A Proporción Na Escultura Galaica Da Idade Do Ferro

CUADERNOS DE ESTUDIOS GALLEGOS, LIX Nm. 125 (enero-diciembre 2012), pgs. 13-38 ISSN: 0210-847 X DOI: 10.3989/ceg.2012.125.
01
A PROPORCIN NA ESCULTURA GALAICA DA IDADE DO FERRO

MANUEL SANTOS ESTVEZ
Instituto de Historia - Centro de Ciencias Humanas y Sociales CSIC

RESUMO
O artigo analiza o uso da coecida como Proporcin Harmnica ou Proporcin urea nun tipo concreto de esculturas no noroeste da Iberia da Idade do Ferro procedentes do sur de Gallaecia. Proponse que a aplicacin dun concepto tan elaborado na solucin dunha serie de problemas tcnicos implica a existencia de artesns especializados. Considrase que as esculturas de guerreiros foron un instrumento de lexitimacin dun grupo social dominante nun contexto dunha sociedade de xefatura complexa. Estas esculturas, como artefactos ideolxicos, foron usadas na Gallaecia da tarda Idade do Ferro como unha representacin material do poder social.
PALABRAS CLAVE: Escultura, Gallaecia, Proporcin Armnica, Xefaturas Complexas.
LA PROPORCIN EN LA ESCULTURA GALAICA DE LA EDAD DEL HIERRO

RESUMEN
El artculo analiza el uso de la conocida como Proporcin Armnica o Proporcin urea en un tipo concreto de esculturas en el noroeste de la Iberia de la Edad del Hierro procedentes del sur de Gallaecia. Se propone que la aplicacin de un concepto tan elaborado en la solucin de una serie de problemas tcnicos implica la existencia de artesanos especializados. Se considera que las esculturas de guerreros fueron un instrumento de legitimacin de un grupo social dominante en un contexto de una sociedad de jefatura compleja. Estas esculturas, como artefactos ideolgicos, fueron usadas en la Gallaecia de la tarda Edad del Hierro como una representacin material del poder social.
PALABRAS CLAVE: Escultura, Gallaecia, Proporcin Armnica, Jefaturas Complejas.
PROPORTION IN THE GALLAECIAM SCULPTURE IN IRON AGE

ABSTRACT
This paper argues for the use of the so called Harmonic Proportion or Golden Proportion in a specic kind of Iberian Iron Age sculptures from southern Gallaecia. We suggest that the employment of such a sophisticated concept in the solution of a set of technical problems points at the existence of a specialized craftsman. We suggest that warrior sculptures were an instrument legitimating a ruling social group in the context of a complex chiefdom. These sculptures were used as ideological artefacts during Gallaecias Late Iron Age, and as a material representation of the social power.
KEY WORDS: Sculpture, Gallaecia, Harmonic Proportion, Complex Chiefdoms.
Cuadernos de Estudios Gallegos, LIX, nm. 125 (2012), pgs. 13-38. ISSN: 0210-847 X. DOI: 10.3989/ceg.2012.125.01
Recibido/Received: 12/06/2012 Aceptado/Accepted: 14/08/2012
1. INTRODUCIN1
s coecementos tcnicos dos que unha determinada comunidade poda facer uso, soen estar relacionados coa complexidade social da mesma. Por esta razn, posible propor que o coecemento exhaustivo de certos aspectos formais da natureza poden estar relacionados coa existencia dun grupo de individuos dedicados, con maior ou menor grado de especializacin, seu estudo e/ou aprendizaxe. Neste artigo analzase a posibilidade do emprego da chamada Proporcin Harmnica na escultura dos galaicos da Idade do Ferro. Esta escultura semella ser producida, polo menos en parte, na fase nal do desenvolvemento desta cultura, momento que semella situarse entre os tempos inmediatamente anteriores conquista romana e os inmediatamente posteriores. Presntase a posibilidade de que a Proporcin Harmnica nas esculturas dos denominados guerreiros galaicos puido ser intencional, posto que se evidencia nun elevado nmero de coincidencias entre o deseo das esculturas e as lias que trazan o coecido como Rectngulo ureo. Por outra banda, tamn se constata que, anda que fose sistemtica, isto no implica que fose aplicada en todos os casos. As mesmo, abordaranse as consecuencias sociais e culturais que implica a presenza dun concepto tan elaborado, dende o punto de vista tcnico e ideolxico, como a Proporcin Harmnica. O aspecto tcnico afecta solucin dunha serie de problemas que conleva a aplicacin dunha proporcin determinada a un produto material e o conseguinte grado de especializacin do artesn, por outra banda, o ideolxico, afecta uso da escultura como representacin do poder no seno dunha sociedade xerarquizada e complexa.
Quixera agradecer a axuda prestada por Pedro Daz del Ro, Marco Garca, Csar Velandia e Juan Vicent como revisores de parte ou da totalidade do texto deste artigo.
16
O Rectngulo Dourado
A base da Proporcin Harmnica est na chamada Seccin urea ou tamn chamada Razn Extrema e Media. A Seccin urea defnese como a relacin entre dous segmentos, de tal xeito que, o segmento menor maior como este suma dos outros dous. Para trazar unha lia de acordo coa Seccin urea trzase unha lia XY, en cuxo extremo se debuxa a perpendicular YZ (Fig. 1). Logo divdese XY en das partes iguais, e con esta medida trzase un arco con centro en Y para obter o punto Z, que o extremo da perpendicular. nense os puntos XZ. Trazando un arco con centro en Z, e cun radio equivalente a ZY, crtase a hipotenusa no punto E. Logo, trazando un arco con centro en X e coa medida XE, trzase un arco que corte XY no punto N. Deste xeito, a lia XY (c) queda dividida en dous segmentos desiguais XN (a) e NY (b), obtendo deste modo a Seccin urea, dicir, que a relacin entre a e b a mesma que entre a e c. Pero para a anlise das esculturas da Idade do Ferro imos traballar co xa mencionado Rectngulo Dourado, ureo ou Harmnico, forma xeomtrica baseada nas mesmas proporcins que a Seccin urea, pero nunha supercie bidimensional (Fig. 1). Non preciso o uso de nmeros para debuxar un rectngulo que siga a Proporcin Harmnica, os nicos instrumentos precisos son o escuadro e o comps. Para trazalo debuxamos un cadrado e con centro no punto m, punto medio entre AB, trzase un arco que corte a prolongacin da base do cadrado AB no punto C, no cal levntase unha perpendicular ata a altura do cadrado, deste xeito trzase un rectngulo, con base en BC, que sumado cadrado con base en AB d lugar a outro rectngulo cuxa proporcin a mesma que o rectngulo menor, esta proporcin, exprsase a travs da divisin entre a lonxitude e a anchura dos rectnguFig. 1 los, que en ambos casos d 1,618. Arriba: a seccin urea. Abaixo: o rectngulo dourado.
17
2. A PROPORCIN HARMNICA OU DIVINA PROPORCIN

