pozby? Ale ty tego nie zrobie. Zamiast tego osiedlilicie si wrd nas, musicie wic teraz ponosi nastpstwa swego czynu. Umywam rce, a wraz ze mn moja ona i mj syn. Pytasz, czy nienawidz swojej crki, i teraz, gdy jej przeklte oczy wreszcie przestay si wpatrywa we mnie, mog swobodnie wyzna, e nienawidziem jej od chwili urodzenia, i nie wierz nawet, by bya moj crk, lecz uwaam, e jest podem diaba, ktry jako inkubus spodzi j z moj biedn on. Jednake wykupiem ju rozgrzeszenie i przebaczenie take i za to.

Patrzyem na jego nalan gb i wodniste od pijastwa oczy i byo mi tak, jakbym widzia go po raz pierwszy. Podniosem si od stou i chlusnem mu gwatownie w twarz piwem, po czym wybiegem z obery, zatrzaskujc za sob drzwi i gotujc si z pasji. Ale wnet gniew mj ustpi i ogarna mnie bezkresna niemoc, gdy zrozumiaem, e gniewem najmniej mog pomc Barbarze, i e najlepiej trzyma jzyk za zbami. Tote znw przybraem pokorn min i wrciem cichutko do klasztoru. Ledwie wszedem do mojej celi, gdy ojciec Anio wezwa mnie do siebie. Siedzia nad wielkim stosem papierw. Opancerz swoje serce, eby mg znie prawd, mj synu rzek do mnie przyjanie. Jutro odbdzie si proces i musisz by silny. Tote aby ci przygotowa na to, co ci czeka, chc ci zapozna z gry z caym materiaem dowodowym, cho nie jest to zgodne z praktyk sdow. Robi to jednak po to, aby uratowa twoj dusz. Wiedz zatem, e ona twoja Barbara jest czarownic! Przewidywaem to i nic nie odpowiedziaem, tylko opuciem gow i zrobiem znak krzya, aby mu si przypodoba. A potem zapytaem cicho: Czy bd mg zobaczy Barbar w czasie procesu? Ojciec Anio westchn i rzek: Nie moemy temu przeszkodzi i dla zbawienia twej duszy dobrze jest, eby by przy tym obecny. Gdy przeczytasz te zaprzysione zeznania, sdz, e nie bdziesz mia adnych wtpliwoci, a gdy ju bdziesz gotw z lektur, prosz, eby podpisa wasne zeznania, ktre podyktowaem sekretarzowi trybunau wedug twego ustnego opowiadania. Wrczy mi papiery, a ja zaczem czyta je uwanie, cho chwilami nie umiaem stumi okrzykw gniewu czy zdziwienia. Ale hamo waem si i trzymaem oczy spuszczone, tak e ojciec Anio nie mg widzie ich wyrazu. Jego badawcze spojrzenie utkwione bowiem byo we mnie nieprzerwanie, a poczucie absolutnej pewnoci uczynio jego rysy twardymi i surowymi. Nie warto powtarza wszystkich zezna, tote przytocz tylko kilka. Rodzice poprzedniego konkurenta Barbary, ktry zmar przed wielu laty, zawiadczali, e kcia si ona gwatownie z chopcem na ce za miastem robic przy tym gesty ku niebu. Natychmiast rozptaa si gwatowna burza i pad piorun, ktry zabi chopca, cho szuka on schronienia przed deszczem pod samotnie stojcym drzewem. Natomiast Barbara nie odniosa adnej szkody, mimo e staa na rodku otwartej polany. Mogy to by tylko czary i wiadkowie wyrazili przypuszczenie, e Barbara z pomoc diaba skierowaa piorun tak, aby zabi ich syna, rwnoczenie za sama posuya si swoim imieniem, gdy wita Barbara chroni ludzi przed uderzeniami piorunw.' Jaka kobieta twierdzia, e wyscho jej w piersi mleko, gdy si pokcia z Barbar. Mj przyjaciel, pisarz miejski, zawiadcza, e Barbara diabelskimi sztuczkami sprawia, i spad ze schodw i zama sobie rk, potrzebn mu do pracy w zawodzie. A uczynia to po to, aby uzyska posad dla mnie. Wabia go te codziennie, aby jad z nami obiady, chcc przeszkodzi wyleczeniu chorej rki, ktra te pozostaa sparaliowana. Pisarz nie chcia jednak oskara mnie i uwaa, e nie byem wiadom czarw mojej ony. Wony miejski zezna, e przepdzilimy go wraz z on z mieszkania, aby obj je w posiadanie, i twierdzi, e nigdy nie ustpiby dobrowolnie, gdyby nie ba si, e Barbara zaszkodzi mu czarami. Czonkowie rady miejskiej podpisem i pieczci zawiadczali, e Barbara od dziecistwa miaa opini czarownicy i e ju raz poprzednio zmuszona bya zoy przysig oczyszczajc. Ojciec jej opowiada, e widzia, jak Barbara jako maa dziewczynka skakaa po podwrzu czynic przedziwne ruchy i mruczc pod nosem niezrozumiae sowa. Niedugo potem przyleciay ptaszki i usiady na jej ramieniu, a wiewirka jada jej z rki. Gdy Barbara podrosa, trzymaa ca rodzin w strachu swoimi pomysami i nikt nie way si jej przeciwstawi. Raz rozzocia si na matk i pokazaa na ni palcem, a w niespena dwa

miesice pniej matka zachorowaa na wodn puchlin i nie opuszcza odtd oa. Pewnego ranka Barbara zesza do warsztatu ojca i tego popoudnia piec do topienia metali pk z przeraliwym hukiem, wyrzdzajc wiele szkody. Takie to byy zeznania, ktre czytaem z wielkim rozgoryczeniem. I z kadym nowym wiadectwem byem coraz bardziej przygnbiony. Mona byo bowiem obali niektre z nich, ale te sanie obwinienia powtarzay si stale i razem wzite stanowiy miadcy materia dowodowy przeciw Barbarze. Ostatni dokument by nie podpisany i zaczem go czyta, nie pojmujc zrazu, e chodzi tu o moje wasne zeznania. Ja, Mikael Pelzfuss z Finlandii, bakaarz uniwersytetu w Paryu, opowiadaem, e Barbara w sposb niewytumaczony znalaza mnie pobitego i obrabowanego w lesie i e tylko sam diabe mg j zaprowadzi do ukrytego miejsca, gdzie rabusie porzucili mnie w przekonaniu, i nie yj. W czasie mojej choroby dawaa mi pi gorzkie dekokty zioowe, ktrych skad by mi nie znany. Bez wtpienia byy to czarodziejskie napitki, gdy niedugo pniej zakochaem si w Barbarze, mimo jej brzydoty, i oeniem si z ni. W czasie naszego maestwa Barbara dalej czarowaa mnie diabelskimi sztuczkami, tak e w moich oczach bya najpikniejsz kobiet na wiecie. Ale teraz, gdy prawda wysza na jaw odrzekam si od niej i od czarw i przyznaj, e zrozumiaem, i tylko czarodziejska sia moga mnie zmusi do oenku z ni. Gdy przeczytaem ten okropny dokument, ktry ojciec Anio podyktowa wedug mego opowiadania, cho sfaszowa je i uczyni z niego oskarenie, podniosem oczy i owiadczyem mocnym gosem: ' Ojcze Aniele! Nigdy nie podpisz tego oskarenia, bo nie jest ono zgodne z prawd. Ojciec Anio podskoczy na krzele z gniewu, ale opanowa si i rzek pojednawczo: Czy nie jest to napisane tak, jak mi to sam opowiadae? Nie rozumiesz, e jako czarownica oczarowaa ci swoimi dekoktami? Nikt bowiem przy zdrowych zmysach nie moe twierdzi, e jest to najpikniejsza kobieta na wiecie. Ale mimo wielu perswazji odmawiaem podpisania zeznania. W kocu wic pozwoli mi napisa je na nowo i opowiedziaem, e Barbara znalaza mnie w lesie i wyleczya zioami oraz e oeniem si z ni z wasnej nieprzymuszonej woli i kocham j bardziej ni cokolwiek na wiecie. Ale gdy chciaem doda, e nie wierz, by Barbara bya czarownic, i e w czasie naszego maeswa nigdy nie zauwayem w jej zachowaniu czego, co by wskazywao na czary, ojciec Anio zakaza mi tego zdecydowanie, mwic, e to nie moja rzecz rozstrzyga, czy Barbara jest winna, czy nie. Uczyni to sdziowie, ktrzy zajm stanowisko wobec wszystkich zoonych zezna, nie wyczajc mjego. Zbyt pno poapaem si, e mimo wszystko postanowi wy korzysta moje zeznanie przeciw Barbarze. Ale poniewa wola jego bya silniejsza od mojej i poniewa miaem nadziej by obecnym w czasie procesu i zapobiec przekrcaniu moich sw, podpisaem dokument, a on wzi go ode mnie. Wtedy od razu sta si znw spokojny i twarz jego znowu zrobia si pikna i miosierna, gdy patrzy na mnie. Wierz mi, Mikaelu rzek i ja rwnie jestem tylko czowiekiem i zadanie woone na moje barki wydaje mi si czsto zbyt cikie na moje siy. Musz jednak przezwycia swoj sabo, bo inaczej nie mgbym by gorliwym sug Kocioa. W takim wypadku jak ten nawet i ludzkie miosierdzie jest tylko okrutn sztuczk diaba, ktr kusi on mnie, eby ratowa swoich zwolennikw. Nie wierz, eby ona moja bya czarownic, cokolwiek ludzie by przeciw niej powiedzieli stwierdziem. Ojciec Anio opar gow na doniach, westchn ciko i odmwi cich modlitw. Mikaelu powiedzia jestem sabym czowiekiem. Pacz ludzki sprawia mi cierpienie, a mka ludzka przyprawia o mdoci. Wanie z powodu mojej saboci wybrany zostaem na ten urzd, aby przezwyciajc j przyczynia si do chway boskiej. Koci

wity trwa bdzie wiecznie. Ziemskie boto i brud s przemijajce, ale wity Koci nie przeminie. Poczuem si zmiadony jego sowami, bo zrozumiaem, e nie tylko gupi i bezmylni ludzie, ale i cay wity Koci opowiedzia si przeciw Barbarze. Staa samotna, nie majc adnego obrocy, bo nawet ja, jej maonek, podpisaem zeznanie, ktre mogo by wykorzystane przeciwko niej. -Trybuna inkwizycyjny zebra si w wiey wiziennej, w ciemnej izbie sabo tylko owietlonej odblaskiem wpadajcym przez wskie strzelnice w grubych murach. Czekajc na czcigodnych ojcw, wyjrzaem przez wskie otwory i ze zdziwieniem spostrzegem, e na dworze jest lato, drzewa pokryte s limi, a ziele murawy jasna i soczysta, izba w wiey znajdowaa si bowiem wysoko ponad koron muru i roztacza si stamtd wspaniay widok za miasto, a po niebotyczne Alpy. Ojciec Anio, jako przewodniczcy trybunau, mia dwch innych dominikanw jako wspsdziw, z ktrych jeden prowadzi protok. Funkcj oskaryciela peni mistrz Fuchs. Nikomu poza tym nie wolno byo uczestniczy w posiedzeniu trybunau, a gdy do izby wprowadzono Barbar, nawet stranik wizienny musia pozosta za zamknitymi drzwiami. Barbara bya umyta i uczesana, i odziana tylko w czyst grub koszul. Obawiaem si tego spotkania, wyobraajc sobie cierpienia i okropnoci pobytu w wizieniu, ale uspokoiem si natychmiast, gdy j zobaczyem, bo nie zauwayem adnych zewntrznych oznak zego traktowania. Mimo to schuda porzdnie i miaa wie blizn w kciku ust. Wydawaa mi si te zadziwiajco brzydka. Wosy jej miay kolor rdzawy i straciy poysk, a gdy mruc oczy prbowaa oswoi si ze wiatem, zobaczyem, e twarz jej pokryway tawe piegi. Zdaje mi si, e przez jaki czas nie moga niczego rozrni, bo od czasu do czasu przecieraa oczy, jak gdyby j pieky. Przesuchanie trwao ponad dwie godziny. Gdy ojciec Anio postawi zarzut czarownictwa i przymierza z diabem i zapyta Barbar, czy przyznaje si do winy, ona z caym spokojem zaprzeczya. Nastpnie sekretarz zacz monotonnym gosem czyta liczne zeznania wiadkw, a Barbara odpowiadaa czasem potakujco, a czasem przeczco na pytania sdziego. Z ulg stwierdziem, e zdoaa zachowa bystro mylenia, gdy odpowiadaa potakujco na wszystko, co oczywicie si wydarzyo i mogo by udowodnione, na przykad o ktni z narzeczonym i karmic kobiet albo te o pkniciu kota czy o zamaniu rki przez pisarza, natomiast zaprzeczaa stanowczo, jakoby w jakikolwiek sposb miaa co wsplnego z tymi nieszczliwymi wypadkami. Jej postawa zacza na mnie stopniowo oddziaywa tak, e wszystkie moje ukryte wtpliwoci rozwiay si i szczerz, uwierzyem w jej niewinno. Gdy odczytano moje zeznania, oczy jej oswoiy si ju ze wiatem w izbie. Rozejrzaa si dokoa i odkrya mnie siedzcego w kciku. Jej zielonkawe oczy spoczy na mnie jeszcze raz, a szczupa twarz rozbysa niewypowiedzian radoci i nagle staa si znowu pikna w moich oczach i serce moje wypenio si socem i piewem ptakw. Gdy sekretarz odczyta ju wszystkie zeznania i czonkowie trybunau przedyskutowali midzy sob kady punkt oskarenia, ojciec Anio zimnym i surowym gosem zwrci si do Barbary z nastpujcymi sowami: Wiedmo Barbaro, w wietle tych bezspornych i zgodnych z sob zezna wita Inkwizycja uwaa, e jeste winna czarownictwa w kadym z wymienionych wypadkw, co wyszo biednym i niewinnym ludziom na szkod, a w wypadku twego byego narzezong wywoao ludzk mier. Poniewa za nie ma czarw be przymierza z diabem, trybuna uznaje take i ten punkt oskarenia za w peni udowodniony. Czy chcesz zatem dobrowolnie przyzna si do winy, czy te pragniesz nadal pokada ufno w szatanie i zapiera si tego, co ci si zarzuca?

 Nie jestem czarownic! wykrzykna Barbara i nie stoj w przymierzu z diabem, bez wzgldu na to, co ludzie mwi za moimi plecami, bo nienawidzili mnie od dziecka, gdy byam brzydka i inna ni wszyscy. Wezwana dobrymi sowy do dobrowolnego przyznania si do winy czarownica hardo zaprzeczya oskareniu dyktowa ojciec Anio spiesznie przyznaa jednak, e od dziecistwa bya inna ni wszyscy dobrzy ludzie. Znowu zwrci si do Barbary. Zarwno w czasie twego uwizienia, jak i przed sdem czyniem wszystko, co byo w mej mocy, aby skoni ci do dobrowolnego przyznania si, ale ty trwasz w uporze. Dlatego odraczam posiedzenie trybunau do popoudnia, po czym proces bdzie kontynuowany stosownie do praktyki trybunau inkwizycyjnego z zastosowaniem tortur. Przykro mi, moja crko, ale sama ponosisz za to win i masz jeszcze czas, eby si namyli, czy wolisz dobrowolnie si przyzna, czy te chcesz, eby wity Koci by zmuszony zada ci fizyczny bl i cierpienie, aby zmusi ci do przyznania si. Nie sd, e twj sprzymierzeniec diabe pomoe ci, gdy dostaniesz si w rce kata. Przyznaj si i oszczd nam tego cikiego obowizku, ktry ani tobie, ani nam nie sprawi radoci. Ale ja nie jestem czarownic jkna Barbara i wybuchna paczem. Ojciec Anio zignorowa jej zy i kaza przywoa dozorc, eby zabra j do wizienia na okres przerwy poudniowej. Ojcze Aniele bagaem pozwl mi pomwi z on i przekona j, e najlepiej bdzie, jak si przyzna, jeli rzeczywicie jest winna, bo nie mog znie myli, e bdzie musiaa cierpie. To niemoliwe, Mikaelu odpar ojciec Anio niecierpliwie. Znw by ci zaczarowaa, jak to dobrze sam wiesz. Poza tym mgby jej poda co, czym mogaby sobie zaszkodzi, albo te jaki rodek, ktry by j znieczuli na bl, a jako sdzia nie mog ryzykowa udaremnienia caego procesu. Nie wystawiaj na prb mojej cierpliwoci, bo mam przed sob mczce popoudnie z powodu uporu czarownicy. Wyrwa mi si i odszed. Sam ksi biskup bardzo ciekaw rezultatw procesu zaprosi czonkw trybunau na obiad. Ojciec Anio kaza mi wprawdzie i do kuchni, gdzie miano mi da co do jedzenia, ja jednak nie miaem wcale apetytu i bkaem si przez dwie nie koczce si godziny po podwrcu biskupiego paacu. Prbowaem przekupi dozorc, aby puci mnie do Barbary, ale cho staruch by chciwy, to jednak nie way si ryzykowa skry i zama wyranego zakazu ojca Anioa. Natomiast gdy daem mu pienidze, obieca postara si dla niej o dobry posiek. Gdy czcigodni ojcowie wrcili z biskupich komnat z twarzami zarowionymi od wina, ocierajc wargi i ywo z sob rozprawiajc, zbliyem si do ojca Anioa jeszcze raz i bagaem go, eby przynajmniej pozwoli mi by obecnym przy przesuchaniu inkwizycyjnym. Tym razem okaza si bardziej ustpliwy i rzek: Przewidywaem twoj prob i przedyskutowaem to z ksiciem biskupem, gdy o ile mi wiadomo, co podobnego nie miao nigdy dotychczas miejsca. Ale chodzi tu o wypadek zupenie niezwyky, a ty zostae zaczarowany, i nie sdz, eby kiedykolwiek si z tego zupenie wyleczy, jeli nie usyszysz na wasne uszy z jej ust przyznania si do winy. Moesz zatem by przy tym za zezwoleniem biskupa, ale tylko pod warunkiem, e ani sowem, ani gestem nie bdziesz miesza si do przesuchania i bdziesz spokojnie siedzja na swoim miejscu. Ponadto musisz zoy zwyczajow przysig, e nie bdziesz potem nienawidzi ani ywi niechci do nikogo z obecnych, e nie skusisz ani nie przekupisz nikogo, aby zemci si za ciebie i e pogodzisz si z tym, co si dziao. Przysiga ta obejmuje czonkw trybunau, jako te mistrza Fuchsa, biskupiego kata i katowskiego pachoka. Wrcilimy wic do izby na wiey i tam zoyem przysig, ktr odczyta mi ojciec Anio. Nastpnie zeszlimy gsiego na d po wskich schodkach do izby tortur, ktra bya pozbawiona okien i

miaa sklepiony puap. Owietlona bya dwiema pochodniami i czekali tam na nas kat i jego pachoek, schludnie odziani w czerwie wedug przepisw swego zawodu, cho nie mieli prawa rozlewa krwi ani zadawa trwaych uszkodze cielesnych w czasie tortur. Gdy si rozejrzaem dokoa w lochu, prbowaem szuka pociechy w myli, e wszystkie te okropne cgi i przyrzdy do wykrcania palcw nie znajd zastosowania. Ale wystarczy widok drabiny opartej na dwch, kozach, zwisajcej z koa u puapu liny i potnych ciarw kamiennych, aby obla mnie zimny pot z przeraenia. Zacni ojcowie zajli miejsca, skarc si na niewygodne siedzenia, po czym wprowadzono Barbar. Bya sparaliowana strachem i draa na caym ciele, ale gdy kat opisa na wezwanie ojca Anioa, w jaki sposb uywa swoich narzdzi, ona mimo wszystko zaprzeczya, jakoby bya winna, i w pokornych i bagalnych sowach powiedziaa, e nie moe przyzna si do czego, czego nie popenia. Ojciec Anio westchn tylko i nakaza mistrzowi Fuchsowi wszczcie przesuchania. Kat i jego pachoek cignli z Barbary koszul, grubo artujc i udajc, e j pocieszaj. Zostaa naga. Przewrcili j i przywizali mocno do drabiny za rce i nogi. Bardzo schuda, ale starannie obmyte ciao wci jeszcze byo biae i jedynymi widocznymi znakami wizienia byy ciemne pasy, ktre dyby zostawiy jej na przegubach rk i kostkach u ng. Jkna par razy, gdy kat bezlitonie zgoli jej wosy, nie zostawiajc na ciele najmniejszego meszku. Nastpnie wystpi mistrz Fuchs i zacz dokadnie obmacywa kady kawaek jej skry i wszystkie wgbienia ciaa, szukajc jakiego diabelskiego talizmanu, ktry mgby uczyni j nieczu na bl. Ojciec Anio nie chcia ze skromnoci przyglda si tej procedurze i wola pgosem rozmawia z innymi ojcami. A ja nie uwaaem tej brutalnej i haniebnej operacji za zbyt okropn, gdy bogosawiem kad chwil, ktra oszczdzaa Barbarze nieznonych mk. Niejedna czarownica chepia si, e bdzie zupenie nieczua na bl, jeli tylko zdoa zachowa may strzpek swego odzienia rzek mistrz Fuchs. Ale jeli ta tutaj nie jest obecnie pozbawiona wszelkiej mocy, to ja nie nadaj si ju duej na mj urzd komisarza od czarownic. Cofn si, a do nagiego ciaa Barbary zbliyli si teraz zacni ojcowie, ktrzy opryskali j wod wicon, odpiewali nad ni unisono modlitw i wcisnli jej do ust powicon sl. Ta ceremonia oczyszczajca bardzo podniosa na duchu kata i jego pachoka, ktrzy zwizujc Barbar ukradkiem robili znak krzya. Wyranie te widziaem, e i zacni ojcowie sami w ponurej, owietlonej pochodniami celi bali si jej jako czarownicy i spostrzeenie to doprowadzio mnie do rozpaczy, wskazywao bowiem na to, e sdzili j w dobrej wierze i byli przekonani o jej winie. Ojciec Anio wezwa teraz mistrza Fuchsa do dokonania prby igy. Ten chwyci gorliwie dug i ostr ig i zacz szuka na ciele Barbary nieczuego na bl stygmatu czarownicy. Zacni ojcowie pochylili si nad ni z ciekawoci, aby przyglda si prbie, i za kadym razem, gdy jkna i krew polaa si z ran, wydawali gbokie westchnienia. Mistrz Fuchs bada starannie kade znami i ku j nawet w sutki, tak e Barbara krzyczaa gono z blu. W kocu znalaz na biodrze do due znami, ktre nie krwawio, gdy wetkn w nie ig, i nie byo bolesne. Niewtpliwie by to stygmat czarownicy, ktrym diabe napitnowa j na znak ich przymierza, aby pokaza, e naley do jego wiernych. Doznaem gwatownego wstrzsu i przypomniao mi si, Jak niezliczone razy w chwilach namitnoci caowaem t plamk, o ktrej sdziem, e jest znamieniem. Sekretarz zapisa w protokole, e prba igy wykrya na prawym biodrze czarownicy, o cal nad koci biodrow, nieczuy na bl stygmat w ksztacie kopytka. Ojciec Anio nakaza odwiza Barbar od drabiny i zway j. I nikt si nie zdziwi, gdy mistrz Fuchs obwieci, e Barbara way o dobrych dziesi funtw mniej ni kobieta jej wzrostu i budowy ciaa way powinna. Czonkowie trybunau, jako te kat i jego pachoek byli ju z powodu stygmatu cakowicie przekonani, e Barbara jest czarownic, i nie mieli dla niej

najmniejszego wspczucia. Prba wagi utwierdzia ich tylko w tym przekonaniu, gdy czarownice s lejsze ni zwykli ludzie i mog z tego powodu utrzyma si na wodzie. Ojcu Anioowi obrzydo ju przygldanie si Barbarze i nakaza katu, aby odzia j znowu w koszul. Nastpnie zapyta j ponownie, czy pragnie si przyzna. Ona jednak staa bez sowa z opuszczon gow, wobec czego ojciec Anio z widocznym wstrtem nakaza katu peni jego powinno. Ten chwyci Barbar, a jego pomocnik zwiza jej rce za plecami. Lin zwisajc z koa u puapu okrcono jej wok kostek i podcignito j w powietrze tak, e zawisa tu pod stropem z nienaturalnie wykrconymi stawami barkowymi. Nastpnie kat,zwol-ni lin i pozwoli Barbarze opa, ale nim dosiga podogi, napi znowu lin i Barbara przeraliwie krzykna z blu, gdy ramiona jej omal nie zostay wyrwane ze staww. Mikaelu! krzyczaa Mikaelu! Pot cieka mi po twarzy i podniosem rk, aby dotkn ojca Anioa. Ale w wietle pochodni zobaczyem, e wpatruje si w Barbar z wykrzywion twarz i e wielkie krople potu wystpiy mu na wysokie, czyste czoo. Cierpia podobnie jak ja od okropnego widoku i rka opada mi bezsilnie. Kat powtrzywszy ten zabieg kilkakrotnie, opuci Barbar na podog, tak e upada twarz na kamienie. Wtedy ojciec Anio zapyta j niemiosiernie, czy nie chce si przyzna. Barbara jczaa cicho, wzywaa Matk Bosk na pomoc, po czym powiedziaa: Do czeg mam si przyzna? Nie wiem, co mam powiedzie. Na mio bosk, nie torturujcie mnie wicej, dostojni ojcowie! Ojciec Anio rozgniewa si i skin na kata, a ten przytoczy kamienny ciarek, wacy ponad pitnacie funtw. Zwizano Barbarze stopy i przyczepiono kamie do palcw u ng za pomoc piercienia. Jczaa straszliwie, gdy kat powoli podciga j w powietrze, ramiona trzeszczay w barkach, palce u ng wycigay si. Ju przy pierwszym 15 Mikael, t. I upadku ramiona wyskoczyy ze staww i Barbara zawisa 2 wykrconymi w ty rkoma wycignitymi- pionowo nad gew. Wydala straszliwy krzyk blu, ktry jednake wnet przemieni si w cichy, przecigy jk, co przyprawio mnie o konwulsyjny skurcz ciaa. Ojciec Anio zapyta twardym gosem, czy nie chce si przyzna, ale Barbara stracia przytomno. Spuszczono j na d i kat zacz naciera jej skronie szmatk umoczon w occie i zwila jej wargi wdk. Mistrz Fuchs rzek z oywieniem: Czcigodni ojcowie, czy nie widzicie, e nie uronia ani jednej zy? Czarownica nie umie paka, i to jest trzecia prba. Zapisano wic w protokole, e take prba ez wykazaa, i Barbara jest czarownic. Odzyskaa w kocu przytomno i cicho jczaa, ale gdy ojciec Anio pochyli si nad ni, aby wydoby z niej przyznanie si do winy, wydawao si, jakby stracia mow, i tylko poruszaa gow. Aby przyspieszy spraw, ojciec Anio zwrci si do kata i kaza mu zwikszy wag ciarka, ale doda: Zatkaj jej usta, bo od jkw pkaj nam uszy, a wcale nie jest potrzebne, aby przesuchanie stao si zbyt mczce dla czcigodnych ojcw i dla mnie. Kat wetkn Barbarze midzy szczki wydrony klocek drewniany w ksztacie gruszki. Klocek ten nie przeszkadza w oddychaniu, ale rozdziawia jej usta i wydyma policzki. Potem zwikszywszy balast o dziesi funtw, wcign j z pomoc pachoka znowu pod puap, umocowa lin i czeka. Przez chwil w izbie tortur trwao milczenie i sycha byo tylko trzeszczenie pochodni i cichy szmer piasku w klepsydrze sekretarza trybunau. Jki Barbary ustay, ale dyszcy oddech podnosi i obnia jej piersi i widziaem, jak wte palce u jej ng wycigaj si okropnie pod ciarem balastu, a ramiona zaczynaj puchn i sinie w stawach. Kat przynis z niszy w murze dzban piwa, napi si i da te swemu pachokowi. Jeden z ojcw zacz pgosem mrucze modlitw i przesuwa midzy palcami brunatne paciorki raca. Nagle poczuem, e ju duej nie potrafi si opanowa. Wybuchnem gwatownym

paczem, rzuciem si ku Barbarze i wspiem si na palce, eby mc obj jej kolana i udwign straszne ciarki. Przyznaj si, Barbaro, przyznaj si prosiem tchrzliwie. Przyznaj si w imi naszej mioci, bo nie mog ju tego duej wytrzyma. Otworzya swoje zielonkawe kocie oczy, ale spojrzenie jej nie miao teraz na mnie adnego dziaania, i czuem tylko okropno jej mki, gdy dwigaem jej szczupe czonki w moich ramiona-ch. Ojciec Anio podszed do mnie i rozluni moje rce tak, e drgajce ciao Barbary opado w d i zawiso na wyamanych stawach. Przyznajesz si czarownico? zapyta i pchn j pici w pier. Jeli si nie przyznasz, wcigniesz swego ma Mikaeja z sob w zagad. " Wtedy Barbara poruszya gow, aby pokaza, e chce mwi, i kat wszed na drabin, eby wyj jej z ust drewniany klocek. Kciki jej ust popkay i cienkie strumyki krwi sczyy si po brodzie. Moe i jestem czarownic wydyszaa z trudem ale dajcie spokj Mikaelowi. On nie wie nic o mnie. Ojciec Anio westchn z ulg i poleci katu zwolni lin. Ciary opady ku ziemi i Barbarze byo atwiej mwi. Postawiono jej szereg pyta, co do kadego punktu oskarenia oddzielnie, a ona przyznaa, e wszystkie byy uzasadnione. Ojciec Anio dyktowa do protokou: Pytanie: Czy przyznajesz si, e wezwaa piorun, aby zabi twego narzeczonego? Odpowied: Tak. Pytanie: Czy przyznajesz, e czarami zamaa rk pisarzowi miejskiemu? Odpowied: Tak. Nie mam zamiaru wylicza wszystkich pyta i odpowiedzi, ale chc wspomnie, e usyszaem z wasnych ust Barbary, i prowadzona przez szatana znalaza mnie w lesie i e uya czarodziejskiego napoju, eby mnie zaczarowa i zdoby na ma. Gdy przesuchanie doszo do tego stadium, ojciec Anio zerkn na mnie i przypuszczalnie zauway jeszcze w moich penych zgrozy oczach jaki bysk powtpiewania, bo zmieni sformuowanie swego ostatniego pytania. Jaki to by napj, ktrym zaczarowaa tego oto Mikaela? Barbara zawahaa si i odwrcia gow, rozejrzaa si dokoa gasncym spojrzeniem, ale odpowiedziaa dyszc: Skada si on z wody wiconej, sporyszu i soku szaleju. Gdy to usyszaem, nie mogem ju duej wtpi, e mnie zaczarowaa. Ledwie dosyszalnym gosem dodaa: Przebacz mi, Mikaelu! Ojciec Anio pyta nieubaganie: Czy przyznajesz si, e w domu twoim utrzymywaa diaba w postaci czarnego psa, aby uywa go do twoich diabelskich sztuczek? Wtedy Barbara otwara gwatownie oczy i wyjczaa przeraona: Nie przyznaj si do tego, bo Rael to tylko zwyky pies i nie zrobi nic zego. To si jeszcze pokae odpar ojciec Anio i cign dalej. A teraz zastanw si i zwa dobrze twoje sowa, wiedmo, bo chc wiedzie, kiedy, gdzie i w jaki sposb zawara przymierze z diabem? Chc dalej wiedzie, kiedy i gdzie odcisn on swoje signum na twojej skrze i jakiej postaci, oraz jak czsto uprawiaa z nim stosunki cielesne? Gdy odpowiesz mi na te pytania, damy ci spokj, a gdy wyrzekniesz si diaba, wity Koci przyjmie ci z powrotem do swej wsplnoty i przebaczy ci grzechy oraz uratuje twoj niemierteln dusz od ognia piekielnego. Odpowiadaj, wiedmo. Ale Barbara milczaa, wpatrujc si tylko z bezmiernym zdziwieniem w ojca Anioa. Rozdranio go to i powtrzy kilkakrotnie swoje pytania, ona jednak uparcie zaprzeczaa zwizkw z diabem i prosia ask, mwic, e nie ma pojcia, o co mu chodzi. Kat

poderwa j znowu z podogi tak, e wyamane stawy chrupny okropnie i przeraliwy krzyk Barbary zmusi mnie do zatkania uszu rkami. Niech powisi, dopki nie przejani jej si w gowie orzek ojciec Anio rozgniewany. Przez ten czas przesuchamy psa. Take i on zakrywa domi uszy i szybko wbieg po schodach na gr. Wszyscy popieszyli za nim, a w piwnicy zosta tylko pachoek kata. Rozjanio mi si troch w gowie, gdy znalelimy si na wieym powietrzu, w izbie na wiey, ale zaczem dre z zimna, bo mokra od potu odzie przywara mi do ciaa. Stranik wizienny przynis wina, ktre przydao nam si bardzo wszystkim i ojciec Anio wychyliwszy puchar rozsiad si z westchnieniem ulgi w wygodnym krzele. Przyniecie psa, mistrzu Fuchsie nakaza. Gdy mistrz Fuchs powrci, cignc na smyczy opierajcego si Raela, nie poznaem prawie mego pieska, bo by ogolony do skry i pozbawiony czarnego byszczcego futerka. Szara skra wiecia nagoci, a cae jego mae ciako pokryte byo ropiejcymi ranami. Rael zwszy mnie i zacz skomle i wydziera si do mnie i mistrz Fuchs pozwoli mu wskoczy mi na kolana. Pies dra na caym ciele, paka i prbowa liza mnie po twarzy i wciska mi mocno nos pod pach, tak e polay mi si gorce zy na jego rany. Jeli bowiem Barbara bya moe winna czarownictwa, co usyszaem z jej wasnych ust, to ten may piesek na pewno by niewinny, o czym wiedziaem najlepiej ja, ktry go znalazem na podwrcu ratusza. Pies wabi si Rael oznajmi mistrz Fuchs jest to niewtpliwie dziwne pogaskie imi, ale wiele uczciwych ludzi, a nawet szlachetni panowie nadaj czsto swoim psom duo dziwniejsze imiona. Poza tym pies umie wykonywa przerne sztuczki. Ale tresowane psy, ktre wdrowni komedianci pokazuj za pienidze na jarmarkach, wykonuj o wiele dziwniejsze sztuczki. Zgodnie z moim obowizkiem zbadaem to zwierz najlepiej, jak umiaem, i usiowaem zmusi, je do mwienia, bo jeli szatan albo ktry z demonw niszego stopnia miaby wystpowa w postaci psa^ musiaby umie mwi. Tote chostaem tego psa wiele razy dziennie i spalaem mu na grzbiecie pira umoczone w smole, lecz nie syszaem, aby wypowiedzia choby jedno tylko sowo albo wyda dwik podobny do mowy ludzkiej, cho czasem skomlenie jego przypominao kwilenie malekiego dziecka. Take i prba igy daa rezultat negatywny, bo nigdzie nie odkryem diabelskiego stygmatu. Ojciec Anio przypatrywa si psu z obrzydzeniem i zatyka rk nos, bo rany biednego zwierzcia cuchny okropnie. Po c by wiedma trzymaa tego psa u siebie w domu, gdyby nie mieszka w nim .diabe? zapyta w kocu. Ale mistrz Fuchs dokada najlepszych wysikw, eby broni Raela, i odpar, e czarownice bardzo czsto uywaj niewinnych zwierzt do swoich sztuczek. Ojciec Anio znuy si szybko dyskusj i kaza psa podda torturom, gdy w przeciwiestwie do mistrza Fuchsa nie lubi zwierzt. Nastpia okrutna scena, ktrej przygldaem si ze zami w oczach, czujc, e rwnoczenie co we mnie zawla si na twardy wze i stygnie, bo jeli zdrowy rozsdek mwi mi, e wprawdzie Barbar torturami doprowadzono do przyznania si do winy, to nawet najokropniejsze tortury nie mogy zmusi do mwienia biednego maego pieska. Ojcze Aniele! wykrzyknem w pewnej chwili. Psa nie moecie zmusi do mwienia, chobycie go zamczyli na mier. Pu-cie przynajmniej psa. Moja ona jest ju przecie skazana. A mistrz Fuchs popar mnie, mwic: Caa moja wiedza i dowiadczenie przemawiaj za niewinnoci psa. Byoby lepiej uy tego psa tylko jako wiadka przeciw czarownicy, a potem go wypuci na wolno. Ojciec Anio i inni czonkowie trybunau zgodzili si po chwili wahania z tym pogldem i mistrz Fuchs przynis Raelowi miseczk wody, ktr piesek chciwie wychepta. Nastpnie

sekretarz trybunau wezwa ze zwykymi formalnociami psa, aby wiadczy przeciw czarownicy. Kat wzi psa na smycz i powrcilimy do izby tortur, gdzie Barbara wci jeszcze wisiaa pod puapem, na wp martwa, z gow opuszczon bezwadnie na piersi. Na progu izby tortur ojciec Anio zwrci si uroczycie do Raela: Psie, kimkolwiek jeste! wity trybuna wezwa ci, aby wiadczy. Przypominam ci wic o prawach i obowizkach wiadka i nakazuj, aby nam wskaza, czy jest w tej izbie kto, kto para si czarami, a jeli tak, kto nim jest? Kat zwolni psa ze smyczy i w .tej samej chwili Rae z guchym warczeniem rzuci si na chwiejcych nogach na mistrza Fuchsa i ugryz go w ydk. Ten wrzasn i odrzuci psa kopniakiem a pod cian, ale Rael nieustraszenie- ponowi atak i mistrz Fuchs z trudem tylko zdoa si obroni, dopki kat znowu psa nie wzi na smycz. To nieoczekiwane zajcie wywaro wraenie na mnie i na czonkach trybunau. A kat przeegna si znakiem krzya i zacz dziwnie przyglda si mistrzowi Fuchsowi, ktry tar poksan ydk i przeklina psa, i tak mu si odpaci za obron i ocalenie ycia. A zwracajc si do ojca Anioa mistrz Fuchs powiedzia To wiadectwo jest bezwartociowe i dam ze wzgldu na moj dobr saw, eby uzna je za niewane i wykreli z protokou. Pies wiadczy przeciw mnie z wrogoci, bo z obowizku musiaem go podda bolesnym prbom. Tote dam, eby powtrzy prb spuciwszy uprzednio wiedm na podog, aby pies mg atwiej j zwszy, Wielebni ojcowie naradzili si midzy sob i stwierdzili, e mistrz Fuchs mwi rozsdnie i susznie. Nic doczono wic do protokou adnej wzmianki o caym zajciu. Mimo to ojciec Anio zacz rzuca na komisarza ukradkowe spojrzenia. Tymczasem kat opuci Barbar na podog. Pies natychmiast zaskomla i gdy ojciec Anio powtrzy wezwanie, Rael podbieg radonie do Barbary i piszczc zacz liza j po twarzy, szyi i rkach. Zapisano wic w protokole, e pies dobrowolnie i bez przymusu powiadczy, i jego pani jest czarownic, i cofnito oskarenie przeciw Raelowi oraz zwolniono psa z procesu. .Czuoci Raela ocuciy nieco Barbar. Otworzya oczy i zacza jcze. Natomiast ja nie mogem ju tego duej wytrzyma, zrobio mi si czarno przed oczyma i straciem przytomno. Ocknem si w izbie na wiey, gdy pachoek katowski naciera moje czonki i wlewa mi do garda wdk. Rael by przy mnie i liza mi rce. Co si stao? zapytaem trzymajc si za gow. Czarownica przyznaa si do wszystkiego odpar pachoek. Nie wytrzymaa trzeciego stopnia tortur i wypara si diaba. Opowiadaa, e dwa razy do roku leciaa na ys Gr na oogu i tam oddawaa si nierzdowi z diabem, ktry czasem wystpowa w postaci czarnego capa, czasem za bladego mczyzny. To byo strasznie ciekawe i wci jeszcze chodz mi po grzbiecie ciarki od suchania wszystkich tych okropnoci. Ale mistrz Fuchs posa mnie tu na gr, eby si tob zaj, bo jestem jeszcze kawalerem. Pewnie przez to tak duo straciem. Nieco pniej do wiey przyszed ojciec Anio. Krople potu stay mu na czole i dra cay od napicia. . Czarownica przyznaa si do wszystkiego, Mikaelu mwi z podnieceniem. Ju jako dwunastoletnia dziewczynka oddaa si szatanowi i otrzymaa jego signum. Jej mistrzyni bya pewna czarownica spalona dziesi lat temu. I musisz przyzna, e jeli nawet byy jakie najmniejsze wtpliwoci co do moliwoci zwizku z diabem, to najrozmaitsze zeznania, ktre zebrano w rnych krajach, s dziki swojej zgodnoci i podobiestwu w najmniejszych szczegach bezspornym dowodem na to, e zwizki takie naprawd istniej. Tak wic i to przyznanie si jest nowym ogniwem w acuchu, ktrym w cigu stuleci wity Koci spta krlestwo szatana. Czarownica Barbara przyznaa nawet, e w czasie parzenia si z szatanem zauwaya, e nasienie jego jest lodowato zimne, co ojcowie Kocioa od dawna ju wiedzieli na podstawie identycznych zezna licznych czarownic.

 Boe w niebiesiech! wykrzyknem. Wic wci jeszcze j torturujecie, ojcze Aniele? Czyby nie przyznaa si jeszcze do wszystkiego? Spojrza na mnie tak, jak gdyby wtpi w mj zdrowy rozsdek. To jasne, e czarownica musi wyjawi wspwinnych powiedzia. To najtrudniejsza faza przy wszystkich przesuchaniach. Obawiam si, e bdzie musiaa jeszcze przej przez czwarty i pity stopie tortur, zanim wyciniemy z niej potrzebne informacje. Ale ja i obaj wielebni ojcowie gotowi jestemy czuwa przez ca noc, gdyby tego byo trzeba. Bo jeli zostawimy j teraz w spokoju i zaczekamy do jutra, moe zebra siy i cofn zeznania, co czarownice czsto czyni, gdy szatan doda im nowych si w cigu nocy. Popi yk wina, popatrzy na mnie ze wspczuciem i doda: Wierz w twoj niewinno, Mikaelu, i dowiadczony mistrz Fuchs te w ni wierzy, ale musimy naturalnie przy przesuchaniach wypytywa j o ciebie, jako te o nazwiska tych wszystkich, ktrych spotykaa na piekielnych sabatach czarownic na ysej Grze. A na to trzeba czasu i cierpliwoci. Ku mojej radoci mog ci powiedzie, e dotychczas stanowczo zaprzeczaa, jakoby by jej wsplnikiem. Sowa jego sprawiy, e na nowo straciem przytomno i pogryem si w miosierne omdlenie, ktre trwao a do pnego wieczora. Ocknem si, gdy ojciec Anio owietli mi pochodni twarz. Zbud si, synu powiedzia. Wszystko ju za nami. Stoczylimy wspaniay bj i wygralimy. Jeste zupenie niewinny i jeli chcesz, moesz teraz zobaczy si z twoj by on, eby si z ni poegna, bomy jej to obiecali, gdy si ukorzya i wyrazia al za swe straszne przewinienia. Teraz nie moe ci ju zaszkodzi. Trybuna uaskawi j take z powodu jej cakowitego przyznania si do m winy i alu za to, co uczynia, tote wydamy j teraz wieckiemu ramieniu wadzy z postulatem, aby przed spaleniem na stosie skrcono jej kark, tak iby nie potrzebowaa cierpie mk mierci w ogniu. Oddali si, a ja zszedem na chwiejcych si nogach po stromych schodach, niosc Raela pod pach, i wrciem do sklepionej piwnicy, ktr wci jeszcze widz w nocnych zmorach. Bo jeli fizyczne cierpienia czowieka s wielkie, to mki duchowe s na pewno jeszcze okrutniejsze, gdy widzi, jak najdrosza osoba cierpi, a nie moe jej nic pomc. W otwartym kominku izby tortur pon ogie, a kat opatrywa Barbar wprawn doni i przemawia do niej dobrymi sowami pociechy, bo pakaa cichutko, cho ju nastawi jej powykrcane ramiona i owin wyamane stawy kojcymi bl okadami z octu. By tam te stranik wizienny, ktremu daem pienidze, proszc o jedzenie i mocne wino i o troch wody dla psa. Oczy Barbary byy na wp przymknite i czuem, jak serce tucze jej si dziko o ebra. Gdy ostronie gadziem jej okaleczone kostki i palce u ng, skurczya si z blu. Wrci stranik, niosc parujc wieczerz w dwch glinianych misach. Przyni te dzban wina, z czego kat tak si ucieszy, e zacz mnie nazywa szlachetnym panem i prosi, ebym nie mia do niego urazy z powodu mojej ony. Prbowaem karmi Barbar palcami, ale ona zdoaa przekn jedynie troch zupy i yk wina. Rael natomiast jad z apetytem, a mu si zaokrgli chudy brzuszek, i by tak szczliwy, i jest razem z nami, e odbiega od posiku, aby liza Barbar po rkach i ociera si 0 moje kolana. Gdy kat skoczy si posila, zaproponowa do niemiao, abym skoro ju tu jestem zapaci mu i jego pomocnikowi wedug obowizujcej taksy nalene im wynagrodzenie. Opowiada przy tym o swoim ubstwie i o licznej rodzinie, ale nie odway mi si patrze w oczy, gdy zada czterech guldenw, z ktrych jeden mia przypa pachokowi. Aby si wreszcie go pozby, daem mu pi guldenw, bo pienidze straciy ju dla mnie wszelkie znaczenie i wydaway mi si rwnie bezwartociowe jak zesche licie. Biedny otrzyk tak si uradowa, e pad przede mn na kolana, pocaowa mnie w rk i bogosawi

nas oboje. Zostawi mi te swoje maci i medykamenty i poradzi, jak najlepiej opatrywa Barbar, gdy gorczka zacznie si podnosi, oraz obieca, e jeli jak si tego spodziewa na niego przypadnie obowizek stracenia i spalenia Barbary, skrci jej kark tak szybko 1 zgrabnie, e ona tego nawet nie poczuje. Poegna si rwnie z Barbar, nazywajc j szlachetn pani". Gdy ju odchodzi, spostrzeg em nagle, e od chwili ocknicia si z omdlenia nie widziaem mistrza Fuchsa, a w obawie, eby nie odebra mi Barbary i nie posadzi jej w dyby na noc, zapytaem kata, gdzie te on si podzia. Zakopota si bardzo i trc szerokie donie i przestpujc z nogi na nog wyzna szeptem, e mistrz Fuchs jest uwiziony i siedzi w dybach, w lochu pod wie. Byo to tak opowiada. Wanie mielimy zastosowa pity stopie i ju mylaem, e wszystkie moje wysiki pjd na marne, gdy czarownica to znaczy ta szlachetna pani wyznaa ojcu Anioowi, kim byli jej wsplnicy. Zaprzeczya wic nadal stanowczo, ebycie wy, panie, mieli jaki udzia w zbrodni. Natomiast owiadczya, e na ysej Grze widziaa wiele razy mistrza Fuchsa i e by on w szczeglnych askach u szatana, bo wydawa rozkazy czarownikom i odprawia czarne msze. Przysiga dalej na wszystkich witych, e mistrz Fuchs jest najwikszym czarownikiem, jakiego kiedykolwiek widziano w niemieckich krajach. Ale obawiaa si mocy danej mu przez diaba i dlatego dopiero teraz wymienia jego imi. Po czym ostatkiem si wyrzeka si diaba i z oczu jej zaczy lecie zy, co byo znakiem, e moc diabelska nad ni zostaa zamana. Ojciec Anio musia wic, mimo swoich wtpliwoci i zakl oraz protestw mistrza Fuchsa, kaza go aresztowa i posadzi w dybach, jako e i ten may mdry piesek te wiadczy przeciw niemu. I gdy tylko zabrano mistrza Fuchsa, jakby nam opady uski z oczu i przypomnielimy sobie rozmaite drobne, ale podejrzane szczegy w jego zachowaniu w cigu minionych lat, tak e nie wtpi, i ojciec Anio zbierze dostateczne dowody przeciw niemu. Wydarzenie to wyjania take, dlaczego mistrz Fuchs tyle wiedzia o czarach. Opowiadanie kata zdumiao mnie i zaskoczyo tak, e zwtpiem w swj zdrowy rozum. Wydawao mi si zupenie niemoliwe, aby niezmordowany owca czarownic o dwudziestoletniej praktyce mg by winnym tej zbrodni. Ale kat wzruszy tylko ramionami i odpar, e fasz i. podstp diaba s wiksze, ni grzeszny czowiek moe przypuci, jakkolwiek jedno jest pewne, e ojciec Anio jest odpowiednim czowiekiem do zwalczania szatana. Nareszcie zostalimy z Barbar sami i poczuem smutn ulg, cho powietrze w lochu przesycone byo ludzk mk i cierpieniem, a okrutne narzdzia tortur wok nas nie pozwalay zapomnie o dugich godzinach mczestwa Barbary. Ogie pali si na kominie, rozpostarem na pododze obok niego mj paszcz dla Barbary na posanie i uoyem j tam, trzymajc jej gow w ramionach. Rael zwin si w kbuszek, ogrzewa jej stopy i spa snem nasyconego psa, wzdychajc od czasu do czasu ciko przez sen. Pieciem delikatnie koniuszkami palcw czoo Barbary, a ona leaa bez ruchu w moich ramionach wpatrujc SI szeroko rozwartymi oczyma w ogie. Czuem, e gorczka zaczyna jej si powiksza. Po chwili odezwaa si cicho : :, _. *'! . * '. j Mikaelu, ja ju nie wierz w Boga! Mimo woli zrobiem znak krzya i prosiem, eby nie mwia takich okropnych rzeczy i eby lepiej si uspokoia i mylaa o zbawieniu swojej niemiertelnej duszy, gdy Koci jej przebaczy i niedugo musi umrze. Wtedy ona zacza si mia, najpierw cicho, potem coraz goniej, a miech ten sta si gony i przenikliwy, a jej szczupe ciao zaczo wi si konwulsyjnie w moich ramionach. A wic i ty wierzysz, e jestem czarownic w przymierzu z diabem?! wybucha. W takim razie dlaczego trzymasz mnie w ramionach i starasz si mnie pocieszy? Dugo zastanawiaem si nad jak rozsdn odpowiedzi.

 Nie wiem, Barbaro, odparem w kocu szczerze. Moe dzieje si tak dlatego, e w dniach, kiedy bylimy szczliwi, pieciem ci tak i dlatego take i w zej godzinie chc ci ukry w ramionach, cho z twoich wasnych ust syszaem, e jeste czarownic. Oczy jej pony gorczk, gdy powanie patrzya na mnie. Mikaelu powiedziaa z pewnoci mi nie wierzysz i za duo byoby da, eby myla o mnie dobrze wbrew uzasadnionemu mniemaniu wszystkich innych ludzi. Ale kocham ci i kochaam tylko ciebie od pierwszej chwili, gdy ci zobaczyam. Nie myl o mnie le teraz, gdy mam umrze i ju nigdy nie bdziemy z sob. Jakie przysigi s jeszcze do wite, aby oczyci mnie w twoich oczach? Mog tylko przysic, e tak jak nie wierz ju duej w Boga i wity Koci ani w sakramenty wite, tak te i nie jestem czarownic. I nigdy nie byam w przymierzu z diabem, cho grzeszyam i igraam ze sprawami, z ktrymi nie powinno si igra. Nauczyam si od starych kobiet roz-rozrnia niedobre zioa i poznaam ich dziaanie. yczyam te le pisarzowi miejskiemu ze wzgldu na ciebie i moliwe, e take i innym ludziom yczyam le, gdy si na nich rozzociam, ale to jeszcze nie ,cz,a,r.y.; Cae czarnoksistwo polegao na tym, e moje ze yczenia miay wiksz si ni niech innych ludzi, gdy zawsze byam inna od wszystkich. Tote prbowaam poskromi swj charakter i sama si karaam, gdy tylko spostrzegam, e w mojej gwatownoci ycz komu le. Jednego tylko pragnam z caego serca i ze wszystkich si. Chciaam, eby mnie kocha, i pokochae mnie, ale nie byo w tym czarw, kln si, e to prawda, tak jak prawd jest, e nie wierz ju w Boga ani w dobro ludzk. Taka bya powaga w jej sowach i spojrzeniu, e czuem si zmuszony jej uwierzy, mimo e mwia w gorczce i e poprzednio syszaem z jej ust cakiem co innego. Wierz ci, Barbaro powiedziaem i rozumiem take, e nie moesz ju cofn przyznania si do winy, bo to by ci wystawio na nowe i jeszcze cisze mki i cierpienia. Tote lepiej bdzie dla ciebie umrze szybk i agodn mierci, jak to obieca kat. Ale nie wolno ci wciga z sob w zagad niewinnego czowieka i umiera z tym strasznym grzechem na sumieniu. Bo jeli to, co mwisz, jest prawd, nie moga widzie mistrza Fuchsa na ysej Grze i zoya przeciw niemu faszywe wiadectwo. A po tym wszystkim, co widziaem dzi wieczorem, nie wtpi, e ojciec Anio wymusi z niego przyznanie si do winy i e mistrz Fuchs krzywoprzysistwem wtrci sw dusz do pieka, cio jest mocnym i twardym mczyzn. Zamiaa si cicho i dotkna doni mojego policzka: Wielki z ciebie prostaczek, Mikaelu, i bardzo jeszcze jeste naiwny, ale zawsze to wiedziaam i moe dlatego wanie tak ciebie kocham. Gdyby przeszed wszystkie te mki piekielne ju tutaj na ziemi, tak jak ja je przeszam dzisiaj i w czasie tygodni spdzonych w wizieniu, nie mwiby takich gupstw. Ojciec Anio nie zwolniby mnie od tortur, dopki jeszcze iskra ycia koataaby si w moim udrczonym ciele, gdybym mu nie wydaa jakiego wsplnika. Ze zej woli i aby zarobi na swoje pode wynagrodzenie skruszy mistrz Fuchs nasze biedne szczcie, cho chcielimy tylko y z sob cichutko jak dwie mae myszki. Wymieniam go nie tylko z zemsty, Mikaelu, bo taka za jeszcze nie jestem, lecz mylaam' przy tym o tych dziesitkach biedaczek, ktre ju posa na stos, i o setkach niewinnych, ktrych ograbi do cna, wymgszy na nich przysigi oczyszczajce. Mistrz Fuchs zasuy na swj los. Moe jednak sdzisz, e byoby lepiej, abym w czasie pitego stopnia tortur pooya kres moim mkom, wyznajc, e to ty jeste moim wsplnikiem w przymierzu z diabem, gdy taka bya druga moliwo, ktr ojciec Anio z wielkim zapaem usiowa ze mnie wymusi. Zapomniaem ju o tym i zimny pot obla mnie caego, gdy pomylaem, co by si stao, gdyby Barbara nie kochaa mnie tak mocno.

 Przebacz mi moj gupot powiedziaem pokornie. Jeste moj dpbr i wiern on i mdrzejsza ode mnie. Nie mog poj, skd wzia siy, eby wytrzyma te okrutne mki i nie wyda mnie. Na twoim miejscu z pewnoci bym ciebie zdradzi. Wtedy Barbara umiechna si, chwycia mnie za rk i dotkna suchymi, rozgorczkowanymi wargami. Po co ple gupstwa? powiedziaa. Piasku ubywa w klepsydrze i koniec mj zblia si. Bd dla mnie dobry Mikaelu, jak w dniach naszego szczcia. Trzymaj mnie mocno w ramionach, bo dobroczynna gorczka agodzi mj bl. Trzymaj mnie mocno, tak mocno, abym nie baa si ciemnoci... Dusza moja pena bya melancholii i spokoju, gdy nastpnego dnia odwiedziem ojca Anioa. Bl i aoba zelay, gdy czuem, e najgorsze byo ju za nami, i cokolwiek stanie si z Barbar, moe by tylko dobre w porwnaniu z tym, co przesza. Istniej te granice tego, co czowiek moe odczu i wycierpie. Gdy cierpienie jest zbyt wielkie, granice te pkaj i czowiek uspokaja si i ostyga, a bl wylewa si z duszy jak z ciasnego naczynia i czowiek nie cierpi wicej. Nie potrafi bowiem inaczej wytumaczy mojego spokoju w w jasny poranek. Wydawao mi si, e nawet mier Barbary jest czym zupenie naturalnym i nieuniknionym, z czym serce moje ju si pogodzio. wiadomo, e adna sia na wiecie nie zdoa zmieni jej losu, gdy raz wity Koci wzi go w swoje rce, podziaaa zbawiennie na spokj mego ducha, tak e mogem odwiedzi ojca Anioa. On natomiast wcale nie by spokojny i chodzi tam i z powrotem po kancelarii ksicia biskupa z twarz cignit niepokojem ducha i z oczyma podbitymi od bezsennoci. Zatrzyma si przede mn i zapyta, czy jestem ju przekonany, i Barbara jest czarownic, i czy nie cofna ona swoich zezna. A gdy obudnie potwierdziem, e syszaem przecie jej przyznanie si do winy na wasne uszy i e wszystko to jest zapisane w protokole, oraz wyraziem mu wdziczno za jego dobro i miosierdzie oraz rado, e Barbara uzyskaa od Kocioa absolucj i poniesie agodn mier, wzruszy si i objwszy mnie ramieniem, chwali, e jestem dobrym synem Kocioa. Potem za ogarny go znowu niepokj i zmczenie i wybuch paczem, a szlochajc rozdzierajco mwi do mnie tak: Mikaelu, Mikaelu, jestem zupenie zgubiony i nigdy jeszcze nie byem w gorszej rozterce, jeli chodzi o mj gorcy zapa suenia Kocioowi w trudnych sprawach. Musisz wiedzie, e mistrz Fuchs, ktremu zawsze lepo ufaem, okaza si wem, ktrego karmilimy na swym onie. W czasie ostatniego przesuchania wczoraj wieczorem zosta on zdemaskowany jako czarownik! Z pocztku nie mogem wprost w to uwierzy i podejrzewaem, e jest w tym chytry podstp diabelski, a nawet wtpiem w swj zdrowy rozsdek, ale w kocu otwary mi si oczy i zrozumiaem, o jak straszliw spraw tu chodzi. Ale dlaczego mistrz Fuchs miaby tak gorliwie przeladowa czarownice? odparem. Dlaczego miaby je wydawa? Rwnie dobrze mona by podejrzewa samego ksicia biskupa o czary i diabelskie intrygi. Mistrz Fuchs jest przecie jego zaufanym sug. Ojciec Anio otar pot z czoa, wytar nos w rkaw habitu i zezujc niespokojnie wok siebie powiedzia zniywszy gos: Twoja ona czarownica daa nam odpowied i na to pytanie, Mikaelu. Mistrz Fuchs jako zausznik szatana mia za zadanie pilnowa, aby wszystkie wiedmy, ktre z tego czy innego powodu obraziy majestat diabelski, bez zwoki koczyy na stosie. Odtd nie miem ju wierzy nikomu. I jestem przeraony nawet twoj wzmiank o jego przewielebnoci, bo dzi w nocy zachowywa on si doprawdy w sposb taki, ktry nie przystoi wysokiemu praatowi' i ksiciu Kocioa, "i odnis si do mnie tak, jak gdyby raczej sprzyja diabu kosztem Kocioa. I nawet ciebie, Mikaelu, podejrzewabym, gdyby czarownica w czasie najstraszniejszych tortur nie zaprzeczya stanowczo twemu wspudziaowi w czarach i przymierzu z diabem.

