INWEKTYWY W LALCE BOLESAWA PRUSA

Wybr Lalki jako komunikatu odpowiedniego do przeprowadzenia analizy inwektyw jednostek zwizanych z gwatownymi przeyciami psychicznymi nie by przypadkowy. Sama powie, ktr cechuje silne napicie uczuciowe (Kulczycka-Saloni 1975: 385), na stae wrosa w polsk wiadomo przede wszystkim jako historia nieszczliwej mioci Stanisawa Wokulskiego do Izabeli ckiej. Tragiczne dzieje (Wokulskiego) opowiedziane zostay ze zdumiewajcym znawstwem psychologii uczu (Kulczycka-Saloni 1975: 355). Wyjtkow dbao o to, aby dobrane techniki pisarskie mimetyzoway przeycia psychiczne zauway take Henryk Markiewicz, stwierdzajc:
Lalka daleko posuna naprzd psychologizacj powieci i uszczegowienia opisu przey wewntrznych postaci, osigna nie znan przedtem swobod i naturalno dialogw postaci, wierno zapisu monologu wewntrznego Markiewicz (1967: 61-62)

Powie, ktra najpierw ukazaa si w odcinkach od 1887 do 1890 roku w Kurierze Codziennym, wydana jako ksika w 1890 roku, jest z pewnoci najwikszym dzieem Bolesawa Prusa. Lalka jest odbierana przez wielu literaturoznawcw jako c hef-doeuvre powieciopisarstwa polskiego.
Lalka uwaana jest przez wielu za najlepsz polsk powie. (Miosz 1993: 341) Lalka, zrodzona z gbokich przey pisarza, pisana z najwysz pasj, naley do najwikszych osigni naszej literatury. (Markiewicz 1975: 179) Jeden z niewielu najbliszych sercu, stale odwiedzanych, sztandarowych utworw literatury polskiej (Baraczak 1996: VII)1 Mona te stwierdzi bez przesady, e Lalka jako romans epok stanowi swym zasigiem tematycznym, sw budow zjawisko zupenie wyjtkowe i to nie tylko w naszej literaturze [] Na terenie naszej literatury mona by w tym zakresie znale tylko jedno zestawienie, mianowicie z Panem Tadeuszem. (Szweykowski 1947: 234, t. 2)

Wspomniana nieprzecitna warto artystyczna dziea oraz niezwyka ekspresywno tekstu, a co za tym idzie rnorodno wystpujcych w nim inwektyw, zdeterminoway wybr tego wanie korpusu.

Oryg. One of the few most loved and continually reread classics of Polish literature. [tum. K.T.].

Sam termin inwektywa dotyczy werbalnego ataku2. Definiuje go Walery Pisarek w Encyklopedii jzyka polskiego, poruszajc take kwesti uszeregowania poszczeglnych leksemw w czterech klasach stylistycznych:
Inwektywy (wyrazy obelywe, wyrazy obraliwe, wyzwiska) to wyrazy, wyraenia i zwroty wyraajce negatywne opinie i emocje, odnoszce si bd bezporednio do odbiorcy, bd do innej osoby lub instytucji i wskutek tego naruszajce ich godno. Ich uycie jest traktowane jako zniewaga sowna 3. Takie skutki moe wywoa uycie wyrazw kwalifikowanych w sownikach jako obelywe (np. klempa, cham), pogardliwe (np. fagas, odak, sugus) i lekcewace (np. todzib, szczeniak o czowieku), a take przynajmniej niektrych wulgaryzmw. (Pisarek 1999: 150)

Podzielam pogld Kazimierza Ooga, e podanie definicji wyrazu obraliwego [inwektywy] jest rzecz bardzo trudn, gdy w obrbie tej grupy znajduje si wiele wyrazw i zwrotw niejednorodnych, o rnym nateniu obraliwoci, poczwszy od wyrazw ironicznych, lekko obraliwych okazjonalizmw, a po bardzo obraliwe wyrazy nieprzyzwoite i wulgarne (Og 1981: 180). Chciabym przy tej okazji podkreli, e to wanie odbiorca bezporednio uznaje dany fragment komunikatu za inwektyw. Takie spojrzenie pojawia si w ksice Emotions in Social Relations:
To, co powoduje, e wyraz obraliwy obraa nie zawsze wynika, na przykad z samego sowa, ani nawet naszej wasnej interpretacji znaczenia, lecz jest to rodzaj reakcji u innych. Ich nage zamilknicie lub chwytanie oddechu wyranie ukazuje emotywn istotno tego, co si dzieje []4.

