YU ISSN 0351- 1642

ItI

xvl coDtNA
BROJ 4 DECEMBAR 1994.

tribologiia u industriji
tribology in industry0rpn6onorun B npoMbtuneHHocru

sadrZaj T

contents T

cogep)KaHme

UVODNIK INTRODUCTION BBEAEHI4E

prenosnici S.TANASIJEVIC: Mehanidki snasetreniem- outevi - Directions daljegrazvoja0 Mechanical PowerTiansmiiters of FutureDevelopment 0 CurosbreMexarrnqecKtre npeAaqrr - tryTtrAZUrbHeUUrero pa3BrrTrrff . A. RAC, B.IVKOVIC: TlibologyResearch and Educationin 0 TiiboloSka istraZiiinja i obrazovanje u 4goslaviji 0 'I'puOoloruvecKue Jugoslavia rlccleAoBaHur u o6paronaurre s lOrocraauu B. tADIe, S. PECFLI: Eksperimentalna istraZivanja tribolo5kih karakteristika nodularnog liva 0 SomeResults of Iirvestisations of NodularCastIronsTiibolosical Characteristics 0 rryryHoB 3xcuepuuenraJrr,Hoe uccreg6oanue HoAyrqpHbrx A. RAC: Tiibologija motoraSUS- stanjei tendencije0 - Predent Automotive.Engines of Statean"rl Tendencies 0 Jribglogy - COCTOTHIIe r pl{oononts ABuIaTeJIeu BHyrpeErrero clopaHII.fl U
TeHAeHr{I{I{

1.0'7

rsrnaZryaNre
RESEARCH nccJIE[oBAHIyIfl

110

V. N.I-ATYSIIEV V A. GOLDEVSKI: Neki rezultariu oblasti tribologije rezanja i tehnologijepodmazivania 0 SomeResults qf '{he Work in The Sphere bf CiruingTiibologyand Lubrication Technolory 0 Hexorbpue pe:yltralu s o6;icre rpu6olornn
pe3aH[s R TeXHOJIOMI{ CMa3bIBaHI{fl

NOVOSTI

"ou5*#n?
BOOKS AND JOURNALS KHHfI4 14 XYPHAJIbI

KNJTcEI dasoprst

SCIENTIFICMEETINGS HAYT{HbIE COBPAHI4g

Naudu sKupovr

S. TANASUEWC

Mehanidki prenosnicisnagetrenjem r putevi datjeg razYoja

mehapriborima, nadinai razliditimprenosnim Prenosnici u ma5inama, pa i prenosnici dele nizmima, se stoga mehanidkim uredajumai drugim inelektridne, na mehanidke, hidraudustrijskimproizvodimasu uredaji pneumatske i dr. koji sluZeza prenosenergijemeha- lidne, nidkogkretanjana daljinu, kao i za Davanje prednosti pri izborubilo kopreobraZaj tara. njenihparame joj grupi prenosnika je za vezano sveobuhvatnu analizu konstrukcioje Op5tanamenaprenosnika &rsto i ekonomskih karakpojedinih nih,tehnolo5kih povezanasa izvr5enjem teristika maSine, ili uredaja opreme funkcija, medukojimasu najkaraktebira. ristidnije:raspodelaenergije,sman- za koju seprenosnik jenje ili poveianje brzine, promena jo5 uvek dominantni i najvrstekretanja, brzine, regulisanje po- Danassu vi5e se koristemehanidki prenosnici zaustavljanje p,r o m e n a kretanje, razliditih vrsta. smera i dr.

ge,najveiuprimenuu oblastiprenoprenosnog odnosa snikakonstantnog prenosnici(sl. 1.a). imaju zupdasti prenosnikasnage Udeo mehanidkih je manji. trenjemznadajno primenamehanidkih preSavremena nosnika snage trenjem (frikcionih, remenih i landanili) znadajnoje usmerenaka razvoju mehanidkih prenosnika sa kontinualnopromenljivim prenosnim odnosom, odnosno kontinualnirn regulisanjem brzine.

Kontinualno regulisanje mehanidkog prenosasnagei kretanja ve6 skoro Prenos energije i mehanidkog kretan- Premanekim statistidkim podacima pcla veka predstavlja znadajnumoja se moZeostvaritina vi5erazliditih o dosad izvedenim prenosnicima sna- guinosttehnikeprenosa. KoriSienje

HIDROSTATICKI

HIDRODINAMICKI
Sl.l. Rasprostranieno^st pintene prenoutiknsnage odnos b - kotttiltualno-protnenljivi - a - korclantniprenosni 'pretnsni otlnos Scope of lransnilteisapplicalior* a - Corctant lrdrcntiltcts b - Continuous tiansnittdts Pacupocw panEu ttoclua up u u eu euu a uep edau a) uocwofiatn oe ue p ed aw o,ilrce o[ttHo rue t urc 6) lioctuofianH o -tl:nr eHflJuo e uepeda wo uuoe otltu outeuuc 'tribologija u indrctiji, god. XW, br.4,1994

r07

prenosnika sa mehanidkih promene moguino56u kontinualne prenosnog odnosa i izlaznog broja obrtaja znadajno pejednostavljuje konstrukciju tehnidkog sistema,dozvoljava iznalai.enje optimalnih reZima, olakiava upravljanje i pruZa moguinost automatizacije procesa. Svakidalnjim porastom opiteg nivoa tehnoloikih znanja, razvijaju se i prilagodavaju i mehanidki kuntinualni prenosnici. Poseban znadaj su stekli sa oplte proklamovanom Stednjom i racionalnom potro5njom energije. Udeo mehanidkih prenosnika snage trenjem u opltoj produkciji kontinualnih prenosnika je najve6i (sl. 1.b) i sa tog aspekta mehanizam prenosa snagetrenjem ima veoma perspektivnu bududnost. Mehanizam prenosa snagei kretanja trenjem je u principu sadrZanu molekularno-mehanidkoj prirodi trenja. Proces suprostavljanja relativnom kretanju telaje iskoriSien za osnovnu funkciju i namenu prenosnika. Izvesnoje da ie prenosnici snagetrenjem (frikcioni, remeni i laniani) omoguiiti prenos snage i kretanja samo onda ako je obrtni moment rnanji ili najvi5e jednak momentu "sile trenja mirovanja". Odigledno da je mehanizarn prenosa snagetrenjem utemeljen na osobinama "trenja mirovanja" i da ceo proces sprezanja(od podetka do kraja ciklusnogkontakta elemenata tribomehanidkog sistema) protide u uslovima "trenja mirovanja". Pojmovi "trenje mirovanja" i "sila trenja mirovanja" su sasvim uslovni jer su ispitivanja pokazala da se trenje mirovanja ostvaruje pri malim pomeranjima elemenatau kontaktu. Danas se pod pojmom sile trenja mirovanja podrazumeva sila suprostavljanja kretanju, pri malim, delimidno reverzibilnim tangencijalnim pomeranjima, nazvanim prethodna pomeranja. Saglasno tome, prethodno pomeranje je relativno mikropomeranje (klizanje, kotrljanje) dva tvrda tela pri trenju u granicamaprelaza od 108

prenosnika, pove6anje izvesno trenja je cilj.Naravno dasepri tomedinisve da sehabanje svede na najmanju moguiu meru.

vanju sintetidkim mazlvima na ugljenvodonidnoj osnovi. Karakteristika sintetidkih maziva je da u usloOsnovniproblemivezaniza prenos vima visokih optereienja i visokog snage i kretanja suu suitiniproblemi pika pritiska u mi\zivom zazoru dobitribolo5kihprocesa, odnosnotrenja jaju staklastui skoro tvrdu strukturu. kotrljanjau komesejavljai klizanje. Posleoptereienja i izlaska iz mazivog Suprotnodobro poznatimteZnjama kanala struktura ponovo postaje za smanjenjem trenjau zupdanicima tedna.Karakteristika ovih mazivaje i i leZajevima, naprimerkodfrikcionih dobra otpornost na oksidaciju.

relativnog mirovanja ka relativnom kretanju.

povr5ina.

Remeni prenosnici, kao posebna grupa mehanidkih prenosnika snage trenjem dobijaju sve veii znataj, narodito u razvoju mehanidkih preRazvoj mehanidkih prenosnika snage nosnika sa kontinualno promenljivim trenjemje danasveoma aktuelnai prenosnim odnosom (varijatori). znalajna ishaZivadkaoblast. Nova Neka ispitivanja pokazuju da u oblaistraZivanja su usmerena u tri osnovsti malih i srednjih snaga,preko dve na pravca:razvojnovih konstrukcija, treiine ukupne svetske produkcije kori5ienje novih materijala,razvoj mehanidkih varijatora su varijatori sii optimalnih topografijakontaktnih Sirokim remenont. U oblasti razvoja remenih prenosnika puna paZnjaje usmerena ka novim konstrukcijama rernenit. Poslednjih gotlina razvijajrr se rcrnenasa asimetridnim profilorn, poveiane gipkosti i koeficijentatrenjl, a smanjencvertlvatnoie proklizavanja. Za poveianje stepenaiskoriSdenj;t i poboljSanjetoplotnih napona neophodno je poveianje popredne krutosti rernena. Istovremeno,neophotlno je snarrjivati krutost remena pri savijanju rristovremeno poveianje krutosti pri iqtezanju. ViSeznadni uzajamnioclnosi navedenih karakteristikazahtevaju od proizvodada neprekidna usavrSavanja. Putevi daljeg razvoja leZekako u primeni novih konstmkcija remena, tako i u izboru pogodnih materijajala za osnovui vudni kord. Sintetidkimaterijali korisle se svevi5e.

U oblasti konstrukcionihinovacija f r i k c i o n i h p r e n o s n i k a ,p o n o v o paZnjuzavreduju prenosnici sa vi5e frikcionih todkovau istovremenom kontaktu (vi5ediskni prenosnici). Zahvaljujuii svojim re5enjima koja omoguiavajuprenos velikih snaga (preko300 kW) pri relativnomalim jo5 uvek pospecifidnim pritiscima, stoji znatanpraktidan interes z^ razvojemovihprenosnika. Materijali ie i dalje uglavnorn biti metali,ali je sveprimetnijekori5ienje,zafrikcioneelemente, sintetidkih materijala i kompozita.

Za dobijanjevisokesrednjegustine sila odredeneproizvodomsrednjeg pritiska(p,) i koeficijenta trenja(p), je i poveianje wrsishodno koeficijenta trenja.U ovoj ideji leZijedna od moguinosti poboljSanja nosivosti Savremene konstrukcije renienicer pokazuju sve ve6u primenu asimefrikcionihprenosnika. Kod frikcionihprenosnika koji rade u uslovimapodmazivanja, posebno interesovanje danas zasluZuju razrade novih mazivakojima se do izvesnih granicapoveiavajukoeficijenti trenjau kontaktu.
tridnih profila i kaljenih aluminijurnskih legura kao materijala. Primenar elektroJremijski oj adanogaluminijuma znatno smanjujeteZinui sile inercije, pobolj5ava toplotnu provodljivost, sposobnostprenosa velikih brzina i moguinost preciznog balansilanja.

Nekaispitivanja pokazuju da sesko- Svrsishodno je konstatovati i velike ro dvostrukavrednostkoeficijenta moguinosti remenih prenosnika u trenja (p=Q.1)dobijapri podmazi- kontinualnoj automatizacijitransmiTibologija u indrctriji, god. XVI, br.4,1994

Putevi siji transportnih sredstava. remenih prenosnika daljeg razvoja. i sa daljim razsu povezani znadajno menjada. vojemautomatskih trenjem snage Mehanidkiprenosnici u kojima se kao gipki transmisioni elementi koriste specijalni,metalni vei decenijama lanci predstavljaju poznatumoguinosttransportovanja pravci usavrlaenergije.Savremeni vanja ovih prenosnikauglavnomsu usmerenika razvoju lanacakoji su znatno konstrukcije, veomasloZene landanih klasidnih sloZenije od lanaca prenosnika.

za pouzdanrad u skovai sposobni toku celog zadatogveka trajanja. je dasupostavljeni zahtevi Odigledno pa stoga veoma brojnii sloZeni, i konje novihi kvalitetnih lanaca strukcija proprvorazredni zadatak u svetskoj dukcijiprenosnika.

ka usavr5avanju upravljadkihhidraulidnihservo-sistema.

Na kraju,a mogloje stajatii na podetku, veiito pitanje:buduinost mehanidkih prenosnika? Istorijski razvoj civilizacijeukazuje da dovekprojeki stvarapo uzoru na tuje, konstrui5e svetu Danas seu tehnidkom intenziv- sebe Takou njesamog i sebislidnim. za govim tehnidkim sistemima,mozak no radi i na razvojunovih re5enja pritiskaod zamenjuje aksijalnog obezbedivanje nervnesielektronikom, prenosoptere- stemeautomatizacijom, kogazavisibezbedni a skeletmeienja. Sveje viSe relenjazasnovanih hanikom.MoZeli dovekbezskeleta i na kombinacijihidraulidno-mehani- tehnidkisistemi bez mehanidkih eledkihprincipa, menata? prethodZato sesvemanjepostavlja no pitanje. Mehanidki prenosnici imaju buduinost,ni5tamanju negoi drugi mehanidki sistemi.

teZnja Neprekidna ka automatizaciji procesa zahtevai dalji Novi lanci ie biti malog koraka i tehnolo5kih jedinica mehanivelike krutosti i dvrstode, do- razvoj upravljadkih mase, trenjem. brih vudnih sposobnosti, neosetljivi dkihprenosnika snage Dalji suusmereni odigledno na asimetridnipoloiaj konidnih di- pravcirazvoja

Mechanical Power Transmitters - Directionsof FutureDevelopment

Contemporary application of mechanical power lrawrnitters is mainly directed towards the developrnent of mecharicsl transmitten with cotttirutotuly vaiable lrsnsmissiort,ratio, i. e., wilh contirutotts regulation of t'elocity. Development of mechanical power lransmitters bylriction is today a veryacilml and important researchfield. New itwesligations poirtt to three main directiorx: development of new constnrctiorx, applicalion of new mateials, and development of optimal topographyof conlact surfaces.