Zapytaem grzecznie, czy mistrz Fuchs moe by skazany jedynie na podstawie zezna Barbary. Ojciec Anio westchn i amic rce odpar: Gdyby tylko zeznanie wiedmy mwio przeciw niemu, mgby si moe oczyci przysig oczyszczajc. Ale twj pies wiadczy take przeciw niemu, i to w sposb zatrwaajcy, a poniewa wci jeszcze wtpiem w mj rozsdek i w wiadectwo wasnych zmysw, kazaem popiesznie, pod oson nocy, przeszuka jego dom, co dao nam dalsze dowody jego zbrodniczoci. W mieszkaniu mistrza Fuchsa znaleziono bowiem lalk zrobion z weny, mocno ju zniszczon i wytart od cigego uywania. Mia te klatk z ptakiem o barwnych pirkach, ktry zbudziwszy si ze snu, zacz mwi jak czowiek, kl i woa: Dajcie mi dzban piwa! Dzban piwa!", dopki ciemny knecht bojcy si diabelskich sztuczek nie ukrci mu karku. Mimo to ksi biskup sromotnie mi urga, a przede wszystkim przeklina mnie za to, e nie kazaem natychmiast wszystkim obecnym przy przesuchaniu zoy przysigi milczenia, tak e wie o tym rozesza si lotem byskawicy po caym miecie i niedugo caa diecezja mwi bdzie, e mistrz Fuchs zosta zdemaskowany jako czarnoksinik. Biskup twierdzi, e przyniesie to nieobliczaln szkod i hab Kocioowi i podsyci heretyckie nowinki i niepokoje, ktre w wielu okolicach ju pobudziy chopw do czenia si w wielkie gromady, aby przedkada swoje dania panom i klasztorom. Jego przewielebno straci panowanie nad sob do tego stopnia, e klnc posya mnie na samo dno piekie i grozi doniesieniem do kurii. W kocu nie miaem innej rady, jak powoa si na osobiste penomocnictwo Ojca witego i na szczcie ksi biskup zlk si tego i zamilk. Ojciec Anio zacz znowu biega po komnacie, obijajc .si o sprzty i jczc: Mikaelu, Mikaelu, synu mj, wiesz, e szukam tylko prawdy, caej prawdy i niczego innego jak prawdy. Dlaczego musz wypi ten gorzki puchar? Jeli mistrz Fuchs jest czarnoksinikiem, musi zosta spalony na stosie, bez wzgldu na stosunki na wiecie, jakkolwiek sam dobrze rozumiem, e w obecnych okolicznociach wyjdzie to Kocioowi bardziej na szkod ni na poytek i e ta caa historia zrobi ze mnie i z ksicia biskupa przedmiot pomiewiska. Koci musi zawsze prowadzi jak polityk dla utrzymania i umocnienia swoich praw wieczystych nieraz wbijano mi to w gow, a ostatnio dzi w nocy. Ale dyplomacja kocielna to sprawa, ktra obchodzi legatw Ojca witego, ja za powinienem powodowa si tylko nakazem sumienia, choby to miao mnie doprowadzi do zagady. Tote mog tylko uderzy si w piersi i zawoa: Nie jestem w stanie postpi inaczej". A potem niech jaki mdry legat rozwika ten wze, ktry zasupaem, ja za wrc do niego spokojnego klasztoru na reszt ycia i suy bd jako najprostszy suebny braciszek, co bdzie dla mnie gorzk piguk, bo ju widziaem w snach czerwony kapelusz kardynalski. Z pewnym wahaniem zapytaem go, czy uwaa przyznanie si do winy pod wpywem tortur rzeczywicie warte tego caego kopotu i cierpienia, jakie jest z tym zwizane. Zatrzyma si nagle na rodku komnaty, wpatrzy si we mnie jak w wariata i spyta: Mikaelu, wierzysz w Boga? Zrobiem znak krzya i odparem, e wierz gboko. W takim razie musisz zrozumie, jakim strasznym grzechem . byoby pozwoli duszy dosta si na wieki w ogie piekielny, jeli mona pozyska j dla nieba kosztem cielesnych mk i cierpie. Gdy wic poddaj nieszczliwych ludzi cierpieniom Inkwizycji, wiem, e wywiadczam im najwiksz przysug, jak mona odda bliniemu, i to przekonanie przynosi mi ulg. Litowaem si nad nim z powodu jego rozterki i nie mogem go nienawidzi, bo rozumiaem, e dziaa w dobrej wierze, cho zaplta si we wasne sieci. Zapytaem go o ostateczny los Barbary i czy mog j dalej widywa przed egzekucj. Ale ojciec Anio zakaza mi tego stanowczo, mwic:

 Wierz w twoj uczciwo i szlachetne intencje, Mikaelu Pelzfuss, ale wiatowe myli nie powinny ju duej zaprzta twojej ony. Musi ona powica cay czas, jaki jej pozosta, na pokut i akty strzeliste. Nie mog ci jeszcze powiedzie, kiedy nastpi egzekucja, bo data jej zaley wycznie od biskupa. O ile wiem, chce on usun t spraw z porzdku dziennego jak najszybciej, ale musi wpierw rozstrzygn, czy lepiej bdzie ogosi o egzekucji w caej diecezji, czy te tylko w waszym miecie rodzinnym, eby ludzie zebrali si przy stosie dla swego zbudowania i byli wiadkami niezachwianej mocy witego Kocioa oraz pomyleli nad zbawieniem swoich dusz Podzikowaem mu, e tak yczliwie przypieszy ca spraw, aby oszczdzi mnie i mojej onie mk wyczekiwania, i zapytaem pokornie ,o czny koszt procesu. Spyta, czy ju zapaciem kata, a nastpnie zaczai oblicza koszty wasne. Usiowaem policzy ci to moliwie najtaniej rzek po chwili. Sam nie domagam si adnego wynagrodzenia, co ci naturalnie nie stoi na przeszkodzie w ofiarowaniu klasztorowi jakiego trwaego upominku w moim imieniu, o ile masz na to rodki. Dwch pozostaych czonkw trybunau musisz opaci wedug ustalonej taksy i obawiam si, e honorarium sekretarza bdzie szczeglnie wysokie, bo wielebny ojciec zuy wiele tuszu i pergaminu na protokoy. Sprbuj jednak pokry cz wydatkw procesowych z mienia mistrza Fuchsa, gdy oba te procesy s z sob zwizane. Oczywicie musisz te zapaci za werdykt wyroku i za podpis cesarskiego namiestnika, ale nie zdaje mi si, eby mia poza tym jakie wiksze wydatki prcz utrzymania twojej ony i komornego za wizienie do dnia egzekucji, no i oczywicie za parti wybornego bukowego drzewa na stos. Ostronie kalkulujc, myl, e wystarczy ci na to wszystko dwadziecia pi guldenw, wliczajc ju w to skromn srebrn skrzyneczk na opatki dla mego klaszoru. Z ulg odetchnem, e wystarczy mi pienidzy na pokrycie dugw i z wdzicznoci za dobro ojca Anioa ucaowaem rbek jego habitu. Jeszcze raz na prno prbowaem uzyska pozwolenie na odwiedzenie Barbary, a spotkawszy si znowu z odmow, zapytaem, czy mog pomwi z mistrzem Fuchsem przed jego straceniem. Ojciec Anio zdziwi si zrazu ogromnie mojej probie, ale po chwili zastanowienia zgodzi si, mwic, e moe to pomc w uzyskaniu od mistrza Fuchsa dobrowolnego przyznania si do winy, za ktre otrzymabym siedem guldenw z kasy biskupa. Gdy ju miaem opuci komnat, zapa mnie nagle za rami, zblad, twarz wykrzywia mu si okropnym grymasem i wielkie krople potu wystpiy mu na wysokie czoo. Mikaeu rzek ochryple zatrzymaj si jeszcze przez chwil. Wpado mi co do gowy i nie wiem, czy to podstp diabelski, czy palec boy, aby uratowa wity Koci od publicznej haby. Przyszo mi mianowicie na myl, e mona by poda mistrzowi Fuchsowi kawaek stryczka albo n, eby sobie przeci yy albo te sam si powiesi w wizieniu. Byoby to najlepszym dowodem jego winy, a rwnoczenie skandal zostaby zduszony w zarodku. Truchlej na myl, co mnie czeka na kocu tej drogi, na ktr wkroczyem, niczego nie przeczuwajc. Gdyby mistrz Fuchs za poduszczeniem diabelskim popeni samobjstwo przed dniem jutrzejszym, zarobisz siedem guldenw, Mikaeu, a gdy bliej si nad tym wszystkim zastanowi, widz, e nie musisz take kupowa upominku dla mego klasztoru, bo wystarczy, jeli si pomodlisz za moj biedn dusz. Wci jeszcze waha si, ciskajc mnie za rami i usiowa si uspokoi mwic: Nie wiem, czy to dyplomacja niebiaska, czy ziemska, ale co mi mwi, e to jest w kadym razie dyplomacja, ktra zadowoli wielebnego biskupa i przyniesie Kocioowi wicej poytku ni mier mistrza Fuchsa na stosie. Obiecaem zrobi dla dobra sprawy, co si da, i ojciec Anio da mi swj wasny sznur od habitu oraz wyj z biskupiego sekretarzyka maleki, bardzo ostry noyk do pieczci. Woyem sznur i noyk do mieszka i rozstaem si z ojcem Anioem, ktry bogosawi mnie ze zami w oczach i nazywa zacnym synem, a nawet pozwoli na koniec, abym przed egzekucj poegna si z Barbar. Ju na podwrcu biskupiego paacu poczuem nagle silny

gd, zawrciem wic jeszcze do kuchni, gdzie dobrym sowem udao mi si skoni ho dziewczyn, aby przyniosa mi chleba, sera i p kuropatwy z biskupiego stou oras dzban pienistego piwa, ktre troch uderzyo mi do gowy. Po* krzepiony na duchu, przeszedem na drug stron dziedzica i czlem dobija si kamieniem do okutych elazem drzwi wizienia, a stranik otworzy mi i z latarni w garci zaprowadzi do mistrza Fuchsa do cuchncych lochw wizienia. Brnlimy, potykajc si na kupach brudu i odpadkw, i od czasu do czasu syszaem, jak umykajce na bok szczury z pluskiem wpaday w kaue. Moe i lepiej, e migotliwe wiato latarni ledwie rozpraszao ciemno w sklepionym lochu, bo nawet w tym sabym owietleniu wizienie byo tak okropne i ohydne, e przyszedszy tu ze wieego powietrza, baem si, i smrd mnie zadusi. W kocu stranik podnis latarni w gr i zobaczyem mistrza Fuchsa siedzcego na goej ziemi z gow opuszczon na piersi, z ramionami i nogami rozstawionymi i zamknitymi w ciasnych otworach dybw, tak e prawie nie mg si rusza. Tote siedzia ju w kauy wasnych odchodw, ale nie czuem dla niego litoci, gdy pomylaem, e Barbara przez wiele tygodni przebywaa w ciemnicy w tej samej mczcej pozycji. Myl o tym przyprawia mnie o drenie tak gwatowne, e tylko z trudem udao mi si zapanowa nad gosem. Czy to ty, Mikaeu Pelzfuss? zapyta mistrz Fuchs gniewnie, rozpoznajc mnie z trudem w sabym wietle latarni. Przyszede pewnie, aby szydzi ze mnie i zemci si za twoj on, ktra zaprawd jest czarownic i narzdziem diabelskim, bo kady rozsdny czowiek musi zrozumie, e wszystko to jest tylko niecnym podstpem szatana na moj zgub, gdy wyrzdziem mu duo szkody przez wiele lat. Powiedz mi, czy to dzie, czy noc? I wygrzeb z mego pasa sakiewk, we z niej pienidze i postaraj mi si o co do jedzenia i picia, bo jestem wciekle godny, cho mylaem, e nie zdoam niczego przekn z powodu wielkiego rozgoryczenia i susznego oburzenia. Powoaem si na ojca Anioa i kazaem stranikowi uwolni rce komisarzowi. Mrucza co pod nosem, ale zacz z trudem odkrca zardzewiae ruby i razem podnielimy grn belk dybw, aby wizie mg wycign rce. Zacz sobie rozciera przeguby, zakl straszliwie par razy i skary si, e szczury w nocy poobgryzay mu koniuszki palcw. Nie mg nawet rozwiza mocno zacinitego sznurka od swojej sakiewki, wic musiaem mu dopomc i posa stranika po piwo i jedzenie. Gdy stary odszed, powiedziaem: 16 Mikael, t. l , Mistrzu Fuchsie, zabawa si skoczya i pooenie wasze jest powane. Zbieraj przeciw wam straszliwy materia dowodowy i wyszo na jaw, e jestecie arcykapanem i marszakiem dworu szatana. adna ziemska czy niebieska moc nie zdoa was ju uratowa od stosu. Zakl ponuro, zrobi znak krzya i odpar: Tego wanie si baem tutaj w mej samotnoci. Widocznie musz wypi to piwo, ktrego diabe dla mnie nawarzy. Ale doprawdy ciekaw jestem, jakie dowody udao im si wynale przeciw mnie, i zastanawiam si, od jakiego koca ojciec Anio zacznie dochodzenie. Pro primo to wiadectwo psa powiedziaem. Takie to podzikowanie za to, e chciaem uratowa ycie przekltemu pokurczowi! wybuchn mistrz Fuchs z gorycz. Zawsze lubiem zwierzta, ale teraz wierz, e w tym psiaku naprawd mieszka diabe. Pro secundo cignem mamy wiadectwo mojej ony Barbary, przy ktrym trwaa ona mimo pitego stopnia tortur, jak o tym sami wiecie. Mistrz Fuchs nic nie odpowiedzia, tylko wsadzi sobie brod do ust i zacz j u z wciekoci. Pro tertio cignem w waszym domu znaleziono starannie schowan podobn do czowieka figur uwit z weny. Lalka bya zupenie wyranie uywana do czarnej magii.

 To lalka mojej creczki, ktra zmara na osp odpar mistrz Fuchs, tumic szloch. Schowaem j na pamitk, bo bya to moja najmniejsza i najdrosza creczka i nie mogem si zdoby, eby spali jedyn pozosta po niej zabawk. Ponadto znaleziono u was w domu demona w postaci mwicego ptaka mwiem dalej. Powiadaj, e ludzkim gosem domaga si dzbana wina od trabantw biskupa, dopki jeden z nich, zlkszy si, nie skrci mu karku. To chyba tylko bajka, ale wielu jest na to wiadkw. Mistrz Fuchs zaka jeszcze rozpaczliwiej i rzek zamanym gosem. Te otry zabiy moj pikn papug, ktr kupiem za drogie pienidze od wdrownego Hiszpana. Biedny ptak rzeczywicie wymawia kilka sw ludzkim gosem, cho nie wayem si nikomu do tego przyzna, jako e a nadto dobrze znam ludzk przesdno. Mam jeszcze inne ptaszki, Mikaelu. Kto je bdzie teraz karmi, jak mnie nie ma, kto im da wody? To moje najwiksze zmartwienie, bo zawsze kochaem mae ptaszki. Mistrzu Fuchsie odparem mog to dla was uczyni, bo i tak nic nie mam do roboty, czekajc na spalenie ony. Chyba widzi ci ecie zgubieni na podstawie tych wszystkich dowodw i e bd one rosn jak lawina, a was pogrzebi. Z myl o honorze i dobrej sawie witego Kocioa ojciec Anio pragnie jednak, abycie przyznali si dobrowolnie, iby nie musia was zbytnio torturowa. I uwaam, e winnicie Kocioowi t drobn przysug, gdy suylicie mu przecie z takim zapaem przez cae ycie. Mistrz Fuchs zastanawia si przez dobr chwil, ciko wzdycha, a w kocu powiedzia: Mikaelu Pelzfuss, postaraj mi si o pergamin, piro i tusz. Proba jego wydaa mi si podejrzana, wic zapytaem ostro: Na c wam to w waszym pooeniu, mistrzu Fuchsie? __ Wiem, jaki spotka mnie los odpar cho przed chwil prbowaem doda sobie ducha przeklestwami. Ale gdy myl o tym, co mnie czeka nieunikniene, znajduj pociech, wspominajc kadego, kto mnie kiedykolwiek zely, skrzywdzi albo obrazi czy powiedzia ze sowo. A takich byo wielu, Mikaelu Pelzfuss, bo urzd komisarza do spraw czarownic doprawdy nie jest usany rami. I teraz zamierzam zanotowa kadego, kto mnie uderzy, oszuka przy kupnie albo przy grze w koci, obrazi, chlusn mi piwem w twarz albo w jakikolwiek inny sposb mi si narazi. A ju szczeglnie bd pamita o przewielebnym ksiciu biskupie, ktry w tak wiaroomny sposb pozostawi mnie memu losowi, oraz o wielu innych wysokich dygnitarzach kocielnych, ktrzy kadli ap na prawnie nalenym mi udziale w skonfiskowanym mieniu czarownic. Wiele musz sobie przypomnie i w tym celu potrzeba mi pira i pergaminu, gdy nie jestem ju mody i pami zaczyna mnie zawodzi, nie chciabym za zapomnie o nikim. Jezus, Maria! wykrzyknem. Chcecie oskary samego ksicia biskupa o zwizek z diabem? Naturalnie! odpar mistrz Fuchs. Ale przede wszystkim donios na ojca Anioa, ktry jak wszystko na to wskazuje jest prawdziwym pomocnikiem szatana, gdy tak zdradziecko i podstpnie rzuca si na mnie, eby wtrci mnie w zagad. Zabrako mi tchu w piersiach i musiaem przycisn obie donie do skroni, aby odzyska rwnowag ducha. Mistrzu Fuchsie! zawoaem czy nie widzicie, jak bezbone s wasze sowa, dyktowane zemsta, w chwili gdy powinnicie si gotowa, aby stan przed obliczem Boga? Ale on zasoni si rkoma i rzek: Tu wcale nie chodzi o zemst, Mikaelu. Jestem jednak dostatecznie dowiadczony, aby wiedzie, e ojciec Anio kae mi przej przez wszystkie stopnie tortur, od pierwszego do pitego, nawet gdybym dobrowolnie do wszystkiego si przyzna, aby mu dogodzi. Dlatego konieczne jest, abym mia spis i nauczy si go na pami i abym w kadym stopniu tortur mg wyda odpowiedni liczb wsplnikw, zaczynajc od osb mao znacznych i

przechodzc stopniowo do coraz wyej postawionych i monych. Ojciec Anio nie zadowoli si bowiem byle czym, gdy twierdzi, e jestem pierwszym pomocnikiem diaba i odprawiaem czarne msze. Oskarenie takie zakada ju samo w sobie, e znam wszystkie czarownice i czarnoksinikw w caych Niemczech. I ja mu ich wydam, be nie chc niepotrzebnie przedua przesuchania, a przez to i wasnych mk. Byy to sowa rozsdne, jakkolwiek mwi bezbonie, i nagle zrozumiaem cae znaczenie tej sprawy i pojem, e ojciec Anio rzuci kamyk, ktry pocignie za sob lawin o fatalnych nastpstwach dla resztek autorytetu witego Kocioa w kraju kipicym od lutera-skich nowinek. Stao si dla mnie jasne, e za wszelk cen naley zapobiec okropnemu skandalowi i e ojciec Anio w ostatniej chwili mia boskie natchnienie, dziki ktremu wszystko moe si jeszcze obrci na dobre. Mokrymi od potu palcami zaczem szuka stryczka w moim mieszku, ale w teje chwili przydrepta stranik, przynoszc wieczerz i wiato. Mistrz Fuchs zabra si arocznie do jedzenia, z luboci pocigajc tgie yki mocnego piwa. Gdy si ju najad, pooyem drc do na jego ramieniu i zapytaem: Mistrzu Fuchsie, co mi dacie w zamian za szybkie i bezbolesne uwolnienie was od tortur i stosu, abycie jako skruszony grzesznik z czystym sumieniem mogli odda dusz boskiemu miosierdziu? Nadstawi uszu i odpar powanie: Mikaelu Pelzfuss, za tak przysug bogosawibym ci do ostatniego tchnienia. Nie zasuyem sobie na to, bo wyrzdziem tobie i twojej onie duo zego, cho z drugiej strony wiem, e ona twoja z pewnoci jest czarownic i wywara na mnie najokrutniejsz zemst, jak sobie mona wyobrazi. Ale moe bogosawiestwo moje nie jest zbyt wiele warte, tote radz ci zej do piwnicy w moim domu i poszuka tam luno osadzonej pyty w posadzce. Pod t pyt znajdziesz sakiewk zawierajc blisko siedemdziesit sztuk zota, dobrych reskich guldenw i weneckich dukatw. Mam nadziej, e siepacze biskupa nie znaleli tej skrytki. A jeli zobaczysz u mnie w domu jeszcze co, co ci si przyda, moesz to sobie wzi. Ale jeli ju opiecztowali drzwi pieczci biskupa, musisz si wystrzega, eby ci nie oskarono o zodziejstwo. Obiecaj mi tylko, e bdziesz dba o moje ptaszki, i albo dasz je wraz z klatkami w darze dobrym dzieciom, albo te wypucisz na wolno. Mwi z ca powag i jakby z obaw, e drcz go faszyw nadziej z chci zemsty za zo, ktre mi wyrzdzi. Tote usiowa skusi mnie opowiadaniem o wspaniaych przedmiotach, ktre mia w swoim domu, a gdy wyraziem obaw, e popadn w kopoty z powodu przywaszczenia sobie jego mienia, ktre i tak wkrtce miao sta si wasnoci Kocioa, uspokaja mnie, obiecujc napisa penomocnictwo upowaniajce do zabrania z jego domu przedmiotw wartoci pidziesiciu guldenw w zocie, dajc mi zarazem mnstwo dobrych rad, co mam wybra. Jego obietnice nie robiy na mnie wielkiego wraenia, gdy wszelkie ziemskie dobra, z pienidzmi wcznie, wydaway mi si rzecz czcz w obliczu nieuniknionej mierci Barbary. Do tego stopnia jednak pogodziem si z tym, co miao nastpi, e mylaem ju o niej jak 0 osobie umarej, i rozsdek mwi mi, e wszystko bdzie si toczy dalej, i eby y, bd znowu potrzebowa pienidzy. Tote w kocu podzikowaem mistrzowi Fuchsowi za jego obietnice i pozwoliem mu napisa moimi przyborami do pisania, ktre nosiem u pasa, owo upowanienie. Nastpnie za daem mu sznur, ktrym* przepasywa si ojciec Anio, i zgrabny noyk biskupa od odrywania pieczci, mwic, e sam musi sobie wybra rodzaj mierci albo powiesi si, albo przeci sobie yy. I zostawiem mu czas na decyzj do nastpnego dnia rano. Mistrz Fuchs ciska sznur w jednej rce, a noyk w drugiej, jakby bojc si, ebym mu ich w ostatniej chwili nie odebra. Dae mi twardy orzech do zgryzienia, Mikaelu wykrzykn

1 doprawdy nie wiem, co wybra. Powiesi rni si nieatwo, bo stopy mam uwizione w dybach. Take i powolne wykrwawienie si na mier nie jest specjalnie przyjemne. Gdybym jednak mg trzyma donie w wiadrzs z gorc wod, przeciwszy sobie yy, bl nie byby przy tym wikszy od ukszenia komara. Ale, jak powiedziae, mam sporo czasu do jutra rana, aeby dobrze zastanowi si nad t spraw, co mi uatwi doczekanie do pierwszego piania koguta. Gdy wydostaem si na gr do bramy wizienia i znw odetchnem wieym powietrzem, by mi tak, jakbym wstpi z pieka do nieba. Stranik wizienny przykutyka, aby mi otworzy bram, i zapytaem go, jak si miewa Barbara. Ku wielkiej mojej radoci dowiedziaem si, e duo pi i e dziki znakomitym maciom kata zaczyna ju przychodzi do zdrowia. Daem wic stranikowi jeszcze jednego guldena, a ten tak si ucieszy, e zacz paka i wynosi mnie pod niebiosa. Ale gdy mu kazaem zanie mistrzowi Fuchsowi wiadro gorcej wody, bardzo si przerazi i krelc znak krzya na piersiach zapyta: Po c, na Boga, mistrzowi Fuchsowi wiadro wody? Chyba nie myli si utopi? Bo to by mnie, biedaka, doprowadzio do wielkiego nieszczcia. Uspokoiem go, e mistrz Fuchs chce si tylko umy, a gdy wielce si tym zdziwi, uwaajc mycie za rzecz sprzeczn z natur i ogromnie szkodliw dla zdrowia oraz wyranie przemawiajc za tym, i mistrz Fuchs istotnie jest winny czarw, nie wdajc si w dusze dyskusje ze staruchem, powtrzyem ostro moje polecenie, powoujc si na ojca Anioa, a stranik pomrukujc przyrzek mnie usucha. Opuciem wie wizienn i popieszyem do ojca Anioa, ktrego zastaem w kancelarii biskupa na klczkach, pogronego w modlitwie. Gdy mnie zobaczy, przerwa natychmiast swoje mody, podbieg do mnie i zacz mn niecierpliwie potrzsa. Wydawao mi si wskazane trzyma go przez jaki czas w niepewnoci, wyraziem wic tylko nadziej, i zdoam do jutra rana doprowadzi mistrza Fuchsa do rozsdku i nakoni do dobrowolnego opuszczenia ziemskiego padou i przyznania si w ten sposb do zarzucanej mu zbrodni. To naprawd niebezpieczny czarnoksinik wyznaem i dr na myl o zeznaniach, jakie moe zoy, gdy zostanie poddany bolesnym torturom. Obawiam si, e p kraju popadnie w chaos, gdyby zeznania jego zostay zaprotokoowane. Mikaelu rzek ojciec Anio. Jeli dla dobra Kocioa i dla mnie dokaesz tego, przysigam, e dokonam boso pielgrzymki do Rzymu i przedo Ojcu witemu ca spraw i motywy mego postpowania oraz odcierpi kar, ktr Koci zechce mi naoy, bo ten czarnoksinik musi doprawdy zosta pozbawiony ycia. Pokazaem mu penomocnictwo mistrza Fuchsa, proszc o pozwolenie zabrania pewnych przedmiotw z jego domu. Twarz ojca Anioa skrzywia si, jak gdyby ugryz kwane jabko, gdy zobaczy, e mam dosta mienie wartoci caych pidziesiciu guldenw. To musi rozstrzygn biskup orzek wymijajco i nie sdz, aby mia prawo bra rzeczy, ktre przypadn w spadku witemu Kocioowi. Powiniene w kadym razie wiedzie, e jeli bdziesz si przy tym upiera, nie zdoam wyjedna, aby kasa biskupa wypacia ci owe siedem guldenw, ktre ci obiecaem i ktre mogyby ci si przyda w twym ubstwie. Prosiem go pokornie, eby dowiedzia si. jaki jest pogld biskupa w tej sprawie, ale on odpar, e ksi biskup zachorza ze wzburzenia i zmuszony by pooy si do oa. Po dugich namowach ojciec Anio ustpi w kocu i uda si do sypialni biskupa, a w chwil pniej usyszaem poprzez wiele cian donone woanie ksicia kocioa, abym stan bezzwocznie przed jego obliczem. Gdy wszedem do sypialni i zbliyem si do oa, biskup wychyli spomidzy zason twarz sin z gniewu i rykn do ojca Anioa, aby si zabiera do diaba i wzi mnie z sob. Mistrz Fuchs by najlepszym komisarzem od czarownic we wszystkich krajach niemieckich i dawa memu biskupiemu stolcowi co rok powane dochody uboczne!

krzycz?a. To czowiek niezastpiony, choby nawet po stokro suy szatanowi, a ty, przeklty klecho, narazie mnie na niepowetowane szkody. Doprawdy nie pojmuj, jak kuria moga wybra takiego barana jak ty na urzd tak wany i wymagajcy tyle taktu. Jeli za pidziesit guldenw moemy usun t spraw ze wiata, jest to dobry interes i najlepsze moliwe rozwizanie. I jeli Bg pozwoli mi jeszcze podnie si z oa choroby, bdzie dla mnie prawdziw przyjemnoci przegoni ci kopniakami po podwrcu, przeklty dominikaninie! Dawaj tu piro! Podaem mu spiesznie piro z mego futerau, umoczywszy je w roku z tuszem. Kipic z gniewu, nabazgra swoje imi pod penomocnictwem mistrza Fuchsa i rykn na pisarza, aby cign ze mnie pi guldenw za piecz biskupi. Gdy chciaem pocaowa go w rk, da mi siarczysty policzek, a upuszczenie krwi wcale nie umniejszyo jego siy fizycznej. Dopilnujcie, aby rzeczy, ktre ten zasraniec zabierze, zostay ocenione w obecnoci notariusza! krzykn jeszcze biskup a to, co przekroczy pidziesit guldenw, niech wpaci do mojej kasy za pokwitowaniem. Naley te bezzwocznie sporzdzi inwentarz mienia Fuchsa. A teraz zabierajcie si wszyscy do diaba, ebym mg odpocz i zebra siy, i modli si do Boga, aby uwolni wity Koci od takiego durnia jak ojciec Anio. Poczuem si dotknity tymi sowami i prbowaem wyjani, e jeli cuchn odchodami, to wycznie z tego powodu, e brodziem w nich po kolana w wizieniu, usiujc wedle najlepszych moich si suy ksiciu biskupowi. Ale sekretarz pooy mi do na ustach i wyprowadzi z komnaty, po czym obaj z ojcem Anioem wyjanili mi jednogonie, e ksi biskup czsto jest nawiedzany przez diaba i ze nie warto przywizywa wagi do jego sw. ^Sekretarz nie wzi ode mnie piciu guldenw, lecz owiadczy, e pjdzie ze mn do domu mistrza Fuchsa, aby sporzdzi inwentarz. By to miy modzieniec z godnymi oczyma i tak mu zaleao na tym, aby mi towarzyszy i pomaga, e bez trudu zrozumiaem, i wyjdzie mi to tylko na korzy. Poegnalimy si wic z ojcem Anioem, ktry znowu pogry si w modlitwach, i udalimy si razem do miasta. Po drodze rozmawialimy z sob przyjanie, a nawet zatrzymalimy si na chwil w tawernie, aby wypi kielich wina, po czym w wesoym nastroju powdrowalimy do malekiego domku mistrza Fuchsa, o wskiej fasadzie wcinitej midzy dwa due domy kupieckie. Przy drzwiach peni wart jeden z trabantw biskupa w czerwono--niebieskich barwach, z dzid na ramieniu, ale odesalimy go, aby poszed napi si piwa na nasz rachunek i sami weszlimy do wntrza domu. Z izb na piterku dochodzi szczebiot ptakw, a we wnkach okien wisiao wszdzie mnstwo klatek, plecionych z wikliny lub sporzdzonych z pozacanych prtw elaznych, w ktrych ptaszki skakay wesoo z erdki na erdk. Wszystko inne porozrzucane byo w mieszkaniu w nieadzie. Pociel zwalona na wielk kup na pododze, poduszki porozpruwane, zamki w skrzyniach powyamywane. Sekretarz biskupa trzs gow na widok tego zniszczenia. I zaraz zacz od niechcenia obmacywa srebrny dzban, ktry przyku jego oko. Oznajmiem, e pjd po wod i pokarm dla ptaszkw, i wspomniaem rwnoczenie, e mistrz Fuchs obieca mi da acisk Bibli. Sekretarz spiesznie ofiarowa si pomaga mi w szukaniu, zostawiem go wic samego i zszedem na parter, a stamtd, wziwszy wiato, do piwnicy. Bez wielkiego trudu znalazem lun pyt w posadzce, wedug wskazwek mistrza Fuchsa, i z radoci woyem ciki mieszek do mego trzosa, a wszystko razem nie trwao duej ni jedn zdro-wsk. Z westchnieniem ulgi wrciem do kuchni, gdzie znalazem pokarm dla ptaszkw, ktry zaniosem na gr. Nakarmiwszy ptaszki, podarowaem dwa najpikniejsze przechodzcym ulic dzieciom, ktre obiecay dobrze si nimi opiekowa i z wielk radoci zabray je do domu, a reszt wypuciem na wolno. Sekretarz biskupa mia zrazu pewne zastrzeenia, czy nie bdzie musia potrci wartoci tych ptaszkw, z moich pidziesiciu guldenw, ale obrciem ca spraw w art, pytajc sowami Biblii, czy nie sprzedaje si dwch wrbli za szelg. on tak by zachwycony moj wiedz teologiczn, e zapomnia 0 wszystkim i zacz przymierza aksamitny szlafrok mistrza Fuchsa. Srebrny

dzban znik ju z pki pod moj nieobecno, zauwayem jednak odpowiedni wypuko pod paszczem sekretarza. Tote bez wikszych skrupuw zabraem dla siebie dwa mae srebrne pucharki 1 wytarty kielich na wino z wygrawerowanym herbem szlacheckim. Nastpnie zaczem szpera w szafie mistrza Fuchsa i zobaczyem, e jego bielizna i koszule byy z najcieszego ptna l e mia on na zim pikny paszcz z bobrowym konierzem, podbity wspaniaym futrem. Sam tylko konierz wart by z pewnoci wicej ni pidziesit guldenw i gdy go rozpostarem, sekretarz te zacz go obmacywa, przy czym obaj starannie unikalimy patrzenia sobie w oczy. W kocu on zdecydowa si i rzek: __ Mikaelu! spodobae mi si i wypilimy ju z sob na ty, wic nie powinnimy nic przed sob ukrywa. Nikt nam nie uwierzy, za prosty i niewyksztacony czowiek jak mistrz Fuchs, mg uywa tak piknych i cennych szat i mie tak wartociowy zbir cynowych naczy. Jeli zapiszemy to do inwentarza, padnie na nas od razu podejrzenie, e uleglimy pokusie i ukradlimy co, bo obaj jestemy jeszcze modzi i biedni. Innymi sowy, mamy trudny orzech do zgryzienia i musimy zastanowi si nad znalezieniem najlepszego wyjcia, aby zachowa dobre imi. Doda te, e mistrz Fuchs prowadzi bardzo odludne ycie z powodu swej ponurej profesji i e nikt z pewnoci nie wie, co kryo si w jego domu. Trabanci za biskupa, ktrzy przewrcili tu ju wszystko do gry nogami, maj te powody do milczenia, bo w caym mieszkaniu nie ma ani jednego srebrnego wiecznika, a w szkatuce z pienidzmi wyamano zamek. Odparem mu na to, e nadchodzi surowa zima i bardzo przydaby mi si ciepy paszcz w czekajcej mnie wdrwce po drogach. On natomiast, jako przystojny i uczony kawaler i sekretarz biskupa, z pewnoci spotyka si z niejedn pikn i wytworn mod dam, skutkiem czego na pewno potrzebuje aksamitnego szlafroka. Po krtkim sporze osignlimy pene porozumienie, on za doda jeszcze, e ma znajomego yda, ktry cho skpy i zgryliwy, zawsze chtnie kupi niejedno za gotwk, a przy tym umie trzyma jzyk za zbami. Pochwaliem jego zdrowy rozsdek i zabralimy si do sporzdzania inwentarza. W peni legalnie odziedziczyem wspomniane ju srebrne naczynia i lnian bielizn, weniany kaftan, acisk Bibli i wielki arkebuz z widekami. Wziem te woreczek ku, miark i roek na proch, misternie pokryty srebrn pytk, oraz pas z drewnianymi uskami, w ktrych wedug nowej mody mona byo sobie z gry przygotowa adunek prochu. W ten sposb strzelec mg adowa fuzj stosunkowo szybko jedenacie razy raz po raz. Wszystko to zanotowane zostao w inwentarzu. Ponadto jednak zabraem drogi futrzany paszcz, a gdy yd nawyfywawszy sobie wosw z pejsw i wzywajc na po-c Abrahama zapaci nam siedemdziesit dwa guldeny za cynowe aczynja i puchowe poduszki, sporo odziey i kilka adnych krzese, tore mu si spodobay, przypada mi jeszcze w udziale poowa z tych pienidzy i nagle a niespodziewanie staem si cakiem zamonym czowiekiem. Wsplnym wysikiem udao nam si skleci zadowalajcy inwentarz, w ktrym nie brakowao niczego, co mogoby si przyda samotnemu czowiekowi. I nikt te nigdy nie wtpi w jego akuratno. Na tym i na targach z ydem upyn nam dzie a do wieczora. Po powrocie do paacu biskupiego sekretarz, z ktrym bardzo si zaprzyjanilimy, zaprosi mnie na wspania wieczerz z kilkoma rodzajami win i nie szczdzi sw uznania dla mego taktu i delikatnoci. Proponowa mi nawet nocleg i ktr ze suebnych ksicia biskupa na towarzyszk oa, ale podzikowaem mu za to mwic, e zupenie wystarczy mi sam nocleg. Wtedy zacz obapia pucoowat dziewk, ktra nam usugiwaa, ja za zaspokoiwszy gd, yczyem mu wesoej nocy i popieszyem do wizienia, aby zanie Barbarze kosz gruszek, brzoskwi i winogron zabrany z biesiadnego stou. Chciaem take powiedzie mistrzowi Fuchsowi, e zatroszczyem si o jego ptaszki. Dopiero teraz przyszo

mi na myl, e ograbilimy mieszkanie jeszcze za jego ycia, ale pocieszaam si myl, e on sam mnie o to prosi. Mistrza Fuchsa zastaem w rzsistym owietleniu omiu woskowych wiec, ktre paliy si rwnoczenie. Cztery z nich byy przylepione do grnej belki dybw, cztery pozostae za pony pord talerzy i na brzegu wiadra z wod, z ktrego buchaa para. Nie przysigbym jednak, czy wiec tych byo istotnie osiem, bo od wina troch szumiao mi w gowie i dwoio mi si w oczach, tak e zrazu wydao mi si nawet, e widz dwch mistrzw Fuchsw, i zastanawiaem si, do ktrego z nich przemwi najpierw. Ale przytknwszy do do jednego oka, stwierdziem, e jest tylko jeden mistrz Fuchs i e w lochu jest jasno jak za dnia. A mistrz Fuchs, ktry kaza sobie poda wspaniay posiek, by zupenie pijany, jeszcze gorzej ni ja, o czym wiadczya rwnie wstrzsajca jego ciaem gwatowna pijacka czkawka. Czkawka ta przeszkadzaa nam ogromnie w rozmowie, doradziem mu wic, aby nie pi wicej piwa, on za przyj moj rad yczliwie i odtd razem popijalimy wino z cynowego dzbana. Opowiedziaem mu o wszystkim, co zaszo w jego domu, on za pogry si we wspomnieniach ze swoich modych lat. Ale gdy dno dzbana zaczo przeziera i opowiadania jego stay si monotonne, omieliem si przypomnie mu delikatnie, e ranek si zblia i e kur wnet zapieje na paacowym podwrcu. Podzikowa mi za przypomnienie mu tej przykrej okolicznoci i wyjani, e nie ma odwagi popeni samobjstwa, bo jest to grzech miertelny. Czuje si w tej chwili tak znakomicie , mwi i raczej z zadowoleniem myli o kopotach, jakich przysporzy katu w czasie przesuchania, i o minie, jak zrobi biskup, gdy on go oskary o zwizek z diabem, gdy powszechnie wiadomo, e biskup czsto jest nawiedzany przez szatana. Byem w rozpaczy. Wszystkie moje wysiki wydaway si prne z powodu pijastwa mistrza Fuchsa. Tote przypomniaem mu, e przez dwadziecia lat suy wiernie witemu Kocioowi na trudnym i odpowiedzialnym stanowisku i e przez swoj mier moe wywiadczy Kocioowi wielk przysug, ratujc przy tym rwnoczenie dusz od wiecznego potpienia oraz skracajc sobie powanie okres oczyszczenia w czycu. Sowa moje wywary na nim pewne wraenie, ale zaraz zacz znw jcze i biada, e nie ma odwagi tego uczyni i e zarwno sznur, jak i n s dla w tym momencie rwnie odpychajce. A jeli rzeczywicie chcesz, ebym umar, Mikaelu doda chytrze wywiadcz mi t przyjacielsk przysug i zrb to za mnie, wybawiajc mnie w ten sposb z kopotu. Uczy to, Mikaelu, nikt si o tym nie dowie, wszyscy pomyl, e sam pozbawiem si ycia, i tylko Bg wszechmogcy wiedzie bdzie, e nie popeniem grzechu miertelnego. Jego propozycja przeja mnie z pocztku zgroz, ale byem ju porzdnie pijany i zadziwiajca dialektyczna wymowa wina przekonaa mnie, e proba jego bya suszna i rozsdna. Gdy wic woy rce do wiadra, w ktrym woda zdya ju troch ostygn, przeciem mu pod powierzchni wody yy w przegubach noykiem biskupa tak zrcznie, e tylko wzdrygn si i jkn, i bl zaraz usta. Z pewnym zdziwieniem w gosie mistrz Fuchs podzikowa mi za przysug i wyzna, e czuje tylko lekkie swdzenie, po czym poprosi, abym podnis dzban z winem do jego warg, bo nie chce patrze, jak krew spywa do wody. A wypiwszy mnstwo wina, westchn, uspokoi si i zapomnia o blu, i orzek, e najlepiej bdzie, jeli go zostawi, aby nie wyniky dla mnie jakie nieprzyjemnoci, tym bardziej e pragnie jeszcze pomodli si w spokoju w blasku wiec. Poegnaem si wic z nim i wymknem cichutko z wiey. Przez wiele dni czuem si chory i opuszczony przez Boga ludzi, rce mi si trzsy i jedzenie nie smakowao, bo cho bl z powodu losu Barbary stpia ju, gdy wiedziaem,, e mier bdzie dla niej wybawieniem z cierpie, ktre przesza, to jednak brak mi jej byo niewypowiedzianie. Tskniem do niej, do jej pieszczot i zoto-zielonych oczu i bybym da nie wiadomo co, eby tylko mc by z ni podczas jej ostatnich dni. Ale ojciec Anio by

nieubagany i dostp do Barbary mieli tylko on sam i inni wielebni ojcowie, ktrzy przygotowywali j na mier. Jedyne, co mogem dla niej uczyni, to posya jej dobre jedzenie, ciastka, sodycze i wino, ktre stranik wizienny zanosi jej po kryjomu w nocy, gdy wielebni ojcowie wrcili ju do klasztoru. Nie mogem nawet do niej napisa listu, bo nie umiaa czyta, ale sdziem, e smakoyki, ktre dla niej wybieraem i posyaem przez stranika, choby nawet nie miaa na nie ochoty, powiedz jej, e nieustannie o niej myl i bardzo j kocham. Mieszkaem teraz Pod Czarnym abdziem", dokd przeniosem swoje rzeczy wraz z przypad na mnie czci spadku po mistrzu Fuchsie, gdy ojciec Anio nie da ju duej, abym przebywa w klasztorze. Waciciel gospody wiedzia naturalnie, e jestem mem czarownicy, ale pienidze maj moc przekonywania, a w tym zacnym miecie ludzie odczuwali w stosunku do mnie raczej ciekawo ni lk. Mdry po szkodzie umieciem wikszo moich pienidzy ponad sto guldenw u miejscowego agenta domu handlowego Fuggerw. Nie musiaem dugo czeka, bo rada miasta Memmingen odesaa bezzwocznie wyrok trybunau z ustnym posaniem do ksicia biskupa, e musi on sam wesp z namiestnikiem cesarskim przyj na siebie odpowiedzialno za stracenie i spalenie Barbary na stosie, bo w Memmingen panuje taka niech do Kocioa, i rada nie way si wznie stosu i dokona spalenia czarownicy z kocielnym ceremoniaem. Na przyszo Memmingen bdzie kara swoje czarownice samo, jako wolne miasto, bez obcej interwencji, tak e biskupi komisarz dla spraw czarownic nie ma tam odtd czego szuka. Jego przewielebno znuy si ca t spraw i nakaza, aby Barbara zostaa stracona ju w najblisz niedziel, po sumie, przed katedr, na rynku dla odstraszajcego przykadu i ostrzeenia. W sobot zobaczyem z mego okna, jak na rynku wznosz stos z bukowych bierwion i buduj szafot. A w niedziel rano pozwolono mi widzie si z Barbar w jej celi, jasnej i schludnej izdebce na wiey. Jednak ojciec Anio i dwaj inni ojcowie byli obecni przy naszym spotkaniu, tak e mogem tylko j ucisn i zmiesza moje zy z jej zami. Mikaelu, mj najdroszy, pamitasz, co ci powiedziaam? zapytaa Barbara. Pamitam! odparem i w tej samej chwili ojciec Anio rozdzieli nas mwic, e raczej powinnimy si cieszy, ni paka, gdy wiaty Koci przyj z powrotem Barbar na swe ono i zapewni jej zbawienie niebieskie. Kazano mi odej i podczas gdy mnisi z klasztoru piewali na podwrcu ratusza psalmy pokutne, ojciec Anio wysucha spowiedzi Barbary i udzieli jej rozgrzeszenia. Gdy ju przyja komuni i ostatnie namaszczenie, zaczto bi w dzwony na wiey katedry i wyprowadzono j z wiey pod goe niebo. Bya jesie, drzewa owocowe stay obsypane dojrzaym owocem, a bkitne niebo wydawao si bezkresne i pene wiata. Barbara i otaczajca j procesja czarno odzianych mnichw wygldali pod jego przestworzem dziwnie mali i drobni i zdawao mi si, e widz ich jako z wielkiego oddalenia albo wysoko z gry. Nie pakaem ju wlokc si pokornie z tyu za procesj. Barbara, odziana w zgrzebn koszul pokutnicy, sza z odkryt i ogolon gow, wsparta na ojcu Aniele, krtk drog z ratusza na plac przed katedr. Mnisi piewali piknymi gosami, a na miejscu stracenia zgromadzi si wielki tum ludzi, wrd nich wielu okolicznych chopw, ktrzy przygldali si widowisku milczc i ze strachem, bo trabanci i jedcy biskupa otoczyli plac, aby zapobiec wszelkim wystpieniom przeciw Kocioowi. Ludzie ogldali chtnie palenie czarownic, ale ksie sutanny i mni-sie habity budziy powszechn niech. Przez zgromadzony tum przeszed szmer, gdy kanonicy kapituy wyszli przez portal katedry. Wid ich biskup odziany we wspaniae niebiesko-czerwone szaty pontyfikal-he, z byszczcym od drogich kamieni krzyem na szyi i z pastoraem w rku. wity Koci w caym majestacie pojawi si, aby by wiadkiem egzekucji Barbary, a wysoko nad placem wznosiy si potne wieyce katedry, odcinajc si ostro na tle bkitnego nieba. Barbara wesza na szafot sama. Staem tak blisko, e mogem rozrni rysy

jej maej bladej twarzyczki i widziaem, jak chwieje si na. nogach, odurzona wieym powietrzem i zmczona drog na miejsce stracenia, po dugim wizieniu, torturach i gorczce. I pewny jestem, e bya tak oszoomiona, i nie wiedziaa chyba dobrze, co si z ni dzieje. Ale rozgldaa si dokoa, jakby szukajc kogo, i niepomny na tum, na ksiy i na mnichw podniosem obie rce nad gow, aby mnie zobaczya. Wtedy umiechna si i skina do mnie gow i po raz ostatni zobaczyem jej zotozielone oczy, wietlistsze ni kiedykolwiek przedtem, i wydawaa mi si znowu najpikniejsz z kobiet. Ogarna mnie fala bezmiernego i smutnego blu i zrozumiaem nagle, e nigdy ju nie bd jej ywej trzyma w ramionach. Ale chwila ta bya krtka. Kat wstpi na szafot za swoj ofiar, zwiza Barbarze rce za plecami i kaza jej uklkn przy pniu. Ksi biskup prbowa mu dawa jakie znaki, ale kat by jakby tknity guchot i lepot i jednym ciosem topora oddzieli gow Barbary od tuowia, tak e nie musiaa wcale cierpie. W ten sposb kat dotrzyma danej mi obietnicy, byo bowiem postanowione, e Barbara ma czeka na mier, a ludowi zostanie odczytany wyrok na ni wydany. On za oszczdzi jej tego czekania, za co mu byem wdziczny i za co zapaciem mu pniej wicej, ni zada. Spniony herold wszed spiesznie na szafot i odczyta bardzo dugie i monotone orzeczenie trybunau, podczas gdy krew Barbary wci jeszcze sczya si z szafotu na kamienne pyty rynku. Lodowata jasno przepenia mnie, gdy pomylaem o mojej mioci, o Barbarze i o ojcu Aniele, i o witym Kociele. Nagle zrozumiaem wszystko i serce przepenia mi nienawi tak zimna i przejmujca, e rania mnie samego. Nie nienawidziem ojca Anioa ani czarno odzianych mnichw, ani te niebiesko-czerwonych szat pontyfikalnych przewielebnego biskupa, bo wszyscy oni nie byli nic winni, byli jedynie lepymi sugami Kocioa. Nie, nie ich bya wina, lecz witego Kocioa, ktry naduywa swej mocy do okrutnych czynw. Sam tylko papie, jako gowa Kocioa, by winien cierpie i mierci Barbary. I podczas gdy herold monotonnym gosem odczytywa wyrok trybunau, przecisnem si do szafotu, by zebra w podstawion do ostatnie krople krwi Barbary. A kiedy krew ta przeciekaa mi przez palce, powziem w sercu straszliw przysig, lubujc zwalcza papiea do ostatniego tchnienia i nie zazna chwili spokoju, dopki Klemens VII nie zostanie wygnany z papieskiego stolca i nie stanie si bezdomnym i bezsilnym zbiegiem, a panowanie Rzymu nie bdzie obalone. Nie wiem, czy to Bg, czy te szatan podsun mi t przysig, poniewa nigdy przedtem nie mylaem nic takiego. Wszystko to zrodzio si we mnie z nag jasnoci, gdy widziaem, jak umiera Barbara* a z ni moja mio. Ale sdz, e to jednak Bg podyktowa mi t okropn przysig, bo pozwoli mi j wypeni i moje pragnienia miay si zici przed upywem trzech lat. Wtedy jednak jeszcze o tym nie wiedziaem i czuem si samotny i bezsilny w mej nienawici, gdy kat rzuca martwe ciao Barbary na stos. Pomie buchn i ogie obj bukowe bierwiona, dym zacz si kbi, a gdy poczuem odr palcego si ciaa mojej ukochanej, siy opuciy mnie i padem na kolana na kamienne pyty placu, kryjc twarz w okrwawionych doniach.

CZ SIDMA WOJNA CHOPSKA

l Zwrciwszy kasie biskupa i radzie miejskiej wydatki poniesione w zwizku z procesem i egzekucj i zapaciwszy katu nalene mu wynagrodzenie, gotw byem opuci miasto diecezjalne i nigdy wicej nie oglda jego murw i wie. Zabraem Raela od stranika

wiziennego, ktry si nim opiekowa, i zaadowawszy mj kufer na chopski wz, daem wonicy szelga, eby mnie zawiz do Memmin-gen, jedynego miejsca, dokd na razie mogem si uda. Po przybyciu do Memmingen poszedem odwiedzi Sebastiana Lot-zera, gdy nie miaem innych przyjaci. Ale zastaem tylko jego ojca, ktry bardzo by przygnbiony i nie wzgardzi rozmow ze mn, cho on moj spalono na stosie jako czarownic. W zych yjemy czasach, Mikaelu powiedzia. Moe ju wiesz, e w wielu okolicach chopi zebrali si w kupy i powstaj przeciw swoim panom, a nawet pldruj wite klasztory? Take i mj zalepiony syn Sebastian zacz gosi takie blunierstwa, e cigno to na mnie z saw w naszym zacnym miecie. Odszed z kacersk Bibli Lutra pod pacha, obrzucajc pogrkami i obelgami starego ojca, i jedyn moj nadziej jest, e bieda sprowadzi go kiedy z powrotem do domu. Nie mog zrozumie, jaki diabe opta nasz dzisiejsz modzie, e chce przewrci do gry nogami i zniszczy cay porzdek wiata. Od czasw pogaskich i barbarzyskich przodkowie nasi w pocie czoa budowali doskonay ustrj spoeczny. W wiecie tym kady, tak bogaty jak biedny, ma przeznaczone sobie miejsce i syn obejmuje w spadku zawd ojca, a prawo, dobre obyczaje oraz ustawy cechowe reguluj ycie czowieka od kolebki do grobu, poza nim za opiek nad naszymi biednymi duszami obejmuje wity Koci. W tym dobrze urzdzonym wiecie wszystko ma okrelon cen, chop paci podatki i odrabia paszczyzn oraz skada du i maa dziesicin z pl i byda, a kada 17 Mikael, t. I praca i kady przedmiot s dokadnie otaksowane. Nawet grzechy ocenione s wedug taksy ustalonej przez nasz wity Koci, tak e kady moe y spokojnie i bezpiecznie przez cae swoje ycie. Wszystko to chce dzi kilku durniw wywrci zniszczy. Odparem, e moim zdaniem wiat wcale nie jest taki dobry, jak sdzi mistrz Lotzer, i e napatrzyem si ju a nazbyt wielu morderstw i aoby, rozpaczy, blu, ndzy i ez. Przyzna mi suszno, ale doda: Porzdek, zbudowany przez ludzi jest naturalnie zawsze do pewnego stopnia niedoskonay, nawet gdy oparty jest na boskich podstawach. Tote nawet w naszym dobrze urzdzonym wiecie nie moemy zapobiec rnym zakceniom, ktre nale do naturalnego porzdku rzeczy tak jak choroby i mier, bo i tych nie moemy unikn. Zakcenia te s jednak nike i bez znaczenia w porwnaniu z bogosawiestwami, ktre przynosi nam wielki i dobry porzdek. Dlatego te ludzie, ktrzy chc ten porzdek zachwia i naruszy, s rwnie nierozsdni jak chop, ktry zabija zdrow i mleczn krow, dlatego e od czasu do czasu zgodnie ze sw natur wydziela ona mierdzcy gnj. I nie moe by nic bardziej szalonego ni naruszanie za pomoc nowych nauk podstaw witego Kocioa, gdy wszelki ad i porzdek opiera si na Kociele i gdy on si chwieje, wtedy chwieje si cay wiat i bliskie s dni sdu. Nie chciaem naturalnie si z nim spiera, pragnem tylko przeduy rozmow, gdy czuem si bardzo opuszczony i samotny. Tote rozmawialimy jeszcze przez chwil o tych sprawach. A w kocu przezwoi-to nie pozwalaa mi duej zosta, wic poegnaem si i opuciem jego domostwo. Zauwayem ju, e ludzie spogldali na mnie z niechci, cho nie lyli mnie gono, bo kady mia wasne kopoty w tych niespokojnych czasach. Wony miejski i jego ona sprowadzili si z powrotem do mieszkania w piwnicy ratusza i uywali naszego oa i niewielu sprztw jak swoich wasnych. Zostawiem wic pod ich opiek mj kufer podrny i postanowiem z uwagi na to wszystko opuci miasto Mem-mingen, zabierajc z sob tylko mego pieska Raela. Miaem wprawdzie pienidze i mgbym by zapisa si na jaki uniwersytet i yjc oszczdnie wytrzyma przez dwa lata. Ale wiedza stracia ju dla mnie smak i przemienia si w zwietrza sl. Mogem by te kontynuowa pielgrzymk i prbowa dosta si do