Analizowany przeze mnie tekst zawiera wiele wyrazw, ktre w moim mniemaniu eksplicytnie albo implicytnie mona zaklasyfikowa jako inwektywy. Wikszo jednostek to elementy monoleksemowe sprowadzone do mianownika i liczby pojedynczej. Jednak w niektrych przypadkach5 zdecydowaem si na zachowanie oryginalnie wystpujcej formy
2

Pnoaciskie invectivus od wczeniejszego invectus (imiesowu czasu przeszego czasownika invehere zaatakowa kogo werbalnie) (por. Neufeldt 1997: 710 s.v. invective). Sownik wyrazw obcych (por. Kopaliski 2001: 333 s.v. inwektywa) notuje: invectivus zganiony od invehere, invectum gani sowami; a SJP (por. Doroszewski 19581969: 256, t. 3 s.v. inwektywa): invectivus = ganicy, ajcy. 3 A zatem wyzwisko jest jednoczenie illokucj i perlokucj. 4 Oryg. What makes an insult insulting, for instance, is not always the words themselves, nor even our private interpretation of their meaning, but rather the way in which other people are apparently responding to it. Their sudden silence or catching of breath underlines the affective significance of what is happening (Parkinson et. al. 2005: 184). [tum. K.T.]. 5 Por. np. bydl i bydlta.

mnogiej z racji odmiennej barwy semantycznej. Podobna motywacja towarzyszya mi podczas umieszczania form dwuwyrazowych, z ktrych pierwsza (tj. przymiotnik) bd intensyfikowaa dany leksem, bd wsptworzya inwektyw z pierwotnie neutralnym rzeczownikiem poprzez przypisanie mu pejoratywnego adunku. Na licie znajduj si rwnie inwektywy frazowe, ktre zachowaem w caej ich integralnoci. W takich przypadkach ich miejscu decyduje pierwsza litera rzeczownika, ktry w moim rozumieniu jest fundamentem caej frazy. acan, obrzydliwy adwokat, robaczywy adwokat, aferzysta, arogant, ateusz, automat, awanturnik, pierwszy lepszy awanturnik, baba, dzika baba, nieznona baba, piekielna baba, zuch baba, bandyta, baamut, bestia, wcieka bestia, bezbonicy, bisurman, pytki blagier, tgi blagier, bazen, brutal, bursz, bydl, bydo, bzik, cham, chimera, byle chystek, cholera, cymba, cynik, bestia cynik, czarownik, czowiek nie znajcy ycia, wasz czowiek, despota, drab, dudek, Dulcynea, dure, dziad, stary dziad, dzieciak, dzikus, dziwak/dziwaczka, egoista, elegant, eunuch, lichy facet, fagas, faszerz, famulus, fanfaron, niemia figura, obrzydliwa figura, filister, filut, fldra, frant, frant szpakami karmiony, wielki frant, fryzjerczyk, ktrego uzuchwalono, gach, gad, gagan, zuchway gagan, gbur, geszefciarz, g, gaz, gupiec, stary grat, grenadierzysko, hipopotam, austryjacki hrabia, heretyk, histeryczka, hoota, hulaka, hultaj, hultaj duej rki, wielki hultaj, hycel, idiota, impertynent, chore indywidua, infamis, intrygant, intrygantka, jawnogrzesznica, jdza, przeklta jdza, kacerz, karierowicz, kiep, marna kobieta, niegodziwa kobieta, szkaradna kobieta, kochanica, kokota, kokietka, zwyka kokietka o przewrconej gowie, konsyliarz, Kopernik, kramarz, kuglarz, kumoszka, kundel, kupczyk, kupiec galanteryjny, marny kupiec, zwyczajny kupiec, kutwa, ladaco, lafirynda, lalka, lekkoduch, letkiewicz, licha figura, lichwiarz, lizus bestia, chciwi ludzie, ordynarni ludzie, lunatyk, obuz, otr, otr z Pawiaka, skoczony otr, yk, majster, maniak, nieuleczony marzyciel, Matylda, meches, Mesalina, gatunek publicznego mczyzny na pociech nudzcych si matek, mieszczanka, kawa misa przy koci, migda, ndzny morderca, mruk, mumia, narwaniec, ndznik, nicpo, niedoga, nierzdnica, niewdzicznik, nihilista, nikczemnik, obieywiat, obdartus, obudnik, odmieniec, nieszczliwy optaniec, osio, przepyszny osio, ola gowa, oszczerca, oszust, ordynarny oszust, orygina, padalec, parch, parias, partykularysta, parweniusz, paskudnik, pasoyt, pies, pieskie nasienie, pijaczyna, pijak, pionek, osiwiay w rozpucie plenipotent, poczwara, podlec, potpienica, pokraka, poliszynel, potwr, pgwek, skoczony pgwek, pwariatka, probantka, profan, prostak, naiwny prostak, prniak, prnujcy dziwolg, przybda, psiawiara, psotnik, psubrat, psubraty, rozpustnik, rozpustnica, rozpsotnik, rozbjnik, safandua, skpiec, sknera, baaganowy skoczek, smok, spitzbub, stara, niedony starzec, szachraj, szaleniec, Szatan, szelma, szelma spod ciemnej gwiazdy, bezmzgi szlachcic polski, Szlangbaumy, Hundbaumy, szuler, szubrawiec, szubrawszczyna, Szwab, pody Szwab, Szwabisko, Szwabsko, zakute Szwabisko, hycle Szwaby, szwarcgelber, winia, poda winia, tandeciarz, tchrze, tyran, urwipoe, urwis, urwisz, utracjusz, uwodziciel z operetek, wako, wariat, wariatka, wariatka baronowa, wiedma, naiwny wielbiciel, wisus, wrg, nieprzejednany wrg, wykwintni, wyzyskiwacz, kiepski wzdychacz, wielki zacofaniec, zakaa, zazdronik, zbrodniarz, zbytnik, zbj, zdechlak, zdrajca, zero, zgnilec, ziko, zodziej, zuch, zuchwalec, zwierz, pode zwierz, aba, ydziak, zgraja parszywych ydziakw, ydki, ydowszczyzna, kanalie ydy.