Cnlonue MexanrrrrecKrle nepeAarru - rryTrrAaJrbrreri[refo pa3BrrTrrfl

Coepeneuuoe uputteuenue curtolbx iteraHuvecKux uepedav autat ulpeuuetr e 3Ha,uuuenwtort uepe opueuwttpoaaHo Ha pasautuue ntetcarn.qecKux uepedau c uocwoauuo-t.JircHtrtouluilcn ilepedatttouuatu otuuouteiuen, cootueetuctlleeuuo ctloctuoauuort pelynupoarcoit crcopoctuu.Paseuuilrc nexaruuecxuxtlepedaq auwt ciloco6ott rupeuria e uactuoauqee ape.L$a aenaetuca eecbila ax[uyant'uoti u eaxnoit o6nactuwo ttccnedoaauuit e rcotuopt tx ewdennrctuca -uptt ouoeuax uat1paenexua: pateuGtue uoeaa xouctupyxtquit,ttcttotttso6aturc ,rcabt.t tnwepuanoe u p aseutu ue ouwttnanar nfi tu ouoipatfrru rcouwa xtuupy nuqt.v t1o pnt ociu efi . ee

Tibologija u infuutiji, god.XVI, br.4,1994

109

0.86-347 .950.3 UDK 62r.55

tilill t
-)

ll

ll

B.rvKow1 I A.RAC,

'E
cr
F

L__l

Tribology Research and Education in Yugoslavia

Tiibolog hasmadea majorcontibutiontomachinedesign and mabienance because both the operalionof moting parts and their life are strongly irfluencedbyfiction ancl wearprocesses. For this reasontibologt researches are importantfor etery industially detelopedcountry.This paper presentts the position and activitiesin the fields of research and educationat Ygoslav Universities and irt indwtry, analyzingthe atrrenl projectsnnd papers from jounmls and meetings. It can be conchtded that tibologt activities are sirnilsrto otherEuropean couriies with somecharacteristic fealures. are done at Universities, Most researches a miltor part irt industry. This irnplies an effort towardspttttittg all this htowledge into practice. KEY WORDS: Tiibologt, Education, Research Activities

Tiibologry is a multidisciplinary scienceinvolvingresearchandpractice in materials, lubricants andcomponent design. The multiplicityof disciplines incorpo& system ratingtribologry and its subdisciplines makesit diffjcult to get insightinto all activities which are beingrealized. papersare published All the moresobecause in various journals technical and presented at meetings, and projectsare realized in differentdisciplines, very often with little communication amongauthors and research workers,Thereforeevery effort at analysis, even the one based on a limitedsample of thecountry in question, can serve asa basis for furtherdirections in the development andorientation projects. of research It alsoenables the comparison withothercounties, whichhadalready macle suchan attempt, [3,4, 5]. Tiibologicalinvestigation had achieveda consideratrle growthin Yugoslavia in the lastdecade. Flowever, in the future strategy it will be necessary to rationalizethem andto setpossible goals from the economical andtechnical point of view.Herein lies the reasonfor the analysis of thepresent state. The firstpartof thispaperregards research activities, the second partconcerns thestate ofeducation andthethird partpresents thetendencies andinitiatives present in the field of tribologyin Yugoslavia and in the Balkanarea.

l.INTRODUCTION
progress Technological in the lastfifty yearshasbeenso closely relatedto tribology,that researches in this discipline can be regarded as a key for further development of mechanical systems. of modern [1].The requirements industryfor materialand energy conservation makethe tribolory particularlysignificant both in science and engineering. That is why the stateof the development of tribologyis a synonym of reliability,energysaving and the life of mechanical systems. [2]. The stateand the development of any technicaldiscipline,and thereby tribologli, in the countryunderinvestigation, canbe best observed throughthe stateand status of researches and education. Prof.drAleksandar Rac, dipl-I ng., I-acultyof Mech.Engineeing Belgrade. Prof.dr.Branko lvkovit, dipl-Ing., I'auilty of Mech. Engineeing, IQagujevac. 110

2. RESEARCH ACTTYITIES
Widespread researches in tribologry were initiatedby an intensive growthof industry andtransportin Yugoslavia, covering the periodof aboutlast forty years.This overlapswith the appearance of tribologry asa separate discipline in the world. However, the developmentof tribologyin Yugoslavia was not intensivein the initial period, since theindustrialization took place in cooperationwiththedeveloped countries. The realpictureof the state isprobably bestseen in the periodof the lastfiveto Tribologija u irrlustiji, god. XVI, br.4,1994

the analysis ten years.That is the reasonfor presenting and of tribologicalactivities(throughprojects,published of thelastfiveyears. papers) in thecourse communicated do not and the analysis The sampleunder investigation reasons due to the and literature, all researches involve it canbe consihowever, in the introduction; mentioned sinceit involvesall mostimportant deredrepresentative, activities. On the basisof the data collected, general of R&D in estimations can be givenand the tendencies tribolory canbe viewed. into four areas all theworksareclassified In thisanalysis which are in ttre author'sopinion, the mostsignificant: manufactuelements and machinery, machine marterials, ring processes and lubricants. about Out of the total number of papersand projects, of either materialsor 40Voinclude the consideration processes, are andover507o lubricants or manufacturing with activitiesrelated to machineelements concerned with reand machinery. When we comparetheseareas it canbe seen spectto the total numberof appearances papers in the four and the published that the researches groupsare approximately equallypresented mentioned (Fig.1).

the most frequent inveWhere lubricantsare concerned physical and chemiare thoseof arheological, stigations cal properties,additivesand the behavior of lubricants duringoperation. Having in view that the key words in tribology are frici.e.lubricants, further analysis tion,wearandlubrication, to thesedescriptors, wasmadewith respect were treating Out of the total numberof works39.40Vo, of friction. Distribution to the four basic the problems groups is presented in Fig. 2.

fi60 z
f \

{so { trl t+o

-l

l. MachineElements& Machineries 2. Manufacturing Processes

3. Materials 4. Lubricants

ts30
(J

o20
ia

o\

10 0
Fig. 2. Friction study Istralivanje trenja Acutedoeat nte IEp ettutt

,t 40 tu

z fi30
,l

l. Machine Elements& Machineries 2. Manufactur.ing Processes 3. Materials 4. Lubricarrts

Iro
F
-l

The majorityof papers dealingwith friction regards the materials, and the leastregards lubricants. The wear phenomenon was investigatedin 6B.6Vo of.all projects analyzed and published papers.The investigation of wearwasmoreof lessequallypresented in materials, machineelementsand manufacturing processes, (Fig.3). andverylittle in lubricants From the point of view of wear mechanisms and modes the numberof appearances is the greatestin adhesive wear(Fig.4), thenin abrasive wear,while other typesof wearare slightly presented researches. in With respectto lubricants, over half of all researches regards industrialoils (Fig. 5), and about25o/o motor oils. The analysis presented and its results indicatethat some essential fields of tribologry are insufficientlyincluded into projectsand considered by researchworkers. It regardsprimarilyfundamentalresearches in tribologry, andalsothe development andthe application of lubrication theoriesin practice.There is a small number of papenon hydrostatic, andelastohydrodyhydrodynamic namiclubrication, while in boundarylubricationthe situationis somewhat more favorable. 111

\i 10

0
Fig. L Cunent areasof interestin R&D Rannatraneistraiivaiko -ranoi ne oblasti Pac cuatup u eae.u ue o 6,tuc tu uuccnedoaau un u pat auw un Out of all materials metals were most investigated,and lately the important projects and papers deal with tribology of coatings, nonmetal materials and composites. The order of researchesof tribological characteristics of machine elementsand machinery is the following: sliding bearings, gean, rolling bealings, engines and compresSOTS.

In the tribology of manufacturing processesthe field of tools wear during materials cutting dominates, while researchesin metal forming are only partly present. Tnbologija u bultutiji, god. XVI, br.4,1994

ffi60 o z
?
H

Sso
r.1

l. Machine Elements & Machineries 2. Manufacturing Processes 3. Materials 4. Lubricants

n60 O

E+o

f,so t+o
rrl

A Adhesive Wear B. Abrasive Wear C. Erosion & Cavitation D. Fatiguc Wcar E. Tiibochemical Wear

8ro F
o20
5\

F 30 LJ
F
b\

o20

10 0
Fig.3. lYearstudY habaiia Istr:aiivanie autuBa Huft H canedooauue uaH On the contrary, the work in the domain of tribometry, especiallyin the development and production of devices for testing tribological characteristicsof materials and machine elements, has been intensified during the last few years. Also the activity in failure diagnostic was observed as well as the application of modern methods of diasnostic in industry.

10 0
beinsstudizd Fip.4. Wear nhenomenon " Istraiivarle vnte habaija oaauu e eudo e u3ttoca I.Icnned saryto include it into curricula of all engineering colleges and universities [9]. The stateof educationin Yugoslavia was estimated on the basisof curriculum for mechanical e ngineers,sincetribology study takes place almost exclusivelyin MechanicalEngineering departments.Out of sevendepartments,only four have undergraduate and/or graduate studiesin tribology (Tab. 1). Tsble L YtryoslavUniversities OfferhryCoursesin'fibologt
A. Industrial Oils B. Motor Oils C. Greases D. Hydraulic Fluids

z
ql

fr60 U

Levelof Course

J)U

&+o
,.1
4

of Mechanical Faculty Engineering UnderGraduate graduate

University of Belgrade of Kagujevac University University of Novi Sad University of NiS

Yes Yes Yes Yes

Yes Yes Yes

No

5 30 F
o20
s\

l0 0
Fig. 5. Types oflubicans study I straiiv anj e vrsIe nl aziva I.IcLmedoeauuecin3oK

3. EDUCATION IN TRIBOLOGY
Educationin tribologyis considered asone of the very important links for the introductionof tribologyinto engineering practice. A lot of papers werewritten about the aspects of educationand manymeetings wereheld but present the problems are even nowadays. The [6,7,8], investigation shows that tribolory is not sufficiently present in educationeven in industriallymost developed countries, suchasthe USA, and that it shouldbe necest12

However, it should be mentioned that all students of do not attend the courseof trimechanical engineering bolory. Consideringthe syllabusof mechanical engineering studies, it could be inferred thert some important tribological topics are studied in traditional subjectssuch as Machine Theory, Machine Design, Fluid Mechanics and others, which can be consideredas an unsuitable approach since then the problems are treated from one aspectonly. which should be mentioOne of the important activities ned are the courses for the innovation of knowledge organizedby YugoslavSocietyfor Tiibology. Thereby the lack in education and tribological knowledge of mechanical engineersis partly improved. The need for education is not to be ignored,because the future technological progress dependson training and knowledgeof tribolosists.

Tribologija u inclrctriji, god. XYI, br. 4,1994

4. FUTURE TRENDS AND INITIATIYES

to use to a great extentand put at the The necessity in knowledge disposal of industrythe alreadyachieved systemathat it should be awiueness led to the tribology It isa branch madepossible. its transfer tizedandthereby fastin the whichhasbeendeveloping of tribo-informatics courseof the last ten yean [L1, 12, 73]. The whole doesnot only makeeatribologicalin{ormationsystem but advances to industry, of technologies sierthe transfer betweendifferent disciplines adjathe communication Tiibological cent to tribolory. YUTIS is the Yugoslav whichis nowadays beingdeveloped. InformationSystem plotted in Fig. 6 containsat this moment Its structure, threecomponents on which the work is done. protribologl of manufacturing They are:bibliography, of machineelements[14]. Every cesses and tribolog5l about domain is basicallycomposedof the database tribologicalpropertiesof materials,the selectionand properties and tribologydesign database. of lubricants Further activitiesare oriented to the popularization of tribology by gathering engineers andexperts in conferenprofessional literature. In ces, courses and by publishing the courseof the last sixyearsthe Yugoslav for Society Tiibologyhad organized enthree nationalconferences titledYUTRIB. Periodical in Industry" hasa "Tiibology long traditionand 15yearsof its appearance is certainly a successful exploit. During the First BalkanConference on Ti.ibology heldin Sofia, Bulgaria, in 1993, the BalkanTiibological Association wasfounded.The main purpose of the Association is the integration, mutual cooperation and the development of tribologyin the Balkans, considering the speci-

ficityof thisregionasa wholeand of differentcountries on it [15],

5. CONCLUSIONS
of of tribologyand the enhancement The development should of engineers knowledge in education the levelof be devoteda deserved attention;but, simultaneously theseactivities shouldbe made as rational as possible. part of actishowthat the greatest Hitherto experiences vitiesisrealized at Universities, but, that eventhere,little are made.The transferand apresearches fundamental plicationof tribological knowledge in industryis inadequate. the information The establishment of tribological of system should contribute to a betterlinkingof experts variousdisciplines and to ensuringthe penetrationof into practice. tribo-technologry within the framewith other countries The cooperation work of the Balkansand throughthe InternationalTiibologyCouncilwill makepossible the highly necessary communication of expertsand will contribute to the in variousengineering all over raisingstandards sectors the world.

