Você está na página 1de 25

A primeira edio deste caderno foi produzida para o curso Cantos africanos em umbundo, ministrado pelo angolano Amadeu

Fonseca Chitacumula, com superviso da Prof Snia Queiroz, realizado pelo CENEX/FALE/UFMG, no primeiro semestre de 2006. Diretor da Faculdade de Letras

Prof. Jacyntho Jos Lins Brando


Vice-Diretor

Prof. Wander Emediato de Souza


Comisso Editorial

Eliana Loureno de Lima Reis Elisa Amorim Vieira Lucia Castello Branco

Cantos africanos em umbundo


2a ed. rev. e ampl.

Maria Cndida Trindade Costa de Seabra Maria Ins de Almeida Snia Queiroz
Reviso e normalizao

Neide Aparecida de Freitas Sampaio


Formatao

Neide Aparecida de Freitas Sampaio


Reviso de provas

Neide Aparecida de Freitas Sampaio


Capa e projeto grfico

Mang Ilustrao e Design Grfico


Endereo para correspondncia:

Belo Horizonte FALE/UFMG 2008

FALE/UFMG Setor de Publicaes Av. Antnio Carlos, 6627 sala 2015A 31270-901 Belo Horizonte/MG Telefax: (31) 3409-6007 e-mail: vivavozufmg@yahoo.com.br

Sumrio
Vocabulrio afro-brasileiro . 6

Ktia Trindade, Lauro Azevedo, Lira Crdova, Raquel Coelho


Despedidas/Kuluisika . 12 Partes do corpo/Olonepa vietimba viomuno . 12 Animais/Ovinhama . 13 Bebidas/oviuaua . 13 Nmeros/Tu tendi . 14 Dias da semana/Oloneke vio semana .15 Meses do ano/Olosi vi ulima .15 Provrbio/Alupolo .17 Cantos/Ovisungo . 22 Glossrio . 29

Vocabulrio afro-brasileiro
Ktia Trindade, Lauro Azevedo, Lira Crdova, Raquel Coelho

Cachaa, caamba, cachimbo, caula, cafun, canjica so palavras reconhecidas por todos os brasileiros como parte de nosso vocabulrio. Entretanto, elas no so herana de nossos colonizadores portugueses e sim uma contribuio dos escravos africanos nossa lngua. So palavras que fazem parte de nosso vocabulrio afro-brasileiro. Todos ns sabemos que os negros africanos foram trazidos para o Brasil atravs do trfico de escravos. Mas de onde vieram esses escravos? E que lnguas trouxeram consigo? A presena de lnguas africanas no Brasil est diretamente associada ao regime escravocrata que, por mais de trs sculos sucessivos, de 1502 a 1860, trouxe ao pas por volta de 3.600.000 africanos, pertencentes a grupos etnolingsticos diversos: sudaneses da regio situada ao norte do Equador e da costa ocidental e bantos ao sul do Equador. No se pode precisar o nmero de lnguas que aqui chegaram, mas sabe-se que na rea atingida pelo trfico so faladas por volta de 200 a 300 lnguas, uma pequena parcela do conjunto lingstico africano que conta com mais de 2.000 lnguas. Apesar de o continente africano fazer parte do mapa mundial h sculos, as lnguas africanas s despertaram a curiosidade de pesquisadores estrangeiros no final do sculo XIX. O primeiro grupo de lnguas a ser pesquisado foi o grupo banto um conjunto de mais de 400 idiomas. Os idiomas bantos so falados em todos os pases da frica ao sul do Saara. Estima-se que mais de 300 milhes de pessoas falem idiomas bantos. As lnguas do grupo banto formam, juntamente com as lnguas da frica Ocidental, uma grande e nica famlia, denominada Nger-Congo. sobretudo dessa famlia de lnguas que recebemos a maior contribuio para o nosso vocabulrio afro-brasileiro, pois a maioria dos africanos trazidos pelo trfico de escravos pertencia a dois de seus ramos: as famlias lingsticas banto e kwa. Entre as lnguas da famlia banto, o

quicongo, o umbundo e o quimbundo so duas das mais representativas no Brasil. Dentre as lnguas dos povos trazidos da frica Ocidental, destacam-se os da famlia kwa, sendo que as lnguas mais significativas no Brasil foram as da famlia ewe-fon e a lngua iorub. As lnguas do grupo ewe-fon so muito prximas entre si, e tinha mais de 100 milhes de falantes, no final do sculo XVII. Os negros desse grupo foram trazidos, nessa poca, em levas numerosas e sucessivas, para o Recncavo da Bahia, Pernambuco, Minas Gerais, So Lus do Maranho e Rio de Janeiro. Os falantes da lngua iorub, chamados ng pelos seus vizinhos na frica, ficaram genericamente conhecidos no Brasil como nags. Eles foram trazidos em grandes contingentes para a Bahia, j na ltima fase do trfico transatlntico, e empregados, prioritariamente, em trabalhos urbanos e domsticos na cidade de Salvador. Foram essas lnguas africanas que trouxeram as palavras que se incorporaram ao vocabulrio do portugus brasileiro:
So vocbulos j integrados ao sistema lingstico do portugus e que no devem ser tratados como exticos, [...] como resultado de um fenmeno isolado, provocado por um acaso qualquer, ou como simples sobrevivncia de uma lngua africana, que, em razo da sua origem, foi posta margem do processo de interao sociolingstica [...], o que 1 no verdade.

Afinal, ningum estranhar se, em uma festa junina, o irmo caula de algum estiver com vontade de comer canjica e, no tendo o pai da criana dinheiro suficiente para compr-la, porque gastou o dinheiro com um gole de cachaa, passar a mo na cabea do filho e fazer-lhe um cafun.

CASTRO. Falares Africanos na Bahia, p. 20.

