KFKHJKJHKJLGKJL

INSTITUTI KOSOVAR PR KRKIME DHE ZHVILLIME T POLITIKAVE
Seria e krkimeve politike
STUDIMI #2
ISLAMI POLITIK NDR SHQIPTART

A po vijn talibant n Ballkan?
Prishtin, qershor 2005 Ribotim
Xxxx xx xxxxxxx xxxx xxx

Seria e krkimeve politike
STUDIMI #2
ISLAMI POLITIK NDR SHQIPTART

A po vijn talibant n Ballkan?
Prishtin, qershor 2005 Ribotim
Xxxx xx xxxxxxx xxxx xxx ISLAMI POLITIK NDR SHQIPTART: A po vijn talibant n Ballkan?
Kt projekt e ka prkrahur Qendra Ndrkombtare Olof Palme, Suedi dhe Rockefeller Brothers Fund, SHBA. Mendimet e shprehura n kt studim jan t autorit dhe jo domosdo t KIPRED-it.
Ky hulumtim sht prpiluar nga: Isa Blumi Prkthyer nga: Ilir Dugolli, L.L.M. Lektor: Prof. ass. Dr. Nebi Caka
Copyright KIPRED 2005. Botimi i par 2003. T gjitha t drejtat jan t rezervuara. Asnj pjes e ktij botimi nuk mund t riprodhohet, t ruhet ose t transmetohet, n asnj mnyr dhe me asnj mjet, n mnyr elektronike, mekanike, fotokopjim, incizim ose ndonj mnyr tjetr, pa lejen paraprake me shkrim t botuesit. Ju lutemi, kontaktoni n postn elektronike: info@kipredinstitute.org ose n tel. +381 38 555 887.
Botuar nga:
Instituti Kosovar pr Krkime dhe Zhvillime Politike Kodra e Diellit, Rruga 3, Lam. 39 Prishtin, Kosova (UNMIK) Telefoni&faksi: +381 38 555 887 www.kipredinstitute.org
ii
Prmbledhja ekzekutive Hyrje Prkufizimi i islamit shqiptar Projekti jugosllav dhe sufizmi n Kosov, 1945-1999 T kuptuarit e doktrins vehabite Identifikimi i krizs Prpjekjet vendore pr t adresuar forcn n rritje t SJCRKC-s Shqipria: Model pr Kosovn? Prfundimet Sugjerime pr zmbrapsjen e trendeve t lartprmendura Shnime
iii
Seria e krkimeve politike STUDIMI #2
Prmbajtja
Xxxx xx xxxxxxx xxxx xxx ISLAMI POLITIK NDR SHQIPTART: A po vijn talibant n Ballkan? iv
Xxxx xx xxxxxxx xxxx xxx Seria e krkimeve politike STUDIMI #2
Prmbledhja ekzekutive
Kosova shpeshher sht cilsuar si mozaik kulturor. Ndonse cilsimi i till ende mbetet i sakt, ka forca t ndryshme t cilat jan kundr ruajtjes s ksaj trashgimie. Ky punim hulumton gjasat q larmia fetare e Kosovs, tanim e ngulfatur pr vite t tra, t jet n rrezik t shtuar, madje edhe prkundr vendosjes ktu t bashksis ndrkombtare n ver t vitit 1999. Me kt rast sugjerohet se, si pasoj e neglizhencs ndaj bashksis kosovare shqiptare dhe stereotipave t ngurt t shum administratorve ndrkombtar pr besimin dhe besimtart islam, n Kosov ekzistojn gjasat nga krcnimi n rritje e sipr i radikalizimit. Ironia tragjike e ktij raporti qndron n faktin se ai tregon pr neglizhencn e panevojshme t nj pjese t bashksis ndrkombtare. Kryesisht pr shkak t dshtimit t bashksis ndrkombtare n vlersimin e larmis s trashgimis shpirtrore t shqiptarve t Kosovs, politikat e kohs s Jugosllavis pr homogjenizim kulturor jan vazhduar nga nj varg organizatash humanitare, t cilat q nga viti 1999 kan hyr n Kosov. Ky punim e prcjell historin e ksaj dukurie duke u prqndruar n periudhn pas Lufts s Dyt Botrore, kur prpjekjet e udhhequra nga Beogradi pr t dobsuar ndikimin e nj vistre qendrash shpirtrore n Kosov, kan rezultuar n dobsi strukturore pr islamin tradicional n rajon. Duke lidhur kto prpjekje t kaluara pr homogjenizim t praktikave fetare n Kosov me aktivitetet e financuara nga sauditt, e n veanti t grupeve ndr pjest fshatare t Kosovs, sugjerohet se lnia anash nga organizatat humanitare sekulare e bashksive fshatare n Kosov, shpien drejt uzurpimit t asaj q ka mbetur nga tradita tolerante islame n Kosov. N kt punim argumentohet se duke e ln prkujdesjen pr arsim, strehim dhe ushqim t nj pjese t madhe t popullsis rurale n Kosov n duar t organizatave t cilat nxisin msime t ngurta dhe jotolerante t vehabizmit islamik, UNMIK-u dhe OSBE-ja mund t krcnojn t ardhmen e stabilitetit n rajon. N fund, si rezultat i ksaj neglizhence del se bashksia ndrkombtare sht duke lejuar krijimin e enklavave sociale dhe kulturore, gj q do t mund t prsriste shum nga ajo q tanim kemi par ndr refugjatt afgan n Pakistan gjat viteve 1980 (lexo: talibanizimi i popullats shqiptare muslimane n Kosov).
Xxxx xx xxxxxxx xxxx xxx ISLAMI POLITIK NDR SHQIPTART: A po vijn talibant n Ballkan? vi
Shqiptart jan mulsiman pr m shum se 500 vjet dhe nuk kan nevoj q t huajt [arabt] tu tregojn se cila sht mnyra e drejt e besimit islam. Rexhep Boja, Myfti i Kosovs1 Citati i msiprm tregon se si zyrtari m i lart musliman sunit n Kosov, Rexhep Boja, e sheh pranin e ogranizatave joqeveritare (OJQ) n Kosov. Prkundr t qenurit shfrytzues t qindra mijra dollarve n form ndihmash, shumica prej t cilave ka shkuar n rindrtim t objekteve t shkatrruara t Bashksis Islame n Kosov, e cila udhhiqet nga z. Boja, myftiu i Kosovs dshiron q ti ket jasht arabt. Mosbesimi i till publik, madje zemrimi ndaj praktikave salafi (puriste) t shumics s qytetarve t Arabis Saudite t cilt punojn n Kosov, vjen nga personi i cili ka fituar titullin e magjistrit dhe t doktorit n universitete t Arabis Saudite. Vlersimi i asaj q sht duke ndodhur mund t ndihmoj n adresimin e disa prej krcnimeve afatgjata t stabilitetit rajonal dhe pr t vn n pah m mir gabimet thelbsore t bashksis ndrkombtare n Kosov gjat tre-katr viteve t fundit. Ky punim v n pah burimet e tensioneve t tilla, t cilat kan origjinn jo vetm n parimet doktrinare n t cilat thirren si muslimant vendor, ashtu edhe sauditt ultraortodoks dhe OJQ-t e Gjirit Arab, por edhe n mnyrn e diskutueshme sesi fuqit perndimore kan caktuar prioritetet e tyre n rajon. Qasja e ngusht ndaj trashgimis islamike t Kosovs ka ln nj faqe shpirtrore esenciale n jetn e personave t paprfillur nga administrata perndimore, e cila aktualisht qeveris me Kosovn. Si rezultat i ksaj neglizhence, UNMIK-u dhe shtetet patron t tij, kan lejuar q zbraztin ta plotsojn agjencit humanitare me seli n Arabin Saudite, t cilat funksionojn nn ombrelln e Komitetit t Prbashkt Saudit pr Ndihm Kosovs dhe eenis (SJCRKC). Aktivitetet e agjencive humanitare saudite nuk jan t panjohura pr perndimin. Nj raport i paradokohshm i br me porosi t Pentagonit nga nj hulumtues i Institutit Rand, sugjeron se krcnimi m i madh individual pr interesat amerikane dhe sigurin afatgjat, vjen nga Mbretria e Arabis Saudite. Konstatimi, ndonse sensacional n rekomandimet e tij prfundimtare, mbshtet argumentin e vet themelor mbi aktivitetet e organizatave humanitare/misionare, t cilat q nga rnia e Bashkimit Sovjetik jan shprndar npr bot. Jan dashur shum vite, q shkollat kuranore n Pakistan t cilat kan nxjerr lvizjen Talibane t trheqin m n fund vmendjen e t huajve.2 Prball ktij ekspozimi, sht pr tu habitur se si nuk sht br asgj kundr themelimit t shkollave t tilla n Kosov. Prderisa idet e ngatrruara pr islamin t atyre q kan marr mbi vete administrimin e Kosovs m 1999, duket t ken qen shkaku i bartjes s funksioneve t ndryshme n duar t ktyre organizatave, njohurit gjithnj e m t mdha lidhur me at sesi gjat njzet viteve t fundit islami radikal sht shfaqur n
Hyrje
ISLAMI POLITIK NDR SHQIPTART: A po vijn talibant n Ballkan?
shoqrit e tilla m hert tolerante si Afganistani, sht dashur t bj zyrtart e UNMIK-ut t mendojn rishtas pr rolin e SJCRKC-s n Kosov. Ktu nuk kemi t bjm n veanti vetm me islamin, por me faktin se si politikat perndimore t zgjidhjes s konflikteve kan ln n prgjithsi bashksit etnofetare (muslimant, t krishtert ortodoks dhe katolikt) n mshir t organizatave ndrkombtare me themele n fe, t cilat pretendojn t prfaqsojn interesat m t mira t ktyre bashksive. Jan kto organizata t cilat n mnyr t paturpshme kan eksploatuar varfrin dhe kushtet e fragmentuara sociale n rastin ton, t fshatarve shqiptar n Kosov, pr t ndikuar kshtu n nivelin e hegjemonis kulturore n bashksit t vna n shnjestr. Si rezultat i politikave perndimore n Kosov, t cilat n thelb kan larguar nga vetja adresimin e nevojave sociale dhe ekonomike pas lufts s viteve 1998-1999, duke i bartur kto shtje n organizatat, modus operandi themelor i t cilave sht indoktrinimi fetar i popullats. Pjesa m e madhe e shoqris fshatare n Kosov po izolohet nga bashkkombasit e tjer dhe nga bota m e gjer. Si pasoj e izolimit t till, fshatart musliman n Kosov jan gjithnj e m t prekur nga armiqsit q mund t pasojn nga mu ato qeveri perndimore t cilat nuk kan prfillur nevojat fillestare t fshatarve. Pr ironi, prderisa qeverit perndimore dridhen para rritjes s fundamentalizmit islamik, politikat e tyre diskriminuese ndaj popullats fshatare muslimane mund t tregohen drejtprdrejt prgjegjse pr prodhimin e Talibanve vetanak t Evrops, t cilt m von, me t vrtet mund t jen armiqsor ndaj vlerave dhe interesave perndimore.
Prkufizimi i islamit shqiptar

sht me rndsi t mbahet mend se shqiptart tradicionalisht kan praktikuar islamin n mnyra unike pr rajonin, praktika kto t cilat kan prfshir sintez t nj varg formash vendore t traditave shpirtrore dhe t cilat prfundimisht kan evoluar n rituale t ndrlikuara aq sa muslimant dhe t krishtert s bashku t shfrytzojn faltore t njjta.3 Ndonse shteti jugosllav sistematikisht prpiqej t shkatrroj shkrirjen e till, duke synuar ushtrim sa m t mir t kontrollit efektiv ndaj popullats, ashtu sikur q n tri vitet e fundit edhe e kan kuptuar organizatat saudite apo ato nga SHBA-t, traditat vendore n Kosov npr pjest rurale prgjithsisht kan mbetur t paprekuara. N prpjekjet pr t ndryshuar kto veori vendore, interesat e pasura nga jasht (si bmirsit fetare), shpeshher kan imponuar udhrrfimin e tyre paternalist ndaj shqiptarve, duke supozuar se kta t fundit jan injorant pr vlerat e vrteta islamike, t krishtera apo vlerat perndimore, gj q krkon nj ndarje t mpreht sektare ndrmjet besimeve. Pr pasoj, shkollat, faltoret, spitalet dhe qendrat e bashksis, t ngritura nga bmirs t ndryshm fetar, qeveritar dhe joqeveritar, gjat tri viteve t fundit jan br aren e gars pr shpirtin shqiptar. Si ka mundur t pritet, organizatat e tilla fundamentaliste nuk prfillin dhe shpeshher nnmojn traditat
2
Problemi qendror paraqitet si pasoj e paaftsis s bashksis ndrkombtare pr t kuptuar ndrlikueshmrit e bashksive kosovare deri te t cilat sht vshtir t arrihet. Pr m tepr, prve dshtimit pr t pasur konsiderat ndaj shkatrrimeve t lufts, bashksia ndrkombtare nuk e ka kuptuar as historin tejet t kontestuar t trashgimis fetare t Kosovs.4 Historia e till krkon nj ndjeshmri m t madhe pr dallimet delikate q ekzistojn ndrmjet traditave t ndryshme sufiste n nj apo dy fshatra, dhe institucioneve t centralizuara dhe burokratike t krijuara gjat periudhs jugosllave. N fakt, si u diskutua m lart, kto enklava t sufizmit n Kosovn rurale e bartn peshn e prndjekjes jugosllave gjat periudhs pas Lufts s Dyt Botrore. Prndjekja e till e institucionalizuar gjat lufts s viteve 1998-1999 prfundimisht rezultoi n sulmin shkatrrues kundr ktyre bashksive sufiste. Me kt rast u eliminuan shumica e xhamive, shkollave dhe prijsve t bashksis. Duke lejuar OJQ-t e mbshtetura n fe t ken qasje t lir n Kosovn rurale, bashksia ndrkombtare n shum mnyra ka siguruar q tepr pak nga kjo trashgimi e sufizmit t mund t rivendoset n Kosovn e paslufts. Pr pasoj, ktu do t nxirret prfundimi se n rast se duhet br m shum pr mbrojtjen e tradits islame ezoterike t Kosovs, q i ka rezistuar prpjekjeve pr centralizim dhe homogjenizim t besimit kosovar gjat nntdhjet viteve t fundit, sulmi i vazhdueshm ndaj asaj q dikur ishte marrdhnie tolerante, e larmishme dhe kryesisht provinciale me besimin e individit, do t hap rrugn pr forcat globalizuese t islamit ndrkombtar, si propagandohet nga forcat e lidhura me Arabin Saudite.