REFERENCES:
I l.) W. O. ll/iner: Future Trends in Tribolory, Wear, pp. 19-21 136,1990, 2.] S. Jahawnir: Future Directions in Tribology Re[ Transof ASME, Journalof Tribology,109, search, pp.2A7-214 1987, of Tribolory,W ear,77 CurrentAspects , P.) H. Czichos: pp. 1-11 1982, I4.) D. Dowson,C. M. Taylor:A Surveyof Researchon Tribologrand Future Priorities,Wear, 106,1985, pp.347-358 Some CurrentTrendsin Tribologyin [5.)W H. Roberts: the UK and Europe,Trib. Int., 19.6,1986, pp.295311 [6.] H. Blok: Mucation in Lubricationand Wear and its Integration into Machine Design, Conceptual Third Inter. Conference on Lubricationand Wear. Inst.of Mech.Eng.,1967 I7.lW. Bartz:Basicand ContinuingEducationin I'ritrologr, First Balkan Conference on Tribologr, Sofia, L-3.Oct.,1993. vol.1,pp.23-39 D. A. Jones:ed., TeachingTribolory, [ 8.] D Dowsott, Conference Proceedings, Institute of Tribology, University of Leeds,1970 [ 9.] S Jahanrnir,F. E. Kennedy;fribologr Education: Present Statusand Future Challenges, Trans of ASME, Journalof Tribology, 113,1991, pp.229231 Tribology and Education (In Ser[10,] S. Tanasijevic: bian Language), Tribology in Industry,XV, 1, pp. 3-5 1993, 113

Fig.6. Conryonents of WTIS Kontoonente YUtlS-a Coc.t udenno ulue YWI S-a

Tibologija u irulwtiji,

god. XW, br.4,1994

The Development and [11.]S. Iahanmir, M. B. Peterson.' in-ProgressDatabaUse of a Tribology Researchpp. 153-158 se,Lub. E;ng.,46,3,1990, f. E. Tallian: Tribological DesignDecisions Using U2.l Transof ASME, Journal ComputerizedDatabases, of Tribology,109,1987 , pp. 381-387 TribologSr, BAM, Berlin,vol. 1-20 [13.]Documentation

Ivkovic:TribologicalInformation System- A BaI1.4.)8. sis for Control of Friction and Wear Processes in (In SerIndustrial and TransportationSystems, bian Language), Tribology in Industry,XIV, 4, 1992,pp.ll4-120 Founding of the BalkanTribologicalAsso[15.]Project: siation, Sofia,1993 * Presented at theThird TibologicalEverfiof theArgentine Republic and Latin Ameica, Buerrcs Aires,Atryust8-12., 1994.

Tribolo5kaistraZivanja i obrazovanje u Jugoslaviji

Tibologija kao stntina i nauina disciplilmima iztaelnovisokuticajna optimalnukorctrukcijtti odrZavanje maiina, zbog toga ito je njihov rad i vek tmjanja neodvojivo poovezznsaprocesimatrenja i habanja. Iz tih razlogatiboloika istraZivanja i obrazovanje u toj oblastisu veotnavaine kaike u razt,ojusvnkeinrhstijske zetnlje. Rad daje pikaz pozicije i aktivrtostiu oblastiistraZi,attja i obrazovanja na Univerzitetirna u Jugoslavijii projektei objavljene inhutiji, analizimjuii aktuelne radoye u iasopisima i na simpozijumima. je zakfuiili da su aktitutosti Na osnowtizvrienihanalizamogude u oblastitibologije sliine kao i u dnryim evropskirn zemljamasa nekimspeciJiinim karakteistikama. Vetinaistraiivanjaseostvantje nafakulletima, a manii deo u irdtctiji. To ukazuje na neophodnost posebnih naporada seinrti tansfer steienihznanja u

prakxt'

Tpn'onofl{rrecKrre

[ccJre^oBarrr{fl rr

o 6paronaHrre n l0roclaBr{r{
Tpu6ottohta xarcnaywnn ductquuauuautteetttttcrcnrc.ililltenwto 6oltbuoe anufrHue ua otTwunanutyto xottcwpl,t;4uto r. o6cnytnrcauue ilauuur, acaedcilaue wo\o ,ttuo ux pa1owa u cpot cLtytrcSu Hepa3pbtltto cafl3ailu c ttp_o4.ecrgnutupeuua u usuauurcaHua. B pesynawalite utpuSonoTu,rccxue uccnedoearutn u o1yveutrc xadpoa e eruofi o6nac[ilu aanntowca o.rcHb aarcHbilet aaeil"trJvu a paeetiittttt xatcdofi ilpour'nunenuoit ctupauw. B pa6owe uorcaawaaewcacoctttoaruteu axfruenocwtt a o6nacwu wpuSonoiuuecrcux uccnedoeauuti tt oSpasoaatnn rcadpoae rc|ocnaacxux ynueepquuewat u a tTpottu,ttu.4eruocwi, attnnuupynwcn anuyaautarc upo'enuu u pa5oruur ouydnurcooauuwe uo sfroue aoupocy 6 )tcypHartaxu t& tny\Hbtx, ccsdpauuax. Pesynt'wawu ilpoaeddnuo1o auanuea uoaaonarctu ytuaepucdawa, ,iuo pa6owa a twoti o6ttacwtt ue otuciuattu sa pa6otila'wt e dpyZttx eepoueficxux cupauilc c uekotuoptu'r,+ut oco6eiuocws.ntt. Eonwuas qactuu uccaedoaapa69trt ocyu1ec[frenaeluca Lueaucxr,tx ua Qaxynuruewax, a n.ettauafl e upo,+ttuuneunoclutt.Stuo yrutswauelu rut ueo6xoduuoctut, anottceuufl 6onautux uafipatceuufi, ,tulo6u docwuzitytut rc 3HaqeHtureuedpuwo a iipottsaoocluao.

174

Tibologija u industiji, god.XVI, br.4,1994

UDK 669.131.2:621.178

B. TADIC, S. PECEIJ

Eksperimentalna istnail,ivanja triboloSkih karakteristika nodularnog liva

TTT tl
ll

[t tl

'l
G t-

I. UVOD
parova kontaktnih Poznavanje triboloikih karakteristika jedan od osnovnih ima vi5estrukiznadaji predstavlja izbormaterijala elepotrebnihza adekvatan pokauatelja Konsistemau eksploataciji. menatatribomehanidkih bezobzirao kojoj sistema, taktniparovitribomehanidkih wsti kontaktaje red,mogu raditi u razliditimuslovima, opteti. u iirokom opsegubrzina klizanjai normalnog i dinamidkog karaktera reienjakoje moZebiti statidkog oscilacija. sarazliditimodnosomamplitudei udestalosti Poredtoga, eksploatacione usloveodlikuje nadinpodtura,kvalitetobradekliznihpovriina a, tempero nrazivanj itd. Svi ovi faktori u odredjenojmeri utidu na velidinu rasipanja energijei maseu tribomehanidkim sistemima. triboloMoZesereii da koeficijenttrenjakaopokazatelj Ske kontaktnog parasaaspekta izgubljene karakteristike (rasute)energijei PQ indekskao pokazatelj tribolo5ke kontaktnogpara sa aspekta karakteristike rasute(izgubljene)mase, predstavljaju funkcijekarakteristisloZene ka materijala i eksploatacionih uslova. Velikibroj faktorauticajnihnavelidinu koeficijenta trenja, pored velikogbroja razliditihmernihsistema kojima se isti meri, doveoje do veieg neslaganja literaturnih podataka. Deo rezultataprikazanihu radu predstavljaintod iz eksperimentalnih podataka vezanih zamerenje koefi cijenta trenja nodularnihlivovarazliditotermidkitretiranih.
h'[r Brartko Tadi6, dipl. iltg., asislent, ItI oi ins k i fa kil tet u Krogtjet,crt Slat,ksPecelj, rliplornac, Maiircki fahiltet u Kragujevat

mernogsistematestiranaje ponavljanjem Pouzdanost pri razliditimnivoimaopteveieg broja eksperimenata koeficijeRazlikeizmerenih klizanja. reienjai brzinama ne prelaze nata trenja pri ponavljanjueksperimenata uslova lVo,Stose moZepripisatigreikamaidentidnosti podmazivanje i dr). povr5ine, (hrapavost ispitivanja

2. MERNA INSTRUMENTACIJA
koeficijenata trenjadine: Merni lanaczamerenje . tribometar fakulna Ma5inskom TPD-93konstruisan tetu u Kragujevcu, . mostpojadivad HO'IINGER, i . ploterHEWLET PACKARD. prikazkontaktnog para.Stezanje datje Sematski Na sI.1. sajedne i kuglicesa pina vr5isepreko aksijalnog leZaja drugestrane,tako da se i relativnomalom normalnonr po disilommoZe obezbediti njegovolinijskonaleganje sku koji rotira odredjenimbrojem obrta. ditav stezni pribor smeitenje na polugu tako da napadnalinija i preseka poluge normalne silei siletrenjadelujuu teZi5tu sa drugim na kojoj su sme5tene mernetrake i povezane elementima memog lanca.Sa druge stranepoluga je linijukljeStena u klizadu koji sepreko prednapregnutih normalskihkotrljajnihvodjicapomerau pravcudejstva sistemaza nog optereienja.Klizadse preko posebnog optereienjemoZekontinualnooptereiivati u Sirokonr normalnog ispitiopsegu optereienja.Eksperimentalna pokazala, vanja su da ekscentridnost diska od 0.1 mm daje amplituduocilovanja normalnojsili i sili trenja ne je saaspekta veiu od 10%o,Eto tehnologije izradediskova zadovoljavajuie. sasvim 115

Tibologija u ittdtstriji, god. XVI, br.4,1994

UDK 669.131.2:621.178

B, TADIC, S. PECEIJ

Eksperimentalna istnailivanja triboloSkih karakteristika nodularnog liva

TT[] n T

'E
E F

r. IJVOD
parova karakteristika kontaktnih Poznavanje triboloSkih jedan od osnovnih irna vi5estrukiznadaji predstavlja potrebnihza adekvatan izbormaterijala elepokazatelja Konsistemau eksploataciji. menatatribomehanidkih bezobzirao kojoj sistema, taktniparovitribomehanidkih wsti kontaktaje red,mogu raditi u razliditimuslovima, opteti. u Sirokomopsegubrzina klizanjai normalnog reienja koje moZebiti statidkog i dinamidkog karaktera sarazliditimodnosomamplitudei udestalosti oscilacija. usloveodlikuje nadinpodPoredtoga, eksploatacione ternperatura, kvalitetobradekliznihpovr5ina mazivanja, itd. Svi ovi faktori u odredjenojmeri utidu na velidinu rasipanja energijei maseu tribomehanidkim sistemima, MoZesere6ida koeficijenttrenjakaopokazatelj triboloparasaaspekta 5kekarakteristike kontaktnog izgubljene (rasute)energijei PQ indekskao pokazatelj tribolo5ke karakteristike kontaktnogpara sa aspekta rasute(izgupredstavlj bljene)mase, aju sloZene funkcijekarakteristika materijalai eksploatacionih uslova. Velikibroj faktorauticajnihnavelidinu koeficijenta trenja, pored velikogbroja razliditihmernih sistema kojima se isti meri, doveoje do veieg neslaganja literaturnih podataka. Deo rezultataprikazanihu radu predstavljaizvod iz eksperimentalnih vezanih podataka zamerenje koefi cijenta trenja nodularnihlivovarazliditotermidkitretiranih.
tr[r Brartko Tadi6, dipl. ing., asislent, ItI oi itn k i fir kil rcI u Krogj et'ctt SlavkaPecelj, diplomac, Maiituki fakultet u l(ragujevcu

mernogsistematestiranaje ponavljanjem Pouzdanost pri razliditimnivoimaopteveieg broja eksperimenata klizanja. Razlikeizmerenihkoeficijereienjai brzinama ne prelaze nata trenja pri ponavljanjueksperimenata identidnosti uslova |Vo,ito se moZepripisatigre3kama povr5ine, podmzuivanje i dr). (hrapavost ispitivanja

2. MERNA INSTRUMENTACIJA
koeficijenata trenja dine: Merni lanacza merenje . tribometar na Maiinskom fakulTPD-93konstruisan tetu u Kragujevcu, . mostpojadivad HO'IINGER, i . ploter HEWLET PACKARD. para.Stezanje prikazkontaktnog datje Sematski Na sI.1. pina vrii sepreko alsijalnoglei.ajasajednei kuglicesa drugestrane,tako da se i relativnomalom normalnonr po disilommoZe obezbediti njegovolinijskonaleganje sku koji rotira odredjenimbrojem obrta. eitav stezni pribor smeitenje na polugu tako da napadnalinija i preseka normalne silei siletrenjadelujuu teZiStu poluge na kojoj su smeitene mernetrake i povezane sa drugin-r elementima mernog lanca. Sa druge stranepoluga je ukljeStena u klizadu koji sepreko prednapregnutih linijskihkotrljajnihvodjicapomerau pravcudejstva normalnog optereienja.Klizadse preko posebnogsistema za optere6enje moZekontinualnooptereiivati u Sirokonr normalnog opsegu optereienja. Eksperimentalna ispitipokazala, vanja su da ekscentridnost diska od 0.1 mm daje amplituduocilovanja normalnojsili i sili trenja ne je saaspekta veiu od l0o/o,ito tehnologije izradediskova zadovolj sasvim avajuie. 115

Tibologija tt irultutriji, god. XVI, br.4,1994

3.PROGRAMISPITryANJA
je merenjekoeficipredvidjeno ispitivanja Programom jentatrenjapri linijskomkontaktudiskova, izvadjenih od razlidito liva NL-420feritnoperlitneosnove nodularnog od delika termidkitretiranihi kaljenihpinovaizradjenih karakterii mehanidkih sastava e fgf istog hemijskog obradepobolj5ai reZimtermidke stika.Hemijskisastav i wemeotpultanja),dati suu tabeli1. njem(temperatura su izvedena u dvefaze: Ispitivanja tokomhabanja istihu a) merenjesiletrenjasvihdiskova opteredenju od 10 intervalu0 - 30 min pri nominalnom daN ibrzini klizanjaod 1.5mls, tokomhabanja istihu b) merenjesiletrenjasvihdiskova intervalu0 - 5 mht pri normalnomoptere&nj't od 10 daN i 15 daN i brzini klizanja od 2 mls. Tabela1. Hemijski sastavi reZimtenniike obrade Oznaka diska
ReZimtermidkeobrade Hemijskisastavnodularnogliva NL-420

//-\\

-'qY-,
'

,r

f .

l'L-c

SL l. Semaski prikaz kontakt,tog lrara Schematic representationof contacl pait'. Cxeua xonti a xtTt t ofi ila o at

TP(c)lt(min) s9oi3o
520/60

Si

Mn

Cu

Ni 1.24

2
J

3.34

2.38

0.30

o.o42

0.0006

390/90
390/60

je izvedeno Merenje granidnogpodmazivanja 5. ANALIZA EKSPERIMENTALNIH u uslovima istom kolidinom ulja koje ie posluZitiza odredjivanje REZULTATA produkatahabanjatj. PQ indeksa koji seovomprilikom TiiboloSke karakteristike ispitivanih diskova, sa aspekta ne6erazmatrati. trenja,moguse uraziti preko pokazatelja izvedenog nii bazikoeficijenata trenjapo izrazu:

4. EKSPERIMENTALNI REZULTATI
je proradun Merenjemnormalnesilei siletrenjaizvr5en koeficijenta trenja i njegove disperzije. Na slikama 2i 3 histogramski su prikazane velidineminimalnog i maksimalnog koeficijenta trenja, odnosno intervali visoke pouzdanosti p+36p na osnovurezultatamerenjasile trenjaposle5 min i 30 min, pri normalnom optere6enju Fn:10 daN ibrzini klizanjav:1.5 mls. Na slici 4 prikazanje za iste usloveoptereienja, trend promene srednjeg koeficijenta trenja(p)tokomvremena 5 -3 0 min. Velidinekoeficijentatrenja i njegovograsturanja p za uslovenormalnogoptereienja10 daN i 15 daN i brzinu Hizanja2 mls prikazane suhistogramski na slikama 5 i 6.