Vocabulrio afro-descendente Acaraj (kwa) Bolinho frito feito de massa de feijo-fradinho. Angu (kwa) Massa de farinha de milho, de mandioca ou de arroz, com gua e sal, e escaldada ao fogo. Assento (kwa) altar das divindades, dentro ou fora do terreiro. Ax (kwa) fora divina. Bab (banto) tratamento que era dado s amas pretas e velhas. Baguna (banto) desordem, confuso (bagunado, bagunceiro). Banguela (banto) desdentado ou quem tem a arcada dentria falha na frente. Batucar (banto) repetir a mesma coisa insistentemente. Belelu (banto) ir ou ir-se para o belelu morrer, sumir, desaparecer. Berimbau (banto) instrumento de capoeira. Biboca (banto) casa, lugar sujo. Bolol (banto/kwa) confuso, barulho. Borocox (banto/kwa) pessoa envelhecida, fraca, sem coragem. Brucutu (banto) homem forte e rude. Bumbum (banto) bunda. Bunda (banto) ndegas, traseiro. Cachaa (banto) aguardente de cana. Caula (banto) o mais novo dos filhos ou irmos. Cafofo (banto) quarto, recinto privado, lugar reservado com coisas velhas ou usadas. Cafund (banto) lugar distante e atrasado, na expresso popular onde Judas perdeu as botas. Cafun (banto) ato de coar, de leve, a cabea de algum, dando estalidos com as unhas para provocar sono. Calango (banto) lagarto maior que a lagartixa. Calombo (banto) inchao, protuberncia. Canga (banto) tecido usado como sada-de-praia.
8

Canjica (banto) papa de milho verde ralado a que se junta leite de coco, acar, cravo e canela. Capanga (banto) guarda-costas, jaguno. Capenga (banto) manco, coxo, torto, desajeitado, andar manquejando. Catinga (banto) cheiro ftido e desagradvel do corpo humano, de certos animais e de comidas deterioradas. Caxumba (banto) papeira. Cochilo (banto) ato de cochilar, descuido. Cotoco (banto) qualquer coisa pequena de alguma coisa. Dengo (banto) ver dengue. Dengoso (banto) cheio de dengue. Dengue (banto) choradeira, birra de criana, manha. Encabular (banto) envergonhar-se, acanhar-se. Fiof (banto) nus. Forr (banto) arrasta-p, farra, folia. Fub (banto) farinha de milho ou arroz. Fulo (banto) colrico, furioso. Fungar (banto) aspirar fortemente com rudo, respirar com dificuldade. Fuzu (banto) algazarra, barulho, confuso. Garapa (banto) caldo de cana. Iemanj (kwa) o orix do mar, equivalente a N. Sra. da Conceio, do Carmo ou das Candeias. Jaguno (banto) valento, guarda-costas de algum senhor de engenho ou fazendeiro. Jil (banto) fruto de sabor amargo. Marimbondo (banto) nome comum a certas vespas. Molambo (banto) trapo, farrapo, pedao de pano velho, roto e sujo. Moleque (banto) menino, garoto, rapaz. Muafa (banto) bebedeira, embriaguez. Muvuca (banto) confuso, agitao. Muxiba (banto) pelanca. Quitute (banto) petisco, iguaria de apurado sabor.
9

Sacana (banto) canalha, patife. Titica (banto) merda, coisa sem valor, excremento de aves. Tribufu (banto) negro feio, mal encarado, maltrapilho. Vatap (banto) iguaria de origem africana, base de peixe ou galinha com camaro seco, amendoim, etc., temperada com azeite de dend e pimenta. Vodum (kwa) designao genrica das divindades em jeje, equivalente a inquice e orix. Xod (banto) namorada, amante, paixo, apego, chamego. Xoxota (banto) vulva. Zangar (banto) irritar-se, provocar mau-humor. Zanzar (banto) vaguear, andar ao acaso, distrado. Zonzo (banto) atordoado, tonto, distrado. Zumbi (banto) alma errante, fantasma que vagueia em casa altas horas da noites; pessoa de hbitos noturnos. Zunzum (banto) barulheira, boato.
Texto elaborado para a disciplina Tpicos Especiais em Prtica de Ensino: A voz africana na sala de aula, ministrada por Cristiano Barros, Snia Queiroz e Conceio Bicalho, na graduao em Letras UFMG, no 2 sem. de 2005. Escrito a partir da leitura de trechos do livro Falares Africanos na Bahia (um vocabulrio afrobrasileiro), de Yeda Pessoa de Castro, publicado no Rio de Janeiro, em 2001, pela ABL e editora Topbooks.

10

Saudaes/Tuapandula
Umbundo Quimbundo Portugus

Despedidas/Kuluisika
Umbundo Quimbundo Portugus

: Walale-po ciwa? : He, ndalale. Nda


love?

: Wa zekele? : X. Eie kia se ua


zekele?

: Voc dormiu bem? : Sim. Eu dormi bem e


voc?

: Utanha uwa. : Ndapandula. : Sala-po ciwa.

: Mua nange. : Nga sakidila. : Xala kiambote.

: Boa tarde. : Obrigado. : Passe bem. : Passem bem.

: Nga zekele : Wa kola-po ciwa? : Nda kola-po ciwa.


Nda love?

: Eie uala kiambote? : X. Kiambote

: Voc est bem? : Estou bem. : Eu vou levando/Eu


estou mais ou menos.

: Sali-po ciwa. : Kuende-po ciwa. : Lala-po ciwa : Nde kiambote. : Zeka kiambote

: Vai com Deus. :


bem. Boa noite./Durma

: Ame ulo
lokamuenho kaco.

: Lali-po ciwa. : E ento, chegando


agora?

: Zekenu.

: Boa noite./Durmam
bem.

: Vokuiya omo? : He. Vokuiya omo.

: Sim. Estou chegando


agora.

Partes do corpo/Olonepa vietimba viomuno


oapia oloapia olonjele imo omla etama atama okuoko ovoko utu esinga eyele ekanja upindi ocipala utima etimba oima olumati omuine ovimuine ovayo ongolo eyulu ekosi iso ovaso etui ovatui okulo onete osingo evele avele 11 12 axla axilas barba barriga boca bochecha bochechas brao braos cabea cabelo cabelo branco calcanhar canela cara corao corpo costa costela dedo dedos dente joelho nariz nuca olho olhos orelha orelhas p peito pescoo seio

: Weya o, nhe ca
kunena?

: E a, o que est
mandando?

