Gornji paleolitik

Tehnološke karakteristike gornjeg

paleolitika
‡ brojna sječiva
‡ njihova pojava tumači se kao ekonomičnost u
iskorištavanju lokalnog sirovinskog materijala;
novi zahtjevi proizvodnje alatki (često
nasađivanje)
‡ tehnologija sječiva osigurava i do 10 puta duže
radne rubove iz iste količine sirovinskog
materijala u odnosu na srednji paleolitik
‡ širok raspon različitih tipova oruđa
‡ standardizacija u proizvodnji alatki
‡ česta proizvodnja artefakata od roga, kosti i
bjelokosti
Ekološka podloga na kojoj se razvija
‡ gornjopaleolitičke populacije ovise o istim
prehrambenim izvorima kao i neandertalci
‡ isti klimatsko-ekološki uvjeti
‡ selektivnija i specijaliziranija eksploatacija
životinjskih izvora (npr. dolina rijeke Vézère,
dolina Rajne, gornji tok Dunava, Don i Dnjestar)
‡ tundre zapadne Europe: sob i divlji konj
‡ srednja i istočna Europa: stepski bizon, divlje
govedo, vunasti mamut
‡ južna Europa: jelen, kozorog, divokoza
‡ OIS 3, OIS 2
Gornji paleolitik – populacijski boom
‡ na prostoru jugozapadne Francuske ima
4-5 puta više špilja i pripećaka s
gornjopaleolitičkim ostacima u odnosu na
one sa srednjopaleolitičkim ostacima
‡ starija nalazišta možda su podložnija
propadanju
‡ moguće postojanje definiranih socijalnih
teritorija zbog izbjegavanja sukoba
između različitih grupa
Umrežavanje –
interakcija i razmjena među grupama

‡ Périgord – mediteranska obala

‡ crnomorska obala – dolina Dona
‡ južna Poljska - Češka
‡ školjke, litički sirovinski materijal
‡ vidljivo od orinjasijena, a C. Gamble ističe
da je posebno istaknuto između c. 25 000
i 15 000 g. BP
Umjetnost
‡ špiljska umjetnost (slikarije i gravure) i
pokretna umjetnost
‡ pokretnu umjetnost lakše je datirati s
obzirom na kontekst u kojem je
pronađena
Orinjasijen

‡ najstarija “čista” kultura gornjeg

paleolitika
‡ uglavnom se povezuje s ranim modernim
ljudima
‡ širenje povezano s migracijama ranog
modernog čovjeka
Orinjasijen

‡ c. 40 000-20 000 g.
‡ Europa, Bliski istok, sjeverna Afrika
‡ eponimno nalazište Aurignac
Orinjasijen
‡ prije c. 35 000 g. zastupljen u najvećem
dijelu Europe
‡ oko c. 31 000 g. raširen i na sjeveru
Europe
‡ na temelju perlica i morskih školjki
utvrđen je sustav razmjene
Orinjasijen – litička industrija

‡ znatna zastupljenost sječiva

‡ izravno odbijanje mekanim čekićem (rog, kost,
drvo)
‡ piramidalno ili prizmatično oblikovana jezgra
‡ ekonomičnost (od iste količine sirovinskog materijala
dobiva se više alatki nego prije)
Orinjasijen – litička industrija

‡ karakteristične alatke:
„ njuškolika grebala
„ kobiličasta grebala
„ koštani šiljci s punom i rascijepljenom bazom
‡ stepeničasta obradba
Orinjasijen - umjetnost

‡ predmetna umjetnost od bjelokosti

„ špilje: Hohle Fels, Vogelherd, Geissenklösterle
‡ slikarstvo: Chauvet
Chauvet
‡ otkrivena 1994.
‡ jugoistočna Francuska
‡ “novi Lascaux”
‡ starost 33 000-30 000 g. BP
‡ nosorog, lav, medvjed (rijetki prikazi),
sova, pantera, hijena (prvi put)
Gravetijen