P,=i.-1,00vo, gdeje: P1- pokazatefl triJofoff." karakteristike sa aspekta trenja; p.- koeficijent trenjareferentnog kontaktnog para; p*- koeficijent trenjax-togkontaktnogpara. Kao referentnikontaktnipar u svim uslovimaobrade rezultata biranje par tj.disksanajmanjimkoeficijentom trenja,pa isti uvekdobijamaksimalnu vrednostpokazateljaPt od1007o. Velidine ovih pokazatelja histogramski suprikazane na slikama 7,8i9.

v,

116

Tibologij a u indwrriji,

god.XW, br.4,1994

0. 0. 0.1 0.08 0.00 0.04 o.02

otsK.t

orsK.2

0tsK-3

DtsK4

otsK.r

otsK.z

0tsK.3

0tsK-4

SL 2. Uticai ' retima termiike obradena veliiinu koeficiienla trenia reg,i,ne on the value Influenceof thernwllreatment ol thefriction coefi-cient Botdefi ctueue p ex i,+n tuepuii ecxoil o6pa6owxu wpaun tra 3,n.reHueKosd)4)t.4ueHtua

Sl.3. Uticai ' reilma tenniik obrcdena velitinu koeficijentatrcnja regitne on tlrc value Influence of tlrcrmallreatnrcn! of thefriction coefiZient iyo6pa6o w x u Boede ilcwaueperfluta wep,tw,tecrco twa lupetruta HA3utqelnteKoslpqptu!@

0.14 0.1

0.1

0.06 o.04 0.02 0

DISK,I

DISK-2

DISK.3

DISK,4

SL 4.'Irend Dromenesredniegkoeficiienta trenia u fuikciii rezima tdniiclai odrade Tentlency of variatfon of the medium friction coeficient as a function of tlrcnrwl treat,rrentregime. II atlpaaneutrcu3ileHeHuflcpedne|o xoeQttpu4uexwa wpenua e saeucutttocuttt otu wepnuuecroil o6pa6owxu

Sl.5. Uticaj reiima tenni.lkeobradena velitinu koeficijenlatrenja reginte InJluence of thermaltreatntent on the value of thef ictiorrcoefrcient peJLL.no wep,+tuuecrcoti o6pa6otuxu B oadertcluaue xosQ(tu4uenwa tupewta Ha3twqeHue

0.14 0 0.1 0.08 0.06 004 o.02 0

DISK-I

DISK.z

DISK.3

DISK-4

DISK.I

DISK.2

DISK-3

DISK.4

Sl. 6. Uticai obradena velitinu - reiinra tenniCke koeficijentatrenja Figtre 6. Influenceof thennaltreatment repime " on the'value ofihe friction coeficicnt" B osdeii crueu e po{u tte tue p nuuecxort o6pa6ow rcu queuwa ha 3rnqetr.e xoe(tQut tupenua Tibologija u ililrstiji, god. XVI, br.4,1994

SL 7. Uticai ' reiitna tenniike obratle na veliiinu indeksnogpokazatclja Pt Influenceof thennal tieatnrcnlregintcott tlrc value of the index indicator Pt B osdeicutaue parutn wep.tu,tec xoit odpa1oturcu [ioxataweLtn Pt ila Benuquilv uttdercctto1ct

r77

120 100 60

olsK-r

DtsK-2

0lsK-3

0lsK-4

otsK-l

otsK-2

0tsK-3

0lsK-4

SL 8. Uticai ' reiima termi\ke obradcna vekiinu indeksnospokazateliah regitne on the value Influenceof thermaltieatment of the indexindicatorPt p a6orurc u ata tltep u uu_e crc ort o_-6 B oedeil cw aue it etcu Pt uoxaaawena HAeenwilmy uuderccuozo

Sl.9. Uticai - reZinn termiikc obradena veliiinu pokazateliaPt indeksnop on tlrc value of thenrul ielahnentreg.ime Influence of the indet indicat6rk percunn wepuuuecrcofi o6pa5owrcu Boadertctuaue Pt uorcaeawens HaaenwilMyuuderccuolo ne moZe tvrditi da postoje bitne razlike ispitivanih diskova sa aspekta trenja.

6. ZAKIJUdAK
rezultatamoZese dodi do Analizom eksperimentalnih sledeiihzakljudaka: > uticajreZima termidkeobradena tribolo5ke karakteritrenja,za dateuslove ispitivastikeNL-420saaspekta n j a n i j e v e i i o d l U V o ,! ; t o s e m o Z e t v r d i t i s a pouzdano5du od95Vo; > prednostpojedinihreZimatermidkeobradepobolj5aje i sa nivoom normalnog optereienjai njem vezana velidinombrzine klizanja,pa se tvrdnja o postojanju dovodiu pitanje; trenjajoi viSe razlikasaaspekta > ako se uzmu u obzir disperzijesignala, tj. razlikeu komponenti normalne sile,kojaje posledidinamidkoj ekscentridnosti diskova, ondasepouzdano ca razlidite

LITERATUM
11.) B. Ivkottit,D. Ieii6, B. Tndii: Tribologicalcharacteristicsof Nodular Cast lron. INTERTzutsO'g3. Bratislava, 1993. I2.l B. Tadit, S. Milutinovii: Tribolo5kekarakteristike liva, Tribologijau industriji,No 3/93, nodularnog Kragujevac, 1993. liva dobijeni 13.lD. Jeiit: Triboloiki aspektinodularnog po osmosetrigger postupku, Tribologijau industriji, No 4/92,Kragtjevac,7992.

SomeResults of Investigations of NodularCastIrons TribologicalCharacteristics

A part of rexiltspresented a summary fu thispaperrepresents of etpeimentaldata relateel lo measurements of fictiott coefficieri of nodular castirons treated thennallyin differentways. Measurements weredone at and levels differert slidrngspeeds of nonnal loading,afierthepeiod of breaking in of the contactpain and peiod of theirwear. pointsto thesmallinJhtence (tlifferences afterthecertain Analysis of measurements results in friction coefficients do not exceed tenpercents) of regime of thermaltreatrnent bybettennent on tibological characteristics of nodularcastiron NL - 420, of fricliort. frorn theaspect that,lhe advantage Besides bybetlerment ofparticularlhennalregimes isreloted to lhe vnlueof normalloatling and slidingspeed, so the statement about eristence of differences fu fiction cofficients is qttestioned even more,

Srcnepr{MerrraJrr,Hoe rrccJreAoBanue HoAyJrfl prrbrx qyryrroB

B pa6owe tloxatatn uacEtupesynuwawoe, ltonyuetnu.v uptt sxcuepu,uetttttanwtuttc. u3ilepettuEx wpettttn tto01'ilrpHbtx vylyuoa, uodaep1aeuau pauuuuoit wepuuuecxoti o6pa6otuxe. As,uepeuun ttpoeodunu rlptt pant u cKopoc[f,ltLr cKontttetrun u pa3nwtHbtx ypogHrlr Hopnnnilbx ualpyaorc, uocne ilpupa6oruxu tupyugxca uapu a Itle,reuue oltpedeneunolo epeueuu_u3Hatuuaailutl llottyucutrwe peaynuwatuu uatvepeuuii tloiaeuearotu, ,ruo allltfltilte peJrcuua [ilep'uuuecrcoii o6pa6oarcu ua weptuuecnte xapatruepucluttxrt uodynapuo2o ,ty?yHa HI-420 ue6onwuoe. Pasuu4at e rcoe(tQu4uenwar wpeuua ne Sonuue 107".

118

Tibologija u indwtiji,

god. XW, br.4,1994

uDK627.62-U3.4

A. RAC

Tribologija motora SUS - stanje i tendencije

TTT n T

'u
F.

Rnnoj motora SUSwlovljen je ranojem mnogih drugilt disciplina,medju kojima tibologija zauzima vidno rnesto jer znaiajno dopinosi reiavanjudanas aktttehihproblema sagledi.ita powdanosti i efektivnostimotora. I mfi enaistraiiv anja i ostvarenireniltati u oblastitribologije dopineli su da sesavremeni motoi pibliie postavljenim zahtevima za ito manjupotroinju enetgije, smanjenje otltrosa masalsnaga, smanjenje itetne emisijei visoku porudanosl vitalnih mehanizamamotora ta relativnoniske lroikove odriavanja. xr^luiNB RECr: Motoi Stanje razvoja SUS, Tiibololki problemi,

Osnovni razlozi, koji danas inicirajuznadajna istraiivanja u tribologijimotoraSUSsudinjenice: o da senajvede uStede energije moguostvaritikod transportnihsredstava odnosno vozila-drumskog saobraiaja (tab.1); . daje visokznadaj i uticajtriboloeiie na ekonomiiuost radadrumskih vozila(ab.2); . da motor SUSsadrZi veliki broj triboelemenata i . da postojiopita tendencija smanjenja masemotora rl odnosuna snagu sasvimposledicama na razvojtribolo5kihprocesaf IstraZivanja u tribologijimotora SUS su vezan za smanjenjepotroinjegorivakroz smanjenje trenja[3,4,5, 6f, poveianjepouzdanosti svih pokretnih komponenatai za5titu okolineod zagadjenja izduvnimgasovima [7, g]. Analizirajuii sadainjestanjezapaia se cla su aktuelne sledeieaktivnosti: > Istraiivanjau oblasti materijala u cilju poveianja otpornostina habanje. Osnovnimaterijaliza aradu pokretnihdelovamotorasuostaliisti tokomzadniih 20 do 30 godina,ali su naglaienaistraZivanla riOi j asnije.gdefinisanja tribololkih karakteristika [9, 10, 111 i njihovopoboljianjemodifikacijom povrlinskog slojai/_ili koriSienjem antihabajudih previaka [72, ti, 14,151; > Istraiivanja maziva u pravcuobezbedjenja 5toduieg vekaupotrebe, smanjenja potro5nje gorivai zagaci jenja okoline116, 17,1,8); > Razvojmetodaproraduna elemenata i mehanizama motora SUS na osnovu teorija hidrodinamidkog (HD) i elastohidrodinamidkog (EHD) podmazivanl ja, 5to omoguiujepredvidjanje radnih i rriboloskih karakteristika u fazi konstruisanj a 179, 20,Zl, 22).

r. WODNA RAZMATRANJA
Rrzvoj i konstruisanje motora SUSobuhvataniz fazaod definisanja i izradunavanja zahtevanih performansi od izrade prototipai njegovog ispitivanja saciljemutvrdivanja pouzdanosti iveka izabranogrelenja. Ukupnealdvnostina tim poslovima sudugotrajne i skupe, ito senarodito odnosina izraduprototipa i ispitivanje, pa sezbogtoga moie konstatovati da se kao kritidni faktor javlja tadno predvidjanje karakteristika jo5 u fazi projektovanja. S obzirom da radne karakteristike, pouzdanost i vek trajanjavitalnih delovamotora zavise u znadajnoj meri od tribololkih procesa, predvicljanje njihovihtriboloSkih karahteristka u fazi projektovanja je od i konstruisanja posebnog interesa [1].