: He. Ndeya o,
lacimue ca ndinena.

: No mando nada.

: Nhe wendela? : Lacimue.

: J vai embora, por


qu?

: Por nada. : Ko mangu. : Kuku.Sanga


mangu.

: Fique vontade. : Obrigado, voc


tambm.

: Kuku.

: Obrigado

ovla olunjala olonjala

tripa unha unhas

Nmeros/Tu tendi
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 40 50 60 70 80 90 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1.000 1.000.000 13 14 Umbundo mosi vali tatu kula talo epandu epandu vali ecella ecea ekui ekui la mosi ekui la vali ekui la vitatu ekui la kula ekui la vitlo ekui lepandu ekui lepandu vali ekui lecella ekui lecea akui avali akui avali lumosi ou lamosi akui avali la vivali akui avali la vitatu akui avali la kula akui avali la tlo akui avali lepandu akui avali lepandu vali akui avali lecella akui avali lecea akui atatu akui akula akui atlo akui epandu akui epandu vali akui ecella akui ecea ocita ovita vivali ovita vitatu ovita vikula ovita vitlo ovita epandu ovita epandu vali ovita ecella ovita ecea ohuluki ohulua 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 40 50 60 70 80 90 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1.000 1.000.000 Quimbundo moxi iari ou iadi tatu uana tanu samanu sambuari ou sambuadi nake ivua ou vua kuinii ou kuinhi kuinii ni moxi kuinii ni iari kuinii ni tatu kuinii ni uana kuinii ni tanu kuinii ni samanu kuinii ni sambuari ou sambuadi kuinii ni nake kuiniivua makuiniari ou makuinhi iadi makuiniari ni moxi makuiniari ni iari makuiniari ni tatu makuiniari ni uana makuiniari ni tanu makuiniari ni samanu makuiniari ni sambuari makuiniari ni nake makuiniari ni ivau makuinia-tatu makuinia-uana makuinia-tanu makuinia-samanu makuinii-sambuari mukuinii-nake makuinii-vua hma hma jiiari hma jitatu hma jiuana hma jitanu hma jisamanu hma sambuari hma nake hma vua kuinii ria hma ou hulukajui hueve

Animais/Ovinhama
omiapia andorinha ongombe boi ohombo cabrito ombu Cgado ombua co ombinji co do mato onoh cobra ondiba ou kandimba coelho ongonga corvo onjamba elefante osangi galinha ekondombo galo ongato* gato olusimba gato bravo oningi hiena ongeve hipoptamo ongandu jacar oguluve javali ohosi leo osima macaco ongu ona omeme ovelha onjila pssaro opato* pato opomba* pomba ongulo porco omuku rato * Animais oriundos da Europa

Bebidas/oviuaua
ovava ociasa ou okacasa ocisangua ochibombo asengele gua bebida cerveja cerveja forte leite

Dias da semana/Oloneke vio semana


Eteke lia mosi Eteke lia vali Eteke lia tatu Eteke lia kula Eteke lia talo Eteke lie pandu Eteke lio usua segunda-feira (primeiro dia) tera-feira quarta-feira quinta-feira sexta-feira sbado domingo (dia de descanso)

Outra forma de classificar os meses em umbundu Ko lonaka julho e agosto: Trabalho em terrenos baixos. Ko ku waya ombuto outubro a dezembro: meses da sementeira. Ko kupanda maio e princpio de junho: meses de colheita.

Meses do ano/Olosi vi ulima


Cada ms corresponde a um fato regional. Susu janeiro: (de susulha, tirar parte do que havia). poca em que se conta com o armazenado, e no com os produtos do campo, que ainda no esto maduros. Kayovo fevereiro: (pequeno salvador). O feijo dos altos e milho das baixas vm mitigar a fome. Elombo maro: poca com muita lama das chuvas, e tambm ms em que se iniciam as colheitas. Kupupu abril: (de pupula, bater) Ms em que se bate o feijo colhido em maro. Kupemba maio: (de okupemba, espirrar) Despedidas das chuvas. Kavambi junho: (de ombambi, frio) ms em que se comea o frio. Vambi inene julho: ms de muito frio, podendo ocorrer geada pela manh. Kanhenhe agosto: em quinze de agosto, o anncio das chuvas e o comeo da primavera. Nhenhe-vava setembro: ms de chuviscos e calor forte. Mbala-vipembe outubro: dor dos campos baldios, preparao das sementeiras. Kuvala kuapupulu novembro: (de Okuvala, doer e Kuapupulu, mosquito) ms em que o nmero de mosquitos aumentam devido a umidade. Cemba-nima dezembro: nega-se a recompensa: com as chuvas e o calor o capim dos campos atrofiam; No se v o resultado do trabalho no campo.
15 16

Provrbio/Alupolo
Provrbios em umbundo. Antes de pronunciar os provrbios os mais-velhos dizem: Akulu hati (Mais-velhos) como respeito aos ancestrais. Ya ndindima yiloka eveke. Quando troveja, a queda da chuva eminente. Quem se molhar bobo. Ukuele ka kulongi uveke, wakusanga lawo. Se te consideram bobo, porque realmente voc . As nossas aes revelam as nossas qualidades. Kapasui okuokuo olondunge visuapo. Onde no cabe o brao, a inteligncia resolve. Sempre que nos encontrarmos em situaes difceis, deveremos usar a inteligncia. Olondunge lu kulihiso viavelapo ongusu yovota. A inteligncia supera a fora das armas. Ovota kavamli ovama, ndao ovitangi. As armas no acabam com os conflitos nem resolvem grandes problemas. Nda wasanga ombia yo kaliye, kaciyo ku kowinesi. Panela velha que faz comida boa. Ukuele nda osuila ove u langeka, momo vekha lia umosi muli akha omanu valua. Quando algum chega cansado, cuida dele, porque este cansao pode se agravar e deixar sequelas. Corte o mal pela raiz Ku kayilembikile akasa yu kulila yuna osole. Quem cria cobras, acaba mordido. Kuata oko te lukuele likawove cukupoya. Para segurar algo tem que se com ajuda, porque sozinho pode escorregar.
17