Projekti jugosllav dhe sufizmi n Kosov, 1945-1999

Se feja e personit bhet mjet i kontrollit t shtetit bashkkohor nuk sht gj e panjohur pr lexuesin, duke qen se pr dekada t tra kishat kombtare kan qen mjete t shteteve n formsimin e politikave sociale n Ballkan. Megjithat, ajo q nuk njihet prgjithsisht, sht se shteti komunist, q trashgoi mozaikun e pasur kulturor t Ballkanit pasotoman, n rajonet jugore t vendit shfrytzoi forcat homogjenizuese n duar t veta pr t ndihmuar nnshtrimin e popullatave t rrezikshme, shpeshher t deklaruara si josllav. Kjo n Jugosllavi ka qen posarisht e vrtet pr sa u prket shqiptarve. shtja qendrore e ksaj pjese t punimit sht theksimi i historis s von t bashksive islame (n shums), me qllim t vnies n pah t s kaluars kur ka pasur
vendore t shkrirjes kulturore dhe t prdorim fjalt e UNMIK-ut, nuk prfillin dhe nnmojn tolerancn pr tjetrin. Si rezultat, tensionet n rritje dhe sektarizmi i manifestuar, q m n detaje elaborohet n vijim, po bhet i dukshm n shum segmente t shoqris kosovare, ku n t kaluarn katolikt dhe muslimant jetonin s bashku n harmoni. Prve nse tensionet e tilla trajtohen q tani, ato mund t evoluojn n labirinth ekskluzivist grupesh sektare t bazuara n fe dhe t cilat krcnojn do shpres afatgjat pr stabilitet n rajon, veanrisht brenda bashksis shqipfolse.
larmi t madhe n mnyrn se si individi ka mund t ushtroj fen e vet dhe se kjo larmi sht gjykuar t jet krcnim pr Beogradin, shum ngjashm si edhe pr organizatat saudite tani. Duke vlersuar larmin e ushtrimit t islamit n Kosov dhe prpjekjet e Beogradit pr t imponuar nj doktrin universale t ngurt dhe t centralizuar prmes zyrtarve fetar t emruar nga shteti, mund t kalojm m pas n t kuptuarit m t mir se far bjn n Kosov OJQ-t saudite, e ndoshta edhe t zhvillojm strategjin efektive pr shmangien e konflikteve n t ardhmen. Dallimet shpesh t harruara ndrmjet bashksive muslimane (n pjest e tjera t bots islame jo rall t identifikuara nprmjet dallimeve sunit/shiit), demonstrojn ndrlikueshmri t trashguar t ndrveprimit njerzor, e cila na detyron t jemi t vetdijshm pr prdorimin e prgjithsimeve tejet t thjeshta pr islamin dhe besimtart islam.5 sht mjaft e thjesht q t gjith muslimant t futen n nj thes, gj q zakonisht edhe ndodh kur kemi t bjm me Kosovn, e cila nga evropiant e tjer pothuajse gjithmon quhet rajon musliman. Metodat e tilla t vrazhda t analizs bjn shum pak pr t na ndihmuar n t kuptuarit e tensioneve mjaft t vrteta dhe dinamike ndrmjet ksaj bashksie, t paragjykuar si e njtrajtshme. Gjat kulminacionit t Jugosllavis komuniste, po ky qndrim ndaj muslimanve solli deri te prpjekjet pr t kufizuar pushtetin legjitim mbi bashksin islame brenda nj grupi specifik t prijsve musliman (ulemave), t cilt caktoheshin nga Beogradi pr t prfaqsuar t gjith muslimant e Jugosllavis. Problemi me nj mas t till sht se n mnyr cinike fuqizonte muslimant sllav t Bosnjs me qllim t shprndarjes s islamit t centralizuar (lexo: sllavo-centrik) dhe homogjen n tr rajonet n Jugosllavi ku jetonte popullata josllave (shqiptart, turqit dhe romt). Centralizimi i islamit pr tu prshtatur disa qllimeve shtetrore (homogjenizimit t identitetit gjuhsor dhe kulturor jugosllav dhe dobsimit t bashksive pakic), shpeshher sht manifestuar n tensionime t gjata n nivelin institucional dhe etno-nacional ndrmjet muslimanve sllav t Bosnjs dhe pandanve t tyre shqiptar, rom dhe turq.6 Vrtet, antagonizmi i inicuar nga prpjekja pr t krijuar nj bashksi islame t vetme (Islamska Zajednica) q udhhiqej nga ulema-ja e emruar prej qeveris, manifestohej prmes krijimit t nj numri t institucioneve lokale n Kosov t cilat kan ln trashgimi q tani ktu shum pak merret parasysh. Tensionet thelbsore qndrojn n ambicjet pr t kontrolluar jetn fetare t ndrlikuar e t shumllojshme n Kosov (dhe Maqedoni) nn patronazhin e nj mekanizmi t vetm islam, i cili do ti raportonte drejtprdrejt Beogradit. N vij me kto prpjekje pr standardizim t jets fetare t popullats, ishte edhe prpjekja e bashkrenditur pr zbehjen e karakterit josllav t Jugosllavis. Prmes emigrimit me dhun t muslimanv josllav (gjat viteve 1948-1962 rreth 300.000 shqiptar u larguan pr n Turqi) dhe mbylljeve t shpeshta me dhun t xhamive dhe shkollave (medreseve) t palicensuara, muslimant turq, shqiptar dhe rom u prballn me presione t mdha pr t braktisuar zakonet e tyre shekullore.7 Nga kndvshtrimi institucional, problemi pr Beogradin dhe aleatt e tij boshnjak n
4
Sarajev, qndronte n faktin se bashksia islame nuk ishte fare koherente. Kjo munges e homogjenizimit nuk duhet t shihet si befasi. Islami kishte arritur n Ballkan prmes udhheqsve shpirtror rrugtues (shehler) t cilt n periudhn e vonshme t mesjets shprndanin n pjest rurale ndr popullatn e krishter shqiptare dhe sllave. Kta shehler zakonisht ishin t ndrlidhur me rendet sufiste, praktikat joortodokse t t cilve shpeshher kalonin hendeqet doktrinare ndrmjet krishterizmit dhe islamit prmes prfshirjes s besimeve vendore n teologjin e riformuluar. Pr kt arsye, Kosova deri n luftn e fundit t viteve 1998-1999, ishte vend unik pr studimin e larmis s spiritualitetit njerzor n botn bashkkohore, duke qen se shumica e rendeve sufiste akoma ushtronin fen n xhamit origjinale t fshatit t ngritura gjat viteve pesdhjet, gjashtdhjet dhe shtatdhjet.8 Kto praktika t rendeve sufiste n fjal, ishin vendore n mnyr unike dhe pasqyronin toleranc shpirtrore e cila pranonte dhe shpeshher prfshinte n vete zakone vendore t krishtera, duke krijuar kshtu nj shkrirje t ndrlikuar t praktikave kulturore t cilat n mas t madhe dnoheshin nga institucionet serbe, greke dhe ato t islamit sunit gjat shekullit t nntmbdhjet. Nga fundi i Lufts s Dyt Botrore, fal homogjenizimit shpeshher brutal t territoreve kombtare n shtetet Ballkanike, kto praktika joortodokse mbijetuan vetm n Maqedoni dhe n Kosov dhe si t tilla ato vshtirsonin prpjekjet e Jugosllavis pr kontroll m t mir t prmbajtjes doktrinore dhe t prjetimeve t prditshme ndr bashksit fshatare. Qndrimi thelbsor i shtetit-komb bashkkohor n Ballkan ka qen eliminimi i kundrthnieve t caktuara brenda kombit, me far shpeshher jan nnkuptuar pakicat etnike dhe praktikat fetare jokonvencionale. N Jugosllavin e Titos, kjo prmbante n vete krijimin e Islamska Zajednica-s (Bashksia Islame), e cila mbante prgjegjsin pr strvitjen e prijsve fetar, t cilt mandej do t kontrollonin prmbajtjen fetare, doktrinare dhe kulturore t institucioneve muslimane n vend. Themelimi i ksaj organizate n radh t par kishte pr synim shlyerjen e larmis s pranishme n vend, duke qen se kjo larmi zvoglonte aftsin pr t kontrolluar ata t cilt e mbanin fen jasht institucioneve t sanksionuara nga shteti. Veprimi i par i Bashksis Islame n Jugosllavi, ishte vendosja e kontrollit t plot dhe t pasfiduar mbi praktikat fetare duke ndaluar t gjitha institucionet e pasanksionuara muslimane.9 M 1952, Bashksia Islame ndaloi punn e rendeve sufiste brenda vendit, duke prfshir n vete edhe politika agresive t mbylljes s xhamive t paregjistruara. sht indikative se ishin bashksit josllave dhe josunite (ortodokse) t cilat u vun n shnjestr t ksaj prndjekjeje.10 N nj mas t madhe pr shkak t faktit se kjo periudh m shum sht e njohur pr prndjekjen e zhvilluar nn udhheqjen e nacionalistit famkeq serb, Ministrit t Brendshm Aleksandar Rankovic, prmasat e prndjekjes dhe spastrimit t islamit n Jugosllavi kan kaluar pothuajse t pavrejtura. Si ka vn re Cornelia Sorabji koh m par n disertacionin e saj, Islamska Zajednica aktivisht ka synuar t forcoj hegjemonin e vet mbi jetn islame duke monopolizuar pretendimin n autoritet fetar dhe superioritetin vetanak akademik e shpirtror ndaj forcave reaksionare n Kosov dhe Maqedoni.11 sht interesante pr tu vn re se, prderisa
INSTITUTI KOSOVAR PR KRKIME DHE ZHVILLIME T POLITIKAVE 5
Sarajeva ka shtuar presionin veanrisht ndaj traditave shqiptare t sufizmit, nocioni i asaj se far sht jet e prshtatshme fetare sht prputhur me at q ishte njsi adekuate e matjes s lojalitetit politik ndaj shtetit jugosllav.12 Pr sa i prket Kosovs kjo nnkupton nj prpjekje t bashkrenditur pr indoktrinim t muslimanve shqiptar nga ana e Islamska Zajednica-s. Qllimi i par i ksaj fushate ishte t largoj shqiptart nga teqet sufiste t pavarura dhe tejet t lokalizuara, qoft permes mbylljes s tyre, qoft duke i bindur shqiptart n dshtimin moral t ktyre teqeve. Prve zhdukjes fizike t ktyre faltoreve, imamt e strvitur nga Islamska Zajednica (prijsit shpirtror) ushqenin shqiptart urban me doz ditore t doktrins fetare e cila vnte theksin n bashkimin ndrmusliman dhe n shprbrjen e lojaliteteve etnike, gj q u do t shndrrohej n frymn e vllazrimit. Prderisa antropologu Ger Duijzings n studimin e tij t para ca kohve, bn nj pun t mir n theksimin e problemeve t prgjithshme ndrmjet praktikave joortodokse t sufizmit dhe prpjekjeve sunite pr centralizim, ai nuk arrin t vlersoj vet prmbajtjen e doktrinave t cilat ishin n qendr t programit t viteve 1952-1962.13 Ndr at t cilt jan rritur duke vijuar xhamit e periudhs s Rankoviqit, s paku ato q funksiononin nn udhrrfimet e miratuara nga imamt e Islamska Zajednica-s (lexo: Beogradit), mesazhi thelbsor ishte i qart. Pa prjashtim, imamt boshnjak t cilt u drguan n Kosov dhe Maqedoni n vitet 1950, predikonin doktrinn e bashkimit prapa islamit, gj q n veanti vnte n shnjestr t krishtert katolik (por jo ata ortodoks) si armiq primar jo vetm t muslimanv, por edhe t kombit jugosllav.14 Kjo sht e rndsishme pasi q politika qendrore e historianve serb dhe e regjimeve t dominuara nga serbt gjat tetdhjet viteve t fundit, aktivisht sht prpjekur t zhduk fardo prove t s kaluars katolike n territoret jugosllave t jugut. Arsyeja qensore pr kt sht se, me zhdukjen e s kaluars katolike, pretendimet etno-kombtare pr t kaluarn mesjetare do t bheshin t mundshme.15 Duhet mbajtur n mend se teza pr Kosovn si zemr e Serbis sht pretendim historik se shteti mesjetar ishte i pastrt serb dhe se Kosova ishte nj tok e zbrazt para invazionit sllav n shekullin e shtat.16 Problemi qndron n faktin se ka dshmi pr bashksi t mdha katolike t cilat kan jetuar para dhe gjat ditve t lavdishme t Mbretris s Dushanit, gj q sht n kundrthnie me pohimet nacionaliste t kohs se shqiptart erdhn n Kosov bashk me pushtimin otoman.17 Me qllim t adresimit t ksaj kundrthnie ndrmjet politiks dhe realitetit, jan br shum veprime pr t rrnjosur bashksin katolike q jetonte n rajon. Nj taktik e prdorur ishte nxitja e armiqsis ndrmjet popullats shumic shqiptare muslimane dhe bashksis shqiptare katolike. Informatort shqiptar tregonin pr predikime t cilat ndodhnin n baza ditore ndr xhamit urbane n Kosov dhe n t cilat n mnyr obsesive theksohej krcnimi katolik ndaj muslimanve. sht e rndsishme t prmendet se gjat ksaj periudhe ishin para s gjithash t rinjt ata q u vun n shnjestr, meq kosovart n mosh thuhet se jan ankuar pr gjuhn e prdorur nga imamt boshnjak n nderim t t afrmve t tyre dhe t fqinjve t tyre katolik.18 Prandaj, ishin fmijt e edukuar n
6