A Proporcin Harmnica o resultado da relacin entre das formas xeomtricas elementais derivadas, por exemplo, da particin dun segmento de lia en das partes desiguais, ou entre das supercies distintas como o rectngulo e o cadrado, de modo que a parte menor maior, como esta suma das das. A relacin entre os termos a:b:c (Fig. 1), onde a e b son as das partes e c a suma das das, exprsase co xa mencionado nmero 1,618, que en 1924 denominado por o matemtico Cook2. Este nmero tia sido xa bautizado como o Nmero de Ouro por Leonardo Da Vinci ou Seccin urea polo astrnomo Kepler. Deste xeito, o rectngulo cuxas proporcins son o resultado da suma dun cadrado e un rectngulo cuxa proporcin entre ambos o anteriormente descrito Rectngulo Dourado ou Rectngulo ureo e este ser basicamente o instrumento de medida que imos a utilizar no noso estudo. preciso aclarar que pouco probable que os galaicos da Idade do Ferro tiveran formulado a proporcin urea servndose do nmero 1,618, xa que se trata dunha sociedade grafa, e para o desenvolvemento de operacins matemticas de certa complexidade necesaria a escritura3, anda que si poderan usar proporcins ou relacins xeomtricas expresadas a travs do debuxo xeomtrico tal e como temos visto hora de trazar o rectngulo ureo. Esta cuestin importante, xa que, se temos esta circunstancia en conta, cabe agardar que as proporcins das esculturas estean sempre en relacin cunha gura xeomtrica. Precisamente, a posibilidade de que a aplicacin da Proporcin Harmnica fose intencional sustntase no feito de que as coincidencias non s atinxen s proporcins das esculturas, senn que tamn son atopadas coincidencias nas lias que trazan unha gura concreta: o Rectngulo ureo. Anda que o obxecto deste artigo non a orixe da Proporcin urea, pode ser interesante sinalar algunhas breves notas histricas sobre a mesma. A primeira formulacin coecida da Proporcin Harmnica vn da man de Frai Luca Paccioli di Borgo que publica De Divina Proportione en 1509, na devandita obra, na segunda seccin, Paccioli aplica a Seccin urea arquitectura e corpo humano. O mesmo Paccioli arma que a Divina Proporcin xa era coecida por Platn, Pitgoras e Euclides. Por outra banda, esta mesma proporcin, atopada en construcins como o Partenn e nalgunhas anda mis antigas en Exipto e Mesopotamia4. Polo tanto, anda que a primeira formulacin coecida date de primeiros do sculo XVI, o seu coecemento e uso podera ser moi anterior.
Tal e como arma Roberto SAMPOELESI, La Divina Proporcin y la Retina, Buenos Aires, Olmo Ediciones, 2006. 3 Jack GOODY, La Domesticacin del Pensamiento Salvaje, Madrid, Ed. Akal, 1985, px. 22. 4 Matila GHYKA, Esttica de las Proporciones en la Naturaleza y en las Artes, Buenos Aires, Ed. Poseidn, 1953 e El nmero de oro, Buenos Aires, Ed. Poseidn, 1968.
18
A Proporcin Harmnica semella estar presente en producins materiais de diversas culturas, anda que quixera destacar os traballos levados a cabo na Amrica precolombina nas esculturas olmecas5, ou nas esculturas de San Agustn6. A distribucin xeogrca e temporal explcase porque esta relacin observable na natureza, no ritmo de crecemento dos seres vivos, como a corna do Nautilius, na composicin dos cristais, etc7. Polo tanto, dentro das culturas do Vello Mundo, en Asia Oriental e na Amrica, a presenza podera ser resultado da observacin da natureza e da transmisin e mantemento de tradicins precedentes, anda que, en todo caso, tanto a sa observacin directa na natureza como o sa aprendizaxe e aplicacin producin material implica un complexo desenvolvemento cultural e social. posible pensar que, xa que a Proporcin Harmnica est presente na natureza, probable que a sa presenza nalgunhas construcins tivera lugar de forma intuitiva ou inconsciente por parte do escultor, pero no caso da escultura galaica veremos como a sa aplicacin segue un sistema baseado nunha gura concreta: o rectngulo ureo, cuxos elementos constitutivos se relacionan con partes das esculturas de forma reiterada, mentres que noutras non imposible atopar ditas coincidencias, dicir, mentres nunhas se aplica a proporcin de forma sistemtica noutras semella ignorarse. Por outra banda, existen casos de aplicacin da Proporcin urea na escultura galaica que desbotan a posibilidade de seren explicados polo azar, como o caso dalgns trisqueis, deseos resultantes da conuencia de tres espirais ureas8 cuxa posicin relativa dire en 120 grados tal e como se describe na Figura 2.
3. METODOLOXA
O mundo da escultura da Idade do Ferro do noroeste de Iberia tremendamente amplo e o nmero de pezas non cesa de incrementarse; por elo debemos limitar a mostra a analizar co n de adaptala extensin dun artigo. Non se trata de comprobar o grado de emprego da Proporcin Harmnica entre os galaicos, senn sinxelamente constatar o seu uso. Coa idea que no futuro de amplen os casos analizar, elixronse as guras de guerreiros galaicos e foron desbotadas outras, anda que, parte destas puideran ter sido deseadas seguindo a Proporcin Harmnica, e que a estrutura xeomtrica empregada puidera ter sido outra
5
Beatriz. de la FUENTE, Los hombres de piedra. Escultura olmeca, Mxico, Instituto de Investigaciones Estticas, UNAM, 1977. 6 Csar Augusto VELANDIA JAGUA, Iconografa funeraria en la cultura arqueolgica de San Agustn-Colombia, Ibagu, Universidad del Tolima, 2011. 7 Matila GHYKA, Esttica de las Proporciones..., Matila GHYKA, El nmero de. 8 A espiral urea aquela cuxa razn de crecimiento . Pdese trazar dentro dun rectngulo ureo.
19
distinta do rectngulo ureo. Tamn foron descartadas para a sa anlise aquelas pezas antropomorfas desproporcionadas, de aparencia descoidada. En referencia a isto, Silva fai notar a diferenza no grado de elaboracin entre as estatuas de guerreiros e a maior parte das restantes esculturas9. Finalmente, dentro do grupo de esculturas de guerreiros, soamente foron analizadas aquelas pezas que presentasen certo grado de conservacin e que non se atopasen excesivamente fragmentadas. Para elo seguimos a catalogacin de Calo Lourido10 e eliminamos da mostra aquelas esculturas que presentan dbidas acerca da sa pertenza a un guerreiro. As, podemos contabilizar un total de polo menos 26 esculturas de guerreiros galaicos entre estatuas desaparecidas, cabezas, ps, torsos e guras case completas. Este estudo limitarase anlise daquelas pezas mellor conservadas, por elo as esculturas analizadas, todas elas no norte de Portugal, son as seguintes: 2 esculturas de Lezenho, 2 de Campos, Meixedo, Sto. Ovidio de Fafe, Sanfns, So Julio, Sta. Comba e Vizela. Descartouse a gura do guerreiro de Refojos, en parte por ter sufrido notables transformacins e a que carecemos dun debuxo ou fotografa perfectamente frontal da peza debido sa colocacin nun pedestal. Tampouco se incluron as estatuas de Capeludos, Sabanle, Cendufe, Mozinho e o da Cid de Arme por atoparse excesivamente fragmentadas. Polo tanto analizaranse un total de 10 pezas escultricas. Para proceder s medicins das esculturas, aplicamos en tdolos casos o mesmo procedemento. Aplicouse o rectngulo dourado, o cal foi superposto gura analizada en cada caso. En primeiro lugar, tratarse de guras simtricas tanto de fronte como na parte posterior, procedeuse a dispor os rectngulos en posicin simtrica en dobre columna, esta colocacin dos rectngulos a que posibilita a disposicin simtrica dos elementos compositivos da obra. As dimensins do rectngulo empregado defnense mediante a equiparacin da sa anchura anchura da metade simtrica da peza, dicir, que dous rectngulos dourados xustapostos suman a anchura mxima da escultura do guerreiro, que soe situarse altura dos ombreiros. Esta forma de denir as dimensins dos rectngulos veu imposta pola circunstancia de que ningunha peza se atopase completa, polo tanto descoecemos a altura exacta das esculturas, anda que si coecemos a anchura de practicamente todas. En todo caso, se estas pezas seguen a Proporcin Harmnica debe existir unha proporcin concreta entre anchura e altura e, se esta a Proporcin urea, a sa gura ten que poder inscribirse nun rectngulo dourado ou no conxunto de rectngulos dourados que consideremos, sempre e cando mantean a proporcin correcta. En todo caso, debemos sinalar
9
Armando Coelho Ferreira da SILVA, A Cultura Castreja do Noroeste de Portugal, Paos de Ferreira, Museu Arquelogico da Citnia de Sanns, tese doutoral indita, 1986. 10 Francisco CALO LOURIDO, Catlogo, Madrider Mitteilungen, 44 (2003), pxs. 6-32.
20
certa problemtica con respecto colocacin dos rectngulos, xa que na maior parte dos casos non se conserva nin a cabeza nin os ps das estatuas, para corrixir este problema na medida do posible, empezouse pola medicin das esculturas que conservan a cabeza, para logo, nas seguintes pezas, comprobar se colocando os rectngulos na mesma posicin relativa se repetan as mesmas coincidencias. A presente proposta pretende abrir un campo de estudo na escultura da Idade do
Fig. 2 Arriba: Espiral urea e aplicacin da mesma para o deseo de trisqueis. Abaixo: porta da Cidade de ncora. (A partir de debuxo de Gonzlez Ruibal 2007a)
21
Ferro, e a demostracin da presenza da Proporcin urea non se constata en tdolos casos, anda que si a existencia dunha intencionalidade no clculo das proporcins das estatuas. A pesar das dicultades e limitacins mencionadas, puidronse constatar coincidencias notables entre puntos clave dos deseos e as lias divisorias dos rectngulos, as mesmo, como veremos na parte analtica deste traballo, tamn as diagonais e arcos trazados no interior dos rectngulos denen a disposicin de diversos elementos decorativos. En calquera caso, os rectngulos dourados poderan terse colocado de moitos outros xeitos e as coincidencias seguiran sendo numerosas, isto debido carcter, en certo modo, fractal da Proporcin Harmnica. Un bo exemplo delo a porta da Cidade de ncora (Caminha) na gura 2, podemos ver como son posibles varios os sistemas que podemos seguir para comprobar a presenza do Rectngulo Dourado Na antedita porta vemos que, en primeiro lugar, o vano da mesma un perfecto Rectngulo ureo. Do mesmo xeito, se dividimos o vano en catro partes iguais, as catro tamn seran 4 rectngulos ureos perfectos. Como prudencia metodolxica, debemos ter presente a posibilidade de que, nalgns casos, puidramos atopar produtos materiais cuxas proporcins totais ou parciais puideran coincidir de forma casual coa Proporcin urea. Por isto deberemos ter en conta que as coincidencias nas medicins son reiteradas, dicir, que os mesmos elementos coinciden coas mesmas partes do rectngulo nun nmero suciente de casos. Con isto pretndese evitar formas de aplicacin da Proporcin urea criticadas por Markowsky en referencia a medicins levadas a cabo na pirmide de Keops ou no Parthenon de Atenas11.
4. A PROPORCIN HARMNICA NAS ESCULTURAS DE GUERREIROS