Uma pedra s no segura a panela. Wosi oyongola cosi, opesela cosi. Aquele que tudo quer, tudo perde. Esanda walinga kepia, kimbo liukulandula. Mentira tem perna curta. Ovayo vali tokeka, ovo vatetula ekepa. A unio faz a fora. Os dentes juntos quebram at osso. Nda olete kanjende wakuka, komuenyo wandako luloo. Quando se ver um velho porque ele soube andar com experincia na vida. Okasi pemi liuti eye wakulih okulila kuolonjila. Cada um sabe o fardo que carrega. Olundovi vanalnal olu luiya, ka lutava lu kulemeh. Malhar em ferro frio. Dar murro em ponta de faca. Katalele ongongo, kakolele. Se no vivenciou o sofrimento, no amadureceu. Vivendo e aprendendo. Nda ukuele osomboka ove liseya, momo ngolo la ngolo ka ca lisokele. No se compare com os outros. No seja maria vai com as outras. Mbeu okulonda ko cisingi, omanu vokapako. O cgado no sobe sozinho na rvore, algum o colocou l. Unene wa ngandu ko vava. Deixe estar jacar que a lagoa ir secar. A fora do jacar a gua. Nda kukuete olonjala ku ka londe vesenje. Se no tem garra, no suba na rvore. Macaco velho no mete mo em cumbuca.
18

Ocitungu walikutila ove muele kacilemi. O feixe de lenha que voc prprio amarra, no pesa. Onjila kupiti ku kayipeme ovisapa. No deves podar os galhos do caminho em que tu no passas. Wa veta etemo posi, wavaluka olongunja. Quem bate enxada no cho, assemelha-se aos agricultores. Va pikila u okuta, va lungula o okuyeva. Deves cozinhar piro para quem come, deves aconselhar quem escuta. Lemli ukuamoko, olia akale. Deves socorrer quem estiver com uma faca, quem estiver comendo que coma vontade. Vo feka yamle ku ka tundilemo olonjele, sanga eteke vaku ipuya. No deixe crescer a barba em terra alheia, porque um dia vo te puxar por ela. No dar ordem em terra alheia. Apa paliyakela olonjamba, o wangu oyo itala ohali. Em briga de elefante, o capim que sofre. Camle calinga ati mbanje, ka ca linguile ati uate. Coisa alheia foi feita para se ver, no para segurar. Ver com os olhos e no com as mos. O kalui wa tomba, oyo yu kuambata. O rio que voc despreza o que te leva. Ulume wa tomba, eye oka ku kuelela oho. O homem que voc despreza que vai se casar com sua me. Calinga mbu, ca lungula ava vayua. O barulho da pedra caindo alerta aqueles que nadam.
19

Nda vimbo muafa onjamba, ombangulo onjamba. Se morre um elefante na aldeia, ele o principal assunto. Luwawa ka leh, te omuno wo senga. Maria Fedida no cheira se ningum mexe nela. Eteya imosi, ka ikuata ombia. Uma pedra s no segura a panela. Uti umosi ka yi lingi usenge. Uma rvore s no faz a floresta. Wa ponda yu wa yasa. Quem matou quem acertou. O unha yatete oyo ya ponda ooha. a primeira cacetada que matou a cobra. Galinha que canta primeiro a dona do ovo. Oima iwa kaiveleka. Deus no d noz a quem no pode mastigar. Cipopia ooma yevelela ko cilei, cipopia omunu limbuka ko ndaka. A fala do batuque se escuta no som, a fala das pessoas se reconhece na palavra. Olombinga vio mbambi, kavikutiwa vo nanga, nda wa vi tlisa vitunda. Mentira tem perna curta. Nda kua sumbile usenge, sumbila ongu ilalamo. Se no respeiras a mata, respeita a ona que dorme l. Upika ulema, olofuka vipandeka. A escravido pesa, as dvidas nos prendem. Uwa we kuyu, vokati olongingi. O figo mais fonito est cheio de formigas. Cipepa cipua, civala cilimba. O que bom acaba, o que oe no vai embora.
20

Cikola citumala, chivola cifa. Coisa madura demora a crescer, coisas frgeis morrem. Vo mela yu kuandamba kamutundi lika ovayo avola, mutunda vo olondaka viwa. Da boca dos mais velhos no sai somente dentes podres, sai tambm palavras boas. Vimo vepia, mutunda epungu, liyela, mutunda epungu liyeluluka ale likusuk. Barriga como uma lavra, sai milho branco, amarelo ou vermelho. Okuete iso imosi, omeke. Quem tem s um filho, no o tem. Munda la munda kava lisangi, masi munu lo munu valisanga. Montanha e montanha no se encontram, mas pessoas e pessoas se encontram.

Cantos/Ovisungo
Ocisungo co ku tambula akombe Tuapandula akombe vetu veya Wa tunda kofeka yo cipla Tuapandula akombe vetu veya Watunda kofeka yo cipla Canto para receber visitas Agradecemos a nossas visitas por vir Por sairem de sua terra longe

Canto de boas-vindas aos visitantes, em geral, em crculo e ao som de palmas.

O sikola O sikola ikuete upange wo kulongisa amalehe O sikola ikuete upange wo kulongisa amalehe Nda lowesi lacimue cenda te lombili yalua Nda lowesi lacimue cenda te lombili yalua.
Msica cantada nas escolas.

A escola A escola tem o dever de ensinar os mais jovens Com preguia nada anda preciso ter muita vontade

Kulima kuvala Kulima kuvala Kulima kuvala katemo kange teka Kulima kuvala Kulima kuvala katemo kange teka Etavio: Nye watekela Katemo kayevala ndm, ndm
Canto de trabalho.

Canto de trabalho no cultivo Cultivar doi Minha enxada quebrou

ndm,

Resposta: Porque quebrou Enxadinha soava Ndm, ndm, ndm

21

kalui ketu O kalui ketu kaposoka Ka kuete ovava opululu Yeveleli okuenda kuaye Puva puva

O nosso rio O nosso rio lindo Tem guas limpas Escutem o movimento dele Puva puva

Kacine katingoka Onjimbi: Kacine katingoka Etavio: Kacine katingoka O kumla osule Tingo, tingo, tingo Kacine katingoka O kumla osule Tingo Tingo

Pilo remexe Solo: Pilo balana Coro: Pilo balana Quando v o milho tingo, tingo, tingo

Ocisungo co kuluisika Lava vanda lava vacala utima umosi Lava vanda lava vacala utima umosi Utima umosi, utima umosi, utima umosi
Canto de despedida.