sht e qart nga bisedat e mia me persona q jan arsimuar gjat ksaj periudhe, se nj vij e veant e argumentimit nga imamt boshnjak ishte e njejt n mbar Kosovn. sht thn se imamt boshnjak, dhe m pas edhe ata shqiptar t strvitur n Sarajev, predikonin se besimi ortodoks serb sht n t vrtet i afrt me islamin dhe se serbt jan m t prirur pr tu konvertuar n islam sesa katolikt shqiptar.20 Poenta ishte se shqiptart musliman duhet tu besojn m shum fqinjve t tyre serb se sa shqiptarve katolik, t cilt ishin aq ndryshe sa q gjasat q kta t pranojn fen e vrtet [islamin] ishin baraz me zero. Fakti se gjat viteve 1950 dhe 1960 kjo metod e indoktrinimit ishte e njjt n Prizren, Gjakov dhe Pej, sugjeron se Sarajeva formulonte dhe zbatonte strategjin e ndryshimit n mas t lojalitetit t shqiptarve musliman.21 sht interesante pr t vne re se kjo strategji prgjithsisht ishte e suksesshme n bashksit ku Bashksia Islame e Sarajevs ushtronte kontroll efektiv, prkatsisht n pjest urbane t Pejs, Gjakovs, Mitrovics dhe Prishtins. Duhet theksuar se ky animozitet nuk kishte baz historike, duke qen se hulumtimet pr periudhn otomane tregojn se familjet kosovare shpeshher prbheshin nga antar katolik dhe musliman njkohsisht.22 Se tensionime t tilla nuk kishte para periudhs jugosllave, theksohet edhe m shum kur vrehet suksesi demografik i ksaj politike pr eliminimin e trashgimis katolike n Kosov. Regjistrimi i vitit 1921, i zhvilluar nga Serbia, tregon se 27.8 prqind e popullats shqiptare (e cila prbnte 64,1 prqind t gjith popullats) atbot identifikoheshin si katolik.23 Fakti se katolikt sot prbjn vetm 5 prqind t popullats s Kosovs tregon qart prmasat e presionit gjat ktij shekulli Beogradi ushtronte ndaj bashksive katolike n Kosov.24 Ajo q gjithashtu bie n sy, sht fakti se prderisa bashksit e mdha katolike n Pej, Gjakov dhe Prizren pothuajse q t gjitha ishin larguar, ishin bashksit katolike fshatare ato t cilat kishin mbijetuar duke qndruar pran fqinjve t tyre musliman. Besoj se nj pjes e madhe e bashkjetess s ktill pasqyron ndikimin minimal t imamve t Sarajevs n Kosovn fshatare dhe mbizotrimin e rendeve tolarante sufiste. Gjat gjith periudhs s Titos, muslimant shqiptar rural n Kosov kan rezistuar prpjekjet e Sarajevs pr centralizim dhe rrjedhimisht edhe rendet sufiste arritn t mbijetojn. N pjest urbane, nga ana tjetr, kontrolli policor dhe zbatimi i prpikt i lejeve ndihmonte n mbylljen e xhamive dhe medreseve t pasanksionuara. Si prgjigje ndaj ksaj prndjekjeje nga Sarajeva, rendet t cilat mbijetuan n Kosov u bn gjithINSTITUTI KOSOVAR PR KRKIME DHE ZHVILLIME T POLITIKAVE 7
medresat e sanksionuara nga shteti, t cilve u rrfeheshin tregime pr praktikat demonike t katolikve, tendencat kanibaliste t priftrinjve dhe shpifje historike t kishs ndaj muslimanve dhe shqiptarve. Nj arsim i till prfundimisht la prshtypje t thell te nj numr i muslimanve t rinj kosovar t cilt, bazuar n shum burime t shfrytzuara pr kt projekt, gjat viteve 1960 publikisht kan prjashtuar nga jeta e tyre e prditshme shqiptart katolik. Rezultati i ktij animoziteti sht migrimi masiv i katolikve shqiptar nga Kosova dhe pak a shum nj segregacion gati i plot ndrmjet dy bashksive n Kosovn urbane.19
nj e m aktive n adresimin e prpjekjeve t Sarajevs pr centralizim, duke trhequr n kt mnyr edhe shum ithtar nga pjest urbane.25 Informatort bjn me dije se kishte organizata sekrete t cilat mobilizonin bashksit pr t ndihmuar financimin dhe pr t mbrojtur gjat shekujve shum nga kto faltore. Vet fakti se kto bashksi ishin t afta pr t mbijetuar gjat periudhs s Rankovic-it, tregon pr nj nivel t lart t bashkpunimit ndrmjet institucioneve dhe atyre q ato prfaqsonin. Ky nivel i aktivizmit ndr bashksit rurale gjithashtu pasqyron rolin qendror t cilin e luanin rendet sufiste n jetn e prditshme t shumics s shqiptarve t Kosovs, rol ky t cilin Beogradi n do mnyr prpiqej q ta eliminoj.26 Me ndryshimet n pushtetin politik n Jugosllavi gjat fazs s fundit kushtetuese m 1974, kto rrjete nntoksore doln n siprfaqe n form t shoqats s rendeve sufiste (dervishe) (Bashksia e Radhve Dervishe Islame Alijje, n tekstin e mtejm BRDIA), e cila udhhiqej nga Sheh Xhemali Shehu i teqes Rufai n Prizren. BRDIA, e poshtruar nga udhheqsit islam n Sarajev, shum shpejt u b forc kulturore n jetn publike t Kosovs, duke qen se vendort mblidheshin n kto institucione shqiptare. Publikimi i BRDIA-s, Buletini HU, nj burim i tejet i mueshm pr prpjekjet e shumta t organizats n zhbrjen e praktikave t tmerrshme dhe kryesisht prarse t 25 vjetve t fundit, gjithashtu ndihmoi n prhapjen e mesazhit tek dhjetra mijra lexues t Kosovs urbane. Deri m 1984, 126 njsi sufiste n mbar Kosovn iu bashkuan BRDIA-s, duke prfaqsuar 50.000 dervish, t cilt deri m 1998, si pohon nj sociologe serbe nga Prishtina, arritn nj antarsi t supozuar prej 100.000 personash.27 Kto shifra, ndonse spekulative, megjithat japin nj prshtypje t prmasave t ksaj dukurie dhe t pasuris s jets islame kosovare para viteve 19981999. sht indikative pr shqetsimet e shtetit, se ndr rendet t cilat vepronin n Kosov deri nga mesi i viteve 1990 (Rufai, Kaderi, Halveti, Sadi, Bektashi, Nakshibendi, Sinani, Mevlevi dhe Shazili), q t gjitha nga Sarajeva jan gjykuar si joislame.28 Srish, ndikimi i ktyre rendeve n bashksit vendore ishte i gjr, prandaj edhe ktu buronte frika e Beogradit dhe Sarajevs. sht me rndsi t prmendet, se ky ndikim, gjithashtu shihej si krcnim edhe pr BIK-un me seli n Kosov, e krijuar n vitet 1960 me qllim q t shrbej si nj dor e zgjatur e Sarajevs. Gjat viteve 1970 dhe 1980, antart e BIK-ut, haptazi kan akuzuar shehlert vendor sufi pr grabitjen e besimtarve nga xhamit ortodokse sunite dhe n shtypin kryesor n mnyr agresive kan stigmatizuar teqet pr misticizm dhe primitivizm.29 sht e rndsishme, se prpjekjet pr t zbutur ndikimin e rendeve sufiste kan pasur pasoja politike si brenda ashtu edhe jasht Kosovs. Ishte e qart gjat gjith periudhs s pas Lufts s Dyt Botrore se funksioni qendror i Sarajevs ishte t spastroj popullatn shqiptare n Kosov, e cila trsisht shihej si krcnim pr Beogradin.30 Prandaj, Sarajeva haptazi dnonte shehlert sufi n Kosov duke i konsideruar krcnim pr harmonin, sikundr edhe pr praktikat e mira islame.31 Deri kah marsi i vitit 1979, kur Bashksia Islame organizoi nj takim pr tu marr me kt problem, edhe gazetart serb haptazi nacionalist iu rrekn veprimeve t sulmit ndaj rendeve sufiste t shqiptarve, duke plasuar akuza pr alkoholizm, vjedhje, sjellje jopatriotike, primitivizm dhe mkate tjera.32 Fushata q
8
Srish, burimi i friks ishte roli organizues i rendeve sufiste n shoqrin fshatare n Kosov. Shehlert sufi tradicionalisht kan luajtur rolin e ndrmjetsuesve n bashksi, kurdo q jan paraqitur konteste. Me fjal t tjera, roli qndror shpirtror shtrihej edhe n rol socio-politik, q konsiderohej t jet esencial pr funksionimin e shoqris rurale kosovare, n mas t madhe t izoluar nga pjesa tjetr e Jugosllavis. Ky rol, krijonte nj krcnim afatgjat ndaj prpjekjeve t Beogradit pr vendosje t kontrollit m t madh n pjesn rurale t Kosovs. Ktu qndron rrnja e historis s gjat t qeverisjes lokale dhe t vetmbshtetjes s Kosovs. Ajo nuk sht mbshtetur vetm n struktuarat q pretendoheshin nga LDK-ja, por n rrjetet shpirtrore t mbajtuara nga rendet sufiste.34 Mu pr shkak t ndikimit t dukshm t shehlerve sufi dhe t teqeve n shoqrin fshatare, lufta e viteve 1998-1999 mori nuansat anti-islamike. N veanti u vun n shnjestr rendet sufiste, t cilat pr shekuj t tr kan prbr themelin e shoqris shqiptare n Kosov. N kulminacionin e fushats serbe n Kosov gjat viteve 19981999, ishin rendet sufiste, xhamit e tyre qindvjeare, medreset dhe vet shehlert q u eliminuan. Ishte e qart se Millosheviqi, Shesheli dhe elita nacionaliste srbe, ishin t interesuar pr eliminimin e prhershm t bashksive sufiste n Kosov, meq ishin kto q ndihmonin n mbajtjen e bashksis kosovare fshatare. Bie fjala, mu n fillim t ofensivs n korrik t vitit 1998, caqet primare t Beogradit ishin prijsit e rendeve sufiste. Sheh Muhedini, udhheqs i rndsishm shpirtror n teqen Helveti n Rahovec, derisa po lutej u vra nga forcat policore serbe. Vdekja e Muhedinit shnoi fillimin e fundit t historis prej gjashtqind vitesh t sufistve n Kosov, dhe, sikundr edhe pothuajse e tr trashgimia tjetr shqiptare, realitetet e paslufts nuk kan br pothuajse asgj q kto t kthehen.35 rrnjosja e nj elementi kaq themelor t Kosovs rurale sot sht burim i mundshm i jostabilitetit n bashksit fshatare t Kosovs. Establishmenti fetar i Kosovs q nga lufta n mas t madhe sht dmtuar pr shkak t eliminimit fizik t pjess m t madhe t themelit historik shpirtror t Kosovs. Fakti se kjo tradit shpirtrore ishte shum m tolerante ndaj larmis kulturore dhe ngrthente n vete nocione t shumta t bashkjetess ndrsektare, sesa islami i propaganduar nga agjencionet humanitare saudite q sot prpiqen t dominojn jetn shpirtrore t Kosovs, vetm sa u jep vendimmarrsve politik perndimore nj arsye m shum pr shqetsim. N shkatrrimin e psuar nga Kosova rurale, bashksia ndrkombtare ka br shum pak pr adresimin e ktyre zbraztsirave shpirtrore q rezultojn nga problemet afatgjata n rajon. Pr ironi, n kohn kur elita vendore sunite, si sht identifikuar nga Rexhep Boja dhe Sabri Bajgora, do t mund t plotsonte kt vakum, vet BIK-u kishte pak burime materiale nga ato q nevojiteshin pr t ndihmuar rindrtimin e infrastrukturs fetare
pasoi n mediat serbe pr stigmatizim t sufistve shqiptar si nj problem primar pr rajonin, qartazi lidhte historin e gjat t prpjekjeve t Sarajevs pr eliminim t larmis fetare n Kosov me shqetsimet t mbetura nacionaliste t nj numri t madh n Beograd.33
dhe arsimore. Organizatat bmirse saudite, nga ana tjetr, jan padyshim t pajisura m mir se sa q mund t mendohet. Efikasiteti me t cilin SJCRKC-ja i sht rrekur plotsimit t vakumit, v n pah nj agjend t sofistikuara dhe globale, t ngjashme me at t nj korporate multinacionale e cila prpiqet t dominoj pjesn e vet t tregut. sht raportuar se SJCRKC-ja ka shpenzuar katr milion rijal saudit (rreth 500.000 dollar amerikan) pr sponsorimin e 388 propaganduesve fetar (gjegjsisht misionarve) t cilt kan udhtuar npr Kosov menjher pas lufts.36 Ajo far kan br kta (do ti quaja ekspert pr vlersim t gjendjeve t paslufts) ishte identifikimi i bashksive m t prirura pr t pranuar ndihmn e tyre. Bazuar n hulumtimin e tyre t Kosovs fshatare, sot kemi nj rrjet t elaboruar dhe t bashkrenditur mir t kontrolluar nga vehabitt n bashksit fshatare, lidhja e vetme e t cilave me botn e jashtme sht prmes OJQ-ve saudite. Monopolizimi pasues i ndihms ndaj atyre n bashksit deshprueshm t varfra dhe t shkatrruara, shum nga t cilat kan mbetur pa meshkuj madhor, po i paguan dividenda afatgjata interesave saudite. Por, a jan interesat e sauditve t njjta me interesat e kosovarve? Ktu sugjerohet se ato nuk jan t njjta. shtja qendrore e hulumtuar m posht n detaje, sht se vehabizmi saudit me shpejtsi sht duke e ndryshuar shoqrin kosovare. Duhet vn re se n shum aspekte, organizatat saudite t lejuara nga bashksia ndrkombtare q pa ndonj mbikqyrje t veprojn n Kosov, kan demonstruar t njjtn jotoleranc institucionale ndaj traditave fetare t Kosovs, sikurse edhe Islamska Zajednica e Beogradit n periudhn 1945-1991. Se trashgimia e fundit fetare e Kosovs sht duke u rrafshuar me tok nga organizata t cilat kan ambicje hegjemone t ngjashme me pandant jugosllav, duhet t jet akuz e hidhur pr kalkulimet e gabueshme t bashksis ndrkombtare dhe t Evrops dhe pr sentimentet e fuqishme antimuslimane.