O principal problema que nos enfrontamos o estado incompleto e/ou fragmentado de tdalas esculturas. De feito, non posible abordar a anlise das proporcins en parte das pezas, anda que tamn certo que algunhas delas, grazas alto grado de delidade das sas proporcins, posible aplicar o Rectngulo Dourado para a sa medicin. En resumidas contas, veremos como 6 das 10 esculturas analizadas, seguen a Proporcin Harmnica e as 4 restantes ofrecen dubidas sobre da sa aplicacin. Debemos sinalar que, anda que non se presenta aqu, tamn se realizou a anlise dunha gura S. Joo de Ver, con resultado absolutamente negativo, pero tamn certo que a antedita obra situada por algns autores no Bronce Final ou inicios da
11
George MARKOWSKY, Misconceptions about the golden ratio, The College Mathematics Journal, vol. 23, nm. 1 (Jan.1992), pxs. 2-19.
22
Idade do Ferro12, en todo caso sera anterior desenvolvemento da escultura dos guerreiros galaicos que se iniciara entre os s. II a. C. e I a. C.13 anda que segundo outros autores seran mis serodios, dicir, en torno cambio de era e vinculado proceso romanizador14. As pois procedemos a expor a anlise das esculturas.
Lezenho 1 e 2
Foron atopadas no adro da igrexa parroquial de Covas de Barroso (BoticasVila Real), na actualidade localzanse no Museu Arqueolgico Nacional en Lisboa (Fig. 3). Trtase de das esculturas que gardan entre si estreitas semellanzas, ata o punto de que moi posible que o seu autor fose o mesmo. Unha vez aplicada a metodoloxa exposta, vemos que, respecto s proporcins totais, semellan seguir
Fig. 3 Esquerda: Lezenho 1. Dereita: Lezenho 2. (A partir de debuxo de Silva, A.C.F. da. 1986)
12 Vxase na px. 309 de Vitor Oliveira JORGE e Susana Oliveira JORGE, Statues-Menhirs et Stles du Nord du Portugal, Revista da Facultade de Letras: Histria, serie II, vol 7 (1990), pxs. 299-324. 13 Vxase nas pxs. 114, 327 e 351 de Alain TRANOY, La Galice romaine. Recherches sur le nordouest de la pninsule Ibrique dans lAntiquit, 1981. Ver tamn na px. 120 de Alfredo GONZLEZ RUIBAL, Artistic expression and material culture in Celtic Gallaecia, E-Keltoi, 6 (2004), pxs. 113-66. 14 Francisco CALO LOURIDO, Arte, decoracin, simbolismo e outros elementos de cultura material castrexa. Ensaio de sntese, en Gerardo Pereira Menaut (coord.), Estudos de Cultura Castrexa e de Historia Antiga de Galicia, Santiago de Compostela, Universidade, 1983, pxs. 178-184. Francisco CALO LOURIDO, A Plstica da Cultura Castrexa Galego-Portuguesa, A Corua, Fundacin Pedro Barri de la Maza, 1994, pxs. 683, 798 e 823. Ver tamn Armando Coelho Ferreira da SILVA, A Cultura Castreja do Noroeste..., px. 292.
23
a Proporcin urea, xa que o deseo da gura podera estar denida por 10 rectngulos. En mbolos dous casos vemos como a cabeza aparece perfectamente enmarcada polos arcos e diagonais dos rectngulos superiores. As lias horizontais coinciden coa lia inferior das viriae, lia inferior do cinto e xeonllos. No caso de Lezenho 1 tamn co remate do sagum15. A relacin entre o dimetro do umbo do escudo e o dimetro total do mesmo segue tamn a Proporcin urea nos dous casos.
Campos 1 e 2
Trtase de das esculturas moi posiblemente vinculadas, igual que as das anteriores, castro de Lezenho. Na actualidade atpanse depositadas no Museu Nacional de Lisboa (Fig. 4). Tamn semellan ter unhas proporcins totais equivalentes a 10 rectngulos. En Campos 1 as lias horizontais coinciden coa lia inferior das viriae, a lia superior do cinto e o remate do sagum. A diferenza entre o dimetro do umbo e o escudo completo unha relacin urea. En Campos 2 as lias horizontais coinciden co pico do escote, a lia inferior das viriae e os arcos da terceira parella de rectngulos denen a forma do escudo. Este un dos dous casos nos que non existe proporcin urea entre o tamao do umbo e do escudo.
Meixedo
Procedente de So Paio de Meixedo (Viana do Castelo), localzase no Museu Municipal de Viana do Castelo (Fig. 5). Esta gura sufriu certas transformacins e engadidos que afectaron fundamentalmente cabeza e decoracin do escudo, polo cal non sern tidas en conta estas partes da peza para realizar as medicins. As dimensins da escultura completa poderan coincidir con 10 rectngulos ureos. As lias horizontais coinciden co pico do escote, as mangas do sagum, a lia superior do cinto e centro do escudo e o lmite inferior do sagum. Non posible medir as proporcins do escudo por atoparse moi alterado con respecto orixinal.
Neste caso non foi posible inclui-la parte posterior da escultura debido sa posicin actual moi prxima a una parede do museo e a que non exista un debuxo da mesma.
15
24
Fig. 4 Arriba: Campos 1. Abaixo Campos 2. (A partir de debuxo de Silva, A.C.F., 1986)
So Julio
Orixinario do castro de So Julio (Vila Verde-Braga), actualmente atpase no Museu Municipal de Vila Verde (Fig. 5). Unha vez mis as proporcins xerais semellan corresponderse con 10 rectngulos ureos. Unha das lias horizontais coincide co centro do rombo debuxado no peito, e as 3 restantes cas viriae, centro do escudo e lia superior do cinto e lia inferior do sagum. Hai Proporcin Harmnica entre o dimetro do umbo e o do escudo.
25
Fig. 5 Arriba: Meixedo. Abaixo: So Julio. (A partir de debuxo de Silva, A.C.F., 1986)
Santo Ovidio de Fafe