Canto de despedida os que vo, os que ficam um s corao os que vo, os que ficam um s corao um s corao um s corao um s corao

Tingo uma onomatopia para o barulho do pilo balanando.

Ocisungo ca talo A kombe tua lavokale veya A kombe tua lavokale veya A kombe tua lavokale veya Etali veya
Msica para recepo de visitas

As visitas que estavam aguardando chegaram Hoje chegaram

O cilende calukula O cilende calukula O cilende calukula O cilende calukula O cilende calukula O cilende ya ya we O cilende ya ya we O cilende calukula

O cacho de fruta brotou O cacho de fruta brotou

Ndi cisole calua Ndi cisole calua Ndihamula ko Omo uete ekamba liange, fum, fum, fum, fum

Gosto muito Gosto muito Eufricamente Porque tenho meu amigo eterno

Cantiga em que se expressa a felicidade de ter um amigo

23

24

Ocisungo ci longisa okutenda Umosi wa kayeva Wa kayeva ondimba Umosi kuenda lombua yaye Wa kayeva ondimba Vavali va kayeva Va kayeva ondimba Vavali, umosi, kuenda lombua yaye Va kayeva ondimba Vatatu va kayeva Va kayeva ondimba Vatatu, vavali, umosi, kuenda lombua yaye Va kayeva ondimba Vakula va kayeva Va kayeva ondimba Vakula, vatatu, vavali, umosi, kuenda lombua yaye Va kayeva ondimba Vatlo va kayeva Va kayeva ondimba Vatlo, vakula, vatatu, vavali, umosi, kuenda lombua yaye Va kayeva ondimba Epandu va kayeva Va kayeva ondimba Epandu, vatlo,

Canto para se aprender a contar Um caou Caou coelho Um e o seu co Caou coelho Dois caaram Caaram coelho Dois, um com seus ces Caaram coelho

vatatu, vavali, umosi, kuenda lombua yaye Va kayeva ondimba Epandu vali va kayeva Va kayeva ondimba Epandu vali, epandu, vatlo, vakula, vatatu, vavali, umosi, kuenda lombua yaye Va kayeva ondimba Ecell va kayeva Va kayeva ondimba Ecella, epandu vali, epandu, vatlo, vakula, vatatu, vavali, umosi, kuenda lombua yaye Va kayeva ondimba Eceya va kayeva Va kayeva ondimba Eceya, ecella, epandu vali, epandu, vatlo, vakula, vatatu, vavali, umosi, kuenda lombua yaye Va kayeva ondimba Ekui va kayeva Va kayeva ondimba Ekui, eceya, ecella, epandu vali, yoo, vatlo, vakula, vatatu, vavali, umosi, kuenda lombua yaye Va kayeva ondimba

um, e seus ces Caaram coelho

Sete caaram Caaram coelho Sete, seis, cinco, quatro, trs, dois, um, e seus ces Caaram coelho

Trs caaram Caaram coelho Trs, Dois, um, e seus ces Caaram coelho

Oito caaram Caaram coelho Oito, sete, seis, cinco, quatro, trs, dois, um, e seus ces Caaram coelho

Quatro caaram Caaram coelho Quatro, trs, dois, um, e seus ces Caaram coelho Cinco caaram Caaram coelho Cinco, quatro, trs, dois, um, e seus ces Caaram coelho

Nove caaram Caaram coelho Nove, oito, sete, seis, cinco, quatro, trs, dois, um, e seus ces Caaram coelho

vakula,

Seis caaram Caaram coelho Seis, cinco, quatro, trs, dois,


25

Dez caaram Caaram coelho Dez, nove, oito, sete, seis, cinco, quatro, trs, dois, um, e seus ces Caaram coelho

26

Omla volonjamba Omla vange volonjamba Omla vange volonjamba, ndi valinga ndati? Ndupa po ya Njamba, ya Hossi Osukoka Olila, olila Olila, olila Olila osukoka

Filhos gmeos Meus filhos gmeos Meus filhos gmeos, como fao? Pego o Njamba, o Hossi geme Chora, chora Chora, chora Chora, geme

Sumuluise a ala frica Sumuluise a ala frica Sanjuisa ovitima vietu viosi Omla vove va yongola ombembua E sumuluiso vo frica E sumuluiso vo feka yetu Enju a ala Enju, enju Enju a ala Enju, enju Sumuluise ofeka yetu frica Ofeka yetu frica.

Abenoa Senhor a frica Abenoa senhor Alegrai todos nossos coraes Seus Filhos querem paz E beno para frica Beno na terra nossa Venha senhor Venha, venha Venha senhor Venha, venha Abenoa nossa terra, frica Nossa terra, frica

Em Angola, o primeiro filho de gmeos chamado Jamba e o segundo de Hossi, no caso de dois meninos. A filha gmea chamada de Ngueve. Esses nomes so homenagens a animais importantes para a cultura: onjamba (elefante), ongeve (hipoptamo) e ohosi (leo).

Otembo yokuloya Onjimbi: Vonjo, vonjo el Ndao si kuete olonanga Vonjo, vonjo el Ndao si kuete olonanga, mbeleka Etavio: Vonjo, vonjo el Ndao si kuete olonanga Vonjo, vonjo el Ndao si kuete olonanga mbeleka Onjimbi: Ndombua kolela Ndombua kolela Ndombua kolela Vonjo lika wove we Ka cilingi cimue Ka cilingi cimue Otembo yokuloya we

Tempo de guerra Solo: Em casa, em casa Embora no tenha panos Em casa, em casa Embora no tenha panos, carrego a criana nas costas Coro: Em casa, em casa Embora no tenha panos Em casa, em casa Embora no tenha pano, carrego a criana nas costas Solo: Coragem de esposa Coragem de esposa Coragem de esposa Sozinha em sua casa No faz mal No faz mal O tempo de guerra

Este canto uma verso feita por Amadeu Fonseca Chitacumula, do Hino frica, composto em zulu por Enoch Sontonga, em 1897, com o ttulo Nkosi SikeleliAfrica.