Prof. dr Aleksartdar Rac,dipl. ing., Mai inskifaktltet, Beograd Tibologija u industiji, god. XVI, br.4,1994

tt9

Tablica 1. Potencijalneuitedc u SAD kao rezultattibobikih istraiivanja

:,,: :,i,:,.''.,,:,:',,:',,, ]',

OBI3ST

P, otencijAne: u$tede energile

j::::

f.r,sAD, PouoSnje ::: :I

7.4

Miliiardi
't1

Pfocena tro5kova , .:Ftlprogilma,.,

'12.6

PoZitivan bdno's
87 14 113 69

DrumskisaobracaJ

Generalori,,snage i turbomaSine
Industrijske ma3ine i procesi UKUPNO

o.7
2.8
10.9 PoziUvan odnos =

1.0 4.2
16.2 usteda

7.3 3.7
23.6

l0.Rltroskovi

Tablica2. Uticaj istraiivaCkihoblastina ekonomiCnost PiedloZene oblastiBI MaziVaipodmazivanie pfevlake Materijalli Oiumgki,saobra6aj Motor
V

Generatori ,, Industiijske snagei rnasrnerprocesl Tlansmisiia turbomaSine

V V M M M M V V M M M

Procene koSkovdll mil,dol. 5.6 4.8

V V

V V
V M

HAuan;e
Kllznilelaji Kotrljajniletaji

o.7
4.4 1.7 1.0

M
M M M

ZaptlVke
janjemetal Val a i proces i

M
M

3.1
21.3

UKUPNO
V-ve6i znadaj M - manjiznadaj

Hidrodinamidko podmazivanje

Sa gledi5ta mehanizama motora SUS,5toje przktidniji prilazzave(,inu inienjerakonstru ktora,sledeii tribornehanidkisistemi su u ZDiintresovanja: . . . . klizni leiaji kolenastog vratila; grupa klipna bregasti mehanizam i sistem zapodmazivanje.

Kolenasto vratilo 12.5Vo Klipnjada l0.IVo

mehanizam

Toje i logidno akoseznadasumehanidki gubiciu motom SUS[23]najveiikod tih mehanizama (sl. 1) i da pouzclanostmotorakaoceline zavisiu najveiojmeri od pouzdanostipoketnih elemenata. Pomenuti triboelementi i mehanizmi obavljaju svojufunkciju pri razliditimreZimima podmazivanja (sl. 2), saznanjekojeje osnova za svadaljatribolo5ka razmatrania.

Klipni prstenovi 19.07a

Dodatnaoprema 22.5o/o

2. KLIZNI LEZNI
Konstruisanje leiaja kolenastog vratila motora SUS je jedan od aspekata kompleknog razvojnogprograma motora.To je sloZen posaokoji obuhvataaktivnostiod izbora materijala,konstrukcijskog relenja pa do proraduna radnihi tribolo5kih karakteristika. S obziromcla kliznileZaji kolenastogvratila radeu oblastiHD podmazivanja, njihovproradunsatribolo5kog stanoviitaobuh-

Slika 1. Raspodelamehaniikih gubitaka u motoru SIJS Mechanicalbsses in engbrc Pact1 p edeneruteuemuiqecrcu x y mpatu e deuiatieneeuyrupeunoeo ciopauua

t20

vata odredjivanje debljine sloja maziva,velidinetrenja, temperatureulja u leZajui protoka ulja kroz leZaj.

to0
D

PP

z.

ro'r H F
tz ul

3
L) l! LJ

ro'l

KLlZllI LEZAJ-

*.
to.t

no/p
SAk42. Uslovipodmazivaniakod osnovnihmehanizama mitora SUS(Strbekov dijagram) Stibeck diayary showinglubicatbn modes oI engne componenls Ycnoauaclro3Kue o4HoaHba ilexaHu3ilol ( Cfrpu6erca dauiatfuenert eluopa)

Sloj maziva ima tri svoje funkcije: da odvodi toplotu generisanu u leZaju, nosiopteredenje i odrZava spregnute povrlinepotpunorazdvojene Otuda i osnovni [24]. znalaj odredjivanja debljine slojamaziva.Medtim, dinamidka optere6enja koja trpi leZajmotora SUS pri promenljivoj udestanosti obrtanja dine proraRe5enja dunrelativnosloienimzadatkom. koja se danas koristeza procenudebljine sloja mazivarazvijenasu tek unazad30 godina[25]. Medju njima trebanavesti"Mobility"metodu Bukera [26], "Impuls"metodu Bloka i numeridkemetode razvijene od razliditih autora, ali i proizvodjadamotora i lelaja. Dobijeni rezultati pokazujurelativno dobro (sl.3),5to slaganje saeksperimentalnim merenjima navodina zakljudak da se vei danasmoZe,u fazi konstruisanja motora, analiziratistanje leZajasa glediStapodmazivanjai uticaj pojedinih faktora[271. Thkve tendencije sujasnoprisutne. Temperatura ulja u leZajui protok ulja su medjusobnozavisnevelidine.Predvidjanje protoka vezano je zavelidinupritiska pod kojim seulje dovodi u leZaji dozvoljenu radnu temperaturu leZaja. S obzirom na promenljive proradun proradne uslove je toka takodje sloZen problem, ali su danasvei realizovana relenjakojamogudaobezbede optimiranjeovih velidina [28,29].

tat'i ni rezu'l Eksperinnntal

IJ c 3

ol
tl ol lf I l't
I

3. KLIPNA GRUPA

t
t

--,i,=j\-. -lJ
16'0

^ Ii,

,t

:l

Radoviobjavljenizadnjihgodinavezani za tribologiju klipnogprstenaobuhvataju novakonstrukcijska reSenja i materijale, matematiikomodeliranje trenja,proraiun podmazivanja i razmatranje problemavezanihza smatrenja potro5nju njenje kao i ulja [30].

1980
2S
I(Uat

1990
1.5 nut

199?
t.2
IruII

sn ost dm o b i Je n za a vi P r o r ae u n o
2.

[ffi*]
SI,/NL [Iromirani

1.75
uuIl

1.5 mm

3.

ffi*l l
SLI NL,dlik Ilromirani Prevlalie: - Molibden - Keramika SL/ NL,6elik Sint. Materijal Prevlake: - Nitriranje - Navarene

SUka3. Upotedni rezultati relativne debliine sloia maziva kad Hiznih leinia motora Co mparhry,predicied fbn tlriclorcss wutr exDenment Cp aat n ui enort ote p eey.,fatrtalh ot o iittocttfrettouoti I u ortttluH br cta ao quo i u Lt ilu xu

prstena Slika 4. Razvojkonstrukcije klipnog, Desigit-dev elopni n ol p bioit ri r tgs raJautuueKoHctupyEtluu Itopt.tuc6o2o Konap

Tibologija u industiji, god.XVI, br.4,1994

121

2 { 0 0m l n ' l
e7 CILIITDAR
-o

1 2 0 0m i n - l 8oomin-l

il)

Ir
.2

jt
zz

t!

oo

3,
UGAO KOLENA
Slikn 6. Promenadebljinesloja maziva kod Hipnog prstenaza razlitite utestanosliobrtania motora hedicted cyclic vaiation of film thicl<ttess for differentenginespeed A sueuenue won at4u n u cuaso,ru o 2o c.ton uop utueao 2o Kona4adnn pasuo1outtcnao6opowoa

prstena i pritisaku slojumaziva Sliko5. Geometrija ing geomehy Piston andoil pressure feouewpuaKonb4a u daeneuue 6 ctoecljt[tlKu

Razvojklipnih prstenovasa glediSta materijalai konstrukcije menjaosesaopitim tendencijama da sesmanji masamotora i oscilujuie mase.Zbog togaje vidljivo smanjenje ali i promena dimenzija oblikaradnepovr5ine klipnogprstena(sl.4), Pri tomesepostavljaju zahtevi da se smanji trenje i habanjebez gubitakana efikasnosti zaptivanja. Istovremeno se iskazuje tendencija smanjenja zazorai smanjenja potro5njeulja, Storezultirai u smanjenje Stetne emisijemotora. je upotrebasivog U odnosuna materijaledominantna liva [31, 32), ali je sve prisutnije i kori5ienjedelidnih prstenovasa odgovarajuiimprevlakama i to posebno kod savremenih motoravelikih snaga 34]. [33, Gubici usled trenja kod cilindarsko-klipne grupe su povezani neminovno sa uslovima podmazivanja klipnog

prstena i cilindra. Kako klipni prsten moZe da radi u oblasti potpunog i nepotpunog podmazivanja, matematidki modeli za proradun vezani su za hidrodinamidko i granidno podmazivanje [35, 36, 37]. Teorijska analiza hidrodinamidkog podmazivanja klipnih prstenova znadi primenu Rejnoldsovejednadine [38], sa analizom pritiska u sloju maziva (sl. 5) i proradunom debljine sloja maziva(sl. 6). Smanjenje trenja kJipne grupe je odludujuie za poveianje mehanidkogstepenakorisnosti motora. Zbogtoga nije zadudjujuie da su istraZivanjau toj oblasti intenzivna. Posebno treba ukazati na rezultate matematidkog modeliranja trenja [39,40], koji pokazuju dobro slaganje sa eksperimentalnimistraZivanjima(sl. 7), 5to omoguiuje da se u fazi projektovanja motora oceni velidina trenja i mehanidkigubici [41],

usls r--+z. oJ 5Z

*f.KgMp.

rrsn.

IZDUV.-{
. Furuhama: eksperimentalni rezultati(punoopt. 2. Hoshi:radunskirezultati(puno opt.) 3. Hoshi:radunskirezultati(bez opt.) 'l

z, lrl e.
F

fa.l

3/Ztr

T/?t

SAkn7.Sila_trenja Hipnogpntena (dizelntotor, I0A0ofuin) Pistonfrictiott (diesel eneiile.l0a0runi Cunatupeuua uoptuueaolo xonaig (duual, lb00 O/uutt)

122

Tibologija u ittdustiji,

god. XVI, br. 4,1994

4. BRBGASTI MEHANIZANI
bregastog mehapodmazivanje i neadekvatno Habanje je motora. nizma destuzrok problema u radu bregare5enja Danassekoriste razliditakonstrukcijska da na ali je za sve karakteristidno stog mehanizma, povr5inama u dodiru i relativnom kretanju vladajuvisoka specifidnaopteredenja,Stoznadi da za njih vaie Hercoviuslovidodira.S togaje teorijaEHD podmaziMedvanjaosnova za relavanjetribolo5kihproblema, jutim, zavisnood geometrije,brzine i wojstavaulja vnte podmazivanja kredeod realnoseopseg ostvarene GP do EHDP. mehaTeorijskimodeli u oblastitribologijebregastog nizmaimaju za osnovnicilj predvidjanjetrenja i habauslovapodmazivanja nja [42,43] i analizuostvarenih deizabranog reSenja I44,45),pre wega odredjivanje bljine slojamaziva(sl. 8). kinematike sistema nepostoje Medjutim,zbogsloienosti joi potpuno izdiferencirana relenja, pa su dalja istraLivanja neophodna.
F

vtE oa z, o

frl < d,o >o

< r/) F <u z,z

-a K) F)

<J lcl E
t{ xO l4l

UGAO OBRTANJA
Slikn 8. Teoijskevredrrostidebljinesloja maziva za breg Theoretical valueof film lhicknessaround catn p efuuvecxuesH Teo aqeHuflfr ottt4uuat
CnAfl Onn KVfuAVKA CJ4A3oqHO?O

Poznatoje da su u proSlostikonstrukcijesistemaza podmazivanje, po pravilu,bile predimenzionisane kako potrebnakolidina ulja i u ekstremnim bi se osigurala sludajevima, na primer, velikom zazoru usled habanja podmazivanje ili da seomoguii adekvatno ako se leZaja proizvode varijante veiih snaga iz osnovnog modela [48]. Medjutim, danaskada su svi napori usmerenina poveianje ekonomidnosti motora, takav se pristup moZe oznaditi kaoneadekvatan. RelenjasetraZe u optimiranju svih elemenata sistema za podmazivanje [49] simulacijom sistema tokomprojektovanja motora.

5. SISTEM ZA P ODMAZTVANJE
vitalnih delova i mehanizama Podmazivanje motora pomoiu kogaseproces sistema ukljuiuje i razmatranje podmazivanja os&aruje[46,47].

L
o

Slika9. Struktuma ienu sisterna podnnzivanjamotora SUS Scheme of encine lubricaiionmslem Ctupyxtuypuan cxe"tui c,uisxu dor Earuert1iletrya p eru patuta te|o cZo 'tibologija

u indtutiji,

god. XVI, br.4,1994

123

6. ZAKIJUCAK
motoraodredjekod savremenih Tiiboloika istraZivanja zahtevima za5tomanjupotrolnjugoriva nasu,pre svega, probleTizahtevinameiurebavanje ivisokupouzdanost. motora. ma trenja i habanja vitalnih mehanizama traie a verovatno i u bliioj buduCnosti, se,danas, Re5enja u: > poboljlanju triboloSkihkarakteristika materijala,na povr5ina i preprvommestukoriSienjem modifikacija vlaka, > razvoju i koriSienju ulja za podmazivanje visokog udinka, > razvojuanalitidkihmodelaza 5to tadnijepredvidjanje pokretnihelemenata mototribolo5kihkarakteristika projektovanja i ra tokom > optimizacijomsistema za podmazivanje sa tendencijom integracije sistema za podmazivanje i hladjenje.