Sera orixinario do castro de Sto. Ovidio (FafeGuimares). Na actualidade atpase exposto no Museu Arqueolgico da Sociedade Martins Sarmento en Guimares (Fig. 6). A proporcin da estatua completa podera ser a mesma que as restantes esculturas: 10 rectngulos, anda que as coincidencias das lias horizontais semellan insucienCuadernos de Estudios Gallegos, LIX, nm. 125 (2012), pgs. 13-38. ISSN: 0210-847 X. DOI: 10.3989/ceg.2012.125.01
26
Fig. 6 Arriba: Santo Ovidio de Fafe. Abaixo: Vizela. (A partir de debuxo de Silva, A.C.F., 1986)
tes. Soamente atopamos coincidencias no cinto e no remate do sagum. Respecto escudo un dos dous casos nos que non se observa a aplicacin Proporcin Harmnica.
Vizela
Foi atopada no adro da igrexa parroquial de S. Jorge de Vizela, (Figueiras-Porto). Actualmente encntrase no Museu Arqueolgico da Sociedade Martins Sarmento
27
en Guimares (Fig. 6). A falta de brazos e o feito de que tea sido puntualmente reconstruda limita anda mis as medicins. De tdolos xeitos, obsrvase que as diagonais denen a forma do escote e das lias horizontais coinciden co centro do escudo e lia superior do cinto e co remate do sagum. O escudo semella seguir a Proporcin urea en canto relacin entre os dimetros do umbo e do escudo.
Sanfns
Atopado no castro de Sanfns (Paos de Ferreira-Porto), o nico do que se ten certa certeza sobre a sa posicin orixinal, xa que foi localizado o pedestal incrustado nun penedo dende a que se domina unha das entradas castro. Actualmente atpase depositado no Museu do Castro de Sanfns. (Fig. 7). Anda que tamn se conservan parte das pernas os ps e o pedestal, as proporcins non estn claras con respecto altura, polo que optamos por limitar o traballo parte superior da estatua. Non se conserva a parte inferior cintura, anda que si temos a cabeza, o cal permtenos certa precisin no estudo desta parte da anatoma. As medicins non nos permiten armar ningn extremo, anda que en todo caso, esta escultura non segue as proporcins xerais das restantes, que semellan coincidir coa Proporcin Harmnica, no caso de Sanfns as proporcins son mis alongadas. Os resultados non nos permiten advertir coincidencias signicativas.
Sta. Comba de Bastos

Foi localizado nas inmediacins do castro de Santa Comba de Refojos no concello de Cabeceiras de Basto (Fig. 7). Forma parte dunha coleccin particular. Respecto s proporcins totais, unha vez mis atopamos os 10 rectngulos ureos. As coincidencias non semellan sucientemente signicativas como para asegurar que se tea empregado a Proporcin Harmnica. As e todo, o escudo si segue a Proporcin Harmnica do mesmo modo que a maiora das esculturas de guerreiros.
5. ANLISE DOS RESULTADOS

Tendo en conta as medicins posible considerar como moi probable a aplicacin da Proporcin Harmnica en 6 das 10 esculturas: Lezenho 1 e 2, Campos 1 e 2, Meixedo e So Julio; das 4 restantes probable que tamn fose aplicada en Sto. Ovidio e incluso en Vizela; respecto a Santa Comba semella moi pouco probable e Sanns non podemos asegurar ningn extremo. En denitiva, entre un 60% e un 80% dos casos poderan ter seguido a aplicacin da Proporcin Harmnica na execucin das esculturas.
28
Fig. 7 Arriba: Sanns. Abaixo: Santa Comba de Basto (A partir de debuxo de Silva, A.C.F., 1986)
Tendo seguido o mesmo procedemento para as medicins de tdalas esculturas, podemos sintetizar os resultados, en canto aplicacin da Proporcin urea, nos seguintes puntos: 1. Se o ancho da gura se establece en dous rectngulos verticais, a altura de 5 rectngulos. 2. Puidronse medir as proporcins de 8 escudos, dos que 6 seguen a Proporcin Harmnica, dicir, a razn entre o dimetro do umbo e o dimetro total do escudo 1,618.
29
3. As lias horizontais que delimitan os rectngulos e as que marcan a subdivisin interna dos mesmos, soen coincidir cos mesmos elementos: lia inferior que marca a posicin dos brazaletes, centro do escudo, lia superior que marca a posicin do cinto e lmite inferior do sagum. 4. En menor medida poden aparecer marcados outros elementos como o escote e os xeonllos. 5. A gura formada polos arcos e diagonais dos rectngulos superiores semellan marcar a posicin da cabeza. En denitiva o resultado semella claro polo menos en 6 das esculturas e soamente 2 seran claramente descartables. Debemos ter en conta que ningunha das esculturas est completa, polo que cabera esperar que, de contar con algunhas guras enteiras, as coincidencias poderan incrementarse e, sen dbida, sera posible aportar maiores precisins que afectaran posicin dos ps, das grebas, da cabeza, etc.
6. IMPLICACINS DA PRESENZA DA PROPORCIN HARMNICA NA ESCULTURA