Essa msica fala da esposa que, nos tempos de guerra, espera pelo marido, em casa, cuidando das crianas. Normalmente, o homem responsvel por levar os panos.

27

28

Glossrio

C
Calinga faz. Do verbo Okulinga Calua muito Calukula brotou, do verbo Okulukula Camle, camale coisa alheia, alheio Cassinda filho (a) nascido aps gmeos Cemba-nima dezembro Cenda eterno, infinito Civola apodrece, do verbo Okuvola Cifa morre, do verbo Okufa Cilimba esquece (com sentido de desistir) Cilingi Fazem, do verbo Okulinga Cimue nada, nenhum Cipla longe Cipepa o que saboroso. Ver Okupepa Cipopia fala Cipua acaba Citito pequeno Citumala coisa firme Civala o que doe. Ver Okuvala Cosi tudo Cukupoya escorrega, do verbo Okupoyoha

A
Akasa garras do leo. Akokoto cemitrio dos sobas/nobres Akombe plural de Ukombe Ale ou Akui akula quarenta Akui atlo cinqenta Akui atatu - trinta Akui avali vinte Akui avali la kula vinte e quatro Akui avali lamosi vinte e um Akui avali la vivali vinte e dois Akui avali la vitatu vinte e trs Akui avali la talo vinte e cinco Akui avali lecea vinte e nove Akui avali lecella vinte e oito Akui avali lepandu vinte e seis Akui avali lepandu vali vinte e sete Akui ecea noventa Akui ecella oitenta Akui epandu sessenta Akui epandu vali setenta Alupolo provrbio Alussapo histrias Amalehe, umalehe jovem. Apa paliyakela brigam. Do verbo Okuliaka Asengele leite Atama plural de Etama Ava - aqueles Avele plural de Evele Avola, ca vola podres.
29

E
Ecea nove Ecelala oito Ekamba amigo Ekanja calcanhar Ekende broa Ekende lie ondio broa de banana Ekepa osso Ekondombo galo Ekosi nuca Ekui dez Ekui la kula quatorze
30

Ekui la mosi onze Ekui la vali doze Ekui la vitlo quinze Ekui la vitatu treze Ekui lecea dezenove Ekui lecella dezoito Ekui lepandu dezesseis Ekui lepandu vali dezessete Ekumbi sol Elombo Maro Enju Venha, do verbo Okuya Enyulu nariz Epandu seis Epandu vali sete Epia campo, roa. Epungu milho Esanda, uhembi, eliao mentira Etali hoje Etama bochecha Etambo espao ritual tradicional Etavio refro, resposta Eteke dia Eteke lia kula quinta-feira Eteke lia mosi segunda-feira Eteke lia pandu sbado Eteke lia talo sexta-feira Eteke lia tatu quarta-feira Eteke lia usua domingo Eteke lia vali tera-feira Etembue keye moa Etemo enxada Eteya pedra usada para sustentar a panela Etimba - corpo Etui orelha Ewe pedra Evele seio
31

Eveke, uveke bobo Eye quem Eyele cabelo branco

F
Feka terra Fum eterno

H
Hossi Leo. Tambm se refere ao 2 gmeo nascido, desde que seja do sexo masculino

I
Ikuete Tem, do verbo Okukuata Ilalamo dorme, do verbo Okulala Imbo, yimbo bairro Imo barriga Iso olho Iwa boa

K
Ka prefixo de diminutivo (quando ligado a substantivo); partcula de negao (quando se referir a verbo) Ka ca linguile no foi feita. Ka ca lisokele no parece. Kacileme no pesa Ka cilingi no faz. Ver Okulinga Kacine plural de Ocine Kaciyo panela velha Ka ikuata no segura. Ver Okukuata Kaiveleka no carrega criana nas costas Kakolele no amadureceu Ka kuete tem, do verbo Okukuata Ka leh no cheira. Do verbo Okuleh Kaliye nova
32

Kalui, olui rio Ka lutava aquele que no aceita, ver Okutava Ka mutundi no sai. Ver Okutunda Kandimba plural de Ondimba Kange minha Kanhenhe agosto Kanjende diminutivo de Ojende Kapa partcula de negao Kapasui no cabe, do verbo Okusua Kaposoka lindo Kassova filha nascida aps filho homem Katelele no vivenciou Katemo diminutivo de Etemo Katingoka balana, do verbo Okutingoka Katito pouco Kava partcula de negao Kava lisangi no se encontra, do verbo Okusanga Kava mli no acaba, do verbo Okumla Kavambi junho Kayeva caa, do verbo Okukayeva Kayevala soava Kayovo fevereiro Ke em (prep.) usada como prefixo, unindo-se a substantivos Kepia: na roa Ketako nus Ketu, cetu nosso Kimbo no bairro Ko em (prep.) Ko cisingi No tronco Ko feka Na terra Ko kupanda maio e princpio de junho Ko ku waya ombuto meses de outubro a dezembro Kolela coragem Ko lonaka meses de julho e agosto Kombe, ukombe visita Komuenyo na vida
33

Kota mais velho Kowi partcula de negao Kowinesi no joga, do verbo Okunasi Ku partcula de negao Kula quatro Kuandamba mais velho Kuapupulu mosquito Kua sumbile no respeita, do verbo Okusumbila Kuaye dele Kuenda e (conj.) Ku ka londe: no suba Ku kaipeme no corte Ku ka tundilemo no cresa Ku kayilembikile no esconda, do verbo Okulembika. Kukuete no tem Kulongi ensina, do verbo Okulongisa Kuluisika despedida Kumla olha, do verbo Okumola Kuolonjila dos pssaros, ver Onjila Kupemba maio Kupupu abril Kuvala di, do verbo Okuvala Kuvala kuapupulu novembro Kuyu, ekuyu figo.