K D.,Ingenieurkeramik $4.) GltisirtgH., Aengeneyndt, Tribologie und Schmieim Kraftfahrzeugmotor, 132-138 rungstechnik, 37,3, 1990, Beese, J. G, Clarke,H., The Performanceof Mate115.) rials Associated with Cams,in "Camsand Cam Mechanisms", ed.Jones, J.R.,IME, London, 1978 [16.)Dawson,R. 8., Slimin& P. N., Dizelskamotorna gorivo,"JUGOMA 86", Portoroi, ulja koja Stede 1986 A. 8., Risdon,T. J., The Effect of Molybde|7 .) Greene, num Containing,Oil- SolubleFriction Modifiers on EngineFuel Economyand Gear Oil Effrciency, sAE 811187 lt&.l FlamaguchiII., Maeda,Y. artd Maeda,I, Fuel EfPassenger ficient Motor Oil For Japanese Cars, sAE 810316 und elastohydrody|9.1Lang O. R., Hydrodynamische namischeEffekte in Motoren, Tribologie und 37,1,1990,2-70 Schmierungstechnik, F. .f/.,Fundamentals of Hydrodynamic Lu120.)Theyse, bricationand Their Consequences in DesignEngineering, Part II, Wear, 7, 1964,PaftI, 385-418, 477-497 Kumpel,G., Anvendung der Elastohydrodynanrik 121.) lribologie und Schieauf Nokel-Stossel-Systeme, 299-308 rungstechnilq 33,5, 1986, F.7., Roylance, B. J.,TribologicalConside122.)Barwell, rationsin the Designand Operationof Cams- A Review of the Situation,in "Carnsand Cam Mechanisms", ed.Jones, J.R.,IME, I-ondon, 1978 in Yerbrennungs [23.]Lang, O. R., Reibungsverluste Motoren, Schmiertechnik und Tribologie,29, 3, 7982.90-92 Perkirc, C.A., Dynamically f,oadedIlearingAsses124.) sement by Oil Film Analysis, Ind. Lub. andTribology,25, 4, L973,159-1 60 J., I.ove,P. P., Martirt,F. A. and RafiErc, IX.] Carnpbell, S. O., tsearings for Reciprocating Machinery: A Review of the Present Stateof Theoretical, Experimentaland Service Knowlcdge, Proc.I Mech Eng, 182, Part34, 196768 J. F., Dynamically LoadedJournal Beaf26.fBookar, rings: Mobility Method of Solution,Trans. of ASME,serD,87,3,1965 F. A.,l)evelopments in EngineBearings, [27.)Martin, Proc. 9th Leeds-LyonSymposiurn on Tribology, Butterworth, 1983 [28.) Ilashizttme,K., Ilagiwara, Y. antl Ktmatla, Y., A. Studyof the Oil l'low and The Temperature of Proc.JapanInternational TriJournalBearings, bologyConference,, Nirgoya, 1990, 295-300 Lang, O. R., Stcinhillter, W., Gleitlager, Springer [29.) Verlag, 1978 I'resent Information on Pil30.lTingL. L.,A Reviewof stonRing Tribologr,SAE 852355 A., IstraiivanjetriboloSkih karakteristikaete[31.]Rac, menatai mehanizama motora SUS,III faza,podp r o j e k a tu o k v i r u p r o j e k t a " R a z v o jf a m i l i j e antitoksidnih ekonomidnih benzinskih motora", Maiinskifakultet, Beograd, 1989, str.27
Tribologija u irtdutriji, god. XVI, br. 4,1994

LITERATUM
.4.,Tribolo5kiaspektikonstruisanja osnovnih [ 1.]Roc, malinskih elemenata, YUTRIB 91, Kragujevac, -24 \99l, Zb ornlk r adov a, 17 [2.] Pinhs, O., WilcochD. F., The Roleof Tribologyin Energr Conservation, Lub. Eng.,34, 11,1978,599610 im [ 3.] Mayr, ,B., Reduzierungder Reibungsverluste Fahrzeugmotor, Schmiertechnik und Tribologie, 2't,t,1980,5-9 4.) M.l,., Putting Friction in its Place, Monoghan, | Proc.IMechE, 1989, C375II(N1 K, Maxrda, 7., Goto,7, and Kai, Sh.,Deve[5.]Hamai, lopment of a Friction PredictionModel for High Iterformance Engines, Lub. Eng.,47,1991, 567-57 3 [6.) Goto, 7., Hamai, K, Kai, Sh.,and Masuda,7., A., Friction Prediction Model for GasolineEngines, Proc.of the JapanInternationalTribologl'C-onference,Nagoya,1990,143-148 Kovach, J. 7., Tsakiis,E. A., and WongL.2,, Engine f7.) Friction Reduction for ImprovedFuel Economy, SAE p. 820085 P. M., Cooke, V.B. andAndrews, C.A.,Lu[8.)Lewirwky, brication Oil Requirements for Low Emission Diesel Engines, AVL Conference "Engine and Environment", Graz, 1989 Tendencije u razvoju kliznih leiajevazamotoresa [9.] , unutralnjim sagorevaqiem, MIBA Gleitlager, AG, predavanje na seminaru DOS, Arandjelovac, 1988 [10.]Taylor,B. J., Eyre,T. S.,A Reviewof PistonRing and Cilinder Liner Materials, Trib. Int., 1"2, 2, 1979,79-88 Camshaftand Cam Follofll.l Eyre,T. 5., Crawley,,B., wer Materials,Trib. Int., 13,4, 1980, 147-152 D. H., Smart, R.F.andReynolds, JA., Surfa[12.fJames, ce Treatmentsin EngineComponent Technologr, Wear,34,1975,373-382 Day, R 1., PistonRing and Liner Wear,Ind. Lub. ['13.) and tribology, 34,2, 1982, 44-49 t24

H, Schaub, R., Piston Rings for Slowand f32.)Sunden, medium SpeedDiesel Engines,Trib. Int., 12, 1, 1979,3-1,4 Devon, ll., S. M., Reglitzlq,A. A. ttnd Seehatuen, [33.] NeueMotorentechnologie verandertdasAnforderungsprofil von Motorenolen,Mineraloltechnik, 5,mai1992 M. and Nakada,M., [34.] hnne, 7., Maeda, Y., Takeda, Development of AutomotivePiston Rings with High Resistance to Wear and Scuffrng, Proc.,Japan InternationalTribologyConference, Nagoya, 1990 U., Untersuchungen am dem Tribologi[35.] Todsen, Kolben-Kolbenring-Zylinder, schenSystem VDI Forschungsh eft, 628185, 1-52 U., Besherige Forschungsarbei[36.)Knce, H., Todsen, ten am Tribologischen SystemKolben-Kolbenring-Zylinder,Tribologieund Schierungstechnik, 33,2,19B6, 90-98 Miltosios,G. K, Patterson, D. J. and Papanastrciotq 137.l L C., Solution of the Lubrication Problemand Calculation of the Friction Force on the Piston Rings,Trans.of ASME, Journalof Tribolory,111, 1989, 635-641 Ruddy, B. L., Dowsort,D. q1d Economon, P. N., A [38.] Reviewof Studiesof Piston Ring Lubrication, Proc.of 9th keds-Lyon Symposium on Tribology, Butterworthand Co., 1983 P.C., SinghalS.andSarma,,/. P,,Friction [39.)Nautiyal, and WearProcesses in PistonRings, Trib. Int., 16, 1, 1983, 43-49 Jakobs, R., Zur Reibleistungder Kolben-Ringe bei [40.] PersonenwagenOttomotoren,MTZ, 49, 718, 1988, 309-317

l4l.lHoshi, R, Baba,Y.,A Studyof Piston Friction Force in an Internal CombustionEngine,ASLE Trans.,30,4, 7987,444-451 Dysora 1., Kinematicsand Wear Patternsof Cam [42.) and Finger FollowerAutomotiveValve Gear,Trib. Int., L3,3, 1980, 121-132 C., Colgary Z, Pivoted-FollowerValveTrain 143.1Bell,I. Wear: Criteria and Modeling, Lub. Eng., 47,2, 199t,t14-121. [44.] Hamilton, G. M., The Hydrodynamicsof a Cam Follower, Trib. Int., 13,3, 1980, 113-119 R, Gaiglio, R., The Role of Tappet Surfa[45.]Smalley, ce Morphology and Metallurgy in Cam/Tappet Life, Proc.9th Leeds-Lyon Symposium on Tribology,Butterworth, 1983 A., Kostit,Dj. i Balvanlie4.4.,Mogudnostipro146.lRac, raCunai optimiranja sistema za podmazivanje rnotoraSUS,Motorna Vozila-Motori,XfV, 81/82, 1988,275-284 [47.] Rac,A., Kostil Dj., BalvanlijevA., Iapundiit Lj., Op5ta karakterizacijasistemaza podmazivanje motora SUS,Goriva i Maziva,27, 516, 1989,235245 [48.)H olland,,/., Optimierungvon Olversorgungssystemen in Motoren Minderung der Reibungsleistung,Schmiertechnik und Tribologie,28, 1, 1981, 3-7 [49.] IIolland, ,/., Simulationeines Olverteilungssystems, Tribologieund Schmierungstechnil\ 34,6, 1987,346351
* Rad saopilen: na neuirto-slruinom skuptt "Nauka i molonn vozilau,Beograd" 1993 adrcsaautom:Maiinskifahtltet,2T Mafta 80,11ffi0 Beograd e-rnaiI a tlres a: erac @ubbg.etf.bg. ac.yu

Tribolory of Automotive Engines - Present StateandTendencies

Aulomotit'e.engine consists.of a largernumberof tiboelements i.e.rnechanisms that havecrucinl influence on the fficielry and reliabilityof i.ts performanci. From thetibologicalstandpoint the developrnentbf these components is relatedto threemafufielels: . stttdyof mateials of whichthemovingmechanisms aremade; ' developirtg of methods tibological characterisrics calculation and for . detelopirtgof lubicants engine lubicarion. for i1 g verywideand significant_area of research in enginetibolog. Besitles effortsto TherteU 9f ry(te.nals ilnprovethetibological characterislics of mateialsalready iit use newones aie beingintiducecl. Orhir trencls are towarh modiJication of surf.ycyypgsecl-t9 with friction and near and towardsuslngrlifferentcoarhrgs the aim of solvingthe existent tibological problems. On the U91!1.of and systems of the ltO and EHD theoies of lubication calcrtlationof the vital components (sljdlrg bea1t7Ts, engbtes piston assemb[y and.valve,Irain sysrems)"inchrcIilry tne ktricatio,, ,yri"^, proiid", a clearerdefiningol theperformance and optimkatiottin ihe eariystage of\esigtt. Development of engine oilsis-conditioned bya numberof uuren,t demancls, desigtmo4ilicatiorts from engine to the dentand service life of the hbriiant and decreose it oil coisumptio"n for nn adendecl and fiction in engurc. Accomplis.hed solutbnshavebroughtaboutthep.ossibility of-meeting thedernnnds in energt for tlrc decrease cortxunptiot\ mass to pow'erration and emissiort, as weil as for- high reliabilityantl cornparati:'ely lo:w mainlermttce costs.

Tnbologijau indwtiji, god. XVI, br.4,1994

tZ5

Tpn6ororrfl lBrrrare.neli nHyrpennero cropaurrfl

- cocrotrHue u reHAeHIInn
,Xpuiatuenu euytlpenne1o c1opanua cocwani[t ta donawozo uucna wpu6oaolwrecrcux arreileHuos,ltl.e. ua ueraux pa6owt't. C woqrcu tlrl,uo6, oKa3boapulux suaquweabtroe *rueHue na eSQexwuanoctttt, u nadtituocilt apevufl EtpudonoZuu paeeuEtue ewux detuanefi Eteato caasauo co uredyrcuqu.tu o6nacwauu: . ttccnedoaanueu u paseu4tueu uawepuanoe, ucuoLttsyeuatx dna taZoruoanneuua dauucyuquxca detilaneii; . pasauutuett,uewodoa paccuEtua wpu6ono2u\ecrcux mpaxwepuctuux ; . paaautuueil cr,a3oK dta cuaearcauua dewaneii deuTawenert. Ilpuuenaeuare uafilepua.nu aanapfilca aecbita wuporcort u aattcuoti dna trtpu6oaoluu dauialueneil o6nactiluto. Hapady co cilpeilneHtlniut yrtyqweuua xapaxwepuctuuxtt yxe ucilonwyeuu* .uatTtepuaroe pa36u6ap[Itcn u euedpanfrcn Hoaae. Oco6euno wa6ntodarctilca weudeu4uu uaduQu4upoeauua ltoeepxuocluefi ucutlEtyenatx wpeuue u u3HautuaaHue,u ltpuuanerurc pasuoio poda uorcpwwurt c 4enoxt fiouutcenua cun lupeuua u ux uocaedcrueuit Ilodcudilt otueeEtctuaeunaa defranert u cuctTeu dauia[ilenn (tlodutuurtuxoe cKonbJreHun, uat-uyttuouopuneaofi Ipyuua4 cuctue,uar pacupedeneuua euecfre co arclAeuofi ctnarcu) colnaon ilteopuu lttdpoduuauu.recKolo u etactrtoiudpoduuaturyecrcozo ctaearcauua, o6ectte.tulaelu 6onee acuoe oiipedeneHueux xaparc[ilepucwurcu outhuuueaqurc ua ilepeo'v etfraue KoHcilyuposauua deuZafrenert. Paeeu[Eue upouaaodcEtea ta[ttepuutx tncen wpe6ypm ]Hofurc (tarctilopot, ow KoucupyKEtuauarv ueueuenuil a dewaiilea!,upodonceuun cporcacnyx6at tncnau yrte,lurctiltt e1opacxoda, do frotttoreuunrupeHune coupatceuuax oau?aluerlfl. Ilputwnaetorc peurcHufl cuoco6cwaooanu upu6nuttceHyn cospetrct*oa daulatueaed rcsadannuw wpe6oaauun"u. uo pacxooy SHep?uu, lloHu)EeHun otuHoweHufl nlaccailourtocwb, rllaTbueu LuoKcutrHocwu eu)cnouHb& ?a3o6 u fioeuwenuoti uadibcnoctutt uptt owuocuweauuo ue1onutuux eawpaiuax ux o6cayucueauua.