T kuptuarit e doktrins vehabite

Burimi i tensionimeve t manifestuara ndrmjet udhheqsis s mbetur vendore muslimane, t mishruar sot n Rexhep Bojn (jo i tradits sufiste) dhe t arabve invadues, sht nj doktrin specifike teologjike q eksportohet nga agjencit bmirse saudite. Kto organizata saudite, t mbshtetura n msimet e doktrins me origjin nga Arabia e shekullit t tetmbdhjet (q aktualisht paraqet ideologjin shtetrore t Arabis Saudite), n mnyr aktive kan synuar t indoktrinojn dhe t shprndajn at q shumica e njerzve t bots islame e konsiderojn t jet fundamentalizm armiqsor dhe i ngurt. Pr ironi, prpjekjet e SJCRKC-s pr t kontrolluar prmbajtjen e jets shpirtrore t shqiptarve, shkatrrimet e saj t financuara t shum objekteve historike t gjykuara si frymzuese t idhulltaris dhe sulmet e tjera ndaj formave burimore t praktiks fetare, kan rezultuar n sfidime publike t disa prej atyre q jan aq armiqsor ndaj sufizmit sa edhe vet sauditt. Ajo q duket se bashkon Rexhep Bojn
10
Me qllim q t vlersohet m mir se far mund t pritet n t ardhmen nga kta lojalist vehabit, sht e nevojshme q n mnyr kritike t shikojm vet lvizjen si t till. Lvizja vehabite u paraqit n rajonin jugor arab t Najd-it nga fundi i shekullit tetmbdhjet, nn udhheqjen e Muhammad b. Abd al Wahhab, i cili mtonte t sfidoj qarqet e pushtetit n Stamboll dhe Damask. Lvizja menjher u dnua nga elita fetare dhe politike e Damaskut, e cila e shihte Abd al Wahhab-in si nj debitant m tepr n prpjekjet pr t krcnuar rendin e vendosur n Lindjen e Mesme Otomane. N veanti, elita islame n Damask dnonte doktrinn radikale t Abd al-Wahhab-it sipas s cils secili q nuk pasonte msimet e tij konsiderohej takfir (jobesimtar).38 Me zgjerimin e lvizjes, qndrimi jotolerant ndaj t tjerve u b shqetsim i madh pr shum udhheqs fetar n vende shumsektare, si Aleppi, Damasku, Bagdadi, Basra dhe Jerusalemi, duke qen se cilado doktrin q predikonte eliminim agresiv t praktikave joislamike krcnonte harmonin ndrmjet bashksive. Ky krcnim pr stabilitetin e Lindjes s Mesme Otomane n shekullin e ttmbdhjet tani duhet t kuptohet ngjashm edhe n Kosov. Vet Abd al-Wahhab-i prkushtoi nj pjes t madhe t energjis zmbrapsjes s akuzave kundr tij, n veanti t pohimeve se ai synonte t tejkaloj katr shkollat e s drejts sunite.39 Vrtet, kishte mjaft paqartsi pr pikat e besimit vehabit.40 Misteria vinte kryesisht nga fakti se punimet e Abd al-Wahhab-it deri koh m par ishin shum pak t njohura jasht Arabis.41 N baz t injorancs s till, akademikt islamik kan nxitur m shum polemikn anti-Vahebi, duke denoncuar verbrisht ideologjin e ndrlidhur t lvizjes Vahebi n vnien e demarkacionit absolut ndrmjet pushtetit vetanak n zgjerim e sipr dhe t gjith asaj q e rrethon.42 Ngurtsit e tilla n interpretim, edhe sot madje, nuk prshtaten mir me larmin fetare t Lindjes s Mesme. Natyrisht, nervoziteti i shprehur pr qndrimet shoviniste vehabite ndaj t tjerve, sht shndrruar po ashtu n mosbesim t prgjithshm t perndimorve ndaj lvizjes. sht me rndsi se fakti q polemika pr vehabitt shpesh keqkuptohet nga t jashtmit, prdoret n masn m t madhe nga pasuesit e lvizjes. Si do t shihet m posht, strategjia e miratuar e mbrojtes ofenzive e ndrmarr nga pjestart e lvizjes vehabite mobilizon mentalitetin e rrethuar ndr lojalistt, q rezulton n mosbesim t intensifikuar dhe armiqsi t dhunshme ndaj t huajve. Armiqsia e till shtrembrohet n msimet e lvizjes n vende si Kosova dhe ndjenja e lart e lojalitetit ndaj lvizjes shprehet n gjithka q bn pjestari. Kjo qasje mbrojtse e ngurt dhe kokfort sht vendimtare pr t kuptuar sot ndikimin e vehabizmit n Kosov, duke qen se gjasat pr dialog jan mbyllur nga ndjenja e vetimponuar e prndjekjes.
dhe at q ka mbetur nga tradita sufiste n Kosov, sht politizimi i islamit nga ata q jan lojal t Arabis Saudite. far shkakton shqetsime ndr kta shqiptarve t vetidentifikuar sht ndikimi q ka doktrina vehabite n lojalitetin e t arsimuarve npr shkollat e SJCRKC-s. Ka breng t arsyeshme se shum nga lojalistt vehabit n Kosov, jan duke drejtuar interesat e kosovarve t rinj e t ndjeshm n agjenda politike t cilat shkojn shum m larg se ushtrimi i besimit.37
Dimenzioni social dhe politik i ideologjis vehabite q paraqet thelbin n vlersimin e qllimeve t tij n Kosov, sht vnia e kufijve t prpikt t ekskluzivitetit ndaj identitetit t veant asabiyya (grupor). Roli qendror i praktikuesve t doktrins s Abd alWahhab-it, sht se do gj q sht jasht territorit social, politik dhe gjeografik n zgjerim e sipr t asabiyya (grupit vehabi) paraqet cak legjitim pr nnshtrim. Kufr [jobesimtari] sht atribut pr t tjert dhe, n formn e theksuar vehabite, i t tjetrit t pastr dhe t thjesht. Doktrina e till, sipas shkrimeve t vehabitve prominent q nga shekulli i nntmbdhjet, e bn pushtimin dhe nnshtrimin nn flamurin e termit t keqkuptuar t xhihadit t bartur nga pjestart e lvizjes.43 Kjo gjendje ndrvepruese me botn e jashtme, shihet edhe si veprim politik i zgjerimit t pushtetit dhe si nj obligim juridik-fetar. Qensore pr t kuptuar doktrinn e Abd al-Wahhab-it sht se e jashtmja e kufr-it prfshin jo vetm fet idhulltare, dhe nuk sht e kufizuar n monoteizmat joislam, por prshkruan edhe vehabitt musliman gjithashtu. Vet Abd al Wahhab-i ka potencuar kt, duke arsyetuar dallimin prmes analogjis me profetin Muhamet q gjat viteve t para t islamit luftoi besimtart n nj Zot.44 Parimi i shenjt i islamit sunit, sipas t cilit t gjith ata q predikojn shahada [veprim apo besim rituali] jan musliman, n kt mnyr mohohet nga vehabitt n favor t domosdoshmris pr t luftuar kundr t gjith muslimanve t cilt nuk pranojn msimet vehabite.45 N shkrimet e Sulayman b. Abdallah b. Muhammad b. Abd al Wahhab, pauses me ndikim i themeluesit t lvizjes, vehabizmi jo vetm q ndalon aleanc me kuffar [jobesimtart], por gjithashtu edhe punsimin, kshillimin, besimin, vizitn, emulacionin, przemrsin dhe njerzishmrin ndaj tyre.46 Kjo, n kontekstin aktual, do t thot se agjencit humanitare saudite praktikisht zbatojn doktrin t nj izolimi t plot t bashksis q jo vetm se i sheh t krishtert dhe pagant si t tjer e t padshiruar, por njsoj i sheh edhe muslimant e tjer t cilat nuk u nnshtrohet parimeve t tyre t interpretimit. Madje, q sht edhe m keq, supozimi qensor i vlerave t tyre superiore do t thot se ata jan t detyruar t shkatrrojn aktivisht t gjitha format e tjera t shprehjes shpirtrore, srish, jo vetm ato t krishtera, por edhe format vendore muslimane. Duke u dhn pushtet t lir ktyre organizatave, bashksia ndrkombtare ka ftuar pr shkatrrim t traditave tradicionalisht tolerante dhe idiosinktratike n Kosov. Jan kto bashksi q deri m 1999 fuqishm kan ngrthyer n vete traditat sufiste, e t cilat tani jan t detyruara t miratojn qndrime t ngurta, dhe madje mund t thuhet edhe t skajshme, pr botn, n rast se dshirojn t gzojn ndihmn bujare nga e vetmja organizat humanitare q vepron n fshatin e tyre. N botn aktuale, kjo do t thot se Arabia Saudite shfrytzon doktrin t ngurt dhe konfrontuese pr t legjitimuar fushatn agresive ekspanzioniste t indoktrinimit n ish Bashkimin Sovjetik (Azi Qendrore dhe Kaukaz), Azi Juglindore, Afganistan dhe Evrop. E armatosur me miliarda dollar nga nafta, sulmi kundr islamit tradicional n Ballkan, q si u prmend m lart, m par ishte i mbshtetur n toleranc dhe sikretizm, po fillon t shkaktoj ndarje t rnda, ndonse tani jo shum t vrejtura, brenda bashksis fetare n Kosov. Se nj vend aq i afrt me Shtetet e Bashkuara t
12
Arsyet pse vehabitt jan aq t zellshm n shkatrrim t asaj q e konsiderojn t jet jasht sfers s praktikave t pranueshme, jan t lidhura me supozimet politike t vendit t tyre n skemn e gjer t bots. Pr vehabitt e kohs s tashme, diapazoni retorik dhe praktik i doktrins s tyre sht qartazi i eksportueshm. shtja pr shum nga ata q kundrshtojn politikat saudite brenda bots islamike sht pyetja se far i bjn praktikat dhe doktrinat e tilla t papastra shndetit t islamit. Nga ana tjetr, pr vehabitt e hershm, traditat vendore fragmentojn autoritetin fetar t bots, duke rn ndesh kshtu me vendosjen e pushtetit politik, i cili supozohet se n botn moderne mbahet nga aleanca saudito-vehabite.47 Prandaj, far kemi n fillim t shekullit njzet e nj, sht nj shtet modern q merr mbi vete detyrn hyjnore t shprndarjes s islamit vehabi n pjesn tjetr t bots dhe q eliminon t gjitha manifestimet e tjera t papastra. Me t vrtet, nga monitorimi i aktiviteteve saudite n Azi Qendrore, Afrik, Ballkan dhe shtetet fqinje arabe, sht e qart se aktivisht krkohet prdorimi i forcs s teknologjis dhe pasuris s saj t madhe ekonomike pr t projektuar doktrinn ekspansioniste dhe jotolerante n rajonet e varfra t bots. Al-Qaida sht vetm nj manifestim militant i ktyre rrymave nnsiprfaqsore t bots. N zemr t Prishtins, n cilndo nat, brenda selis s SJCRKC-s n Dardani, sesionet trajnuese pr femra shoqrohen me ligjrata pr superioritetin e kulturs arabe dhe nevojn e kthimit t sjelljes shembullore t muslimanve t par. Sipas nj informatori q kohpaskohe merr pjes n kto sesione, nj e re nga Drenica (e supozuar t jet nga atje n baz t dialektit), tani studente n shkolln e teologjis n Sarajev, prpiqet ti bind shqiptaret e tjera se, ndr t tjera, Skenderbeu ishte tradhtar i islamit, se themeli i historis juridike shqiptare, Kanuni i Lek Dukagjinit, nuk sht burimor, por se jan sjell nga arabt t cilt kan ardhur n Kosov qindra vjet m par, dhe se pr tu br musliman t vrtet ato duhet t pranojn stilin e jets s arabv t shekullit t shtat. Kjo form kureshtare e angazhimit t njerzve t cilt pr t gjitha qllimet dhe synimet nuk pajtohen me at q dgjojn, u prshtatet n mnyr t prkryer perceptimeve metodologjike t nxjerra nga tekstet themelore doktrinare t lvizjes vehabite.48 shtja ktu nuk ka t bj me faktet historike, por pr temn thelbsore t nnshtrimit t plot ndaj nj shovinizmi etno-centrik i maskuar prapa mbuluess s fes universaliste. Vehabizmi krkon nnshtrim n parim ndaj pushtetit t tij, pushtet ky pa dyshim i prqndruar n Oborrin Mbretror t Saud-v, prej nga buron e gjith kultura q vlen t mbrohet. Kjo doktrin v prpara nj model detyra e t cilit sht ti bj
Ameriks aktivisht promovon kt doktrin konfrontuese t ekspanzionit n pjest fshatare, sht nj indikacion i asaj se sa t painformuar dhe mendjengusht ishin planifikuesit e hershm t prgatitjeve t paslufts. Se UNMIK-u dhe agjencit e ndryshme qeveritare t Shteteve t Bashkuara t Ameriks dhe Evrops, edhe pas 11 Shtatorit 2001 vazhdojn t lejojn kto organizata t prkushtuara pr monopolizim t ndihms n pjest rurale me kapacitet t dobt rezistues, pasqyron injorancn e vendimmarrsve perndimor pr sa i prket rajonit dhe islamit.