GALAICA
A mostra analizada non moi ampla, por elo pronto para armar ata que punto foi aplicada a Proporcin Harmnica na escultura galaica, pero o grado de coincidencias en 6 das estatuas permtenos armar que nalgns casos a aplicacin desta proporcin foi sistemtica e polo tanto intencional. As e todo, tamn certo que nalgunha escultura non semella haber moitas evidencias con respecto aplicacin desta proporcin, como no caso de Santo Ovidio de Fafe e Santa Comba de Basto. As mesmo, anda que fora da lista presentada aqu, tampouco semella ter sido aplicada a Proporcin urea en Capeludos e So Joo de Ver, estas mostran un deseo formal distinto s restantes esculturas e, como xa dixemos, unha delas, a de Ver, case con toda seguridade habera que situala na Idade do Bronce ou nos primeiros momentos da Idade do Ferro, xa que o armamento que porta mis propio distes perodos e o aspecto formal da gura achgao mis s esculturas da Idade do Bronce que s da Idade do Ferro. Por outra banda, a de Capeludos, tamn presenta a peculiaridade do seu tamao, sensiblemente inferior das restantes esculturas, por outra banda, o armamento tamn distinto: casco cnico e escudo convexo. O tamao de Capeludos e o armamento aproxmao s guerreiros de Sabanle e Melgao, os cales poderan ter unha cronoloxa mis temper16. En todo caso, o escudo cncavo das estatuas
16
Manuel SANTOS ESTVEZ e Castor Manuel PREZ PAREDES, Aportacins sobre a estatuaria de guerreiros galaicos a raz da aparicin de das novas esttuas en Melgao y Quintela, Revista de Cincias Historicas, IV (1989), pxs. 51-64.
30
galaicas clsicas correspndese coa descricin que Estrabn fai dos escudos do noroeste, que cabera encadrala nun momento serodio, coincidente cos primeiros momentos da conquista romana, xa que dito autor grego bebe de Posidonio, cuxa fonte sera a expedicin de Decimo Iunio Bruto no sculo II a. C. Polo tanto, moi posible que as esculturas de Capeludos, Sabanle e Melgao, se siten nun momento relativamente tempern da producin escultrica galaica e que non sera ata o sculo II a. C. cando aparezan as esculturas clsicas de guerreiros e sexa introducida a Proporcin Harmnica na sa producin. Respecto historiografa sobre a cronoloxa das esculturas de guerreiros, recomendamos a lectura de Hck onde se analizan as distintas propostas respecto, por elo non vamos profundar en cuestins historiogrcas17. Pola nosa banda, inclinmonos por compartir o dito por Gonzlez Ruibal18, quen sostn que as inscricins latinas que posen as esculturas, non son vlidas para datar as estatuas, no caso de Refojos evidente, a inscricin data do sculo XVII. Por outra banda, os poucos casos nas que foron atopadas nun contexto arqueolxico claro, datable en torno s. I d. C., as esculturas estaban reutilizadas en construcins, dicir, que nese momento, este tipo de producin material xa est en desuso. A isto debemos engadir que as inscricins que presentan algunhas esculturas carecen de campo epigrco propio, aproveitan o espazo que a decoracin orixinal da estatua lle deixa. Exemplo disto ltimo o de Sta. Comba de Basto, onde a inscricin semella interrompida pola presenza do umbo do escudo, en S. Julio as letras nais aparecen incompletas ou deformadas para adaptarse escaso espazo que o escudo lle ofrece, en denitiva, as esculturas de guerreiros non semellan ter sido concibidas para albergar inscricins. Unha das caractersticas que vinculan esta estatuaria coa tradicin local, o feito de que moitos dos deseos da escultura galaica xa aparecen nos gravados rupestres de Estilo Atlntico: trisqueis, dobre S, crculos concntricos e cruciformes19. Tamn debe traerse a colacin a presenza na Pedra da Pvoa dun cervo gravado co estilo formal dos petrglifos atlnticos20. Por outro lado, hai que
17
Martin HCK, Os Guerreiros Lusitano-Galaicos na Histria da Investigao, a sa Datao e Interpretao, Madrider Mitteilungen, 44 (2003), pxs. 51-66. 18 Na px. 120 de Alfredo GONZLEZ RUIBAL, Artistic expression and material.... 19 Joo FONTE, Manuel SANTOS ESTVEZ, Lara BACELAR ALVES e Raquel LPEZ NOIA, La Pedra da Pvoa (Trs-Os-Montes, Portugal). Una Pieza Escultrica de la Edad del Hierro, Trabajos de Prehistoria, vol. 66, nm. 2, (2009), pxs. 161-170. 20 Manuel SANTOS ESTVEZ, Petroglifos y Paisaje Social en la Prehistoria Reciente del Noroeste de la Pennsula Ibrica, Santiago de Compostela, CSIC-Xunta de Galicia, 2008 (TAPA, 38). Ver tamn Fernando QUINTAS GONZLEZ e Teresa ESPEJO GUARDIOLA, O Monte das Ferraduras (FentnsCotobade): Novos Achdegos de Arte Rupestre. Descripcin e Interpretacin, Cuadernos de Estudios Gallegos, 55, nm. 121 (2008), pxs. 53-72.
31
Fig. 8 Os cadrados brancos representan as esculturas de guerreiros: 1, Ralle (Taboada). 2, Sabanle (Crecente). 3, Melgao. 4, Arme (Allariz). 5, Rubis (Bande). 6, Conxuntos de Lezenho e Campos (Boticas). 7, Meixedo (Viana do Castelo). 8, S. Julio (Vila Verde). 9, Capeludos (Vila Pouca de Aguiar). 10, Basto (Cabeceiras de Basto). 11, Refojos (Cabeceiras de Basto). 12, Sto Ovidio de Fafe (Fafe). 13. Vizela (Guimares). 14, Sanns (Paos de Ferreira). O tringulo a puerta da Cidade de ncora (Caminha) e os cadrados negros son as estelas/menhir da Idade do Bronce.
lembra-la existencia de certa tradicin local escultrica no noroeste da Pennsula Ibrica dende a Idade do Bronce, como xa sinala Silva que se iniciara coas esculturas antropomorfas e estatuas-menhir21. En relacin a este punto hai que sinala-la coincidencia entre a distribucin de ditas estatuas-menhir e as esculturas de guerreiros, anda que non haxa que esquecer que ambos tipos de escultura
21
Na px. 45 de Armando Coelho Ferreira da SILVA, Expresses Guerreiras da Sociedade Castreja, Madrider Mitteilungen, 44, (2003), pxs. 41-50.
32
diran signicativamente na sa cronoloxa. (Fig. 8). De tdolos xeitos, non hai que descartar que a orixe da tradicin estatuaria houbese que remontala Idade do Bronce. Respecto a esta posibilidade, So Joo de Ver podera representar unha fase intermedia entre as esculturas tpicas do Bronce e as da Idade do Ferro, cuxa fase inicial estara representada polas guras de Capeludos, Sabanle e Melgao, anteriores desenvolvemento das esculturas clsicas. Por esta razn vinculamos as esculturas, obxecto do presente estudo, s ltimos sculos inmediatamente anteriores cambio de era e, posiblemente, seran os sculos II e I a. C. cando sera introducida a Proporcin Harmnica na producin da maiora das esculturas de guerreiros galaicos. Pero a presenza de esculturas como Santa Comba de Basto ou Santo Ovidio de Fafe, tamn estaran evidenciando que a Proporcin Harmnica non foi adoptada en tdolos casos, non cabera atribur grandes diferenzas cronolxicas entre as pezas con e sen Proporcin Harmnica, xa que Sta. Comba formalmente encadrable dentro do grupo de esculturas clsicas, anda que quizais podera haber pequenas diferenzas cronolxicas, para Schattner Sta. Comba sera, posiblemente, unha das mis antigas22, quizais sexa esta a razn da ausencia da Proporcin urea. Por outra banda, non poderamos argumentar razns territoriais, xa que tanto Sta. Comba como Fafe, sitanse en pleno territorio de distribucin das esculturas de guerreiros, encadrado entre o Douro no lmite sur e o Tmega no oeste.
A Proporcin Harmnica como smbolo social e poltico