'dacete onnovttt
2ttora

fl, fl',,,',',';,' QA SOpi,IS

;; .:

1 , , ,\ l

',,:.., :

::::. i:.,,:a .,

z& 1995.godinu

t26

Tibologija u indrctriji, god. XVI, br.4,1994

UDK 621.91.003.12

v. N. ulrYSHEV, V.A. GODLEVSKI

Neki rezultati u oblasti tribologije rezanja i tehnologije podmazivanja

Prevodsa englakog: Mr M. Popovi6,dipl. ing. Gnqa istraiivata je poCelasa radom na ovimproblemima lvanovoimajuiiveCznana novo-otvorenom Univerzitetu i nauine rezultate. Predmetistraiivanjakoja iajno isktrstvo sezove w obavljena na Katedrizafiziku[vrctogstanja(sada procesi su metala kaji se Tbhnitke Fizike) obrade Odeljenje deiavaju u aktivnim tehnoloikim sredinama. U iirokoj oblasti tiboloikih problema, procesi rezanja, habanja i podmazivanjau tehnoloikim sistemimaobrademelala zatuimajuposebnomestozbognjihovih viiih energetskih nivoa, specijalnihkombinacija rnaleijala u konlaktu i specifiinihzalrteva za (njihove) finalne rezultate.

r[]n T
-?

z
E F

t--l
ll

,!
a

predloZiti SadamoZeizgledatida je bilo jednostavnije resredina metala primenuhemijskiaktivnih u obradi kontaktnihproili dakupravljada zanjem kao regulatora 1). kontaktamaterijala-alata-sredine.(Sl. cesa u zonama tripodinjeu tradicionalnoj ovogprocesa Razumevanje dejstvo aktivnih bologiji gde su oksidacioni procesi i bili aditivaiz maziva na frikcioneparoverazliditihma5ina posleSezdeseetih. istraZivani U tom smislunovadiscipli(sredstva zahladenje na u vezifluidazaobradurezanjem je kao produZetak nastala op5teg triboi podmazivanje) pristupa. vidljivoj i slidnosti lo5kog Medutim, uprkos povezanosti suStinskoj ovedve discipline, njihova"ciljna je na razliditenadine.Dok je cilj funkcija"formulisana tradicionalne tribologije bio spredavanje habanjaoba tela(akoje moguie),zavremeprocesa kontaktna obrade je potrebno jedandeo frikciozaitititi od oSteienja samo nog para (alat) i favorizovatina sve nadineo5teienje drugogdela(radnikomad). Bio je to pedod (do sredinesedamdesetih) obeleZen jasnomtendencijom u ovoj oblastiza efektivnopovezivanjefenomenaadsorbcione redukcijesnage(Rehbinder-ov efekat) sa parametrima obrade- To je prouzrokovalo velikeserijeeksperimenata saprimenom pow5inski-aktivnih materija (rastvori povr5inski-aktivnih koloidnihsubstanci i rastopine lako topljivihmetala) u obradi.PaZljivija ispitivanja pokazujudaje oblastpraktidneprimene efektaogranidena Rehbinder-ovog takvim tehnoloSkim metodarna kojesu povezane saodsecanjem prilidnotankih slojevaod radnih komada,sa dispergovanjem skinutogmaterijalat.j. sa formiranjem velike pow5ineobradenih specifidne proizvoda. Jedanod pravacakoji mnogo obe6ava bio je primena pulverizovanih maziva. Ovo dajeznatanefekatzahvaljujuii ogranidenoj potroinji fluida, minimiziranomhaba-

r. KRATKA ISTORIJA PROBLEMA

Unapredenje proizvodnje rnaiina je okarakterisanorazvojem nove opreme koja funkcioni5e pri visokim temperaturnim uslovima, u agresivnim sredinama,u vakumu i drugim specijalnim uslovima. Pojavila se potreba za obradom delova od novih super jakih, toplotno-otpornih, koroziono i eroziono otpornih, nemagnetskih, vatrostalnih i drugih materijala saposebnim karakteristikama. U industriji proizvodnje instrumenata, koriffenje distih metala razliditih wsta i legura za specijalne primene takode se mnogostruko uveiava kao i obim obradivanja nemetala: poluprovodnika, ne-provodnika, polimera, kompozitnih materijala i.t.d. Pronadeno je mnogo novih materijala koji imaju mnogo niZu obradivost nego konvencionalni delici imajuii u isto weme sasvim slidne mehanidke karakteristike. To znadi da je veoma vaZnauloga hemijske prirode ovih materijala za njihovu obradivost kao i za medusobnu interakciju njihovih pow5ina i interakciju sa sredinom.

h of. dr V. N. L atyshev,Dri awi utrivenit et I vanovo,Rus ij a tr/. A. Goldletski"Driavni wivenitet lvanot,o,Rusija

Tibologija u indwtiji, god. XVI, br.4,1994

727

Usloviobrade

Medutim, pokuiaji da se re5i problem efektivnog oksidirajuieg maziva "oddodavanjaaktivnih mah", posredstvom oksidanata u sredinu,nisu uspeli.To je donelonekenepoieljneefekte:zajedno frikcionih povr5ina, sa oksidovanjem i nekekomponentakodesuoksidovane jedinjenja) organska te fl uida(uglavnom a osimtoga,deloviopremebili sunapadobrade SI.l Tri plawn delaprocesa nuti korozijom. Jedno od uspednih process Tree mailtpansof mbchining porelenjakojeje ovagrupaistraZivada swauaupo4ecca o6pa6owxu Tpuocuoeur,rx od nenudila,bilaje primenasuspenzija povr5ine. obradene Otkrivenju alatai maloj hrapavosti kih specijalno sintetizovanih dvrstih peroksidakoji su no je u ovom sludajuda osim termo-fizidkihprocesana aktivnim supstancama, Takavi stabilizovani sapovr3inski kadarazvijena peroksidi zonu rezanjautidu i neki elektro-procesi visokutoplotnuotpornosti oni imajurelativno kapljice dobija medufama granica mikro-dispergovane su sposobni da otpu5taju kiseoniksamounutar kontaktispitivanjabila su elektridni naboj.NaZalost, ovaobeiana pod ne zone visokimtemperaturnim uslovima. dejstva vodeno-ulnekovremezbogStetnog zaustavljena jne maglena pluia ljudi. Samonekolikogodinakasnije, ne5to"blaieg"okNapravljeni su poku5aji za ostvarenje bile sidacionog sredine dodavanjem saza5tidenom zonomrezanja dejstva ozonau nju, Kao kadasu ma5ine-alatke jak oksidant, za oslouvedeneu industriju, pojavila se mogu6nost pod uticajem stvoren u ozonizatoru ozon pulverizovanih badanje potencijala za uvodenje metode je zaozoniranje vazduultra-violetne svetlosti, iskoriSien Ali, opitiji pristupvezansaproudavanjem hemijmaziva. ha koji je propulten kroz mlaz tekuie vode.Thkvatehskogaspekta dejstvamaziva za vremeobraderezanjem nologijadopuSta da se poveiaju ne samoantihabaju6e vi5eobeiava. u razliditimsredinama. karakteristike maziva vei takodei otpornostSHP-ana biolo5ka dejstva nastala usled antiseptidkih osobina ozona.

ilil1ilt

odvojenih filmovazaweme mastvaranja obrademetalarezanjem.

2. ISPITTVANJE HEMIJSKIH KARAKTERISTIKA PODMAZUJUEEGFILMA

Ideja o kori5ienjuhemijskiaktivnihsubstanci (EP aditivi) kao sastojaka poniklaje u klasidnojtribologiji. maziva Logidan plutza podetakispitivanjana tu temu bilo je proudavanj e najrasprostranj enije hemijski aktivnesubstance- kiseonika.Eksperimentisu pokazalinjegovu je, naprivaZnuulogu u procesima habanja: pronadeno mer, da se trenje u vakumu odviia na najteZinadin,sa raskidanjem i zavarivanjem povrlina istovremeno. Ova pitanjaprivuklasu paZnju grupeistraZivada u Ivanow. Na ispitivanje oksidacionih procesa i oksidanata u obradi metalarezanjem, uticalo je otkriie vi5ih koncentracija vodonik peroksidau vodi za vreme rezanjametala (Gruenberg-ov efekat). Bilo je jasno da se za vreme procesa rezanjadelavaponovnaraspodela kiseonika u vodi, ukljudujuii rastvorenikiseonik,jedanje hemijski vezansa sredinoma jedan sa formiranimpovrSinskirn filmovima. Termodinamidki usloviovih reakcijaneizbeZnosuspecifiinizbogkatalitidkog dejstua novostvorenih metalnih povr5ina. Intezivnesmetnje u ovim procesima, na primer,izanane posredstvom unoSenja u SHP nekih jakih oksidanata, koristeseza ispitivanje efikasnosti instnrnlenata u cilju razja5njavanja unutra5njh mehaniza128

vaZne Ostvarivanje ulogefizidkih i hernijskihkarakteristikaza vremeobradeu aktivnojsredini,ukazaloje na potrebuzaprimenom poispitivanja, specijalnih metocla sebno, eiektronske diferencijalne termo-analize, paramagnetne rezonantne spektroskopije, elektro-hemijske metode i drugiheksperimentalnih metoda. Uprkosvelikoj kolidini informacijadobijenihod gore spomenutih metoda,karakternjihovogmodela nije dopustioda se govorio rezultatima direktnih ispitivanjapasiviziranog filma koji sepojavljuie pri rezanju.Bio je potrebanprilidannaporza proudavanje ovih filmovana pravi nadin. Metodefoto-elektridne polarizacrje (FEP) i .., spektroskopijebile su kori5ieneu tom cilju. Rezultatovog eksperimentalnog ciklusabila je dinjenicada su antifrikcione i anti-habaju6e karakteristike oksidapodrnazujuiih filmovadirektnopovezane sastehiometrijom povr5inskih oksida.Izmenaod stehiometrijskog stanja jednojstrani prema ilijoSjednojpromenitipa provodljivostipow5inskog oksida (tip "n" ili tip "p").FEP metoda daje povoljnupriliku za izbor kori5ienjem"utvrdenog pravilavalence" a uzimajuii u obzir poluprovodnikei stvarajuiiuslove za oksidaciju koji bi mogli da obezbede optimalnu stehiometriju oksida prematriboloikimzahje tevima. Thko realizacija ovih idejadovelado konstrukcije nove "glavne" Semeoksiclacionog de.istva maziva

(sl.2).
fribologija u indrctiji, god. XVI, br.4,1991

3. REGULISANA STRUKTURA FORMIRANIH PODMAZUJUEIH SLOJEVA

Razliditostuslova obrade metalaje vrlo Siroka.Postoji veliki broj kombinacija pritisaka, temperatura,radnih dapouzdai mediuma. Ovovodi do zakljudka materijala podmazini uslovinisu samohemijskive6 da granidno i vanje takode moie odrediti tok tehnoloikogprocesa uticatina njegovrezultat.Na primer,bilo je poznatoda moguda rastvorikoloidnih powiinski aktivnih substanci efekatne samozahvaljuju6i realipokaiu podmazujudi efektave6takodezahvaljujuiiforzacijiRehbinder-ovog miranju uredenih adsorbcionih mono-slojeva Langmuir-ovogtipa. Prema proudavanjudelimidnoregulisanogfaznog sistema(fluid-kristal),takav sloj se moZe nazvatimezo-morfnit j. onaj koji ima neko srednje mestoizmedu&rstog stanjai fluida.Ovi slojeviu aktivnoj su interakciji sa tribolo5kimstrukturamai tako znattrenjai habanja. Idejaje doSla no utiduna karakteristike posredstvom primenerazliditih mediuma u toku ispitivanja povrlinski aktivne komponente: koji sadrZe od niskokoncentrovanih rastvoraza drobljenjedo visoko-koncentrovanihmazivih masti za provladenjei urezivanje Neki interesantni rezultatipostignuti suzavreme navoja. primenerastvorapovriinski-aktivnih supstanci (takode multikomponentni) na operacije brijanjapoluprovidni-

Bilo je otkrivedkihplodaod silikonai galijumarsenida. no da zajedno sa uticajem granidnog podmazivanjau plastifikaciefektadsorpcione ovomsludaju Rehbinder-ov je ostvarujeznatanuticaj na izvodenjeprocesaobrade i njegoverezultate.Energija rezanjaje redukovanaa dubina o5teienezone na plodamaje dvaput smanjena. primenevisoko-koncentrovanih slanihrastvoRezultati molibdena, niobijumai tantala ra u operacijama rezanja strukturepodmazujuiih mogubiti objainjenisaaspekta podmazujuiih slojeslojeva. Dalje ispitivanjemezo-faze pitanjezapokulajprimeneaditivaodredene vapostavlja koje imaju novog"discotiC' tipa.Ovesupstance strukture jezgrou obliku diska,u njihovom "okviru" ne formiraju zajednidke tipa "ogradaod drvenih adsorpcione slojeve kolaca" ili strukturetipa "kovanistub",verovatnosa niskom otporno56uza dalji zaokret pravaca srednje povr5ine.Bilo je predloieno kori5ienjeaditiva te vrste u mineralnim uljimakao triboaktivnihaditivaza SHP koji meiaju se savodom. goreopisanog Logidninastavak ciklusaispitivanja bio je rad na formiranju strukturnih anti-frikcionih slojevadifuzionog tipa na povr5inialata.Do5lose do saznanja da jod uneSen u atmosferuza vreme hemijskih procesa, omoguiava formiranjeanizotropnih filmovasalisnatom strukturom koji imajujake anti-frikcione karakteristike.