shoqrit vendore, si Kosova, objekt t zakoneve, autoriteteve, devotshmris dhe veantive t tjera arabe t Najd-it.49 fardo shprese pr antarsim n kt bashksi ekskluzive duhet t filloj me pranimin e nocionit se kultura dhe historia shqiptare sht qoft e pavlefshme, qoft se aspektet m t mira t saj duhet t prfshihen n histori si pjes eksluzivisht t lidhura me Arabin. I till sht importi i abstrakimit nga realiteti bashkkohor q karakterizon gjith fundamentalizmin: mungesa sht e konstruktuar, dhe ajo m pas plotsohet me interpretime nga ata q kan mjetet pr t jetsuar interpretimin. N fshatrat e Kosovs, sht SJCRKC-ja q ka kto mjete, duke qen se ofron ushqim, pun dhe shpres pr jet m t mir materiale. N Prishtin, ekziston liria pr tu larguar dhe pr t vijuar dikund tjetr kursin e rrobaqepsis, prandaj edhe ka pak femra t cilat jan bindur n kt qasje. Ky sht dallimi themelor ndrmjet bots q e prjetojn shumica e pjestarve t bashksis ndrkombtare n Kosov dhe pjess m t madhe t popullsis s rajonit. Taktika e vehabitve sot sht prkujdesja q t mbetet hapur dera retorike pr kontekstet sociale dhe politike t doktrins s tyre, n mnyr q t ndrlidhen me realitetet bashkkohore t popullats dshprueshm t varfr t Kosovs. Kjo kryen pun mir n gjendjet si kampe refugjatsh dhe n vende fshatare t shkatrruara nga lufta, e jo aty ku njerzit kan mundsi pr t zgjedhur. sht me rndsi pr t vn re se kjo dukuri nuk sht unike vetm pr islamin dhe, n t vrtet, besimi i islamit ashtu si praktikohet nga shumica drmuese n bot, nuk promovon shprehimisht sjellje t till. Prkundrazi, at q s pari Bashksia Islame dhe qeveria jugosllave m hert, ndrsa tani sauditt prpiqen t bjn, sht homogjenizimi i larmis inherente t islamit me qllim t kontrollit t burimeve t tij t mdha sociale. Duke shfrytzuar forcn e teknologjis, kapacitetet e pakrahasueshme t shtetit dhe injorancn e bots perndimore, SJCRKC-ja dhe organizatat e tjera humanitare t financuara nga sauditt, lehtazi jan duke vendosur themele t forta ndr popullatn fshatare n rritje. Dallimet n krahasim me prpjekjet n t kaluarn pr homogjenizim t rajonit qndrojn n faktin se kto agjenci saudite do t zhvendosin qendrn e pushtetit jasht rajonit. Me fjal t tjera, identiteti i ardhshm kosovar nuk do t jet ai q leht kontrollohet nga forcat politike me seli n Prishtin, apo qoft edhe dikund tjetr n rajon. Tema qendrore e doktrins vehabite sht pohimi universalist i besimit, i till q nuk njeh vendoren dhe thekson vetm shtrirjen globale t doktrins vetanake. Fakti se qendra e ksaj doktrine t islamit universal sht Rijadi, do t thot se pas dhjet viteve kur lufta t filloj dikund n botn islame, lojalitetet vendore shqiptare do t sfidohen. Militantizmi mund t manifestohet n Kosov shum ngjashm sikurse edhe vizioni i Talebanve pr botn q sht krijuar nga hiri i shoqris afgane, e ngritur prmes t hollave saudite n kampet e refugjatve n Pakistan. Shum ngjashm sikurse edhe luftrat shkatrruese n Afganistanin passovjetik q zhvilloheshin ndrmjet atyre q praktikonin islam t papastr (Aleanca Veriore) dhe atyre q praktikonin doktrinn vehabite (Talibant), e njjta ka mundsi q t ndodh edhe n Ballkan. At q sot e vrej n Kosov sht
14
Identifikimi i krizs
Pr fat t keq, marrdhniet ndrmjet UNMIK-ut dhe popullsis n t ciln ka mandatin ta qeveris, jan injoruar n botn e pas 11 Shtatorit 2001, duke rezultuar kshtu n disa tensionime kritike t cilat jan lejuar t prkeqsohen. Si kam prmendur m par, vendimmarrsit evropian dhe amerikan, historikisht kan demonstruar tendenc pr mosprfilljen e dinamikave sociale t shoqrive si Kosova, me qllim t arsyetimit t interesave m t mdha politike, gj q shpeshher nuk do t thot asgj tjetr, vese dshir pr stabilitet.50 Pr sa i prket Kosovs, administrimi i dshtuar i UNMIK-ut karshi nevojave t paslufts n Kosov, ka rezultuar n formsim t forcave t reja politike dhe sociale, t cilat pr ironi, jan tejet t dmshme pr stabilitetin afatgjat t Evrops. N pjest e shkatrruara nga lufta, ku sipas t dhnave t Banks Botrore, m shum se 50% t kosovarve jetojn n varfri, OJQ-t sekulare dhe UNMIK-u kan dshtuar t adresojn nevojat vendore. N vend t tyre, bmirsit evangjelike kan qen dyshueshm aktive n plotsimin e ksaj zbraztsire. Kto organizata, t lidhura me forcat politike q nuk kan t bjn asgj me interesat vendore, po vjn n jet shtigje t reja t lidhjes q krkon orientimin e lojalitetit prtej rajonit. far sht m shqetsuese, shum nga kto organizata t huaja kan prfituar nga antipatia e krijuar prball sjelljes indiferente t bashksis ndrkombtare, duke lidhur ideologjit antiperndimore me shqetsimet vendore t t qenit i izoluar nga pjesa tjetr e Evrops. Organizatat t cilat funksionojn nn ombrelln e SJCRKC-s e t cilat po lulzojn n pjest e shkatrruara rurale t Kosovs, jo vetm q kan monopolizuar dhnien e ushqimit dhe t shrbimeve mjeksore ndaj popullats, por kan monopolizuar gjithashtu edhe arsimimin e tyre. N kt aspekt, kushtet e Kosovs rurale u ngjajn atyre t vrejtura prgjat kufirit afgan n vitet 1980 dhe 1990, kur nj numr i madh i familjeve me t veja dhe jetim ishin t varur nga lmosha saudite. N t vrtet, mekanizmi i dukuris s talibanve (n kuptim tekstual, student) n Pakistan do t gjente shum m tepr paralele me Kosovn rurale, paralele kto q do t duhej t jen arsye pr shqetsim ndr vendimmarrs, prderisa SJCRKC-ja zgjeron ndikimin e vet n rajon. Tepr pak vmendje i sht kushtuar llojit t ndihms, prfshir at arsimore, q organizatat fetare u ofrojn fmijve kosovar mbi moshn trevjeare. Fondacioni Bmirs Islamik (IEF), q vepron nn ombrelln e SJCRKC-s, haptazi pranon se prkrah mbi 30 shkolla kuranike n pjest rurale t Kosovs, q t gjitha t ndrtuara pas vitit 1999.51 Vendort, kur jan pyetur pr kto shkolla, jan ankuar se msojn tinejxhert shum pak m tepr sesa msim prmendsh t Kuran-it, dhe rrjedhimisht, nuk prmirsojn
themel potencial pr Liban t ri, apo edhe m keq, pr krijim t grupeve t fuqishme fshatare, vetidentifikuese e t ngjashme me Talibant, t cilat nuk do t tolerojn dallime fetare dhe doktrinore.
prospektet e popullats fshatare n nevoj.52 Pr fat t keq, brenda bashksis ndrkombtare duket t ket shum pak interesim pr at se npr far sht duke kaluar Kosova fshatare n aspektin e mungess s shrbimeve themelore. Rrjedhimisht, u sht kushtuar gjithashtu vmendje e vogl 98 shkollave fillore dhe t mesme t ndrtuara n Kosov nga SJCRKC-ja.53 Kto shkolla, q synojn t prgatisin nxnsit premtues pr shkollat m t mdha t udhhequra nga IEF-ja, po ndihmojn n krijimin e gjenerats s re t muslimanv shqiptar, ndjenja e t cilve pr prndjekje dhe neglizhenc bn q ata t shndrrohen n gjenerat t t rinjve dhe t rejave lojaliteti i t cilve nuk sht Kosova, dhe q n vete prmbajn jotoleranc t dhunshme ndaj t gjith atyre q u kundrvihen trajnimeve t tyre. Burimi i ktill potencial i urrejtjes sht manifestuar para ca kohsh n letrn e nj studenti t Institutit pr Studime Islame n Prishtin. Armend Podvorica, n nj letr t hapur n Koha Ditore, ka dnuar qndrimin e Rexhep Bojs pr sa i prket aktiviteteve t grupeve vehabite n Kosov. Reagimi i Podvorics flet pr ndjeshmrin ndaj kundrshtimit t ndikimit n shtim t organizatave saudite, q sht shpreh n radh t par pr t pasqyruar strategjin thelbsore pr t nxitur ndjenjn e prkatsis ndr ithtart e vehabizmit. far sht edhe m e rndsishme, duke iu prgjigjur kritiks s Bojs, Podvorica zbulonte jotolerancn qensore vehabite ndaj, n radh t par, trashgimis islamike n Kosov. N vijim t mbrojtjes s doktrins vehabite si nj form e pastr e besimit, Podvorica shpjegon pse shqiptart e Kosovs, edhe prkundr 500 viteve t tradits islame, ende nuk jan musliman t vrtet.54 Qartazi, sipas fjalve t Podvorics, kosovart kurr nuk kan msuar islamin e vrtet. N vend t ksaj, ata kan trashguar formn e bastarduar nga Turqia [sic] q nuk ka t bj asgj me fen. Podvorica, vazhdon duke sfiduar shqetsimet e shprehura t Rexhep Bojs lidhur me ekstremizmin, duke muar veprimet e ktyre muslimanve (uditrisht, duke nnkuptuar se Boja nuk sht nj ndr kta) t cilt drejtojn shkollat dhe t cilt jan t respektuar n Arabi. Fakti se ata pasojn rrugn autentike, supozohet se do t duhej t zbeh fardo shqetsimi q mund t ken lexuesit e Kohs Ditore pr legjitimitentin e doktrins vehabite, dhe q menjher t zmbraps shqetsimet publike t Bojs. Duke qn se muslimant e zellshm arab t Podvorics dallohen nga ajo q ky e cilson si tradit e bastarduar islame, Podvorica v n pah shenja t prfoljes s ngurtsis doktrinare q dshton tu bj vend interpretimeve t muslimanve t tjer, e lere m q t flitet me ta. Kjo ngurtsi Kosovs mund ti sjell tmerre. Letra e Podvorics v n theks arjet t cilat po ndodhin n rrugt e thella t Kosovs. Podvorica vrazhd shnon kufirin ndrmjet pasuesve besnik dhe t vrtet nga ata t cilt nuk jan t till. Kjo metod e diferencimit shum shpejt do t mund t shndrrohej n form m t shmtuar shkmbimesh. Ne t vrtet, tanim ka pasur nj numr t incidenteve n t cilat shqiptart e strvitur nga vehabitt kan ndrprer takimet publike duke sulmuar t gjith q nuk u jan nnshtruar doktrins s tyre. Ishte e qart nga pjesmarrja n nj takim pr kontrollin e lindjeve n Prizren m 2002, se ky
16