Jerozolimy, aby modli si u grobu Pana naszego, Jezusa Chrystusa, ale plan ten by ryzykowny od czasu upadku Rodos i nie nci mnie ju, odkd zoyem pochopn przysig przy stosie, na ktrym zgina Barbara. 258 i ,.-_ poszukamy naszej pani, Rael! powiedziaem do mego pieska. Ona da nam z pewnoci dobr rad. Zamknem na cztery spusty kufer i wyruszyem na wdrwk, zabierajc z sob tylko odzie, ktr miaem na ciele, jedn zmian bielizny, acisk Bibli i muszkiet mistrza Fuchsa, dla obrony przed rabusiami na drogach. Najpierw udaem si do miasta, w ktrym mie-ezka wuj Barbary i gdzie leczya mnie ona z obrae, stamtd za poszedem do lasu i odszukaem miejsce, gdzie znalaza mnie przykrytego sonin. Gono wzywaem j po imieniu, eby wrcia do mnie, mwiem, e kocham j i przyszedem, aby j odnale. Ale tylko echo odpowiadao memu woaniu i pies zacz skomle z niepokoju na dwik imienia Barbary. W pobliu sta porzucony szaas wglarza, w ktrym zamieszkaem na zim, z rzadka tylko wyruszajc do miasta na zakup jedzenia. I chyba owej zimy byem niespena rozumu, bo ani gd, ani pragnienie nie robio na mnie adnego wraenia, zapuciem brod, a odzie moja zrobia si brudna i obszarpana. Gdy zaczy wia wiosenne wiatry i biae kwiatki pojawiy si na polankach, zrobiem si spokojniejszy, zaczem chodzi na dugie lene spacery i nie wzywaem ju wicej Barbary, a gdy przestaem jej szuka, sama przysza do mnie i czuem jej blisko w szumie wiatru i sodk mikko jej warg na patkach kwiatw polnych, i czuem jej obecno w czerwieni zachodw soca. Wtedy zapakaem z radoci "i poczuem, e znw jestem zdrowy. Ogarnem si, jak mogem najlepiej, i wrciem znowu do ludzkich siedzib. W poowie lutego przybyem do Memmingen. Ale tym razem nie wrciem sam. Caa ta cz Niemiec znajdowaa si w ogniu powstania i uzbrojone kupy chopskie cigny wszystkimi drogami. Sebastian Lotzer wrci do domu ojca, a jego zwolennicy rzdzili w miecie. Rada nie miaa nic do gadania i nie podejmowaa adnych uchwa bez zapytania si wpierw Sebastiana lub jego pomocnikw. Gdy wszedem do domu kunierza, Sebastian rozwija wanie czerwono-bia chorgiew, na ktrej wyszyty by krzy witego Andrzeja. Zobaczywszy mnie podbieg z otwartymi ramionami woajc: Przybywasz w dobrej chwili, Mikaelu, bp wanie dzisiaj przybijamy nasz chorgiew do drzewca, aby wiat zmieni si i sprawiedliwo boska zapanowaa w Niemczech. Nie nosi ju teraz achmanw, lecz tak jak poprzednio, aksamitny kaftan ze srebrnymi guzami, cho stan jego wcale go do tego nie uprawnia. Wyglda bardzo adnie w swym entuzjazmie, jego wielkie oczy lniy zapaem, gdy zacz tumaczy dwanacie artykuw, ktre zestawi na papierze. Na podstawie tych artykuw, ufny w sprawiedliwo bosk, zamierza z pomoc biednych rzemielnikw i chopw stworzy nowy ad. I nie byem jedynym jego suchaczem, izba pena bya wiejskich sotysw i zamoniejszych chopw z wiosek podlegajcych miastu Memmingen, a take czonkw koa ewangelickiego Sebastiana. Kada gmina ma prawo sama wyznaczy i w razie potrzeby usuwa swego kapana, a kapan moe gosi tylko czyste sowo boe, bez adnych ludzkich wymysw czyta Sebastian. Wynagrodzenie kapana opaca si z wielkiej dziesiciny od ziarna, reszta za ma by przeznaczona na poytek biednych parafii. Ma dziesicin od byda zniesie si cakowicie, gdy Pan Bg stworzy bydo na poytek ludzki. Paszczyzna nie daje si pogodzi ze sowem boym, bo Chrystus odkupi nas wszystkich swoj krwi i zbawi zarwno ksit jak i pastuchw. Bg stworzy zwierzta na ziemi, ptaki w powietrzu i ryby w wodzie dla czowiek' f ote polowanie, rybowstwo i ptasznictwo s dozwolone i wolne dla kadego. Lasy przechodz na wspln wasno, aby kady mg swobodnie bra z nich budulec i opa stosownie do swoich potrzeb. Dni i zajcia paszczyniane, ktrymi panowie w coraz to wikszym stopniu

obciaj chopw, zostaj zmniejszone do liczby rozsdnej, ustalonej sowem boym i stosowanej przez naszych ojcw, i adnemu panu nie wolno ich samowolnie powiksza. Mowie zaufania ustal rozsdne opaty za gospodarstwa, ktrych czynsze dzierawne wzrosy nadmiernie, tak aby chop nie by zmuszony pracowa za darmo, gdy wedug sw boych wyrobnik wart jest zapaty swej. Zamiast dotychczasowej samowoli w sdownictwie powinny by respektowane stare prawa, tak by adna kara nie bya wymierzana wedle stanu i przywilejw, lecz by prawo byo rwne dla wszystkich. Pola i ki, ktre panowie odebrali wioskom, powinny z powrotem sta si wspln wasnoci. Okrutne prawo spadkowe dla poddanych powinno by zniesione, aby wdowy i sieroty nie byy haniebnie i bezbonie ograbiane. Sebastian przerwa, rozejrza si dokoa i powiedzia: Najwaniejszy z wszystkich jest artyku dwunasty i ostatni, gdy wykazuje, e nie chcemy si buntowa ani dopuszcza gwatw, lecz uznajemy sprawiedliwo bosk rwnie za podstaw naszych obowizkw. Artyku ten mwi, e jeli kto na podstawie Pisma witego potrafi wykaza lub udowodni, e jeden lub wicej z naszych artykuw nie godzi si z boskimi przykazaniami, artyku lub artykuy takie powinny by przez nas odrzucone. Nawet gdyby artyku taki zosta nam teraz przyznany, lecz potem okaza si niesprawiedliwy, powinien od tej chwili by uznany za martwy i bez mocy prawnej. Ale w taki sam sposb zastrzegamy sobie prawo uchwalania nowych artykuw, jeliby okazay si one uzasadnione na podstawie sw Pisma witego. Chopi orzekli, e wszystko to jest suszne i dobre, ale jak, na mio bosk, Sebastian wyobraa sobie wprowadzenie tych artykuw w ycie? I co bdzie z tymi petycjami na pimie, ktre pisali do swoich panw, uzyskawszy pozwolenie na przedstawienie im swoich ciarw pod warunkiem, e dobrowolnie rozejd si do domw. Sebastian odpar na to, e czyta wiele z takich petycji i nawet pomaga je pisa, dopki nie zrozumia, e wszystkie papierowe skargi s zupenie bez wartoci. Tak wic lepiej papieru, na ktrym s pisane te skargi, uy na przybitki do strzelb w walce o sprawiedliwo bosk i nie naraa wsplnej chopskiej sprawy targami o bahostki i chwilowe ulgi, co moe cign nieszczcie na chopw z innych okolic, czsto jeszcze bardziej uciskanych i ograbianych przez swoich panw, '''dyna droga do celu, to przybi chorgiew do drzewca, wybra kapitana, porucznikw i chorego, ustanowi artykuy wojenne i zaprzysic posuszestwo dla nich, aby w ten sposb wprowadzi wojskow dyscyplin. Chopi przestraszyli si jednak tych sw i zaczli mrucze, e inna sprawa przedstawia legalnie petycje i skargi, co innego za podnosi sztandar buntu. Zawsze bowiem chop musi przegra w zbrojnej rozgrywce z panami. Sebastian przekonywa ich, jak mg, ale oni wci drapali si za uchem, przestpowali z nogi na nog i wykrcali si, e trudno im zrozumie, o co mu chodzi. Nie ma powodu do popiechu, dodawali, i lepiej wpierw dowiedzie si, co myl o tej sprawie dowiadczeni ludzie z Baltringen i innych okolic, bo gdy raz sztandar zostanie przybity, nie bdzie ju odwrotu. W kocu Sebastian rozgniewa si na ich powolno i ociao i nawymyla im od leniwych wow, krzyczc: Czy nie mona wam tego wbi w wasze zakute by, e nigdy jeszcze nie byo lepszej i korzystniejszej okazji, eby podnie nasz sztandar? Cesarz rozpocz wypraw wojenn i werbuje najemnikw w caych Niemczech, i niemieccy ksita maj do dyspozycji tylko nieliczne zaogi. Krl francuski oblega Pawie w Italii przewaajcymi siami, a Frundsberg z najemnikami przeszed Alpy. Jestem pewny, e niedugo usyszymy, i cesarz ponis rwnie cik klsk jak pod Marignano, tote kady stracony dzie jest zupenie nieoceniony, gdy ksita i rycerze dr w swoich zamkach, a mnisi i mniszki zakopuj swe skarby. Nie sdzicie chyba, e panowie s tak gupi, i zgodziliby si wysucha skarg chopskich, gdyby

nie byli do tego zmuszeni z powodu swojej saboci. Przyjmujc wasze skargi i petycje, kusz was, ebycie wracali do domw. A przez to zyskuj na czasie i zd naradzi si midzy sob, i zwerbowa wojska dla swojej obrony. Sowa jego wywary wpyw na chopw, ktrzy orzekli jednogonie, e jest duo rozsdku w tym, co mwi. Po dyskusji uchwalili wczy petycje skargi trzydziestu czterech wsi do dwunastu artykuw Sebastiana, podnie sztandar i przedoy artykuy radzie miejskiej w Memmingen, aby .odtd sprawiedliwo boska stanowia podstaw wszelkiego porzdku na obszarze tego wolnego miasta. W kilka dni potem uzbrojeni chopi weszli do miasta pod czerwono-bia chorgwi, poprzedzani przez bbny i piszczaki, radonie witani przez czeladnikw i biedniejsz ludno, podczas gdy szanowni mieszczanie zamykali kramy i warsztaty i barykadowali bramy domw. Stu reprezentantw chopskich ukadao si z czonkami rady miejskiej w wielkiej sali ratusza. Sebastian i proboszcz z Memmingen przedstawili spraw chopsk, udowadniajc cytatami z Biblii, e kady z dwunastu artykuw jest suszny. Radni bronili si zaarcie i te cytowali Pismo wite, ale chopi zaguszyli ich sabe gosy, zwaszcza e w radzie nie byo zbyt wielu biegych w Pimie. Tote sta si cud i rada w Memmingen bez walki i rozlewu krwi przyja dwanacie artykuw sprawiedliwoci boskiej za podstaw porzdku spoecznego w miecie i w podlegych mu wioskach. Gdy si o tym dowiedziano, na rynku wybucha wielka rado i wielu chopw spio si do nieprzytomnoci, tak e leeli bez zmysw w rynsztokach, czeladnicy za biegali poycza strzelby i kusze, gdy polowanie byo odtd wolne dla wszystkich. Wie o wydarzeniach w Memmingen i o przyjciu dwunastu artykuw przez miasto rozesza si lotem ptaka i nie zdylimy si jeszcze opamita, jak ju wezwano Sebastiana do Baltringen, gdzie przywdcy kup chopskich znaleli si w cikich opaach i tonli w skargach i petycjach. Udalimy si wic tam bez zwoki i zrobilimy wielkie oczy ze zdziwienia, gdy to, co zobaczylimy, nie byo ju dziecinn zabaw. Niezliczona masa chopw uzbrojonych w dzidy i paki, i kolczaste maczugi zgromadzia si w Baltringen i okolicy. Jedni mwili, e jest tam pi, inni e dziesi tysicy ludzi, i nawet dowdcy nie znali dokadnej liczby, bo chopi wdrowali tam i z powrotem, odwiedzajc od czasu do czasu domy, aby si wyparzy i odnowi zapas ywnoci. Wybrany przez nich przywdca ukada si tymczasem z ksitami i biskupami i zdoa ich ju nakoni do przyjcia chopskich skarg i petycji. By to pobony i prosty rzemielnik imieniem Ulryk Schmid, ktry cieszy si opini elokwentnego mwcy i ktrego chopi wybrali na swego przedstawiciela, poniewa zna dobrze Bibli. Sam on nie bardzo rozumia, jak do tego doszo, e znalaz si w Baltringen na czele dziesiciu tysicy chopw, ktrzy zasypywali go skargami. Schmid stan w ratuszu miejskim, gdzie wasajcy si najemnicy i uzbrojeni chopi tworzcy jego stra przyboczn pili, grali w koci i haasowali. Przywita Sebastiana ze zami radoci i natychmiast mianowa go swoim pomocnikiem, po czym bezradnym gestem wskaza na st zasypany pismami i zwojami dokumentw niezliczonymi chopskimi skargami na panw wieckich i duchownych. Sebastian zacz je zaraz studiowa, ale niedugo poniecha tego beznadziejnego zadania, stwierdzajc, e wszystko to ju mieci si w dwunastu artykuach. Odczyta je Schmidowi, a ten sucha go uwanie, po czym przyzna, e Sebastian ma suszno i e bez wtpienia zosta zesany przez Boga, eby mu dopomc. Natychmiast te kaza bi w bbny i zwoa chopskich przywdcw, aby wyjani im artykuy. Cay tydzie trway narady, proby i tumaczenia, nim chopi pojli, o co chodzi. Ale Schmid by uparty i mocno trzyma si tego, co mu trafio do przekonania, powtarzajc swoje raz po razu, a udao mu si wbi to nawet w najbardziej zakute paki. Tote w kocu chopi zaczli sami pali petycje i woa o

sprawiedliwo bosk i wrd okrzykw radoci obnosili Schmida na drzewcach wczni wok obozu, wiwatujc na jego cze. Za rad Sebastiana Schmid prbowa stworzy zwizek chrzecijaski potnych rzesz chopskich z rnych ksistw niemieckich i skoni chopw do przyjcia sprawiedliwoci boskiej jako wsplnego hasa. Rokowania byy dugie i burzliwe i nieraz groziy zupenym rozbiciem. Nie warto rozwodzi si' nad szczegami. Wspomn tylko, e dla ugaskania Sebastiana przyjto jego sztandar, czerwono-bia chorgiew z krzyem witego Andrzeja, jako wsplny znak polowy trzech wielkich kup chopskich. I chopi poprzysigli nie szczdzi ycia, czci mienia jeden za wszystkich, wszyscy za jednego. Animusz ich wzrs bardzo na wie, e byy hercog wirtemberski pan Ulryk, otwar- przyrzek poprze ich spraw. Za pienidze krla francuskiego zwerbowa on zacine wojsko w Konfederacji i wkroczy do krajw esarskich, aby odzyska swoje ksistwo. W te gorczkowe dni wiosenne napyway same tylko dobre wieci i gdy dwanacie artykuw rozeszo si wrd ludu, Baltringen stao si punktem zbornym wysacw kup chopskich. W caych poudniowych Niemczech kotowao si, a jedyne siy zbrojne, ktre cesarskiemu namiestnikowi i ksitom udao si skupi, maszeroway przeciw hercogowi Ulrykowi. Nic dziwnego zatem, e chopi peni byli radoci i ufnoci, pozwalali klasztorom hojnie si podejmowa i cieszyli si wiosennym socem, gdy ufali, e ich przywdcy ziszcz sprawiedliwo bosk drog pomylnych rokowa z ksitami. Tak zmarnowane zostay bezcenne, niezastpione dni. Nagle i nieoczekiwanie przysza poraka. Jak przeraliwy grzmot przetoczya si po caym kraju wiadomo, e cesarz nie ponis Jak si tego spodziewano klski we woskiej wojnie z krlem Francji, lecz przeciwnie, odnis pod Pawi najwiksze za ludzkiej pamici zwycistwo. Szwajcarskie oddziay zacine w subie francuskiej zostay zniszczone, a jego krlewska mo arcychrzecijaski krl Franciszek we wasnej osobie wzity do niewoli. Wie ta przerazia wszystkich rozsdnych ludzi w wojsku chopskim i wielu zaczo nagle mwi o orce i wiosennych zasiewach, najmdrzejsi za wymknli si od razu do domw. Ale byo ich raczej niewielu i wikszo wci jeszcze wierzya w sprawiedliwo bosk. Ulryk Schmid i delegaci zwizku chrzecijaskiego udali si potulnie do Ulm, eby ukada si z ksitami, ale odbyo si to ju w cakiem innej tonacji. Ksita oraz doradcy cesarscy uywali twardych sw i dali cakowitego podporzdkowania si chopw. Kupy chopskie miay si natychmiast rozwiza, a chopi wrci do swoich wiosek i paci podatki oraz odrabia paszczyzn jak dawniej. Dopiero potem ksita byli gotowi wyznaczy komisj do przestudiowania dwunastu artykuw i wydania wicych obie strony decyzji. Ulryk Schmid pojecha do Ulm przewiadczony o sprawiedliwoci boskiej, a wrci stamtd jako zamany i stary czowiek, unikajc naszych spojrze. Przygnbionym gosem wyzna, e delegaci zgodzili si przedoy masom chopskim dania ksit i przemawia za ich przyjciem. Gdy to usysza Sebastian, zerwa z siebie aksamitny kaftan, aby nabra tchu w piersi, i rykn: Czy ty oszala, Ulryku? Zdradzie sprawiedliwo bosk i nie ufasz ju wicej twemu Stwrcy? Jeli nasze szeregi si rozwi, sprawiedliwo boska nie bdzie warta wicej ni krowie ajno na gocicu i wrci caa dawna bieda, jeszcze wielekro gorsza ni przedtem! Schmid prbowa si broni, tumaczc, e szwajcarscy najemnicy opucili hercoga Ulryka, ktry uciek do Francji, i e w ich strony zblia si cesarski dowdca Jiirgen Truchsess z wojskiem. Ale chopscy kapitanowie i chorowie zakrzyzeli go oskarajc o zdrad chopskiej sprawy i zarzucajc, e da si przekupi. Powsta wielki zgiek, chopi zaczli biega na wszystkie strony, a dowdcy wrzeszczeli i lyli Schmida, nazywajc go zdrajc i oszustem. Mao brakowao, a zostaby zabity, szarpano go za wosy, bito i poszturchiwano, a rozpaka si i zawoa, e niczego bardziej nie pragnie,

jak y i umrze dla dobrej sprawy. Owiadczy te, e nie ma ochoty czeka w obozie na atak ksit, lecz pragnie chwyci za miecz i walczy o sprawiedliwo bosk, jeli tylko kto z dobrego serca pokae mu, jak si wada mieczem. Ale rola jego ju si skoczya. Najlepsi i najbardziej dowiadczeni dowdcy zebrali swoich zwolennikw i naradzali si po cichu, co robi. Po ich stronie opowiedzieli si te wszyscy wczdzy, stsknieni bogatego upu najemnicy i spragnieni zemsty chopi, ktrzy do ju mieli pokojowych metod. Nocy tej spon zamek Schemmeringen stanowicy wasno mnichw z Salem, o ile mi wiadomo, pierwszy, ktry podpalono w czasie powstania. Ca win za to ponosz jednak ksita, gdy to oni wywoali wojn swym nierozsdnym oporem, nie za chopi, ktrzy chcieli tylko sprawiedliwoci boskiej. Wygldao, jak gdyby chopi tylko czekali na ten znak, bo gdy uny Schemmeringen rozgorzay na nocnym niebie, jak daleko okiem sign, staway w ogniu zamki i klasztory i pieko rozptao si w Niemczech. Chopi chcieli zemci si za doznane krzywdy i niejeden okrutny rzdca musia biec midzy chopskimi pakami, a niejeden pan pad w walce. I nawet bardziej umiarkowani, ktrzy trzymali si wci Ulryka Schmida, wierzc e ten wycignie ich z kabay, dali si porwa dzy rabunku, gdy zobaczyli, jak ich pijani towarzysze cigali upy zrabowane w zamkach i klasztorach. Tote coraz wicej chopw czyo si w kupy i wyruszao na wyprawy upiecze a w dolin Dunaju. Z jednej z takich wypraw Sebastian wrci poblady ze zgrozy i powiedzia do mnie: Straciem ju ochot do walki. Nigdy nie przypuszczaem, e znajd si wrd okrutnych rabusiw i przestpcw. Jeli tacy ludzie chc zaprowadzi sprawiedliwo bosk, nie wierz ju w sprawiedliwego Boga. Wracam do ojca do Memmingen i tobie te radz ucieka std czym prdzej, bo nic dobrego nie moe z tego wynikn. Wtedy opady mi uski z oczu i zobaczyem go takim, jakim by naprawd. I patrzc na jego urodziw twarz i brzowe oczy, na zbru-dzony aksamitny kaftan ze srebrnymi guzami, rozemiaem si gono,. wstydzc si, e uwaaem go dotd za przyjaciela. Gdy by to tylko rozpieszczony synek bogacza, ktry przywyk wodzi rej na swoim podwrku i kaza innym sucha swoich zachcianek. I odpowiedziaem mu: Nie, Sebastianie! Ja std nie uciekn. Ty moesz odej, bo masz dom i bogatego ojca. Ale dokd ja miabym si uda? Moim jedynym oparciem jest ten may piesek i fuzja, ktr ju umiem si posugiwa, cho kopie przy kadym wystrzale tak, e mam siniec na sicu. Cho cudzoziemiec, pochodz z ludu wiernego, ktry twardo stoi przy raz powzitym postanowieniu. I jeli kiedy okazaem si zdrajc, raz mi wystarczy. Odtd zamierzam wy razem z wilkami, ju bowiem zbyt dugo beczaem jak jagni, idc w lad za tob. Moe te wilki stworz nowy, lepszy porzdek, natomiast widz wyranie po tobie, e barany go nie stworz. Tak to rozeszy si nasze drogi prysa nasza przyja. Sebastian opuci obz, udajc si do domu, i niebawem dowiedziaem si o przyczynie jego nagej zmiany. Popad mianowicie w ktni o dowdztwo nad wojskami. Chopscy weterani mieli go do i kazali mu zamilkn i nie miesza si do spraw, o ktrych skryba nie ma pojcia. On jednak nie chcia si na to zgodzi, wobec czego dosta po gbie i przepdzono go drzewcem wczni. Dlatego to wanie owiadczy, e nie chce wicej y midzy rabusiami i zoczycami, i przepowiada im aosny los. Po odejciu Sebastiana nie miaem zamiaru zostawa duej przy Ulryku Schmidzie i przyczyem si do Jiirgena Knopfa, dowdcy chopw z Allgau. Jego wysannik prbowa werbowa muszkietnikw z Baltringen, aby zdoby siedzib diecezji. Nie potrzebowa mnie prosi dwa razy. w Jiirgen Knopf by to mczyzna szczupy i drobny, o cienkiej wiotkiej szyi, na ktrej chwiaa si gowa dua, jak gdyby mia w niej wod. Ale nie by bynajmniej kpem i dobrze

wiedzia czego chce, a jego wyprawa na miasto-rezydencj biskupa nie bya bezplanowym upieskim wypadem. Skupi najodwaniejszych i najlepszych ludzi, zabra kilka dzia, zdobytych w zameczkach rycerskich, oraz dopilnowa, eby byo do prochu i ku do zrobienia wyomu w murach siedziby jego przewielebnoci. __ Sam na wasnej skrze poznaem chciwo i porywczo naszego kochanego biskupa mwi. Znam a nazbyt dobrze jego wizienie i raz mao brakowao, a byby mnie obwiesi. Od stu lat chopi tej diecezji procesuj si w obronie swoich praw i przegrali jak dotd wszystkie procesy. A obecny biskup jest najgorszy ze wszystkich, bo jeli chop omiela si upiera przy swoim prawie, w biskupa wstpuje diabe, tak e wasnorcznie apie chopw za gardo i kae ich chosta do utraty przytomnoci. Tym razem zamierzam dla odmiany ja zapa biskupa za kark i bdzie to najradoniejszy dzie w moim yciu, a gdy to si stanie, nie dbam ju zbytnio, czy bd y, czy te umr, cho wcale nie mam zamiaru umiera. Skrzywi cienkie wargi w chytrym umiechu i przechyliwszy cik gow na rami doda: Wielu z naszych nie widzi dalej koca wasnego nosa, ale tobie mog powiedzie w zaufaniu, Mikaelu Pelzfuss, e wysaem gocw a do Turyngii i Czech. Zamierzam te postawi swj krzyyk w dokumentach samego cesarza, bo najszybszy rumak z caej okolicy kusuje wanie w najlepsze do Pawii i Mediolanu z moim zaufanym na grzbiecie, ktry ma pomwi z knechtami Frundsberga. To nasi krewni, kuzyni i rodacy i powinni wiedzie, co si dzieje tutaj w domu. Jeli powrc i przycz si do nas, bdzie to podzwonne dla ksit i sdz, e ci ju teraz robi w portki ze strachu. Ale trzeba nam duo pienidzy, eby zapaci od knechtom, i o te pienidze zamierzam si postara u pana biskupa. Trzeba ku elazo pki gorce. W czasie tej rozmowy zbliylimy si ku miastu i gdy w marcowym socu zobaczyem wznoszce si na tle bkitnego nieba wiee, poczuem pieczenie w sercu i pomylaem, e dziwne s koleje losu i e Bg dziwne wybiera czasem narzdzia zemsty. Od powrotu do Memmingen yem jak w gorczce i bezsenne noce, stay popiech i liczne sprawy i zajcia nie zostawiay mi duo czasu na myli o Barbarze. Teraz jednak przypomniaem sobie, jak rok temu, pewnego poranka wczesn wiosn, przybyem do tego miasta w pomalowanym na to wzku owcy czarownic. Z murw i wie miasta pado w kierunku chopskiego wojska kilka strzaw i mae oboczki biaego dymu zawisy w sonecznej mgiece. Ale Jiirgen Knopf dobrze przygotowa sobie grunt, bo miejscowi czeladnicy i biedota natychmiast wszczli zwyk ruchawk na rynku i napdzili strachu radzie miejskiej, ktra zreszt niezbyt kochaa ksicia biskupa. Panowie z rady kazali otworzy bramy miasta tak szybko, e nie potrzebowalimy odda ani jednego strzau dziaowego. Wyrzekli si zwierzchnictwa biskupa i nawet dali nam jeszcze kilka dzia do oblegania jego dworca. Ku naszemu zmartwieniu stwierdzilimy jednak, e jego przewielebno opuci miasto i zamkn si w zameczku na pobliskim szczycie grskim, zabierajc tam z sob swoje skarby i najcenniejsze klejnoty klasztorne. Doradcy Jiirgena, weterani, ktrzy brali udzia w wielu kampaniach, popieszyli natychmiast na mury miasta, eby przyjrze si dokadniej umocnieniom zamku, po czym orzekli, e ksi biskup bez trudu moe wytrzyma w nim kilkumiesiczne oblenie. Poczciwy Jiirgen Knopf jednak tym si nie zniechci. Powiedzia, e do kopotw na dzisiaj i e na zmartwienia czas jutro, wkroczy na czele oddziaw do klasztoru tak dobrze mi znanego, po czym nastpia noc niepohamowanego rabunku, rozpusty i obarstwa. Nazajutrz zdobyto i spldrowano dworzec biskupi przy bardzo sabym oporze. Kasa biskupa bya jednak pusta, a najwiksze skarby wywiezione, i Jiirgen Knopf, gboko z tego powodu rozgoryczony i rozwcieczony, owiadczy: Za wszelk cen musimy teraz zdoby zamek, to gniazdo krucze, gdy nigdy nie przecigniemy na swoj stron naszych braci i krewniakw z armii cesarskiej, jeli nie

bdziemy mogli im zapaci godziwego odu. A w tym celu musimy mie skarby i klejnoty biskupa. Zebra ludzi i kaza wlec dziaa na szczyt wzgrza, gdzie puszkarze wybrali najsabsze miejsca w murze biskupiego zameczku i zaczli je ostrzeliwa, chcc zrobi wyom. Mimo budzcego respekt wygldu mury byy z mikkiego kamienia i atwo si kruszyy. Ale i puszkarze biskupa odpowiadali ogniem na ogie, a gdy chopi usyszeli, jak kule gwid im koo uszu, zaczli si oglda za siebie i pomrukiwa, e mdrzej byoby zostawi to gniazdo os i w spokoju szuka jakich bardziej zyskownych owisk. Chytry Jiirgen Knopf posa kilku pojmanych trabantw i sucych jego przewielebnoci do zamku, kac im owiadczy obrocom, e pragnie unikn rozlewu krwi i wzywa ich do poddania. Zapewnia, e oblegajcy stanowi tylko stra przedni, za ktr id dziaa oblnicze i dziesi tysicy pikinierw, i kaza te opowiedzie, e ksita uciekli z kraju, Frundsberg przyczy si do chopw, a wojska cesarskiego dowdcy Jiirgena von Truchsess zostay rozpdzone. Jeli zamek nie podda si szybko, on, Knopf, nie odpowiada za ycie obrocw, gdy rozwcieczeni chopi zemszcz si z pewnoci okrutnie i nikt nie ujdzie z yciem. Posacy Knopfa wykonali swoje zadanie doskonale, gdy ju nastp nej nocy w zamku wybuch bunt i usyszelimy wrzaski, zgiek i strzelanin, a zwodzony most opad z potwornym oskotem. Buntownikom udao si uszkodzi acuchy tak, e nie mona byo mostu podnie. Jiirgen obieca bowiem cz upu tym spord obrocw zamku, ktrzy bd pomaga jego sprawie, a synne skarby biskupa kusiy nawet biskupich najemnikw, ktrzy, zmyleni bezwstydnymi garstwami Knopfa, sdzili, e jego przewielebno przegra ju swoj stawk. Ale ksiciu biskupowi udao si przywrci porzdek w zameczku j nastpnego dnia rano do fosy wyrzucono z murw mnstwo trupw. Brama zameczku zostaa po opadniciu mostu zwodzonego odsonita i puszkarze Knopfa prbowali skierowa na ni ogie naszych dzia. Brama ta znajdowaa si jednak gboko pod sklepieniem, przedpier-sia przeszkadzay w ostrzeliwaniu i nie daway nam podcign dzia na dogodniejsze pozycje. Tote Jiirgen Knopf mrukn ponuro: Gdyby znalaz si miaek, ktry ufajc Bogu wysadziby bram petard, zamek byby nasz ju dzisiaj. Dabym tysic guldenw z pienidzy biskupa temu, kto by si tego podj, a tysic guldenw to wicej pienidzy, ni ktokolwiek z was widzia w caym swoim yciu. Ale weterani potrzsali gowami i mwili: Czowiek martwy nie ma adnego poytku z tysica guldenw, wiesz o tym doskonale, Jurgenie, chytry lisie. To adna sztuka rzuca si lepo w paszcz mierci. Nie, sztuka wojenna polega na tym, aby dokadnie rozwaa wszystkie niebezpieczestwa i wybiera najmniejsze ryzyko. W czasie tej dyskusji opatrywaem, jak si dao, chopa, ktremu kula dziaowa oberwaa praw nog. Twarz jego robia si ju szara jak ow i wiedziaem, e kona, tote zostawiem go i podszedem do Jiirgena: Czy rzeczywicie zapacisz mi tysic guldenw z pienidzy biskupa, jeli wysadz t bram? zapytaem. Spojrza na mnie spode ba i jego wielka gowa zakoysaa si, ale przysig mi na krew Chrystusa i wite sowa boe, e dotrzyma obietnicy. Wszyscy weterani skupili si zaraz koo mnie, wychwalajc moj odwag, ale wiedziaem, e uwaaj mnie za szaleca i s przewiadczeni, e nie wrc po swoje wynagrodzenie. Ja jednak zmczony yciem miaem wasne powody, dla ktrych podejmowaem si tej prby. Gdy puszkarze zorientowali si, e myl powanie, pobiegli zaraz do furgonw i przynieli mi petard bardzo cik, lecz nadzwyczaj prost w konstrukcji. Odmierzyli te kawaek lontu, ktry mia pon przez czas potrzebny na zmwienie jednego pacierza, aeby da mi szans ucieczki przed wybuchem. Jiirgen Knopf obieca te trzyma najodwaniejszych ludzi

w pogotowiu z okut w elazo kod, moliwie blisko bramy. Mieli oni po wybuchu podbiec i wyama nadwtlone belki. Wiedziaem, e jedyna szansa ratunku polega na tym, aby dobiec jak najszybciej do sklepienia bramy, ktre daoby mi jak tak oson. Wetknem za pas krtki mot i dwa due elazne haki, w zby wziem lont poncy z obu kocw, aby zaoszczdzi sobie krzesania ognia, chwyciem petard i pobiegem w kierunku bramy. Nie byo to wicej jak sto pidziesit krokw, ale droga wydawaa mi si okropnie duga, a petarda ciya straszliwie. Ju w poowie drogi zupenie si zadyszaem, krew ttnia mi w gowie, a z murw sycha byo nieprzerwany huk palby, gdy obrocy zamku strzelali do mnie z czego si dao. Kule gwizday mi koo uszu, a par utkwio w desce, ktr osoniem sobie piersi, co moe uratowao mi ycie. Najgorsze jednak byy strzay z kusz, ktre bzykay koo mnie jak sy, gdy celno strzaw z kuszy jest o wiele wiksza ni z ha-kownic. Jiirgen Knopf i jego ludzie dotrzymali jednak obietnicy i skierowali take gwatowny ogie na szczyt murw zamku, aby zmusi obrocw do krycia si i przeszkodzi im w celowaniu. Tote udao mi si w kocu dobiec i wlizn si pod sklepienie bramy, gdzie, jak sdziem, byem ju cakiem bezpieczny. Ale gdy zaczem oglda bram, spostrzegem ku memu przeraeniu, e w murach po obu stronach znajduj si wskie i wysokie strzelnice. I gdy podniosem petard, aby przybi j hakami do bramy, w miejscu gdzie, jak przypuszczaem, znajduj si zamek i rygle, zdrtwiaem ze zgrozy, gdy ze strzelnicy wysuna si wycelowana we mnie lufa. Ledwie zdoaem rzuci si pod mur, gdy pad strza, ktry trafi w bram, rwnoczenie ze strzelnicy po przeciwnej stronie wysuna si druga lufa. Przez chwil miotaem si tak w bramie, oblewajc si potem ze strachu, ale w kocu zmczyo mnie to i postawiem na jedn kart, wiedzc, e i tak wszystko w rku Boga. Chwyciem petard i na nic nie baczc, przybiem j do bramy paru grzmicymi uderzeniami mota, a strach doda moim ramionom takiej siy, e baki weszy w twarde drzewo jak w maso. Jaki strza trafi tu koo mojej gowy, robic w bramie dziur wielk jak pi, ale nie miaem ochoty zaglda do rodka, tylko zapaliem lont. A gdy zacz trzeszcze i piekcy dym siarkowy zakbi si wok mnie, przeegnaem si i wybiegem na pole. Chyba nikt nie przypuszcza, e wyjd ywy spod sklepienia bramy, bo przebiegem pidziesit krokw, zanim zaczto do mnie strzela z murw. W teje chwili rozleg si huk wikszy ni przy wystrzale z dziaa i dzielni ludzie Jiirgena Knopfa rzucili si do bramy z taranem. Mieli szczcie, e chwil przedtem wystrzelono z wszystkich strzelb zamku i e nabicie broni na nowo trwao chwil. Wywaenie bramy przechylio szal walki na nasz stron. Ksi biskup widzc beznadziejno pooenia, skapitulowa, gdy tylko Jurgen Knopf zapewni go, e pozwoli mu oddali si z zamku z ludmi, broni i osobistymi rzeczami. Wprawdzie Jurgen by wcieky, e nie moe zemci si na biskupie wedle swego upodobania, ale dalsza walka kosztowaaby sporo ofiar, bo biskup mg kaza wytoczy dziaa na dziedziniec i mimo pewnej przegranej urzdzi prawdziw masakr wrd szturmujcych. Tak to Jurgen Knopf wzi w posiadanie zamek, a w nim ogromny up wojenny. Jako wasno i osobiste rzeczy biskupa uzna bowiem tylko dziesi srebrnych pucharkw, dwiecie guldenw w zocie i dwa konie, z ktrych jednego objuczono biskupimi piernatami i pociel. Gdy jego przewielebno dowiedzia si o wykadni warunkw kapitulacji, wpad w taki gniew, e straci mow i ledwie mg zapa oddech. Twarz mu posiniaa i felczer uzna za najpewniejsze natychmiast upuci mu krwi, a dwch mocnych pachokw musiao trzyma ksicia biskupa w czasie tej operacji. Nastpnie podsadzono go na konia i musia opuci zamek, a jego wojska maszeroway za nim z kobietami, dziemi i drobnym dobytkiem, przy dwikach bbnw i piszczaek, podczas gdy dziaa chopskie oddaway grzmice salwy. W ten sposb wszyscy, z wyjtkiem biskupa, byli zadowoleni i uwaali, e uratowali honor.

Nie mam pojcia, jaka bya ilo pienidzy, zota i srebra, ktre wpado w rce Jiirgena Knopfa, bo pozwoli on tylko dwm najbardziej zaufanym powiernikom towarzyszy sobie do skarbca biskupa pod jedn- z wie zamkowych. Gdy ludzie zaczli z tego powodu sarka, Knopf rozdzieli midzy nich po trzy guldeny na gow, co odpowiadao odowi najemnika, ci za, ktrzy wdarli si na dziedziniec zamku, otrzymali po sze guldenw. Gdy chopi uspokoili si i zaczli je i ukada si na spoczynek, podszedem do Jiirgena Knopfa i poprosiem, aby mi wypaci tysic guldenw nagrody. A on westchn ciko, unikajc mego spojrzenia, i rzek: Mikaelu Pelzfuss, obawiam si, e podobnie jak inni bardzo przeceniasz bogactwa biskupa. Musisz pamita, e potrzeba ponad trzydzieci tysicy guldenw, by opaci od dziesiciu tysicy ludzi. D]atego nie mog obecnie wypaci ci caej sumy w gotwce. Ale w uznaniu twojej odwagi dam ci trzydzieci pi guldenw teraz, a na reszt otrzymasz skrypt duny, ktry obowizuj si wykupi natychmiast, gdy tylko nowy porzdek wejdzie w ycie i sprawiedliwo boska zapanuje na ziemi. Jego odpowied oburzya mnie, zwaszcza po doznanym strachu i obraeniach. Zwymylaem go wiec gorzko, nazywajc otrem i krzy-woprzysizc i dajc, eby wypaci mi przynajmniej poow obiecanej sumy. Po gwatownej wymianie sw, w czasie ktrej Knopf uywa jako argumentw zarwno ez, jak grb, wycignem z niego sto guldenw, a i to wicej ni poow w obernitych guldenach, na reszt za da mi skrypt duny i wrczajc mi go napomina pobonie, abym ufa Bogu. I nigdy nie dowiedziaem si, co si stao z niezmierzonymi skarbami biskupa, gdy Knopf mg wyda tylko czstk ich na werbowanie najemnikw, reszta za przepada bez ladu, gdy straci on gow. W kadym razie jednak osignlimy porozumienie, a wrbel w garci lepszy jest ni szczygie na dachu, jak zwyka do mnie mwi zacna matka Pirjo. Na znak swoich dobrych intencji Knopf kaza mi take da niezego konia ze stajni biskupa. O witaniu, gdy biae gwiazdy nocy letniej wci jeszcze wieciy na niebie, wrciem konno do Baltringen z radosn wieci o wielkim zwycistwie chopw z Al-Igau i o haniebnej ucieczce biskupa na starej chabecie. Przywieziona przeze mnie wie wcale nie ucieszya Ulryka Schmida, ktry zacz ju sabn w swej wierze. Owiadczy on, e gwat rodzi tylko gwat e Jiirgen Knopf zginie od miecza, ktrym wojuje. Znuyo mnie jego biadanie, poszedem wic do obery, postawiem 'konia w stajni i kulejc, z poparzonymi nogami, wdrapaem si po wskich schodkach do malekiej izdebki na poddaszu, ktr udao mi si dla siebie zachowa. Mieszkaem bowiem w pojedynk, a pewna zacna niewiasta, wdowa po przekupniu korzeni, pod ktrej opiek zostawiem pieska, odpowiadaa za to, eby nikt nieproszony nie wtargn do izdebki w czasie mojej nieobecnoci. atwo zatem mona sobie wyobrazi moje oburzenie, gdy zobaczyem jakiego zupenie obcego odaka rozwalonego na moim ku i chrapicego z otwart gb. By ubrany w kolorowe rozcite pluderki, a rozpity kaftan odsania owosion pier. picy jedn rk ciska mocno rkoje miecza, w drugiej za trzyma kurczowo mieszek. Na jego brzuchu, zwinity w kbuszek, spa mj pies i nawet nie chciao mu si podnie, eby mnie przywita. Macha tylko ywo ogonkiem i mruga na mnie jednym okiem, jak gdyby chcc da do zrozumienia, e nie wy pada. przerywa snu wojaka. Nie znaem tego czowieka, cho byo co znajomego w jego szerokiej, gupiej fizjognomii, co mnie zastanawiao. Ale gniew wzi nade mn gr, zapaem wic picego za kaftan na piersi i mimo jego potnej postury potrzsnem nim mocno, a si ockn. Zacz wykrzykiwa w rnych jzykach komendy wojskowe i kl po hiszpasku, a gdy w kocu otrzewia, usiad na ku, przyjrza mi si i rzek: Mikaelu, mj bracie! Tye to naprawd, yjesz jeszcze? Jak si czujesz, bo widz, e kulejesz jak stara baba z prchnic koci.

Opady mi uski z oczu i poznaem go. By to Antti, ktrego tak bardzo mi nieraz brakowao i ktrego ju od dawna opakaem, sdzc, e straci swoje gupie ycie na polach bitew cesarskich pod Mediolanem i we Francji. Rozpakaem si z radoci i wziem go w ramiona, a -gdy mi odda ucisk, poczuem, e nadal jest silny jak niedwied, bo mao mi eber nie pogruchota. Wyrs jeszcze i zmnia, twarz jego jeszcze bardziej stpiaa, a ca jego posta cechowaa niemiosierna brutalno lancknechta. Ale szarymi sennymi oczyma patrzy na mnie tak jak dawniej. A wic nie zgine, Antti, cho nie syszaem o tobie od lat? zapytaem. I spade tu, do Baltringen, jak z jasnego nieba? Bogu dziki, e jeste znowu ze mn i e mog si tob zaopiekowa, by gupota nie doprowadzia ci do zguby, nie mwic ju o tym, e mam pienidze, tak e nie bdziesz potrzebowa cierpie biedy, cho doprawdy nie rozumiem, jak dae sobie rad bez moich rad i pomocy. Antti brzkn dumnie cikim mieszkiem i odpar: Nie wracam jako biedak. Gdy usyszaem, co si tutaj dzieje, opuciem natychmiast obz cesarski, aby ci odnale, bo trzy lata suby u cesarza dobiegay ju koca, i doprawdy cesarz jest mi wicej winien ni ja jemu. Ale i tak nie mam powodu si skary, bo szczcie dopisywao mi, cho jestem tylko biednym gupkiem. W kadym razie dobrze, e dowiedziaem si o powstaniu w Niemczech, bo nie zdyem przepi pienidzy. Wrciem, bo wiedziaem, e twoja natura i pobone serce z pewnoci wplcz ci w t awantur. Teraz za zamierzam ci wyplta z tego, co si tu wici. Ucieszyem si serdecznie, e szczcie mu sprzyjao, cho nie mogem poj, jak to moliwe, skoro nie byo mnie pod rk, abym mu doradza i pomaga, ale reszta jego sw urazia mnie. 13 Mikael, t, I Jeste taki gupi, na jakiego wygldasz, mj Antti odparem i nic nie rozumiesz z tego, o co tu chodzi. Biedni czeladnicy i chopi niemieccy powstali jak jeden m, eby zbudowa nowy porzdek oparty na dwunastu doskonaych artykuach, ktrych nawet nie prbuje, ci przeczyta, bo twoim sabym rozumem wcale by ich bez dugich tumacze nie zrozumia. Mog ci jednak zapewni, e artykuy te s znakomite, poniewa sam braem udzia w ich opracowywaniu. W kadym razie ci uczciwi ludzie postanowili zbrojnie ustanowi nowy porzdek i wprowadzi sprawiedliwo bosk na ziemi. Dlatego wietnie e przyby, bo kady uczciwy czowiek powinien pomaga w urzeczywistnieniu tego szlachetnego celu. Antti ziewn, podrapa si za uchem i zerkn na mnie niepewnie. Mj bracie, Mikaelu powiedzia. Jeste czowiekiem uczonym i mdrzejszym ode mnie i rozumiesz si z pewnoci lepiej na tych teologicznych sprawach, ale tyle zdyem zobaczy na wasne oczy, szukajc ciebie jak igy w stogu siana, e ten nowy porzdek wyglda troch dziwnie, i dua cz tych, ktrzy go wprowadzaj, to raczej diabli pomiot ni dobrzy ludzie. Najchtniej zabrabym ciebie z sob do Woch, gdzie zote jabka wisz na drzewach. Mia z pewnoci dobre intencje i mwi tak, jak umia, tote nie chciaem si na niego gniewa, umiechnem si tylko z politowaniem i odparem: Nie spierajmy si na ten temat. Raczej opowiedzmy sobie wszystko, co nam si przytrafio. Bardzo jestem ciekaw usysze o twoich losach i jak to moliwe, e miae szczcie. Sam te chtnie ci opowiem o moich niepowodzeniach, eby zrozumia, e nie jestem ju ten sam co wtedy, gdymy si rozstawali. Gdy pado sowo szczcie", Antti spowania i powiedzia smutno: Nie ma czystego i niczym nie zakconego szczcia. W kadym pucharze jest kropla goryczy, ale przez to nie mam na myli moich trudw i wyrzecze, zimna i biedy, gorczki i godu, zarazy i ran, ktre tak nierozerwalnie s zwizane ze sub na odzie cesarza. Myl tu o czym innym, .o czym opowiem ci pniej. Ty za nie potrzebujesz mi opowiada o

twoich kopotach, poniewa wiem ju o wszystkim, bo szukajc ciebie, przybywam tu z Memmingen. Wiem, jaki los spotka twoj on, i dziel twoj aob, jakkolwiek ta nowina nie bya dla mnie adn niespodziank, bo kady na pierwsze wejrzenie mg zrozumie, e bya ona czarownic, i tylko kto tak niewinny, jak ty mg si w niej zadurzy. Tote raczej pozwl mnie mwi, bo mam ci powiedzie wiele pouczajcych rzeczy. I moe lepiej, ebym wpierw troch zwily sobie gardo, bo opowiadanie potrwa z pewnoci a do wieczora. Przypomniaem sobie o obowizkach gospodarza, zapomniaem 0 zmczeniu i poczuem trawicy mnie gd. Zbiegem na d i znalazem wdow po przekupniu korzeni w kuchni na tyach domku, jak wyjmowaa z pieca wieo upieczony chleb. Bardzo bya wzburzona i na mj widok zacza od razu gdaka jak kura: __ Panie Mikaelu, nie chc powiedzie nic zego o przybyszu, twoim przyjacielu, bo jak na to wyglda, jest to m silny i pobony, cho pije straszliwie. Ma pienidze i paci dobrze za to, co wypije, i jego mowa te jest przyjemna dla sabej niewiasty. Ale nie mog zgodzi si na to, e sprowadzi t cudzoziemsk suk do mego domu. Jest pyszna i zarozumiaa, mwi jakim pogaskim jzykiem, odziewa si w jedwabne spdnice ponad swj stan i nosi pira na gowie zamiast dwuronego czerwonego czepca. To si musi skoczy i do ju mam rozpusty i haniebnego wszeteczestwa w moim domu. Nie wierz, e s oni z sob polubieni po acinie i przy powicanych wiecach, 1 nie ycz podobnie aosnego losu czowiekowi tak uprzejmemu i pobonemu jak wasz przyjaciel, panie, rozumiem te doskonale, e pije on okropnie, aby zala robaka z powodu tej nieznonej dziewki, i mam nadziej, e w por si opamita i wygna t suk precz. Sowa jej wprawiy mnie w zdumienie i odparem, e Antti jest 0 ile wiem czystym modziecem, ktry wcale nie ma zwyczaju wczy z sob dziewek. Zawoaem Anttiego, eby zszed na d, ale on na moje pytania przeegna si tylko nabonie i rzek: Wolabym raczej mie do czynienia z workiem dzikich kotw ni z t niewiast i nie chc w tej chwili o niej mwi, bo pragn zrobi ci ma niespodziank. Nie chc te zepsu sobie apetytu i pragnienia poruszajc ten temat, bo to ona wanie jest gorzk kropl piounu w pucharze mego powodzenia. Dwoma ykami wychyli dzban piwa, poprosi o jeszcze i doda: Nie powinno si jednak le mwi o piounie. Wosi warz z wina 1 piounu mocny trunek, ktry wielu ju uleczy z kurczw odka i febry. Zwrciem mu uwag, eby si pohamowa, i przypomniaem o zych skutkach nadmiernego uywania piwa i wina. Ale on sprzeciwi si gwatownie. Wida, e nigdy nie brae udziau w prawdziwej kampanii rzek. Dobry onierz nie pije wody i zawsze wydaje ostatni grosz na wino lub piwo. Widziaem wielu towarzyszy, ktrzy marnie zginli napiwszy si zepsutej wody z przydronego rowu. Tote mj sierant nie dowierza ani jeziorom, ani sadzawkom, ani rzekom i mawia, e jeli ju musisz pi wod, pij j gorc z zioami. T dobr rad przekazuj tobie, Mikaelu, bo jak widz, i ty jeste na wojnie, a przy tumach, jakie si zgromadziy w tym miecie, wnet wybuchn zarazy i przetrzebi spord nas tych, co pij wod. Mwi to tak powanie, e musiaem mu wierzy, bo by w tych sprawach bardziej dowiadczony ode mnie. Piem wic i ja wino .i piwo do obiadu i wnet podochocilimy sobie i cieszylimy si z naszego spotkania, klepic si po plecach i artujc z wdow po korzennym kupcu, ktra nie aowaa nam jedzenia i podawaa wci nowe potrawy, egnajc si krzyem z podziwu na widok niezmiernej arocznoci Anttiego i zachcajc go yczliwie, eby jeszcze sobie dooy. A gdy Antti zaspokoi pierwszy gd, zacz opowiada. Niech Bg bogosawi nasz zacn gospodyni i wynagrodzi jej trudy, bo doprawdy sprzykrzyy mi si ju cesarskie oliwki i ykowata olina, a wiee maso i krucha wieprzowina wygadziy mi jzyk. Tote chc ci opisa moje losy, ale zanim to uczyni,

musz wpierw powiedzie sw par o wielkiej polityce wiatowej, gdy inaczej nic nie zrozumiesz, Mikaelu, bo ty wiesz wicej o sprawach niebieskich ni ziemskich. Ja natomiast zmuszony byem nauczy si tego troch, bo onierz musi wiedzie, komu sprzedaje swj miecz i dla kogo nadstawia karku. . Wychyli puchar wina, ktry gubi si zupenie w jego potnej doni, i poprosi gospodyni, eby podaa mu inny, wikszy. A potem cign: Ot, jak sobie przypominasz, wstpiem na sub u cesarza, mylc, e robi co mdrego, jako e nasz zacny pan Karol V jest najpotniejszym wadc wiata i jego kraje dziedziczne obejmuj Austri i Neapol, Hiszpani i Niderlandy, eby tylko wymieni kilka z nich. Ponadto jest on cesarzem caych Niemiec i Indii, i Ameryki za morzami, o czym hiszpascy arkebuzerzy opowiadaj historie, od ktrych wosy si je na gowie. I gdyby te historie o Nowym wiecie cho w czci tylko byy prawdziwe, cesarz byby najbogatszym z ksit i mgby sobie zteudowa zamek z czystego zota i szlachetnych kamieni. Natomiast w rzeczywistoci cierpi on na ustawiczny nieuleczalny brak pienidzy, co jest najlepszym dowodem, e Hiszpanie, ktrzy byli za morzem, s najwikszymi garzami, jakich kiedykolwiek oglda wiat. Zniecierpliwiem si troch i wtrciem, e wiem o Hiszpanach tyle, co i on, oraz wezwaem go, aby trzyma si tematu. A on cign bez urazy: Prcz naszego szlachetnego cesarza nie ma waciwie adnych innych ksit, o ktrych warto byoby mwi, z wyjtkiem krla Francji, Franciszka, ktrego znam bardzo dobrze, bo braem udzia w pojmaniu go do niewoli pod Pawi, a take krla angielskiego Henryka VIII, ktry zrobi pienidze na handlu wen. O niemieckich ksitach nie ma nawet co wspomina, bo nie znacz nawet tyle co musze ajno na cianie, i caa Rzesza niemiecka jest waciwie tylko jednym wielkim trawnikiem, gdzie grafy i ksita, biskupi i wolne miasta wyrastaj jak grzyby po deszczu. Jedynym prawdziwym wadc w tym kraju jest hercog Ferdynand, brat cesarski, nawiasem mwic, modzik do niedowiadczony, ktry jest namiestnikiem w Niemczech i Austrii i broni wgierskiego krla-dzie-ciucha przed Turkami oraz czyni we wszystkim tak, jak mu nakae cesarz. O Polsce i Moskwie nie chc mwi, bo nic o nich nie wiem. A wielki sutan turecki, Soliman, to osobny rozdzia, i z pewnoci na rwni z cesarzem jeden z najpotniejszych wadcw na ziemi, ale jest on tak daleko, e nie bd o nim wspomina, cho ze jzyki utrzymuj, e krl francuski pragnie zawrze przymierze z sutanem w celu zwalczania cesarza. Jak sdz, jest to tylko gadanina i pode oszczerstwo. Wzburzony tym, co usyszaem, wtrciem: Jako byy student czcigodnego uniwersytetu w Paryu miecie, ktremu rwnego prno by szuka na ziemi i jako przyjaciel Francji chc raz na zawsze owiadczy, e twierdzenia takie s faszywe i kamliwe. Nie powinnimy przysparza brzemienia szlachetnemu i rycerskiemu krlowi Franciszkowi, ktry tak mnie opiera si cesarzowi, a opiera mu si dlatego, e z pewnoci nie jest intencj Boga, by jeden czowiek zdoby panowanie nad caym wiatem. Antti uderzy pici w st, a deska trzasa, i hukn z zadowoleniem: Wspomnisz moje sowa, Mikaelu, e trafi w samo sedno. Mdrzejszy jeste, ni przypuszczaem, nawet w sprawach politycznych, bo wanie dlatego ci dwaj yj jak pies z kotem nigdy nie mogli si zgodzi, od czasu gdy konkurowali o koron cesarsk. Francja jest bowiem najbogatszym i najpotniejszym.krajem Europy i jedyn przeszkod w rozszerzeniu wadzy cesarza na cay wiat. Aby jednak dobrze wszystko zrozumia, musz ci teraz wyjani sytuacj we Woszech. Jest to kraj, ktry nie zniesie nad sob adnego pana. Cesarz i krl Francji nie przestali nigdy walczy o ksistwo Mediolanu i o yzn Lombardi, z ktrej przybywam. Wenecja graniczca z Mediolanem odgrywa dziki swoim posiadociom najwiksz role we Woszech, cho nie naley take zapomina o papieu.

Pochodzi on z rodu Medyceuszw i dlatego wada nie tylko Rzymem, ale i nad Florencj. Oprcz tego mamy ksistwo Neapolu, ktre naley do cesarza, ale ktrego domaga si krl Francji na mocy prawa dziedzictwa. Krci mi si ju w gowie od tego wszystkiego zaprotestowaem. Opowiadaj lepiej, co sam widziae i syszae. Mog powiedzie tylko jedno, e zarwno cesarz, jak i krl postpuj bezbonie i zbrodniczo, toczc wojn, gdy wszystkie ich sprawy i problemy dziedzictwa mog by rozwizane na drodze prawa, sprawiedliwie dla obu stron. Antti wybuchn gonym miechem i powiedzia: Sprawy dziedzictwa i przymierzy oraz ukadw s tak zawikane, e sam diabe by si w tym nie poapa, i wielu ju uczonych jurystw dostao od tego fioa i poszo do klasztoru. Cesarze i krlowie nie uznaj innego prawa prcz siy. Ten, kto moe wystawi wiksz liczb pikinierw, arkebuzerw, jazdy i dzia, wygrywa spraw. Ksistwo Mediolanu byo oficjalnym powodem wybuchu wojny i znajdowao si w posiadaniu krla francuskiego, gdy przekraczalimy Alpy, eby wygna Francuzw z Woch i ciga a do Prowansji, rabujc, mordujc i gwacc, ile si dao. Naszym dowdc by bowiem konetabl francuski, ksi Burbonu, ktry, rozwcieczony na krla Francji, chcia mu przyczyni jak najwicej szkody. Wdowa po przekupniu korzeni zacza si egna znakiem krzya, mwic, e jest tylko prost niewiast i nie bardzo rozumie opowiadanie Anttiego, ale nie moe mu uwierzy, by pldrowa, grabi i mordowa niewinnych ludzi. Ja za zapytaem, czy to moliwe, by naczelny dowdca wojsk francuskich i konetabl walczy po stronie cesarza przeciw wasnemu krlowi. Anttiego zmieszay troch sowa wdowy i prbowa broni si mwic: Grabie i pldrowanie zwizane s z zawodem onierza i stanowi naturalne prawo wojska. Nigdy te nie zabiem dla przyjemnoci niewinnego czowieka, jak to robi Hiszpanie, gdy ponosi ich temperament. Jeli chodzi o gwaty, to mog tylko powiedzie, e wiele kobiet w Prowansji nie uwaao tego za co zego. Raczej biegay one za onierzami, ni ich unikay, szczeglnie gdy mieli na sobie lnice pancerze i rozcite pludry, tak e i w tym wypadku mam czyste sumienie. Francuski konetabl za zdradzi swego krla i przeszed na sub cesarza, eby pod jego ochron zaoy wasne krlestwo na ziemi francuskiej. Ten ksi Burbonu dowodzi jednak nami tak niezdarnie, e siy nasze topniay jak nieg na socu i po duszym obleniu y Marsylii zmuszony byem zostawi moje wspaniae dziaa w rkach Francuzw i podj uciliw ucieczk a do Mediolanu, gdy krl francuski zdoa wbrew wszelkim oczekiwaniom wystawi w jesieni olbrzymi armi i ciga si teraz z nami przez Alpy do kraju mediolaskiego. Antti wpad w ferwor i przerywajc opowiadanie od czasu do czasu, eby zwily gardo ykiem wina, opowiedzia nam dugo i szeroko 0 zmiennych kolejach kampanii we Woszech, o wielkich wodzach, z ktrych najwyej stawia naczelnego dowdc cesarskiego wojska, markiza Pescar i pana de Lannoy, i o wielkiej bitwie pod Pawi, ktra zakoczya si ogromnym zwycistwem cesarza i kiedy to sam krl Franciszek I dosta si do niewoli cesarskiej. Wychyliwszy dzban wina zakoczy przypatrujc mi si powanie: Mikaelu, bracie mj! Rozmawiaem z tob o wielkiej polityce 1 o bitwie pod Pawi, gdzie trzydzieci tysicy dobrze uzbrojonych i wprawnych w boju ludzi dowodzonych przez biegych w prowadzeniu wojny dowdcw poszo do natarcia na trzydzieci siedem tysicy. Wszystko to opowiedziaem w najlepszym zamiarze, aby moe wreszcie zrozumia, e nierozumne powstanie chopskie nie znaczy w porwnaniu z wielk polityk i prawidowym prowadzeniem wojny wicej ni musze ajno na cianach. Dowiadczony wdz pooy tych chopw tak, jak si kosi zboe ostrym sierpem. Po zwycistwie pod 'Pawi cesarz jest najmocniejszy na wiecie, on za nie cierpi luteranw. Zaprzysig, e najpierw wyrwie z korzeniem wszelkie kacerstwo w Niemczech, potem za pokona Turkw z pomoc caego

zjednoczonego chrzecijastwa. Tote z serca ci radz, eby posucha gosu rozsdku i ebymy, pki jeszcze czas, wycofali si z tego i udali si w inne, lepsze okolice. Jego sowa day mi duo do mylenia, ale uwaaem si za mdrzejszego od niego, a przy tym byem troch odurzony winem, tote wydrwiem jego przewidywania, udowadniajc, e sprawiedliwo boska jest silniejsza ni prawa cesarzy i krlw i e Samson pobi Filistynw za pomoc szczki olej. A gdy upiera si przy swoim, chciaem go porzdnie zwymyla, lecz w teje chwili otwary si drzwi i do izby wesza lekkim krokiem kobieta o uszminkowanych policzkach i z umiechem na ustach, ubrana w podart spdnic i kapelusz z opadajcymi czaplimi pirami. Nucia do adnie smtn piosenk: Zmaro si panu la Police, Pod Pawia zgina chwal, Cho tu przed mierci, Chytry lis, yl jeszcze, i to jak! V Zacna wdowa po przekupniu korzeni zacza gwatownie szlocha z rozgoryczenia, mwic: To ona, to ta okropna dziewka, ktr pan Antti przywiz ze sob z Woch, i jeli jest pan mczyzn, panie Mikaelu, wemie pan kija i przegoni j z mego przyzwoitego domu. Ale gdy usyszaem dwik gosu przybyej i przypatrzyem jej si bliej, zerwaem si z zydla i przeegnaem, jak gdybym spotka diaba we wasnej osobie, gdy oto staa przede mn nieco chwiejc si na nogach, lecz ywa i prawdziwa pani Genowefa z domu mistrza Arce z Parya. I cho nie bya ju cakiem moda, policzki wci jeszcze miaa krge, wargi pene, a oczy jak ciemne fioki. Gdy mnie zobaczya, wykrzykna z radoci, zarzucia mi rce na szyj i pocaowaa mnie w oba policzki, zanim zdoaem jej w tym przeszkodzi i strzsn j z siebie. Caa pewno siebie opucia nagle Anttiego. Skurczy si na swoim zydlu i patrzc na mnie bagalnie wybka: Przebacz mi, Mikaelu, ale nie mogem temu zapobiec, bo przyczepia si do mnie jak rzep, spotkawszy mnie pod Pawi. Uprzykrza mi ycie tak, e mam szczer nadziej, i zechcesz si ni zaopiekowa. Pamitam bowiem jeszcze, e dawniej bye bardzo ni oczarowany, ona za jest ci wci jeszcze winna pewne rzeczy, ktrych mska skromno nie pozwala mi nazwa po imieniu. Tak byem zdumiony i zaskoczony, e nie mogem doby sowa, a pani Genowefa usiada we frywolnej pozie, obcigna sukni tak, e wyjrza obnaony biust, i zacza mi si przyglda z przekrzywion na bok gow, jak gdyby bya psem, a ja kawakiem misa. I nie przestawaa przy tym nuci swojej piosenki dwicznym gosikiem, dopki nie odzyskaem przytomnoci i rozgniewany nie powiedziaem: Na Boga! Nasuchaem si ju do o Pawii i wystarczy mi tego do koca moich dni. I jeli rzeczywicie przywloke tu t szlachetn dam jako twoj cz upu a spod Pawii, to jeste, Antti, gupszy, ni mylaem, i wcale mi nie zrobie tym przysugi. Pani Genowefa mylaa widocznie, e nie podoba mi si jej piew, i rzeka z uraz: Pan de la Palice zacniejszy by od was obydwch i lepiej bycie zrobili piewajc wraz ze mn t piosenk, ktr wzici do niewoli Francuzi uoyli na jego cze. Otoczony przez stu Hiszpanw bi si do ostatniego tchu, cho oczy mu ju zachodziy mg i jedn rk mia odrban tu przy ramieniu, a w biodrze otwart ran. Kazaem jej zamilkn, eby zebra myli, ale z rwnym powodze niem mogem prbowa zatrzyma koo myskie goymi rkami, bo paplaa dalej nieprzerwanie: O mskoci pana de la Palice nikt nie potrafi zawiadczy lepiej ode mnie, bo raczy raz okaza mi swoj skonno, a nastpnego dnia rano da mi dwadziecia zotych monet w piknie haftowanym jedwabnym woreczku. Take krl Francji caowa moj do i inne miejsca mego ciaa, ktrych wstydliwo nie pozwala mi wymieni, bo by to wielki galant i rycerski kawaler, ktry lubi urozmaicenie i ktremu w obozie duy si czas. Rwnie i inni najszlachetniejsi panowie ubiegali si i wspzawodniczyli o moje aski.