Niektre z wymienionych inwektyw mog wydawa si wyrazami, ktre przypadkowo znalazy si na licie, gdy nie wywouj konotacji typowych dla sw obraliwych. Takie wraenie dyktuje zwyczajowy uzus wtpliwych inwektyw i wynika z tego, e owe wyrazy s wyrwane z kontekstu. Jednake wszystkie jednostki speniaj wymg relacji odpowiednioci. Dla przykadu chciabym omwi sowo, ktrego potencja semantyczny ulega powanej zmianie pod wpywem kontekstu sytuacyjnego. Jednym z wyrazw, ktre mog budzi pewne zastrzeenia typologiczne, jest kupiec. Odpowiedni fragment znajduje si w VI rozdziale pierwszego tomu W jaki sposb nowi ludzie ukazuj si nad starymi horyzontami i stanowi cz dialogu pomidzy Izabel ck a kuzynk jej ojca Flor. Rozmowa dotyczy Wokulskiego i jego manewrw wok rodziny ckich. Ponisze sowa poprzedzaj uwagi Izabeli o utraceniu swojej pozycji w wyszych sferach arystokracji z uwagi na topniejcy majtek rodzinny. Bezporednio przed cytowanym wyimkiem pojawia si opis fizjonomii panny, ktra dry na caym ciele, ma byszczce oczy, a na twarzy wypieki, co wskazuje na ogromne zdenerwowanie:
Ot w takiej chwili przychodzi ten... kupiec, nabywa nasze weksle, nasz serwis, optuje mego ojca i ciotk, czyli ze wszystkich stron otacza mnie sieciami jak myliwiec zwierzyn. To ju nie smutny wielbiciel, to nie konkurent, ktrego mona odrzuci, to... zdobywca!... (t. 1, 118)