shprthim ishte form e krcnimit, pr t cilin bj me dije se s shpejti do t shndrrohet n veprime t ndshkimit publik t atyre q devijojn nga rruga e vrtet. Kjo metod retorike e konfrontimit e prdorur nga Podvorica dhe kolegt e tij, sht e mirnjohur n lagjet e varfra t qyteteve arabe, ku organizatat vehabite jan prpjekur t marrin n duar t veta vendbanime nga grupet e tjera muslimane prmes akuzimit t oponentve pr tradhtim t islamit. Nj gj e till ka ndodhur n Pakistan, Taxhikistan dhe n nj numr t qyteteve fqinje arabe, dhe do t ndodh edhe n Kosov n rast se nuk bhet asgj pr tu dhn ktyre fmijve fshatar burime alternative t arsimit. Se kundrshtimi i Bojs ndaj doktrins vehabite, interpretohet nga Podvorica dhe shqiptart e tjer nn magjin e vehabitve si krcnim ndaj islamit dhe tradhti, sht qensore n t kuptuarit se si do t duket e ardhmja e Kosovs n rast se bashksia ndrkombtare vazhdon t injoroj Kosovn rurale. Ka shqetsime se sfidimet e Bojs dhe t shqiptarve t tjer q i bhen doktrins vehabite nga ana e lojalistve vehabit interpretohet si gjest armiqsie, gjest ky q duhet konfrontuar n mnyr agresive. Perceptimi i armiqsise ndaj pasuesve vehabit, q qartazi e nxit Podvoricn t reagoj me akuza pr traditat e bastarduara islame t Bojs (dhe t Kosovs), lidhet me format t tjera t armiqsis ndaj vehabizmit q emetohen pr do mbrmje n programet ndrkombtare t lajmeve. Kjo sht manifestuar n form t gars institucionale ndrmjet bashksis s themeluar fetare vendore, BIKut, dhe arabve. Deri m 27 prill, 2003, zyrtart e BIK-ut siprfaqsisht kan sfiduar msimet e vehabitve n Kosov.55 Prderisa deklaratat nga kryeimami Sabri Bajgora mund t mtojn vendosje t rendit n bashksin islame, t strkequr nga dekadat e shtypjes institucionale dhe lufta e viteve 1998-1999, jan edhe disa tensionime me pesh t cilat nuk mund t adresohen pa ndrhyrjen e UNMIK-ut dhe t BE-s. Ndjenja e mosmirseardhjes n Evrop, ndjenja e t qenit i prndjekur pr shkak t prkatsis s muslimanit t mirfillt dhe vrtet, fajsimi pr ngjarjet n pjes t tjera t globit sht nj tem e prbashkt pr shqiptart musliman t vetidentifikuar sot. Thjesht, prderisa bashksit fshatare n Kosov jan br pak a shum t varura nga SJCRKCja pr nevojat e tyre themelore dhe gzojn pak apo fare aspak simpati nga bashksia ndrkombtare, ato jan gjithnj e m t ndjeshme n qndrimet e caktuara botrore t cilat n mnyr inherente jan armiqsore n Evrop dhe trsisht n perndim. Qartazi nga kjo letr e Podvorics, sjelljet e tilla nuk jan t drejtuara vetm ndaj bots s jashtme. Gjat rrugtimeve npr rajon n vitin e fundit, shihej qart se si rezultat i qndrimit pr gati tri vite nn kujdesin saudit, t rinjt e ktyre bashksive kan filluar t manifestojn nj intoleranc m t madhe ndaj larmis s trashguar kulturore dhe sektare t vendit. Kjo pasqyron t kuptuarit e ngurt nga vehabitt pr at q e prbn bashksin islame dhe interpretimi i s kaluars s Kosovs si dika jolegjitime po zgjerohet ndr t rinjt e bashksive fshatare. Thuhet se segregacioni i detyrueshm i gjinive dhe prqndrimi i arsimimit t t rinjve meshkuj n pak m shum sesa msim prmendsh t Kuran-it, ka trhequr shum pak apo aspak vmendje t bashksis ndrkombtare. Kur kemi parasysh se prmirsimi i
standardeve arsimore t Kosovs dhe nxitja e arsimimit pr vajza jan nn ombrell t kompetencave t UNMIK-ut, sht vrtet tragjike q Kosova rurale t jet n gjendje t till. Ndoshta edhe m e tmerrshme dhe e paimagjinueshme pas ngjarjeve t 11 Shtatorit 2001, sht fakti se indiferenca ndrkombtare ka lejuar q ky monopolizim i jets shpirtrore t Kosovs nga agjencit saudite t rrnjoset edhe prbrenda vet institucioneve t rajonit. Vartsia e Kosovs rurale nga fondet fetare sht siguruar prmes aleancave formale ndrmjet disa elementeve t Qeveris s prkohshme, e n radh t par t Ministris s Shndetsis dhe organizatave saudit, t cilat n t kaluarn kan ofruar barrat qensore dhe pajisjet mjeksore pr bashksit fshatare n fjal. Ky boshnjak etnik dhe aktualisht ministr i suspenduar i shndetsis, Numan Baliq, me origjin nga Novi Pazari i afrt (Sanxhak), pr vite t tra sht njohur pr animet e tij fundamentaliste, gj pr t ciln edhe ka braktisur Sanxhakun n fillim t viteve 1990. Duke u vendosur n Shqipri, Baliqi krijoi lidhje, ndr t tjera, me nj shqiptar nga Shkupi, i cili n ndrkoh e ka ndrruar emrin n Muhamed Jusufi. Jusufi, kshilltar politik i Baliqit gjat kohs kur ky ishte Ministr i Shndetsis, ka lidhje t gjata me Arabin Saudite. Gjat lufts s viteve 1998-1999, Jusufi ishte koordinator pr agjencit humanitare saudite n Shqipri, dhe padyshim se me ndikimin edhe t ktyre agjencive, mori rolin e tij t ri afr Numanit. Historia e larmishme e Baliqit si udhheqs politik n vendin e tij t ri, sht thelbsore n kuptimin e lidhjeve t ndrlikuara ndrmjet vehabizmit saudit dhe nuancava t sektarizmit fetar q ka filluar t dal n siprfaqe n Kosov. Baliqi dhe Jusufi, dy jokosovar, mund t shihen si figura qendrore n prpjekjet pr t integruar prozelitizmin vehabi prbrenda rryms primare politike dhe kulturore n Kosov.56 Nj ndr pengesat m t mdha n ballafaqimin me shtje t ksaj natyre, sht politika e imponuar ndrkombtarisht, e cila ka mtuar t jetsoj disa ideale n shoqrit vendore, me fleksibilitet t ult apo edhe fare pa t pr ti prshtatur kto posa t bhet e qart se jan kundrproduktive pr misionin e gjithmbarshm. Prkundr provave pr armiqsin e Baliqit ndaj forcave perndimore n Ballkan, si del n shesh gjat bisedimeve me nj numr t madh t personelit t Ministris s Shndetsis (MSH) dhe personelit ndrkombtar q mbikqyr aktivitetet e prditshme t MSH-s, UNMIK-u duket t jet i zn n kurthn e politiks s multikulturalizmit, duke penguar n instanc t fundit prpjekjet e organeve qeverisse, prfshir qeverin e Kosovs pr t disiplinuar Baliqin pr dshtimet e tij si Ministr i Shndetsis, e t cilat shtrihen shum m larg sesa lidhjet e tij me Arabin Saudite. N fund, ndrlidhjet prgjithsisht t injoruara t organizatave fetare saudite me qeverin e Bosnjs dhe Ministrin Numan Baliq jan shkputur pas nj lufte t gjat dhe t ndyt politike ndrmjet institucioneve t prkohshme t Kosovs, Baliqit dhe UNMIK-ut, me rast ky i fundit shpeshher ka ndrhyr pr t mbrojtur Baliqin nga disiplinimi pr politikat e tij t dyshimta. Prderisa Baliqi sht shkarkuar nga posti i tij me vendim t Kryeministrit (ndrsa zyra e Steiner-it po e vonon shkarkimin formal nga frika prej pasojave politike), rrjeti i ndrlikuar i interesave t cilat jan lejuar t formsojn sistemin shndetsor t Kosovs akoma mund t paraqesin strehim t nevojshm pr ndikimin m t lart sau18
Prpjekjet vendore pr t adresuar forcn n rritje t SJCRKC-s

N prpjekje pr t zmbrapsur at q shumica e konsiderojn t jet prpjekje e SJCRKC-s pr indoktrinim t popullats rurale n Kosov dhe pr t marr nn kontroll disa nga institucionet kryesore t Kosovs, vija t reja politika po formsohen n shoqrin kosovare. Fatkeqsisht pr stabilitetin afatgjat t rajonit, kto ndarje politike pasqyrojn m shum se kurdo m par, ndarjen fshat/qytet t popullats kosovare. Pr pasoj, duket t ket ndjenj t theksuar t prndjekjes tek ata q kan filluar t mbshteten n ndihmn e SJCRKC-s dhe tek nj segment i vogl i popullsis q ka pranuar doktrinn salafi. Prandaj, islami politik, mu ashtu si sht paraqitur n pjest tjera t bots, ndonse akoma n gjendje foshnjore n Kosov, po transformohet ashtu q tu prshtatet nevojave vendore. Bie fjala, n revistn e BIK-ut Takvim, hasen diskutime pr prparsit e krijimit t nj partie islamike q do t adresonte problemet n fjal t popullats fshatare dhe problemet lidhur me neglizhencn administrative. N t vrtet, avokuesit e krijimit t nj partie islamike zbulojn ndjenjn n rritje pr pushtet politik n shoqrin kosovare, e till q po bhet m intervencioniste kur sht n pyetje ndikimi i zakoneve kulturore dhe arsimimi i shoqris sikundr edhe qndrimin politik gjithnj e m agresiv kundrejt bots s jashtme. Ndikimi i fuqishm q shkollat e financuara saudite kan n perceptimet e bashksive fshatare kundrejt bots s jashtme, jo vetm q kan krijuar tensionime brenda bashksis muslimane pr sa i prket doktrins, por kjo gjithashtu ka sfiduar harmonin tradicionale ndrmjet shqiptarve t krishter dhe musliman. Nj ndarje e dukshme sht paraqitur, me rast elemente radikale t bashksis shqiptare muslimane, sipas shenjave t dhna nga sponsoruesit e tyre arab, shkojn aq larg sa t sfidojn ndjenjat nacionaliste shqiptare t cilat shihen si t afrta me trashgimin e krishter. Prve shpalljes pr jobesimtar t heroit kombtar shqiptar, Skenderbeut (q u rezistoi forcave otomane n shekullin e pesmbdhjet), grupet saudite salefi haptazi kan shprehur armiqsin e tyre ndaj pranis s amerikanve dhe t ndikimeve t tjera t korruptuara perndimore. Duke i lidhur shqiptart katolik me interesat perndimore dhe varfrimin e vazhdueshm t Kosovs fshatare, kto grupe kan arritur sukses q sht n rritje e sipr npr disa rajone dhe sht vazhdimsi e strategjis s miratuara nga Sarajeva gjat ers s Titos.57 Srish, n momente t caktuara kjo ka prodhuar sfidime t zshme nga shum shqiptar, si brenda institucioneve ekzistuese muslimane ashtu dhe brenda partive politike trsisht sekulare, n veanti pr sa u prket sulmeve t grupeve salafi kundr
dit n shum pjes t Kosovs, e t mos prmendin fare rastin e mbajtjes s Baliqit n pozitn e tij edhe prkundr lists s gjat t veprimeve inkompetente dhe menaxhimit t dobt.
amerikanve, ku kta t fundit nga shqiptart konsiderohen si shptimtar. Ky debat i hapur tregon se ka mjaft dyshim n motivet e grupeve bmirse fetare n prgjithsi ndrsa n veanti jan vrejtur sulme ndaj muxhahedinve arab. Duke qen t leht pr tu identifikuar pr shkak t mjekrrave t tyre t gjata dhe rregullave t thjeshta t veshjes, prania e ktyre individve tejet fetar rezulton n supozim t menjhershm se ata jan t lidhur me ekstremistt saudit. Kjo armiqsi ndaj imperializmit arab leht do t mund t prmbyllej nga UNMIK-u dhe institucionet e tjera, n rast se procesi i ndrhyrjes do t siguronte q popullata fshatare t mos ndjej nevojn pr tiu rrekur shtegut t cilit iu rrekn afgant n vitet 1980. N shembullin ndoshta m t mir t asaj se far ndjejn shqiptart ndaj rritjes n ndikim t organizatave saudite, agjencia e lajmeve Kosovapress, q konsiderohet t jet arm mediale e partis politike t dyt n Kosov, nga fundi i dhjetorit, 1999, bn komentin n vijim. Pr m shum se nj shekull vendet e civilizuara e ndajn fen nga shteti. [Megjithat], ne tani po shohim prpjekje jo vetm n Kosov, por kudo q jetojn shqiptart, pr t futur fen n shkollat publike Organizatat e huaja islamike t cilat fshihen prapa programeve t tilla t ndihms, kan zhvilluar lnd plotsuese pr fmij. Disa radio stacione tani gjat nats ofrojn transmetime n arabisht, gjuh kjo t ciln askush nuk e kupton dhe q shumkend e bn pr t pyetur vetn se a mos po jetojm n vend arab? sht koha pr xhamit shqiptare q t ndahen nga lidhjet arabe, dhe pr islamin q t zhvillohet i mbshtetur n themel t kulturs dhe zakoneve shqiptare. 58 Ky qndrim m s miri thekson natyrn e shqetsimeve t nj numri t madh kosovarsh urban pr trashgimin e tyre islamike. Prkundr ktyre shqetsimeve dhe ndjeshmris n rritje ndaj fundamentalizmit islamik pas 11 Shtatorit 2001, ndikimet saudite vazhdojn t shtojn pranin e tyre n pjest rurale, shpeshher me miratim t bashksis ndrkombtare e cila ka gjithnj e m pak t holla pr t ofruar. elsi, srish, qndron n ndihmn ekonomike t ciln mund ta ofrojn organizatat saudite n fshatrat prgjithsisht t harruara, larg nga rrugt kryesore dhe shum larg interesimit t organizatave ndrkombtare. Meq jetimoret dhe shkollat fillore saudite merren me mungesn serioze t arsimit dhe t shrbimeve sociale npr fshatra, audienca e zn sigurohet pr mesazhin thelbsor-propagues q sht n kundrshtim t drejtprdrejt t vet retoriks s tolerancs t nxitur nga UNMIK-u. Fmijt q prfitojn nga ndihma ekonomike, t ciln asnj organizat evropiane apo organizat tjetr ndrkombtare s'sht e gatshme tua jap, shkojn drejt vartsis nga organizatat e tilla n t gjitha aspektet e jets s tyre kulturore, sociale dhe ekonomike. Kjo vartsi i bn ata t lndueshm prball strategjive afatgjata t organizatave salafi/vehabite me baz n Arabin Saudite dhe gjithashtu mund t rezultoj edhe n armiqsi n t ardhmen ndaj bashkkombasve t tyre kosovar, pjess tjetr t Evrops dhe perndimit n prgjithsi.