Opowiadanie jej wykazywao, e miaa niebywae powodzenie w zawodzie, ktry sobie obraa. Francuscy rycerze nie maj sobie rwnych w wiecie, jeli chodzi o galanteri, szczodro i sztuk miosn cigna. Mog o tym co powiedzie i sama nie wiem, kogo wicej nienawidzi Niemcw, ktrzy s niezdarni i brutalni, nie rozumiej si na kobietach i wol kiebas i piwo od najrozkoszniejszych sztuczek uwodzicielskich najwspanialszych kobiet, czy Hiszpanw, ktrzy umiej kocha, i to nawet ognicie, ale s jeszcze skpsi od Niemcw i na podstawie prawa zwycizcy chc dosta za darmo to, co kady uczciwy mczyzna chtnie kupuje za godziw cen. O Wochach w ogle nie ma co mwi, bo staj si po prostu gusi, gdy delikatna kobieta wspomni o pienidzach czy nowych sukniach. Bg mi wiadkiem, Mikaelu, e cae moje nieszczcie wyniko z tego powodu, e dzicy i bezwzgldni najemnicy zrabowali wszystkie moje kosztowne szaty, skrzynk z kosmetykami i pachnida-mi, dobre olejki i czernido do brwi, a poza tym cae pokane mienie, ktre skrztn prac zarobiam w obozie krlewskim, aeby zapewni sobie i dzieciom beztroskie ycie. Jezus, Maria! wykrzyknem przeraony, nie zwracajc uwagi na ostrzegawcze grymasy Anttiego. A wic macie take dzieci, droga pani Genowefo? W tym miejscu do rozmowy wtrci si Antti. Drogi braciszku, Mikaelu! Zaklinam ci, nie wierz we wszystko, co ta kobieta opowiada, bo kamie wprost okropnie i twierdzi, e ma dwoje dzieci, chopca i dziewczynk, ktrych umiecia u zacnych ludzi w Tours. Mwi, e chopiec skoczy niedugo pi lat, i jakkolwiek jej nie wierz, zwizaa mnie z sob twierdzc, e to mj syn. Jeli o to chodzi, niemoliwa jest jakakolwiek pomyka wtrcia pani Genowefa agodnie. Niech mnie Bg skar i piorun spali, jeli, od pierwszej chwili, gdy chopak ujrza wiato dzienne, nie wiedziaam, e jest on synem dzielnego pana Anttiego. Tylko z ogromnym trudem udao mi si przekona mego pierwszego opiekuna, e jest ojcem dziecka. Pamita go pan, Mikaelu, nieprawda? Uzna w kocu chopca za swego bastarda i dzieciak przebywa obecnie pod opiek dobrej szlacheckiej rodziny, cho ojciec jego mwi tu o ojcu legalnym, a nie rzeczywistym, ktrym jest pan Antti by ajdakiem i nicponiem. Chopak nosi imiona Andrzej Florian, uwaaam bowiem, e powinien nazywa si po obu swoich ojcach, i czsto lec w ramionach sabszych i mniej miych mi kochankw, wspominaam z tsknot czuoci jego ojca cielesnego, dopki opatrzno nie przywioda go znowu do mnie, aby uratowa mnie z mocy Hiszpanw pod Pawi. Pani Genowefa przemawiaa tak przekonywajco, a spojrzenia jej fiokowych oczu, ktre rzucaa Anttiemu, byy tak czyste, e nie mogem wtpi w jej sowa. Przezwyciywszy wic pierwsze zdziwienie, zmuszony byem przyzna, e Antti by zupenie niewinny i e jako czowiek honoru postpi susznie, biorc pod opiek matk swego syna, cho mogo to nam przysporzy mnstwo kopotw, przykroci i wydatkw. A Antti powiedzia: Czy ty wierzysz temu, co ona mwi, Mikaelu? Bo ja nie, albowiem babski jzyk jest liski, a mowa pena puapek i zasadzek. Ale jeli istotnie jej wierzysz, obowizkiem twoim jako mczyzny jest po msku wzi na siebie twj udzia w cikim brzemieniu ojcostwa, bo jako czowiek uczciwy musisz przyzna, e chopak jest twj co najmniej w poowie, i e jest naszym wsplnym synem. Jego imiona powinny waciwie brzmie Andrzej Mikael Florian. Wykrzyknem ze zdumienia i oburzenia, rwc na sobie kaftan, a guzy posypay si na wszystkie strony. Nigdy bowiem nawet nie dotknem pani Genowefy, jakkolwiek w mojej modzieczej gupocie nie brakowao mi wcale ochoty. Ocali mnie jej fasz, za co dzikowaem teraz Bogu, widzc, do czego doprowadzio to Anttiego. A on, przygldajc mi si drwico lekko zamglonymi od wina oczyma, cign, e pani Genowefa jest mi przecie winna dug, na poczet ktrego niegdy w moim imieniu przyj zapat, tak wic jestem co najmniej tak samo jak on odpowiedzialny za dziecko. Nie mogem temu zaprzeczy, i

przepenio mnie to bezsiln wciekoci. Pani Genowefa wzia moje milczenie za zgod i snua dalej smutn histori o swoich przygodach. O tym, jak po bitwie szukaa schronienia w celi klasztornej, ktr zapewni jej protektor, i jak wystroia si w najpikniejsze szatki w nadziei, e pojawi si jaki szlachetny pan, ktry zaofiaruje jej swoj opiek. I jak zamiast tego wpada w rce okrwawionej i brudnej tuszczy, ktra ograbia j z wszystkiego, nawet z odziey, a w kocu przyszli Hiszpanie i nie znajdujc ju nic wicej do wzicia, zgwacili j okrutnie. A gdy wreszcie prawie naga w achmanach zdoaa si oswobodzi, sdzia, e jest zgubiona, dopki dziki opatrznoci nie spotkaa ojca swego syna i nie rozpoznaa go, a on uratowa j z najgorszej opresji, cho jeszcze dotychczas nie zdoaa postara si o now garderob i toaletowe przybory, od ktrych zaley w duej mierze powodzenie wiatowej damy i mono odzyskania poprzedniej pozycji. Antti zarzek si szybko, e nie zamierza wyrzuca ciko zarobionych dukatw na babskie fataaszki, nawet gdyby bya tysic razy matk jego syna. Ja jednak zastanowiem si nad jej sowami i szybko pojem, e nie pozbdziemy si pani Genowefy, dopki nie zaopatrzymy jej we wszystko, co potrzebne do wykonywania jej profesji. Tote powiedziaem jej, e chopi upi zamki i paskie siedziby w caym kraju i e nie wtpi, i zdoamy za umiarkowan cen zakupi dla niej odpowiednie suknie. Nastpnie za owiadczyem, e jestem bardzo zmczony, nogi mnie okrutnie bol, i zaproponowaem, ebymy ju poszli spa. Pani Genowefie zabysy oczy, obja mnie za szyj i szybko powiedziaa, e chtnie mi pomoe uoy si do snu, jeli skutkiem wina trzymam si niepewnie na nogach. Obiecaa te wysmarowa oparze-lizny kojcymi maciami i ogrza mnie w ku wasnym ciaem, gdy noce wiosenne wci jeszcze byy chodne i najcieplej byo spdza je we dwoje. Cakiem faszywie zrozumiaa moje sowa o pjciu do ka i odpoczynku, ale nie miaem ju siy si opiera, i gdy wdowa po przekupniu korzeni stanowczo odmwia poyczenia pani Genowefie swego ka, przepowiadajc nam same nieszczcia z powodu naszego bezbonictwa, wdrapalimy si znowu na poddasze i uoylimy si wszyscy troje w jednym ou, w ten sposb, e pani Genowefa leaa porodku, a mj piesek zwin si w kbuszek przy uchu Anttiego, aby chroni go w czasie snu, gdy bardzo by nim zachwycony. Antti usn, gdy tylko przytkn gow do poduszki, a kiedy pani Genowefa usyszaa jego chrapanie, obja mnie czule ramionami za szyj, pocaowaa w ucho i zacza szepta o najrozmaitszych rzeczach, ktre moja skromno zabrania mi wymienia. Ja jednak odrzuciem jej uwodzicielskie sztuczki, gdy zbyt byem pijany i zmczony, aby myle o cielesnych rozkoszach, i zasnem, majc jej ramiona wok szyi. Tak skoczya si bitwa pod Pawi, jeli chodzi o mnie. Dopiero rankiem nastpnego dnia spostrzegem z ca wyrazistoci, e poprzedniego wieczoru naduylimy wina. Take Antti wzdycha ciko z gow opart na doniach i zaklina si, e nigdy nie tknie ju kropli wina, lecz zadowala si bdzie zsiadym mlekiem i wod, o ile naturalnie nie bdzie musia w polu chroni swego zdrowia suchajc rad zacnego sieranta. Dopiero yk piwa wprowadzi jaki ad w moje myli, tak e zdoaem dowlec si do Ulryka Schmida. Jego kapitanowie donieli, e armia chopska w sile piciu tysicy ludzi maszeruje na miasto Leipheim nad Dunajem, w ktrych to stronach jest duo bogatych klasztorw i zamkw. Oznajmiem, e zamierzam bez zwoki uda si do Leipheim, bo w duchu zdawaem sobie spraw, e im prdzej pozbdziemy si pani Genowefy, tym lepiej dla mojej cnoty, ktra w jej obecnoci stale bdzie wystawiona na niebezpieczestwo. Ulryk Schmid pochwali ten zamiar i zakl mnie na mio bosk, abym nakaza chopom przyczy si do gwnych si moliwie jak najprdzej, gdy szwabski genera Jiirgen von Truchsess nadciga forsownymi marszami, zabijajc, mordujc, cinajc gowy, wyupujc oczy i palc chopw z rozbitych oddziakw. Ulryk mia nadziej, e widzc siy chopskie zjednoczone, Truchsess wda si z nim w ukady. Pojechalimy wic do Lepheim. Zacz si dopiero kwiecie. Droga bya rozmyta wiosennymi deszczami, dookoa lniy ki

pokryte kwieciem i atwo, byo oddycha czystym i wieym powietrzem, przesiknitym aromatem lip. Przypomnia nam si ubogi i daleki kraj rodzinny, gdzie o tej porze roku morze jest jeszcze skute lodem, a szare chatki drzemi na wp zasypane niegiem. Ogarna nas tsknota i Antti zaczai opowiada, e spotka wrd niemieckich najemnikw duskiego porucznika, ktry swego czasu suy pod krlem Chrystianem. Duczyk mwi, e krl dawno ju straci koron i kraj na rzecz stryja, hercoga holsztyskiego, i uciek do Niderlandw, aby szuka schronienia u swego szwagra, cesarza. Panowie szwedzcy w chwili saboci koronowali na krla pana Gustawa z rodu Wazw, ktry tak mnie podega Szwecj i Finlandi do oporu przeciw prawowitemu wadcy. Pan Gustaw jednak okaza si bardzo niewdziczny, gdy nie znosi adnych wspzawodnikw w walce o wadz. Krl Chrystian wywiadczy mu wielk przysug, ucinajc gowy mom, ktrzy mogliby si ubiega o wadz, a pan Gustaw przewidujco dokoczy tego dziea. ywo rozmawiajc o ojczystych sprawach, zbliylimy si do Leipheim, a pani Genowefa te zabawiaa nas najrozmaitszymi historiami 0 dworze francuskim i o trybie ycia krla Franciszka. Gdy przybylimy do maego miasteczka Leipheim, spotkalimy roztasowane na okolicznych wzgrzach liczne gromady chopskie. Wszdzie panowa gwar, zgiek i nieporzdek, pijastwo i obarstwo. Na targowisku ywo handlowano najrozmaitszymi towarami, a handlarze dali bezczelnych cen za hrabskie fataaszki, kupione za bezcen od spragnionych piwa chopw. Odszukawszy przywdcw chopskich powtrzyem im wezwanie Ulryka Schmida, aby wrcili do Baltringen dla poparcia susznych da chopskich w pokojowych ukadach z panem von Truchsess, ktry nadchodzi, aby nauczy chopw moresu. Ale oni zalepieni si i licznymi sukcesami odrzekli, e nie wierz w rokowania ani w krlewskich dowdcw, a ju najmniej wierz w Ulryka Schmida, ktry jest star bab. A gdyby pan von Truchsess omieli si przyj w te okolice, oni mu poka, gdzie raki zimuj. W czasie tej rozmowy pani Genowefa odkrya skrzynk pen wspaniaych sukien, jedwabiu i aksamitw, paszczy bramowanych futrem, koronek i czaplich pir. Skrzynia zawieraa nawet pudo barwiczek 1 pachnide oraz oprawne w srebro zwierciada, szczotki, grzebienie, obcki i opatki i musiaa widocznie stanowi wasno jakiej szlachetnej, dostojnej damy, ktra ucieka przed chopami. Pani Genowefa obja mnie mocno za szyj i pocaowaa w usta i byaby pocaowaa take Anttiego, gdyby si od tego nie wymwi. Bagaa nas, ebymy kupili jej skrzyni z ca zawartoci, bo jest w niej akurat to, czego potrzebuje. artowaa, e z pewnoci jej nie poznamy, gdy woy nowe suknie i umaluje twarz. Bya rzeczywicie bardzo pontna, gdy tak drobia koo nas adnie i lekko, jak to zwykle czyni kobiety francuskie, tak e odyy we mnie wszystkie wspomnienia z modoci. Tote zaczem si targowa z chopskim chorym, pytajc, ile chce za skrzyni. Ten rozoy rce i biorc Boga za wiadka zapewnia, e wcale nie zamierza sprzedawa takich skarbw, lecz chce zachowa je jako trofeum wojenne ofiarowa swojej drogiej onie. Suknie byy co prawda dla niej za wskie, zarwno z przodu jak i z tyu, ale mona je rozpru, wic nie rozstanie si z skrzyni nawet za tysic guldenw. Zrozumiaem z tego, e chtnie sprzedaby skrzyni, i cho pani Genowefa bagaa mnie ze zami w oczach, abym natychmiast zapaci dan cen, ofiarowaem choremu szedziesit guldenw, na co on z oburzeniem zatrzasn wieko skrzyni, owiadczajc, e nie chce wicej mwi o tej sprawie. Gdymy si targowali, Antti rozglda si po dalekich wzgrzach na horyzoncie i patrzy na Dunaj, ktry, tozielony, wystpi z brzegw, obejmujc rwc ptl mae miasteczko i wszystkie drogi dojazdowe. Widz jakich jedcw na drodze odezwa si nagle. Maj kopie i lnice pancerze i zbliaj si w penym galopie. W moich gupich oczach wyglda to raczej na jazd cesarsk ni na podjazdy chopskie, bo chopskie konie maj szpata i chodz nieokiezane, podczas gdy

te rumaki s wielkie, lnice i wykarmione i nie maj adnych wad w nogach, o ile mog to std zobaczy. Chory odwrci si, wysmarka si w palce i powiedzia: To chyba nie nasi jedcy, bo kto byby taki gupi, eby si rozbija po pustych drogach bez adnego poytku, kiedy ju spldrowalimy ca okolic i spalilimy wszystkie zamki? Ale jest nas wielu i nie poznaj nawet wasnych ludzi, ci za jedcy przybywaj widocznie zza Dunaju, eby si do nas przyczy. Patrzylimy w gb doliny i widzielimy, jak jedcy w penym galopie uderzyli na kilku chopw, wiozcych fury ze zboem, i przebili ich kopiami, a ciaa zabitych stratowali kopytami wierzchowcw. Krzyki zabijanych dolatyway do nas sabym echem, konie w zaprzgach zaczy ponosi i zjechawszy z bitej drogi wywrciy wozy. Wszystko to wygldao w ciepych promieniach soca jak jaka zjawa i wprost trudno nam byo uwierzy wasnym oczom. Tymczasem Antti pokaza nam drug grup jedcw nieco dalej, zbliajc si do miasta z innej strony. Mam troch wojennego dowiadczenia powiedzia i zdaje mi si, e ju najwyszy czas uderzy na alarm, bo jeli bardzo si nie myl, to strae przednie pana von Truchsess wysay podjazdy, eby zbada teren. A on sam z pewnoci te nadciga, skoro jazda omiela si wdawa w potyczki tu przed naszymi stanowiskami. Chopek mia si z Anttiego, e widzi duchy w biay dzie. Ale w tej samej chwili w miecie zaczto bi w dzwony na alarm i z bram wysypali si chopi, jak roje pszcz, i wszyscy biegli na wzgrze, potykajc si o wasne oszczepy. Obie grupy jedcw stany, eby rozejrze si po przedpolu. A potem nagle zawrciy i odjechay ostrym galopem. Take i na naszym wzgrzu uderzono w bbny na alarm i chopi wyazili z kurnikw i piwnic przecierajc zaspane oczy. A chory poblad ze strachu, ale prbowa doda sobie otuchy mwic: Jeli ci jedcy rzeczywicie naleeli do ksicej jazdy, to by-* o ich nie tak znw wielu i z pomoc bosk pobijemy ich w otwartym boju. Zreszt zawrcili i uciekli zobaczywszy nasz wielk przewag. W tej chwili w obu dolinach pojawili si pikinierzy. Nadcigali ku nam sprawn kolumn z jazd na flankach. Gdy chopski chory to zobaczy, przeegna si krzyem i powiedzia do mnie: Mwilicie, panie, szedziesit guldenw? Docie jeszcze dziesi i skrzynia jest wasza z wszystkim, co si w niej mieci. Pani Genowefa, ktra nic sobie nie robia z jedcw i falujcego w oddali lasu wczni, zacza z radoci taczy i skaka jak moda dziewczyna, i zapaa mnie za rami, eby skoni do zawarcia umowy. Ale Antti powstrzyma mnie mwic: Lepiej odoy kupno do odpowiedniejszej chwili, bo zdaje mi si, e wpadlimy w prawdziwe gniazdo os. Jeli mnie oczy nie myl, ten pan von Truchsess jest tgim dowdc, cho naturalnie nie mona go rwna z markizem Pescar. Zao si, o co chcecie, e zamknie nas w tym kolanie Dunaju szybciej, ni p piasku zdy si przesypa w klepsydrze. Widz zaprzgi wow, cignce dziaa polowe. Nie mam tu czego szuka, bom tu obcy. Zabierajmy si std szybko, aby uratowa nasze cenne ycie. .Tymczasem chopi zaczli ustawia wozy tak, aby tworzyy chronice ich koo, a midzy nimi wbija erdzie i rozpina liny. Wytoczyli te na pozycje dwa mae dziaka, a ci ktrzy mieli muszkiety, zaczli przygotowywa si do boju. Ucieszyem si i rzekem do Anttiego: Id, jeli pozwala ci na to twoje sumienie. Moje miejsce jest tutaj, midzy tymi poczciwymi ludmi, ktrzy, jak wida, pragn nieustraszenie walczy o sprawiedliwo bosk.

Pani Genowefa te stanowczo odmwia udania si dokdkolwiek bez skrzyni, mwic, e jest to najwiksza okazja w jej yciu i e raczej umrze, ni j zmarnuje. Aby doda swoim sowom nacisku, rzucia si na wieko skrzyni, czepiajc si jej kurczowo obu rkoma. Chopek zerkn jeszcze raz w dolin, gdzie wielkie czworoboki piki-nierw rozwizay si i podzieliy na mniejsze jednostki i w nieskazitelnym szyku zaczy otacza wzgrze. Po czym nagle owiadczy, e ziemski blichtr nie znaczy dla niego nic i e najwikszym skarbem s sowa boskie. Chtnie wic zadowoli si trzydziestu guldenami za skrzyni, jeli dostanie pienidze natychmiast. Nalegania pani Genowefy zalepiy mnie do reszty i szybko odliczyem pienidze na jego wycignit do, nie zdywszy nawet oddzieli penowartociowych monet od obernitych. Antti pili: Mikaelu, zaklinam ci na nasz dawn przyja, chod ze mn. Moe jestem gupi i naiwny, a ty o wiele ode mnie mdrzejszy, ale cae moje dowiadczenie wojenne mwi mi, e to ostatnia sposobno, eby penym galopem przedosta si przez miasteczko, zdoby d i przeprawi si przez rzek. Zgadzam si, ebymy zabrali z sob t skrzyni, ale musimy odjecha std natychmiast. Jednak moja wiara w zwycistwo dobra i sprawiedliwoci uczynia mnie guchym na gos rozsdku. Przypuszczalnie uderzyo mi te do gowy, e udao mi si wysadzi petard bram w zameczku biskupa. Oprcz tego nie widziaem jeszcze dotd, aby chopi ponieli najmniejsz choby porak. Tote odparem drwico: Uciekaj, Antti! Przepraw si przez Dunaj i szukaj bezpieczestwa. Dogoni ci, gdy pokonamy wojska ksit. Doprawdy nie przypuszczaem, e taki z ciebie zajc! Antti rozejrza si dokoa i rzek z rezygnacj: Ju za pno, ta gadanina uniemoliwia nam ucieczk, zostaj wic przy tobie, bo nie chc ucieka sam, skoro odbyem t dug drog a z Italii, aby ci odnale i ratowa od wszelkiego za, w ktre wci popadasz z powodu twej lekkomylnoci. Nie zdy powiedzie wicej, bo kapitanowie, chorowie i sieranci, ktrzy powtykali do czapek pira kogucie na znak swojej rangi, zaczli biega jak bezgowe kury, bijc ludzi piciami i popychajc ich na wyznaczone stanowiska, aby odeprze atak pikinierw. Na pi tysicy chopw ze trzydziestu byo uzbrojonych w muszkiety. Gdy jazda ksica szarowaa na zbocza, ustawiem si w szeregu muszkietnikw, wbiem wideki w ziemi i cho serce tuko mi si w piersiach jak jesienny li, wycelowaem, jak umiaem, i oddaem strza. I zdaje mi si, e w kadym razie zraniem jakiego konia. Gdy jedcy ujrzeli jzyki ognia wylatujce z luf, zjechali na bok, robic miejsce piechocie i starajc si oskrzydli wzgrze. Natarli teraz pikinierzy, maszerujc mocnym, krtkim krokiem w gr zbocza, a gdy dziaa artylerii ksit zaczy ostrzeliwa wzgrze, wozy chopskie zwaliy si na kup, a nasze szyki zmieszay si i rozpierzchy. Gdy pierwsze szeregi pikinierw podeszy do naszych linii, Antti kaza mi strzela w najwiksz gstw, sam za chwyci swj dwurczny miecz. Wszystko to jednak nie przydao si ju na nic. Gdy bowiem chopi zobaczyli przed sob dugie dzidy pikinierw, zwtpili nagle v; swoj suszn spraw i rzucajc bro podali tyy woajc, e mury miejskie dadz im lepsz ochron ni saby piercie wozw. Widzc t bezadn ucieczk, Antti wybuchn hucznym miechem i zawoa do mnie: Wierzysz mi ju, Mikaelu? Uciekajmy, ile si w nogach, bo od tego zaley teraz wszystko. Nie potrzebowa mi tego powtarza dwa razy. Rzucilimy si biegiem do ucieczki, a Antti torowa nam drog mieczem, cho i ja musz przyzna, e kolb muszkietu obaliem paru biegncych przede mn, aby szybciej mc ucieka samemu. Nasze konie zniky bez ladu, a pani Genowefa pakaa i krzyczaa, amaa rce i zaklinaa nas, ebymy ratowali drogocenn skrzyni. Lecz Antti uderzy j w twarz wierzchem doni i pocign za sob. Wmieszalimy si w uciekajcy tum i Antti torowa nam mieczem drog w straszliwym cisku, i sam nie wiem, jakim cudem udao nam si trzyma razem. Ale pamitam, e czepiaem si szerokiego skrzanego pasa Anttiego, a on wlk za sob pani Genowef, cignc j to za wosy, to za

rami. I cho ponad dwa tysice chopw pado na zboczu wzgrza w czasie krtszym, ni potrzeba na odmwienie jednej zdrowaki, zdoalimy dobiec do miasta. Antti nie pozwoli nam si tu nawet zatrzyma i popdza nas, bymy czym prdzej przedostali si na drug stron, i dopiero gdy dotarlimy do brzegu rzeki, stan, aby zapa oddech. Rozejrza si dokoa, przypatrzy dokadnie zielonej rzece, ktra toczya wezbrane fale, pienice si w miejscach, gdzie tworzyy si potne wiry. Chopi, ktrzy wraz z nami zdoali si przedosta a tutaj, w panice rzucili si na eb, na szyj do wody, ale zaraz nurt porwa ich z nieprzezwycion si i znis bezkutecznie opierajcych si w d rzeki. W czasie gdy Antti apa oddech, zrobio si koo nas troch luniej i zobaczylimy kilku chopw, ktrzy nie opodal wlekli do rzeki przewrcon do gry dnem dk. Antti zawoa na nich, ale im si ani nio czeka, i gdy tylko udao im si spuci dk na wod, rzucili si hurmem, tak e dka ugrzza w przybrzenym szlamie i nie moga ruszy z miejsca. Dziki temu Antti zdoa zapa za ruf odzi i wywlec j ze straszliw si z powrotem na ld. Przemwi przyjanie do chopw, wzywajc ich, eby nam odstpili d, ktrej potrzebuje dla zaatwienia nie cierpicych zwoki spraw, a nawet ofiarowujc si odkupi j od nich. Ale oni nawet mu nie odpowiedzieli na jego grzeczne sowa, a jeden z nich doby podstpnie noa i zrani Anttiego w do, zacinit wci jeszcze na rufie odzi. 19 Mikael, t. I Cho krew laa mu si po palcach, Antti nie straci panowania nad sob i owiadczy, e zrobi godziw propozycj, ale jeli wol ktni i walk, on gotw jest take i do tego. Nastpnie pazem miecza zwali tego, ktry go zrani, poprosi mnie, abym przez chwil potrzyma mu miecz, a sam wszed do wody i goymi rkami oprni d z ludzkiego balastu, wyrzucajc z niej wszystkich, z wyjtkiem drobnego czeczyny, ktry lea na samym dnie i baga, ebymy mu pozwolili zabra si przez Dunaj. W odzi byo do miejsca na cztery osoby, tote Antti kaza nam wsi do niej bez chwili zwoki, bo strumie uciekajcych wylewa si z bram miasta i sycha byo ttent zbliajcych si jedcw nieprzyjacielskich. Ale pani Genowefa upara si, e za nic w wiecie nie powierzy swego cennego ycia przeciekajcej dce, i Antti znowu musia wcign j za wosy. Przycupnem na dnie odzi z muszkietem w doni, a drobny czowieczek widocznie bystro poapa si w sytuacji, bo natychmiast chwyci za wiosa i odbilimy od brzegu. Wszystko to s|ao si w ostatniej chwili. Antti zmuszony by wymachiwa mieczem i obali wielu chopw, ktrzy w strachu przed nieuniknion mierci prbowali wdrapywa si do odzi, brnc za nami w gbok wod i czepiajc si burty. I d z pewnoci by si wywrcia, gdyby Antti nie odcina mieczem palcw i rk szukajcych ratunku. Po chwili porwa nas wartki prd i may czowieczek zacz dzielnie wiosowa ku drugiemu brzegowi, Antti za pomaga mu wiosem sterowym, tak e wiry nie mogy sprowadzi nas z kursu, cho parokrotnie d okrcaa si z szalon szybkoci jak wirek w rwcej kipieli, a nam serce stawao w gardle ze strachu. Ndzna deczka koysaa si jak upinka na wzburzonych falach i przeciekaa tak mocno, e ratunek wisia na wosku, i gdy wreszcie dotarlimy na drugi brzeg, bylimy przemoczeni do nitki. Gdy znowu poczuem stay grunt pod stopami, ogarna mnie wcieka dza zemsty i postanowiem przypomnie ksicym pikinierom, e i oni s miertelnikami. Udao mi si uchroni proch od przemoczenia, tote mimo protestw Anttiego, ktry nawoywa do dalszej popiesznej ucieczki, zatrzymalimy si wraz z grup innych uratowanych, aby zobaczy, co si dzieje na tamtym brzegu. Pikinierzy i jedcy otoczyli wielotysiczn mas chopsk i cili j jak gsty an. Nieco dalej od brzegu siedzia na czarnym koniu dowdca w byszczcym pancerzu. Sdzc po piropuszu i po sztandarze powiewajcym nad jego gow, by to Jlirgeii von Truchsess. Podnis przybic i wida byo jego kdzierzaw brod i szczup, smag twarz, z luboci przyglda si rzezi, ktr wedug wszelkich prawide sztuki urzdzali jego odacy. Ale

panowie ze wity przekonywali go, aby zakoczy to bezcelowe mordowanie, bo chopi nie rodz si przecie na kamieniu, i zawsze ich potrzeba do orki i siewu. W kocu pan von Truchsess kaza d w trby na znak zakoczenia rzezi i wezwa oprawcw, aby ferowa sprawiedliwo wedug prawa. Woa tak gono, e wiatr przynis jego gos a za rzek, a gdy usyszaem, e wzywa kata, wbiem wideki muszkietu w ziemi, wycelowaem i wystrzeliem. Ale nie trafiem. Mj wspaniay muszkiet pk z guchym trzaskiem, widocznie bowiem do lufy dostaa si woda w czasie przeprawy przez rzek. I tylko niepojta aska boska sprawia, e ani ja, ani nikt ze stojcych w pobliu nie zosta okaleczony czy zraniony ostrymi odamkami, cho mnie proch osmali twarz. Na widok rzezi may czowieczek zacz gorliwie gosi, e wydarzenie to jest najlepszym dowodem, i szwabscy chopi wyznawali faszyw nauk. Na moje pytanie, kim waciwie jest i dlaczego tak uwaa, odpar, e jest najskromniejszym z maluczkich, na imi ma Jakub i jest krawcem z zacnego miasta Miihlhausen w Turyngii. Jako wysannik swego mistrza i nauczyciela do ssiednich miejscowoci mia wzywa do wsplnego powstania przeciw panom i ksitom, ale w Leipheim chopi nie chcieli go sucha i pluli na jego penomocnictwa, za co teraz spotyka ich dobrze zasuona kara. Kara ta istotnie ju si zacza. Kat pana von Truchsess sta gotw do dziea, a lancknechci wlekli do niego przywdcw chopskich. Gowy toczyy si jak gruszki pod kopyta czarnego rumaka pana von Truchsess, a Jakub krawiec cieszy si wielce tym widokiem mwic, e to kara boska za maoduszno i herezje Szwabw. Bo Luter wcale nie jest prorokiem boym, lecz raczej wilkiem w owczej skrze tumaczy. Prawdziwym rzecznikiem Boga jest mj mistrz i nauczyciel, ktry podobnie jak wity Jan Chrzciciel przyby z pustyni, aby gosi sowo boe i zapowiada tysicletni Rzesz. Nie mam tu ju nic wicej do roboty i zamierzam wrci do mego mistrza, bo ci niedobrzy pikinierzy rozgldaj si za tratw, jak gdyby chcieli przeprawi si przez rzek i dobra do naszej skry. Mia suszno. Tote spiesznie poszlimy stamtd, a krawiec pokazywa nam drog, i z kadym krokiem oddalalimy si coraz bardziej od Baltringen, gdzie zostawiem mego pieska pod opiek wdowy po przekupniu korzeni, sdzc, e niedugo powrc. Teraz za Dunaj i wojska pana von Truchsess zamykay nam drog do Baltringen. Ogarny mnie ze przeczucia, co stanie si z Ulrykiem Schmidem, pozbawionym moich dobrych rad. I rzeczywicie, straci gow w tydzie pniej, a cae jego wojsko w sile dziesiciu tysicy ludzi poszo w rozsypk bez boju i chopi wrcili do swoich zagrd, z ktrych zostay tylko wypalone kominy po wizycie pana von Truchsess. Ale o tym wszystkim dowiedziaem si dopiero o wiele pniej. Szlimy wic za przewodem maego krawca przez pola i gliniaste bezdroa, eby unikn spotkania z ludmi. Pani Genowefa bez przerwy gorzko pakaa i wymylaa nam od niedogw, bomy nie uratowali jej skrzyni, skutkiem czego bya biedniejsza ni przedtem, bo Stracia nawet buciki, ktre ugrzzy w glinie. Wypytywaem krawca 0 jego mistrza, a on z zapaem owiadczy, e jest nim Tomasz Muntzer, ktry obecnie tworzy gmin wybracw, w miecie Miihlhausen, zaoywszy poprzednio podobne gminy w wielu innych miastach, mimo e ciko go przeladowano z powodu jego wiary. Muntzer nie ma jeszcze skoczonych trzydziestu piciu lat mwi may krawczyk ale zdy ju odby nauki na wielu dostojnych uniwersytetach i mwi po grecku i hebrajsku oraz zna Bibli na pami i w modoci uwaany by za jednego z najbardziej uczonych ludzi w Niemczech. Ale Bg nie dawa mu spokoju. Muntzer nigdy nie mg zosta dugo na jednym miejscu, wci wdrowa jako nauczyciel i kaznodzieja, zrezygnowa wic z wszystkich stopni naukowych i tytuw i gosi sowo boe. Dopiero pod wieczr Antti uzna, e jestemy w bezpiecznej odlegoci od Leipheim. W gbokim lesie rzucilimy si wyczerpani na ziemi, dzielc po chrzecijasku ks chleba,

ktry Antti znalaz w toboku, oraz kawaek sera, ktry krawiec wygrzeba z swej ebracznej sakwy. W ten sposb posililimy si nieco i udao nam si nawet rozpali ognisko, aby wysuszy odzie, cho krawiec Jakub zgorszy si wielce, gdy pani Genowefa obnaya doln cz ciaa, suszc spdnic przy ogniu. Jakub nie zgodzi si te lec na spoczynek nocny obok pani Genowefy, tak e znowu musiaa spa midzy mn a Anttim i grzaa nas przez ca noc jak gorcy piec. Nazajutrz rano musielimy postanowi, dokd si udamy, bo nieatwo jest wdrowa bez celu. Antti by z pocztku za powrotem do Francji, ale gdy po wyjciu na gociniec zobaczylimy na zachodzie supy gstego dymu, zmieni zdanie i orzek, e mdrzej bdzie i za krawcem Jakubem. Wdrowalimy wic jak synowie Izraela na pustyni prowadzeni za dnia gstymi supami dymu, a w nocy unami poncych zamkw 1 dworw. Niebawem moglimy znw naje si do syta i znalelimy te pikne suknie dla pani Genowefy. Nie wygldaa ju jak obszarpa-na i obdarta dziewka obozowa, gdy po dwch tygodniach wdrwki bez wikszych przygd dotarlimy do Miihlhausen. Miihlhausen byo to miasto due, jedno z najwikszych w Rzeszy Niemieckiej, gdy liczyo siedem tysicy mieszkacw. Otoczona murami jego cz nie moga pomieci wszystkich i biedacy mieszkali na piciu rozlegych przedmieciach za murami. Na ulicach wida byo mnstwo przechodniw, a na kadym rogu stay grupki ywo rozprawiajcych ludzi. Za pomoc pienidzy i gadkich sw udao nam si zdoby dach nad gow i posiek, a gdy ju si zakwaterowalimy, krawiec Jakub, ktremu wielce spieszyo si do domu i ony, poradzi nam pj do kocioa wysucha naboestwa, obiecujc, e nas zapozna z Tomaszem Muntzerem i jego naczelnym dowdc, Henrykiem Pfeifferem. Ale ani Antti, ani pani Genowefa, zmczeni podr, nie mieli ochoty i ze mn do kocioa zobaczy obu kaznodziejw, wic poszedem sam i ledwie zdyem na pocztek naboestwa. W kociele panowa ogromny tok. Peno byo tam mieszczan, czeladnikw, mieszkacw przedmie i przybyych z daleka chopw, spragnionych sowa boego. Nad otarzem wisiaa rozpostarta olbrzymia chorgiew, na ktr z pewnoci zuyto trzydzieci okci grubego biaego atasu. Jako znak zwizku wyhaftowana na niej bya tcza, a pod spodem po acinie: Sowo paskie trwa na wieki". Po chwili zjawi si Tomasz Muntzer. Na pierwszy rzut oka zrobi na mnie niezbyt wielkie wraenie. By prawie o gow niszy ode mnie, nos mia jak kartofel, mikkie usta, brod cofnit, a policzki brunatnote jak kto chory na taczk albo cudzoziemiec. Twarz jego dziwnie przypominaa wiski ryj, zwaszcza gdy w czasie kazania wysuwa ku przodowi wt brod. Gdy jednak zabra gos, zapomniaem o jego. wygldzie, przykuty oczyma, w ktrych pon jaki przedziwny ar. Nigdy nie syszaem tak potnego i przekonywajcego kazania jak to, ktre wygosi Tomasz Muntzer. Caa jego istota promieniowaa tak niezachwian wiar, e mona byo rzeczywicie uwierzy, i przemawia przez niego Duch wity. Widzc i suchajc Tomasza Miintzera, trzeba mu byo wierzy, ale nie potrafi wytumaczy, na czym polegaa ta jego cudowna i niewiarygodna moc nad ludmi. Mwi przez trzy godziny i nawet gdy podnosi gos do krzyku, kade sowo sycha byo jasno i wyranie, najcichszy za jego szept dochodzi do najodleglejszego kta kocielnej nawy. Gosi, e Bg objawi mu swej wol w czterech tezach. Przede wszystkim kady ma prawo swobodnie i bez ogranicze gosi sowo boe, tylko bezbone jzyki miay zosta uciszone. Po drugie: drzewa w lesie, ryby w wodzie, ptaki w powietrzu, dzika zwierzyna i wszystkie ki, i pastwiska s wolne i wsplne dla wszystkich. Po trzecie, ksita, grafowie i szlachta musz zburzy swoje zamki i paace, zrezygnowa z wysokich tytuw i oddawa cze Bogu jedynemu. Po czwarte i to byo dla mnie co nowego ksita i rycerze mieli w zamian za to otrzyma prawo korzystania z wszelkich dbr ziemskich, nalecych do witego

Kocioa, klasztorw i dygnitarzy duchownych, oraz bezpatnie odzyska te domeny, ktre z braku pienidzy zmuszeni byli zastawi. Gdy zebrani usyszeli czwart tez, w kociele rozleg si pomruk zdziwienia, ale Miintzer uderzy obu piciami w kazalnic i wspiwszy si na palce, zawoa, e Bg w swej dobroci pragnie, by ksita dobrowolnie podporzdkowali si Jego mocy, aby przez to umkn za i rozlewu krwi. Doda te zaraz, e ci, ktrzy stan pod tczow chorgwi i zgosz si do jego zwizku, musz si wyrzec wszelkiej wasnoci i sucha woli boej, jak j w kadym wypadku Bg wyrazi przez usta Tomasza Miintzera. Na te sowa zaczto ciko wzdycha i wielu ze zami w oczach mwio, e dyktuje trudne warunki i e Luter uszczliwia ludzi mniej bolesnymi rodkami. Ale zwolennicy Miintzera uciszali wtpicych i maodusznych, a on sam podnis gos i krzycza, e nadszed czas radoci i wesela, bo Bg chce odda bezbonikw w moc wiernych i rozdzieli midzy sprawiedliwych bogactwa, ktre powstay z potu i krwi ludzi biednych. Tote gdy ocierajc pot z czoa zszed z kazalnicy, zebrani dugo nie przestawali wznosi okrzykw na jego cze, mimo e parokrotnie podnosi do, aby uciszy zgiek i dopuci do gosu Pfeiffera. I widziaem, e tamtemu wszystko to nie bardzo si podobao. Z rk na gowni miecza i chmurnie zacinitymi wargami czeka na umilknicie nieustajcego zgieku. Oywi si i rozjani dopiero wstpiwszy na kazalnic, gdy ludzie przyjli go yczliwymi zawoaniami i miechem zadowolenia. By ulubiecem tumu, rubasznym mwc, ktry zabawia zgromadzonych grubymi dowcipami i przemawia w zupenie innym duchu, a jego twarz wesoego piwosza promieniowaa zadowoleniem. Nie bd powtarza, co mwi, bo wikszo z tego nie miaa adnego znaczenia. Powiem tylko, e atakowa ksit i Koci, nie cofajc si przed najgrubszymi sowy, i podega do wyprawy na ssiednie miasta, gdzie ludzie powstali przeciw radom i pldruj klasztory. Zapewnia te, e siy ksit s rozproszone i obezwadnione strachem, nie stanowi wic adnego zagroenia. W ra zie potrzeby mwi on sam podejmuje si rozwali mury zamkw za pomoc zwykego mikkiego chopskiego sera. Ta dobroduszna pewno siebie zrobia wielkie wraenie na ludziach, mnie jednak przepenia raczej zymi przeczuciami. Zauwayem te, e przemwienie wcale nie ucieszyo Miintzera. Z kolei on zacisn wargi i kilkakrotnie zrobi ruch, jakby wasnorcznie chcia cign Pfeiffera z kazalnicy. A gdy Pfeiffer skoczy i ludzie zaczli si wysypywa z kocioa, Miintzer zapa Pfeiffera za konierz i powlk do zakrystii. I gdy w chwil pniej krawiec Jakub zaprowadzi mnie tam, aby przedstawi swemu mistrzowi, zastaem ich pogronych w gwatownej ktni. Miintzer aja Pfeiffera za namawianie chopw do niebezpiecznych awantur i wymyla mu, nazywajc diablim pomiotem, ten za odgryza si, zarzucajc Muntzerowi sabo i tchrzostwo i odgraajc si, e kae go wypdzi z Miihlhausen, jak to ju raz poprzednio miao miejsce, po czym wyszed dugimi krokami z zakrystii, zatrzaskujc za sob drzwi z tak si, a echo poszo pod sklepieniem, a Miintzer zatrzs si ze strachu. Gdy si troch opamita, wybuchn paczem i rzek, e dzie, w ktrym wreszcie zobaczy tego dzwonicego szabelk Henryka Pfeiffera dyndajcego na szubienicy, bdzie dla niego dniem najwikszej radoci. May krawiec obj go za szyj i pociesza czuymi i penymi otuchy sowami, a i ja prbowaem go pocieszy wedle moich si. Zoyem mu te sprawozdanie o Ulryku Schmidzie i Jiirgenie Knopfie oraz wysunem przypuszczenie, e pan von Truchsess atwo skruszy chopw szwabskich, nie ponoszc duych strat, i zniszczy jedn kup po drugiej, tak jak to uczyni pod Leipheim, gdzie pokona pi tysicy chopw, tracc sam tylko kilka koni, zranionych z muszkietw, i paru knechtw, ktrzy poamali nogi przy przeaeniu przez szcztki chopskich fur. I skoczyo si na tym, e Miintzer poprosi mnie, abym stan pod jego sztandarem, mwic, e przynajmniej bdzie mia przy sobie kogo mdrego i zrwnowaonego, u kogo bdzie mg zasiga rady.

Dopiero po zapadniciu zmroku wracaem do gospody w bardzo ponurym nastroju. Kazanie Miintzera zrobio wprawdzie na mnie wraenie, ale ju w zakrystii zobaczyem, e by czowiekiem sabym i bezradnym, tak jak wielu innych, tote nie mogem ywi wikszej wiary w jego posannictwo, cho sam by lepo przewiadczony, e Bg przemawia przez jego usta. Wdychaem chodne nocne powietrze i wznosiem oczy ku niebu, wypatrujc biaych gwiazd wiosennych. Pogryem si w medytacji nad moim losem i zobaczyem siebie jak samotn iskierk niesion pord nocy potnym tchnieniem Pana nad wrzcym kotem niemieckich krajw do jakiego niepojtego i nieodgadnitego celu. Jeszcze ciej ni w cigu wielu ostatnich miesicy odczuem moj aob i samotno i przypomniaa mi si naiwna przysiga, ktr zoyem Barbarze, gdy jej gorca krew polaa mi si na rce. Oczyma ducha widziaem wity Koci wznoszcy si przede mn majestatycznie a do gwiazd. Przez pitnacie wiekw wznosi si on tak niewzruszenie z morza ludzkich grzechw, oczyszczany krwi mczennikw i kpic si w glorii witych, a jego wite sakramenty daway biednym ludziom jedyn drog do zbawienia. Kime byem ja, marny robak, abym mia naruszy najmniejszy choby kamie w tej witej budowie, nawet gdybym tysickrotnie przyczy si do gosicieli nowej nauki i chcia przemieni ziemi w krlestwo boe, jak to byo napisane w Pimie witym? Opuszczony przez Boga i saby w wierze, staem pod wiosennym niebem, penym gwiazd, i serce moje chore byo od troski, a myli przeraliwie nagie i wyrane. I nie mogem wprost znie bezlitosnej wiadomoci, e jestem przecie tylko marnym czowiekiem. Opuciem oczy i spiesznie wrciem do gospody, do ciepa i wiata, midzy yczliwych zwykych ludzi. Bo miejsce czowieka jest midzy ludmi i tylko mier potrafi zaguszy nieuleczaln tsknot serca ludzkiego. Wszystkie moje niedobre przeczucia niestety sprawdziy si niebawem. Wyprawa, do ktrej par Pfeiffer, dosza istotnie do skutku i zrazu siy nasze rosy nieustannie, jak lawina, a Miintzer, ktrego pewno siebie te wzrastaa z kadym dniem powodzenia, wita nowych zwolennikw, obcionych upem z poprzednich wypraw, i wygasza do nich wzniose kazania z sioda swego konia, stojc pod tczow chorgwi. Ale potem zaczy gromadzi si chmury, przysza wie, e Luter, zazdrosny o saw Miintzera, we wasnej osobie przyczy si do ksit, aby kaza przeciw niemu i zwalcza go wsplnymi siami. Dufny w swoje siy Miintzer wysa mnie jako swego posannika do ksicia Jana w Weimarze, ktry mia zosta kurfirstem po mierci Fryderyka Mdrego, z propozycj polubownego zaatwienia sporw midzy chopami a ksitami, bez uciekania si do walki. Ale moja wyprawa, w ktrej towarzyszy mi Antti, podczas gdy pani Geno wefa pozostaa na ten czas w Miihlhausen, skoczya si niepowodzeniem. Ksi Jan by wprawdzie czowiekiem agodnym i niechtnie ucieka si do gwatu, ale odesa mnie do Miintzera ze stanowczym wezwaniem, aby ten zoy bro i wyjecha natychmiast z Niemiec do jakiego innego kraju, gdy inaczej moe go spotka nieszczcie i wcignie wiele ludzi w otcha mierci. W czasie pobytu na ksicym dworze widzielimy si koalicji ksit, ktra zbieraa si ju w Weimarze. By tam najgorszy wrg chopw, bezwzgldny hercog Jerzy Saski, ktrego kraje odniosy najwicej szkody od upiestwa Miintzera, by graf Mansfeld, graf heski Filip, hercog Brunwiku, kady z nich wid z gr tysic jazdy i o wiele wicej piechoty, a jak to stwierdzi Antti, nie brakowao im te dzia. Jedyn korzyci, jak odniosem z tej wyprawy, by glejt osobistego bezpieczestwa, wydany mi przez ksicia Jana na drog powrotn, ktry w niedalekiej przyszoci, po klsce Miintzera, przyczyni si do uratowania nam ycia. Mimo glejtu z cikim sercem wracalimy do Miihlhausen. Nie dojechalimy jeszcze do wschodniego przedmiecia, gdy zobaczylimy jadcego nam naprzeciw Miintzera, ktry pokciwszy si z Pfeifferem, wyrzucony przez niego z Miihlhausen, udawa si wanie do pooonego w pobliu synnego z warzelni soli miasteczka Frankenhausen. Zebraa si tam

szeciotysiczna rzesza chopw, ktrzy przyjli jego cztery artykuy i wzywali go, aby przyby zaprowadzi u nich chrzecijaski porzdek, wieczne krlestwo boe i niemieck msz. Miintzer przyj z wciekoci moje sprawozdanie o daniach ksicia Jana i o przygotowaniach ksit do walki z nim, i owiadczy, e ksita i szlachta to tylko diabelskie nasienie, a Luter nie jest niczym innym, jak wysacem szatana. Mwi te o nowym porzdku, ktry zamierza wprowadzi, o tym, e nie bdzie si ju wdawa w adne ukady, dopki ksita nie zo swoich tytuw i nie zburz zamkw. Stwierdzi, e dotychczas by chwiejny, jak to zwykle saby czowiek, ale Bg objawi mu wreszcie, e nadszed czas, i przepeni go arem Ducha witego. Prawda boa objawia mu si, gdy tczowa chorgiew powiaa nad jego gow. Cztery tezy, ktre dotychczas gosi, okazay si niepotrzebne, a wola boska mieci si w trzech krtkich sowach. Opowiada mi te o sobie, o swojej yciowej wdrwce i o tym, jak straci wszystko, co posiada, w deniu do pjcia raczej za gosem Boga ni za przykazaniami ludzkimi, a olnia go prawda i zacz j gosi. Bo ludzie s gusi i lepi w swych doczesnych kopotach i krztaninie mwi. Suchaj nie syszc, patrz nie widzc. Tote czowiek musi si ugi pod ciarem krzya a do ziemi, a nie pozostanie mu nic ani nadzieja, ani przyszo, ani czuo, podanie, przyjaciele ani nawet rozczarowania, samo tylko poczucie pustki i nagoci, tak e staje si jakby wydmuchan skorupk jajka. EJopiero wtedy sowo boe trafia do niego i rodzi si na nowo na wargach niegodnego, i moe ono wyj z ust uczonego i nieuka, niemowlcia czy szaleca i nawet z ust takiego, kto sam nie rozumie swego posannictwa. Gdy go suchaem i patrzyem na niego, przej mnie dreszcz, bo wiedziaem i czuem, e mwi prawd, i sam przeyem wszystko to, o czym mwi. Tote do dzi uwaam, e byo w tym mu co boskiego, cho twarz mia t i nalan, i skone oczy. I mog to wytumaczy tylko tak, e tu na ziemi wszystko jest uomne i niedoskonae i e nawet bdc posannikiem Boga, czowiek z powodu swojej ludzkiej natury zaciemnia, nie rozumie, le interpretuje i znieksztaca wol bosk. Gdy jechaem u boku Miintzera pod tczow chorgwi do miasta soli, Frankenhausen, ufaem mu lepo i paaem arem jego potnego posannictwa. Niedugo po przybyciu do Frankenhausen, gdzie Miintzer zaraz wygosi porywajce kazanie do swoich nowych zwolennikw, do miasta zaczli napywa liczni uciekinierzy. Paczc i zaamujc rce opowiadali, e nadcigaj wojska hercoga Jerzego i grafw mansfeldz-kich. Ale zobaczywszy ogromn mas chopw, ktrzy zebrali si wok miasta Frankenhausen pod przewodnictwem Miintzera i jego dwch wojskowych doradcw, uchodcy nabierali otuchy i przyznawali, e ksita maj duo mniejsze siy. Oddziay chopskie zaczy si wiczy i przygotowywa do bitwy, a w przerwach midzy wiczeniami Miintzer zagrzewa je sowem do boju. Tak mija czas, a my mieszkalimy w piekarni, z trudem zdobytej na mieszkanie w przeludnionym miecie. A pewnej nocy zostalimy zaalarmowani, podjazd ksicej jazdy wpad znienacka do miasta i narobi niemao zamieszania, cho po krtkiej walce zosta wyparty ze stratami, zostawiajc kilku zabitych. Z ich pancerzy i barwy mona byo stwierdzi, e polegli naleeli do wojsk ksicia heskiego, okazao si zatem, e ksita zbliaj si z dwch kierunkw, dc do okrenia miasta. Niedugo potem przyby chopek, ktry w czasie wyprawy po ywno wpad w rce jedcw margrabiego Filipa i hercoga Brun-wiku. Opowiada, e zaprowadzono go przed oblicze margrabiego, ktry by w wietnym humorze, i kazawszy go tylko wychosta odesa do Frankenhausen z poleceniem zawiadomienia chopw, e obiecuje im przebaczenie, jeli natychmiast zo bro, wydadz sztandary i dowdcw, rozejd si do domw i zobowi wynagrodzi wszelkie szkody wyrzdzone zamkom i paskim siedzibom. Chopek namawia do ukadw, ale sromotnie go pobito i przepdzony, gdy chopi ani sysze nie chcieli o ukadach, pewni, e stawi czoo ksitom i pokonaj ich w walce.

Zrzedy im jednak miny, gdy na drugi .dzie pod miastem pojawiy si forpoczty wojsk ksicych, a niedugo po ukazaniu si podjazdw konnych na horyzoncie, zarwno na wschodzie, jak i na zachodzie zamajaczyy powoli maszerujce kolumny. Z oddali nie wyglday one zbyt gronie, ale gdy soce wyjrzao zza chmur, groty dzid pikinierw i pancerze jazdy zamigotay jak okruchy srebra, a w przerwach midzy kolumnami mona byo rozrni powolnie peznce dziaa polowe i cikie kolubryny cignione przez zaprzgi liczce od omiu do szesnastu koni. Miintzer zwoa natychmiast rad wojenn, na ktrej postanowiono wysa do ksit pismo stwierdzajce, e chopi pragn tylko i wycznie sprawiedliwo boskiej i e najchtniej chcieliby unikn rozlewu krwi. Ale czterej wysacy wrcili po niejakim czasie z bardzo zwarzonymi minami. Przynieli wiadomo, e hercog Jerzy, prawowity pan tych woci, przyj ich, zwymyla za liczne zbrodnie, ktrych chopi si dopucili, a nastpie obieca rozway ich dania, jeli natychmiast zo bro i rozejd si do domw. Lecz musz wpierw wyda Miintzera i jego najbliszych zwolennikw, wszystkim innym natomiast zapewnia si sowem ksicym ycie i cao czonkw. Usyszawszy to chopi zaczli si burzy, spiera z sob i skupia w grupki, dopki Miintzer dononym gosem nie kaza im milcze i nie owiadczy, e byliby szaleni i lepi, gdyby uwierzyli w obietnice okrutnego panka. Ale spokj nie trwa dugo, bo niebawem okazao si, e tymczasem wojska ksit okryy chopw ustawionych do obrony na wzgrzu pod miastem i odciy im odwrt do kryjcych tyy mas chopskich gbokich lasw. Wtedy wybuch gwatowny zamt i wrd chopw podnis si wielki krzyk. Wygraano sobie piciami i szarpano za wosy, a wszyscy zaczli woa, e natychmiast naley podj rokowania, aby uzyska przebaczenie ksit. Nie moe by, aby sze tysicy ludzi ponioso aosn mier z powodu kilku up-artych zalepiecw. Wielu woao, e naley wyda Miintzera ksitom, jeli przyrzekn, e dadz mu mono bronienia swoich artykuw w publicznej dyspucie. I byoby chyba doszo do bjki i rozlewu krwi w obozie chopskim, gdyby w tej chwili Miintzer nie da znaku, e chce mwi. Zrobia si zadziwiajca cisza i mona byo sysze, jak cika atasowa chorgiew trzepocze na wietrze. A on stojc na chopskim wozie, otulony w dugi a do ziemi futrzany paszcz, ktry dodawa mu dostojestwa, przemwi. Zrazu mwi cicho, ale gos jego niesiony wiatrem syszany by przez kadego w szeciotysicznym tumie. Nadszed czas prby owiadczy chwila, gdy Bg oddzieli bezbonych i postawi kadego przed ostatecznym wyborem. Tote niech kto chce idzie, dokd chce, bo Bg nie poprze sabych i chwiejnych i nie dopuci ich do grona swoich wybracw. Ci, ktrzy zostan, stocz msk walk i w blasku zwycistwa zobacz powstanie krlestwa boego na ziemi. Nie chc bynajmniej sprzeciwia si ukadom i nie pragn niepotrzebnego rozlewu krwi, jeli ksita wyl swoich najuczeszych mw, aby odbyli ze mn dysput o sprawiedliwoci boskiej i krlestwie boym na ziemi i jeli przyjm artykuy, ktrych suszno udowodni w tej dyspucie. Wiedzcie, e sprawiedliwo boska to jedyna rzecz, ktrej moecie ufa na tym wiecie, ale z powodu zatwardziaoci panw i szlachty musicie wywalczy sobie t sprawiedliwo z broni w rku. Ale czyme jest ta sprawiedliwo boska? cign dalej Miintzer coraz dononiej. Obwieciem j wam w czterech artykuach, ale czas ju uchyli ostatniej zasony, abycie mogli zobaczy sprawiedliwo bosk w jej najwietniejszej wiatoci. Trzy sowa wystarcz! Omnia sunt communia! Wycigajc ramiona ku niebu, woa w uniesieniu wielkim gosem:

 Omnia sunt communia! Wszystko jest wsplne! Taka jest wola boa, ktr Bg objawia przez moje usta. Te trzy sowa mieszcz sprawiedliwo bosk. Ziemia, pola, pastwiska, lasy, ptaki w powietrzu, dzika zwierzyna i ryby w rzekach, wszystko to jest wsplne i wsplne jest take bydo domowe, budynki, domy, zamki, skrzynie ze zboem, narzdzia gospodarskie, sierpy, pugi, moty, tak e kady z nas posiada wszystko nie ma nic, i nie ma ani biednych, ani bogatych, ani kupcw, ksiy czy ksit, nikt nie jest wyszy i nikt nie jest niszy i wszyscy maj wszystko, i nikt nie moe twierdzi, e ma wicej od swego bliniego, gdy wszystko jest wsplne. Gdy chopi usyszeli te sowa, wpatrzeni w Miintzera szeroko rozwartymi oczyma, zamarli, nie wac si gbiej odetchn. A i mnie sowa te tak zaskoczyy, e zapomniaem jzyka w gbie, bo istotnie obwieszcza on nimi krlestwo boe na ziemi i byy one tak potne, e saby umys nie mia wprost poj jego ordzia. Opuci rce, a sze tysicy ludzi, zniewolonych moc tych sw, pado na kolana na wilgotn ziemi, aby si modli. On za woa wielkim gosem: Boe! mj Boe, ktry mi si objawi, daj nam znak z nieba i zadaj kam wtpicym! Bagam Ci na Twoje wite imi, daj nam znak, e mamy wierzy i nie lka si gniewu bezbonikw! I jeszcze nie skoczy woa, gdy w tumie wszcz si niepokj, zaczto podnosi rce ku niebu i pokazywa sobie co w chmurach, i ludzie gwatownie wcigali oddech ze zdziwienia i strachu. Bo jeszcze nie przebrzmiaa modlitwa Miintzera, gdy na niebie pojawia si nagle olbrzymia tcza, rozpostarta midzy obokami a ziemi. wity znak zwizku chopskiego zdobicy nasz chorgiew lni na ciemnym tle chmur. I nigdy jeszcze nie widziaem tak doskonaej i wspaniaej tczy, bo rozpinaa si od pnocnego zachodu do poudniowego wschodu i sigaa a do zenitu, zostawiajc obz ksit w ponurym cieniu. W chwil pniej pady pierwsze strzay z dzia i wojska ksit ruszyy do szturmu na wzgrze. Mimo cudownych znakw bitwa pod Frankenhausen skoczya si straszliw klsk chopw. Rozbiwszy w mig obz chopski na wzgrzu pod miastem odacy ksicy wzili si do wycinania w pie otoczonych. Tylko niewielu udao si uj z okrenia i przedrze do miasta, wrd nich i nam obu, i to znowu Antti wyprowadzi nas wraz z grupk tych, co si do nas przyczyli, torujc krwaw drog swoim dwurcznym mieczem. Gdy tylko znalelimy si w murach miasta, chopi rozpierzchli si na wszystkie strony, aby pochowa si po piwnicach i strychach. Zostalimy sami z Anttim i szybko podylimy do naszej piekarni, aby szuka schronienia i ratunku z opresji, bo do miasta zaczy ju wdziera si wojska ksit w pogoni za niedobitkami. Kryjwka nasza okazaa si dobra, ukryci w dzieach przetrwalimy rze, ktra rozpocza si teraz na ulicach miasta, gdzie rozbestwieni lancknechci nie przestawali a do nocy wyrzyna chopw wyciganych za uszy z kry jwek, rabujc i pldrujc rwnoczenie mieszczan bez- rnicy winnych i niewinnych. Dopiero pod oson ciemnoci Antti miaym wypadem zdoby dla nas inn odzie, zdzierajc dla siebie pancerz z zabitego knechta, dla mnie za strj z jakiego szlachcica. Gdy nasta ranek w miecie uspokoio si i Antti uzna, e moemy ju opuci kryjwk i pokaza si na ulicy w nowym stroju okazujc glejt, ktry teraz mia nam uratowa ycie aby nikt nie sdzi, e si ukrywamy. Otrzepaem si wic z mki, ktr bylimy przyprszeni, i wyszlimy z piekarni cakiem jawnie. W moich spiczastych bucikach prbowaem drepta jak mody szlachcic, Antti za kroczy za mn z mieczem u boku i dzid na ramieniu. aosny by ten ranek w maym miasteczku Frankenhausen. Na jakim podwrku kogut prbowa zapia bez przekonania, jakby chcc powiedzie, e tam, gdzie jest jeszcze ycie,

jest i nadzieja. Ale pianie brzmiao ochryple i po chwili raptownie si urwao. Nad mia-tem kryy cae stada krukw, ktre swymi czarnymi skrzydami zasaniay soce. Mieszkacy Frankenhausen, ktrzy mieli jakie powody do strachu czy ukrywania si, siedzieli pochowani po piwnicach i strychach, inni natomiast, aby udowodni swoj niewinno, zgromadzili si na placu, gdzie ksita odbywali przegld wojsk. Przyszlimy w dobrej chwili i nikt nie zwraca na nas uwagi, bo wszyscy gapili si na ksit, ktrzy wymierzali sprawiedliwo przed kocioem. Przed nimi sta wanie Miintzer, may i przygarbiony, z rkami zwizanymi na plecach. Zdarto z niego wspaniay futrzany paszcz, ktry czyni go tak wysokim poprzedniego dnia, a jego ta twarz umazana bya krwi i brudem. Obok niego pry si z dum lancknecht, ktry wycign go przed chwil z jakiej piwnicy, gdzie Muntzer lec w ku udawa chorego. Ksita przedstawiali si okazale, zakuci od stp do gw w elazo, z piropuszami chwiejcymi si na hemach, w lnicych, wykadanych zotem pancerzach. Gruby i tusty ksi Jerzy nosi na hemie aob, z czego domyliem si, e kurfirst Fryderyk zmar i ksi Jan zosta obecnie kurfirstem, co nadawao memu glejtowi tym wiksz wag. Dwaj grafowie Mansfeld przypominali wygldem dwa okazae, lnice kruki. Ale najwikszym autorytetem wyranie cieszy si najmodszy z nich wszystkich, margrabia Filip heski, ktry dokona owego niewiarygodnego marszu nocnego z swoich woci do Frankenhausen, co przypiecztowao klsk chopw. Twarz mia szczup i kocist; a bladoniebieskie oczy wpatryway si zimno i bezlitonie, zarwno w Miintzera, jak i we wasnych sprzymierzecw. Ksita rywalizowali z sob w stawianiu Miintzerowi najrozmaitszych pyta, on za odpowiada cicho i pokornie, dopki graf Ernst z Mansfeldu nie zniecierpliwi si i nie trzasn go elazn rkawic w twarz. Wtedy Muntzer podnis gow, splun krwi i zawoa, e otwarcie i uczciwie chce dowie prawdy swojej nauki w dyspucie z najbardziej uczonymi ludmi w Niemczech, a choby z samym Lutrem. Ksita parsknli miechem i zaczli si z niego naigrawa, a gdy jeszcze raz powtrzy, e chce publicznej dysputy, graf Jerzy z Mansfeldu pooy agodnie do na jego chudym karku, pogadzi go koniuszkami palcw i rzek: Czy istotnie nie byoby najlepiej da temu uparciuchowi okazji do dysputy, ktrej tak pragnie? Prosz was, moi panowie, powierzcie mi go, a zabior go bez zwoki do siebie, do Feldrungen, gdzie bdzie mg broni swoich tez w obecnoci bezstronnego wiadka przed nieposzlakowanym oprawc w komorze o kamiennych cianach z wszystkimi potrzebnymi do rzeczowej dysputy utensyliami, takimi jak na przykad cgi, szczypce i rozarzony wgiel. Jego artobliwe sowa wywoay nowy wybuch miechu ksit. A Muntzer zacz z rozpacz szarpa pta, pad na kolana i z paczem prosi, eby go nie wydawano w rce jego miertelnego wroga, lecz pozwolono na publiczn dysput. Ale nikt nie stan w jego obronie, a i ja nie wystpiem, aby go broni, mimo e wanie ja dobrze wiedziaem, co go czeka. Zamiast tego ukryem si za plecami Anttiego, eby Muntzer mnie nie zobaczy, gdy graf Mansfeld popchn go midzy swoich onierzy. Ci zabrali go z sob, on za paczc i ebrzc o pomoc, rozglda si dokoa, na prno usiujc znale kogo, kto zechciaby przyj mu z pomoc w tym miecie, w ktrym jeszcze poprzedniego dnia wierzono, e jest wysannikiem boym. Nie chc zatrzymywa si duej na aosnych wydarzeniach w Frankenhausen i zadowol si stwierdzeniem, e gdy tylko trafia mi si. sposobno, podszedem do margrabiego Filipa, pokazaem mu glejt kurfirsta i wyjaniem, e sprawowaem wan misj, prbujc nakoni chopw, aby wdali si w ukady dla uniknicia niepotrzebnego rozlewu krwi. I cho mi si to nie udao, to jednak wykonaem wane zadanie. Prosiem go te, aby pozwoli mi uda si z sob do Muhlhau-sen. Baem si bowiem, e kto z mieszkacw Frankenhausen pozna mnie i doniesie, e naleaem do otoczenia Miintzera. Zrobiem mdrze zwracajc si do margrabiego Filipa, mimo i panem tego kraju by hercog Jerzy. Moje zaufanie pochlebio

margrabiemu, ktry orzek, e wykonaem moj misj dobrze, gdy chopi istotnie wszczli ukady, co dao wojskom ksicym czas na zjednoczenie si i okrenie wzgrza oraz odcicie chopom drogi odwrotu do lasw. Gdyby chopi rozpierzchli si powiedzia mielibymy teraz sze tysicy wczgw i rabusiw na drogach niemieckich i nawet wszystkie pienidze Fuggerw nie wystarczyyby na opacenie dostatecznej iloci wojsk, eby ich wyapa. Mwi te sowa siedzc wygodnie na stopniach kocioa i grzejc si w promieniach soca, wyranie zadowolony, e ma uwanego suchacza. Tote omieliem si zapyta, co pienidze domu Fuggerw maj wsplnego z t spraw. Popatrzy na mnie jak na wariata i odrzek: Jak mylisz? Skd miaem wzi pienidze na od dla szeciuset jazdy i tylu piechurw? Bez pienidzy bogatego Jakuba le byoby z niemieckimi ksitami i oberwacy zostaliby panami w Niemczech. Ale bunt chopw przynosi szkody handlowi Jakuba, tak e pokry on koszty naszej wyprawy, uwaa bowiem przypuszczalnie, e atwiej moe prowadzi na smyczy ksit, ni doj do adu z chopami i miejsk biedot, jeli pocz si oni z sob. Panu von Truchsess nie udaoby si zwerbowa ani jednej kopii, gdyby bogaty Jakub, nie da mu dwunastu tysicy guldenw, ktre w swoim czasie zamierza cign z arcyksicia Ferdynanda. To za pienidze Fuggerw Ferdynand kupi cae Ksistwo Wirtemberskie, skd Jakub przepdzi hercoga Ulryka za nie zapacone dugi. Bogaty Jakub zna si na sztuce cigania swoich nalenoci z wysokimi dodatkami za koszty i ryzyko, mimo e Koci wity nie zezwala na procenty od poyczek. I najbardziej wanie drani mnie to, e trwoni siy i czas, aby suy jego interesom, mimo e w moich wasnych wociach trwa pena rebelia i e drogo bd musia zapaci za kady szelg poyczony z jego kasy. Staem przed nim w pozie penej respektu, z oczyma skromnie spuszczonymi, gadzc mikk brdk, ktra urosa mi podczas powstania i ktrej nie zamierzaem zgoli, zadowolony z mego obecnego wygldu. Ciekawo kazaa mi zapomnie o strachu i pooeniu, w jakim si znalazem, i omieliem si zapyta: Mam wic rozumie, e ci biedacy zostali zmasakrowani tylko dlatego, e tak si podobao grafowi Jakubowi Fuggerowi, wcale za nie dlatego, e s heretykami? Sprawa wymaga zastanowienia odpar margrabia i im wicej nad ni myl, tym bardziej skaniam si do tego, by wzi pod swoj opiek Lutra i zatrudni go u siebie jako kapelana. Musz bo wiem w jaki sposb zapaci dugi, a w moim margrabstwie jest wiele bogatych klasztorw i dbr kocielnych, ktre mgbym skonfiskowa, gdybym opowiedzia si za nauk ewangelicka, o ile dobrze rozumiem to, co ojciec Luter gosi. Do diaba, przecie to wcale nie przystoi ksiciu i margrabiemu, jakim jestem, abym czu si najemnikiem wielkiego Fuggera i pokornie biega dla niego na posyki. Otrzymaem bowiem od dla moich wojsk tylko pod wyranym warunkiem, e pomaszeruj wprost na Frankenhausen. Fuggerzy maj tutaj przy szlaku handlowym midzy Lipskiem i Erfurtem wielk hut miedzi, do ktrej cigaj rud ze swoich wgierskich kopal. Tu wanie oddzielaj srebro od rudy miedzianej, aby mc okrada krla Wgier, gdy zakazane jest wywozi srebro z Wgier i nie opaca si skutkiem tego przerabia rudy tam na miejscu. Huta pod Frankenhausen daje okoo dziesiciu tysicy cetnarw miedzi rocznie, moesz wic atwo zrozumie, modziecze, e Jakub by w strachu i kaza swemu faktorowi ponagla mnie, ebym szed tu forsownymi marszami, gdy si dowiedzia, e sze tysicy zbuntowanych chopw rozoyo si obozem w pobliu jego drogocennej huty. A jeli sdzisz, e Jakub potrci mi to z dugw, to si grubo mylisz. A wic nawet wite sowo boe musi by wdeptane w boto i zbezczeszczone z powodu huty miedzi? wykrzyknem. Po raz pierwszy jego bladoniebieskie oczy przyjrzay mi si badawczo i zapyta: Powiedz no, chyba nie jeste w gbi serca uczniem Miintzera? Bo wtedy byoby z tob le.