Wedug mnie analizowany wyraz traci swe neutralne znaczenie czowieka, ktry prowadzi w imieniu wasnym przedsibiorstwo handlowe; kogo, kto trudni si handlem, bd waciciela sklepu (por. Doroszewski 19581969: 1296, t. 3 s.v. kupiec), na rzecz znaczenia negatywnie nacechowanego, a mianowicie czowieka wykonujcego prac, ktra jest poniej mojej godnoci, a przez to i osob, ktra naley do niszej kasty. Przed samym leksemem kupiec Prus zdecydowa si zastosowa zaimek wskazujcy ten, ktry czsto wspwystpuje z inwektywami, intensyfikujc ich pejoratywno (por. Markowski 2005: 1172 s.v. ten, ta, to). Natomiast wielokropek bezporednio przed sowem kupiec sygnalizuje, e nie moe ono przej Izabeli przez gardo. Panna cka gardzi ludmi, ktrzy paraj si takim zawodem oraz czuje obrzydzenie, e kto taki moe nawet myle o uderzaniu do niej w konkury. W rezultacie sowo kupiec uzyskuje status inwektywy. Jak bardzo upokarzajca Izabel jest myl o jakichkolwiek bliszych relacjach z Wokulskim, obrazuj kocowe zdania rozdziau:

Z salonw Kwirynau do sklepu... To ju nawet nie upadek, to haba... Siada na szezlongu i utuliwszy gow rkoma szlochaa. (t.1, 119)

Lalka to tekst, ktry powsta 120 lat temu, a wic kryje w sobie wyzwania zwizane z obcowaniem z polszczyzn archaiczn, przestarza, odmienn od wspczesnej. Odbiorca omawianego dziea Prusa musi o tym pamita i ze szczegln ostronoci interpretowa jego tre. Inwektywy, ktre zatraciy sw interpretacyjn klarowno dla czytelnika XXI wieku, to: acan, ateusz, baamut, bisurman, pytki blagier, tgi blagier, bursz, filut, frant, frant szpakami karmiony, wielki frant, gach, geszefciarz, kacerz, konsyliarz, Kopernik, kumoszka, letkiewicz, yk, meches, migda, parch, parweniusz, poliszynel, probantka, profan, safandua, szwarcgelber, utracjusz, wisus, zbytnik, zuch. Majc na uwadze ograniczenia objtociowe artykuu, chciabym podda analizie jedynie wyraz bursz, ktry stanowi powane wyzwanie interpretacyjne dla przecitnego odbiorcy tekstu pozbawionego moliwoci weryfikacji swoich konkluzji semantycznych w odpowiednim sowniku. Wspomniany leksem pojawia si w Pamitniku starego subiekta, w ktrym Rzecki opisuje sprzeda kamienicy Wokulskiego baronowej Krzeszowskiej. Nowa wacicielka z racji swojego nieprzyjaznego charakteru, animozji do pozostaych najemcw pomieszcze w tym budynku oraz chci szybkiego zysku sprawia, e u Rzeckiego pojawiaj si lokatorzy skarcy si na wprowadzone przez Krzeszowsk nowe zasady najmu. Jednym z nich jest brodaty student, ktry wyraa obawy o niepewn przyszo swego kwaterunku:
W par godzin po babie traf! wpada student, ten brodacz, co to z zasady nie paci komornego. A, jak si pan masz? mwi. Czy prawda, e ta diablica Krzeszowska kupia od was dom? Prawda mwi ja, a w duchu jestem pewny, e ten chyba ju mnie bi zechce. A do licha!... mwi brodacz strzelajc z palcw. Taki by dobry gospodarz z tego Wokulskiego (PS. Stach nie widzia od nich ani grosza za lokal) i sprzeda dom... Wic Krzeszowska moe nas wyla z chaupy? Hum! hum!... odpowiedziaem. I wyleje doda z westchnieniem. Ju by tam u nas jaki bursz z daniem, aebymy si wynosili... Ale zjedz diaba, czy nas rusz bez procesu, a jeeli rusz... Zrobimy uciech caemu domowi! egnam pana. (t. 2, 309)