Karakteristika obrade

Metafi u zoni rezanja

Oksidni ./l

sloj

,/t

,/

FORMIRANJE USLOVA OBRAD

P1,T1,PH1,c1

P2,T2,PII2,c2

Pj,Tj,PHj,cj

ELEKTRIENEKARAKTE RISTIKE t
I

n-semikonduktor

Stohiometri6ka struktura

p-semikonduktor

fr.t
Rast adhezije

o f r E= '

-ft"

MEHANICKE KA}1AK'| ERISTIKE I

Rast dvrsto6e i krtosti Rast plasti6nosti

Sl.2lvlelunizant dejstvapodnna$ttih oksidnih Jilnrova lv[echanisnrbf oidc filn:s libricating actioir M etanus"tt defictuaun c;tiso, u rt,rt o *cubt, ort u,t dt tox

Tibologija u industiji, god.XVI, br.4,1994

129

4. NOVI PRINCIPI: SHP SA KONTROLISANOM AKTTUYOSCU

primeneSHP-a tehnolo5naodredenoj Pri analiziuslova navaZnu okolnost obratitipaZnju koj opremi,nekomoZe dasesvakog momentasamomali deoukupnezapremine u malinu-alatku zahladenje koje sestavlja unosi sredstva u radnu zonu. Samo nekoliko kvadratnihmilimetara kontaktnezone je usmerenona zonu rezanjadok je kapacitet rezeryoara ma3ine-alatke oko nekouobidajen liko stotina litara. Odnos izmedu "aktivne"i "pasivne" zapremine moZebiti ocenjenaproksimativnim razlomkom 1:1 000 000.Nije te5kovideti da potpuno dijametralno razliditi eksploatacionizahtevi traZe ove zapremine. Fluid moZebiti korozivani biolo5kineaktivanu rezervoaru ma5ine dok u zoni rezanja biti dat moZe maksimumaktivnih parametaraza efikasnostvaranje podmazujudih filmova.U stvariaktivnost ie biti posebna samoza vremekratkih periodai samou lokalnimzonai stvaranje ma gde se delavatrenje, deformacija novih povr5ina. da formuliSemo Ovo nam dozvoljava SHPprema principimakontrolisane aktivnosti koji vodeka optimalnojprimeni hemijske aktivnostiSHP-atako 5toie u "pasivnoj" zoni biti priguSena a u "aktivnoj" zoni - sasvim principi suprotno- stimulisana. mogu Ovi biti ostvareni na razlidite nadine: . primenomaditivasa optimalnomtemperaturnom tadkomhemijskog razaranja koja odgovara radnojtemperatunu zonl rezanJa; . koristeii metodeaktivacije SHP-asaspolja5njim izvorom energije ispred radnezone; . ve5tadkim pasiviziranjem aditivau neaktivnoj zoniposredstvomukljudivanjau sastavkoordinacionih supstanci ili njihovimizolovanjem u disperznim koloidnim slstemlma. Aktivacijasa spoljainjimizvoromenergije moZebiti sasvirnraznovrsna po oblicima i metodamapobudivanja aktivacione energije alipo naiemmiSljenju bolji rezultati se postiZuelektro-metodama. Aktivacija moie biti zaprerninska ili povr5inska. Poslednja metodaje sigurno ekonomidnija i efikasnija. potencijala Pomo6u elektrode smeitene sa spoljnestranepostoji moguinostda sepojavi neposredno provodenje slobodne povr5inske energijc du'stihtela (i kao o5teienje)u zoni rezanja kakobi se jednaili drugahemijska stimulisala reakcija u ciljuregu-foretskog li sauj a usme renog elektro kretanj a koloidnih destica. Sa druge strane,za obezbedenje privremeneizolacije je metodaunoSenja aditiva u "pasivnoj" zoni ponudena aditivau obliku mikro-kapsula u zonu rezanja. Kapsule koje sadrZe tribo-aktivne aditiveimaju prednikod samo nekoliko mikrometarai obavijenesu sa omotadem od organske supstance. Primenom u zonivisoke temperature, kapsuleizbacuju svoj saclrZaj pravo na zagrejanu povrlinu. 1_10

5. SPOIJNI POGLED NA OBI.AST TRIBOLOGIJE REZANJA I TEHNOLOGIJE SHP-a

je da su usloviprimeneSHP-au obradineveroPoznato vatno promenljivi.Ne manje promenljivi su i sastavi poznatihtipovaSHP-a.Tipidantehnoosobine za sada je optimalniizbortehnoIo5ki zadatakpriovimuslovima loike sredineza neku konkretnutehnologiju. U stvari, ovajproblemsemoZereliti na dvanadina. jediPrvi nadin: izbornajboljeg iz kolekcijeraspoloZivih njenja(dobari lo5,a moZdasamoloi). Drugi nadinse sastoji ispitivanja od paZljivog fundamentalnih fizidkihi hemijskihprocesakoji se de5avaju u zoni rezanja sa udeSiem svakekomponenteispitivanesredinei na toj osnovi odreditioptimalnisastav maziva. Ova dvanadina egzistiraju paje vaino da sajedne straneispitivanja a sa drugestrane praksadaju univerzalnije i pouzdane algoritme za izbor i stvaranje novih SHP-aprema stalnoj pojavinovihtehnolo5kih uslova, S tim u vezi,sledeiiaspekti moguukazatina to, koja ie, po nalem miSljenju, biti vodeia ispitivanjau tribologiji rezanjau najbliZojbuduinosti: a) primena SHP-a sa vodenim kao osnovom primenedistih rastvorom umesto ulja;b) poveianje relativne zapremine nemetalnih materijala koji seobradujuiiztograzloga potrebastvaranja specijalnih SHP-a(uglavnomme5avine sa vodom) za obezbedivanje boljih hladivihsvojstava pri obradimaterijalasaniskomtoplotnomprovodljivoiSu; c) poveianje zahteva u odnosu na uticajSHP-a na "tehnoloSku genetiku" obradenih povr5ina; d) poveianje"sukoba" izmedu proizvodnjeSHP-ai odrZavanja (sanitarnii higijenski servis) i zbogtogaodvajanje od industrijskog kori5ienja mnogihtehnoloikiefikasnih aditiva(verovatno u potrazi za alternativama, stimulisaie se interesza aktivacijom SIfP-asa spoljnimizvoromenergije); e) jaka paZnjaka ekoloSkom aspektu dejstva SHP-a. Ovo ie podiii talas novihotkriiau oblasti primene Pojedine SHP-a. mastiza "neposrednu primenu"vi5e obedavaju u ovoj oblasti u poredenju sakonvencionalnim fluidirna. Kao Stomi verujemo,sloZen, interdisciplinski karakter problema SHP-a zahteva posebnu organizaciju ispitivanja u ovompravcu. Uloganaudno-industrijske saradnje, veomaje vaZnana nivou rninistarstva, profesionalnih udruienja i na inernacionalnom planu.

LITERATURA
I l.)Eo6poa B. H., Arcouoaa O. 8., Jlaruututea B. I-1.Lt dp.: Arrrr{pltKrluounafl [port{trr{3trocrrasltpHc a A x a x c M a 3 o r n r r , t M a c J r a MA , . c. CCCP I{o 11325420.MKI,I C 10 r,. u il LJ.,4. ; I{ccre,ilouaunc Bo3Mox(nosrrl [ 2.1t'o d,teacrc at(THRaquH cMa3orilto-oxJtDr(/(arofllrrx xl|AKocTcIi M e T o / l o M| l o B c p x I | o c T l r o [ o f J I c K T p H r r c c K o r . o Tribologijo u indtutriji, god. XVI, br. 4,1991

3apf,xel|f,n

3orrrrr pe3eHnfl, [Hc. KaHA. T9XII. [ayK,

Hsanoso,1982. [3.] fodaeacrcud B. A., Eepeauna E. B.: 06 ncnolr:oBarrrrn BoAubrx pacrnopoB Qra.noqrarililotr B KaqecrBe rpx6oaxrnnHbx npHcaloK K TexIIoJIorfiqecxnM cpeAaM Anfl peseHl{c MeraroB, 14sB. AH CCCP, Cep. $us. 1991.,T.55, Ho 9, l4.lfreaovrcun A. A:, Jfa[uuutee B. H., lodneacrcuil B. A., Xeneauoa K. H.: Oco6eunocr[ cM&3oqtloro qeftcrnun MrrxpoxalrcyirlrpoBeHltlrx tlptrcaAoKK COX(, Teoper. u [peKT. ac[eKTbI Teoprln KoHTaKTHbrxnsatruoqeticrnnfi npn pesalrrlll MeraJrroB, t{e6oKcapu,1988. [ 5.1 Knyuun M. H., Ilodloprcoa B. B.: K Bonpocy o e$Qexrunnocru lefinpHqHrrax rroBbrnreurrofi crBns pacllblneHtrbrx cMa3oqI|o-oxntxA&rou{ux Bonpocrr xn4xocreft nprr pe3anuu MeraJrJroa, Teopu[ TpeHrIff , o6pa 6arrtnaeMocrl{ MeraJIJIoB, tle6oxcaplr ,1972. 16.lKoporuxoa B. 8., Jlafrwwea B. H., Anerccandpoe A. n., Heecrcan C. E.'. Oqemxa eQQexuBrrocrn
GM&3OqH|'-OXI&X(AAIOUIfX TeXIIOJIOII|qeCKnX CpeA

[9.lJlaEiarueaB. H., KapadanoaP. H,: B.nnrnnepalr& [3IIoc n ctofixocrr cTnopenuofoKf,clropoAa pe3qoB I{ TexrlprrToqeulrrr craJrH, Bonp. TeXHIIKH HoJrofilr, HsaHoso, 1973. [l0.lMaprcoa B. B.t Hccreqonarre BrHcnHr repexxcrrsrxcoeguneuxfi u nonepxxocrrro-axTrrnltbrx BerrlecrB ue aQQexrunnocrugeftcrBur cMr3oqnooxJraxArroqlrx xrAxocrefi npn pe3ailHH craleii, [uc. xaug. TexH.HayK, ltepxaBroqnx 1981. I4nanouo, B. A. lll.lHayrtoa A. f., Jlatuautb+B. H., lodneacrcuii u dp.: Tenroroe cocroflHue6ucrpopexyulero
HIlCTpyMelrra, IIoABcprlryTofo xIlMHKo.Tcp-

urqecxofi o6pa6orxe,Becru. Maumlrocrpoenrrr, 4, 1992.,Ho BAncttpcnbDK c[creM&x, [2.] tlonpxuocrurresBJrerr[fl Ourxxo-xnulqecKafl MexarrnKa, Vs6p. rp. M., 1919. IIog peg. [13.]Paennue rrayKr o pe3arrurMraJIJroB, H. FL 3opeaa,M.,L967. o 6pa6arrnfl eMocrr{ [14.1Tap apoe A. l. : ff Os nrurenue pe3aHHcM )I(apollpoqHr,rx rryTeM MaTepr{anoB rtpuMeuerrrc COX c oIITHMtnbIrLIMI.r oxlrcngreJrrnbrMxcaolicrnalrH, ,[uc. xauq. rexrr. rrayx,I4aanono,1990. p,5.1Latyszev lV.N., Godlewski lI/.1.r Rozwoji perspektywyzastosowan wspolczesnych chlodziwly procesachszlifowania, XII Naukowa szkola obrabki sciernej, Bulletin informaryjny,Cz. 1, WarzawaWilga,17-2lwrzesnia 1990., Warzawa, 1990.

rro cretletlrr auopQueaqxr Qopnnpymu{Hxcfl tta r p l | p 3 A H H I fB T O IIOBepXTIOCTS K X O T T T a K TrA prqnbtx c"rpyKryp,Tpeuue rI n3rroc,1986,T. 7, Ho

2, [7.] Jlaanrc IO. H.: Brucartre noBepxnocrro.eKTHBITSNK cM&3oqtro-oxnax(Aaloqfix TxtloJrofHqccKHx cpcA He Mexarruqecxyro o6pa6orxy KpeMnlrq lr apc'eHH-

Hsanoso,1990. AararJurr, [,lrc. xaug.xIrM.rrayK, 8.]Jlatuotutea B. H.: flosrrrueule a$Qexruurrocrrl [ cox, M.,1985.

SomeResultsof The Work in The Sphere of Cutting Tribolog and LubricationTechnologr

A.group ,of researchers startedworking on these problerns in the newly openedState Uit,ersity lvanovo having alreqdylqd-a-corxiderable,expeience and scientific resultsacatmulated. The oSjectsof invistigatiorc carrie/I orrt in Solid State PhysicsDepartment (now it is called Technical Physics Departrneni) nre mital machining processestnkfiry place in active technological mediums [B]. In the large sphgre of.t,ribologicalproblems the processesof cutting wear and lubication in technological systemsof metal machinilry hat,e a specialplace becauseoi their h{gherenergt leveb, a special combinitiort of contactirtg rnateinls and specific requirementsto theirfinal results.

Hexoropbre pesyJrbrarbr B odracTn Tpu6oJrornn

pe3AHIIflM II Te&IOJIOIIIH CMa3LIBaIIIIfl
IIa neduano oruxpaiion Yrurcepcurueltte kleauoao lpyttlta uccitedoaa[ueneti, o6aadatot4afl p{e otlpedenuttt t,rt ttccttedoaulQenacku.u oilt,r{uo.uti uay.sr1,11tt peal,s,a4aillanu, Jauflnacu rrrcnudoon,rruu,n , i uprruedeiua tny,ttrr,t.t o6nacwstx. (a Ka(rcdp9 t1o-Quaurce we4pdaa ruen (a uacwotwpe epei& - Oruden T'exru*rccxoti (nduxu) uccttedoaanu iipo\eccu-o6pa6otuxu .uettannoa, ilpottcxodn4ue a axtiualu,tx tttextotrolu,teaat.v cpedax- Cpedu.urtolo\tucJteilttt'tt' iupu6onoluqecn$ fipoinex upotpccur peJattun, u3,nuurcattun il Ctkt3uaat.uflb wcntotto?tt'tcLKrrx cttcutc,rl o6paSowxu aauuxatollt oco6oe tecwo acnedctttaue 6onee autcaxux iltepletutt.tcclux ypo6tLefi,ocodt u co,rc[Eatrttri ualttepuana o toutuaxwe u ctte4u{lu,teaot.vlApeSooattuti uo u.r oxou,mtuenutu,ru'Iesy-nuLtattto,u.

Tribologijau indwtiji, god.XVI, br.4,1994

131