Pochyli si do przodu, aby zerkn na mj glejt, ktry wci jeszcze trzymaem w rku, i odczyta moje imi. Mikaelu Pelzfuss z Finlandii cign dam ci jedn rad, ktr sam sobie wziem bardzo do serca. W sprawach wiary czowiek musi wybiera t, ktra jest dla niego najbardziej korzystna. Nic nie zyskasz bronic doktryny Miintzera. Wprost przeciwnie. Odprawi mnie i poszedem odszuka Anttiego. Spdzilimy nastpn noc w naszej piekarni. Uniknwszy dziki przychylnoci margrabiego wszystkich niebezpieczestw, poczuem si nagle bardzo chory. I nie cieszya mnie moja nowa odzie ani mikka brdka, lecz zaszyem si w kt i trzsem z zimna, a ponure myli pozbawiy mnie zupenie apetytu, tak e Antti zlk si, e przez pomyk napiem si wody i nabawiem zarazy. Ale mnie si zdaje, e w owym okresie serce moje byo bardziej chore ni ciao. Antti postpi bardzo szlachetnie i naj fur, ktr zawiz 28 Mikael. t. I mnie do Muhlhausen, bo chyba nie zdoabym na wasnych nogach odby tej drogi. Niewiele te pamitam z tamtych dni, wiem jednak, e rwnie kurfirst Jan i jego wojsko poczyli si z ksitami pod Muhlhausen.: Tote siy ksit byy teraz tak przewaajce, e buczuczny Pfeif-fer ani przez chwil nie marzy o stawieniu im oporu. Pewnej piknej nocy otrzsn py z swoich stp i uciek z Muhlhausen na czele kilkuset szubienicznikw, schwytano go jednak i przyprowadzono z powrotem w kajdanach. Dla uniknicia grabiey i zniszczenia miasto Muhlhausen, ju poprzednio ubogie, musiao si zobowiza do zapacenia ksitom w cigu piciu lat czterdziestu tysicy guldenw. Mury i wiee miay zosta zburzone, a dziaa i inna bro palna, przedmioty zote i srebrne, rodki ywnoci, konie i inne zwierzta pocigowe miay by wydane natychmiast. Dopiero wtedy ksita raczyli askawie wkroczy do miasta. Zaczo si wymierzanie sprawiedliwoci i mieszkacy miasta gorliwie wspzawodniczyli w donoszeniu na siebie nawzajem, aby unikn podejrze. Tote w dniu egzekucji a pidziesiciu czterech mieszczan musiao, stosownie do swego stanu, albo woy szyj w ptl stryczka, albo te przyklkn przed katowskim piekiem i mieczem jako kozy ofiarne. Graf Mansfeld przywiz do Muhlhausen Miintzera, a raczej to, co z niego zostao po dyspucie z biegym w swym zawodzie oprawc. Tomasz Muntzer by teraz kulejcym, zamanym wrakiem ludzkim i nawet gos jego by chropawy i ama si, gdy Muntzer, zielonoty na twarzy z przymknitymi oczyma, odczytywa swoje wyznanie. Przyzna on bowiem, e wszystkie jego nauki byy faszywe, i powierzy swoj dusz jedynemu zbawienie przynoszcemu Kocioowi. Pobony ksi Jerzy wzruszy si do ez cakowitym nawrceniem Miintzera i wyrazi rado, e ten zbkany kacerz mg przed mierci z wdzicznoci skorzysta ze witych sakramentw. Gdy suchaem pokornego i pynnego przyznania si Miintzera do winy, skruszona zostaaonoja ostatnia nadzieja. Nie mogem ju wicej wierzy, e speni si krlestwo boe na ziemi, bo gdyby Bg mwi przez usta Miintzera, byby go z pewnoci podtrzyma w czasie tortur, jakkolwiek nie s do zniesienia dla zwykego miertelnika. A do reszty odar go w moich oczach z wszelkiej aureoli przebysk jego gwatownego charakteru, gdy umiera, bo nim uklk przed mieczem kata, spojrza gniewnie na Pfeiffera i plun mu w twarz, mwic, e umrze z radoci, bo take i Pfeiffer znalaz si w puapce i musi skoczy ycie na szubienicy, jak na to zasuy. Kat ci gow Miintzerowi, jako e nalea on do stanu duchwnego, natomiast Pfeiffera powieszono. Ten samochwa poszed na mier z wielkim tupetem i bez sowa skruchy i jeszcze na stopniach szubienicy zabawia onierzy spronymi i blunierczymi dowcipami. Odrzuci z pogard wite sakramenty, a gdy wychyli ostatni puchar podany mu przez kata, przymruy oko, zajrza do pucharka i rzek:

 Na szatana, przez t czarodziejsk rurk widz samo dno piekie i wanie mj drogi braciszek Miintzer spad jak kamie do najgortszego kota, tak e biedne diaby narzekaj i ocieraj oczy z poncej siarki. Nie myl jednak, by widzia co w swoim pucharze, bo zaraz potem skierowa go dnem ku niebu i doda: Trzeba skorzysta i rwnoczenie rzuci okiem na ycie przysze i zbawienie niebieskie. Ale diabe wie, co si stao z moimi oczyma, bo nie widz nic a nic, sama tylko pustka i zdecha mucha na dnie pucharu. To powiedziawszy odrzuci puchar i sam zaoy sobie ptl na szyj, a kat wyrwa mu drabink spod ng i Pfeiffer zataczy szybko i zabawnie swj ostatni pls. I to jest wszystko, co mam do opowiedzenia o Tomaszu Miintzerze i jego tczowej chorgwi. A teraz zaczn now ksig, ktra mwi bdzie o pani Genowefie, piwowarze Eimerze, cesarzu Karolu i wielu innych poytecznych i pouczajcych wydarzeniach, jakie jeszcze byo mi dane przey.

CZ SMA NIEWDZICZNY CESARZ

l W Muhlhausen odnalelimy pani Genowef. Piwowar Eimer, w domu ktrego mieszkaa, nie pozna nas w naszych strojach, gdy stanlimy na progu jego domu, zacz kl i wymyla i chcia nas wyrzuci za drzwi, biorc za rabusiw. Ale pani Genowefa w mig rozpoznaa Anttiego, a gdy jej bystre oko spoczo na mojej twarzy i moim nowym stroju, rzucia mi si z impetem na szyj i zacza mnie czule caowa. Ta nieoczekiwana czuo wzruszya mnie, wic chtnie schyliem gow na jej biae rami i gorzko zapakaem. Pocieszaa mnie tkliwie i mwia, e nigdy nie przypuszczaa, i jestem taki smuky i mog si tak mio prezentowa, gdy tylko jestem przyzwoicie ubrany. Piwowar Eimer by zrazu niezbyt zadowolony z naszego przybycia i drania go czuo okazywana mi przez pani Genowef. Ale ona miaa nad nim wielk wadz, a gdy jeszcze pokazaem mu glejt kurfirsta Jana, mistrz Eimer w lot zrozumia, e moemy by dla niego uyteczni. By to rosy i czarnooki mczyzna o z lekka tylko siwizn przyprszonych wosach i brodzie, mimo e mia ju swoje pidziesit lat. Take brwi mia czarne i krzaczaste, a jego ogorzaa twarz pokryta bya siatk sinych yek. Wcale nie by taki gupi. Tote przez cay czas naszego pobytu w Miihhausen goci nas pod swoim dachem. Gdy ksita skoczyli wymierza sprawiedliwo i wycisnli z mieszkacw Miihhausen tyle zota, ile si dao, odeszli szybko z miasta. Wtedy piwowar Eimer zapyta, co zamierzamy teraz pocz, a ja wywnioskowaem z tego, e chce si nas pozby. Odpowiedziaem skromnie, e jestem biednym czowiekiem i zszedem zupenie na dziady, tak e nie posiadam nic prcz tego, co na sobie, ale w Baltringen zostawiem pieska, a w Memmingen skrzynk, z ktrej miabym kopy, gdyby jeszcze si tam znajdowaa. Antti wmiesza si do rozmowy i przypomnia mi obietnic dan mu w drodze z Weimaru od ksicia Jana. Chcia on zawie pani Genowef z powrotem do Francji, jak jej to przyrzek, a rwnoczenie zobaczy syna, ktry by zreszt tak samo moim jak jego synem, a ja obiecaem mu towarzyszy. Piwowar Eimer przyjrza nam si bacznie spod kruczoczarnych brwi, po czym odchrzkn z zakopotaniem i spyta, czy pani Genowefa nie ma nic w tej sprawie do powiedzenia. A gdy ona nie zabraa gosu, piwowar cign, poprosiwszy wpierw, ebymy nie byli zdziwieni jego sowami.

 Miaem sposobno duo rozmawia z pani Genowef owiadczy nauczyem si wielce podziwia jej szlachetno, zdrowy rozsdek i wykwintne maniery. Wiecie z pewnoci, e nale do najbogatszych mieszczan w Miihlhausen i e mianowano mnie czonkiem nowej rady, ale odmwiem przyjcia wyboru. Nie jestem bowiem jeszcze cakiem gupi. Dzi rano udao mi si sprzeda browar, co prawda za pod cen z powodu niespokojnych czasw i powszechnego braku pienidzy. Pani Genowefa daa mi do zrozumienia, e nie jestem jej zupenie obojtny. Tote postanowiem otrzsn kurz tego miasta z moich stp i wyruszy z wami, dokdkolwiek pjdziecie. Na mio bosk! wykrzyknem zaskoczony. Przecie jestecie onaci, mistrzu Eimerze, macie rodzin i dzieci i nie moecie porzuci waszego dobrego zawodu dla malowanych policzkw i czernionych brwi pani Genowefy, jeli nie chcecie, eby was spotkaa kara boska. Kara boska ju mnie spotkaa odpar spokojnie mistrz Eimer. Spotkaa mnie ona wtedy, gdy oeniem si w tym ubogim miecie, gdzie jedno co dobre, to woda, ktra nadaje si znakomicie do warzenia tgiego piwa. Ale smaczn wod, sd i chmiel znale mona i w innych krajach, a moim najlepszym kapitaem jest biego zawodowa, ktr odziedziczyem po przodkach, bo wystarczy mi tylko posmakowa wody, wzi w palce szczypt sodu i powcha chmiel, eby wiedzie, jakie bdzie piwo. Prcz biegoci w zawodzie mam te troch brzczcej monety, nie mwic o dowiadczeniu yciowym, ktre moe wam si przyda, bo jestecie jeszcze modzi. To dowiadczenie zdobyem w licznych podrach do rnych krajw, ktre stanowiy dla mnie jedyn moliwo uwolnienia si na jaki czas od wiecznego gderania mojej poowicy. Musz bowiem uczciwie przyzna, e oeniem si z browarem, a nie z kobiet, ale aowaem tej maeskiej transakcji od chwili, gdy wszedem do maeskiego oa. A gdy poznaem zy jzyk mojej ony, zdawao mi si, e nie ma dla mnie innej pociechy prcz musowania piwa w kadziach. Na szczcie nie mam dzieci, prcz jej omiorga, z pierwszego maestwa, z ktrych najstarsze s ju dorose i zorzecz mi jeszcze zapalczywiej ni matka, e prowadz niedobre ycie. Tote nie jest to aden nagy kaprys, gdy chc si do was przyczy, lecz czyni to po dojrzaej rozwadze, cho przyznaj, e moe bym wlk dalej moje taczki, gdyby pani Genowefa swoj przyjani nie daa mi do zrozumienia, e jestem jeszcze wci mczyzn w sile wieku i e ycie moe mi da co wicej ni niedobr on, nieprzyjaznych pasierbw i zazdrosnych ssiadw w ubogim miecie. Spojrza na nas spode ba, ponownie odchrzkn i cign: Niech si wam jednak nie zdaje, e mam zamiar lata po caym wiecie za spdniczkami jakiej niewiasty, nawet gdyby to bya istota tak niezrwnana i dowiadczona jak pani Genowefa. Ale pozostanie w tym miecie oznacza dla mnie tylko bied i ndzne ycie do koca moich dni, gdy cikie podatki zedr ze mnie sidm skr. Nie da si bowiem wycisn czterdziestu tysicy guldenw grzywny z miasta takiego jak Miihlhausen, nie doprowadzajc go do zupenej ndzy, a e ponadto take szlachta i Koci chc odszkodowania w rwnej wysokoci, trzeba by wariatem, eby mieszka dalej w Miihlhausen. Sprzedaem wic browar za grosze, poyczyem, ile si dao, na hipotek domu i zastawiem nawet majtno ziemsk mojej ony. Wszystkie te pienidze dostaj w podarunku, cho moi naiwni wierzyciele jeszcze tego w tej chwili nie rozumiej. adna bowiem wasno czy nieruchomo w tym miecie nie ma w tej chwili najmniejszej realnej wartoci. Zaatwiem wic wszystko, jak najlepiej si dao, ale nie jedmy w kierunku Hamburga, bo wtedy moglibymy spotka moj on, a tego chciabym unikn. Powinnimy, raczej czym prdzej uda si do Norymbergi, gdzie mog przedstawi do wypaty cay pakiet weksli. Stamtd za uciekajmy na Wgry albo do Konfederacji i nie mam te nic przeciwko Wochom, cho od dzi wol raczej unika krajw cesarskich. Antti przysuchiwa si jego wywodom bez sowa. A gdy Eimer skoczy, spojrza z wyrzutem na pani Genowef, wychyli duszkiem cay dzban piwa i rzek:

 Jeszcze czego podobnego w yciu nie syszaem! Na co pani Genowefa spiesznie wtrcia: Ty zawsze zostaniesz ojcem mego syna, kochany Antti, podobnie jak i Mikael. Ale c na to poradz, e si spodobaam temu zamonemu mczynie w sile wieku. Nie mog mu przecie zabroni porzuci rodziny i domu, cho serce mi si kraje na myl o jego biednej onie i dzieciach, ktre zostan bez ojca. Jest to postpek tak bezbony i haniebny, e wszystkich nas dotknie kltwa boa owiadczyem. Poaujecie tego kiedy, mistrzu Eimerze, i bdzie to tak krwawy i gorzki al, e wolelibycie raczej umrze, bo nie znacie jeszcze tej lekkomylnej niewiasty. Miny Zielone witki i w poowie czerwca dotarlimy wreszcie cao i w dobrym zdrowiu do bogatej i potnej Norymbergi, najpikniejszego miasta, jakie ogldaem w Niemczech. Norymberga bya jakby spokojn wysp na wzburzonym morzu. Nikt nie wiedzia tu nic o niepokojach i zamieszkach jak tylko ze suchw. Wedug mistrza Eimera w miecie tym skupiay si zbyt wielkie interesy i mieszkao tarn zbyt wielu kupcw, by mogo doj do jakichkolwiek rozruchw. Odwiedziwszy wielk fili domu handlowego Fuggerw w celu wymiany swoich weksli na gotwk, piwowar powiedzia do mnie: Jeli spojrzysz na map, Mikaelu, zobaczysz, e nie byo najmniejszej ruchawki w miastach, gdzie Fugger ma swoje kantory handlowe. Mimo to ci wyzuci z sumienia faktorzy bior dzisiaj a do trzydziestu procent opaty maklerskiej za weksle, co przysparza mi duych strat. Niemniej zaciera donie i umiecha si ukradkiem lepkimi wargami, domyliem si wic, e jest co podejrzanego w jego transakcjach wekslowych. Eimer mia w Norymberdze licznych znajomych pord bogatych mieszczan. Do domu jednego z nich, niejakiego Antona Seldnera, z ktrym w modoci bawi si wesoo w Wenecji, zabra z sob mnie i pani Genowef. I w czasie wystawnej uczty, ktr nas podjto, nie ukrywa wcale przed Seldnerem swoich planw przeniesienia si do jakiego innego kraju, w celu zaoenia tam warzelni piwa. Zwrcie si do waciwego czowieka owiadczy Seldner i z caego serca namawiam ci, jed na Wgry, bo tam ucieka teraz mnstwo Niemcw zamieszanych w powstanie, ktrzy przywykli do picia piwa. A co jeszcze waniejsze, brat mj Marcin zarzdza w imieniu korony wgierskiej kopalniami miedzi w Karpatach. I jeli ci dam list polecajcy, z pewnoci uda wam si razem wykupi monopol na wyszynk piwa dla grnikw. Brata twego pamitam doskonale odpar Eimer - tote podejrzewam, e korona wgierska zostanie mocno uderzona po kieszeni, jeli on wzi si do kopal miedzi. Ale, na mio bosk, jak to moliwe, eby mg on zarzdza kopalniami miedzi na Wgrzech? Od trzydziestu lat stanowi one obok kopal w Tyrolu podstaw majtku bogatego Jakuba i Fuggerzy maj monopol miedzi w caym wiecie, z wyjtkiem Szwecji i Hiszpanii. Pan Seldner rozemia si serdecznie. Klepn mistrza Eimera po ramieniu i rzek: To taki z ciebie prowincja, e nie syszae nawet o najwikszym ostatnim wydarzeniu? Wiedz, e monopol Fuggerw zosta zamany i korona wgierska przeja kopalnie miedzi. Pod hasem Wgry dla Wgrw" doszo tam wszdzie do rozruchw. Ludno spldrowaa kantor Fuggerw w Budzie, a szlachta wgierska da, aby aden cudzoziemiec nie mia odtd prawa wydobywania i przerabiania wgierskich bogactw naturalnych na wasny rachunek, lecz tylko jako suga korony. W takim razie wiat istotnie stoi na gowie orzek mistrz Eimer, szarpic w podnieceniu brod. Jake Wgrzy dadz sobie rad sami bez pomocy Niemcw i niemieckiego porzdku? Mwi, e Fugger oszuka wgiersk koron na co najmniej milion wgierskich guldenw. Ale jako kupiec dobrze w tych sprawach poinformowany przez mego brata mog

ci powiedzie w najwikszym zaufaniu, e oprcz tego miliona przez jeden tylko rok zgarn on wraz ze swoimi wsplnikami blisko wier caego wgierskiego mienia. I jako uczciwy mieszczanin norymberski musz stwierdzi, e tego za duo, nawet gdy chodzi o Fuggera, i to mimo e Wgry s krajem zacofanym. Tote my, Norymberczycy, chcemy obecnie ofiarowa swoje usugi nowemu krlowi Ludwikowi i za stosownym wynagrodzeniem przej kopalnie miedzi, bo Wgrzy w kadym razie i tak nie potrafi sami ich eksploatowa. Zaciekawiony spytaem, w jaki to sposb jeden jedyny kupiec moe wzi za gardo cay nard i zmusi go do odstpienia swojej wasnoci. A pan Seldner pospieszy zaraz wyjani, e Fugger obdar Wgry do skry dziki cakiem legalnym i dozwolonym transakcjom. Ale Wgrzy s wciekli, bo czuj, e ich wystrychnito na dudkw i okpiono. Fuggerzy budzili tam ju dawniej due oburzenie, gdy wydzierawili kopalnie miedzi na wasny rachunek. Ale najwiksze oszustwo popenili w ubiegym roku. Gdy niech i nienawi do nich wzrastaa, kupili tytu hrabiowski dla jednego ze swoich wsplnikw, Thorzy, i w ten sposb uzyskali kontrol nad wgiersk mennic. Krl wgierski jest w sprawach interesw jak dziecko i rozrzuca pienidze na prawo i lewo jak kady Wgier. Aby zdoby wicej pienidzy, upowani on Thorz do bicia monety zawierajcej trzy czwarte czci miedzi i jedn czwart srebra, a nie tak jak dawniej po poowie srebra i miedzi. Mistrz Eimer zakl gwatownie i sypic przeklestwami wetkn do do mieszka i rzuci na st gar srebrnych monet z piknie wytoczonym herbem i gow krla Ludwika. Mj Boe! woa. Rozumiem teraz, dlaczego faktor Fuggera pyta, czy przyjm srebro wgierskie, gdy brakuje mu drobnych w innej monecie. Skd miaem wiedzie, e dobra wgierska moneta stracia poow swej wartoci! A wanie! potakn Seldner. Wgrzy przeklinaj jeszcze gorzej ni ty, bo nauczyli si sztuki przeklinania od Turkw. Ot pewni kupcy wol nie wymienia nazwisk w najwikszej tajemnicy zgromadzili w kasach wszystkie stare monety, a stamtd powdroway one prosto do mennicy, gdzie je przetopiono, tak e z jednej starej zrobiy si dwie nowe. Korona nie zarobia na tym ani grosza, ale pewni kupcy mieli sto procent zysku. Ale nie do na tym. Za te nowe pienidze skupili oni po starej cenie od szlachty, co si tylko dao, majtki ziemskie i domy, stada koni, byda, owiec, a take towary wyrabiane na Wgrzech. Kiedy jednak atwowierni wgierscy panowie chcieli za swoje srebrne pienidze kupi towary przywiezione z innych krajw, szybko zmiarkowali, e cena ich wzrosa w dwjnasb. Zacza si okropna awantura, szable wyszy z pochew i agenci Fuggera omal nie stracili ycia. Dugo zastanawiaem si nad t dziwn histori, w kocu jednak rzekem: Tyle z tego zrozumiaem, e Jakub Fugger nie pozwoli, aby le traktowano jego agentw i odbierano mu kopalnie. Krl wgierski z pewnoci pjdzie za kar do kta, a kraj czekaj ze czasy, tote nie mam najmniejszej ochoty jecha na Wgry, eby zakada tam browary. Na co mistrz Seldner odpar: Wgry to kraj bogaty i yzny, o niezmierzonych rwninach i pastwiskach, gdzie pas si wielkie stada koni i takie mnstwo owiec, i nikt nie zdoa ich policzy. Ponadto s tam winnice, a przede wszystkim wane jest to, e wgierscy panowie nie maj zielonego pojcia o interesach. Gdy nie s zajci odpieraniem Turkw spdzaj czas na piciu wina, suchaniu muzyki, polowaniu i jedzie konnej. Tote czowiek dowiadczony moe si tam szybko wzbogaci. Tylko dla heretykw i luteranw s bezlitoni i gro spaleniem ich na stosie, bo wiara ich umocnia si w walkach z niewiernymi i nie cierpi adnych religijnych dyskusji, gdy obawiaj si, e taka gadanina podburzy pastuchw i chopkw przeciw panom, co jak dobrze wiemy, istotnie czsto si zdarza. Mwi jeszcze dugo o Wgrzech, piknie i kuszco, i zapewnia, e potga Fruggerw jest zamana i e otwieraj si korzystne moliwoci take i dla innych przedsibiorczych ludzi,

oraz obiecywa da nam list polecajcy do swego brata. I doda jeszcze, e sam chtnie uciekby na Wgry pomaga bratu, gdy kopalnie miedzi to zbyt wielki ksek dla jednego. Gdy skoczy, wezwa muzykantw i kaza im d w piszczaki i gra na bbenkach na cze pani Genowefy. A podpiwszy sobie z Eimerem, zaczli obaj wspomina cudne dni modoci, mwic na przemian po niemiecku i po wosku, wspominajc dawnych kompanw od kieliszka i zastanawiajc si, co si te z nimi stao. Wreszcie przyszed dzie, gdy mistrz Eimer oznajmi, e zaatwi wszystkie sprawy wekslowe i zamierza co rychlej wyjecha do Wenecji, najwikszego centrum handlowego na wiecie. Tam bowiem najatwiej mg narodzi si na nowo, zmieniajc nazwisko, i sta si nowym czowiekiem, farbujc brod na inny kolor. Ufam wam wprawdzie cakowicie i nie wtpi, e bronilibycie mego mienia jak swego wasnego owiadczy ale mimo to uwaam, e byoby zbyt niebezpiecznie zabiera z sob gotwk w tak dalek drog, i dlatego ulokowaem cay majtek w wekslach domu bankowego Bisani przy mocie Rialto w Wenecji. Pani Genowefa przyrzeka mi towarzyszy do Wenecji i zamierzamy uda si tam poczt domu Fuggerw, aby podrowa szybko i bezpiecznie. Wcale nie broni wam jecha z nami, jeli tego chcecie, ale nie mog ju duej pokrywa kosztw waszej podry, bo i tak nie bd mia z was adnego poytku, gdy poczta chroni mnie i moje weksle. Sowa jego zmartwiy mnie, gdy sdziem, e udamy si razem do szwabii, eby odnale mego wiernego pieska, Raela, potem za przez Konfederacj w penym bezpieczestwie pojedziemy dalej do Lyonu i do Tours, aby odwiedzi naszego syna. Antti kupi ju nawet dla niego podarunek u zrcznego majsterka w Norymberdze osioka, ktry porusza nogami. Widziaem te, e decyzja mistrza Eimera wcale nie przypada do smaku pani Genowefie, ktra kwano si umiechna i powiedziaa, e miaa wprawdzie inne zamiary, ale e mistrz Eimer obiela jej kupi w Wenecji kilka okci zotego brokatu, srebrne zwierciado i pikne wyroby ze szka na pamitk podry. Nie mielimy jednak wyboru, bo brak nam byo rodkw na podrowanie poczt, tote postanowilimy z Anttim uda si do Wenecji przez Szwabi i spotka si tam z nimi pnym latem. Mistrz Eimer kaza nam dopytywa si o siebie u swego kompana Kaspra Rotbarta na Fondaco dei Tedeschi, to jest w niemieckim domu handlowym w Wenecji, zapewniajc nas, e z pewnoci go tam odnajdziemy. Przy najbliszej sposobnoci, gdy znalazem si sam na sam z pani Genowef, zganiem j gorzko za pocho i lekkomylno, ona jednak bronia si gorco mwic, e zawsze pragna zobaczy Wenecj i e nie moe pozwoli, bym wtpi w jej cnot, po czym przypomniaa, e daa mi niezliczone dowody swojej szczerej, mioci. Wyznaa te, e miaa nadziej, i mistrz Eimer ju w Norymberdze wymieni weksle na gotwk, ale dodaa i w Wenecji moe zdarzy si niejedno, tote najlepiej, ebym szybko tam zda, aby pomc jej pozby si mistrza Eimera, ktremu musi towarzyszy ze wzgldu na przyszo swoich dwojga niewinnych dziecitek. Nie mog zaprzeczy, e pani Genowefa daa mi istotnie niezliczone dowody swojej dobroci, i to do tego stopnia, i chwilami stawao si to dla mnie a zbyt .wyczerpujce, gdy mistrz Eimer zaniedbywa j z powodu interesw. Myl o moim kochanym piesku oraz o piknej letniej pogodzie, sprzyjajcej wdrwce po gocicach, uczynia rozstanie lekkim, cho w mojej gupocie wierzyem nawet, e pani Genowefa nie moe beze mnie y. Zanim jeszcze rozstalimy si, Antti wyrazi pragnienie, aby za przykadem mistrza Eimera ulokowa powan cz swoich oszczdnoci w wekslach. Pani Genowefa skrzywia si na te sowa i powiedziaa, e pienidze to pienidze, a papier to papier, ona za niczego bardziej nie cierpi jak papierw, ktre tylko komplikuj najprostsze sprawy. Natomiast mistrz Eimer zapali si do tego pomysu i owiadczy, e chtnie wywiadczy Anttiemu przysug i odstpi mu cz swoich weksli, bo go polubi i uwaa za przyjaciela..Widzc ten zapa, Antti ochdi

i zaniecha swego pomysu. I dopiero gdy mistrz Eimer i pani Genowefa wyruszyli w drog, uda si do domu bankowego Fuggera, gdzie za cz pienidzy otrzyma dokument, ktry wystarczyo przedstawi faktorowi Fuggera w Wenecji, by ten wypaci gotwk. Ja jednak ostrzegaem, e postpi nierozwanie, wskazujc na ryzyka wstrzymania patnoci weksli, w razie gdyby bankowi Fuggerw w zwizku z sytuacj na Wgrzech zagraao bankructwo. Niedugo potem wyruszylimy i my w nasz wdrwk do Baltrin-gen, ktra jednak wcale nie bya taka wesoa, jak-sdziem, bo wdrowalimy przez kraj zniszczony, spalony, spldrowany i pokryty .trupami i szubienicami. Wyndzniae kobiety i wystraszone dzieci, ktre spotykalimy po drodze, nie chciay z nami rozmawia, a w ocalaych wioskach trudno byo kupi ywno. Spotykani chopi przeklinali Lutra, ktrego jedynym osigniciem byo, e ksita i praaci stali si jeszcze bardziej butni, a chop jeszcze godniejszy ni dotychczas. Tote spieszylimy si, jak tylko si dao. W Baltringen odnalelimy nasz zacn wdow po przekupniu korzeni, ktra ju dawno nas opakaa jako nieywych. I nie mam wprost sw, aby opisa rado mego kochanego pieska Raela, gdy mnie rozpozna. Skaka mi do piersi, liza'donie, szczeka i biega w kko po izbie, rozbijajc si o stoki i stoy z ogromnej radoci. Sier mu odrosa i zrobia si lnica i puszysta, i sta si tuciutki jak prosiaczek. Wdowa wyznaa mi, e nie chciaaby si z nim rozstawa, gdy bardzo go polubia. Troch mnie to zmartwio, tote gdy opuszczalimy jej gocinny dom, pozwoliem psu samemu wybra, czy woli spokojny kt przy piecu i pen misk, czy te uciliw wdrwk wraz ze. mn. Zostawiem go na progu domu i wdowa prbowaa skusi go do izby za pomoc smakowitej koci. Rael jednak szczekn tylko na poegnanie, poliza wdow po rku, porwa w pysk ko i bez chwili wahania pobieg w lad za mn. Antti przyzna, e by to pies mdry i przewidujcy, gdy wiedzia, e trzeba wzi z sob ywno na -drog. Tak wic w najlepszej zgodzie dotarlimy w trjk do Memmingen, gdzie pierwsze kroki skierowaem do ratusza. Paskonosy wony miejski i jego zjedzona francusk chorob ona mieszkali wci jeszcze w naszym dawnym mieszkaniu w podziemiach ratusza, ale wcale nie byli zachwyceni moim widokiem. Myleli, e odziedziczyli ju po mnie pozostawione u nich na przechowaniu rzeczy i nawet ogosili wszem wobec, e do roku musz je odebra. Ualali si gono na swoj ndz i cikie czasy, ale gdy otworzyem moj skrzyni, znalazem wszystko w najwikszym porzdku. Z cikim sercem sprzedaem futrzany paszcz mistrza Fuchsa i inne rzeczy, zatrzymujc tylko troch bielizny, kilka delikatnych koronek oraz srebrny pucharek, aby mie jak najmniej do dwigania w dalszej wdrwce. Z uzyskanych pienidzy zakupiem msz aobn za dusz aistrza Fuchsa jakkolwiek nie wierzyem ju teraz w takie rze- oraz zoyem ofiar na ubogich. Zapaciem take stranikowi miejskiemu za opiek nad skrzyni. Po zwrceniu dugu, jaki miaem wobec Anttiego, zostao mi w trzosie rwno sto guldenw, sumka wcale niemaa. Tote nic dziwnego, e wydawao mi si poniej mojej godnoci podrowa pieszo, i wynajmowaem w gospodach konie. Antti szed koo mnie, trzymajc si ku, a gdy piesek mj zmczy si bieganiem, braem go do siebie na siodo. W ten sposb podr sza nam o wiele szybciej i w kilka dni dotarlimy do miasta Lindau, gdzie znajdowa si cesarski arsena, stamtd za przeprawilimy si odzi przez wielkie jezioro na teren Konfederacji, do kraju wolnych ludzi, gdzie, jak sdzilimy, nikt nie mg nas napastowa. W towarzystwie kilku kupcw bez najmniejszego szwanku przedostalimy si na drug stron Alp, skd w jeden dzie ze wieego grskiego powietrza zeszlimy w d, w lipcow spiekot Woch, gdzie byo tak gorco, e oblewa nas kroplisty pot na caym ciele. W maym miasteczku, gdzie przenocowalimy, cuchno zgnilizn i ludzkimi odchodami, a ciemnoskrzy mieszkacy zebrali si wok nas, krzyczc, wrzeszczc i wymachujc rkami, tak e obawiaem si lada chwila jakich rozruchw. Ale Antti uspokoi mnie mwic, e we Woszech naley do dobrych obyczajw wymachiwa rkami przy mwieniu i krzycze,

piewa i przechwala si, jak si komu spodoba. Doradza mi te, ebym nauczy si jak najszybciej po wosku, gdy jest to jzyk najbardziej rozpowszechniony na wiecie i mowa wszystkich dobrych kupcw. Rozstalimy si z naszymi towarzyszami, ktrzy zdali do Mediolanu, i starajc si nie wpada nikomu w oko, powdrowalimy dalej z terenw cesarskich do potnej Republiki Weneckiej. Mina ju poowa lutego i upay byy ogromne, a na polach ko dojrzae zboe. Czsto wic kadlimy si do snu w poudnie, a podrowalimy rankami i po poudniu oraz noc w wietle ksiyca, z powodu upaw, do ktrych nie byem przyzwyczajony, cho Antti ostrzega mnie, e nie jest to jeszcze najbardziej upalny okres we Woszech. Opowiem teraz o najdziwniejszej by moe w caym moim yciu przygodzie, ktr los nagle i nieoczekiwanie postawi na naszej drodze, skutkiem czego wcale nie dotarlimy do Wenecji. Ale nim zaczn, musz raz jeszcze odeprze wszystkie podejrzenia, ktre splamiy moje dobre imi, i podkreli, e obaj mielimy tyle pienidzy, ile biedny czowiek potrzebuje i pragnie, i e bro, ktr nosilimy, suya nam tylko do obrony w niespokojnym wiecie, wcale za nie po to, aby napada niewinnych wdrowcw w celu. zwikszenia naszych zasobw. Co takiego nie przyszoby nam nigdy do gowy. Wyjanienie to jest konieczne, bo odkd doszedem do mego obecnego wysokiego stanowiska, niektrzy zoliwi twierdz, e to wanie z powodu tego wydarzenia uciekem z krajw chrzecijaskich. Tymczasem prawda wyglda tak, e opuciem te kraje dopiero w dwa lata pniej, i to jedynie w najszlachetniejszych zamiarach. Wszystko opisywaem dotychczas zupenie szczerze, nie prbujc ukrywa moich bdw i sabostek, tote i w tym wypadku nie widz adnego rozsdnego powodu, aby kama, i opowiadam otwarcie, jak to byo naprawd. Z jakich swoich powodw Antti pragn omin miasto Bresci. Okrn drog, a raczej krt ol ciek dotarlimy pod wieczr znowu do gocica. Zapada ju zmierzch, gdy nagle usyszelimy przed sob trzy strzay, a potem krzyki, woanie i szczk broni. Spieniony ko bez jedca przelecia koo nas rzucajc gow, z oczyma wytrzeszczonymi ze strachu, i Rael, przytuli si spiesznie do moich ng, z ogonem wtulonym midzy apy. Powiedziaem do Anttiego, e nie mamy tu czego szuka, namawiajc, ebymy si skryli w lesie. Ale on prbowa schwyta sposzonego wierzchowca, a gdy to si nie udao, odpar, e ani mu si ni chowa w lesie, dopki na gocicu roi si od bezpaskich koni. Z broni gotow do strzau zaczlimy wic skrada si wzdu drogi Antti na czele, ja tu za nim, aby osania mu tyy, a na samym kocu mj piesek, wci jeszcze z podwinitym ogonkiem. Nagle zobaczylimy przed sob ca band zbjw. Dwaj trzymali konie, a pozostali czterej odzierali z odziey dwch lekkozbrojnych jedcw, ktrych wanie przed chwil zamordowali. Antti strzeli do zbjw z arkebuza, a gdy przeraeni poderwali si na rwne nogi, rzuci si na nich ze strasznym krzykiem, wymachujc swoim wielkim, mieczem. Gdy spostrzegli, e jest nas tylko dwch, rzucili si, aby nas zabi. Wtedy woajc do Boga o pomoc, przytknem fuzj do piersi jednemu z nich i wypaliem. Pad jak raony piorunem, a Antti rozwali eb drugiemu, ryczc tak straszliwie, e zbje wskoczyli na zrabowane konie, dwaj inni uczepili si im za plecami i wszyscy uciekli, zabierajc up zdarty z zabitych, tak e nic nie zyskalimy na tej maej utarczce, ktra zreszt sama w sobie nie miaa wikszego znaczenia. I nie byoby doprawdy o czym opowiada, gdyby nie to, e z podniecenia nagle rozbola mnie brzuch i musiaem schroni si w las. Mj piesek pobieg za mn, a potem znik mi z oczu i po chwili usyszaem warczenie, ktre przeszo w gone ujadanie. Mylaem, e znalaz kreci nor, ale gdy nie przychodzi na woanie, poszedem go szuka. Znalazem go przy trupie modego czowieka. Wida byo 21 Mlkael, t. I e zabity wczoga si pod skalny wystp i tam wyzion ducha. Wci jeszcze krwawi i ciao byo ciepe, z czego wywnioskowaem, e

to on by wacicielem owego trzeciego konia, ktry sposzony przelecia galopem koo nas. Widocznie zraniony strzaem spad i zawlk si do lasu, chcc ukry si przed rabusiami. Gdy otworzyem jego sakiewk, wydaem okrzyk radoci, bo byo w niej dwadziecia weneckich dukatw i sporo sztuk srebra. Kiedy liczyem te pienidze, Antti, ktry na prno nawoywa mnie z gocica, przyczy si do mnie i z zazdroci patrzy na znalezione zoto. Pikne szaty zabitego te mnie kusiy, ale uwaaem, e najmdrzej bdzie ulotni si z tego miejsca co rychlej. Jednake Antti przewrci zwoki na plecy w nadziei, e znajdzie co wicej, i wyrwa zot szpilk z konierza cienkiej koszuli. Ale najbardziej zaskakujcym odkryciem byo to, e modzieniec jeszcze po. mierci przyciska kurczowo do piersi podun tub oprawion w skr ze zoceniami. To bdzie moja laska konetabla, bo widz na skrze trzy zote lilie rzek Antti, rozginajc palce zabitego, zacinite na tubie. Naturalnie w tym wypadku, gdyby krl Francji zechcia mi kiedy powierzy dowdztwo nad armi. Schowa tub za pazuch, jak gdyby to by jego up, mimoz powinna bya nalee do mnie, gdy to mj piesek znalaz zwoki. Spiesznie ruszylimy w dalsz drog przez las, w kierunku na poudnie, nie ustajc nawet po zapadniciu nocy, dopki ksiyc wieci na niebie. Dopiero gdy zaszed, pooylimy si na spoczynek, ale nie wac si rozpali ogniska posililimy si tylko ykiem wody i kawakiem chleba. Uwaalimy, e bogaty up zasuguje na pewne wyrzeczenia i niewygody, dziki ktrym zdoamy unikn pocigu. Od razu bowiem zdalimy sobie spraw z tego, e nikt nie uwierzy w nasze zapewnienia i e nieuchronnie zostaniemy powieszeni jako rozbjnicy, gdybymy wpadli w rce wadz. I to pomimo e zrobilimy, co byo w naszej mocy, aby uratowa ofiary rabusiw, i nawet ryzykowalimy wasne ycie w tym szlachetnym celu. Zbudzilimy si rano przy piknej sonecznej pogodzie i zaczlimy bada nasz up. Sama sakiewka, wyszywana zot nitk i perami, warta bya par dukatw, a ja przeliczyem jeszcze raz .pienidze, dwiczc dobrym zotem, aby podrani Anttiego. On za otworzy futera z czerwonej skry i wyj z niego masywny elazny cylinder, w ktrym znajdowa si otwr na klucz. Na czerwonej skrze futerau wytoczone byy francuskie lilie i herb krla Francji, i Antti nagle rzek: Wiem, co to jest. To cylinder pocztowy francuskiego dworu, ju takie widywaem. Nikt nie ma do nich klucza, prcz stranika pieczci i krlewskich ambasadorw w rnych krajach. Sowa jego tak mnie przeraziy, e zaczy mi si trz donie i sztuki zota potoczyy si na ziemi, tak e musiaem szuka ich pod kamieniami. Gdy je odszukaem, powiedziaem: Zakopmy to czym prdzej do ziemi i ruszajmy w te pdy w drog, bo krlewskiej i cesarskiej poczty nie rabuje si bezkarnie, i ci biedni rabusie nie wiedzieli, w jakie gniazdo os wsadzili rk, napadajc krlewskiego goca. Lecz Antti nie zwraca uwagi na moje sowa, zdecydowany zbada, co tak niezwykle cennego zawiera tuba. Ca godzin mczy si, aby j otworzy, a dokonawszy tego, zdziwi si ogromnie, bo znalaz tylko zapiecztowane dokumenty, adresowane do francuskiej krlowej wdowy, ktra sprawowaa w Lyonie regencj za swego uwizionego syna. Antti odrzuci dokumenty z przeklestwem. Wtedy ogarna mnie niezdrowa ciekawo, aby dowiedzie si czego o wielkiej polityce, i po chwili wahania ulegem pokusie, nie przypuszczajc, w jak straszliwe powikania zostan skutkiem tego wmieszany. Zabraem si wic do czytania listw pisanych po francusku i szybko poapaem si, e najduszy pochodzi od ambasadora Francji przy kurii papieskiej w Rzymie, hrabiego Alberto Pio, ktry poleca swemu sekretarzowi Sigismundo di Carpo doprowadzi w Wenecji do koca wymienione w licie pertraktacje, potem za dostarczy list krlowej matce. Drugi list pisany by przez wspomnianego Sigismundo di Carpo, ktry z kolei donosi, e powierzy depesze swemu sekretarzowi Sismon-do Santi. Autor listu zapewnia, e signoria potnej

republiki jest w trakcie wystawiania armii i donosi dalej, e wybiera si do Konfederacji, aby w najwikszej tajemnicy pertraktowa tam o werbunek dziesiciu tysicy Szwajcarw. W tubie byo ponadto pismo od weneckiej signorii, napisane po wosku, tak e nie mogem go przeczyta. Hrabia Alberto Pio pisa, e brakuje mu jeszcze tylko podpisanego przez krlow matk traktatu przymierza. Gdy jego witobliwo papie Klemens VII otrzyma ten dokument, kae swoim wojskom i armii florenckiej uderzy na Krlestwo Neapolu. Dopiero po duszej chwili pojem ca donioso tego wszystkiego, gdy podobnie jak i reszta wiata uwierzyem ju na dobre w trway pokj. Czytajc te pisma, wydawaem raz po raz okrzyki, wzywajc wit Dziewic i wszystkich witych gdy przyprawiy mnie one 3 zawrt gowy. Szybko zorientowaem si, e mog mnie kosztowa ycie, gdybym zosta schwytany na terytorium Wenecji, Mediolanu, Florencji, stolicy papieskiej czy.Francji. Tyczyy si bowiem ni mniej, Ii ni wicej tylko niebezpiecznego spisku przeciw cesarzowi i pokojowi wiata. Dusz przymierza by jego witobliwo papie Klemens VII, a na czele sprzysionych stan mia wedug tego, co wyczytaem, markiz Pescara, gwnodowodzcy armii cesarskiej w Mediolanie. Widzc moje przeraenie, Antti zacz wypytywa, co si stao, a ja, cho zrazu zastanawiaem si, czy nie byoby lepiej, ebym sam jeden tylko zna t straszliw wiadomo, wnet zrozumiaem, e ciar by zbyt wielki dla jednego, i wytumaczyem mu wszystko najlepiej, jak umiaem. To wcale nie brzmi dobrze orzek Antti spokojnie, gdy wreszcie poj, o co chodzi. Cesarz rozpuci wojska, bo i tak nie ma pienidzy na opacenie odu. Ale w Mediolanie markiz Pescara wci jeszcze ma wadz, a Frundsberg w kadej chwili spod ziemi wydobdzie dziesi tysicy pikinierw, byleby tylko mg zapaci werbunkowe. Nie rozumiesz sedna tej sprawy odparem. Z Pescara prowadzono tajne rokowania, bo cesarz potraktowa go le i nie wynagrodzi dostatecznie wedug zasug. Odebrano mu krla Franciszka i przewieziono do Hiszpanii. Markiz jest take wcieky na wicekrla Neapolu, pana de Lannoy, i na ksicia Burbonu, ktrzy obaj siedz w Hiszpanii, pilnujc upu oraz ebrzc u cesarza o nagrody. Papie za obieca markizowi koron Neapolu albo Obojga Sycylii, po zdobyciu Neapolu, i posa mu wielu doktorw teologii i prawa w celu opracowania dysertacji, ktra nieodparcie wykae, e markiz z zachowaniem czci i honoru moe zdradzi cesarza i przyczy si do jego wrogw, mimo e jest gwnodowodzcym wojsk cesarskich. Do licha! wykrzykn Antti, a potem przez dug chwil nie mg wyrzec ani sowa. W kocu powiedzia: Jeli to wszystko jest prawd, biedny cesarz siedzi w dziurawej odzi i bardzo mi go al, bo ksi Burbonu i pan de Lannoy to tylko ajno w porwnaniu z markizem de Pescara. Ale do rzeczy! Rozpalmy ognisko i zniszczymy te dokumenty jak najszybciej, eby si ich pozby i zapomnie o wszystkim, co w nich wyczyta. I jedmy dalej, bo inaczej nie czeka nas nic dobrego. Ale ambitne i chciwe plany zalgy si ju w mojej gowie i oszoomia mnie myl, e by moe w naszych rkach spoczywaj teraz losy wiata i przyszo wielu pastw. Na mio bosk, Antti! sprzeciwiem si. Te cenne papiery warte s duo pienidzy i nie bdziemy chyba takimi osami, eby je spali. Nie, zastanwmy si lepiej, komu je sprzeda, aby uzyska najlepsz zapat. Na uczcie lww nie ma miejsca dla szczurw odpar Antti. Tacy biedacy jak my nie maj wiele do powiedzenia w tak wielkiej grze i czeka nas tylko gwatowna mier, jeli sprbujemy sprzeda te dokumenty. Po zamanych pieczciach wida od razu, e znamy tre listw, i jeli zawieziemy je z powrotem do weneckiej signorii, nie tylko nie dostaniemy nic, ale z pewnoci wrzuc nas do wizienia, gdy znamy zbyt wiele tajemnic. Papie spali nas

na stosie, markiz de Pescara powiartuje ywcem, a francuska krlowa matka kae prawdopodobnie powiesi za zrabowanie jej drogocennej poczty. Ale Antti! rzekem z wyrzutem chodzi tu o tak wielkie rzeczy, e nie wypada nam tylko truchle o wasn skr. Powinnimy myle o niewinnych ludziach, na ktrych znowu spadn okropnoci wojny. Pokj caego wiata jest zagroony i tylko cesarz odpowiednimi zarzdzeniami moe odwrci grob wojny, jeli dowie si o wszystkim w czas. Tote musimy jak najrychlej dostarczy mu te dokumenty, a jeli zechce da nam stosowne wynagrodzenie za nasz wierno, co byoby bardziej ni suszne i waciwe, wwczas naturalnie przyjmiemy to jako dar boy. Antti podrapa si w gow, pomyla przez chwil, a potem rzek: Obawiam si, e cesarz jest takim ndzarzen, i niewiele na tym zyskamy pomagajc mu. Bardzo si boj, e robimy faszywy krok i e wyldujemy prosto w piekle, starajc si podeprze jego chwiejny tron, jeli markiz Pescara kiedy go zdradzi, bo on wie, co robi. Tote powinnimy spali te listy i jecha w dalsz drog, jak gdyby nigdy nic si nie zdarzyo. Ale ja byem uparty i obstawaem przy swoim, mwic: Ten szlachetny, mody cesarz wybrany jest przez Boga, aby po wszystkich zawieruchach wprowadzi na wiecie lepszy porzdek, w ktrym kady mie bdzie swoje miejsce i swoje zadanie. Gdy zobaczy fasz i obud papiea, zmiady go z pewnoci i oczyci Koci wity. Widzc, e jestem nieugity, Antti powiedzia z westchnieniem: Jeli dobrze zrozumiaem te listy, zarwno Ojciec wity, jak i inni woscy ksita maj wicej ni do obcego panowania i domagaj si Woch dla Wochw. I wcale si temu nie dziwi, gdy widziaem, w jaki sposb zachowyway si wojska cesarskie pod Mediolanem. Kime jednak jestem ja, prosty czowiek, ebym mia si upiera? Musz z tob i, aby znowu nie bi gow o mur. Zawracajmy W'wic i jedmy jak najszybciej do Mediolanu, tak jak chcesz. Popatrzyem na niego przeraony, bojc si, e straci rozum, gdy Mediolan, siedziba cesarskiego namiestnika markiza Pescara, by ostat nim miejscem, do ktrego powinnimy byli jecha, i rwnie dobrze moglimy wsadzi gow do paszczy niedwiedzia. Ale Antti rzek: Wanie dlatego powinnimy najpierw uda si do Mediolanu, e nikomu do gowy nie przyjdzie nas tam szuka. Do Mediolanu przybylimy z kocem lipca. Nieliczne wojska cesarskie wci jeszcze oblegay zamek, ktrego uparcie broni Sforza, jedyny prawowity ksi Mediolanu. Antti spotka tam wielu hiszpaskich i niemieckich najemnikw, z ktrymi pobrata si w czasie oblenia Marsylii, i dla pozorw rozpytywa o moliwo zacignicia si do armii. W odpowiedzi jednak sysza tylko, e cesarz nie ma pienidzy na opacenie odu wikszej iloci onierzy i e nawet oddziay stojce pod broni musz stara si o ywno na wasn rk. Ludno Mediolanu, wielkiego i niegdy tak bogatego miasta, zmniejszya si do jednej trzeciej, wiele domw stao-pustk, a cae dzielnice spony a do fundamentw. Ale nadzieje na trway pokj sprawiy, e handel zacz si rozwija na nowo, tote bez zwoki poszedem do kantoru Fuggerw, aby wysa list do pani Genowefy i powiadomi j o zmianie naszych planw. Na moj prob faktor obieca przesa list do Kaspra Rotbarta na Via Fondaco dei Tedeschi w Wenecji. Napisaem wic, e nasze cikie grzechy tak nam zaczy doskwiera, i postanowilimy z Anttim uda si w pielgrzymk do klasztoru Santa Maria di Compostella w Hiszpanii. Pani Genowefa nie powinna wic czeka na nas niepotrzebnie, lecz jecha dalej do Lyonu, gdzie spodziewamy si z ni spotka. Gdybymy za nie spotkali jej w Lyonie, zamierzamy w drodze powrotnej zawie osioka, ktrego Antti kupi w Norymberdze, do

naszego synka w Tours, potem za uda si do Wenecji, w nadziei, e znajdziemy tam pani Genowef. Zdawaem sobie dobrze spraw, e pani Genowefa po tym licie pomyli, e zwariowalimy, ale nie mogem w aden inny sposb wyjani jej, e wane sprawy zmuszaj nas do zmiany planw. Zapiecztowaem list, zostawiem go faktorowi i z cikim sercem zapaciem ptora dukata za dostarczenie go adresatowi. Zaczlimy ju przygotowywa si do podry do Genui i rozpytywa o ceny paszczy dla pielgrzymw, gdy nagle szczcie umiechno si do nas w sposb zgoa nieoczekiwany. Dowiedzielimy si miano wicie, e jeden z oficerw markiza Pescara zamierza uda si na dwr cesarski w Hiszpanii i wielu hiszpaskich najemnikw ubiega si 0 miejsce w jego eskorcie, aby zaspokoi tsknot za krajem. Dowdca hiszpaskich saperw, ktry zaprzyjani si z Anttim w czasie oblenia Pawii, poleci nas panu Gastaldo, a gdy mody oficer, czek pobony, dowiedzia si o celu naszej pielgrzymki, chwali wielce cudown Madonn z klasztoru w Compostella i chtnie zezwoli nam na przyczenie si do jego wity, jeli sami pokryjemy podrne wydatki 1 bdziemy mu towarzyszy a do miejsca pobytu cesarskiego dworu. Pojechalimy wic z panem Gastaldo do Genui, gdzie rozsta si z reszt .eskorty, zadowalajc si tylko Anttim i mn oraz dwoma hiszpaskimi arkebuzerami. Mody oficer mia z pewnoci jak bardzo wan.misj do spenienia, gdy weszlimy na pokad wielkiego galeasu, ktry dziki wiolarzom nie by uzaleniony od kaprysw wiatru, i odbilimy od brzegu, gdy tylko Gastaldo znalaz si na pokadzie. Okrt nasz by wyposaony w liczne dziaa, a kapitan odda panu Gastaldo kajut na rufie, urzdzon z najwikszym przepychem. Przez okrg dob ktry z nas sta z poncym lontem na warcie przed drzwiami kajuty, a gdy pan Gastaldo odbywa przechadzk na pokadzie, aby zaczerpn wieego powietrza, tu za nim szed uzbrojony wartownik, cho mona byo przypuszcza, e adne niebezpieczestwo nie grozi mu na okrcie. "Ale jak si okazao pniej, mia on dobre podstawy do takiej przezornoci. Po dwch tygodniach podry przybylimy do Walencji, ale nie zdoalimy duo zobaczy z tego wielkiego i barwnego portu, bo pan Gastaldo popdza nas i musielimy co rychlej rusza w dalsz drog. Jeszcze tego samego dnia wsiedlimy na grzbiety koskie, aby rozpocz dug i wyczerpujc podr do Madrytu, w ktrego okolicach siedzia uwiziony krl Francji. W czasie monotonnych dni podry w nieustajcym kurzu napatrzyem si a do przesytu na surowy krajobraz tych hiszpaskich gr i na biednych pastuchw, ktrych smage twarze umiechay si do nas ze skraju drogi. Jednego z ostatnich dni sierpnia przybylimy do Madrytu niemal chorzy z dugotrwaych trudw i wysikw. Pan Gastaldo ucieszy si wielce usyszawszy, e cesarz wanie przyjecha do Madrytu z Toledo. Natychmiast te, oczyciwszy si tylko z najgorszego pyu i nawet nie zdejmujc ostrg, pospieszy zabiega o audiencj u krla. My natomiast nie zastanawiajc si nawet, jak to spraw mg mie do cesarza, zesztywniali od dugotrwaej jazdy wierzchem, powleklimy si do obery, dzikujc Bogu, e pan Gastaldo w swej prnoci kaza arkbuzerom pj z sob, skutkiem ezego nie potrzebowalimy wydawa pienidzy na poczstunek dla nich. Po acinie, francusku i wosku zamwilimy jedzenie i wino, a gdy gospodarz usysza dwik srebra w naszych mieszkach, obsuy nas wasnorcznie i postara si o ciem-nook dziewczyn, aby nauczya nas pocztkw hiszpaskiego. Po trudach podry wino szybko poszo mi do gowy, tak e nie czuem si ju biedny i zbolay, a mj piesek ogryza arocznie ko pod stoem, szczerzc zby i warczc na kadego, kto go usiowa poklepa, cho zazwyczaj by bardzo przyjazny dla wszystkich. Niebawem koo naszego stou zgromadzia si caa grupka Hiszpanw, ktrzy przygldali si, jak jemy i pijemy, podziwiajc szczeglnie Anttiego i egnajc si krzyem na widok iloci

jada i napoju, jakie pochania. A on te rozgrza si winem i czujc yczliwo dla caego wiata, powiedzia nagle: Tych chudych, biednych nieborakw Chrystus te zbawi swoj krwi, tak jak nas, i nie s nic winni, e maj takie ponure usposobienie. Poczstujmy ich winem, a zobaczymy, czy umiej si umiecha. Tak si te i stao. Suchy o poczstunku rozeszy si lotem byskawicy i do obery zaczli napywa ludzie z ssiedztwa, a w kocu w toku nie mona byo ruszy palcem, i gospodarz by zmuszony zabarykadowa drzwi. Jaki may chopina zdoa jeszcze przele przez mur i przyczy si do nas. By to czeczyna niewielki, o byszczcych, ywych oczkach i o uszach przypominajcych skrzyda nietoperza. Mwi znonie po niemiecku, a nawet po acinie, tote przyjlimy go chtnie jako chrzecijanina, a gdy skoczy si poczstunek, zaprosilimy go do izby, ktr gospodarz odda nam do dyspozycji, i wszyscy trzej uoylimy si do snu na jednym ku, zmorzeni winem. Opatrzno kierowaa naszymi krokami, bo ten may czowieczek okaza si dla nas nader poyteczny. Gdy nastpnego dnia przebudzilimy si i ostronie wypili yk wina, aby rozjani sobie w gowie, opowiedzia nam, e jest cyrulikiem wicekrla neapolitaskiego, pana de Lannoy, i przyjecha wraz ze swoim panem z Toledo do Madrytu. Pan de Lannoy nie chcia ani na chwil straci z oczu cesarza, gdy usiowa wydusi z niego przyzwoit nagrod za swoje usugi. May czeczyna przyzna si nam te otwarcie, e ubocznie trudni si kuplerstwem, i zaofiarowa si zaprowadzi nas do najlepszych zam-tuzw w Madrycie oraz postara si o wydatne zniki od obowizujcej taryfy, jako dla przyjaci. Bylimy jednak tak rozbici po podry, e nie mielimy echoty przyj jego yczliwej oferty, zwaszcza e jeli chodzi o mnie, odczuwaem zbawienny lk przed francusk chorob. Zacny cyrulik usiowa sko ni mnie do przezwycienia obaw i zapewnia, e kady dostojny czowiek prdzej czy pniej musi przej francusk chorob, ktra te nie jest ju wicej przedmiotem kltw, lecz staa si raczej obiektem artw, zwaszcza od chwili, gdy kora gwajakowa okazaa si tak znakomitym rodkiem leczniczym. Widzc, e jest dla nas tak yczliwy, zapytaem go, czy nie wie, w jaki sposb czowiek maluczki mgby uzyska audiencj u cesarza i stan oko w oko z tym najpotniejszym wadc wiata. Mwiem, e jestemy pielgrzymami z dalekich krajw i chcielibymy bardzo zobaczy cesarza, aby mc kiedy opowiada o tym dzieciom. Zacny cyrulik przyglda mi si z wyton uwag, po czym rzek: Nasz mody wadca zmuszony by zbudowa dokoa siebie mur ochronny z setek, a moe i tysicy ludzi, aby nie dopuci wszystkich tych, ktrzy chcieliby uzyska u niego audiencj. Stale jest napastowany przez suplikantw z rnych krajw, a jedna propozycja jest bardziej zwariowana od drugiej, wszystkie za maj jedno tylko wsplne, a mianowicie, e suplikanci chc uzyska co od cesarza. Tote wcale si nie dziw, e cesarz pomimo swej modoci ma ju do ludzi i kocha samotno. W obecnej chwili niezwykle trudno dla kogo postronnego uzyska audiencj u cesarza cign dalej cyrulik bo francuscy delegaci pokojowi, ambasadorowie Anglii, Wenecji i papiea, a przede wszystkim naturalnie ksi Burbonu i mj szlachetny pan de Lannoy kr dokoa niego jak zazdrosne koty, czyhajc na siebie i knujc intrygi. Francja ofiarowaa trzy miliony zotych dukatw okupu za swego krla, byleby tylko nie musia zrzec si Burgundii, ktr cesarz chce mu zabra. Ale cesarz, a jeszcze bardziej jego wszechmocny minister Gattinara, nie mwic ju o ksiciu Burbonu, ktry nie zostawiby Francji nic, uparcie trwaj przy swoich daniach terytorialnych, podczas gdy pan de Lannoy jest zdania, e nie naley naciska zanadto na krla, lecz trzeba przyj okup i prbowa zyska w nim przyjaciela i sprzymierzeca. atwo zatem zrozumie, e w takim stanie rzeczy cesarz potrzebuje przede wszystkim spokoju, eby mc zastanowi si nad swoimi zagmatwanymi sprawami.