A aplicacin da Proporcin urea a calquera producin material require un alto grado de formacin por parte do artesn, arquitecto ou artista. En primeiro lugar, debemos ter en conta que a eleccin dunha determinada proporcin, leva consigo implicacins de carcter losco e/ou relixioso. No Renacemento, por exemplo, recuprase o canon greco-romano a travs da republicacin de De Architectura de Vitruvio en 1486, trtase dunha eleccin plena de reexin, onde se reivindica o mundo clsico e a observacin da natureza (ou da obra divina), como fonte de coecemento. contrario, o canon bizantino, mantido pola Igrexa Ortodoxa a travs de sculos, busca lexitimidade na tradicin medieval23. Pero, mesmo tempo, o feito de usar de forma sistemtica unha determinada proporcin ou un canon para as proporcins do corpo humano, denota unha intencin integradora, mis propia de estados centralizados, como por exemplo
Thomas. G. SCHATTNER, Novas aproximaes s esttuas de guerreiros lusitano-galaicos, O Arquelogo Portugus, IV, 22 (2004), pxs. 9-66. 23 Erwin PANOFSKY, La perspectiva como forma simblica, Barcelona, Tusquets, 1973 e Renacimiento y renacimientos en el arte occidental, Madrid, Alianza, 1975.
22
33
o antigo Exipto. O uso sistemtico dun determinado canon non implica a existencia dun sistema poltico centralizado, pero unha condicin para que este funcione. Un sistema poltico deste tipo e un sistema unicado de proporcins para a producin material, son dous aspectos compatibles estruturalmente. O feito de que na Segunda Idade do Ferro do Noroeste Ibrico se decida adoptar unha determinada proporcin para boa parte das esculturas onde se retratan s elites, puidera ser indicativo de que estea xurdindo un novo sistema de saberpoder que implica unha nova relacin entre espazo, pensamento e sociedade e, polo tanto, unha nova forma de pensar e representar o mundo24. Semella quedar atrs unha concepcin do espazo como algo secuencial que adquire sentido desprazarse por el, onde os monumentos se situaban longo de lias de trnsito25. Neste novo perodo, irrompe unha nova concepcin da paisaxe, o chan vrase en algo mensurable, como corresponde a unha sociedade sedentaria, estraticada e plenamente campesia26. A supercie da terra parclase, igual que o fan as esculturas. A aplicacin dunha determinada proporcin nun produto material s se comprende dentro dunha cultura que concibe o espazo como algo divisible sistematicamente. No caso do Noroeste Ibrico prerromano, non podemos falar dun sistema estatal centralizado, pero si de que se estn a construr as condicins para que este se produza. Polo menos no sur de Gallaecia, estas condicins poderan ter a sa traducin material nalgunhas evidencias materiais arqueolxicas, como a escultura monumental e a construcin de oppida. A grande inversin de traballo empregado nas construcins monumentais nos lugares centrais, como o caso das esculturas e murallas dos oppida no caso que nos ocupa, podera ser interpretado como un sntoma da existencia dun sistema poltico centralizado27. Como dicamos, a aplicacin da Proporcin Harmnica escultura require certo grado de formacin profesional, que xeralmente debe corresponderse con certa especializacin do artesn. Tanto se a adopcin da Proporcin Harmnica se produciu antes ou despois da conquista romana anda que, polo xa argumentado no apartado anterior, inclnome a pensar que debeu ser antes, considerbase posible que os escultores encargados de executar as estatuas puideron ter sido
24 Michael FOUCAULT, La arqueologa del saber, Mxico, Siglo XXI, 1979. Felipe CRIADO BOADO, Lmites y Posibilidades de la Arqueologa del Paisaje, SPAL, 2 (1993), pxs. 9-55. 25 Felipe CRIADO BOADO, Lmites y Posibilidades, Felipe CRIADO BOADO e Jacobo VAQUERO LASTRES, Monumentos, nudos en el pauelo. Megalitos: nudos en el espacio. Anlisis del emplazamiento de los monumentos tumulares gallegos, Espacio, Tiempo y Forma, serie I, t. 6 (1993), pxs. 205-48. 26 Manuel SANTOS ESTVEZ, Some notes about social space and its inuence in the design of labyrinth gure, Man in India, vol. 88, nm. 2/3 (2008), pxs. 357-366. 27 Timothy EARLE, Chiefdoms in archaeological and etnohistorical perspective, Annual Review of Anthropology, 16 (1987), px. 290.
34
formados fora do mbito cultural galaico. Segundo Helms o coecemento distingue a unhas persoas doutras e as eleva na consideracin social, o coecemento esotrico o coecemento do inusual e do extico28. Se os escultores galaicos, a xulgar polo estilo dos seus produtos, eran artesns locais, posible que o coecemento que aplicaban producin de esculturas onde se representa elite social, fora adquirido mis al das fronteiras culturais do mbito galaico, e non debemos descartar a posibilidade de que tamn estes artesns, baixo o patrocinio dun xefe ou rei, foran enviados fora dos seus territorios, tal e como ten ocorrido noutras sociedades29. Este territorio culturalmente alleo, non sabemos se tamn poltico, puido ter sido o romano ou o celta. Certa inuencia romana semella reectirse nos resultados das anlises estilsticas de Schattner, quen presenta a posibilidade do uso do contraposto, o cal sera adoptado nas esculturas mis tardas30. As como a presenza romana en Hispania puido ser un dos factores que propiciaron o incremento da xerarquizacin na sociedade galaica e o xurdimento de estruturas polticas mis complexas31, tamn puido funcionar como suministrador de recursos simblicos para o sostemento desta elite retratada nas esculturas, tal e como puido ocorrer entre os iberos. A inuencia do mundo romano producirase pouco antes da conquista, quizais seguindo un proceso similar producido sculos antes en Europa central ou na cultura ibera a travs dos vnculos comerciais coas sociedades complexas do Mediterrneo32. En denitiva, anda que a inuencia romana desempeara certo papel no desenvolvemento das estatuas galaicas de guerreiros, estas seran froito do substrato cultural galaico, un produto indxena que contaba cunha importante tradicin local adaptada a un novo contexto histrico. Polo tanto, estaramos lonxe de considerar a estas esculturas como un arte provincial tal e como nomeado por Calo33. As e todo, non debemos descartar a orixe celta da implementacin da Proporcin Harm-
Nas pxs. 11 e 12 de Mary. W. HELMS, Ulysses Sail. An ethnographic odyssey of power, knowledge, and geographical distance, New Jersey, Princeton University Press, 1988. 29 Na px. 34 de Mary. W. HELMS, Craft and the Kindly Ideal. Art, trade, and power, Austin University of Texas Press, 1993. 30 Thomas G. SCHATTNER, Novas aproximaes s esttuas de guerreiros lusitano-galaicos, O Arquelogo Portugus, IV, 22 (2004), pxs. 9-66. 31 Jorge de ALARCO, As esttuas de guerreiros galaicos como representaes de prncipes no contexto da organizao poltico - administrativa do noroeste pr-aviano, Madrider Mitteilungen, 44 (2003), pxs. 116-126. Alfredo GONZLEZ RUIBAL, Galaicos: poder y comunidad en el Noroeste de la Pennsula Ibrica (1200 a.C.-50 d.C.), A Corua, Museo Arqueolxico e Histrico da Corua, 2006-2007, vol. 1, px. 450. 32 Teresa CHAPA BRUNET, Algunas reexiones acerca del origen de la escultura ibrica, Revista de Estudios Ibricos, nm. 1 (1994), pxs. 43-60. 33 Francisco CALO LOURIDO, Arte, decoracin, simbolismo..., pxs. 159-85.
28
35