‡ c. 27 000-20 000 g.
‡ srednja faza gornjeg paleolitika
‡ zapadna, srednja, istočna Europa
‡ eponimno nalazište La Gravette
(gravetijen između orinjasijena i
solitrejena)
‡ vjerojatno se razvija iz kasnog orinjasijena
u srednjoj Europi
Gravetijen – značajke
‡ polusjedilački način života
‡ ukopi
‡ tehnologija projektila
‡ umjetnost (predmetna umjetnost,
slikarstvo)
‡ skladištenje

‡ “lovci zlatnog doba”

Gravetijen – litička industrija

‡ gravetijenski šiljak ili graveta

‡ dubila
‡ male dimenzije nekih gravetica sugeriraju
korištenje luka i strijele iako to nije
dokazano
Gravetijen – regionalni centri
‡ jugozapadna Francuska
‡ Moravska, Slovačka
‡ južna Rusija
‡ dugotrajni, višemjesečni boravak na
jednom mjestu (konstrukcija i održavanje
nastambi)
‡ organizirane baze
‡ riječne terase uz rijeku Don (Kostenki)
Kostenki

‡ poluukopane nastambe natkrivene

rebrima i krznom mamuta
‡ ognjište u nastambi
‡ skladištenje (jame ukopane u permafrost
ispunjene kostima unutar nastambi)
Lovci, sakupljači, ribari

‡ analize stabilnih izotopa

‡ riječni izvori donose 50% proteina u
prehrani
Ukopi

‡ grobni prilozi
‡ mogući istaknutiji socijalni položaj
pojedinaca unutar zajednice
‡ npr. Dolní Vĕstonice, Sungir, Arene
Candide
Venere
‡ bjelokost, mekani kamen (steatit),
vapnenac, pečena glina
‡ ponekad imaju tragove okera
‡ točan kontekst ranih nalaza nije potpuno
poznat
‡ Dolní Vĕstonice – pronađene među kućnim
otpadom, Kostenki i Avdeevo – pronađene
u jamama za skladištenje
‡ vjerojatno imaju cijeli niz značenja koja
variraju regionalno
Dolní Vĕstonice
‡ lovci na mamute
‡ iskopavanja počela 1924.
‡ pravo značenje nalazišta prepoznato tek
1947., a istraživanja traju do danas
‡ starost: c. 25 000 g.
‡ nalazište površine 60x130 m
‡ tragovi nastambi (kamen, zemlja, drveni
kolci, kosti mamuta)
Dolní Vĕstonice

‡ unutar nastambe pronađena je keramička

peć
‡ u pepelu i otpadu pored pronađeno je
2300 keramičkih figurica koje su pečene u
peći
Epigravetijen

‡ c. 20 000-10 000 g.
‡ kasna faza gravetijena u srednjoj i
istočnoj Europi i na Sredozemlju
Kasnoglacijalni maksimum - ekološki uvjeti

‡ c. 20 000-18 000 g.
‡ prosječna godišnja temperatura u većem
dijelu Europe bila je niža za c. 10˚C
‡ duge, hladne zime s puno snijega
‡ velika prostranstva prekrivena travama,
mahovinom i lišajima
Kasnoglacijalni maksimum - ekološki uvjeti
‡ tundra
‡ ovakav biotop olakšava lov
‡ sob, divlji konj, stepski bizon, mamut,
vunasti nosorog
‡ krda slijede manje-više pravilan sezonski
migracijski ritam
‡ gornjopaleolitički lovci svjesni ovih
migracija često smještaju kampove uz ove
rute
‡ npr. nalazište Pincevent
Kasnoglacijalni maksimum - ekološki uvjeti

‡ globalno spuštanje morske razine

‡ formiranje obalnih ravnica
‡ najekstremniji primjer je prostor
Jadranske ravnice
Solitrejen
‡ c. 20 000-18 000 g.
‡ eponimno nalazište Solutré
‡ Francuska, Španjoska,
Portugal
‡ listoliki, obostrano
obrađeni šiljci
‡ primjena tehnike pritiska
‡ toplinska obrada rožnjaka,
igla s ušicom, izbacivač
koplja (propulser)
Obradba pritiskom
‡ završna faza izrade solitrejenskih šiljaka
‡ usporedna obradba
‡ stanjivanje šiljka
‡ pritiskači: npr. parošci roga
‡ izrada solitrejenskih šiljaka zahtijeva
veliku vještinu, vrijeme i sirovinski
materijal vrhunske kvalitete
‡ simboličko značenje
Toplinska obrada rožnjaka