Opowiadanie cyrulika dao mi wiele do mylenia i jeszcze bardziej skomplikowao ca histori, bo jelibym zwrci si do faszywej osoby przy dworze o wyrobienie audiencji u cesarza, atwo mogo si zdarzy, e ten kto, dowiedziawszy si, o co chodzi, zrobiby wszystko, aby mi przeszkodzi w jej uzyskaniu. Dokumenty, ktre miaem w^rku, dowodziy bowiem niedwuznacznie, e cesarz powinien moliwie jak najszybciej zawrze pokj na agodnych warunkach wy puci krla Franciszka z niewoli, aby w ten sposb zdoby w nim przyjaciela. Inaczej bowiem Francja przyczy si do spisku pastw woskich, aby uwolni swego krla. Ale zamy wtrciem i kto mgby przedoy przekonywajce dowody, e szybki i agodny pokj z Francj jest zgodny z krlewskimi interesami i e przecigajc rokowania, cesarz wtrca sam siebie i swoje mocarstwo w zagad i traci wszystkie owoce zwycistwa. Czy sdzisz, e taka osoba mogaby uzyska audiencj u cesarza, i do kogo powinna si o to zwrci? Cyrulik przesta macha uszami i spojrza na mnie oczyma tak pozbawionymi wyrazu jak twarde jajka. Czy pijany, e tak mwisz? zapyta. Gdyby kto taki istnia, sprzedaby naturalnie swoj tajemnic w pierwszym rzdzie delegatom Francji. A przede wszystkim nie paplaby o tym, co wie, przed pierwszym lepszym kompanem z szynku, lecz zachowaby to wycznie dla siebie. Albo bardzo jeszcze jeste niedowiadczony, albo naiwny, Mikaelu Pelzfuss, bo jeli bdziesz rozgasza, e znasz takie tajemnice, Gattinara kae ci zarzuci worek na gow i wtrci ci do lochw Alcazaru albo te ktry z siepaczy Burbona przebije ci mieczem, zanim si opamitasz. Na co Antti: Ten mj zacny braciszek Mikae to bardzo mieszny chop i czsto wpada w przykroci z powodu tego, co mwi, bo ma sab gow i nie znosi wina. Dla wszelkiej pewnoci, mj drogi cyruliku i kompanie od kieliszka, musz ci skrci twj chudy kark, mimo e sprawi mi to przykro. Naszemu gospodarzowi powiemy, e zadusie si pic midzy nami tej nocy, i nie sdz,, eby si tym zbytnio zdziwi. Cyrulik natychmiast otrzewia, zapa si za szyj i zacz zezowa w kierunku drzwi, ale Antti zagrodzi mu drog. Dotknwszy wic delikatnie piersi Anttiego, aby odsun go na bok, nieborak westchn i rzek: Nie opaca wam si mnie zabija, bo jeli istotnie wiecie o jakich wanych i tajemnych sprawach, jestem pewnie tym, kto najlepiej wam dopomoe w waszych zamiarach. Sdz, e szlachetny pan de Lannoy za plecami Gattinary i ksicia Burbonu najatwiej moe postara si o audiencj u cesarza i nawet zapaci za t przyjemno, gdy chtnie podstawiby nog ksiciu Burbonu, gdyby mu si trafia sposobno. W taki to sposb czowiek w zaprowadzi nas do rezydencji pana de Lannoy w Madrycie i namwi go, aby nas wysucha w czasie czesania brody i trefienia wosw, A gdy otwarcie opowiedziaem t tyle, ile odwayem si wyjawi, pan de Lannoy wielce si ucieszy i powiedzia, e szczeglnie rad jest z tego, i wreszcie bdzie mg zdemaskowa swego rywala, markiza de Pescara, jako zdrajc. . To wielkie i dobre nowiny mwi. Zostaw mi papiery, a ja ju si postaram o to, aby jak najszybciej znalazy si w rku cesarza. Moesz te by przekonany o mojej yczliwoci i godziwej nagrodzie. W tej chwili Antti odchrzkn i szturchn mnie w bok. Zebraem ca odwag, na jak byo mnie sta, i odparem: Jestemy obaj biedni i pienidze przydayby si nam. Ale podjlimy t dalek i trudn podr, poczon z wielkimi wydatkami, gwnie po to, aby mc wykaza cesarzowi nasz wierno, tote nie mog odda tych cennych dokumentw nikomu innemu, jak tylko

cesarzowi. Niech on sam da nam tak nagrod, jak uzna za stosown. Od was za, panie wicekrlu, nie chcemy nic. Pan de Lannoy spochmurnia i zacz szarpa brod, tak e cyrulik krzycza i rwa sobie wosy, widzc, jak rezultaty jego zabiegw id na marne. Skde mam wiedzie, e nie jeste tylko pospolitym oszustem i poszukiwaczem szczcia? zapyta w kocu pan de Lannoy. I skd mam wiedzie, czy wszystko to nie jest tylko puapk zastawion na mnie przez ksicia Burbonu? I co mi waciwie stoi-na przeszkodzie, aby wezwa sugi i zabra te papiery? - Wtedy Antti z roztargnion min wzi ze stou spory srebrny pucharek i zgnit go bez wysiku w bezksztatn mas. Pan de Lannoy przerazi si wielce i przeegna na ten dowd siy. A ja powiedziaem: Wasz honor i sawa,najszlachetniejszego rycerza i najzdolniejszego wodza w Europie nie pozwoli panu wyrzdzi adnej krzywdy nam, biedakom, panie de Lannoy! Moja szczero i pochlebne sowa wzruszyy go do ez. Mimo to musiaem w kocu pokaza mu jeden z listw, w ktrym bya mowa o tym, e markiz de Pescara przyczy si do spisku w zamian za to, e francuska krlowa-matka w imieniu krla zrezygnowaa na jego rzecz z wszelkich pretensji do Krlestwa Obojga Sycylii. Gdy pan de Lannoy przeczyta list, zacz egna si krzyem raz po razu i rzek, e nigdy by nie uwierzy, i moliwa jest tak czarna, bezwzgldna i haniebna zdrada. Ale widziaem, e rwnoczenie w duszy ponie zapaem i zadowoleniem, gdy trafia mu si okazja podstawi nog rywalowi. Wyrazi te przypuszczenie, e cesarz bez zwoki wyle go do Mediolanu w celu uwizienia i stracenia markiza de Pescara i z uwagi na mi misj gotw by nawet zrezygnowa z zaszczytnego zadania czuwania nad winiem krlewskim. Gdy pan de Lannoy wyszed, aby dowiedzie si, gdzie jest cesarz i kiedy bdzie moliwe uzyskanie audiencji, may cyrulik zapyta z gorycz, kto mu wynagrodzi jego usugi. Mwi, e jest biedakiem i e chtnie zrezygnuje z udziau w nagrodzie od krla, w zamian za skromn zapat od razu. Wydawao si to nam dobrym interesem i po krtkim targu zgodzilimy si z nim na pitnacie dukatw. Uwaaem go za naiwnego, e za tak niewielk sum zrezygnowa ze swojej czci nagrody. Okazao si jednak pniej, i by chytrzejszy od nas, bo nie znalimy jeszcze cesarza. Przenielimy si wic do paacu wicekrla w Madrycie i oddali pod jego opiek, co byo naszym zdaniem najmdrzejsze w kraju tak penym zdrady i intryg. Dla wszelkiej pewnoci poszlimy take na msz wit, aby nikt nas nie mg oskary, e jestemy kacerzami. A gdy wrcilimy z kocioa, pan de Lannoy opowiedzia nam, e znalaz cesarza w jeszcze bardziej ponurym nastroju ni zwykle. Udao mu si jednak ustali tajne spotkanie. Cesarz wracajc nazajutrz z polowania bdzie si skary na pragnienie i wstpi do domu pana de Lannoy, aby wypi kielich wina, reszta za wity czeka bdzie na niego przed domem. Pan de Lannoy tak by dla nas askaw tego wieczoru, e pozwoli mi spoy ze sob wieczerz, jako e nie mia adnych innych goci. By to najwikszy zaszczyt, jaki mnie spotka kiedykolwiek, ale zapewne z mojego wygldu i zachowania wnioskowa, e jestem szlachetnego rodu. Przy wieczerzy pan de Lannoy wypytywa mnie o nowiny z zagranicy, ale nie mogem mu opowiedzie nic ponad to, e Luter oeni si w czerwcu z mniszk zbieg z klasztoru, o czym sam dowiedziaem si od faktora Fuggerw w Mediolanie. Pan de Lannoy zrobi pobonie znak krzya i orzek, e od Lutra nie mona byo oczekiwa nic innego i e ten postpek stanowi ukoronowanie caej jego herezji. . Gdy pan de Lannoy podpi sobie, zaciekawi si i zacz mnie wypytywa o mj pie genealogiczny, mwic, e na swoim wysokim stanowisku nauczy si ocenia ludzi i e sdzc z mego zachowania si, wyksztacenia, delikatnych rysw i czystych doni nie mog by niskiego rodu. Opowiedziaem mu wic o mojej dalekiej ojczynie i wyznaem, e byem doradc nieszczliwego krla duskiego Chrystiana II w sprawach fiskich i e straciem stanowisko

i majtek, gdy on straci koron. Jeli chodzi o moje pochodzenie, owiadczyem dumnie, e jestem bastardem, co wielce mnie podnioso w oczach pana de Lennoy. Powiedzia on, e take cesarz ma bastarda crk, imieniem Margareta, ktr kocha i chce wyda za syna ksicia Ferrary, urodzonego z maestwa ksicia z Lukrecj Borgi, bastardem papiea. Ksi Ferrary ma mianowicie najlepsz na wiecie artyleri i duo pienidzy, tak e moe by cennym sprzymierzecem dla cesarza, gdy przyjdzie do uporzdkowania zagmatwanych stosunkw we Woszech. Ponadto pan de Lannoy wspomnia, e papie Klemens VII we wasnej swej wysokiej osobie jest nieprawym synem owego Medyceusza, ktrego miujcy wolno republikanie we Florencji zabili w kociele. Matk papiea bya biedna wiejska dziewczyna z okolic Florencji i Medyceuszw kosztowao sporo trudu przekupienie wiadkw, ktrzy by stwierdzili, e pewien ksidz w tajemnicy udzieli lubu dziewczynie i zabitemu Medyceuszowi przed jego mierci. Nie chc wprawdzie zrani was, panie Mikaelu mwi pan de Lannoy delikatnie ale to naprawd niegodne i dowodzi upadku Kocioa, e na stolcu papieskim zasiada bastard, ktry w dodatku chwilami cakiem bezczelnie wystpuje z brod, jakkolwiek aden papie od tysica lat nie nosi brody. I wcale by mnie nie zdziwio, gdyby si okazao, e ten papie podcina ga, na ktrej siedzi, knujc spiski przeciw cesarzowi, gdy tylko asce i dobroci cesarza zawdzicza swoj tiar. Zanim pan de Lannoy wyruszy na polowanie, poczyni odpowiednie przygotowania, aby w oczach wszystkich wizyta cesarza wygldaa na zupeny przypadek. Zwolni wic sub, zatrzymujc tylko najniezbdniejszych wartownikw, kaza w gabinecie postawi karafk wina w porowatym dzbanie z wod i poleci mnie i Anttiemu, abymy przez krat okna wypatrywali przybycia cesarza i byli gotowi bez zwoki przedstawi mu nasz spraw. Pod wieczr zobaczylimy wreszcie wspaniay orszak konnych w wskiej uliczce, gdzie ludzie toczyli si w oknach, aby oglda cesarza. Jecha on bez adnej pompy, na szarym mule, w paskim berecie na gowie. Przy domu wicekrla poskary si na pragnienie, zsiad z mua przy pomocy pana de Lannoy, da rk znak znakomitym panom ze swego orszaku, eby poczekali, i wszed do wntrza, majc przy nodze wielkiego psa koloru gliny. t tu zacza si nasza klska. Nie wiedzielimy, e stara suca, korzystajc z tego, i dom by pusty, zabraa si do zmywania posadzki w przedsionku. Cesarz potkn si na liskiej posadzce i byby skrci ng, gdyby pan de Lannoy nie zdy go podtrzyma. Starucha tak si wystraszya, e wylaa cesarzowi na. nogi cale wiadro brudnej wody, chcc pa przed nim na kolana. Pan de Lannoy z wciekoci da jej kopniaka, na co ona rozwrzeszczaa si przeraliwie, wzywajc na pomoc wit Dziewic, i uderzya go w twarz mokr szmat, a prysna brudna woda. Zapewniaa przy tym, e jej przodkowie walczyli ju z Maurami, gdy przodkw pana de Lannoy wieszano jako koniokradw. Otworzyem na ocie drzwi do przedsionka i podczas gdy awantura jeszcze trwaa, straszliwy pies cesarza wpad do gabinetu i rzuci si na mojego Raela, aby go zagry. By to bowiem jeden z tych okrutnych, diabelsko mdrych psw, ktrych Hiszpanie uywali w Nowym wiecie do polowania na Indian i dla ktrych mieli taki szacunek, e psy te otrzymyway swoj cz upu tak jak ludzie. Walczc o ycie, mj kochany piesek warcza i wbi zby w ucho potwora i nie popuszczajc, cho wielkie psisko potrzsao gow, tak e Rael fruwa w powietrzu. Zapominajc o wszystkim, kopnem cesarskiego psa, a ten ugryz mnie w nog, a wrzasnem z blu na cae gardo. Mona sobie zatem wyobrazi, e moje spotkanie z cesarzem nie przebiegao tak, jak liczylimy, i e susznie sobie zasuyem na jego nieask. Cesarz krzykn rozkazujco, z gniewem, przycign psa do siebie i schyli si nad nim, aby delikatnie zbada krwawice ucho. Ja tymczasem wziem Raela na rce, skd czujc si bezpieczny, warcza, piszcza i szczerzy zby, aby pokaza, e wcale si nie boi wielkich

hiszpaskich psw. Zmuszony byem zamkn go w ssiedniej komnacie, po czym kulejc stanem przed cesarzem. Trzeba przyzna, e mia pene prawo wzi z sob przybocznego stranika, wchodzc do obcego domu. A ten niepokojco mdry pies by doprawdy lepszy ni wszyscy stranicy, bo gdy si troch uspokoi, zacz natychmiast wszy po ktach, aby si upewni, czy nikt nie podsuchuje ukryty za draperia-mi lub w olbrzymiej szafie. Cesarz zasiad przy biurku, a pan de Lannoy, zupenie zrozpaczony z powodu tego, co si wydarzyo, poda mu wino w zotym pucharze. Nie miaem nawet czasu pa przed cesarzem na kolana, gdy od razu kaza bardzo nieaskawym tonem panu de Lannoy poda sobie dokumenty, a ten wrczy mu je z gbokim szacunkiem. Cesarz zacz czyta spokojnie i uwanie, nie okazujc najmniejszego wzburzenia. A gdy powoli przeczyta pierwszy list, ykn wina z min smakosza, spojrza na pana de Lannoy i kaza mu odesa wspaniay orszak z wyjanieniem, e cesarz poczu si troch zmczony i nie chce zatrzymywa swoich goci. Nastpnie gospodarz mia pozosta za drzwiami i dopilnowa, aby nikt cesarzowi nie przeszkadza. Wida byo wyranie, e rozkaz ten wcale nie przypad do smaku panu de Lannoy, ale zmuszony by usucha. W chwil potem stukot kopyt na ulicy wiadczy, e wita odjechaa. Cesarz czyta listy od deski do.deski i miaem sporo czasu, eby mu si przyjrze. W chwili naszego spotkania mia zaledwie dwadziecia pi lat, a wic tylko dwa, trzy lata wicej ode mnie. By mego wzrostu, nie wysoki, ale i nie niski. Odziany z wykwintn prostot nie nosi innych kosztownoci prcz rycerskiego Orderu Zotego Runa, zwisajcego na acuchu na szyi. Twarz mia matow. Szare chodne oczy patrzyy dziwnie badawczo, gdy prbowa ukry spojrzenie w cieniu powiek, jakby nie chcia, aby kto pozna jego myli. Brod mia wysunit i upart, poronit rzadkim zarostem, uszy paskie i przylegajce, czoo niskie. Fizycznie by bez wady. Mia dobr postaw, szczeglnie pikne nogi i podobny by do innych dobrze urodzonych modziecw, ktrzy od dziecistwa rozwijaj ciao wiczeniami z broni. Ca jego osobowo cechowaa powaga, moc i rozsdek. Wida byo, e wczenie musia wzi na swoje barki zbyt cikie brzemi odpowiedzialnoci, ale e nie chcia sprawi zawodu i dwiga je, jak mg najlepiej. Nie byo. w nim jednak nic twardego, bezwzgldnego lub surowego i jego powaga bya raczej smutna i pocigajca. Im duej mu si przypatrywaem, tym wikszy by mj szacunek dla niego, gdy czuem, e ten cesarz nie chce wyrzdzi wiadomie adnej krzywdy swoim poddanym. Gdy przeczyta listy, zachowujc przez cay czas spokj i opanowanie, pooy na nich bia, ksztatn do, spojrza na mnie po raz pierwszy badawczo i nie wiadomo dlaczego z wyran niechci i rzek: Mylisz, e to co nowego dla mnie? Zdrtwiaem ze zdziwienia i ledwie zdoaem wyjka, e chciaem jedynie suy cesarzowi, ryzykujc ycie i wystawiajc si na wielkie trudy, poczone z powanymi kosztami, aby jak najszybciej zdemaskowa zdrad i spisek zagraajcy pokojowi wiata. Skrzywi wargi i powiedzia: Nie bye dostatecznie szybki, bo wiem ju o tym od dwch dni. Nie jestem ci winien adnych wyjanie, ale aby nie sdzi, e chc ci oszuka i pozbawi nagrody, ktrej z pewnoci oczekujesz, wspomn tylko, e markiz de Pescara wcale nie jest zdrajc, tylko moim najwierniejszym poddanym, i to do tego stopnia, e da tym bezczelnym spiskowcom sowo honoru rycerza i wojownika, aby wycign . od nich wszystkie plany i zdemaskowa je przede mn. Postawio go to w nadzwyczaj trudnej i nieprzyjemnej sytuacji i trzeba mu zaliczy na korzy, e uwaa przysig wiernoci i obowizki poddanego za waniejsze od rycerskiego sowa honoru. Gdy tylko udao mu si zebra potrzebne informacje, bez zwoki wysa do mnie z listem o tych sprawach swego porucznika don Gastaldo. Mwi ci o tym, aby do honoru markiza nie przylgna najmniejsza plamka z powodu zoliwych plotek. Ju

wczoraj daem legatowi papieskiemu wyranie do zrozumienia, co myl o papieu i jego diabelskim doradcy Ghibertim, i uwaam, e byo to dla nich dostatecznym ostrzeeniem. Wszystkie moje nadzieje upady i poczuem si pusty jak skorupka wydmuchanego jajka, wyrzuciem bowiem pienidze na prno i w nagrod uzyskaem tylko to, e pies cesarza ugryz mnie w nog. A cesarz opar zmczon gow na doniach i cign: Nie przecz, e te dokumenty s dla mnie o tyle cenne, gdy sowo w sowo potwierdzaj wiadomoci zawarte w licie markiza oraz jego ostrzegawcze sowa, e nie mam ani jednego przyjaciela we Woszech i e powinienem co rychlej zawrze pokj z Francj na godziwych warunkach. Ale eby dobrze wszystko zrozumie, musz wiedzie, w jaki sposb te niebezpieczne listy wpady w twoje rce. Zebraem na nowo odwag i opowiedziaem zwile o rabunku, ktrego bylimy wiadkami w pobliu Brescii. Ale zapltaem si we wasnych sowach, gdy prbowaem wytumaczy, dlaczego i jak doszo do tego, e otworzylimy pocztow tub francusk i zamalimy pieczcie na listach. Cesarz sucha cierpliwie, a jego zimne szare oczy przysonite byy cikimi powiekami. Nie przerwa mi ani razu, dopiero gdy skoczyem rzek: Twoje opowiadanie wyjania wiele i potwierdza rwnie, e nie mog bez zastrzee ufa nikomu na wiecie. Cho markiz de Pes-cara okaza w swoim licie wierno i szczero, opowiadanie twoje wykazuje, e nie mia innego wyboru, jak tylko dokona penego zwrotu, gdy si dowiedzia, e dokumenty wpady w niepowoane rce. Musia bowiem zabezpieczy si na t ewentualno, e znajd si one przed moimi oczyma. To tumaczy, dlaczego tak si spieszy z napisaniem i wysaniem listu, ukadajc si przedtem w tajemnicy przez kilka miesicy z moimi wrogami i nie dajc mi o tym w ogle zna. Tumaczy to take, dlaczego delegaci francuscy tak uparcie odrzucaj moje dobre i agodne warunki pokojowe. Zastanowi si przez chwil, a potem cign, dajc upust swoim mylom, tak jak gdyby mwi w zupen prni: Te papiery, splamione mordem i krwi, s wic dla mnie zupenie bez wartoci, nie wierz bowiem, eby Francja odwaya si wypowiedzie wojn, dopki jej krl siedzi u mnie w niewoli. Francuzi wy korzystuj tylko pastwa woskie, eby wywiera na mnie nacisk i zmusi do zawarcia pokoju, ktry nie licuje z moj potg i zwycistwem, jakie odniosem. Gdyby te dokumenty dotary do Lyonu, myl, e bardzo szybko wysano by je do Toledo, i francuscy delegaci pokojowi sami by mi je pokazali i zdemaskowali przede mn spisek, aby wymusi ustpstwa. W kadym razie jestem pewien, e krlowa usyszawszy, i poczta wpada w niepowoane rce, odsoni przede mn sprzysienie' dokadnie tak samo, jak to uczyni markiz de Pescara, albo przez mego ambasadora, albo przez swoich delegatw pokojowych, aby zagrozi wojn, ktrej nie odway si rozpocz. Wida std, jak mao warte s wszystkie intrygi i jak kady gotw jest zdradzi sprzymierzeca, gdy tylko uwierzy, e bdzie mie z tego choby najmniejsz korzy. Jak gdyby przypomniawszy sobie o moim istnieniu, zwrci si do mnie: Rozumiem, e czekasz na wynagrodzenie, i nie przecz, e masz prawo prosi o moj ask, bo w tych zbrodniczych i bezbonych czasach nawet i w wielkiej polityce trzeba si posugiwa brudnymi narzdziami. Niechtnie jednak wynagradzam morderstwo i rabunek, bo wtedy krew tego modego sekretarza spadaby take i na moje sumienie. Tote musz mie czas do namysu, jak najlepiej wynagrodzi ci za usugi, ktre oddae. Ale widz, e ju trzsiesz si z zapau, aby biec do delegatw francuskich i opowiedzie im, e markiz de Pescara odsoni cae sprzysienie, i nie chc ci wzbrania wykorzystania tej cennej wiadomoci, bo i tak nie pozostanie ona dugo tajemnic. Mam nadziej, e dobrze ci za ni zapac. Cesarz uwaa mnie za chytrzejszego, ni byem, bo nigdy by mi nie przyszo do gowy sprzeda t wiadomo Francuzom. Ale po jego aluzji zrozumiaem, e mog na tym zarobi troch grosza uczciwie. Natomiast draem na myl, e nie wierzy w moje szczere

opowiadanie, lecz przekonany jest, e ma do czynienia z rozbjnikami i e zamordowalimy francuskiego pocztyliona. Tote upadem przed nim na kolana, zaklinajc si na wszystkie witoci, e nie jestem winien morderstwa i rabunku i e cho liczyem na wynagrodzenie, nie mgbym przyj adnego dowodu jego aski, gdyby uwaa mnie za winnego. On jednak niecierpliwym ruchem rki kaza mi zamilkn, jak gdyby tasucha si ju zbyt wielu przysig, by nie wiedzie, ile s warte. wielki pies podnis si i zaczai przeciga, zionc mi oddechem prosto w twarz, gdy klczaem. Take cesarz wsta, obiecujc, e w swoim usysz o jego postanowieniu. I nie pozostao mi nic innego, lak uchyli przed nim drzwi, kaniajc si gboko. Pan de Lannoy pospieszy otworzy bram swego domu i gdy cesarz zatrzyma si w niej, aby woy rkawice, pies skorzysta z okazji, aby obsika framug. Wtedy to po raz pierwszy zobaczyem na ustach cesarza niky sardoniczny umieszek. Gospodarz poda strzemi cesarzowi, ktry wsiad na swego szarego mua, ale gdy de Lannoy chcia mu towarzyszy, odprawi go skinieniem rki i odjecha, majc za sob tylko stra przyboczn i swego wielkiego psa, ktry bieg truchcikiem koo mua. A gdy znikli nam z oczu, pan de Lannoy zatrzasn bram domu i zacz kl, tak jak jeszcze nie syszaem, aby kto kl, jakkolwiek bdc mem dostojnym, nie uywa brutalnych wyrae ludowych czy onierskich, lecz ubiera swe przeklestwa w straszliwe porwnania zapoyczone z teologii, genealogii i innych poytecznych nauk. Nie by te zachwycony, gdy si dowiedzia, e nasza nowina wcale nie stanowia nowiny dla cesarza i e markiz de Pescara zdy w czas zdemaskowa swoich wsplnikw i zama sowo rycerza i wojownika. Na t wiadomo pan de Lannoy straci panowanie nad sob do tego stopnia i w tak niegodny swego wysokiego stanu sposb, e rzuci si na mnie i uderzy mnie w ucho oraz kopn Raela, ktry ju i tak ciko kula. Na szczcie zanim doznaem jakiej wikszej szkody na ciele, przyszed mi na pomoc cyrulik i uspokoi swego pana licznymi sentencjami o zmiennoci losu, po czym zabra nas sprzed jego oczu, mwic, ebymy si nie dziwili porywczoci pana de Lannoy. Takie gwatowne wybuchy pasji s najgorsz stron wielkich panw, gdy nie potrzebuj oni panowa nad sob, tak jak to musi czyni biedak. Uspokoiwszy sii? pan de Lannoy z pewnoci bdzie znowu dla nas askawy, tote najlepiej, ebymy pojechali za nim do Toledo, gdy nie mamy adnego innego protektora, a nasze pienidze s na wyczerpaniu. Wino byo jedyn nasz pociech. Tote z gorycz w sercu opowiedziaem cyrulikowi, co zaszo midzy nami a cesarzem, a podczas tego may czowieczek opatrywa mi nog, obmywa, smarowa leczcymi maciami i przewizywa, wyraajc przy tym nadziej, e nie dostan zakaenia krwi i nie umr z pian na ustach, jak to si czsto zdarzao po ukszeniu psa. Przewiza take ap Raelowi, a gdy napilimy si wina, poczuem ulg i pociech i przypomniaem sobie, e cesarz w kadym razie obieca o nas pomyle. Antti by zdania, e to saba pociecha, ale nie przejmowa si zbytnio niczym. Pi wino i mwi: Obawiam si, e to nie ostatnie z naszych niepowodze. Los zadrwi sobie z nas, przysyajc nas tu w towarzystwie pana Gastaldo, ktry wiz list od markiza. I los ma jeszcze niejedn niespodziank dla nas w zanadrzu. Powiedziaem, e cesarz da mi do zrozumienia, i nie ma nic przeciwko temu, abym na wasny rachunek sprzeda Francuzom wiadomo 0 zdradzie markiza bo zdrajc by on w kadym razie, cho nie zdradzi cesarza, lecz wasnych wsplnikw. I zapytaem cyrulika, w jaki sposb otrzyma za t wiadomo pienidze. Ten potar nos, pomacha z namysem uszami i rzek: __ Nie wtpi, e potrafibym zaatwi ten interes, bo dziki innym cyrulikom i memu ubocznemu zajciu znam ju dwch francuskich delegatw pokojowych i ich potrzeby, przynajmniej jeli chodzi o sprawy sercowe. Ale nie rbmy nic zbyt pochopnie, bo jeli cesarz chce przestraszy sprzysionych wiadomoci, e ich zdradzieckie plany zostay

zdemaskowane, nie moe mie nic przeciw temu, ebymy rwnoczenie sprzedali t tajemnic take legatowi jego witobliwoci, ambasadorowi weneckiej signorii i agentom Florencji, Mantui, Ferrary i innych pastewek woskich. I cho z pomoc moich alkowia-nych znajomoci mgbym ci zapozna z tymi panami, to wcale nie jest powiedziane, e zapaciliby ci uczciwie. Gdy im mniej znaczn osob jest sprzedajcy, tym nisz cen mu si ofiarowuje, podobnie jak pucoowata dziewczyna sprzedaje dziewictwo za par sztuk srebra, podczas gdy kurtyzan opaca si dziesitkami dukatw za pikne szaty i barwiczki. Nie chc bynajmniej porwnywa mego pana z kurtyzan albo ladacznic, ale ma on pikne szaty i wytworne maniery 1 jeli podejmie si zaatwienia tej sprawy, uda mu si wycisn dziesi, ba moe nawet sto razy wicej z tej tajemnicy ni tobie i wszdzie zostanie natychmiast przyjty z racji swego wysokiego stanowiska. Jeli jednak chcemy sprzeda tajemnic tylu kupcom, ilu si da, sprawa jest pilna i trzeba j zaatwi, zanim stanie si tajemnic publiczn. Zacny cyrulik zgodzi si, za swoje rady i pomoc, na dziesi procent zysku, ktry przyniesie ten interes, i pomg nam sporzdzi spis rozmaitych posw i ambasadorw, do ktrych pan de Lannoy powinien by zwrci si w Toledo. A gdy przedstawilimy spraw panu de Lannoy, ten okaza nam znowu sw yczliwo, ale owiadczy, e osoba tak wysoko postawiona jak on nie moe wdawa si w niegodne interesy, jeli nie otrzyma co najmniej poowy darw. Wyjani nam mianowicie, e nie przystoi mu przyjmowa gotwki za informacje, ktrych dostarczy, skutkiem czego zmuszony bdzie zadowoli si darami poniesie cikie straty, sprzedajc te dary lichwiarzom. Ale zacny cyrulik przezwyciy jego wtpliwoci i opory i nauczy go, co ma mwi, doradzajc, aby zgosi si do kadego z nabywcw z osobna, da zachowania zupenej tajemnicy, a nastpnie pod pozorem nagej potrzeby pieninej prosi o odpowiedni poyczk na sowo honoru, ofiarujc w zamian za przysug jako zastaw cenne informacje o spisku de Pescary i jego zdradzie. Bylimy w kocu zmuszeni podzieli si z panem de Lannoy spodziewanym zyskiem po poowie i musielimy ponadto przysta na to, aby udzia cyrulika potrcono z naszego. Skoczyo si na tym, e przypado na nas tylko po dwadziecia procent na gow. Ale pocieszalimy si myl, e oszczdzone nam bd niebezpieczestwa i kopoty. Gdy tylko bowiem rozejdzie si wiadomo, e de Pescara sam powiadomi cesarza o planach sprzysionych, wszyscy zapomn o obrabowaniu poczty krlewskiej. Tymczasem musielimy siedzie cicho i ukrywa si w Madrycie, a pan de Lannoy uda si popiesznie do Toledo, egnany naszymi yczeniami powodzenia w podry. Niebawem jednak zaczlimy si niepokoi, bo nie mielimy adnej wiadomoci z Toledo. Dzie po dniu mija na bezowocnym oczekiwaniu i stopniowo zaczlimy przypuszcza, e pan de Lannoy i jego cyrulik oszukali nas najhaniebniej. Nie byo jednak a tak le, bo po dwch tygodniach otrzymalimy wezwanie, eby natychmiast stawi si u wicekrla. Pojechalimy wic do Toledo i musz przyzna, e to pikne i bogate miasto, pooone na szczycie gry i w kolanie rzeki, wiele si przyczynio, aby poprawi moj opini o Hiszpanii. Pan de Lannoy zamieszkiwa tam cichy paacyk, na ktrego dziedzicach, otoczonych kolumnad, dojrzeway winogrona i szemray liczne wodotryski. Przyj nas askawie i powiedzia: Jestem wam winien wytumaczenie, szczere i uczciwe. Niestety caa sprawa nie posza tak dobrze, jak si spodziewalimy, i niewiele jest do podziau. Cyrulik poda mu kartk, a on odczyta nazwiska i sumy, ja za zrobiem wielkie oczy, bo sprzeda nasze informacje a osiemnastu rozmaitym ambasadorom. Najlepiej zapaci pose potnej republiki weneckiej, ktry poyczy panu de Lannoy nie mniej jak trzy tysice zotych dukatw, a najgorzej pose wgierski, od ktrego z trudem udao si poyczy dziesi dukatw. Legat papieski wyoy tylko dwa tysice dukatw, gdy, jak twierdzi,

domyli si wszystkiego ju przedtem z powodu wyrzutw, ktre mu robi cesarz, tak e zdrada markiza nie bya dla niego adn nowin. Za to francuscy delegaci pokojowi zoyli si razem na tysic osiemset dukatw, zanim zdy ich ostrzec ambasador wenecki. Wszystkiego razem zebra pan de Lannoy dziewi tysicy sto dziesi dukatw i sam uzna, e nie bya to maa sumka. Ale zaraz spochmurnia i doda: __ Niestety jednak trudziem si nadaremnie i cignem na siebie gniew wielu osb, gdy mimo i za kadym razem zastrzegaem sobie zachowanie tajemnicy, posowie i ambasadorowie natychmiast starali si odsprzeda dalej wiadomoci, aby odzyska swoje pienidze. Skutkiem tego wszystko doszo do uszu cesarza, ktry w swej askawoci prosi mnie, abym otwarcie powiedzia, ile zebraem. Nie mogem przed nim kama i taki by rezultat, e natychmiast poyczy ode mnie osiem tysicy dukatw, ktre wysa do Mediolanu na od dla armii. Owiadczy przy tym, e jest bardziej ni suszne, aby jego wrogowie w ten sposb porednio zapacili od jego armii, i da sowo cesarskie, e zwrci mi te pienidze, gdy tylko to bdzie moliwe. Kiedy wic otrzymam pienidze od cesarza, zapac wam wasz cz cztery tysice piset pidziesit pi dukatw, z czego wy macie da memu cyrulikowi jego dziewiset jedenacie dukatw. Ta niewdziczno i niesprawiedliwo oburzya mnie do gbi i rzekem gwatownie, e damy przynajmniej naszego udziau w tysicu stu dukatw, ktre pan de Lannoy otrzyma gotwk. Suma ta powinna zosta uczciwie podzielona, stosownie do porozumienia, a kwota poyczona cesarzowi musi zosta zapisana na nasze wsplne konto. Pan de Lannoy westchn gboko i odpar: Przypuszczaem, e tak bdzie, ale jako szlachcic i ksi nie rozumiem si moe zbyt dobrze na interesach pieninych. Zrazu mylaem zupenie szczerze, e mam pene prawo zatrzyma reszt pienidzy jako zaliczk na mj udzia. Tote postanowiem sprbowa szczcia i jeszcze tego samego wieczoru zaczem gra w koci z kilku szlachetnymi panami. Udao mi si kilka rzutw, ale skoczyo si na tym, e przegraem tysic dukatw. Jeli zatem upieracie si przy waszej interpretacji, pozostaje do podziau sto dziesi, dukatw, i jestem gotw podzieli t sum stosownie do porozumienia. Odrzekem gorzko, e nie mia wcale prawa gra w koci za nasze pienidze, ale on broni si gwatownie mwic, e moemy tylko wini jego niepowodzenie w grze, bo gdyby mia szczcie, przyiszczalnie podzieliby si z nami wygran zrozumiawszy, e gra take naszymi pienidzmi. Nie byo rady i dalsza rozmowa moga go tylko rozsierdzi. Podzielilimy wic pienidze uczciwie. Pan de Lannoy zatrzyma pidziesit pi dukatw, cyrulik dosta jedenacie, a my z Anttim reszt, to jest po dwadziecia dwa. Antti orzek, e mogo by jeszcze gorzej, ja jednak nie byem w stanie przez wiele dni otrzsn si z rozczarowania i wci liczyem w gowie i na papierze, e powinnimy byli dosta po tysic osiemset dwadziecia dwa dukaty kady i bylibymy bogatymi ludmi. Nie zostao nam zatem nic innego, jak czeka na wynagrodzenie od cesarza, i zaczem powoli rozumie uczucia, jakie ywi markiz de Pescara, gdy po bitwie pod Pawi na prno czeka miesic po miesicu na nagrod i uznanie za to niewiarygodne zwycistwo, ktre byo jego wyczn zasug. I czekalimy przez cae dwa miesice, zanim cesarz raczy nas sobie przypomnie. Nie musz opowiada o tych dwch miesicach czekania, bo cay wiat wie przecie, e krl Franciszek zachorza w Alcazarze na melancholi i grozio, e mier jego unicestwi wszystkie plany cesarza. Kady te przypomina sobie, jak to uczona siostra krlewska, wczesna ksiniczka, a obecnie krlowa Magorzata z Nawarry, przybya z Francji do oa chorego brata, przywoc z sob cay bukiet najpikniejszych modych dam francuskiego dworu, aby pocieszy krla w jego gbokiej melancholii.

Te najpikniejsze damy Francji robiy, co tylko mogy, aby skoni krla do pozostawania w ou i aby mu si choroba nie duya. A cesarz godzi si na to chtnie, gdy takie spdzanie czasu sprzyjao przywrceniu jego krlewskiemu winiowi chci ycia i szybkiemu uwolnieniu go od melancholii. Take i wiele szlachetnych dam hiszpaskich chtnie pomogoby krlowi odzyska zdrowie, gdy by uwaany za najdzielniejszego rycerza chrzecijastwa, ale na to cesarz si nie godzi, z obawy przed kopotami i trudnociami, jakie by wyniky, gdyby krl na pamitk niewoli w Hiszpanii zostawi po sobie wielu wymagajcych bastardw. W kadym razie z pocztkiem listopada krl wrci do zdrowia, a jego siostra opucia Hiszpani nic nie wskrawszy w sprawie zagodzenia sytuacji winia. Wtedy krl Franciszek chwyci si ostatniego sposobu i zagrozi, e zrzeknie si korony francuskiej na rzecz swego maoletniego syna. Gdy o tym usyszaem, przekupiem pana de Lannoy ostatnimi dukatami i skoniem go, aby przypomnia cesarzowi o naszej sprawie, bo rozumiaem, e jest tylko kwesti czasu, nim wybuchnie wojna, i e wtedy nie bdzie ju adnych nadziei na ask cesarza. I cesarz nie zama sowa, lecz pozwoli panu de Lannoy pewnego wieczoru zabra mnie na dwr i udzieli mi audiencji w swoim gabinecie. Zapyta o imi moje i Anttiego i kaza sekretarzowi wypisa je na gotowym dokumencie opatrzonym cesarsk pieczci. Rozpatrzyem wasz spraw owiadczy i mimo pewnych skrupuw postanowiem was wynagrodzi, i to szczodrzej, ni oczekiwalicie jako e nie przystoi cesarzowi by dunikiem mordercw i rabusiw. Dowiedziaem si niedawno, e pewien winiopas imieniem Pizarro szykuje wanie ekspedycj do Panamy w Nowym wiecie. Wierzy on, e znalaz wreszcie drog do kraju Eldorado, gdzie cieki w ogrodach wysypane s zotym piaskiem. Nazywa on ten kraj Biro lub Peru. Z powodu moich licznych trudnoci nie mog mu posa onierzy, okrtw, koni i osw, o ktre mnie prosi, i prawd mwic, mam ju do niepotrzebnego wyrzucania pienidzy na przedsiwzicia, z ktrych wicej kopotw jak korzyci. Wol bowiem jeden statek w porcie z adunkiem korzeni ni dziesi naadowanych zotem i drogimi kamieniami, ktre jednak zawsze w jaki dziwny sposb wpadaj na mielizny, gin i ton w morskiej gbinie. Nie mog wic pomc panu Pizarro w inny sposb, jak tylko posyajc mu was obu. Okazujc to penomocnictwo, moecie na wiosn za darmo odpyn do Panamy, ale musicie na wasny koszt postara si o ekwipunek, przede wszystkim za o konie, bo dzicy Indianie boj si koni najbardziej. . Rzuci na mnie spojrzenie i spostrzeg widocznie mj okropny zawd, bo spiesznie doda: Przeczytaj uwanie t cenn koncesj, ktr daj ci w nagrod, bo poza wolnym przejazdem do Nowego wiata gwarantuj ci tam wiksze przywileje, ni je maj hiszpascy grandowie w starym i ciasnym wiecie. Dokument ten nadaje ci gubernatorstwo prowincji w Peru, ktra zostanie ci przydzielona na podstawie porozumienia z Pizarrem. Daje ci on te prawo eto wszystkiego, co zdobdziesz mieczem, pod jednym warunkiem, e bdziesz nawraca Indian na chrzecijastwo i uczy ich uprawy roli, hodowli korzeni i wydobycia rudy srebrnej i zotej z gr i e nie bdziesz mia naraz wicej jak cztery tysice Indian jako niewolnikw. Natychmiast po podbiciu tego kraju musisz na wasny koszt postara si o fachowego prawnika z Hiszpanii, ktry bdzie dozorowa twej dziaalnoci w moim interesie. Mwi jeszcze o podatkach i daninach, i dziesicinach, o moliwoci uszlachcenia w przyszoci mnie i mojego potomstwa. W kocu sekretarz wrczy mi dokument koncesji, wraz z przywieszon do niego czci, i nie pozostao mi nic innego, jak ugi kolano przed cesa rzem i wycofa si z komnaty z bezwartociowym dokumentem jako jedynym wynagrodzeniem za trudy, jakie poniosem w subie cesarskiej. Ze zami w oczach poszedem prosto do obery, gdzie czeka na mnie Antti w towarzystwie maego cyrulika, z ktrym mielimy podzieli si upem.

Niech mi bdzie wybaczone, e wydaem ostatnie sztuki srebra, aby upi si tak, e w kocu gono zaczem przeklina skpstwo i niewdziczno cesarza. I wcale nie ja jeden tak robiem, gdy wielu z yczliwych bywalcw obery przyczyo si do moich przeklestWj mwic, e atwiej wycisn krew z kamienia ni pienidze z cesarza. Gdy tak klem i pieniem si, walc pici w st w bezsilnej pasji i plamic winem cesarsk koncesj, podszed do mnie Hiszpan, ktrego strj nie wyrnia si niczym szczeglnym, ale ktrego miecz robi rzeczywicie imponujce wraenie. Wziwszy dokument ze stou, przeczyta go starannie, z trudem przebijajc si przez cay tekst, po czym spojrza na mnie poncymi oczyma i zapyta: Ile chcesz za ten dokument? Boe zmiuj si nade mn odparem. Czybym istotnie znalaz si w kraju wariatw? Nie chc nic za ten nieszczsny papier, byleby mnie tylko od niego uwolni i przyrzek wykona obowizki, ktre zawiera. Dokument ten bowiem zobowizuje nas do wstpienia na okrt cesarski z dwoma komi, penym ekwipunkiem, fuzjami i inn broni oraz potrzebnym prowiantem. Nazywam si Simon Aguilar rzek nieznajomy i pamitaj. 0 mnie w twoich modlitwach, ktrych zdaje si bd potrzebowa. Nie zamierzam przed tob ukrywa, e we waciwych rkach a myl, e mog to by moje rce ten dokument uczyni swego posiadacza bogatym i potnym. Pozwoli mi on te zabra z sob modszego brata, jeli uda mi si uwolni go z wizienia w zamian za to, e wyjedzie do Nowego wiata. Jeli zostanie tutaj, obetn mu nos 1 uszy, ku wielkiej habie naszej rodziny. Bierz ten papier w imi boe odrzekem. Nie bdzie on ci kosztowa wicej jak wynagrodzenie notariusza za podpis i piecz, ktre w legalnej formie przenios na ciebie moje prawa i obowizki. wiadkowie znaleli si pod rk i szybko zaatwilimy formalnoci, po czym Simon Aguilar uciska nas obu i obieca o nas pamita, gdy zostanie ksiciem i grandem w Nowym wiecie. I nie trzeba mi ju byo jego pomiennego spojrzenia na dowd, e biedak by zupenie pomylony i widocznie francuska choroba uderzya mu do gowy. Nastpnie za wrcilimy jak niepyszni do domu pana de Lannoy. Wydaje si, e przechwakami i przeklestwami w obery zwrcilimy na siebie uwag i kto nas musia szpiegowa, bo ledwie nastpnego dnia rano zdoalimy bolce od przepicia gowy podstawi dla otrzewienia pod strumie fontanny, gdy podszed do nas jaki kapitan w kapeluszu z pirami i zapyta, czy zechcielibymy napi si z nim wina, aby pomwi o pewnym dobrym interesie. Zaprowadzi nas jednak nie do obery, lecz do domu bez okien, pooonego tu przy murach miasta, i przeprosiwszy za tak odlege i podejrzane miejsce spotkania, wyjani, e z pewnych powodw pragnie unika ludzkich oczu. Nazywa si Emilio Cavriano, pochodzi z Mantui i przyby do Hiszpanii w subie krla Francji z listami i podarunkami, ktre miay doda krlowi otuchy. Gdy ju wypilimy sporo wina, gospodarz nas zapyta, czy rzeczywicie powanie przeklinalimy niewdziczno cesarza i czy bylibymy gotowi przej na sub innego pana, gdyby ten ofiarowa nam lepsz zapat za nasze usugi. Odparem, e zbyt jawnie przeklinaem cesarza i e auj tego z caego serca, ale Antti owiadczy, e jako uczciwy J^ncknecht gotw jest sprzeda swj miecz i przysic wierno temu, kto zapaci najwicej, byleby tylko nie musia wybiera si za morze do krajw pogaskich, lecz mg walczy jak dobry chrzecijanin z dobrymi chrzecijanami. Kapitan Cavriano zaznaczy zaraz, e nie chodzi tu nawet o walk. Przedsiwzicie, o ktrym mwi, wymaga przede wszystkim wiernoci, dyscypliny i umiejtnoci jazdy konnej. Aby upewni si co do naszej dyskrecji, zapaci nam po trzy dukaty zadatku i przyj od nas przysig na wierno krlowi francuskiemu przez okres miesica. A gdy ju zoylimy przysig, rzek:

 Chodzi tu o rzecz tak wielk, e przysigi nie znacz wiele, ale gdybycie mnie zdradzili lub chcieli uciec, nie cofn si przed zabiciem was. Obaj jednak dowiadczylicie sami, jakie podzikowanie spotyka czowieka ze strony cesarza, a krlewska nagroda, ktra was czeka, wie was ze mn jeszcze pewniej ni wszystkie przysigi. Nastpnie wyjani nam, e chodzi tu ni mniej, ni wicej tylko o to, aby pomc krlowi Franciszkowi w ucieczce z zamku Alcazar i przeprowadzi go przez granic, do Francji. Sama myl o tym przerazia mnie tak, e przeegnaem si krzyem. On jednak zapewni nas, e kady, kto zaryzykuje ycie dla krla Franciszka, zostanie bogatym czowiekiem, nie mwic ju o honorze i zaszczytach, jakie osignie i asce krlewskiej. Plan by prosty. Co wieczora, od czasu nastania chodw jesiennych, do izby, w ktrej wiziono krla w Alcazarze, przychodzi niewolnik Murzyn, aby napali w kominku. I nikt nie zwraca uwagi na to, kiedy przychodzi albo wychodzi, bo jest to tylko prosty Murzyn. Wystarczy, aby krl poczerni sobie twarz sadz i przebra si w dobrze znany strj Murzyna, i moe pod oson wieczornego mroku opuci zamek, kiedy mu si spodoba. Murzyn jest przekupiony i krl bdzie mia ca noc na ucieczk do granicy Francji. W odpowiednich miejscach czeka bd wiee konie i caa jazda hiszpaska nie zdoa dopdzi najlepszego jedca Francji, gdy zdobdzie on noc przewagi. Skoro wszystko jest przygotowane i Murzyn przekupiony, a konie stoj w pogotowiu, to po co wam waciwie nasza pomoc i za co chcecie nam zapaci? wtrci Antti. Kapitan wyjani, e zmarnowano wiele cennych dni, bo krl chcia raz jeszcze zaapelowa do szlachetnoci cesarza, aby skoni go do zagodzenia warunkw pokoju. W tym czasie sprzysieni kapitana Cavriano ponieli sporo strat. Jednego z nich zabito w pojedynku, innego znw przytrzymano za nie zapacone rachunki, trzeci zama nog, gdy go wyrzucano z zamtuza, a czwarty po pijanemu papla tak nieostronie, e go musieli zaku sztyletem. Trzeba te koniecznie eby kto jeszcze raz upewni si, czy konie czekaj na umwionych miejscach. Co si za tyczy samej ucieczki, kapitan musi mie do pomocy silnego i dzielnego mczyzn w razie, gdyby jakie niepowodzenie uczynio koniecznym uycie siy. Uzgodnilimy wic, e ja pojad do granicy oczekiwa Jego Krlewsk Mo na brzegu rzeki naprzeciwko Bajonny, aby przewie go dk na drug stron, gdy tylko przybdzie. Antti natomiast mia towarzyszy krlowi z Alcazaru do miejsca, gdzie czekay pierwsze konie. Kapitan Cavriano da mi jeszcze mapk, pokazujc, gdzie byy rozstawione wiee konie, poda mi hasa i wrczy dwadziecia dukatw na wypadek, gdyby ktry z jego ludzi, znuony daremnym czekaniem, przepi konie albo zaduy si w jaki inny sposb. W razie nieotrzymania ode mnie adnego ostrzeenia ucieczka do granicy miaa si zacz o peni ksiyca. Nazajutrz poegnalimy si z panem de Lannoy, mwic, e wreszcie wybieramy si w pielgrzymk do klasztoru Santa Maria di Compo-stella, a on rozsta si z nami z wyran ulg, zwaszcza e nie prosilimy go o nic. Peen mrocznych przeczu jechaem od jednej zmiany koni do drugiej; bojc si rabusiw i wilkw. Ale opatrzno sprzyjaa mi i czuwaa nade mn, i cao przybyem do granicy w pobliu miasta Bajonna, nie wydawszy w drodze wicej ni trzy dukaty na najbardziej nieodzowne rzeczy. Dla bezpieczestwa za dnia przebywaem po francuskiej stronie granicy i dopiero w nocy przeprawiaem si odzi przez rzek na hiszpask stron i ukrywaem w szuwarach. Ksiyc wszed w peni na dwie noce przed moim przybyciem, gdy ze wzgldu na pieska jechaem niezbyt szybko, tote spodziewaem si krla najdalej za trzy, cztery doby. Niestety jednak i to przedsiwzicie skoczyo si na niczym, bo ju na drugi dzie zobaczyem z francuskiego brzegu rzeki grup okoo dziesiciu krzyczcych i przeklinajcych mczyzn, ktra wpada galopem na przysta promu, pdzc przed sob stado koni. Jedcy wymachiwali broni i wystraszyli celnikw oraz zmusili przewonika, aby przeprawi ich promem na drugi brzeg. Konie, dla ktrych zabrako miejsca na promie, trzymane za grzywy,

przepyny rzek wpaw za promem. Gdy prom zbliy si do francuskiego brzegu, rozpoznaem Anttiego, podbiegem do niego i zapytaem, co na mio bosk to wszystko znaczy i gdzie jest krl. Odpar krtko, e o ile mu wiadomo, krl Franciszek wci jeszcze siedzi w wiey w zamku Alcazar, jeli nie zosta przeniesiony do innego pewniejszego wizienia. Dopiero gdy znalelimy si wraz z komi w bezpieczniejszej odlegoci od granicy i wjechalimy do Bajonny Antti opowiedzia mi, e kapitan Cavriano zosta schwytany i uwiziony, a cay plan ucieczki zdemaskowany skutkiem przesadnej dumy i zarozumialstwa francuskich pankw. Jeden z nich, nalecy do krlewskiej wity, czonek rodu de Montmorency, wymierzy policzek wiernemu krlewskiemu kamerdynerowi, gdy ten przypadkiem potrci go okciem. Kamerdyner Clemens, gboko zraniony, nie mogc z powodu swego niskiego rodu domaga si zadouczynienia z broni w rku, natychmiast pobieg wyjawi cay plan ucieczki cesarzowi. Na szczcie dla Anttiego cesarz nie chcia z pocztku wierzy, e arcychrzecijaski monarcha mg uknu tak haniebny plan. Tote gdy kapitana Cavriano poddano przesuchaniu, Antti zabra jego konia i spokojnie odjecha do granicy. Nie znajc postojw rozstawnych koni, zatrzymywa si w kadej wiosce, gdzie zobaczy podejrzanie wygldajce typy, i w ten sposb uratowa konie i ludzi z dziesiciu zmian, co wiadczyo o jego nadzwyczajnej przenikliwoci, bo wszystkich zmian byo czternacie. Uwaa bowiem, e szkoda, by dobre konie wpady w rce cesarza. Ledwie uciekinierzy odsapnli i podjedli sobie troch, wybucha tak gwatowna ktnia o podzia koni, e musielimy si przenie do lasu pod miastem, eby zaatwi spraw. I przykro mi wyzna, e nie obeszo si bez gwatu, gdy Antti zmuszony by zabi dwch najbardziej nieprzejednanych awanturnikw, a ja zraniem jednego z fuzji, zanim reszta zrozumiaa, e Antti jako jedyny legalny nastpca Cavriano ma prawo wybra najlepsze konie. Dopiero po tym poaowania godnym zajciu udao nam si szybko i w najlepszej zgodzie podzieli konie midzy siebie, przy czym kady dosta po dwa, a Antti cztery. Dziki temu wyszedem z tej historii wcale nie najgorzej, gdy oprcz siedemnastu dukatw, ktre zaoszczdziem w drodze, i trzech dukatw zaliczki na od zarobiem jeszcze czterdzieci osiem francuskich zotych dukatw, sprzedajc jednego konia w Bajonnie, a drugiego w Lyonie. Pojechalimy bowiem wraz z Anttim najkrtsz drog do Lyonu i przybylimy tam w por, aby wici Boe Narodzenie. Krlowa wdowa i cay dwr francuski wci jeszcze przebywali w tym miecie, tak e ciasno byo w gospodach, ale za to dostalimy dobr cen za konie. Poszlimy na pasterk, a potem najadszy si i napiwszy, zaczlimy si zastanawia, czy pani Genowefa przybya ju w jesieni z Wenecji do Lyonu z niejakim kupcem Rotbartem. Rozpytywalimy 0 ni w wielu gospodach, ale Lyon jest miastem duym i nigdy bymy jej nie znaleli, gdyby Anttiemu po dwch dniach bezowocnych poszukiwa nie przyszo do gowy pj do zamtuza i zapyta o najlepsze i najgoniejsze kurtyzany. Uwaaem to za niewaciwe i obraliwe dla czci pani Genowefy. Ale ju w pierwszym zamtuzie dowiedzielimy si, e jaka bezczelna 1 chciwa niewiasta przybya w listopadzie z Wenecji, aby wspzawodniczy ze starymi i przyzwoitymi zamtuzami w Lyonie. Przywioza ona z sob dziewczta ze Wschodu i wynaja dom blisko murw miejskich. I nic nie wskrano oskareniami o nieuczciw konkurencj, gdy szlachetni panowie z krlewskiego dworu odwiedzali t niewiast, a Koci otrzyma od niej szczodre dary. Szacowna wacicielka zamtuza, ktra udzielaa .nam wyjanie, ostrzega nas, abymy tam nie chodzili, straszc, e stracimy pienidze i nabawimy si wstydliwych chorb oraz poznamy wystpki Wschodu, ktre nie przystoj chrzecijaninowi, jeli pragnie zachowa zbawienie duszy. Bez trudnoci znalelimy otoczony murami tajemniczy domek. Gdy zapukalimy do drzwi, otworzy nam Murzyn, odziany w czerwie i zoto, ale rzuciwszy okiem na nasz odzie, nie

chcia nas wpuci do wntrza i prbowa zamkn nam drzwi przed nosem. Antti by jednak silniejszy od niego, tak wic utarszy nosa Murzynowi, weszlimy do rodka i oto zaalarmowana haasem wysza nam naprzeciw pani Genowefa we wasnej osobie, jeszcze pikniejsza i wspanialej odziana ni kiedykolwiek. Poznawszy nas, nie okazaa jednak zbyt wielkiej radoci, lecz zacza przeklina, e przerwalimy jej popoudniowy odpoczynek i pobilimy Murzyna. Mimo to zaprosia nas w kocu na wino i owoce do komnaty wysanej mikkimi dywanami i ozdobionej weneckimi zwierciadami. A gdy si troch udobruchaa, opowiedziaa nam o swoich losach. Nigdy nie przypuszczaam, e w taki brzydki sposb zostawicie mnie na lodzie i kaecie mczy si w towarzystwie tego niemieckiego piwowara skarya si. Ufaam wam i mylaam, e z wasz pomoc go si pozbd. Tote laam gorzkie zy otrzymawszy list od Mikaela i postanowiam nigdy w yciu nie ufa adnemu mczynie. Gdy piwowar ufarbowa wosy i brod znakomitg farb, jak mona dosta tylko w Wenecji, i gdy zmieni nazwisko, zacz z dnia na dzie robi si coraz nieznoniejszy i skpszy i zadrcza mnie objawami czuoci i wiecznym namawianiem, ebym jechaa z nim na Wgry. Towarzystwo tego skpego i zazdrosnego czowieka zatruwao mi wszelk rado ycia, ale musiaam wszak myle o przyszoci mojej i moich dzieci. Jakkolwiek wci jeszcze stanowi najwiksz ozdob mego domu, nie jestem ju cakiem moda i kady wysiek nadwera moje siy i zmniejsza odrobin mj czar. Tote musz zrcznie i oszczdnie uywa kapitau, ktry da mi Stwrca przy urodzeniu, i w por stara si zdoby pienidze wszelkimi rodkami. Myli o tym zaczy mnie drczy w Wenecji, postanowiam wic wyrzec si wszelkiej lekkomylnoci i powanie zbudowa sobie przyszo na trwaych podstawach, gdy tylko pozbd si niewdzicznego piwowara. Pani Genowefa westchna na wspomnienie trudw i kopotw, ktre musiaa znie, i cigna: Cigle si martwiam, e chudn i brzydn, tym bardziej e ten obrzydliwiec wci zwleka z wymian weksli na gotwk. Ale wreszcie zmuszony by na szczcie wymieni je, aby uda si na Wgry. Gdy nalega, abym mu towarzyszya do tego dzikiego i przez Turkw stale zagroonego kraju, nie pozostao mi jako sabej niewiecie nic innego, jak prosi o pomoc i rad pewnego rycerskiego oficera arsenau. Jego wojenna galera miaa wanie podnie kotwic, udajc si w dalek drog, i brak mu byo przyjaciela, ktry daby mu troch rozrywki i zagodzi bl rozki z krajem. Gdy dowiedzia si o mojej sprawie, przyrzek mi dopomc. Spoi mistrza Rotbarta winem, do ktrego domieszaam nasennego rodka, a po spdzeniu ze mn przy jemnej nocy kaza swoim ludziom zanie pogronego w gbokim nie piwowara do gondoli i zawiz go na swoj galer, gdzie go wci jeszcze picego przykuto do awy wiolarzy. Do ez umialimy si oboje na myl, jak min zrobi mistrz Eimer, gdy si zbudzi od uderze bicza daleko na penym morzu. Droga pani Genowefo wtrciem przeraony. Nie miejmy si z losu mistrza Eimera, lecz raczej pomdlmy si za jego biedn dusz, bo praca galernika wcale nie jest lekka, i nie wydaje mi si, eby zasuy on na swj gorzki los. Dawno ju powinnicie byli zrobi to dla mnie i podern mu gardo odrzeka twardo pani Genowefa gdyby tylko ten skpiec nie oszuka mnie i nie ulokowa swoich pienidzy w tych nieznonych wekslach. Tak oto zostaam jego spadkobierczyni, i to w sposb nie wzbudzajcy adnych podejrze, gdy wszyscy wiedzieli, e wybiera si na Wgry, i jego zniknicie nikogo nie zdziwio. Za pienidze piwowara kupiam u tureckiego handlarza trzy mode dziewczta bez adnej wady oraz sporo piknych mebli, dywanw i zwierciade i wysaam to wszystko morzem do Marsylii. A po przybyciu do Lyonu urzdziam tymi rzeczami ten dom, gdzie przyjmuj szlachetnych panw i rycerzy, ktrzy mog zapaci dziesi dukatw i wicej za spdzenie tu nocy.