20
sht interesante se n Shqipri, menjher pas rnies s komunizmit dukej se gjrat jan duke shkuar n drejtimin q tani e ka Kosova. Ngjashm me at q po bjn n Kosov, prfaqsues nga Irani dhe Arabia Saudite u ngutn m 1991 n Shqiprin e varfruar, me shpres se do t indoktrinojn at q shihej si popullsi e ndjeshme. T armatosur me pako ndihmash dhe shpeshher me qllime t padeklaruara, afatgjata pr t drejtuar shqiptart e rinj n lloj t veant t praktikave islame, shum nga kto organizata u mirpritn haptazi nga Kryetari Sali Berisha, duke shpresuar n nxitje ekonomike prej vendeve t pasura dhe prodhuese t nafts t gadishullit Arab dhe prej Iranit. N Shqipri, rezultatet nga ky invazion virtuel i bmirsive muslimane (dhe t krishtera) ishin t menjhershme. Sipas nj studimi t zhvilluar m 1994 nga dy universitete n Tiran, tri t katrtat e studentve t intervistuar u prgjigjen se besojn n Zot, prderisa vetm nj e katrta e profesorve t intervistuar pohonte t jen besimtar.59 Kjo rilindje e besimit mund t ket pasqyruar rilindjen e institucioneve fetare dhe garn pr vijim t shkollave fetare t cilat pas vitit 1990 u hapn nga donatort e huaj. Pasoj e ktij invazioni, nuk sht patjetr ortodoksia rigjide. Madje, sht interesante, se kryesisht si pasoj e perceptimit se shqiptart jan n nevoj t reintegrimit fetar, rajoni ka qen pik e rivalitetit intensiv ndrmjet traditave konkurrente islamike n vet shkollat e ndrtuara pr indoktrinim fetar. Shembulli m i mir i ksaj gjithashtu mund t gjendet n Shqipri, me paraqitjen e grupit bmirs turk, i cili q nga fillimi i viteve 1990 ka monopolizuar arsimin e muslimanve urban shqiptar. Nj disident i mvetsishm, Fethullah Glen (1938-) me perandorin e tij t madhe ekonomike, pedagogjike dhe shpirtrore, ka qen mjaft i suksesshm n eksportimin n Shqipri t llojit t tij turk t islamit. Shkollat private sekulare t Glenit, dershanet, jan paraqitur n Shqipri q nga viti 1991, duke shrbyer si kundrpesh efektive e organizatave m radikale arabe t cilat atkoh filtroheshin n sistem.60 Q nga vet fillimi, programet zemrgjra t ndihmave pr familjet e varfra, arsimim anglez t nivelit botror dhe premtimet pr arsim universitar n Turqi, kan trhequr me mijra t rinj n kto shkolla. Prderisa mesazhi i ktyre shkollave sht tejet fetar, ish studentt konfirmojn se mesazhi i Glenit sht padyshim m liberal sesa ai i rivalve t tij ortodoks nga bota arabe. Kjo prkrahet edhe nga shkrimet dhe prononcimet e Glenit, ku sugjerohet se literalizmi arab (m mir i njohur si vehabizm) nuk sht islami i kohs moderne dhe qartazi gjykohet nga shkolla e tij. Ky sfidim i vlerave vehabite qartazi luan nj rol t rndsishm n at se si reintegrohet islami n jetn e shqiptarve n Shqipri, dhe pak a shum i ka margjinlizuar shkollat e financuara nga arabt. Si rezultat i ktij dshtimi pr ndikim n Shqipri, bmirsit arabe q nga viti 1999 kan riorientuar t hollat dhe vmendjen e tyre n Kosov. Dallimi ndrmjet Kosovs dhe Shqipris mund t qndroj n faktin se prderisa organizatat e Gjirit Arab dominojn n Kosov, organizata e Glenit n Kosov ka ndrtuar vetm nj shkoll.
Shqipria: Model pr Kosovn?
Prandaj, sht e rndsishme t theksohet se shqiptart nuk jan t predestinuar pr t marr rrugn e talibanve, ashtu si duket se sot po ndodh n disa bashksi t shumta t Kosovs. Vrtet, duket se muslimant n Shqipri me sukses kan zmbrapsur deprtimet vehabite n bashksit e tyre, duke pranuar haptazi nj lloj m liberal t islamit t importuar nga Turqia, apo duke vijuar shum shkolla t tjera sekulare dhe t krishtera t ndrtuara n vend. N dallim nga Kosova rurale sot, prindrit n Shqipri kan nj spektr t gjr t mundsive pr arsimin e fmijve t tyre dhe, far sht edhe m e rndsishme, ata nuk ka pasur nj burim t vetm t ndihms materiale t dshiruar. Kjo larmi dshmohet t jet thelbsore. T armatosur me alternativa doktrinare dhe sektare, muslimant vendor n rajonet shqipfolse t Ballkanit, tregohen, kur u jepet rasti, efektiv n dbimin e prpjekjeve indoktrinuese nga interesat e jashtme.
Prfundimet
Ky raport i shkurtr synon t v n pah mnyrn e dyshimt se si fuqit perndimore kan caktuar prioritetet e tyre n rajon dhe se si agjencit saudite kan plotsuar kt zbraztsir. shtja shtrohet se si politikat perndimore t zgjidhjes s konflikteve kan ln bashksit etno-fetare (prkatsisht muslimant, t krishtert ortodoks dhe katolikt) n mshir t organizatave ndrkombtare t mbshtetura n fe, t cilat nga ana e tyre n mnyr t paturpshme shfrytzojn varfrin dhe kushtet e fragmentuara sociale t shqiptarve. Si rezultat i deprtimit t suksesshm t ktyre organizatave n bashksit ne fjal, muslimant n Kosov gjithnj e m shum po bhen t prekshm ndaj armiqsive pasuese ndrmjet mu atyre qeverive t perndimit t cilat neglizhuan adresimin e nevojave t tyre fillestare. Pr ironi, prderisa qeverit perndimore dridhen para rritjes s fundamentalizmit islamik, politikat e tyre diskriminuese ndaj popullats rurale muslimane t Kosovs mund t tregohet t jen drejtprdrejt prgjegjse pr prodhimin e talibanve vetanak t Evrops, t cilt m von, me t vrtet mund t tregohen armiqsor ndaj vlerave dhe interesave perndimore. Kjo porosi nuk duhet t shrbej vetm si ftes pr kthes t menjhershme t politikave n Kosov pr sa i prket financimit t zhvillimit fshatar, por gjithashtu edhe si vrejtje pr bashksin ndrkombtare t gatshme pr t ndrhyr n Irak. Kur e them kt, nnkuptohet se duhet koh q t thahet ngjyra n piktur. Vrtet, gjat historis s islamit n Ballkan, shqiptart kan demonstruar nj spektr t gjer t animeve. Shqiptart e Kosovs nuk jan t predestinuar pr t qen taliban t ardhshm. Si kam prmendur n nntorin e kaluar n nj ligjrat t mbajtur pr kt tem n Qendrn Woodrow Wilson, sht ironike q ka qen shqiptari Muhammad Ali, guvernatori i Egjiptit, ai i cili m 1840 shtypi kryengritjen vehabite n Arabi. sht po aq ironike q sot, shqiptart jan t prfshir nga po t njjtat ndjenja t cilat i kan ndalur me forcat e tyre m 1840. Prderisa shum n Kosov, sikundr edhe n
22
Shqipri, vazhdojn t rezistojn implikimet sektare t aktiviteteve fetare t shum organizatave t ndryshme bmirse, t tjert pranojn se ardhja e ktyre organizatave propaguese krijon konflikte t brendshme, ngase njerzit kshtu udhhiqen nga premtime pr t holla, pun, arsim dhe identitet t ri. Prveq nse i kushtohet vmendje e menjhershme ofrimit t alternatives pr bashksit fshatare n Kosov, spektakli i forcave t jashtme q manipulojn me dallimet t brendshme, sikurse n Liban n vitet 1970 dhe 1980, dhe ndr refugjatt afgan n Pakistan, paraqet mundsi n vete. Do t ishte demonstrim tjetr tragjik i shkurtpamsis perndimore, n rast se dshtimi nga ana e t njjtit pr t rivendosur jetn e qindra mijra personave, do t rezultonte n dekada t konfliktit dhe t jostabilitetit. Koprracia ekonomike dhe shovenizmi kulturor q shkakton kt neglizhenc mund t kthehen prapa dhe t ndjekin Evropn, duke hequr ashtu do iluzion se gjat tre viteve t fundit n Ballkan gjrat jan br ashtu si duhet.
Sugjerime pr zmbrapsjen e trendeve t lartprmendura:

1) Studime proaktive. Sugjerohet q bashksia ndrkombtare t ndihmoj n krijimin e nj departamenti t ri n Universitetin e Prishtins, e i cili do t merrej me studimin e t kaluars s larmishme etnike dhe kulturore t Kosovs. Udhheqsia aktuale e Universitetit (antar i PDK-s) dhe departamentet e tij, sikundr edhe Ministri i Arsimit nga radht e LDKs (ekonomist), publikisht kan shprehur prbuzje pr traditn, folklorin etj. Ky shovinizm provincial do t rezultoj n humbje t prhershme t kulturs e cila shkrinte n vete traditat gjuhsore, shpirtrore dhe materiale serbe, turke, rome, vllahe e t tjera. Nj prpjekje e bashkrenditur pr t prkujtuar t kaluarn e larmishme t Kosovs mund t zbut logjikn e vrazhd segregacioniste q sot ekziston n bashksin serbe dhe at shqiptare karshi njra-tjetrs. Kjo krkon ndihm n mbrojtjen e trashgimis kulturore t Kosovs dhe zbulimin e asaj q sht shlyer gjat tetdhjet viteve t fundit. N veanti, u referohem ktu traditave muslimane sufiste dhe historis katolike shqiptare, n mas t madhe t mbuluara nga heshtja e plot akademike. Puna e studimit t larmis s Kosovs, ngjashm me planprogramet e reja t zhvilluara n Shtetet e Bashkuara t Ameriks pr nnvizimin e larmis raciale, etnike dhe fetare, do t bnte m shum drejt synimit t pajtimit sesa forcimi i udhheqsve politik t cilt vijn nga periudha tjetr, ajo e segregacionit. Megjithat, nj orvatje e till krkon ambient pune t prshtatshm pr akademik nga jasht dhe pr gjeneratn e re t Kosovs, q t jen t lir nga hegjemonia intelektuale e tanishme e Universitetit t Prishtins. 2) Vnja e nj regjimi t menjhershm rregullator per kontroll t organizatave bmirse fetare, duke prfshir si ato t krishtera ashtu edhe organizatat muslimane. 3) Caktimin e nj kontrolli t rrept kufitar q do t parandalonte filtrimin e individve
t padshiruar n Kosov. sht e qart pr autorin e ktij punimi se agjencit saudite shfrytzojn fluturimet e Turkish Airlines nga Stambolli si nj metode e prshtatshme pr infliltrimin e individve, t cilt prndryshe, nga zyrtar kufitar evropian, do t vlersoheshin si t rrezikshm. sht dashur t trheq vmendjen e personelit t sigurimit fakti se asnj nga pjestart vehabit t supozuar q punon n Kosov nuk vjen nprmjet aerokompanive evropiane si Swiss Airlines apo Austrian Airlines. Turkish Airlines dhe shrbimet e saj t transferit n Prishtin, paraqesin nj shteg t prkryer pr infiltrim, jo vetm n Kosov, por sipas t gjitha gjasave edhe n tr rajonin. Prve nse bhen kontrollime profesionale dhe t plota t t gjith individve q vijn ktu e t cilt i prgjigjen prshkrimit, Kosova nuk do t jet n gjendje q t merret me kt problem afatgjat. 4) Investime t menjhershme n shkolla npr fshatra. Kjo prfshin ndrtimin e m shum shkollave, ristrvitje t arsimtarve dhe sigurim t bursave pr nj numr t madh studentsh pr shumicn e shkollave. Kosova rurale, si edhe n t kaluarn, po izolohet trsisht nga fakti se t hollat pr zhvillim po kanalizohen n qytete. Se shkollat e financuara nga sauditt paraqesin t vetmin burim t arsimit duke ofruar t vetmen shpres pr shoqrin fshatare, sht arsye pr t ciln personeli i UNMIK-ut do t duhej t turprohet. Fakti se prkundr t gjitha miliardave t hudhura n Kosov sistemi arsimor dhe Kosova rurale n prgjithsi sht ln pas dore, flet pr menaxhment t dobt dhe nj lloj arrogance, e cila do t kthehet pr t ndjekur Evropn n t ardhmen e afrt. Nse shqiptarve t pjesve rurale u jepet nj zgjedhje e mundshme, kjo do t eliminonte joshjen nga shkollat saudite, ashtu si ka ndodhur n Shqipri. 5) Forcimi i organizatave vendore fetare. Dshtimi pr t ndihmuar n rizhvillim t traditave t vjetra do t ket pasoja afatgjata pr shoqrin kosovare. Njerz si Numan Baliqi nuk duhen lejuar t diktojn prmbajtjen fetare t shoqris kosovare. UNMIKu dhe bashksia ndrkombtare duhet q drejtprdrejt t prfshihen n rivendosjen e rrugve t vjetra t besimit. Kjo gjithashtu do t thot q shtjet e islamit t mos i kalohen Rexhep Bojs s BIK-ut, ngase kjo vetm do t replikonte at q Beogradi sht prpjekur ta bj pr m shum se pesdhjet vjet. Larmia fetare e Kosovs dhe traditat burimore meritojn kremtim, e jo rrnjosje, dhe pr t siguruar q kjo t vazhdoj bashksia ndrkombtare mund t investoj pak t holla. 6) Nxitja e ribotimit t shum teksteve fetare, n veanti t atyre t shkruara nga shqiptart, mund t ndihmoj n zbutjen e pretendimeve vehabite. Ky do t ishte manifestim i qllimit t bashksis ndrkombtare pr t mbrojtur trashgimin islame t Kosovs. Nse muslimant shqiptar nuk mund t lexojn pr alternativat e shumta t cilat ekzistojn, ata kurr nuk do t mund t binden pr tu shmangur nga doktrina vehabite e cila sot po ngulitet n kokat e tyre. 7) Nj prpjekje e fort pr t riprtrir traditat katolike n Kosov. Ka nj numr vendesh t lashta t cilat qllimisht jan shkatrruar apo mbuluar me beton gjat periudhs jugosllave. Nxitja e zhvillimit t interesimit pr historin e Kosovs, q nuk i shkon pr shtati qndrimit t rrezikshm jugosllav kundr shqiptarve katolik, do t
24
ndihmonte n iluminimin e bots dhe forcimin e ndjenjs s bashksis ndr kosovar. Kjo nuk sht menduar pr t ringjallur pretendimet nacionaliste, meq nj gj e till mund t bhet nga manifestimi i menduar dhe bujar i konsiderats s bashksis ndrkombtare pr gabimet e kaluara dhe prpjekjet pr konfigurim t historis s Kosovs nga ajo q me t vrtet ishte, nj shoqri multietnike, diverse dhe heterogjene, dhe jo e till q i shkatrron t gjitha dshmit e trashgimis s shkrir islame, katolike dhe ortodokse.