Sowo bursz jest interpretowane przez wikszo sownikw jzyka polskiego jako student uniwersytetu niemieckiego nalecy do korporacji studenckiej/zrzeszenia studenckiego 6 (Doroszewski 19581969: 734, t. 1 s.v. bursz, Szymczak 1978: 220, t. 1 s.v. bursz, Holly, tak 2001: 59 s.v. bursz, Dubisz 2004 wersja elektroniczna 1.0 s.v. bursz, , Kopaliski 2006: 86 s.v. bursz). Naley jednak si zastanowi, skd w Warszawie znajdujcej si pod zaborami carskiej Rosji miaby nagle pojawi si student uniwersytetu niemieckiego. Lalka wydana przez Wydawnictwo Greg zapewnia odbiorcy wsparcie interpretacji semantycznej i podpowiada, e bursz to sowo (poyczka) z jzyka niemieckiego i oznacza chopaka (por. Popawska, przypis 100, [w:] Prus 2005: 453). Czyby baronowa Krzeszowska wysyaa do studentw nieletniego, by ten da od nich opuszczenia lokalu? Taka sytuacja jest wysoce nieprawdopodobna i razi nieadekwatnoci do przyjtych norm zachowa spoecznych. Jak si okazuje przypis prawidowo wskazuje jzyk niemiecki jako rdo, z ktrego bursz zosta zapoyczony, lecz czyni to w sposb bardzo wybirczy, bo podaje tylko jedn z moliwoci znaczeniowych. Sowniki niemiecko-polskie podaj, e wyraz Bursch(e) oznacza chopca, chopaka, chopca do posugi, bursza, korporanta, typa, obuza, ordynansa, towarzysza, kompana, terminatora oraz ucznia (por. Piprek, Ippoldt 1982: 375, t. 1 s.v. Bursche; Chodera, Kubica 1989: 159 s.v. Bursch(e)). Oczywicie mamy tu do czynienia ze znaczeniami wystpujcymi w jzyku niemieckim, jednak majc na uwadze kontekst nasuwa si przypuszczenie, e najbardziej waciwa bdzie interpretacja tego sowa jako synonimu wyrazu typ. Taki tok myli potwierdza przypis zamieszczony przez J. Bachrza w podstawowym dla tej pracy wydaniu Lalki: bursz (z niem. Bursch) tu w znaczeniu: facet, jegomo (Bachrz, przypis 6, [w:] Prus 1991: 309, t.2). Autor wspomnianego przypisu nie mg jedynie opiera si na swoich umiejtnociach etymologicznej dedukcji, lecz musia gdzie znale leksykograficzne wsparcie. Tak pomoc oferuje Ilustrowany sownik jzyka polskiego M. Arcta, ktry notuje, e bursz to, podobnie do cytowanych powyej sownikw jzyka polskiego, student uniwersytetu niemieckiego, ale rwnie modzieniec zuchway, junakowaty, awanturnik, hulaka, pyszaek (por. Arct 1929: 42, t. 1 s.v. bursz). Wacicielka pralni, ktra take skary si Rzeckiemu, e odwiedzi j czowiek grocy eksmisj, posuguje si inwektyw drab (por. Prus 1991: 309, t. 2), ktry przecie konotuje cechy fizyczne charakterystyczne dla osoby dorosej (por. Dubisz 2004 wersja elektroniczna 1.0 s.v. drab pot. rosy, wysoki mczyzna, budzcy strach i
6

SJP pod red. M. Szymczaka dodaje jeszcze prowadzcy zwykle wesoy, hulaszczy tryb ycia (ibid.).