Klasna w donie i natychmiast do komnaty weszy trzy mode dziewczta o twarzach zasonitych welonami, odziane w przezroczyste wschodnie szarawary. Jedna z nich bya niemal zupenie czarna, druga brunatna, a trzecia, najpikniejsza, miaa skr szaraw, wpadajc w kolor zielonkawy. Dotkny czoa i piersi koniuszkami palcw i skoniy si gboko, gotowe nas obsuy, a pani Genowefa rzeka: Nie potrzebuj nosi tych welonw, bo je ochrzciam i nauczyam modli si po chrzecijasku, liczc, e mi to bdzie policzone jako zasuga na Sdzie Ostatecznym. Ale wci jeszcze wstydz si pokazywa twarze obcym mczyznom i chtniej obnaaj ciaa ni oblicza. Wzbudziy tutaj wielk sensacj wrd szlachetnych panw i wielu' z nich chtnie zapacioby dukata, eby skoni je do zdjcia welonu z twarzy. dze mczyzny s bowiem dziwne i nic nie kusi ich wicej jak to, co zakazane i niedozwolone. Prawd mwic, nabieram coraz wikszego zrozumienia dla rnych przedziwnych upodoba, odkd poegnaam si z lekkomylnoci i zaczam myle o przyszoci. I sdz, e niebawem potrafi speni zachcianki nawet praatw i kardynaw, ktr to sztuk posiady jak dotd tylko rzymskie kurtyzany. Gdy na moj prob pani Genowefa odesaa w kocu dziewczta, opowiedziaa nam dalej, e osiedliwszy si w Lyonie sprowadzia dzieci z Tours i umiecia w pobliskiej wiosce, gdzie odwiedza je codzien nie i zabiera z sob na msz, oraz e naja ksidza, ktry bdzie je uczy czyta i pisa. Mwia o swym haniebnym zawodzie jako o czym tak prostym i naturalnym, e nie mogem znale sw, aby si jej przeciwstawi. A gdy si jej przygldaem, zacza mnie drczy zazdro na myl, jak okropnie mnie oszukaa. Tote poprosiem Anttiego, eby nas zostawi samych, po czym gwatownie zaczem robi pani Genowefie wyrzuty i pyta, gdzie si podziaa mio, ktr jeszcze w Norymberdze poprzysiga mi tysicem czuych przysig. Ona jednak rwnie gwatownie odpieraa moje zarzuty, mwic: __ Niewtpliwie kochaam ci, Mikaelu, ale pomie mojej mioci zgas, gdy zostawie mnie na lodzie. Musisz za to wini tylko siebie samego. Nie dotykaj mnie, bo poegnaam si ju z wszelk lekkomylnoci i dbam wicej o wasn przyjemno, gdy musz si oszczdza dla goci, dostatecznie bogatych i szczodrych, eby kupi moje aski. Wtedy opady mi uski z oczu i zobaczyem ca podo tej kobiety. Zrozumiaem, e kusia mnie tylko mioci, abym zalepiony ni zabi mistrza Eimera. Tote z odraz odepchnem j, gdy sprbowaa pogadzi mnie po policzku. Aby mnie udobrucha, ofiarowaa mi stanowisko rajfura, mwic, e chce Anttiego zrobi odwiernym. Wtedy wpadem w taki gniew, e przeklinajc t kobiet bez sumienia i posyajc j do pieka, opuciem jej dom nie omieszkawszy wychodzc da kopniaka Murzynowi. Antti wrci dopiero wieczorem i udao mu si poskromi mj gwatowny gniew i zagodzi gorzki zawd. I nazajutrz daem si nakoni, aby w towarzystwie pani Genowefy odwiedzi jej dzieci, bo byem ciekaw naszego syna. Musz przyzna, e w tej materii pani Genowefa nie kamaa, bo chopiec mia senne oczy Anttiego i taki sam czub jasnych wosw na ciemieniu. Dziewczynka te bya adna i pocigajca, miaa pucoowate i czerwone policzki, zote loczki i byszczce oczka, a pani Genowefa prorokowaa z dum, e kiedy przyniesie ona chlub matce. Maa tak mocno obja mnie za szyj pulchnymi ramionami i tak wdzicznie bawia si z Raelem, e serce zmiko mi i daem jej byszczcego zotego dukata, aby nie zazdrocia braciszkowi, ktry dosta od Anttiego chodzcego osioka, przywiezionego a z dalekiej Norymbergi. W taki to sposb udao si pani Genowefie zwiza mnie z sob iowu poprzez dzieci. Nie mogem czyni jej zbytnich wyrzutw, e za pomoc jedynego zawodu, w ktrym bya biega, usiuje zapewni tak uroczym dzieciom dobr przyszo.

351 Lyon by miastem bogatym. ycie byo tam przyjemne, jedzenie i wino doskonae, a czas bieg niepostrzeenie jak wartki strumie, bo nie mielimy z Anttim adnego okrelonego celu, i jedno miasto byo dla nas rwnie dobre jak drugie. Pewnego piknego dnia pani Genowefa opowiedziaa nam, e przez ca noc zajta bya niesieniem ukojenia jakiemu bardzo nieszczliwemu i przygnbionemu panu z krlewskiego dworu. Mia on uda si w tajnej misji do Konstantynopola, ktry Turcy na sposb pogaski zaczli nazywa Stambuem. A w Konstantynopolu czekao go spotkanie z wielkim wezyrem sutana Ibrahimem, a moe by nawet z samym sutanem. Otrzyma w tym celu glejt sutaski, ale nawet najbardziej wyrafinowane sztuczki pani Genowefy nie mogy mu przynie ukojenia, gdy poprzedni wysannik francuskiego dworu do Turcji zosta okrutnie zamordowany w grach dalmatyskich, gdy z Raguzy chcia uda si ldem do Konstantynopola. C, na mio bosk, ma dwr arcychrzecijaskiego krla Francji do czynienia z najwikszym wrogiem chrzecijastwa? zapytaem wstrznity. O ile rozumiem odpara pani Genowefa niewinnie .krlowa wdowa proponuje sutanowi w imieniu krla Franciszka przymierze z Francj i podburza go do chwycenia za bro przeciw cesarzowi. Rwnoczenie Ojciec wity i pastwa woskie te zbroj si do wojny. Tajne negocjacje prowadzone s ju od dawna, od klski Francji, i sutan obieca Francuzom pomoc. , Nigdy jeszcze nie syszaem nic tak strasznego i haniebnego i nie wtpiem, e bliski jest koniec pokoju na wiecie, gdy arcychrzecija-ski monarcha francuski szuka przymierza i prosi o pomoc najwikszego wroga chrzecijastwa. Pcczuem, e si dusz w pachncym wonnociami domu pani Genowefy i e jeli tam zostan cho chwil duej, honor i uczciwo zgin we mnie do reszty. aknem wieego powietrza i bez sowa poegnania wypadem z domu i do pnego wieczora bkaem si po ulicach, zanim udao mi si odzyska rwnowag. Tego wieczora powiedziaem do Anttiego: Wstamy o pierwszym kurze i opumy Francj jak najszybciej, bo obawiam si, e ten kraj dotknie najstraszniejsza kara boska za wiaroomstwo jego krla. A na to Antti: Cho raz mwisz mdrze, Mikaelu. Opatrzno pobogosawia ten kraj zbyt dobrym winem i biedak taki jak ja nie moe si temu oprze, tak e wnet przepij wszystkie pienidze. Tote zaczynam tskni za hukiem dzia i uczciw wojenk, ktra daje porzdnemu czowiekowi jak tak dobr saw, niezgorszy up, a nawet i honor, jeli uda mu si wybra stron wygrywajc. Opasalimy wic nasze ldwie i wyruszylimy z bogatego i zepsutego miasta Lyonu, i przy bramie miasta otrzsnem proch jego z moich stp, drc na myl o czekajcym je losie Sodomy, gdy puchar boskiego gniewu wypeni si po brzegi. Po duszej wdrwce przeprawilimy si przez potn rzek Ren i dotarlimy do piknego i uczonego miasta Bazylei, gdzie budynki nowego uniwersytetu jak gniazda jaskcze uwieszone byy na stromym wzgrzu, a zza nich sterczaa ostra wiea katedry. Zajechalimy do gospody Pod Trzema Krlami", i ycie w tym wolnym i ywym miecie spodobao mi si do tego stopnia, e postanowiem jeszcze raz zapisa si na uniwersytet, aby nabra poytecznych wiadomoci, dopki starczy mi pienidzy. W miecie Bazylei duo byo wielkich drukar. W ich oficynach spotka byo mona wielu uczonych mw. Sam wielki Erasmus znalaz w Bazylei schronienie, gdy fanatyczni studenci obalili jego katedr na uniwersytecie w Louvain, gdzie oskarono go o herezj. Ksigarze bazylejscy pozwalali nawet biednym studentom przeglda i czyta nowe ksiki. I nigdzie nie mona byo szybciej i pewniej dowiedzie si o wszystkich zdarzeniach na wiecie, bo to wolne miasto Szwajcarskiej Konfederacji leao na skrzyowaniu drg handlowych, na granicy midzy Francj i ksistwami niemieckimi, oraz w pobliu Woch.

W czasie tej bogatej w wydarzenia wiosny krl Franciszek, widzc, e cesarz jest niewzruszony, a wszystkie wysiki francuskie bezowocne, postanowi wreszcie przyj warunki pokojowe. Zgodzi si wic na wszystko, czego cesarz zada, i odda dwch synw jako zakadnikw i gwarancj pokoju, oprcz witych przysig i zapewnie przed otarzem i rycerskiego i krlewskiego sowa. Ale zupenie si nie zdziwiem usyszawszy, e gdy krl Franciszek odzyska wolno i wrci do Francji, zama te ukady i obietnice owiadczy, e przysigi i sowa honoru dane w przymusowym pooeniu nie maj adnego znaczenia. Natychmiast po powrocie do Francji krl osiedli si w miecie Cognac, przyj tam ambasadorw Ojca witego, Wenecji oraz innych pastw woskich, jako te Anglii i zawar wite przymierze w celu rozpoczcia nowej wojny z cesarzem. W lecie wojna ta bya ju w penym toku i zjednoczone wojska papiea, Florencji i Wenecji maszeroway na nieszczliwy Mediolan, ktrego mieszkacy, bezwzgldnie opodatkowani przez ksicia Burbonu, rwnoczenie podnieli chorgiew powstania. Markiz de Pescara zmar bowiem i dowdztwo nad wojskami cesarskimi obj ksi Burbonu. Wszystko wskazywao, e sprawa cesarza jest w tych okolicznociach przegrana, i Antti owiadczy, e woli raczej uda si na Wgry walczy z Turkami, gdy w ten sposb uzyska przynajmniej zbawienie dla swej niemiertelnej duszy, gdyby pad, suchy za mwiy, e mona tam zdoby wspaniay up na pldrujcych kraj tureckich wojskach. Zachcaem go ywo i umacniaem w tym chwalebnym zamiarze. Gdy w takim chaosie wiatowym chrzecijanin musi bi si z Turkami i tylko z Turkami, eby mie spokj sumienia i by pewnym, e walczy w susznej sprawie, jakkolwiek w tej wojnie sutan wyranie bi si u boku Ojca witego i krla francuskiego przeciw cesarzowi i dostosowywa do nich swoje dziaania wojenne. Suchy gosiy bowiem, e Soliman zebra wielk armi, ktra miaa wkroczy na Wgry, aby zwiza cesarza na poudniowym wschodzie, gdy wojska papieskie od poudnia maszeroway na Mediolan. Usyszawszy to Antti powiedzia: Pieko si rozptao i wiat jest jeszcze bardziej zwariowany, ni kiedykolwiek sdziem, cho w swoim czasie widziaem niejedno szalestwo. Do licha, i ja mgbym zosta luteraninem, gdy pomyl, e papie w przymierzu z Turkami walczy przeciw dobrym chrzecijanom. Ostrzegem go, aby zachowa tak niebezpieczne myli wycznie dla siebie, szczeglnie na Wgrzech, gdzie wicie wierzono, e Wgrzy walcz z Turkami wanie dla witego Kocioa i wiary katolickiej. Po czym rozstalimy si z sob z alem, a Antti poyczy mi jeszcze dwadziecia dukatw na studia uniwersyteckie w Bazylei, bo uwaa za niepotrzebne nosi zbyt wiele pienidzy przy sobie, a take by zdania, e spadek po nim zostanie w ten sposb zuyty na cel dobry i chrzecijaski, gdyby nie powrci z wojny. i I ja baem si okropnie, e widz go po raz ostatni, gdy z Wenecji i Wgier rozchodziy si na cae chrzecijastwo straszliwe wieci o nieludzkich okruciestwach Turkw. Z powodu tego okruciestwa Koci wity pozwala kademu, kto pad w walce z Turkami, i prosto do nieba, i to byo dl.a mnie najwiksz pociech przy rozstaniu z Anttim. Moe by, e ycie moje upynoby spokojnie i uczciwie i moe wytrwa prac osignbym wysoki stopie naukowy, gdybym nie spotka raz jeszcze doktora Paracelsusa. Ale aby opowiedzie o tym i o moim wyjedzie z miasta Bazylei, musz zacz now ksig. I mam nadziej, e tym razem bdzie to ostatnia ksiga, ktr napisz o latach modzieczych, latach wdrwki, bo trudy pisania zaczynaj wyczerpywa moje ciao. Jestem jednak wci jeszcze winien sprawozdanie, w jaki sposb wypeniem przysig, ktr naiwnie zoyem przy stosie ony mojej, Barbary, i dlatego bd cign opowiadanie, cho powinienem zanurzy piro we krwi i pisa na czarnym pergaminie.

CZ DZIEWITA

SACCO DI ROMA
l Doktor Paracelsus by ju w owym czasie znany w caych Niemczech z wielu cudownych ulecze i dziki temu wanie pewnego wieczoru cakiem nieoczekiwanie zobaczyem go znowu w winiarni Pod Trzema Krlami". Nie chc naturalnie przez to powiedzie, e spotka go w szynku byo czym nader dziwnym, gdy w takich miejscach czu si najlepiej. Ale dziao si to w Bazylei, a suchy mwiy, e Paracelsus przebywa w miecie Strasburgu, daleko na pnocy, nad dolnym biegiem Renu. Poznaem go natychmiast z wygldu, cho mimo modego wieku zacz ju ysie i twarz jego poorana bya troskami, trudami podry i skutkami nadmiernego opilstwa. Podbiegem, aby go pozdrowi i ucisn, on jednak przyj mnie bardzo niechtnie, na co zaczem mu robi gorzkie wyrzuty i przypomina czasy krwawej ani w Sztokholmie, kiedymy si poznali. Podaem swoje imi i przypomniaem, e byem kiedy jego uczniem i pomocnikiem, a on spojrza na mnie oczyma mtnymi od wina i rzek szorstko: Dwudziestu jeden z moich uczniw i pomocnikw kat obwiesi ju na szubienicy, co im si susznie naleao. Nie mam i nie miaem ani jednego wiernego adepta, ktry by wytrwa przy mnie duej ni trzy miesice. Szpieguj mnie tylko, eby wywiedzie si moich nowych metod i lekw, a potem uciekaj, aby chwali si po caym wiecie, e brali u mnie nauk, i szkodzi mojej opinii swymi mizernymi umiejtnociami. Niech ci diabli wezm, jeli naleysz do tego samego pomiotu. . W kocu przypomnia mnie sobie i zaczai wspomina dawne czasy, a udobrucha si zupenie i opowiedzia mi, e synny drukarz Frobenius sprowadzi go z Strasburga, aby uleczy mu nog z paraliu. Niezdarni lekarze w Bazylei za jedyn moliwo uwaali amputowa nie nogi przy pomocy dowiadczonego cyrulika, ale doktor Paracelsus by zdania, e potrafi wyleczy Frobeniusa bez uciekania si do amputacji. Pragn jednak odwiey si winem po wyczerpujcej podry, zanim zobaczy si z pacjentem. Tote spdzilimy wieczr razem i pomogem mu dosta si do izby w gospodzie, gdzie nie rozdziewajc si, rzuci si na oe i zapad w gboki sen. Wszystko to zdarzyo si pnym latem. Mj pierwszy zapa do nauki zdy ju troch ostygn i miaem do amania sobie gowy nad starymi foliantami w poszukiwaniu wiadectw, ktre na uniwersytecie wicej znaczyy ni wiadectwo wasnych zdrowych zmysw czowieka. Niepokj, ktry mnie nurtowa, moe by wytumaczeniem, dlaczego ponownie poszedem na nauk do doktora Paracelsa, jakkolwiek coraz to wiksze z biegiem lat zarozumialstwo i chorobliwa ktliwo czyniy z niego czowieka trudnego w obcowaniu. Musz jednak przyzna, e zachowanie doktora zmieniao si jak pod dotkniciem rdki czarodziejskiej, gdy stawa przy ou chorego. Oblicze jego promieniowao agodnoci i si ducha, a samo dotknicie zrcznych doni sprawiao chorym ulg, tak e atwo mu byo zyska ich zaufanie. W kilka tygodni udao mu si wyleczy nog starego drukarza, tak e amputacja okazaa si niepotrzebna, i sawa Paracelsa w Bazylei bya tym samym ugruntowana. Pacjenci toczyli si przed jego izb w gospodzie, a drukarz Frobenius i sam wielki Erasmus wspzawodniczyli w pianiu pochwa na jego cze w szerokim kole .swoich wpywowych znajomych. Erazm z Rotterdamu, ktry narzeka na swoj wto, cikie ble i inne cierpienia, te zosta jego pacjentem, i w ten sposb, jako posaniec doktora Paracelsusa, niejeden raz spotkaem wielkiego Erazma. Uczciwie mwic, doznaem jednak wielkiego zawodu. By to bowiem may, zasuszony staruszek, ktry nawet w lecie przesiadywa w izbie i odziewa si w futra, gniewnie syczc na kadego wchodzcego, aby zamyka drzwi. Wielki Erazm ba si bowiem przecigu jak zarazy, grymasi z jedzeniem i wiecznie narzeka na swoje

dolegliwoci. W jego izbie stale pon ogie w duym kominku z niebieskich kafelkw, a odraza Erazma do mierci i choroby bya tak wielka, e unika nawet swego szczodrego i szlachetnego gospodarza, dopki ten lea zoony niemoc. Najwiksz i jedyn przyjemnoci Erazma byo wdycha wo farby drukarskiej i na jeszcze wilgotnych arkuszach czyni zmiany i poprawki delikatnym pismem starego czowieka. Frobenius drukowa jego dziea w nowych, zwikszonych nakadach, ale Erazm by bardzo niewdziczny i skary si przed kadym, e skpy drukarz nie paci mu godziwych honorariw autorskich, jakkolwiek Frobenius goci go u siebie w domu i zaspokaja wszystkie jego zachcianki. Mimo to Erazm pisa ustawicznie listy do swoich patronw w rnych ktach Europy i narzeka na bied i chorob, i szczupe dochody, i trzeba byo ze wiec szuka krla, ksicia czy szlachetnie urodzonego pana, ktry by od czasu do czasu nie otrzyma nowego ebrzcego listu. Tote wypchane zotem mieszki pyny do Erazma rwnym strumieniem z wszystkich krajw, gdy nikt rozsdny nie chcia narazi si na jego niezadowolenie. Umia on bowiem w swoich dialogach do krwi chosta i wymiewa osoby, ktrych nie lubi. W osobistych wydatkach by natomiast wstrzemiliwy i skpy. Gdy doktor Paracelsus po raz trzeci posa mnie do niego, aby przypomnie o honorarium za leczenie, Erazm wystpi z takim planem: Byoby z wielk szkod dla caego wiata, gdyby wspaniaa wiedza twego pana i nowe idee o podstawach sztuki lekarskiej miay pj na marne z powodu jego wdrownego ycia. Stanowisko lekarza miejskiego w Bazylei jest wolne. Obiecuj uy caego mego wpywu, jak rwnie i wpyww mego przyjaciela Frobeniusa, aby postara si doktorowi Paracelsowi o to intratne zajcie i zwizan z tym katedr na uniwersytecie. I jeli mi si to uda, miem twierdzi, e aden pacjent nigdy jeszcze nie da swemu lekarzowi i uzdrowicielowi bardziej krlewskiego honorarium. Patrzy na mnie z nikym umieszkiem mdrca na wskich wargach i cign: Znamy a nadto dobrze sabe strony zacnego doktora i jego chepliwe zachowanie, ale jako jego przyjaciele mamy tym wiksze powody, aby szuka lekarstwa na wady, ktrych naby skutkiem swego wdrownego ycia. Wcale nie wtpi, e gdy doktor Paracelsus zasidzie na uniwersyteckiej katedrze, bdzie si odziewa i zachowywa przyzwoicie, dobiera staranniej sw i bra przykad postpowania z przyzwoitych ludzi. Nie moemy dopuci, eby tak wielki i uczony m by stracony dla ludzkoci jedynie z powodu paru drobnych wad charakteru. Jeli ta propozycja nie zadowoli zacnego doktora, to nie znam ju chyba natury ludzkiej. I mam te szczer nadziej, e przestanie mi stale przypomina o honorarium za leczenie, bo w gruncie rzeczy to wielce pochlebne mie zasug leczenia wielkiego Erazma. 2 tymi sowami powrciem do mego mistrza pod Trzech Krli" 1 gdy powtrzyem mu propozycj wielkiego ma, mistrz mj wcale i rozzoci, jak oczekiwaem, lecz przeciwnie, ucieszy si wielce , e wreszcie jako dobrze opacany; lekarz miejski bdzie mg skoczy z wczgowskim yciem i gosi nowe nauki z wysokiej katedry uniwersyteckiej caemu wiatu. Ale bynajmniej nie zamierzam wykada po acinie perorowa. Bd mwi jzykiem, ktry rozumiej wszyscy uczciwi ludzie. Chc te uczy sztuki niezawodnego leczenia francuskiej choroby za tanie pienidze za pomoc czerwonej rtci. I ju mnie miech porywa na myl, jaka to bdzie chryja w aptekach i jak Fugger bdzie sobie wyrywa wosy, gdy caa kora gwajakowa, ktr zamwi z portw amerykaskich, znajdzie si na mietniku. Nie da mi wtrci sowa i dalej miota okropne pogrki: Tak jak Luter swego czasu spali bull papiesk, zamierzam i ja rzuci w ogie dziea Avicenny i Galena, nawet ryzykujc, e zostan nazwany Lutrem sztuki lekarskiej, bo podobnie jak Luter odpowiada za swoje czyny, i ja odpowiadam za moje.

Usiowaem, jak tylko mogem, wytumaczy mu, e byoby ogromnie szkodliwe dla wszelkiej wiedzy wykadanie medycyny w mowie ludowej dla prostych ludzi. Gdy pierwszym warunkiem nauki jest wadanie acin, tak e uczeni mowie we wszystkich krajach mog porozumie si z sob za jej pomoc, niezalenie od jzyka czy pochodzenia. A doktorzy uniwersyteccy obrc to przeciw niemu samemu, twierdzc co zreszt byo prawd e nie umie po acinie na tyle, aby mc wykada, dopytujc o jego dyplom lekarski i by moe nawet dajc publicznej dysputy przed fakultetem, zanim zatwierdz go na katedrze. Moje niedobre przeczucia sprawdziy si niestety. Gdy Erazm i Fro-benius przedoyli na radzie miejskiej wniosek, aby Paracelsa mianowa lekarzem miejskim, cay uniwersytet i wszyscy lekarze i aptekarze jak jeden m sprzeciwili si tej kandydaturze. Do doktora Paracelsa wystosowano wezwanie, aby przedstawi radzie miejskiej dyplom lekarski, na co on dumnie odpowiedzia, e jeszcze w zielonej modoci podtar sobie nim tyek, gdy dokument ten tylko do tego celu si nadawa. Tymczasem aptekarze posali spiesznie goca do Augsburga z doniesieniem, e doktor Paracelsus odrzuca kor gwajakowa jako rodek leczniczy przeciw francuskiej chorobie. Skutkiem tego wielkie wpywy rodziny Fuggerw zwrciy si take przeciw niemu. Nie chc duej opisywa wszystkich zoliwych suchw, ktre zaczto o nim rozpowszechnia. Lekarze w Bazylei twierdzili midzy innymi, e doktor Paracelsus zdoby swoje zadziwiajce wiadomoci i rodki lecznicze wprost, od samego diaba. Dziwne obyczaje mojego mistrza, jego przeklestwa i sowa, ktrych uywa po pijanemu, daway stale now poywk obmowie, on za nie dba o to, aby zaprzecza pogoskom, bo ywi bezmiern pogard dla swoich przeciwnikw, ich ignorancji i zabobonnej gupoty. Mia on bez wtpienia tajne umiejtnoci, ktrych nie chcia wyjawi swoim uczniom. I nie chc wcale odmawia mu geniuszu i niewiarygodnej wprost sztuki leczenia chorych. Ale gdy przeciwnoci pitrzyy si, a liczba oszczercw rosa, chcia nieraz nastraszy ich i potrzebujc kredytu w szynkach chepi si chtnie nadzwyczajnymi umiejtnociami, ktre proci i naiwni ludzie uwaali za pochodzce od diaba. Jasne, e nieopanowane zachowanie, zjadliwy jzyk, bezmierna pewno siebie i skonno do szkalowania i przeklinania uznanych wielkoci i wszystkiego, co lekarze dotychczas szanowali, wyszy mu na szkod przy ubieganiu si o stanowisko lekarza miejskiego. Jego szans malay i sprawa przewlekaa si coraz bardziej, a wreszcie Erazm i Frobenius zaczli mu robi powane wymwki i wezwali go, aby wrci do Strasburga i tam cierpliwie wyczekiwa na ostateczn decyzj rady, gdy jego obecno w Bazylei raczej tylko przeciwdziaa ich wysikom dla jego dobra. Doktor Paracelsus by prawdopodobnie przekonany, e robi wszystko, co moe, aby im dopomc. Nawet ubiera si staranniej i prbowa oduczy si swoich wrzaskw i rykw oraz mniej pi, bo w gbi serca pragn gorco tego urzdu lekarza miejskiego, a przede wszystkim zwizanego z nim prawa wykadania na uniwersytecie na przekr wszystkim uczonym doktorom. Ale atwo go byo urazi, by chorobliwie draliwy na temat swojej czci lekarza i wpada we wciek pasj, gdy pogardzano jego sztuk i nazywano go szarlatanem, ktry nigdy nawet nie powcha uniwersytetu. Skoczyo si na tym, e mistrz Paracelsus popad w skrajne przygnbienie i rozgoryczony postanowi nagle, pewnej nocy, wyjecha z Bazylei, mimo e bya poowa listopada, noce zimne i ciemne, a drogi pene wczgw, ktrzy tylko czekali na to, eby podern gardo samotnym podrnym. Z trudem tylko udao mi si go jako skoni, eby odoy podr przynajmniej do nastpnego ranka, gdy potrzebowaem pewnej zwoki, by rozwiza wasne problemy i rozstrzygn, czy mam mu towarzyszy, czy pozosta w Bazylei, czy wreszcie uda si na poudnie, dokd ju od kilku tygodni nciy mnie niezwyke wieci.

Od nadejcia jesieni opakiwaem Anttiego jako umarego, gdy uparte suchy gosiy, e niezliczona chmara tureckich wojsk pod bistym dowdztwem sutana rozgromia Wgrw na rwninie pod ohaczem. Wgrzy wykopali sobie sami grb uraziwszy cesarza i her coga Ferdynanda swoimi zarzdzeniami przeciw Fuggerom, i teraz ich nieszczliwy kraj zmuszony by zmierzy si z ca przewaajc potg sutana bez pomocy z Zachodu. Ale klska ich nie nakonia bynajmniej chrzecijastwa do zgody i walki przeciw wsplnemu wrogami. Wojna we Woszech cigna si dalej i przybraa nieoczekiwany obrt wskazujcy, e to jednak cesarz wyjdzie z niej zwycisko, cho brzmiao to wrcz nieprawdopodobnie. Podczas bowiem, gdy sprzymierzeni tracili cenny czas na bezowocnych posuniciach, cesarz w Rzymie przygotowywa bolesne niespodzianki dla papiea i pertraktowa z Fuggerami o poyczk na werbunek nowych najemnikw w Niemczech. Wieci te dziaay na mnie jak alarmujce dwiki trb. Niezliczona rzesza najemnikw pyna w Niemczech pod sztandary synnego Frundsberga i zadowalali si oni zadatkiem i mtnymi obietnicami odu w zapale, aby i na wojn z Rzymem i pastwem papieskim. Opowiadano, e sam Frundsberg opasa si sznurem przetykanym zotem i obiecywa powiesi na nim papiea, strzemiona za przewizywa czerwonymi postronkami, ktre byy przeznaczone dla kardynaw. Widocznie cesarz zbiera ca si, aby skruszy papiea, i nie cofa si przed tym, by posuy si w tym celu niemieckimi heretykami, gdy bez jego wiedzy Frundsberg nie omieliby si chyba skada takich obietnic. By moe zatem istotnie byo wol bo, abym w ten sposb speni straszliw przysig zoon przy stosie Barbary i zobaczy, jak papie strcony zostanie z tronu. atwo wic zrozumie, e nie wahaem si dugo, gdy nage postanowienie mego mistrza, aby wrci do Strasburga, postawio mnie przed rozstrzygniciem. Postanowiem postara si o potrzebne leki i wyjecha do Mediolanu oraz zacign si jako felczer do armii cesarskiej i pj z ni na Rzym. Tak wic rozstalimy si w dobrej zgodzie, a przy rozstaniu mj zacny mistrz ofiarowa mi z wasnej chci osiem drogocennych piguek laudanum, ktre umierzay najbardziej dotkliwy bl, oraz rozmaite maci i lekarstwa na francusk chorob, ktre sporzdzi z czerwonej rtci. Udzieli mi te wielu dobrych rad, w jaki sposb najlepiej da sobie rad z zaraz przez uycie lekw, ktrych nie znaj zwykli lekarze, i wykada mi przez godzin z gr o woskich gorczkach, kady bowiem kraj ma swoje wasne choroby. Francuska choroba, zaraza i rne febry powoduj na wielkich wyprawach wojennych wiksz ilo zgonw ni kule i biaa bro mwi. Wprawdzie nie sdz, eby sta si biegym lekarzem, Mi-.kaelu Pelzfuss, bo twoje umiejtnoci s za mae i zbyt niedoskonae. Ale wielu felczerw i aziebnych zdobyo na wojnie fortun, umiejc znacznie mniej ni ty, tote ycz ci powodzenia, byleby tylko uwaa, aby twymi lekami nie przysporzy pacjentowi wicej szkody ni korzyci. I raczej pozwalaj dziaa wasnej leczcej sile natury w ciele czowieka, ni sam mieszaj si do tego stosujc szkodliwe leki. Jego poegnalne sowa umocniy mnie w moim postanowieniu. Odprowadziem go na brzeg Renu i pakaem, gdy wstpi na pokad promu, i patrzyem w lad za nim, dopki nie zrobi si tylko szar plamk i nie znik mi z oczu. Doktor Paracelsus powrci w rok pniej do Bazylei na wezwanie rady i istotnie spali ksiki Galena na stosie w noc witojask, tak jak to zapowiada, ale ju w p roku po tym musia ucieka, aby ratowa ycie. Jego towarzystwo i nauki miay na mnie wikszy wpyw, ni przypuszczaem, i przyznaj chtnie, e na swoim polu by on z pewnoci jednym z najzdolniejszych i najuczciwszych ludzi, jakich kiedykolwiek spotkaem, cho nie umia ubra swych nauk w jasne sowa. By on moe gwatowny i szorstki jak przyroda w jego rodzinnych okolicach w Einsiedeln, w Kofederacji Szwajcarskiej, ale mimo to podziwiaem go wicej ni Erazma, ktry pisa ksigi siedzc przy ciepym kominie, strzeg si przecigw i cign korzyci z pochlebiania ksitom.

Jeli miaem nadziej, e po burzach i niegach na alpejskich przeczach bd mg sobie powetowa w Mediolanie, ogromnie si myliem, bo panowa tam zupeny zamt, gd i wojna wszystkich przeciw wszystkim. Niezdyscyplinowane wojska cesarskie nie suchay nawet wasnych dowdcw, gdy ludzie od wielu miesicy czekali na zalegy od, i kady z mieczem w rku zabiera, co mu si udao zdoby, i w ten sam sposb broni zdobyczy. Zaledwie zdylimy wjecha przez bram do miasta, gdy zdziczali onierze spldrowali kolumn prowiantow, do ktrej si przyczy-tem, i prawdopodobnie sam zostabym te obrabowany, gdybym nie by lekarzem. Musiaem jednak wzi mego pieska na rce, eby ocali go przed brodatymi i dzikookimi odakami, ktrzy chtnie byliby arznli Raela, eby urzdzi sobie uczt. Na szczcie dla mnie w miecie grasoway choroby i brakowao lekw. Mimo wielkiego braku pienidzy u onierzy mgbym z pewnoci robi dobre interesy, gdyby to, e rodki ywnoci byy tak drogie, i wszystko, co zarobiem, natychmiast wydawaem na chleb, miso, wino i inne potrzebne artykuy. Przybyem do Mediolanu tu przed witami Boego Narodzenia i dowiedziaem si, e Frundsberg dawno ju wyruszy w gb Woch z dwunastoma tysicami pikinierw, i nastawa teraz uparcie, aby ksi Burbonu opuci Mediolan i poczy obie armie pod swoim dowdztwem. Ksistwo Mediolanu byo spldrowane i ograbione do ostatniego worka zboa, ostatniej kury i ostatniego wieprzka i w caym Mediolanie nie byo jednych nie wywalonych drzwi. Mimo to ksiciu Burbonu udao si wycisn z tego biednego spustoszonego miasta ostatni danin w kwocie dwudziestu tysicy dukatw. Kaza te szybko wybi monet ze srebrnych naczy, kosztownoci i zotych acuchw swoich wasnych, jako te nalecych do wiernych cesarzowi pukownikw, aby w ten sposb zapobiec buntowi i skoni wojska do marszu. Jako nowo przybyy nie mogem spodziewa si zwerbowania mnie w charakterze felczera, ale byo te zupenie bezcelowe pozosta w Mediolanie. Tote za bezczeln cen kupiem chudego osioka, objuczyem go moim mieniem i przyczyem si do oddziaw ksicych, gdy te w kocu stycznia opuciy miasto, egnane zorzeczeniami i straszliwymi kltwami. Tak zacz si dla mnie krwawy, lecz niezapomniany rok 1527. Tymczasem wojska witej Ligi dowodzone przez ksicia Urbino stary si z niemieckimi najemnikami Frundsberga. Niewtpliwym zamiarem Wochw byo przeszkodzi w poczeniu si armii cesarskich, ale po kilku porakach ksi Urbino wycofa si, aby si zastanowi, w jaki sposb moe najlepiej suy sprawie Wenecji. Tak wic w lutym nad rzek Trebbia poczylimy si z Frundsbergiem. Ju pierwszego wieczoru Niemcy i Hiszpanie poczubili si z sob, tak e musiaem opatrywa wielu rannych i zarobiem tyle, co na prawdziwej bitwie. Przyczyn bjki bya ktnia, komu cesarz jest winien wicej, niemieckim pikinierom czy hiszpaskim arkebuzerom, i kto pierwszy otrzyma zalegy od, gdy nadejd pienidze od cesarza. Caa ktnia bya jednake niepotrzebna, poniewa od cesarza nie przyszed ani jeden szelg, i wiadomo o tym, e po poczeniu si obu armii nastpi wypata odu, bya plotk i pochodzia od ksicia Burbonu. W tych okolicznociach jedynym wyjciem z sytuacji byo dla nas uderzenie szerokim frontem w kierunku na Boloni i zaopatrywanie si w miar monoci drog rabunku. Naszemu gwnodowodzcemu udao si wprawdzie wyjedna poyczk od ksicia Ferrary, ktremu zaleao na tym, aby pozby si bandy nieokieznanych rabusiw, ktrzy pustoszyli i pldrowali jego yzny kraj, mimo i by jednym sprzy mierzecem cesarza we Woszech. Ale gdy po dalszych dwch tygodniach minlimy Ferrar i zbliyli si do Bolonii, onierze znowu zatrzymali si w pochodzie, zmczeni godem i deszczem, i zadali swego odu. Nie bdc przez werbunek zwizany z Hiszpanami, ktrzy pacili opieszale i ktrych jzyka dobrze nie rozumiaem, skorzystaem z okazji, eby przyczy si do oddziaw Frundsberga, albowiem przywykem ju do Niemcw. I gdy armia zbuntowana stana, przeyem najwiksz niespodziank mego ywota.

Ksi Burbonu popeni to wielkie gupstwo, e wypaci tylko Niemcom sum, ktr poyczy mu ksi Ferrary. I wanie gdy przywizaem mego osioka do drzewa oliwnego i przygotowywaem si, aby opatrzy kilku pikinierw szukajcych porady na francusk chorob, zostalimy napadnici przez gromad obdartych i bosonogich Hiszpanw, ktrzy chcieli nas ograbi. Moi pacjenci zbyt byli wycieczeni, eby si broni, i bybym zgubiony, gdyby aosne krzyki jednego z nich nie cigny jakiego wielkoluda, ktry przybieg nam na odsiecz. Rycza straszliwie, wymachujc oburcz mieczem, i zmusi Hiszpanw do ucieczki, a gdy chciaem mu podzikowa i pobogosawi mego zbawc, zobaczyem, e stoi przede mn Antti. Byem tak pewny jego mierci, e w pierwszej chwili zdawao mi si, i widz ducha. Ale on te mnie pozna, wetkn miecz do pochwy, ucisn mi mocno do i rzek: Patrzcie, patrzcie, przecie to Mikael! Na mio bosk, jak znalaze si w tym stadzie wilkw i dlaczego nie siedzisz w Bazylei i nie pogbiasz twojej wiedzy, zamiast wczy si po wiecie? cisn mi rk tak mocno, e w peni mnie to przekonao i stoi przede mn ywy czowiek. Rael zacz z radoci skaka koo niego machajc ogonkiem, a Antti usiad, z westchnieniem wycign z torby soczyst ko, zama j na p i pokruszy obie powki w zbach, eby piesek mg dosta si do szpiku. Buty mia tak dziurawe, e wyaziy mu palce, rkawy kaftana mocno obszarpane, ale pancerz bez jednej plamki, a miecz te by lnicy i dobrze utrzymany. Zapytaem go, jakim cudem udao mu si uj z yciem spod Moha-i jak to moliwe, e go spotykam w tej przez Boga i cesarza opuszczonej armii, ktr przeklinaj cae Wochy. A on odpowiedzia mi w swj zwyky naiwny sposb: Uszedem z yciem spod Mohacza, z tej prostej przyczyny, e na jczcie nie zdyem wzi udziau w bitwie. Chyba nigdzie jeszcze ie spotkaem tylu dumnych i porywczych pankw, co na Wgrzech, zupenie straciem ochot walczy po ich stronie przeciw Turkom. Panowie ci gardzili dziaami, zdajc si wycznie na swoje rycerskie uzbrojenie i szybkie konie i na polach pod Mohaczem wpadli z powiewajcymi piropuszami i w byszczcych pancerzach prosto na setki dzia, ktre sutan ukry za swymi straami przednimi. Wiarogodni wiadkowie opowiadaj, e puszkarze tureccy na rozkaz sutana dali ognia dopiero, gdy jazda wgierska znalaza si w odlegoci kilkunastu krokw od wylotw dzia i e jedna salwa rozstrzygna ca bitw, a wojownicy sutana w cigu p godziny wycili ca armi chrzecijask, tak e niewielu wiadkw klski uszo z yciem. Chciaem dowiedzie si jakich szczegw, ale Antti niechtnie mwi o swoich wgierskich dowiadczeniach. Powiedzia tylko: Syszaem, e Wgrzy caymi wioskami uciekaj spod ucisku swoich panw i szukaj schronienia w pastwie sutana, gdy sutan wcale nie przeladuje chrzecijan, lecz pozwala im swobodnie wyznawa swoj wiar. Zabrania za to poborcom podatkw wszelkich wymusze i niesprawiedliwoci. To wanie byo jedn z przyczyn, e straciem ch walczenia za krla. A zreszt syszaem ju, e co najmniej dwch spord najwikszych magnatw wgierskich ubiega si o wzgldy sutana, eby jako jego pokorni wasale nosi wgiersk koron. Antti nie chcia wicej opowiada o Wgrzech. Wzi mnie zaraz pod swoj opiek i zaprowadzi do miejsca, w ktrym obozowa, gdy dwudziestu pikinierw wybrao go na dowdc. Mieli dziurawy namiot dla ochrony przed wiosennym deszczem i na rozkaz Anttiego podzielili si ze mn jadem. Tak wic znowu znalelimy si razem, na szczcie dla mnie, bo tego wieczora w obozie wybuch otwarty bunt i niemieccy pikinierzy zmuszeni byli w penym uzbrojeniu uformowa czworobok, aby broni si przed rozszalaymi Hiszpanami. Ci bowiem napadli na swoich dowdcw, strzelali z arkebuzw do namiotw

oficerw, domagali si pienidzy i grozili, e wykroj sobie od ze skry ksicia Burbonu, ktry zmuszony by szuka schronienia w namiocie Frund-sberga. Podoficerom udao si nazajutrz uspokoi Hiszpanw, ale wtedy niemieccy pikinierzy zaczli rozczula si i przypomina sobie swoje trudy oraz pokazywa sobie nawzajem dziurawe buty i obdart odzie. I koo poudnia zebrali si ca gromad wok namiotu Frundsberga, wrzeszczc chrem, e ich oszukano i e domagaj si natychmiast caego odu. Znalazem si porodku tego rozwrzeFzczanego i podnieconego tumu i widziaem, jak Frundsberg wyszed z namiotu, eby pomwi z wojskiem. Po raz pierwszy zobaczyem wtedy tego wielkiego wodza, ktrego samo imi wywoywao strach i zgroz. Jego pojawienie si zrazu uciszyo zbuntowanych, ale wnet wrzask wszcz si 'na nowo, a gdy rozgniewany Frundsberg, nie przywyky do buntw, usiowa zmusi onierzy do dyscypliny pogrkami, najbliej stojcy nagle skierowali przeciw niemu ostrza dzid, tak e znalaz si w krgu byszczcych grotw. Wtedy wpad w taki gniew, a zy polay mu si z oczu, straci zupenie mow, zrobi kilka chwiejnych krokw i pad bezwadnie na ziemi, mimo e nikt go nawet nie tkn ostrzem wczni. Trafi go bowiem szlag, tak e nie mg si rusza ani mwi i tylko byska bezradnie nabiegymi krwi oczami, i wprost przykro byo na niego patrze. Zawieziono go potem do Ferrary, aby leczy, ale nigdy ju nie podwign si ze skutkw tego ataku. W ten sposb Niemcy stracili jedynego dowdc, ktry mia do autorytetu, eby utrzyma dyscyplin w armii. Dwch pukownikw Frundsberga objo natychmiast dowdztwo, a ksi Ferrary zapaci jeszcze pitnacie tysicy dukatw, gdy zobaczy, e jego krajowi znowu grozi rabunek. Tak wic kady onierz otrzyma dukata na gow i pikinierzy zadowolili si tym, wstrznici nieszczliwym wypadkiem Frundsberga, ktry spowodowali. Po tym wydarzeniu ksi Burbonu zebra wszystkich pukownikw i kapitanw na rad wojenn i wezwa ich, aby podnieli nastrj wojsk, odmalowujc im bogactwa, ktre czekaj na nich we Florencji i w Rzy--mie. Udao si przywrci jaki taki porzdek w obozie i wojska gotoway si do dalszego marszu, gdy nagle, na domiar nieszczcia, przyby z Rzymu cesarski koniuszy z wiadomoci, e wicekrl Neapolu, pan de Lannoy, z cesarskiego upowanienia na wasn rk zawar pokj z papieem. Nie wiem, ile traktatw pokojowych zdono ju podpisa tej zimy, ale papie zama co najmniej cztery razy dane przez siebie sowo. Teraz zapaci wedug postanowie traktatu szedziesit tysicy dukatw, ktre koniuszy przywiz z sob, aby rozdzieli te pienidze midzy najemnikw, a potem posa ich, gdzie pieprz ronie. Ju pierwsza ruchawka w armii bya gwatowna, ale nigdy dotychczas nie byem wiadkiem wikszej wrzawy ni ta, ktr wszczto w obozie, gdy rozesza si ta wiadomo. Jeszcze w toku narad w namiocie ksicia kapitanowie spiesznie zawiadomili swoje oddziay o caej sprawie i wsplne niebezpieczestwo, ktre grozio pozbawieniem armii wszelkiej nadziei na bogaty up, skonio cho raz Niemcw i Hiszpanw do zapomnienia dawnych ktni. Zaczli rozmawia z sob jak owarzysze broni i zwart ^gromad poszli do kwatery gwnej, aby ^magac si wydania koniuszego. I z pewnoci by go rozszarpali, gdy by jaki miosierny oficer nie poyczy mu kania, na kterym uciek. W ogromnym popiechu Niemcy i Hiszpanie wybrali rad oniersk, 0 rwnej iloci czonkw z kadej strony, i stanli przed ksiciem Burbonu pytajc, co myli zrobi, gdy armia w kadym razie zamierza kontynuowa kampani albo pod dawnymi dowdcami, lub te pod dowdcami, ktrych onierze sami sobie wybior. Ksi przyj delegacj yczliwie i owiadczy, e jeli armia chce kontynuowa kampani, on chtnie poprowadzi ich z bo pomoc na Rzym, jakkolwiek cignie w ten sposb na siebie niezadowolenie cesarza. Nie mia i tak zbyt wiele do stracenia, bo cesarz nie wynagrodzi go naleycie wedug zasugi, a gdy krl francuski zama traktat pokojowy,

ksi straci wszystkie swoje domeny. Nikogo bardziej nie nienawidzi jak pana de Lannoy, ktry by cesarskim faworytem 1 namiestnikiem we Woszech. Tote ksi nie mia adnego powodu do respektowania zawartego przez pana de Lannoy pokoju, i uwaa, e lepiej suy sprawie cesarza, amic to porozumienie, gdy papie co rychlej zamie dane sowo, gdy tylko bdzie mia jakie sukcesy. Ksi Ferrary zaopatrzy nas w ywno, furgony i proch oraz kilka lekkich dzia, aby tylko pozby si naszej nieokieznanej i krwioerczej hordy. Z kocem marca zwinlimy obz i pomaszerowalimy dalej. W czasie tego marszu wielu zgino w nienych zaspach, poartych zostao przez wilki albo te zabitych przez chopw lub pastuchw, ktrych doprowadziy do rozpaczy gwaty, jakich dopuszczali si najemnicy. Dla uniknicia bowiem dolin Toskany, obsadzonych przez wojska nieprzyjacielskie, ksi Burbonu prowadzi nas przez najbardziej niedostpne grskie przecze. Wiosna bya spniona, w grach pada nieg, rodki ywnoci byy na wyczerpaniu i nic nie mona byo zrabowa, tak e niejeden z nas chtnie by zawrci do domu, gdyby to byo moliwe. Ale gdy chleb skoczy si ju zupenie, a i mki zabrako, ksi Burbonu mg wreszcie z wierzchokw gr pokaza nam bogat i yzn krain, ktra rozpocieraa si w dali przed nami, gdzie potna rzeka Arno toczya tozielone bystre fale przez kwitnce doliny. Olbrzymie bogactwa Florencji i Rzymu leay przed nami w zasigu naszych oczu i stoczylimy si z gr bardziej podobni do zdziczaej i obdartej bandy rabusiw ni regularnej armii cesarskiej. Wkroczylimy wic w dolin Arno, ale rwnoczenie Florenty-czycy zrozumieli, co im grozi, i ksi de .Urbino przerwa odpoczynek i nadcign z armi, aby zasoni Florencj. Nie wiem, czy rzeczy wicie wdaby si on w walk z nami w obronie Florencji, ale samo zblienie si jego armii skonio ksicia Burbonu do unikania ryzyka. Poprowadzi nas wic wrd straszliwych trudw, dugimi marszami dziennymi, prosto na Rzym. Papie zawar bowiem pokj w dobrej wierze i rozpucili wojska, i ksi chcia zdy, zanim jego witobliwoci uda si zorganizowa na nowo obron. Tote gnalimy za janiejc przed nami wizj, zapominajc o godzie i trudach i zostawiajc nawet za sob dziaa, i jedyn myl, jaka koataa w naszych gowach, by Rzym, Rzym! Te gorczkowe i wyczerpujce dni utrwaliy si w mojej pamici raczej mglicie. W kadym razie po omiu dniach forsownego marszu wygodniaa i zmczona armia stana przed bramami Rzymu. A po drodze z Bolonii liczba nasza wzrosa o dziesi tysicy a wic do trzydziestu tysicy ludzi, gdy zwolnieni onierze papiescy chtnie przyczali si do armii cesarskiej, gdy zblialimy si do Rzymu. W cigu krtkich nocnych godzin odpoczynku dudniy moty przy ogniskach obozowych, gdzie zbijano niezliczone drabiny szturmowe, przed nami za pyn strumie nieszczliwych uchodcw. Pitego maja armia cesarska rozlaa si na wzgrzu Mario i zobaczylimy dumne mury, bramy, wiee kocielne i dachy Wiecznego Miasta ozocone promieniami zachodzcego soca. Oniemiay patrzyem na to Wieczne Miasto, do ktrego chrzecijanie pielgrzymowali przez tysic lat w nabonej nadziei, z modami o odpuszczenie grzechw i ktrego kocioy, otarze i relikwie ozdobione byy caym zotem i srebrem jakie przez tysiclecie zebrao si tam z wszystkich ktw wiata. I zdaje mi si, e taka sama trwoga przeja take i innych, gdy zatrzymalimy si i w nieskoczonej ciszy wpatrywalimy si w mira, ktry nagle sta si rzeczywistoci. I nie wiem, czy Rzym kiedykolwiek w oczach pielgrzymw wydawa si tak wspaniay, olbrzymi i wielki, jak wwczas, gdy miasto w blaskach zachodu soca zapono nagle jak zota szkatuka, ktr musielimy rozbi, eby wtrci minion epok w mrok zniszczenia. .si Burbonu zatrzyma konia na najwyszym szczycie wzgrza i jego srebrzysty pancerz lni w blasku soca. A po chwili cisz rzerwao gbokie westchnienie tumu, z niezliczonych gardzieli wysi grzmicy okrzyk, a wtedy z oczyma poncymi w

wymizerowaarzy ksi zacz dononym gosem wydawa rozkazy, kac i zajmowa stanowiska przed bramami miasta, aby rankiem stpnego dnia rozpocz szturmowanie wysokich murw. Wtpi, czy kiedykolwiek jaka armia znajdowaa si w rwnie beznadziejnym pooeniu jak my, gdy wreszcie rozbilimy obz pod murami Rzymu. Chleba mielimy bowiem tylko na jeden dzie, a dobrze wywiczona i zdyscyplinowana armia sprzymierzonych nadcigaa powoli, eby nas skruszy o te mury, ktre w nocnym mroku wydaway si nie do zdobycia. Nie mielimy dzia, za pomoc ktrym moglibymy zrobi wyomy, a zapas prochu u hiszpaskich arkebuzerw wystarcza najwyej na trzy strzay na gow, bo prze-wana cz prochu zamoka w nieustannym deszczu i bya niezdatna do uytku. Gdy przy obozowym ognisku patrzyem na niebotyczne mury miejskie pod sklepieniem nocy, zdawao mi si, e rwnie dobrze moglibymy wali drewnianym motem w kamienn cian, jak prbowa zdoby te mury pikami i mieczami. Ksi Burbonu zwoa pukownikw i kapitanw na rad wojenn do klasztoru witego Onufrego, a rwnoczenie rady onierskie, ktre od Bolonii wyrobiy sobie wiksz wadz nad wojskami, ni j mieli dowdcy, odbyy liczne wasne zebrania przy obozowych ogniskach, Hiszpanie swoje i Niemcy swoje, pod ochron zbrojnych stray, ktre nie dopuszczay w poblie nikogo niepowoanego. Gwnym deniem Hiszpanw byo upewni si, e miasto zostanie wydane wojskom na rabunek, gdy obawiali si, e skutkiem porozumie i ukadw niezmierzone upy umkn im w ostatniej chwili sprzed nosa. Natomiast wrd Niemcw dojrzewao mocne postanowienie, aby nie dopuci do ucieczki papiea. Chciano wymusi z niego wszystkie niesychane bogactwa, a nastpnie go powiesi. Ale i Niemcy podejrzewali, e wodzowie zechc w ostatniej chwili pozbawi ich owocw zwycistwa. Tej nocy nieufno do dowdcw wzrastaa coraz bardziej, i zarwno Hiszpanie, jak i Niemcy postanowili rzuci na szal ycie i krew, byleby tylko zdoby upy, jakich nie zdobya jeszcze adna inna armia chrzecijaska. Wieci o tych tajnych zebraniach rozeszy si po caej armii i niewielu tylko byo takich, ktrzy by o nich nie wiedzieli. Rozesza si take wie, e papie ekskomuniko-wa ksicia Burbonu, co wprawio ksicia w tak gbokie przygnbienie, e po radzie wojennej zamkn si ze swoim spowiednikiem w klasztorze. Rady wysay do siebie nawzajem przedstawicieli, wysuwajc rne propozycje, w jaki sposb mona by ograniczy prawo stanowienia dowdcw. Hiszpanie byli najchytrzejsi: __ Ksi Burbonu zrcznie i szczliwie doprowadzi nas do celu mwili i jestemy mu za to winni du wdziczno, ale ju go wicej nie potrzebujemy, bo zdobycie Rzymu bez pomocy dzia zaley tylko od siy naszych ramion i naszej odwagi. Do tego za nie potrzebujemy adnego wodza, ktry tylko zabiera do swego mieszka lwi cz upu wedug wojennych artykuw. Was, Niemcw, spotkao ju wielkie nieszczcie i stracilicie swego ukochanego wodza, Frundsberga. Byoby wic tylko suszne i sprawiedliwe, gdybymy i my stracili tego ksicia Burbonu, ktry po zdobyciu Rzymu przyniesie nam wicej szkody ni poytku. A Niemcy mwili: To byoby istotnie zadziwiajce zrzdzenie losu i szczliwy zbieg okolicznoci, gdyby ten pyszny i dny wadzy ksi straci ycie w czasie oblenia, gdy obawiamy si, e wemie on papiea i kardynaw pod swoj opiek, cho chtnie postawilibymy papieowi wiele wanych pyta, gdy mamy zupenie jasny pogld na wiele zawika-nych paragrafw w nauce o zbawieniu, co do ktrych nasz Luter i papie s odmiennego zdania. Wczesnym rankiem mgy podniosy si z bagien i rwnin i zasnuy nasz obz, i gdy uderzono w bbny i zadto w trby do szturmu na Rzym, mury miasta spowite byy w gsty tuman, co chronio atakujcych od ognia oblonych. W dwch miejscach przystawiono drabiny

szturmowe do murw, ale zaoga odpara oba natarcia palb z arke-buzw i w walce wrcz, a dziaa z Zamku witego Anioa zaczy z guchym hukiem ostrzeliwa oblegajcych. Nie troszczc si o strzay dziaowe i salwy muszkietowe, ksi Burbonu pojawi si przed frontem naszych wojsk na koniu, w rozwianym biaym paszczu i byszczcym pancerzu, tak e atwo kady mg go rozpozna. Oczy byszczay mu w wymizerowanej twarzy i stara si, jak mg, zachci wojska do natarcia, nie pojmujc, dlaczego Hiszpanie i Niemcy stali si nagle tak dziwnie apatyczni i obojtni. Hiszpanie poprzestali jedynie na wbiciu wideek arkebuzw w ziemi i odpowiadaniu pojedynczymi strzaami na salwy z murw miasta, a Niemcy szeptali grupkami, nie chcc i do natarcia przed iiszpanami, bo wielu ju ponioso mier w sposb poaowania godny. ^ Widzc to ksi zsiad w gniewie z konia przed murem koo Campo Santo i stajc na czele pikinierw zdoa ich nakoni do szturmu. rzystawiono do murw wiele drabin. I nawet naoczni wiadkowie umiej powiedzie, jak to si stao, e gdy ksi postawi stop na najniszym stopniu drabiny, rozlego si rwnoczenie kilka strzaw, zarwno z murw miejskich jak z czworobokw hiszpaskich arkebuzerw i ksi pad na ziemi krzyczc wielkim gosem: Matko Boska! Umieram! adunek oowiu przeszy mu biodro i pachwin, onierze, ktrzy szli za nim do szturmu, podnieli go z ziemi, a ksi Oraski nakry go wasnym paszczem, aby nikt z murw nie strzela wicej do niego. Zaniesiono rannego do kaplicy pooonej w pobliskiej winnicy, gdzie po kilku godzinach zmar, woajc do ostatnich chwil w gorczce: Na Rzym! Na Rzym!" Wielu historykw opisuje piknie, jak to armia cesarska ruszya do szturmu w niepowstrzymanym natarciu, aby krwawo pomci mier swego wodza. Prawd mwic jednak zarwno Niemcy, jak i Hiszpa nie otrzsnli si z apatii dopiero, gdy potwierdzia si wiadomo, e ksi rzeczywicie zosta usunity z drogi i jest umierajcy. Dopiero wtedy poszli oni powanie do szturmu, woajc z uniesieniem, e nikt nie zdoa ju zapobiec spldrowaniu Rzymu. Wielu usiowao te przypisa sobie chwa zastrzelenia ksicia i co najmniej piciu Rzymian utrzymywao, e go zabili dobrze wycelowanym strzaem. Osobicie jestem jednak przekonany, e to jaki hiszpaski arkebuzer, podjudzony przez kolegw, zastrzeli ksicia Burbonu. Bez wzgldu na to, jak z tym byo, Niemcy i Hiszpanie poszli teraz w szlachetnym wspzawodnictwie do szturmu na mury. Hiszpanie odkryli w ogrodzie kardynaa Armelliniego dom, przylegajcy do murw miejskich. Popiesznie zasypany kamieniami podziemny chodnik czy ten dom z miastem. Podczas gdy odrzucali kamienie, niemieccy pikinierzy przystawili drabiny szturmowe przy Bramie witego Ducha. I pierwszym, ktry dosta si cao na szczyt murw, by kaznodzieja imieniem Mikoaj, ktry zaniecha zacnego rzemiosa tkacza jedwabiu dla goszenia Ewangelii. Drugim za by Antti, ktry zmit puszkarzy miejskich mieczem i natychmiast wzi si do swego zawodu i zacz odwraca dziaa w kierunku miasta i.Zamku witego Anioa. Tak to Hiszpanie i Niemcy wtargnli na mury okoo poudnia niemal rwnoczenie. I gdy zobaczyem, e Brama witego Ducha otwiera si i pikinierzy wlewaj si szerok strug do miasta, a Antti uwija si na szczycie murw przy dziaach nie majc dostatecznej pomocy, zostawiem pod opiek bosk rannych, ktrych opatrywaem, i wdrapaem si po drabinie na mur, eby mu pomaga. Przy obelisku, koo kocioa witego Piotra, wycito szwajcarsk gwardi'papiesk do ostatniego czowieka, a z czarnej chorgwi Wo chw zostao przy yciu tylko dziesiciu. Wojska cesarskie nie zadowalay si jednak samym zabijaniem, ale rzucay do wntrza domw ponce gownie wyjte z kominkw, tak e dymy poarw zaczy rycho unosi si ku niebu. Zabijano te wszystkie muy i konie, ktre si nawiny po drodze, aby nikt nie wywiz swego upu w bezpieczne miejsce, dopki cae miasto nie zostanie ostatecznie

zdobyte. I opanowanie tej czci miasta poszo tak szybko, e nie trwao to duej ni odmwienie trzech pacierzy. Dziaa grzmiay wci z Zamku witego Anioa, tote trudno byo zbliy si do fortecy, ale nikt nie zatrzymywa si na murach, aby obsugiwa nasze dziaa, i nagle zobaczylimy z Anttim, e zostalimy sami. Z dala dochodzi do nas nieprzerwany lament wielkich mas ludzkich, ponad ktry wybija si peny dzikiego triumfu okrzyk bojowy wojsk cesarskich: Espana, Espaa!" i Imperio, Imperio"! Nie mylaem ju wicej o grocych niebezpieczestwach, gdy i mnie porwaa ta sama dzika rado. Zeszlimy spiesznie z murw podniosem z ziemi jak porzucon krcic i pobieglimy w kierunku Zamku witego Anioa. Tymczasem Hiszpanie zdobyli szturmem koci witego Piotra, a Niemcy Watykan i dopiero pniej dowiedziaem si, e papie uciek im w ostatniej chwili; wyprowadzony w czasie, gdy Niemcy wyamywali bramy Watykanu, przez swoj wit, ktra na przemian niosc, to znw popychajc go przed sob, dopro-- wadzia go do ukrytego rowu, czcego Watykan wzdu murw z Zamkiem witego Anioa. Rwnoczenie rzesze uchodcw pyny przez mosty na Tybrze eby znale w zamku schronienie, a do nich doczya si te nieszczsna ludno dzielnicy Borgo, tak e przy zwodzonym mocie powsta straszliwy tok, w ktrym deptano kobiety i dzieci i spychano ludzi do fosy, gdzie marnie tonli. W tym zamieszaniu zaoga Zamku witego Anioa podja mia wycieczk, eby w wielkim popiechu i pod oson dzia twierdzy zabra rodki ywnoci z pobliskich domw, gdy zamek nie by przygotowany na dusze oblenie. Obrocy zmuszeni byli jednak zaprzesta ognia, gdy kule masakrowayby tylko mieszkacw miasta, i nieoczekiwanie Antti i ja, wraz z liczn grup Hiszpanw i pikinierw, znalelimy si w samym rodku tego nieopisanego zamtu. Tak to stalimy si wiadkami tego, jak dostojny orszak papieski wypad z krytego chodnika i przepychajc si bieg przez otwarty most w kierunku zamku. Na czele kutyka pochylony i kajcy starzec, na ktrego ramiona kte narzuci niebiesko-czerwony paszcz biskupi. Dopiero potem okazao si, e na wasne oczy widziaem :papiea, jak bezsilny, paczc, szuka jako zamany uchodca schronienia w murach zamku. W ten sposb speniony zosta mj lub i osignity cel, ktry uwaaem za niedocigy, gdy krew ony mojej, Barbary, spywaa mi na donie i gdy poprzysigem moj straszn zemst. Dopiero wieczorem Zamek witego Anioa zosta cakowicie okrony i dowdcom cesarskim udao si zebra oddziay pod sztandarami. Cae stare miasto po drugiej stronie rzeki byo wci jeszcze nie zagroone, ale tak wielkie zamieszanie zapanowao w Rzymie, e nikt nawet nie myla o obronie. Wikszo usiowaa tylko pochowa skarby i znale sobie pewne kryjwki. Paace ksice o mocnych murach wypeniy si zamonymi uchodcami, wielu za kardynaw, ktrzy zaliczali si do zwolennikw cesarza, pozostao w swoich rezydencjach, spuszczajc si na swoj nietykalno, i ofiarowao schronienie bogaczom i dostojnikom. Take dziedzice zagranicznych ambasad zapeniy si po brzegi, a biedacy, ktrzy nie mieli dostojnych protektorw, zabrali swoje graty i stoczyli si w niezliczonych rzymskich klasztorach i kocioach. Mieszkacy Rzymu nie zdawali sobie doprawdy sprawy, co im grozi, bo rada miejska zebraa si na Kapitelu i gdy kilku miaych rycerzy wysuno projekt zerwania mostw na Tybrze, aby zabezpieczy lewobrzene czci miasta, rada postanowia jednogonie nie podejmowa tak nierozsdnego kroku, gdy mosty te byy pikne i odbudowanie ich przysporzyoby miastu duych kosztw. Tak wic Bg porazi mieszkacw Rzymu lepot. O zachodzie soca trby zagray znowu do natarcia i wojska cesarskie ruszyy w dobrym szyku na Ponte Sisto, gdy wszyscy zdawali sobie spraw, e jedynie zdobycie caego miasta moe zapewni nam zwycistwo.