L
La e Lacimue nada Langeka deita para dormir, do verbo Okulangela Lava aos que Lavokale aguardou, do verbo Okulavoka Lawo, love contigo Lia de Liaye dele Liange, cange meu Lika - sozinho
34

Liu prefixo que antecede os verbos e tem a mesma funo do verbo portugus ir na formao do composto. Liukulandula vai acompanhar, do verbo Okulandula Likawove - sozinho Likusuka, ci kusuka vermelho Liseya arrasta, do verbo Okuliseya Limbuka reconhece-se, do verbo Okulimbuka Liuti: na rvore Liyela, ci yela branco Liyeluluka, ci yeluluka amarelo Lukuele com outro Lu kulemah pode se machucar. Ver Okulemeh. Luloo com experincia Luwawa Maria Fedida (um animal) Lowesi com preguia

Ndm onomatopia para o barulho feito pela enxada Ndi partcula que marca o tempo presente nos verbos Ndi cisole gosto, do verbo Okusola Ndindima troveja, do verbo Okundindima Ndihamula Alegre, assanhada, eufrica Ndi valinga fao, do verbo Okulinga Ndombua, sondombua noiva Ndupa tira, do verbo Okupa Ngolo, ongolo joelho Nhenhe-vava setembro oho me uete tenho, do verbo Okukuata Nye porque

O
Oapia axila Ociasa bebida Ocibombo cerveja forte Ocilende cacho de fruta Ocilene som Ocimbamba curandeiro Ocimuno ladro Ocine pilo Ocipa co ngombe couro de boi Ocipala cara, rosto Ocipla longe Ocisangua cerveja Ocisingi tronco Ocisungo canto Ocita cem Ocitangi problema Ocitungo feixe de lenha Ofeka Nao Ofuka dvida Oguluve javali Ohali sofrimento
36

M
Makulo - esposa Mbala-vipembe outubro Mbeleka carrega o filho s costas, do verbo Okuveleka Mbambi, ombambi frio, veado Mbeu cgado Momo porque Mosi um Muafa morreu, do verbo Okufa Muli , tem Mutunda sai, do verbo Okutunda

N
ala senhor Nda com, se (condicional), quando. Tambm pode ser uma partcula de passado, quando ligado ao verbo. Ndaka, ondaka palavra Ndao nem, tanto, embora Ndati como Nda wasanga encontrou, do verbo Okusanga
35

Ohombo cabrito Ohosi leo Ohulaki mil Ohulua um milho Oita piro Ojende velho Okacasa bebida Oki mulher Oka ku kuelela que vai se casar. Ver Okukuela Okalui riacho Okamola criancinha Okasi quem est Oko ali Okuambata levar Okucala ficar Okuenda ir, andar Okuete que tem, do verbo Okukuata Okueyva escutar, ouvir Okufa morrer Okuiya chegar Okukala estar Okukapa pr Okukola amadurecer; crescer Okukolela confiar Okukuata ter, segurar Okukuela casar Okukuka envelhecer Okukulih saber, conhecer Okukuta amarrar Okulala dormir Okulamba pedir Okulandula acompanhar Okulangela cuidar, deitar para dormir Okulangisa ensinar Okulavoka aguardar Okuleh cheirar
37

Okulema pesar Okulembika, okuvembika enterrar, esconder Okulemeh machucar Okulemela acudir, socorrer Okulia comer, engolir Okuliaka brigar Okulila chorar Okulima cultivar Okulimbuka reconhecer Okulinga fazer Okuliusika despedir Okulombola colher Okulongisa ensinar, catequizar Okuloya disparar Okulukula brotar, arrotar Okusenga mexer Okuliseya arrastar Okulisoka parecer Okuliteka juntar Okulo p Okuloka cair Olulomba adorar Okulonda subir Okulonga educar. Ver Okulongisa. Okuluhiso sabedoria Okulungula aconselhar, alertar Okumla acabar Okunal puxar Okunasi jogar fora, desprezar Okunena trazer Okundindima trovejar Okuokuo brao Okupa tirar Okupandeka amarrar, prender Okupandula bater palmas, agradecer Okupema cortar grama
38

Okupemba espirrar Okupepa saborear Okupesela perder Okupika cozinhar o piro Okupita passar Okuponda matar Okupoyoha escorregar Okupopia falar Okupupula bater Okupuya puxar Okusanga encontrar Okusanjuisa alegrar, interessar Okusinda empurrar Okusola gostar Okusomboka pular Okusoveka intercalar Okusua caber Okusumbila respeitar Okusuila cochilar Okuta, ce kuta farto Okutala vivenciar, olhar Okutala ohali sofrer. Ao p da letra: vivenciar o sofrimento. Okutambula receber Okutava aceitar. Usado tambm como resposta nas frmulas de abertura, aceito a histria Okuteka pintar Okutekela inclinar Okutelula quebrar, partir Okutenda contar Okutingoka balanar Okutola apertar Okutomba desprezar Okutunda sair Okuvala doer Okuvaluka, okuivaluka lembrar Okuvangula falar, conversar
39

Okuvanja ver Okuveleka carregar os filhos Okuveta bater Okuvola apodrecer Okuwaya espalhar Okuya vir Okuyua nadar Okuyasa acertar Okuyeva caar Okuyevelela escutar Okuyongola querer Okuyovoka salvar Olete vejo Olila chora, do verbo Okulila Oliseya arrasta-se Oloapia plural de Oapia. Olonaka terreno baixio, mido; beira de rio Olonanga plural de Onanga Olondaka plural de Ondaka Olondunge juzo, inteligncia Oloneke plural de Eteke Olongingi formiga Olonjala plural de Olunjala Olonjamba Gmeo Olonjele barba Olofuka plural de Ofuka Olombinga plural de Ombinga Olongunja plural de Ongunja Olosi plural de Osi Olui rio Olu luiya aquele que vem, ver Okuya Olumati costela Olundovi corda Olunjala unha Olusimba gato bravo Omla filho
40