odraz; obuz, opryszek), co falsyfikuje interpretacje zwizane z modzieczym wygldem. Biorc pod uwag kontekst oraz informacje sownikowe, sdz, e wyraz bursz, ktry pojawia si w Lalce, komunikuje bezczelnego typa, a nie Niemca, chopaka czy nawet proponowanego przez J. Bachrza, neutralnego emotywnie faceta, jegomocia. Warto odnotowa fakt, e Prus dba o to, aby pejoratywne ekspresywizmy odzwierciedlay pewne cechy ich nadawcw, np. wiek czy pochodzenie. Stylizacja jzykowa jest najbardziej wyrana w obrbie dwch skrajnych grup spoecznych: arystokracji i warstw najuboszych, albowiem warstwa porednia, tj. mieszczanie, do wyraania emocji wykorzystuje inwektywy, ktre pojawiaj si zarwno u jednych jak i drugich. Tak wic arystokraci, oprcz subtelnych pejoratyww, np. lekkoduch, niemia figura, powszechnie akceptowalnych, sigaj te po obcobrzmice inwektywy, najczciej zapoyczone z francuskiego, np. impertynent, kokietka, parweniusz. Natomiast w przypadku najniszych warstw spoecznych bd to wyrazy, ktre uznaje si za obraliwe i nieprzyzwoite, np. fldra, lafirynda czy pieskie nasienie. Aby zilustrowa moje spostrzeenia, chciabym przytoczy dwa kontrastujce fragmenty. Pierwszy z nich to wyimek z drugiego tomu, V rozdziau, zatytuowanego Czowiek szczliwy w mioci. Nadawc ekspresywnego komunikatu jest arystokrata (baron Dalski). Opisuje on Wokulskiemu uroki Zasawka a jednoczenie wyraa swj negatywny stosunek do Starskiego. Baron stosuje inwektywy typowe dla osoby wysoko urodzonej i bardzo precyzyjnie ocenia wady modego arystokraty.
Ach, panie! zawoa baron kiedy trafi si dobra niedziela, to jakby pan by na balu w resursie: zjeda si po kilkadziesit osb. A nawet dzi powinni bymy znale grono staych goci. No, przede wszystkim bawi tam moja narzeczona. Dalej jest pani Wsowska, milutka wdweczka, lat trzydzieci, ogromny majtek. Zdaje mi si, e kry okoo niej Starski. Zna pan Starskiego?... Niemia figura: arogant, panie, impertynent... Dziwi si, doprawdy, e kobieta z takim rozumem i gustem jak pani Wsowska moe znajdowa przyjemno w towarzystwie podobnego lekkoducha. (t. 2, 182)

Natomiast nastpny fragment z Pamitnika starego subiekta i rwnie drugiego tomu powieci zawiera wypowied osoby reprezentujcej nisze warstwy spoeczne. Jest ni wacicielka pralni wzburzona wymwieniem komornego przez baronow Krzeszowsk. Posta stworzona przez Prusa nie dba o konwenanse i etykiet jzykow, lecz wykorzystuje pejoratywne ekspresywizmy konotujce silne emocje, cho nieadekwatne do przywar baronowej.

 Dzi ta fldra przysya do mnie jakiego draba z wymwieniem komornego. Nie wiem nawet, co jej do ba strzelio7, bo pac przecie regularnie... A ona mi wymawia komorne, ta lafirynda8, i jeszcze rzuca cie na mj zakad... (t. 2, 309)

Niniejsze opracowanie przedstawiajce inwektywy w Lalce B. Prusa to zaledwie prolegomena tematu, ktry wymaga dalszych analiz wykorzystujcych wiele narzdzi badawczych, np. semantyki historycznej, pragmatyki czy socjolingwistyki. Za porednictwem tego omwienia chciaem zwrci uwag na rnorodno jednostek, ktre mona zaklasyfikowa jako inwektywy, ukaza ich ekspresywny charakter z punktu widzenia kilku wybranych jednostek oraz podkreli wyzwania interpretacyjne stojce przed czytelnikiem powieci. Jednoczenie pragn podkreli, e autor Lalki, oprcz inwektyw, wykorzysta wiele moliwoci utrwalania emocji w obrbie pisemnego komunikatu, posugujc si, np. interiekcjami, wykrzyknieniami, pytaniami retorycznymi, powtrzeniami, elipsami, metaforami, sygnaami parajzykowymi oraz anakolutami.

Bibliografia Utwory Bolesawa Prusa Prus B., 1991, Lalka, Zakad Narodowy im. Ossoliskich, Wrocaw, t. 1-2. Prus B., 2005, Lalka, Greg, Krakw. Sowniki Arct M., 1929, Sownik ilustrowany jzyka polskiego, Wydawnictwo M. Arcta, Warszawa, t. 1. Chodera J., Kubica S., 1984, Podrczny sownik niemiecko-polski, Wiedza Powszechna, Warszawa. Doroszewski W. (red.), 19581969, Sownik jzyka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, t. 1, 3. Dubisz S. (red.) 2004, Uniwersalny sownik jzyka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, wersja elektroniczna 1.0.
7