nica, xa que boa parte da decoracin galaica, garda estreitas semellanzas coa presente na producin material celta de Europa Occidental. En denitiva, consideramos que a aplicacin da Proporcin Harmnica escultura galaica o reexo da existencia de artesns especialistas cuxo traballo estara orientado a, e sufragado por, as elites, as cales seran retratadas portando o produto doutros artesns especializados na producin de bens de prestixio: torques e cintos dos ourives, roupa dos tecedores, armas dos ferreiros. Por primeira vez na Idade do Ferro do Noroeste, o enxalzamento dos individuos pertencentes elite non se fai soamente a travs de obxectos mobles, senn tamn a travs de monumentos: releves en arquitecturas e esculturas34. De feito, a grande maiora da escultura galaica ten como nalidade formar parte de arquitecturas: pedras formosas, releves para inxerir en paredes, xambas, linteis, etc. A excepcin tmola na estatuaria antropomorfa, anda que esta semella ter sido executada por artesns acostumados a traballar con releves mis que en escultura propiamente dita. dicir, as guras de guerreiros estn formadas por catro planos que, congurados como un paraleleppedo, dan lugar a unha estrutura tridimensional, un sntoma mis do seu vnculo coa tradicin local. Este incremento na inversin en arte inmoble, coincide cun incremento na inversin de traballo na construcin de asentamentos, os oppida, que puideron funcionar como centros polticos de territorios de certa amplitude, quizais relacionados con posibles santuarios fronteirizos como propoen Garca e Santos e polo tanto seguir unha estruturacin ideolxica, poltica e social nova35. A presenza da Proporcin Harmnica nun tipo de escultura estandarizada, como son as dos guerreiros galaicos, obedece a unha vontade de compartir, por parte dunha elite, propia de sociedades organizadas en xefaturas, un mesmo cdigo simblico que os equipara como grupo social a outros grupos dominantes vecios e que os distingue do comn das respectivas poboacins locais, tal e como semella suceder noutras sociedades organizadas en xefaturas complexas36; parte deste cdigo puido ter sido importado dunha cultura allea ou ser produto do propio enxeo. En todo caso, o uso dun determinado cdigo esttico comn debeu servir como til simblico ante unha nova cultura, a romana, coa que tocara negociar, medirse e lexitimarse nos ltimos sculos anteriores cambio de era.
34 Manuel SANTOS ESTVEZ, Atlantic Rock Art: transformation and tradition in Late Prehistory, en Mara Cruz Berrocal, Leonardo Garca Sanjun, Antonio Gilman (ed.), The Prehistory of Iberia. Debating Early Social Stratication and the State, London, Routledge, 2012. 35 Marco Virgilio GARCA QUINTELA e Manuel SANTOS ESTVEZ, Santuarios de la Galicia Cltica, Madrid, Ed. Abada, 2008. 36 Timothy EARLE, Style and iconography as legitimation in complex chiefdoms, en M. W. Conkey and G. A. Hastorf (eds.), The uses of style in archaeology, Cambridge, Cambridge University Press, 1990, pxs. 73-81. Alfredo GONZLEZ RUIBAL, La Vida Social de los Objetos Castreos, en F. J. Gonzlez (Coord.), Los Pueblos de la Galicia Cltica, Madrid, Ed. Akal, 2007, pxs. 259-322.
36
BIBLIOGRAFA
Alarco, Jorge de, As esttuas de guerreiros galaicos como representaes de prncipes no contexto da organizao poltico-administrativa do noroeste pr-aviano, Madrider Mitteilungen, 44 (2003), pxs. 116-126. Calo Lourido, Francisco, Arte, decoracin, simbolismo e outros elementos da cultura material castrexa, ensaio de sntese, en G. Pereira Menaut (ed.). Estudos de cultura castrexa e de historia antiga de Galicia, Compostela, Universidad, Servicio de Publicaciones, 1983, pxs. 159-185. Calo Lourido, Francisco, A Plstica da Cultura Castrexa Galego-Portuguesa, A Corua, Fundacin Pedro Barri de la Maza, Conde de Fenosa, 1994, 2 vols. (Catalogacin arqueolgica y artstica de Galicia). Calo Lourido, Francisco, Catlogo, Madrider Mitteilungen, 44 (2003), pxs. 6-32. Chapa Brunet, Teresa, Algunas reexiones acerca del origen de la escultura ibrica, Revista de Estudios Ibricos, 1 (1994), pxs. 43-60. Criado Boado, Felipe, Lmites y Posibilidades de la Arqueologa del Paisaje, SPAL 2 (1993), pxs. 9-55. Criado Boado, Felipe e Vaquero Lastres, Jacobo, Monumentos, nudos en el pauelo. Megalitos: nudos en el espacio. Anlisis del emplazamiento de los monumentos tumulares gallegos, Espacio, Tiempo y Forma, serie I, T. 6 (1993), pxs. 205-48. Earle, Timothy, Chiefdoms in archaeological and etnohistorical perspective, Annual Review of Anthropology, 16 (1987), pxs. 279-308. Earle, Timothy, Style and iconography as legitimation in complex chiefdoms, en M. W. Conkey and G. A. Hastorf (eds.), The uses of style in archaeology, Cambridge, Cambridge University Press, 1990, pxs. 73-81. Fonte, Joo, Santos Estvez, Manuel, Bacelar Alves, Lara e Lpez Noia, Raquel, La Pedra da Pvoa (Trs-Os-Montes, Portugal). Una Pieza Escultrica de la Edad del Hierro, Trabajos de Prehistoria, vol. 66, nm. 2 (2009), pxs. 161-170. Foucault, Michael, La arqueologa del saber, Mxico, Siglo XXI, 1979. Fuente, Beatriz de la, Los hombres de piedra. Escultura olmeca, Mxico, Instituto de Investigaciones Estticas, UNAM,1977. Garca Quintela, Marco Virgilio e Santos Estvez, Manuel, Santuarios de la Galicia Cltica, Madrid, Editorial Abada, 2008. Ghyka, Matila, Esttica de las Proporciones en la Naturaleza y en las Artes. Buenos Aires, Ed. Poseidn, 1953. Ghyka, Matila, El nmero de oro, Buenos Aires, Ed. Poseidn, 1968. Gonzlez Ruibal, Alfredo, Artistic expression and material culture in Celtic Gallaecia, EKeltoi, 6 (2004), pxs. 113-166. Gonzlez Ruibal, Alfredo, Galaicos: poder y comunidad en el Noroeste de la Pennsula Ibrica (1200 a.C.-50 d.C.), A Corua, Museo Arqueolxico e Histrico da Corua, 20062007, 2 vols. (Coleccin Brigantium, 18-19). Gonzlez Ruibal, Alfredo, La Vida Social de los Objetos Castreos, en F. J. Gonzlez (Coord.), Los Pueblos de la Galicia Cltica, Madrid, Ed. Akal, 2007, pxs. 259-322.
37
Goody, Jack, La Domesticacin del Pensamiento Salvaje, Madrid, Ed. Akal, 1985. Helms, Mary, W. Ulysses Sail. An ethnographic odyssey of power, knowledge, and geographical distance, New Jersey, Princeton University Press, 1988. Helms, Mary, W. Craft and the Kindly Ideal. Art, trade, and power, Austin, University of Texas Press, 1993. Hck, Martin, Os Guerreiros Lusitano-Galaicos na Histria da Investigao, a sa Datao e Interpretao, Madrider Mitteilungen, 44 (2003), pxs. 51-66. Jorge, Vitor Oliveira e Jorge, Susana Oliveira, Statues-Menhirs et Stles du Nord du Portugal, Revista da Facultade de Letras: Histria, serie II, vol 7 (1990), pxs. 299-324. Markowsky, George, Misconceptions about the golden ratio The College Mathematics Journal, vol. 23, nm. 1 (Jan.1992), pxs. 2-19. Panofsky, Erwin, La perspectiva como forma simblica, Barcelona, Tusquets, 1973. Panofsky, Erwin, Renacimiento y renacimientos en el arte occidental, Madrid, Ed. Alianza, 1975. Quintas Gonzlez, Fernando e Espejo Guardiola, Teresa, O Monte das Ferraduras (FentnsCotobade): Novos Achdegos de Arte Rupestre. Descripcin e Interpretacin, Cuadernos de Estudios Gallegos, 55, nm. 121 (2008), pxs. 53-72. Sampoelesi, Roberto, La Divina Proporcin y la Retina, Buenos Aires, Olmo Ediciones, 2006. Santos Estvez, Manuel, Petroglifos y Paisaje Social en la Prehistoria Reciente del Noroeste de la Pennsula Ibrica, Santiago de Compostela, Laboratorio de Arqueoloxa do Instituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento; Xunta de Galicia, 2008 (TAPA, 38). Santos Estvez, Manuel, Some notes about social space and its inuence in the design of labyrinth gure, Man in India, vol. 88, nm. 2/3 (2008), pxs. 357-366. Santos Estvez, Manuel, Atlantic Rock Art: transformation and tradition in Late Prehistory, en Cruz Berrocal, Garca Sanjun & Gilman Guilln (eds), The Prehistory of Iberia. Debating Early Social Stratication and the State, Londres, Routhledge, 2012. Santos Estvez, Manuel e Prez Paredes, Castor Manuel, Aportacins sobre a estatuaria de guerreiros galaicos a raz da aparicin de das novas esttuas en Melgao e Quintela, Revista de Cincias Historicas, IV (1989), pxs. 51-64. Schattner, Thomas G, Novas aproximaes s esttuas de guerreiros lusitano-galaicos, O Arquelogo Portugus, IV, 22 (2004), pxs. 9-66. Silva, Armando Coelho Ferreira da, A Cultura Castreja do Noroeste de Portugal, tese doutoral indita, Paos de Ferreira, Museu Arquelogico da Citnia de Sanns, 1986. Silva, Armando Coelho Ferreira da, Expresses Guerreiras da Sociedade Castreja, Madrider Mitteilungen, 44 (2003), pxs. 41-50. Tranoy, Alain, La Galice romaine. Recherches sur le nord-ouest de la pninsule Ibrique dans lAntiquit, Paris, Editado por Diffusin De Boccard, 1981. Velandia Jagua, Csar Augusto, Iconografa funeraria en la cultura arqueolgica de San Agustn-Colombia, Ibagu, Universidad del Tolima, 2011.