Omangu assento, cadeira, banco Omanu pessoa Ombangula conversa Ombela chuva Ombelela mistura, acompanhamento Ombembua paz Ombu cgado. Ver Mbu Ombia panela Ombili vontade Ombinga chifre Ombinji co do mato Ombo mandioca desfiada em processo de produo de farinha Ombolo po Ombua co Ombuto semente Omela boca Omeke cego Omele manh Omene ovelha Omiapia andorinha Omo, momo porque Omoko faca Omuku rato Omunu da pessoa. Ver Omanu Omola criana Omuine dedo Omuenyo vida Omunda montanha Onana beb Onanga tecido, pano Ondalu fogo Ondimba coelho Onete peito Ongandu jacar Onganga feiticeiro Ongeve - hipoptamo
41

Ongolo joelho Ongombe boi Ongonga corvo Ongongo sofrimento Ongu ona Ongulo porco Ongunja trabalhador Ongusu fora Onima, onyima costas Oningi hiena Onjamba elefante Onjila caminho, pssaro Onjimbi cantador ou cantor Onjo casa Onjo yakulu casa dos espritos Onjo yumbanda casa de feitio Onoha cobra Ooma batuque O okuyeva aquele que escuta Opesela perde, do verbo Okupesela Opululu limpo Osi ms ou estrela Osangi galinha Osima macaco Osingo pescoo Osito carne Osole gostas, do verbo Okusola Osoma sbio Osomboka pula, do verbo Okusomboka Osukoka geme Osule milho ou mandioca deixado de molho na gua, para, posteriormente, ser modo para a fuba Osunila cochila, do verbo Okusuila Otembo momento, tempo Otembo yokuloya tempo de guerra Ovla tripa
42

Ovama brigas, guerras Ovava gua Ovaso plural de Iso Ovatui plural de Etui Ovayo, eyo, iyo dente Ove voc Ove muele voc mesmo Ovimuine plural de Omuine Ovisungo plural de Ocisungo Ovita ecea novecentos Ovita ecella oitocentos Ovita epandu seiscentos Ovita epandu vali setecentos Ovitangi plural de Ocitangi Ovita vikula quatrocentos Ovita vitlo quinhentos Ovita vitatu trezentos Ovita vivali duzentos Ovitima Plural de utima Ovisapa capim alto Ovo so Ovoko plural de Okuoko Ovota arma Owesi preguia Owi luar Oyongola quer, do verbo Okuyongola Oyo itala ohali que sofre. Ver Okutala ohali Oyo yu kuambata que te leva. Ver Okuambata

S
Sanga seno Sanjuisa - alegrai Sekulo esposo Sikola escola, emprstimo do portugus. Si kuete no tenha, do verbo Okukuata Suku deus Sumbila respeita, do verbo Okusumbila Sumuluise abenoai Sumuluiso - beno Susu janeiro Susulha tirar parte do que havia

T
Talo cinco Tatu trs Teka quebra. Ver Okutelula Tingo onomatopia para o barulho da balanar do pilo Tuapandula obrigado. Ver o verbo Okupandula

U
Ufeko moa Ukai mulher Ukolo corda Ukombe visita Ukuele outro Ukuenje rapaz Ukulu, kukululu mais velho Ulambo pano, vestimenta Ulema pesa, do verbo Okulema Ulika, lika,culika sozinho Ulima ano Ulume homem Umbanda feitio Umosi um Unene grandeza, fora
43 44

P
Pemi embaixo Ponda mata, do verbo Okuponda Posi, osi cho Pungo, epungu milho Puva, puva barulho das ondas (onomatopia)

Unha palmatria U okuta aquele que se farta Upange dever Upika escravido Upindi canela (parte do corpo) Usenge mata Usua descanso Uta arma Uta wondalu arma de fogo Utaha ou utaa sol da tarde Uteke noite Uti rvore Utima corao Utu cabea Utumbo mandioca Uveke/eveke bobo Uwa beleza

Veya vieram, do verbo Okuya Viavelapo supera, Vietu nossos Viosi - todos Vipandeka prende, do verbo Okupandeka Visuapo cabe, do verbo Okusua Vitunda sai, do verbo Okutunda Viwa plural de Iwa Vo em (prep.) Vo feka na terra Vokapako puseram-no. Ver Okukapa. Vokati dentro Vo mela na boca. Ver Omela Vonjo em casa Vove - seus Vusenge na mata

V
Vacala ficaram, do verbo Okucala Va kayeva caaram, do verbo Okuyeva Vaku ipuya- vo cortar Vali dois Valisanga encontram, do verbo Okulisanga Valua, ca lua muita Valungula deve-se aconselhar. Ver Okulungula. Vambi inene julho Vanalnal deve-se puxar Vanda foram, do verbo Vange meus Vatetula quebram, do verbo Okuletula Vayua nadam, do verbo Okuyua Vekha cansao Vepia lavra Vesenge uma rvore escorregadia Vetu, yetu, vietu nossos (as)
45

W
Wa do, quem Wafa morreu Wa kayeva caou, do verbo Okukayeva Wakulih - conheceu Wa kusanga encontrou, do verbo Okusanga Wa linga tem, do verbo Okulinga Wa ndako andou, do verbo Okuenda Wa ngandu do jacar Wangu, owangu grama, capim Wa ponda quem matou. Ver Okuponda Waposoka lindo. Ver Kaposoka Wa tekela quebrou. Ver Okutelula Wa tomba despreza. Do verbo Okutomba. Wa valuka lembrou Wa velapo, ca velapo superior Wa veta quem bateu Wa yasa quem acertou. Ver Okuyasa Weya Veio
46

Wiye sejam bem vindos! Wo senga no mexe. Do verbo Okusenga Wosi aquele

Y
Ya que Yalua, ca lua muita Yamle alheia Yatete, ca tete primeiro Yaye dele Yevelele escuta-se. Do verbo Okuyeva Yiloka cai, do verbo Okuloka Yongola querem, do verbo Okuyongola Yokuloya tempo de guerra Yovota plural de Ovota Yuna daquele
Fontes Informaes orais fornecidas por Amadeu Fonseca Chitacumula, angolano, falante de umbundo. WILSON, Ralph. Dicionrio portugus-umbundo. Angola: Tipografia do Dondi, 1954.

47

Você também pode gostar