Armia cesarska przemaszerowaa po trupach nielicznych obrocw przez most i rozlaa si niepowstrzyman fal po bezbronnym miecie. Uciekajcych cigano i zabijano. Na wszystkich ulicach leay stosy trupw, co utrudniao poruszanie si. I chyba okoo dziesiciu tysicy ludzi ponioso mier tego pierwszego dnia, a wikszo z nich byli to ludzie nie uzbrojeni i usiujcy uciec, tak e ani Hiszpanie, ani Niemcy nie okryli si chwa pozbawiajc ich ycia. Gdy- zapada ciemno, pukownicy kazali trbi na zbirk i Hiszpanie rozbili obz na placu Navona, a Niemcy na Campo di Fiore. Rozpalono ogniska^ rzucajc w nie powyrywane drzwi i meble z pobliskich domostw, wytoczono z piwnic beczki wina i zaczto ucztowa po wyczerpujcym dniu pracy. Rzym by nasz i poniewa liczba polegych bya niewielka, mielimy wszelkie powody do radoci. Pukownicy chcieli jednak trzyma wojska w ordynku, obawiajc si zaskoczenia przez armi witego przymierza. I istotnie do pnej nocy palono sygnay wietlne na Zamku witego Anioa, gdzie papie czeka, aby sprzymierzecy przyszli go oswobodzi. Do pnocy oddziay trzymay si zwarcie, zjednoczone wsplnym niebezpieczestwem, ale gdy onierze si popili, zaczy si ktnie i bjki, i niezadowolenie wzrastao coraz bardziej. Nie po to mwili __ zdobylimy Rzym, eby lee tu na twardych kamieniach i marzn, podczas gdy pukownicy i kapitanowie figluj z najpikniejszymi kobietami Rzymu na mikkich poduszkach paacw. Tote szeregi zaczy si przerzedza i jedna grupka onierzy za drug wymykaa si na ciemne ulice, tak e w kocu przygasajcy ar obozowych ognisk owietla puste place. Zajty byem opatrywaniem rannych, a skoczywszy prac, usiadem koo Anttiego w jakim spokojnym kcie, gdy nagle do uszu naszych dobieg trzask wyamywanych drzwi, krzyki kobiece i uderzenia motw o okute elazem skrzynie. Antti spojrza na mnie, przeegna si i rzek: Jakem czek zrwnowaony i ufam, e otrzymam mj udzia w upie, ustalony artykuami wojennymi, dwiki te brzmi podejrzanie. Obawiam si, e chciwi Hiszpanie uprzedzili uczciwych Niemcw, cho pldrowanie ma si rozpocz dopiero jutro rano, w wietle dziennym, tak aby nikt nie mg si obowi kosztem towarzyszy. Tote uwaam, e mamy dostateczne powody, aby obejrze sobie osobliwoci Rzymu, mimo e wci jeszcze jest ciemno. Moe znajdziemy przynajmniej nieco miksze oe na spoczynek, ni te twarde pyty marmurowe, na ktrych leymy. Nikt z nas nie zna Rzymu, ruszylimy wic przed siebie na chybi trafi, w towarzystwie trzech pikinierw Anttiego, ktrzy zamarudzili w obozie. Zza powyamywanych okiennic paday na ciemne uliczki smugi wiata i sycha byo wrzaski pijanych onierzy, ktrzy zabawiali si po domach. Na rogu jednej z uliczek natknlimy si na zadyszanego mczyzn, ktry wpad prosto na nas, dwigajc ciki toboek. Aby powstrzyma jego ucieczk, Antti przez pomyk rozpata mu czaszk na dwoje, cho mia zamiar uderzy go tylko pazem w gow. Z toboka, ktry uciekajcy upuci padajc, posypao si na bruk mnstwo zotych ozdb i srebrnych naczy, ktrych dwik zwabi gromad Hiszpanw. Zaklinali si, e cigali tego czowieka przez cae miasto, a poniewa mieli ponce lonty i grozili nam muszkietami, musielimy im odstpi up, co nas mocno rozsierdzio. Skrcilimy w inn boczn uliczk, gdzie wci jeszcze byo cakiem cho u drugiego jej wylotu wida byo byski pochodni i roz lega si stamtd trzask wyamywanych desek. Jaki pucoowaty nieborak zobaczy nas zza uchylonej bramy i osaniajc doni oczy od wiata zaprosi do wntrza. Owiadczy, e zawsze z caego serca kocha cesarza, i nic nie moe sprawi mu wikszej radoci jak mono ugoszczenia kilku jego dzielnych wojakw, byle nie za wielu. Nadmieni, e jest handlarzem win z zawodu i ma dla nas kilka dzbanw najlepszego wina, a ona jego czeka na goci z nakrytym stoem. Mwi, e sdzc z naszych twarzy, jestemy uczciwymi i zacnymi ludmi. Tote prosi nas, ebymy stanli u niego na

kwaterze i czuli si jak u siebie w domu, gdy jest nas tylko piciu, jego za nie sta, eby goci wicej. Wzruszeni jego probami i uprzejmym zaproszeniem, przyrzeklimy zrobi, co w naszej mocy, aby przeszkodzi innym we wtargniciu do jego domu. Weszlimy do rodka i ona handlarza win podja nas zaiste wspania uczt, a na wino te nie mona byo narzeka. Ale gdy pikinierzy Anttiego ju si najedli, zaczli z zakopotaniem ociera usta wierzchem doni i owiadczyli, e s ludmi biednymi, czas wic przej do rzeczy zasadniczej i celu naszego przybycia do Rzymu. Antti zwrci si do naszego gospodarza i rzek: Jeli jeste tak wiernym i posusznym sug cesarza, jak utrzymujesz, zapa nam zalegy od, a w swoim czasie odbierzesz sobie pienidze od niego. Handlarzowi win wyduya si twarz, zacz ociera zimny pot z czoa, narzeka na bied i na ze czasy, ale po duszych targach da nam dwadziecia dukatw. Wypado tego jednak tylko po cztery dukaty na gow, a gdy pikinierzy zobaczyli zoto, orzekli jak jeden m, e ten skpy kramarz z pewnoci nie jest prawdziwym przyjacielem cesarza i na pewno jest znacznie bogatszy, ni podaje, i chce tylko oszuka wiernych onierzy cesarskich. Antti popija wci jeszcze spokojnie wino, a jego ludzie zaczli rozbija skrzynie, szafy i szuflady i wyrzuca zawarte w nich przedmioty i odzie bezadnie na podog nie baczc na proby handlarza i jego ony, ktrzy na klczkach bagali ich, aby zaprzestali zniszczenia. Pikinierzy zaczli te podliwie zerka na obfite ksztaty ony handlarza mwic, e wcale nie s mnichami, nie zoyli lubw czystoci i tskni za wesoym i ywym niewiecim towarzystwem, aby wici wielkie zwycistwo. W kocu w sposb nieprzystojny zaczli obmacywa i obszczypywa gospodyni, ktra w trwodze czepiaa si kurczowo ma, aby szuka obrony. Handlarz wina zaklina ich na imi witej Dziewicy, aby zostawili w spokoju jego on, i pobieg czym prdzej sprowadzi dwie ukryte na strychu suce, aby nas obsuyy. Biedaczki, ciemnookie dziewczyny, wybuchny paczem i biadaniem, ale handlarz wina bijc i szarpic je bezlitonie zmusi do posuszestwa. Pikinierzy zawlekli je do jego oa, aby poswawoli sobie po trudach i wyrzeczeniach kampanii. I obyo si bez ktni midzy nimi, bo gdy dwaj z nich zabawiali si w ou, trzeci zszed do piwnicy po wino. Brutalne i samolubne postpowanie naszego gospodarza wobec tych dziewczt oburzyo mnie do gbi i odezwaem si do niego ostro: Ty zdradliwy i kamliwy psie, zachowanie twoje wskazuje, e nas oszukujesz i chowasz gdzie pienidze. Bdziemy zmuszeni ci powiesi, bo nie jeste przyjacielem cesarza i okamujesz jego wiernych onierzy. Antti orzek, e stryczek to najlepsza nagroda dla tak wiaroomnych ludzi, i pociesza on handlarza win, e nic nie straci na jego mierci, bo on sam, we wasnej osobie, gotw jest natychmiast wypeni wobec niej obowizki maeskie. Zapa handlarza win za kark i zawoa do mnie, ebym przynis postronek. I nie wiem, czy artowa, czy mwi powanie, ale handlarz win uwierzy grobie, zacz wzywa na pomoc wszystkich witych i obieca, e zaprowadzi nas do piwnicy, jeli tylko darujemy mu ycie i nic zego nie zrobimy jego onie. Zeszlimy wic do piwnicy. Gospodarz drc rk przywieca nam wieczk, a my wedug jego wskazwek przetoczylimy na bok ogromn beczk wina i odsonilimy niewielkie drzwiczki, prowadzce do tajnej piwnicy. A gdy wyamalimy te drzwi motem, znalelimy tam maego chopca i cudownej urody dzieweczk, ktra nie skoczya jeszcze lat pitnastu. Dzieci przeraone tuliy si do pokrytej grzybem ciany, pewne, e nadesza ich ostatnia chwila. W piwnicy byo ponadto mnstwo cikich srebrnych naczy i wiecznikw i do duy skrzany woreczek peen zotych dukatw, mielimy wic wszelkie powody, eby by wdzicznymi opatrznoci, e zaprowadzia nas do tak bogatego domu. Dzieweczka usuchaa naszego rozkazu i paczc wysza z kryjwki, Antti za wepchn tam handlarza win i kaza

mu podawa cenne przedmioty onie i crce, aby wyniosy je na gr. A gdy upewnilimy si, e w wilgotnej piwnicy nie zostao ju nic, prcz naczynia z wod i rodkw ywnoci, ktre rodzice zostawili tam dla dzieci, Antti rzek do handlarza: Widz teraz, e jeste porzdnym czowiekiem i przyjacielem cesarza i nie wtpi wicej w twe zapewnienia. Ale czasy s ze i eby zabezpieczy ycie twoje i twego syna, zmuszony jestem zanikn was w tej norze, bo inaczej moi zacni pikinierzy gotowi jeszcze w zapale pokiereszowa was albo okaleczy. Uwaam rwnie, e twoja ona i crka mog wsplnie lepiej wypenia obowizki gospodarza, j-ak nie bdziesz plta nam si pod nogami i awanturowa. Tak te si stao. Antti przytoczy z powrotem beczk tak, aby zakrya wejcie do ukrytej piwniczki, mimo lamentw i paczu handlarza win. Dzieweczka te pakaa na wycigi z ojcem, ale pocieszaem j, jak mogem, caowaem i gadziem jej wosy. Zapytaem te jak si nazywa. Odpara, e Giovanna, i bagaa nas, ebymy si nad ni zmiowali. Gdy wrcilimy na gr, rozoylimy nasz up na stole i podzielilimy wszystko uczciwie midzy siebie tak, e Antti jako dowdca otrzyma trzy sme, ja jako felczer dwie, a kady z pikinerw po jednej smej. Z radoci z powodu nieoczekiwanego wzbogacenia si onierze dali kady po dukacie obu sucym, a dziewczyny natychmiast otary zapakane oczy, zaczy si sonecznie umiecha i pi z nami wino oraz uczy pikinierw po wosku. Tak to spdzilimy noc w wesoym towarzystwie i tylko par razy Antti musia wstawa od stou i i do bramy, aby przegna onierzy, ktrzy dobijali si i chcieli ograbi ten dom, ktry wzilimy pod swoj opiek. Antti rozmawia te dugo i uprzejmie z on handlarza i nakoni j w kocu, eby napia si z nami wina. I mimo e stracia ona duo kosztownych rzeczy, par razy umiechna si do niego, gdy j obejmowa. A crka handlarza Giovanna bya tak moda i pikna, e nie mogem oderwa od niej oczu, gadziem j i staraem si osuszy jej zy. Cho pijany, nie chciaem jej zrobi adnej krzywdy i zadowoliem si caowaniem i pieszczeniem dzieweczki, dopki nie usna niewinnie w moich ramionach. Nazajutrz rano opucilimy dom kupca win, wypoczci i w doskonaych humorach. Aby pozyska przychylno dzieweczki, w ktrej zakochaem si caym sercem, oddaem jej odchodzc wszystkie srebrne naczynia, ktre przypady mi w udziale, Antti za obieca gospodyni, e wrcimy wieczorem, aby strzec jej cnoty i honoru. Ale gdy przyszlimy tam wieczorem, Hiszpanie zdyli ju odwiedzi dom kupca win i przewrci wszystko do gry nogami. Sam gospodarz wisia martwy, powieszony na belce u puapu, a Hiszpanie podpiekli mu stopy, aby zmusi do wydania pienidzy. Syn jego lea nieywy w kauy krwi obok matki, oboje przebici mieczem. A Giovann znalazem nag 'W ku i nie bya ju przepikn dzieweczk, bo j zadusili. Z pewnoci lepiej dla niej byoby, gdybym odebra jej dziewictwo, ale za to wzi z sob i mieczem broni jak swojej wasnoci. Ale za pno ju byo tego aowa. Ze cinitym sercem opucilimy ten gocinny dom, aby szuka sobie innej kwatery na noc. Przez osiem dni i osiem nocy trwaa ta bezmylna grabie, i jeli chc sobie kiedy wyobrazi okropnoci pieka, wystarczy mi sign pamici do tych scen w czasie pldrowania Rzymu, bo umys ludzki nie moe wyobrazi sobie nic tak haniebnego, okrutnego i straszliwego, co by si tam wtedy nie wydarzyo. I nawet obrazy najwikszych malarzy przedstawiajce Sd Ostateczny s tylko dziecinn igraszk w porwnaniu z okropnociami grabiey Rzymu. Nie byo wtedy w Rzymie czowieka tak wysoko postawionego ani tak witego, aby nie by zmuszony zoy okupu, ani te damy tak dostojnej,, aby odacy oszczdzili jej cnot. Pijani krwi i winem Niemcy, Hiszpanie i Wosi wspzawodniczyli z sob w wynajdywaniu sposobw habienia swoich ofiar i wymuszania od nich pienidzy i nie robiono przy tym najmniejszej rnicy midzy zwolennikami papiea i cesarza. Nie chc udawa niewinitka, bo i ja ponosz cz winy i przez pierwsze dni mylaem tylko o wasnej korzyci i staraem si nabi sobie mieszek. Ale ju trzeciego dnia do miaem

zgrozy, krwi i krzykw mczonych ludzi ocknem si ze strasznego upojenia. Ranek ten wyry mi si w pamici niezatartym pitnem. Zbudziem si w cieniu kolumnowego kruganku na Campo di Fiore i majowe soce olepio mi oczy, gdym si rozejrza dokoa. Z poncych w pobliu domw biy w niebo pomienie i supy czarnego dymu, a poranne powietrze przesycone byo swdem sadzy, woni krwi i odorem wymiotw. Nie mogem sobie przypomnie, w jaki sposb znalazem drog powrotn do naszego obozowiska, czy przyszedem tam na wasnych nogach, czy te przynieli mnie pikinierzy Anttiego, ale mieszek mj by nie tknity, a osio sta ze zwieszon gow przywizany do marmurowej kolumny, za mj piesek lea z nosem przy ziemi jak gdyby przytoczony bezgraniczn aob, i nawet si ze mn nie przywita, cho widzia, e si zbudziem. Napoiem osioka w Tybrze i wyruszyem na poszukiwanie Anttiego, a piesek drepta za mn, tulc si do mojej nogi. Szedem ulicami pokrytymi szcztkami porozbijanych sprztw i strzpkami odziey i zasanymi podartymi ksigami, listami, rachunkami i archiwalnymi aktami, powyrzucanymi przez Niemcw z kancelarii papieskiej, obok kociow, skd dochodziy odgosy rabunku i pijackich orgii, wymijajc pldrujcych onierzy i lece tu i wdzie trupy pomordowanych okrutnie ludzi. e wzgrza, na ktrym ley Watykan, widziaem czarne chmury dymu snujce si po nieboskonie za rzek. Ogarno mnie nagle wielkie zmczenie i beznadziejne przygnbienie. I nie mylaem ju wicej o upie czy pienidzach, lecz zadaem sobie pytanie, co mi po penym mieszku, winie i wszystkich dobrach doczesnych, skoro nawet nie wiem, kim jestem i dokd zmierzam oraz czego miabym pragn od ycia. Papie sta si ograbionym uchodc, zgodnie z przysig, ktr kiedy zoyem, a wraz z papieem upada potga papieska i czuem, e nigdy ju nie odrodzi si z tego upadku i zniszczenia. Jeli jednak mia z tego powsta nowy wiat, co dobrego i bogosawionego mogo wynikn z nieokieznanego mordowania i nigdy dotd nie spotykanej pasji niszczenia? Widziaem papiea, jak paczc ucieka, i przysiga moja spenia si, ale jak miaem z tego rado, skoro nie zbliyo mnie to ani na krok do Barbary, ktr utraciem na wieki. Po jej mierci w yciu moim wydarzyo si tyle straszliwych rzeczy, e powoli odsunem si od caego mego dawnego bytowania. Gdy staem tam na wzgrzu watykaskim i stosy papieru wiroway na ulicy przed moimi oczyma, unoszone porywistym wiatrem, a huk motw i toporw wiadczy o rozbijaniu murw i grobowcw w wityni, spostrzegem nagle, e nie znam wcale siebie, i z przeraeniem zadaem sobie pytanie, kim waciwie jestem, ja pielgrzym, nie majcy ani domu, ani rodziny, ani przyjaci, ani nawet ojczyzny czy nadziei na przyszo. Poczuem si nagle tak opuszczony i nagi, e zaczem si trz z zimna, cho soce majowe ogrzewao mnie swoim dobroczynnym blaskiem. Przytoczony tymi cikimi mylami, staem tam dugo, patrzc na Rzym, gdzie ludzie rabowali i drczyli si nawzajem i jak dzikie zwierzta szukali rozkoszy gwatu i dokonywali zbrodni na swoich blinich. W obliczu tego ogarno mnie straszliwe zwtpienie, czy Bg w ogle istnieje, bo ndzny umys ludzki nie mg zrozumie, e wszechmogcy, wity i miosierny Bg, ktry da swego Syna, aby odkupi grzechy chrzecijastwa, pozwala na wszystko, co si tam dziao. A sama myl o uczestnictwie Boga w zniszczeniu i spldrowaniu najwitszego miasta wydaa mi si rwnie okrutn drwin jak owa tcza, ktra ukazaa si Tomaszowi Miintzerowi, gdy modli si o znak z nieba, aby zbudowa krlestwo boe na ziemi. Tote nie mogem w zagadzie Rzymu widzie narodzin nowego wiata i zgroza ogarna mnie na myl, e nadesza ostatnia godzina i e rzesze szatana zostay spuszczone z uwizi, aby cesarz jako Antychryst zosta panem wiata. Serce moje byo nagie i puste, ale marne ciao zaczo mi przypomina o swoim istnieniu i poczuem dojmujcy gd po wielu dniach pijastwa, co sprawio, e zaczem sobie tumaczy, i wszystkie te czarne myli s tylko nastpstwem zmczenia i przepicia. Ale nie mogem nigdzie odkry ani jednego nie spldrowanego domu, mimo e cisza mierci zalega

ju w tej dzielnicy miasta, i e nie byo ju wida onierzy uginajcych si pod ciarem zagrabionych upw. W kocu przez wyaman bram wszedem do ogrodu jakiego maego domku, gdzie kwity drzewa pokryte biaym i czerwonym kwieciem. Wdrowaem z jednej spldrowanej izby do drugiej w nadziei, e spotkam jakiego czowieka, ale dopiero w ostatniej komnacie wysza mi na spotkanie rozczochrana kobieta o dzikim spojrzeniu. Gestem poprosia mnie o milczenie, wskazujc na rozcignitego na ou ciko oddychajcego starca o sinych wargach i policzkach. Potem wypchna mnie z komnaty i sama te wysza, a zamknwszy drzwi, opara si o nie plecami wpatrzona we mnie. Z wyrazem gbokiego niesmaku zdara z siebie suknie, lega na pododze i rzeka: Jeli masz iskr ludzkiego miosierdzia, drogi panie, zrb to szybko i pozwl mi pielgnowa mego chorego ojca, aby nie musia umrze w samotnoci. Przysigam na wszystko, co wite, e nie ukryam nic w jego ou i e ju zapaciam ostatni grosz na danin. Tote pospiesz si, a potem we, co chcesz, bye tylko zostawi mnie w spokoju. Przytoczony swoimi troskami w pierwszej chwili nie zrozumiaem, co miaa na myli, potem jednak zaczerwieniem si gwatownie, odwrciem twarz i odparem: Wcale nie nastaj na twoj cnot. Chciaem tylko prosi o troch jedzenia, jeli masz, i zapaci za nie. Jestem lekarzem i chtnie pomog twemu ojcu, cho sdzc po jego wygldzie, obawiam si, e nie jest ju w ludzkiej mocy mu dopomc. A mj piesek podszed do nieznajomej i poliza jej do. Siada zdziwiona, lekko si zarumienia i przykrya ono rbkiem sukni. Czy to moliwe, e spotkaam czowieka pord dzikich zwierzt? zapytaa. Zdyam ju straci wiar w witych paskich, gdy jeden barbarzyca po drugim w odpowiedzi na moje pomienne mody rzuca mnie na ziemi i dziko gwaci, po czym ciga mego ojca z oa i rozrywa pociel, aby szuka ukrytych pienidzy. Jeli jednak rzeczywicie jeste zacnym czowiekiem, postaraj si na mio bosk o ksidza, bo ojciec mj bardziej potrzebuje pociechy duchowej ni lekarza. Odparem, e papie zakaza wszelkich kocielnych obrzdw w Rzymie, i wyraziem wtpliwo, czy ksia omiel si nie posucha interdyktu, a ona z gniewem powiedziaa: Ojciec jest mem uczonym i napisa wiele ksiek o Rzymie i dawnych greckich poetach, i jest te pobonym chrzecijaninem, i papie nie odmwiby ostatniej posugi tak wiernemu wyznawcy Kocioa. Jeli jeste prawdziwym mczyzn, przyprowadzisz ksidza, choby gwatem, bo ja sama zostaam ju tylokrotnie wystawiona na gwat, e mnie to ju wicej nie przeraa. Zbadawszy ttno chorego i posuchawszy jego oddechu, stwierdziem, e nie ma ju duo ycia przed sob, wyraziem wtpliwo, czy bdzie na tyle przytomny, aby mc przyj ostatnie sakramenty. Wybiegem spiesznie na ulic i w pobliu mostu natknem si nieoczekiwanie na ksidza, ktry wanie wymyka si z kocioa, ogldajc si jak szczute zwierz. Zapaem go za rbek habitu i poprosiem z szacunkiem, eby poszed ze mn speni swj wity obowizek. A gdy zacz si wymawia na wszystkie sposoby, zasaniajc papieskim interdyktem, nie pozostao mi nic innego, jak przyoy mu miecz do piersi i da do wyboru, czy chce umrze jako mczennik za wiar, czy te y jako kacerz wbrew papieskiemu nakazowi. Zastanowi si nad tym przez chwil i wycign wniosek, e wity Koci z pewnoci bdzie mia wikszy poytek z niego ywego ni z umarego i e zdoa uzyska rozgrzeszenie za przewinienie popenione z koniecznoci. Zabra swoje duchowne naczynia i w cichoci, bez sygnaturki, zaprowadziem go do umierajcego. Gdy kapan spenia swj wity obowizek, a crka umierajcego pogrona bya w modach o zbawienie ojca, poszedem z Raelem do kuchni, gdzie znalazem kilka gwek czosnku i kawaek suchego chleba, co pozwolio mi zaspokoi najgorszy gd.

Ledwie podzieliem si chlebem z pieskiem, pojawia si nieznajoma kobieta i ze spuszczonymi oczyma oznajmia, e kapan udzieli jej ojcu ostatniego namaszczenia, a teraz prosi o sze dukatw wynagrodzenia za t przysug. Zapytaa mnie, czy mog jej poyczy t sum, obiecujc odda pienidze, gdy tylko spotka si z bogatymi przyjacimi ojca. Daem jej wic pienidze, bo tak pokornie prosia, ale bezczelna chciwo ksidza rozgniewaa mnie do tego stopnia, e wyszedem tyem przez ogrd na ulic i gdy ksidz opuszcza dom z naczyniami ukrytymi pod habitem, podbiegem do niego i uderzyem go w gow tak, e upad. Wyrwnawszy swoje rachunki z Bogiem, umierajcy starzec uspokoi si i przesta odczuwa ble. Gadzi drc doni wosy klczcej przy jego ou crki i nie sdz, by zdawa sobie spraw z nieszczcia, jakie spado na Rzym, gdy zaklina mnie sabym gosem, abym mu urzdzi przyzwoity pochwek, potem za zaprowadzi jego crk bez piecznie do paacu bogacza Massimo. Nie miaem serca wyjawi mu okrutnej prawdy i obiecaem speni jego yczenia w miar moich moliwoci. Gdy starzec wyzion ostatnie tchnienie, crka pakaa przez chwil, ale szybko osuszya zy .i rzeka z ulg: __ Ojciec mj zmar w pokoju jak dobry chrzecijanin, co jest dla mnie wielk pociech, bo za ycia nieraz zaniedbywa msz wit i zapomina o modlitwie dla swoich pogaskich filozofw. Ale teraz dusza jego znalaza wieczny odpoczynek i pozostaje nam tylko speni jego ostatnie yczenie i zoy go do powicanej ziemi. jej gupi upr drani mnie i odparem, e tysice trupw ley na ulicach Rzymu nie pogrzebanych i zatruwa powietrze, prno wic oczekiwa, aby kto zada sobie trud pochowania ubogiego uczonego. Ona jednak spojrzaa na mnie z gry i rzeka: __ Jestem ci ju winna sze dukatw, ale gdy pochowam ojca i odprowadzisz mnie do paacu Massima, otrzymasz wszystko, co twoje, i jeszcze nagrod za trud, bo bogacz Massimo nie odmwi crce mego ojca pomocy i opieki. Opowiedziaem jej wic, e paac Massima ju pierwszego dnia zosta doszcztnie spldrowany tak przez Niemcw, jak i Hiszpanw, a dwie crki bogacza zgwacone na jego oczach, na co ona zagryza wargi i zy rozgoryczenia polay si jej po policzkach, gdy zrozumiaa, e jest cakowicie bezbronna i zalena ode mnie. Po chwili zastanowienia rzeka: O siebie nie dbam, bo jestem zhabiona i ycie nie ma dla mnie wikszej wartoci. Ale dla mego ojca chc przyzwoitego pogrzebu i musisz mi w tym dopomc. I nie wiem, co mnie skonio do tego, e obiecaem zrobi wszystko, aby zoy jej ojca w powicanej ziemi. Ale potrzeba mi byo pomocy, wyruszyem wic natychmiast na miasto, aby szuka Anttiego. Szczliwym trafem znalazem go przy Ponte Sisto, otoczonego zgraj rozkrzyczanych i rozemianych pikinierw. Uprosiem go, aby mi dopomg, a on nakoni kilku towarzyszy, eby poszli z nami. Wsplnie udao nam si znale jak porzucon trumn i nosze do dwigania zwok. Z pobliskich domw wycignlimy gromadk zastraszonych rzymian, do noszenia trumny, i paru mnichw, do piewania psalmw, bo im bardziej zadanie wydawao mi si niemoliwe do spenienia, tym bardziej si upieraem przy swoim. W uroczystym pochodzie wrcilimy do domu uczonego. Ubralimy zmarego w czyst koszul i zoylimy go do trumny przy piewie psalmw. Kobieta pokazaa nam drog na pobliski cmentarzyk i po zapadniciu zmierzchu kazalimy Wochom wykopa grb i spucilimy trumn do powiconej ziemi. Rozpuciwszy po pogrzebie naszych pomocnikw, znalelimy si przy grobie sami, we troje, z Anttim i nieznajom kobiet. Gdy ta odmwia ju ostatni modlitw, podniosa si z klczek, ucaowaa nas obu, nazywajc zacnymi ludmi, i zaprosia na styp ku pamici ojca, jakkolwiek obawiaa si, e niewiele moe postawi na stole. Aby j wybawi z kopotu, zboczylimy wic do kilku pobliskich domw, skd wzilimy wieych jarzyn, misa, a take ma baryk wina, ktr Antti zanis na plecach.

Kobieta rozpalia niewprawn rk ogie na kominie i zacza piec miso, a tymczasem Antti opisywa swoje przygody i pokaza mi gar kosztownych kamieni, zielonych i czerwonych, ktre wyrwa z relikwiarza w jakim eskim klasztorze. Opowiada te, e widzia tam czaszk witego Jana Chrzciciela, ale kto inny zdy pooy ju na niej ap. A chtnie byby j zabra na pamitk tej wojny i posa przez jakiego wdrowca do katedry w Abo, eby w ten sposb speni dobry uczynek, gdy w naszej ojczynie nie byo tak cennych relikwii. Gdy pniej rozmowa zesza na okruciestwo Hiszpanw, Antti orzek, e nie moe ich zrozumie: Znajduj rozkosz w torturowaniu kobiet i dzieci i w zmuszaniu ich do wszelkiego rodzaju wystpkw mwi cho uczciwy czowiek doznaje najwikszej przyjemnoci dziki yczliwoci i askom kobiety. A w Rzymie nie brak zaiste wesoych niewiast, ktre chtnie i bez przymusu gotowe s dzieli onierski up i uciechy. Kobieta zapomniaa o ronie, odwrcia si do nas i rzeka: yam spokojnie w domu mego ojca, ktry uczy mnie aciny. Napisaam te kilka gadkich wierszy, wystpowaam jako wita Magdalena w nabonym misterium w Koloseum i zdobyam sobie wielkie uznanie i podziw. Wysoko urodzony pan okaza mi swoj skonno, ale poniewa mia zamiar wstpi do stanu duchownego, mg mi ofiarowa tylko niepewn pozycj naonicy albo kurtyzany, tote oparam si jego namitnym zaklciom. Zalotnikami niszego stanu gardziam. A teraz Bg pokara mnie za moj pych, wykazujc gorzko i dobitnie, e pobone mniszki wcale nic nie trac, lubujc wieczn czysto, lecz przeciwnie zyskuj. I zdaje mi si, e ju nigdy nie bd moga spojrze w oczy mczynie bez odrazy. Chyba kupi sobie za spadek po ojcu miejsce w jednym z tych klasztorw, gdzie regua i dyscyplina nie jest przesadnie surowa, gdy tylko wszystko bdzie znowu tak jak dawniej i bandy rabusiw przepdzone zostan z Rzymu. Antti odradza jej jednak t popieszn i nieprzemylan decyzj, mwic, e atwiej wstpi do klasztoru, ni si stamtd wydosta, oraz uprzedzajc, e jeszcze nie wiadomo w ogle, czy instytucja klasztorw zostanie utrzymana. Wtedy kobieta znowu zapomniaa o pieczonym misie, ktre zaczo si przypala, i z otwartymi ustami wpatrujc si w nas przeraona wydyszaa: Czyby nadszed koniec wiata i bezbronna niewiasta nie miaa ju adnej ucieczki przed wszystkimi pokusami, skoro nie bdzie klasztorw? Na co Antti popijajc wino odpar: I ja uwaam, e klasztory powinny nadal istnie w jakiej formie, co by to bowiem byo, gdybymy nie mieli ju gdzie zamyka brzydkich, niedobrych i zoliwych bab. Ale wy, szlachetna panienko, nie macie chyba adnej cielesnej wady, a i wasze oblicze oglda si z przyjemnoci, tote radz wam powanie raz jeszcze przemyle swoje postanowienie. Podnis miso z ognia, powcha je, odkroi przywglone czci i zabralimy si do jedzenia, popijajc przypalone miso obficie winem. A gdy kobieta ukrya twarz w doniach, szlochajc nad swoj bezradnoci i opuszczeniem, Antti pociesza j i namawia do jedzenia i picia wraz z narni, mwic, e nic tak nie poprawia nastroju i nie rozjania w gowie jak kilka ykw wina i e ycie nie jest a tak czarne, jak jej si to wydaje, a ju na pewno nieraz smakuje lepiej ni przypalone miso. Jego proste i dowcipne sowa pocieszyy j tak, e sprbowaa si do nas umiechn poprzez zy, i rzeka: Doprawdy, jestem niewdziczna i zapominam o obowizkach gospodyni, a wasza yczliwo kae mi aowa, e nie powicaam si wicej sztuce gotowania ni wierszom i nabonym widowiskom. Moe macie suszno i istotnie mogo mnie spotka co jeszcze gorszego. Cho to saba pociecha, zadowalam si ni i jedyn moj trosk jest teraz, w jaki sposb si wam odwdziczy i odpaci za wasz dobro, skoro nie umiem nawet usmay

misa, tak jak lubicie. Jeli chcecie, przeczytam wam kilka piknych strof albo odegram par kwestii witej Magdaleny w widowisku pasyjnym, w ktrym zdobyam taki poklask. Antti podzikowa piknie za jej dobre chci, mwic, e jest prostym i nieuczonym czowiekiem i e musi myle o swoim mieszku pikmierach, ktrych zaniedbywa ju dostatecznie dugo. A do mnie zwrci si z wezwaniem, ebym zosta i zaopiekowa si ni, gdy jako uczony atwiej potrafi doceni warto poezji. Potem odszed, zostawiajc nas samych w opustoszaym domu. Po jego odejciu zamilklimy oboje, nie mogc znale adnego tematu do rozmowy, i siedzielimy czas jaki w przytaczajcym milczeniu, a ona odezwaa si, mwic, e nazywa si Lukrecja, i poprosia, ebym zwraca si do niej jak do siostry. Podaa mi zimne donie, proszc, abym je rozgrza w moich, gdy zmarza i odczuwa strach. Mj pies zwin si w kbuszek przy gasncym kominku, a gdy dalej siedziaem w milczeniu, powiedziaa: Serce mojego ojca pko, gdy widzia, jak rozjuszeni odacy niszcz jego ukochane ksiki i wykopaliska. Straci na nie cay majtek i nie odziedzicz po nim nic. Ale teraz, gdy ju nie yje, czuj si tak wolna, e a mnie to przeraa i dziwne zachcianki przychodz mi do gowy. Tote przeraa mnie samotno i czuj si jak kolorowy ptaszek, ktrego poryw wiatru wyrwa z bezpiecznej klatki i rzuci w dziki i okropny, ale moe wspanialszy wiat. We mnie w ramiona, Mikaelu, obejmij mnie i bro, i ogrzewaj jak brat. Te dwie wiece to wszystko, co mamy w domu, wic lepiej je zgamy, bo rwnie dobrze moemy rozmawia po ciemku. Tak te i uczynia, a ja wziem j w objcia jak brat. I w powodzi cikich myli znalazem pociech, trzymajc w objciach istot ludzk, rwnie samotn i opuszczon jak ja. Ale po chwili zacza si niecierpliwi, zarzucia mi ramiona mocniej na szyj, przycisna policzek do mojego i rzeka: Nie poznaj ju siebie samej, bo szaleje we mnie jaka burza i dzikuj niebiosom za, to, e jest ciemno i e nie moesz widzie moich oczu. I cho prbuj si pocieszy mylami o rzeczach szlachetnych i wzniosych, drczy mnie wci uczucie, e jestem kobiet upad. A moe rzeczywicie zakochaam si w tobie z powodu twojej dobroci i agodnoci? Chciaabym, eby mi wbi n w piersi i pozbawi mnie ycia, gdy nigdy ju nie bd moga spojrze w oczy uczciwemu czowiekowi, skoro tak si zapomniaam, a ty mnie odpychasz od siebie. I musz przyzna, e mimo zmczenia ogarno mnie bezbone i grzeszne pragnienie zaspokojenia jej zranionej dumy. Tote objem j mocnym' uciskiem, ktry wcale nie by braterski. A speniwszy jej yczenia, powiedziaem dobranoc i zamknwszy oczy chciaem usn, gdy ona unisszy si na okciu rzeka: - Podejrzewam, e poeci kami okrutnie, opisujc rozkosze mioci, bo dla czego takiego kobiety nie robiyby chyba tylu gupstw, jak tego dowodzi dowiadczenie i liczne opowieci. A moe to tylko ty masz jak cielesn wad, bo nie sdz, eby mnie co brakowao, gdy jestem zdrowa i dobrze zbudowana, i zawsze wiodam ycie obyczajne? Nie miaem ju siy jej sucha i zapadem w gboki sen. Nazajutrz rano wstaa wczeniej ode mnie i gdy j znowu zobaczyem, bya blada i milczca i odziana w czarn sukni. Odezwaem si do niej, lecz ona unikaa mego spojrzenia, i gdy spoywalimy resztki wieczerzy, odnosia si do mnie, jak gdybym by kim obcym lub jej wrogiem. Ale nie mogem doj, o co waciwie jej chodzi i co czuje. Sumienie nie pozwalao mi jednak zostawi jej samej w domu, tote zabraem j z sob do obozu pikinierw i oddaem pod opiek stray. Dobroduszni Niemcy uratowali ca gromad nieszczliwych kobiet z rk Hiszpanw i kazali im warzy straw i pra bielizn, tak e nie mogem znale dla Lukrecji bezpieczniejszego schronienia, gdy wasna korzy, wymagaa, abym uda si do miasta, dopki odbywaa si tam dozwolona grabie. Ale gdy wieczorem wrciem do obozu, ju jej nie byo, a kobiety oznajmiy mi drwico, e jej delikatne rczki nie znosiy ugu i prania i e pobiega za jakimi Hiszpanami, aby znale

lepsz opiek. Nie wrcia take do domu, gdzie jej szukaem. Osiedliem si wic tam, czekajc na ni, a po skoczonej grabiey Antti przyczy si do mnie, aby odpocz po okropnym przepiciu. Przyprowadzi z sob paru pikinierw, tak e moglimy broni si przed intruzami. Zrobilimy te na naszej kwaterze zapasy mki i suszonego misa, gdy bardzo szybko wyszo na jaw, e w Rzymie grozi nam o wiele gorszy gd i wyrzeczenia ni kiedykolwiek przedtem. W cigu tych omiu dni grabiey nawet sabe siy nieprzyjacielskie bez trudnoci mogyby wtargn do Rzymu i oswobodzi papiea z Zamku witego Anioa, nasze wojska byy bowiem zupenie rozprzone i mylay tylko o rabunku, piciu i rozpucie. Po omiu dniach pldrowania podzielono wsplny up stosownie do wojennych artykuw, a zatem tak, e Hiszpanie, zatrzymali swoje zdobycze, a Niemcy swoje. Zebrano monet zotych i srebrnych wartoci .dziesiciu milionw dukatw i naczy zotych i srebrnych, a take szlachetnych kamieni mniej wicej za tak sam sum. I gdy podzielono zdobycz, nie byo arkebuzera czy pikiniera, ktry, by-nie odziewa si w jedwab i aksamit i nie nosi na szyi zotych acuchw, a najpospolitszy pachoek pobrzkiwa co najmniej stu dukatami w sakiewce. A warto cennych mebli, obrazw, dzie sztuki, bibliotek, relikwii kosztownych tkanin, ktre zniszczono, wynosia przynajmniej drugie tyle, nie mwic ju o spalonych czy wysadzonych w powietrze domach i paacach, ktrych odbudowanie kosztowaoby wiele milionw dukatw. Gdy przywrcono wreszcie porzdek i ludzie odwayli si wychodzi na ulice, a kilka tawern otwaro podwoje, okazao si szybko, e bogactwo nie ma adnego znaczenia, bo nie miny jeszcze trzy tygodnie, jak zwyky chleb kosztowa ju dukata, i biedota rzymska zacza mrze z godu. aden chop nie by bowiem tak gupi, eby wie ywno do Rzymu, a wszystkie miejskie zapasy spoyto w dzikim obarstwie lub te rzucono winiom w czasie grabiey. Powietrze byo zatrute ohydnym smrodem nie pogrzebanych zwok, na ulicach i placach roio si od szczurw, a w pobliu Koloseum Hiszpanie ustrzelili pewnego dnia dwa wilki, zwabione do miasta odorem trupw. W lad za godem przysza zaraza i ja, ktry dotychczas nie zetknem si z ni jeszcze, naogldaem si w Rzymie jej objaww tak, e miaem tego do do koca ycia. Gdy pierwsi pikinierzy zaczli skary si na palce pragnienie i obmacywa bolce pachy i pachwiny, wiedziaem od razu, o co chodzi, ale z braku lekw nie mogem nic pomc towarzyszom i musiaem si ograniczy do puszczenia im krwi i podawania rodkw wymiotnych, eby w gorczce i blu. nie wpadali w sza i nie rzucali si do rzeki. A wreszcie pewnego dnia, z dala od domu, poczuem nagle symptomy zarazy we wasnym ciele, straciem przytomno i padem bez ycia na ulicy. Ocknem si o zmierzchu, czujc jaki wilgotny jzyk licy mnie po twarzy, i spostrzegem, e jest przy mnie mj wierny Rael, ktry w jaki przedziwny sposb mnie odnalaz. Gdy pies zobaczy, e odzyskaem przytomno, zaczai skomle z radoci i szarpic mnie za uszy i rce, usiowa zmusi do wstania. Chwiejc si na nogach, powlokem si w malignie przed siebie, nie wiedzc, dokd id, ale w jaki sposb psu udao si prowadzi mnie w ciemnociach i dopiero w pobliu domu Lukrecji padem wyczerpany na ziemi, nie mogc si ju podnie. Rael cign! mnie i szarpa za odzie, ale w kocu zaniecha swoich wysikw i gdzie pobieg. I dopiero pniej dowiedziaem si, e skomlc i szczekajc, zbudzi Anttiego i wycign go na ulic, gdzie ten znalaz mnie nieprzytomnego, i zanis na wasnych plecach do domu, w ktrym mieszkalimy. Wikszej ofiarnoci nie mna sobie wyobrazi, bo nawet lekarze niechtnie dotykaj chorych na zaraz, trzymajc si od nich z dala i oczyszczajc si sol i octem po puszczeniu krwi choremu. Leaem w malignie przez par dni, a Antti pielgnowa mnie, dawa wie wod do picia i obmywa moje wrzody szmatk umoczon w occie. Po piciu dniach wrzody zaczy

nabiera, a pky same, i gorczka spada, tak e znowu przejanio mi si w gowie i zdaem sobie spraw, gdzie jestem. Jako lekarz wiedziaem, e utrzymam si przy yciu, jeli zdoam przetrwa okres najwikszego osabienia odpowiednio si odywiajc. Nie miaem jednak jeszcze siy podnie si z oa, bo nogi uginay si pode mn i padaem na ziemi. Antti trzyma mnie wic w ou i karmi, czym si dao, a gdy wyrusza na poszukiwanie ywnoci, zostawia kilku pikinierw na stray domu, gdzie przechowywalimy lwi cz naszego upu. Oni jednak bojc si zarazy, czsto zaniedbywali si w subie i odwiedzali ssiadw dla pogawdki i figlw z kobietami. Tote Antti zostawia przy moim ou skakowy pistolet, ebym w razie potrzeby sam mg si broni przed intruzami. Pewnego dnia leaem samotnie w stanie skrajnego osabienia, ale z umysem przedziwnie jasnym, dumajc nad moim zmarnowanym yciem. Nagle usyszaem jakie gosy i w drzwiach ukazaa si Lukrecja. Bya odziana w pomiennoczerwon sukni, odsaniajc piersi i ramiona, a we wosy miaa wplecione sznury pere. W uszach nosia kolczyki z drogich kamieni, a na jej palcach byszczay cikie piercienie. Na mj widok zaskoczona przyoya do do ust, ja za umiechnem si ze szczcia i zawoaem sabym gosem: Lukrecja, Lukrecja! Przeegnaa si i zapytaa: Tye to, Mikaelu? Czy pade ofiar zarazy, skoro jest tu krzy na drzwiach? Nic dziwnego, e mnie nie poznaa, bo byem okrutnie wymizerowa-ny. Zbliya si do oa, starannie uwaajc, eby mnie nie dotkn, i w tej samej chwili spostrzega skrk chleba i resztki mlecznego kleiku w glinianej miseczce, na pododze obok oa. Tu jest ywno powiedziaa gono i zacza gry chleb, wpatrzona we mnie czarnymi oczyma. Jaki brodaty Hiszpan wtargn za ni do komnaty i apczywie wy-chepta kleik z miski. Na mio bosk, Lukrecjo, to moje jedyne poywienie i od tego zaley, czy wyzdrowiej bagaem. Czy ju nie pamitasz, jak ci chroniem i postaraem si dla twego ojca o chrzecijaski pogrzeb? A ona zwrcia si do Hiszpana i rzeka: Moe on ma wicej jedzenia w ou? W kadym razie musi mie gdzie ukryte pienidze. Hiszpan zwlk mnie na podog za nogi, eby sobie nie uwala rk 0 wrzody, i rozpru poduszki mieczem. A Lukrecja powiedziaa: Daruj mi moje postpowanie, ale nie mona wyleczy si z zarazy, 1 nic nie stracisz na tym, e zjem twj chleb. Pienidze te nie maj wartoci dla umierajcego, powiniene wic wyzna, gdzie je ukrye, gdy mj kochanek to czowiek chciwy, i nie chciaabym, eby ci podda mkom. Hiszpan wytrzeszczy na mnie gronie oczy i warkn: Podpiek ci podeszwy, jak nie wyznasz dobrowolnie, gdzie schowae ywno i pienidze. Lukrecja! wykrzyknem i to ma by zapata za wszystko, co dla ciebie zrobiem? Ona jednak zwrcia si do Hiszpana i rzeka: Ten czowiek krwawo si ze mnie naigrawa. Zhabi mnie, gdy byam bezbronna w jego mocy, a potem chcia, abym mu praa koszule. Ponadto to luteranin i zabi go jest czynem miym Bogu. Hiszpan nie chcia jednak mnie dotyka, z obawy przed zaraz. Wyszli wic z komnaty i syszaem, jak przewracali sprzty i wyrywali pyty z posadzki w poszukiwaniu ukrytego upu. Tymczasem udao mi si sign po pistolet i z broni gotow do strzau czekaem na ich powrt, oparty plecami o oe. Po chwili usyszaem, jak si kc, po czym do komnaty wszed Hiszpan z zapalon drzazg w doni. Wzdrygn si i stan jak wryty, zobaczywszy mnie siedzcego na pododze z pistoletem w doni. Dao mi to czas na wycelowanie i

pocignicie za spust. Trafiem go w pier, tak e pad na wzn,ak na progu, nie zdywszy nawet zakl. Do izby wypenionej kbami dymu wpada Lukrecja, uklka przy swoim kochanku, ale widzc, e umiera, wpada w furi, wyja jego miecz i zrobia krok w moim kierunku,.eby mnie zabi. Wymierzyem 1 do niej z pistoletu i zagroziem, e strzel, i sam nie wiem, skd mi si wzia ta przytomno umysu, bo jako gupia kobieta nie poja, e pistolet trzeba wpierw nabi po strzale. Rzucia miecz na podog i zacza baga, ebym jej nie zabija. Odgos strzau cign pikinierw, ktrzy wpadli do domu i schwytali Lukrecj. Gdy odkryli trupa Hiszpana, przerazili si ogromnie, e Antti kae ich ywcem wypatroszy za to, i zostawili dom nie strzeony. Ca Swoj wcieko wyadowali na Lukrecji i ukarali niedobr kobiet gorzej, ni sam bym to uczyni. Zdarli z niej czerwon sukni i wychostali j okrutnie kolczastymi prtami, i byliby j pewnie zabili, gdybym, nie kaza jej wypuci. Wyrzucili j wic na ulic nag, tak jak przysza na wiat. Lecz dzie by ciepy, a kobiety odarte do naga z odziey nie byy wtedy w Rzymie niezwykym widokiem, nie ucierpiaa wic wikszej szkody. Tak to jej okruciestwo i bezczelno wyszy mi na korzy, bo w mieszku zabitego Hiszpana byo blisko piset dukatw, nie liczc kosztownoci, ktrymi by obwieszony. Musia to by jeden z hiszpaskich dowdcw. Gdy Antti wrci, opucilimy te co rychlej dom i pikinierzy przenieli mnie na drugi brzeg rzeki, gdzie zajlimy inne opuszczone i ograbione domostwo, aby ukry si przed Hiszpanami. Lukrecja bowiem z pewnoci poszczua ich na nas, Hiszpanie za byli mciwi i nigdy nie zapominali urazy. A gdy wrzody w pachwinach zagoiy si i mogem ju utrzyma si na nogach, powiedziaem do Anttiego: W czasie choroby duo mylaem i gdy zdawao mi si, e umr, ogarn mnie wielki lk o zbawienie duszy. Obawiam si, e. wzilimy udzia w najwikszym rabunku, jakiego kiedykolwiek dokonano, i nie wiem, czy zdymy odkupi nasz grzech przez reszt ycia. Kar nasz jest ju gd i zaraza, ale nie zdaje mi si, eby nawet cesarz unikn kltwy za wszystkie te okruciestwa, ktre popenilimy tu w jego imieniu. Tote niech kady jak moe zbawia swoj dusz i nie widz innej rady, tylko musimy co rychlej uciec z tego miasta, ongi chluby chrzecijastwa, dzi obrconego w ruiny. Antti spowania i odpar: Istotnie zarobilimy ju na Rzymie tyle, ile mona zarobi na takim miecie. Co prawda papie jest winiem, ale okup za niego nie da wicej, jak po par dukatw na gow, a boj si bardzo, e lwi cz schowa do kieszeni dowdztwo. Jestem wic gotw opuci Rzym zwaszcza ze wzgldu na tych Hiszpanw, ktrych obrazie. Nie zdoamy si dugo przed nimi chowa, a gdy nas znajd, zabij bez wtpienia. Tylko w jaki sposb wydostaniemy si z tego przekltego miasta i dokd mamy i, oto pytanie. Rael lea u moich stp, przysuchujc si naszej rozmowie, a teraz podnis gow, patrzc na mnie z oddaniem swoim jednym okiem. Z osabienia polay mi si zy i rzekem do Anttiego: Okrylimy si, biedacy, wszelkimi grzechami wiata, stracilimy nasz wiar dziecic i nie mamy wielkiej nadziei na przebaczenie. Nie chc ci ani namawia, ani kusi, Antti, ale w czasie choroby , doszedem do przekonania, e wszystkie nasze nieszczcia zaczy si w chwili, gdy jako sabi grzesznicy zeszlimy z prostej drogi i odstpili od naszego postanowienia pielgrzymki do Ziemi witej. I nie chc ci zmusza, eby mi towarzyszy, ale wiedz, e postanowiem pojecha do" Ziemi witej z tob czy bez ciebie i adna sia ludzka nie moe zachwia tym moim postanowieniem. Jeli pjdziesz ze mn, spenimy zbone postanowienie naszej modoci i zapomnimy minione lata jak przelotn zud, i zbawimy nasze biedne dusze. Niech cesarz odpowiada za swoje czyny, my bdziemy odpowiada za swoje.

W dwa dni pniej pynlimy odzi w d Tybru do Ostii, przebrani za tragarzy, majc w naszym towarzystwie weneckiego posa, Domenico Vernier, i dwie szlachetne damy z dworu w Mantui, rwnie w przebraniu, dla uniknicia rozszalaego odactwa. Wci jeszcze byem za saby, by wiosowa cikim wiosem, ale dusz moj przenikno uczucie bezgranicznej ulgi, gdy Rzym zosta z tyu za nami i gdy znw po odorze poncych ruin i gnijcych zwok odetchnem wieym, czystym czerwcowym powietrzem. W Ostii bylimy bezpieczni, bo pan Domenico obieca przekona signori potnej republiki, aby poyczya pienidzy na okup papiea. Tote wojska cesarskie, ktre obsadziy Osti, robiy, co w ich mocy, aby uatwi nam podr, a gdy wyszlimy na pene morze, chronia nas flota sprzymierzonych pod dowdztwem Andrzeja Dorii. Tak wic przybylimy do Wenecji cao i jako bogaci ludzie, aby stamtd uda si w dalsz podr do Ziemi witej. W ten sposb powanie i szczerze przedstawiem wiele dziwnych przygd mojej modoci w rnych krajach, nie starajc si ukry moich bdw ani upikszy moich postpkw, i samo to opowiadanie wystarczy, aby przekona wyrozumiaego czytelnika o moich dobrych intencjach. Take i moja chrzecijaska pokora po straszliwym spustoszeniu Rzymu przemawia za mn. Mam jednak nadziej, e bd jeszcze mia sposobno opowiedzie o tym, jak wypynlimy z Wenecji i jak wcale nie dotarlimy do Ziemi witej, jak natomiast zmuszony byem przywdzia turban i przej na wiar Proroka. Chciabym bowiem odeprze wszystkie te haniebne i kamliwe oszczerstwa, ktre rozpowszechniano o mnie w krajach chrzecijaskich, gdy po wielu przeciwnociach zdobyem rozgos i osignem wysokie stanowisko w subie sutana.