‡ zagrijavanje sirovine, koja se nakon

hlađenja obrađuje
‡ izlaganje temperaturi 250-300 °C
‡ poboljšana obradivost rožnjaka, odnosno
poboljšava se mehanika loma
Izbacivač koplja

‡ povećava brzinu i ubojitost koplja

‡ etnografske paralele: Eskimi, Aboridžini,
amazonski Indijanci
‡ efikasniji lov
Koštana igla s ušicom

‡ šivena odjeća i obuća

‡ život u izrazito hladnim uvjetima
Magdalenijen
‡ prema eponimnom nalazištu La Madeleine
‡ zapadna Europa i zapadni dijelovi srednje
Europe
‡ c. 17 000-10 000 g.
‡ ponovno naseljavanje krajeva napuštenih
tijekom kasnoglacijalnog maksimuma
‡ prije c. 14 000 g. magdalenijenski ostaci u
Britaniji (creswellian)
Magdalenijen
‡ mikrolitizacija kamenih artefakata
‡ proizvodnja koštanih artefakata dostiže
vrhunac
‡ slikarstvo dostiže svoj vrhunac
‡ razvijene socijalne mreže (cirkulacija
sirovinskog materijala, nakita od morskih
školjaka)
Lov

‡ još uvijek vladaju hladni uvjeti ali blaži od

onih za vrijeme kasnoglacijalnog
maksimuma
‡ glavne lovne vrste: sob, bizon, divlje
govedo, jelen (na jugu), kozorog,
divokoza
‡ ostaci kostiju riba
Naselja i nastambe

‡ dugotrajniji boravak na jednom mjestu

(višemjesečni)
‡ Mezhirich, Yudinovo
Špiljsko slikarstvo i pokretna umjetnost
‡ uglavnom rašireno u franko-kantabrijskoj
regiji, iako je poznato i u Italiji,
Njemačkoj, i Britaniji
‡ Altamira, Lascaux

‡ predmetna umjetnost vrlo raznolika,

brojna i raširena (izrezbarene životinjske
figurice, izrezbarene kosti, stilizirane
ženske figurice, izrezbarena žezla,
izbacivači koplja)
Špilja Lascaux
‡ otkrivena 1940.
‡ do 1963. otvorena za javnost
‡ zbog izmjene špiljskih uvjeta
(temperature i vlage) i pojave glivica na
slikarijama uzrokovanih brojnim posjetima
zatvara se
‡ više od 600 slikarija i 1500 gravura
‡ starost: c. 17 000 g.
Špiljsko slikarstvo - značenje
‡ plodnost i reprodukcija; važnost
obnavljanja krda lovnih životinja o kojima
ovisi egzistencija
‡ magijski rituali vezani uz lov
‡ samo sebi svrha
‡ ritualna središta vezana uz inicijaciju
određenih članova društva
Šandalja II

‡ 4 km SI od Pule
‡ 1962-1989. (22 sezone)
‡ M. Malez
Šandalja II – apsolutna kronologija
Šandalja II – kulturno-stratigrafski slijed
Kasni gornji paleolitik - Istra i Kvarner

‡ Pupićina peć
‡ Vešanska peć
‡ Nugljanska peć
‡ Lopar
Kasni gornji paleolitik u Dalmaciji

‡ Kopačina
‡ Vela spila
‡ Vlakno
Vela Spila

‡ apsolutni datumi:
„ 16 140±60 BP
„ 12 260±40 BP
Naseljavanje Amerike

‡ prije 10 500 BP preko Beringovog prolaza

‡ nakon toga morem kroz 55 km široki
Beringov prolaz
‡ solitrejenski kolonizatori? (na temelju
listolikih šiljaka)
‡ solitrejenski nalazi bar 5 000 g. stariji
Naseljavanje Amerike

‡ ishodište: sjeveroistočni Sibir

‡ Clovis barijera
‡ Meadowcroft, Pennsylvania: starost c. 17
000 g.
‡ Monte Verde: 15 500-15 000 BP