Ekspresywizm frazeologiczny nie wiem, co jej do ba strzelio jest rwnie jzykowym wykadnikiem emocji o pejoratywnym nacechowaniu, stosowanym w sytuacjach emocjonalnych do osb, ktrych postpowanie nadawca postrzega bardzo negatywnie. 8 Inwektywie tej powicone s karty dwch tomw Jzyka Polskiego w dziale Z dziejw polskich wyrazw i zwrotw, gdzie autorzy wywodu pierwotnie etymologiczno-semantycznego, a wtrnie polemicznego staraj si okreli jego specyfik w wietle analizy jzykoznawczej (por. Morawski 1931: 148-150 i Janw J. 1932: 55-57). Pomijajc detale pierwszego artykuu i jego pniejszej krytyki, pragn jedynie zacytowa niekonwencjonalny fragment definicji wyjaniajcej znaczenie leksemu lafirynda jak to zostao wyraone przez Jana Janowa ( op cit. 57):[...] lafirynda ma bardzo ujemne znaczenie take obecnie, np. jeden z lwowskich matematykw okreli je krtko tak: mniej ni nierzdnica, gorzej ni latawica.

Holly K., tak A., 2001, Sownik wyrazw zapomnianych, czyli sownictwo naszych lektur, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Kopaliski W., 2006, Sownik wyrazw obcych i zwrotw obcojzycznych z almanachem, Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa. Markowski A. (red.), 2005, Wielki sownik poprawnej polszczyzny PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Neufeldt V. (red.), 1997, Websters New World College Dictionary, Macmillan, New York. Piprek J., Ippoldt J. (red.), 1982, Wielki sownik niemiecko-polski, Pastwowe Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa, t. 1. Szymczak M. (red.), 1978, Sownik jzyka polskiego, PWN, Warszawa. t. 1. Opracowania Baraczak S., 1996, Introduction, [w:] Prus B., The Doll, (tum. D. Welsh), Central European University Press, Budapest London New York, str. VIIXV. Janw J., 1932, Przyczynek do lafiryndy, [w:] Jzyk Polski XVII. 2, Towarzystwo Mionikw Jzyka Polskiego, Krakw, str. 5557. Kulczycka-Saloni J., 1975, Bolesaw Prus, Wiedza Powszechna, Warszawa. Markiewicz H., 1967, Lalka Bolesawa Prusa, Czytelnik, Warszawa. Markiewicz H., 1975, Lalka, [w:] Pozytywizm: (wybr tekstw z literatury naukowej), Uniwersytet Jagielloski, Krakw, str. 141-203. Miosz Cz., 1993, Historia literatury polskiej do roku 1939, (tum. M. Tarnowska), Znak, Krakw. Morawski J., 1931, Pol. Lafirynda, [w:] Jzyk Polski XVI. 5, Towarzystwo Mionikw Jzyka Polskiego, Krakw, str. 148150. Og K., 1981, O wspczesnych polskich wyrazach obraliwych, [w:] Jzyk Polski LXI. 3, Towarzystwo Mionikw Jzyka Polskiego, Krakw, str. 179-187. Parkinson B., et al., 2005, Emotion in Social Relations: Cultural, Group and Interpersonal Processes, Psychology Press, New York. Pisarek W., 1999, Inwektywy, [w:] Encyklopedia jzyka polskiego, Urbaczyk S., Kucaa M. (red.), Ossolineum, Wrocaw, str. 150. Szweykowski Z., 1947, Twrczo Bolesawa Prusa, Wielkopolska Ksigarnia Wydawnicza, Pozna, t. 2. Summary This paper is an attempt to introduce the problem of invective phenomena present in the most famous work by Bolesaw Prus, namely Lalka [The Doll]. In its first part I try to disclose reasons behind selecting the above-mentioned text and establish a functional definition of the term invective. The remaining part is devoted to the purpose of offering a full list of invectives, together with an analysis of selected pejorative lexemes. Using the word kupiec as an example, I argue the contextual dependence of invectives; even typically neutral lexemes may become pejorative. I also draw the readers attention to the challenge of interpreting a text which is 120 years old, focusing on a singular word bursz. The paper ends with a an observation of stylized language among characters representing various social strata.