A Proporción Na Escultura Galaica Da Idade Do Ferro

Enviado por

Dados do documento

Título original

Direitos autorais

Formatos disponíveis

Compartilhar este documento

Compartilhar ou incorporar documento

Opções de compartilhamento

Você considera este documento útil?

Este conteúdo é inapropriado?

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

A Proporción Na Escultura Galaica Da Idade Do Ferro

Enviado por

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

CUADERNOS DE ESTUDIOS GALLEGOS, LIX Nm. 125 (enero-diciembre 2012), pgs. 13-38 ISSN: 0210-847 X DOI: 10.3989/ceg.2012.125.

A PROPORCIN NA ESCULTURA GALAICA DA IDADE DO FERRO

A PROPORCIN NA ESCULTURA GALAICA DA IDADE DO FERRO

PALABRAS CLAVE: Escultura, Gallaecia, Proporcin Armnica, Xefaturas Complexas.

LA PROPORCIN EN LA ESCULTURA GALAICA DE LA EDAD DEL HIERRO

PALABRAS CLAVE: Escultura, Gallaecia, Proporcin Armnica, Jefaturas Complejas.

PROPORTION IN THE GALLAECIAM SCULPTURE IN IRON AGE

KEY WORDS: Sculpture, Gallaecia, Harmonic Proportion, Complex Chiefdoms.

Recibido/Received: 12/06/2012 Aceptado/Accepted: 14/08/2012

MANUEL SANTOS ESTVEZ

A PROPORCIN NA ESCULTURA GALAICA DA IDADE DO FERRO

2. A PROPORCIN HARMNICA OU DIVINA PROPORCIN

MANUEL SANTOS ESTVEZ

A PROPORCIN NA ESCULTURA GALAICA DA IDADE DO FERRO

MANUEL SANTOS ESTVEZ

A PROPORCIN NA ESCULTURA GALAICA DA IDADE DO FERRO

4. A PROPORCIN HARMNICA NAS ESCULTURAS DE GUERREIROS

MANUEL SANTOS ESTVEZ

A PROPORCIN NA ESCULTURA GALAICA DA IDADE DO FERRO

MANUEL SANTOS ESTVEZ

A PROPORCIN NA ESCULTURA GALAICA DA IDADE DO FERRO

Santo Ovidio de Fafe

MANUEL SANTOS ESTVEZ

A PROPORCIN NA ESCULTURA GALAICA DA IDADE DO FERRO

Sta. Comba de Bastos

5. ANLISE DOS RESULTADOS

MANUEL SANTOS ESTVEZ

A PROPORCIN NA ESCULTURA GALAICA DA IDADE DO FERRO

6. IMPLICACINS DA PRESENZA DA PROPORCIN HARMNICA NA ESCULTURA

MANUEL SANTOS ESTVEZ

A PROPORCIN NA ESCULTURA GALAICA DA IDADE DO FERRO

MANUEL SANTOS ESTVEZ

A Proporcin Harmnica como smbolo social e poltico

A PROPORCIN NA ESCULTURA GALAICA DA IDADE DO FERRO

MANUEL SANTOS ESTVEZ

A PROPORCIN NA ESCULTURA GALAICA DA IDADE DO FERRO

MANUEL SANTOS ESTVEZ

A PROPORCIN NA ESCULTURA GALAICA DA IDADE DO FERRO

Você também pode gostar