Shnime
Cituar n Andras Riedlmayer, Kosovo: The Destruction of Cultural Heritage, n www.justiceforall.org, 1999. 2 John Esposito gati njzet vjet m par nxiste lexuesit q t mos nnmojn aftsin e shoqrive tradicionale si ajo e Arabis Saudite pr t prozelituar duke shfrytzuar vet mjetet bashkkohore, t supozuara si mjete ekskluzive t shoqrive kapitaliste perndimore. John L. Esposito, Islam and Politics (New York: Oxford University Press, 1984), 212. 3 Kto pelegrinazhe t prbashkta jan vn re gjat shekujve n Kosov dhe jan tem qendrore e hulumtimeve t antropologut holandez, aktualisht t vendosur n Londr, Ger Duijzings. Shih punimin e tij Pilgrimage, Politics and Ethnicity: Joint Pilgrimages of Muslims and Christians and Conflicts over Ambiguous Sanctuaries in Yugoslavia and Albania, n Mart Bax and Adrianus Koster (eds.), Power and Prayer: Religious and Political Processes in the Past and Present. (Amsterdam: VU University Press, 1993): 79-90. 4 Pr nj ndr prezentimet m t mira t trashgimis unike shqiptare muslimane, shih Robert Elsie, History of Albanian Literature, (Boulder: Social Science Monographs, 1995) vol. 1, 85-118, 195-208. 5 Pr nj shpjegim t sofistikuar t nuancave ndrmjet ktyre kategorive n Ballkan, shih, H.T. Norris, Islam in the Balkans: Religion and Society between Europe and the Arab World (London: Hurst, 1993), 82-137. 6 N t vrtet Sorabji ka vn re se muslimant e Bosnjs kan miratuar retorik m ksenofobe ndaj shqiptarve (ata jan prtac, mosmirnjohs, t padisiplinuar dhe nuk jan musliman t vrtet) sesa ndaj serbve. Shih Cornelia Sorabji, Ethnic War in Bosnia? Radical Philosophy, 63 (1993), 34. 7 Pr politikn jugosllave t emigrimit t dhunshm shih Isa Blumi, Whatever Happened to the Albanians? Some Clues to a Twentieth-Century European Mystery n European Encounters, 1945-2000: Migrants, Migration and European Societies since 1945. Eds. Ohliger, Schonwalder, Triadafilopoulos [London: Ashcroft, 2003], 231-268 dhe pr mbylljen e xhamive n vitet 1950, shih Isa Blumi, Albanians in Macedonia: Has the Rain Come? International Journal of Albanian Studies [Fall, 1997]: 32-56. 8 Se si kan arritur kto rende sufiste deri m 1998 n Kosov t luajn rol primar shpirtror n jetn e prditshme t kosovarve, shih Haki Kasumi, Bashksit fetare n Kosov 1945-1980 (Prishtin: Instituti i Historis i Kosovs, 1988), 65 dhe pr historin m t prgjithshme t vendosjes s tyre n Ballkan, shih Alexandre Popovic, Les derviches balkaniques hier et aujourdhui. (Istanbul: ISIS, 1994). Nathalie Clayer ka br studimin m gjithprfshirs t sufizmit n Shqipri dhe i cili sht i dobishm pr t kuptuar m mir sesi sufizmi sht ushtruar gjat shekujve: Mystiques, tat et socit: Les Halvetis dans l'aire balkanique de la fin du XVe sicle nos jours (Leiden: E.J. Brill, 1994). 9 Alexandre Popovic, LIslam balkanique: les musulmans du sud-est europen dans la priode postottomane (Berlin, 1986), 347-357. 10 Fejzulah Hadzibajric, Tesavuf, tarikat i tekije na podrucju Starjesinstva IZ BiH danas, Glasnik vrhovnog islamskog starjesinstva u SFRJ, XLII/3 (1979): 271-277, shih n
1
26
veanti 273 dhe Glasnik Vrhovnog Islamskog Starjesinstva (1952), 199. 11 Cornelia Sorabji, Muslim Identity and Islamic Faith in Socialist Sarajevo, Disertacion i doktoranturs (Cambridge University, 1989), 163. 12 Glasnik Vrhovnog Islamskog Starjesinstva, (1962), 185-186. 13 Ger Duijzings, Religion and the Politics of Identity in Kosovo. (New York: Columbia University Press, 2000). 14 Stephen Schwartz, Kosovo: Background to a War (London: Anthem Press, 2000), 87-101. 15 Nj numr i banorve t Pejs, Gjakovs dhe Prizrenit tregojn pr projekte ndrtimore gjat viteve 1940 dhe 1950, kur bheshin rrafsh me tok monumente mesjetare katolike, prfshir varrezat. Madje edhe deri m 1982 n Pej n vendburimet arkeologjike jan gjetur objekte t cilat i takonin periudhs para dinastive t Nemanjiqve, t adhurara nga nacionalistt serb q nga vitet 1890. 16 Aktualisht, m i zshmi nga kta potencues t pretendimeve neofashiste pr Kosovn pa shqiptar, sht Dusan T. Batakovic, antar prominent i Universitetit t Beogradit. Shih, bie fjala, Kosovo i Metohija. Istorija i Ideologija, (Belgrade: Hriscanska Misao, 1998). 17 Kjo sht br e qart n Noel Malcolm, Kosovo: A Short History (New York: New York University Press, 1998), 41-57. 18 Letrkmbim personal, Pej, janar 2003. sht interesante se, ndoshta si rezultat i ksaj, thnia e muslimanve t vjetr kosovar q pasqyron armiqsin e prgjithshme ndaj boshnjakve. Shtrydhe nj boshnjak dhe dalin shtat shki). 19 Shumica nominale e Pejs sht e njohur pr mbajtjen jasht jets s tyre t katolikve. Ndr bashksin muslimane t Pejs, besohet se mkatin m t madh q mund ta bj fmija sht, bie fjala, t martohet me katolik, veprim ky q konsiderohet sikurse przierje prgjithmon e gjakut t familjes. Letrkmbim personal, Pej, janar 2003. 20 Letrkmbim personal, Pej, janar 2003. 21 Si sht konfirmuar nga bisedat me pjestar t moshuar t bashksive katolike nga Gjakova dhe Prizreni q tani jetojn ne New York, shtator 1997 dhe musliman q jetojn n Klin dhe Prizren, gusht 1999. 22 Shih Isa Blumi, Contesting the Edges of the Ottoman Empire: Rethinking Ethnic and Sectarian Boundaries in the Malsore, 1878-1912. n International Journal of Middle East Studies, 35/2 (May 2003): 237-256. 23 Pr t dhnat e regjistrimit civil shih Jugoslavija 1918-1988, Statisticki godisnjak (1989). 24 Migrimet m t mdha t katolikve nga Kosova ndodhn menjher pas Lufts s Par Botrore, Lufts s Dyt Botrore dhe gjat periudhs s Rankoviqit. Ndrsa, edhe gjat viteve 1980, nj numr shprpjestimisht i madh i emigrantve kosovar n Evropn Perindimore dhe n Amerikn Veriore ishin katolik. Pr historin e Kishs Katolike n pjest e banuara me shqiptar t Kosovs dhe Maqedonis, shih Gjini Gasper, The Shkup-Prizren Diocese through the Centuries (Prizren: Drita, 2000). 25 Ky proces sht vn re nga Alexandre Popovic, The contemporary situation of the Muslim mystic orders in Yugoslavia, n Ernest Gellner (ed.), Islamic Dilemmas: Reformers, Nationalists and Industrialization: The Southern Shore of the Mediterranean. (Berlin: Mouton, 1985), 247.
26 Kjo sht zbuluar n nj raport t gazetarit serb q ka hulumtuar nj epizod t prgjakshme t represionit n Beograd. L. Bulatovic, Prizrenski proces (Novi Sad, 1988), 91-93. 27 Buletin HU 1984, 12 dhe Sladjana Djuri?, Osveta i Kazna. Sociolosko istrazivanje krvne osvete na Kosovu i Metohiji (Nish: Prosveta, 1998), 107. 28 Buletin HU (1978) vol. 2, 6. 29 Shih Sharifi Ahmetis article in Glasnik Vrhovnog Islamskog Starjesinstva, 1979, 283-287. 30 Ndr t tjera, shih Dusan Batakovi?, The Kosovo Chronicles (Belgrade: Plato, 1992). 31 Glasnik Vrhovnog Islamskog Starjesinstva, (1975), 296. 32 I tr takimi dhe prmbajtja e tij jan prshkruar n botimin special t Glasnik Vrhovnog Islamskog Starjesinstva, no. 3 (1979). 33 Disa autor dallohen pr prshkrimet e tyre t fuqishme dhe sensacionale t egrsis dhe primitivizmit t shqiptarve. Racizmi i hapur i Dejan Lu?i?-it kishte lexues t shumt n Serbi dhe libri i tij Tajne albanske mafije (Fshehtsit e Mafias Shqiptare) botuar m 1988, lavdronte njsoj punn derogatore t Bulatoviqit dhe t tjerve n periudhn e Millosheviqit. 34 Djuri? ka vn re kt m 1998, Osveta i Kazna, 109. See also Buletin HU 1978 (4), 12. 35 Shih Amnesty International, A Human Rights Crisis in Kosovo Province. Document Series B: Tragic events continue, No. 3 Orahovac, July-August 1998. EUR 70/58/98, pages 4-6. 36 Konsulto faqen zyrtare saudite n internet pr aktivitetet e bmirsive t ndryshme saudite n Kosov: www.saudinf.com. 37 Manifestimi i fundit i ksaj ndodhi si reagim ndaj nj hulumtimi tim t paradokohshm n kt tem, dhe q m pas sht cituar shtrembr n raport t shrbimit t lajmeve UPI. Prsritja e shqetsimeve nga ana e Rexhep Bojs lidhur me ndikimin e Vahebive n Kosov, sht shoqruar nga nj citat marr prej nj zyrtari t UNMIK-ut q serish demonstron injorancn e bashksis ndrkombtare pr gjendjen n Kosov. Shih Edhe nj rrezik pr Kosovn: Wahabit, Koha Ditore (4 January 2003). 38 Shih M.Sh. Alusi, Tarikh Najd, ed. M. B. Athari, (Cairo AH 1343/AD 1924), 50ff dhe Al Jabarti, Min Akhbar al-Hijaz wa Najd fi Tarikh al-Jabarti, ed. M.A. Ghalib, (n.p. 1975), 97. 39 H. Khalaf al-Shaykh Khaz al, Hayat al-Shaykh Muhammad b. Abd al-Wahhab (Beirut, 1968), 119ff. 40 Ibn Bishr, Unwan al-Majd fi Tarikh Najd, 2 vols, (Riyadh: AH 1385, 1388/AD 1965, 1968) vol.1, 18 and M.A. Khan, A Diplomats Report on Wahhabism in Arabia, Islamic Studies, 1 (1968): 32-48. 41 M. Kurd Ali, Al-Qadim wa l-Hadith. (Cairo, 1925), 157. 42 M.R. Rida, Al-Wahhabiyya wa l-Hijaz. (Cairo: AH 1344/AD 1925), 34. 43 W. Sharara, Al-Ahl wa l-Ghanima: Muqawwimat al-Siyasa fi l-Mamlaka al- Arabiyya alSuudiyya. (Beirut, 1981), 124. 44 Majmuat al-Tawhid, (Saudi Arabia, n.d.), 52 and passim. 45 Majmuat al-Tawhid, 284. 46 Majmuat al-Tawhid, 121-122 and cf. 251ff.
28
Sharara, Al-Ahl wal-Ghanima, 91. Sulayman b. Abdillah b. Muhammad b. Abd al-Wahhab, Taysir al-Aziz al-Hamid fil Sharh Kitab al Tawhid (Damascus, n.d.) sht koment i detajuar pr kto doktrina. 49 Sharara, Al-Ahl wal-Ghanima, 101. 50 Isa Blumi, Kosova: From the Brinkand Back Again Current History (November, 2001): 15-20. 51 Konsulto faqen zyrtare saudite n internet pr aktivitetet e bmirsive t ndryshme saudite n Kosov: www.saudinf.com. 52 Biseda personale t zhvilluara npr rajonin e Drenics n periudhn 2000-2003. 53 Shih Isa Blumi, Indoctrinating Albanians: The Dynamics of Islamic Aid in the Balkans ISIM Newsletter [March 2003]: 9. 54 Armend Podvorica, Besimi i denj nuk sht ekstremizm, Koha Ditore (7 janar, 2003), 11. 55 Arbana Xharra, Nisma e Bashksis Islame nxit reagime t fuqishme n shkolla, Koha Ditore, 27 prill, 2003, 1 dhe 4. 56 Pr m shum detaje, konsulto Isa Blumi, The Islamist Challenge in Kosova. Current History [March 2003]: 124-128. 57 Kjo mund t vrehet n prpjekjen e BIK-ut pr t vendosur edukimin fetar n shkolla, nj kundrofenziv t drejtuar ndaj deprtimit t Vahebive, por ndoshta duke dmtuar do shpres pr mbajtjen bashk t bashksis sekulare dhe shumfetare. Shih Arbana Xharra, Nisma e Bashksis Islame nxit reagime t fuqishme n shkolla, Koha Ditore, 27 prill, 2003, 1 dhe 4. 58 Konsulto arkivin e www.kosovapress.com , 29 dhjetor, 1999. 59 Adem Tomo, Attitudes towards religion and the religious motivations of students and intellectuals. Appearing in the first volume of Social-pedagogical reflections, botuar nga nj grup autorsh n Tetov, Maqedoni, (1996), 15-22. 60 Pr dy botime t paradokohshme n kt tem shih: Bekim Agai, Fethullah Glen and his Movements Islamic Ethic of Education, Critique: Critical Middle Eastern Studies 11 (1) (Spring 2002): 27-47 dhe Bayram Balci, Fethullah Glenin neo-nurcu okullari,
47 48
Xxxx xx xxxxxxx xxxx xxx ISLAMI POLITIK NDR SHQIPTART: A po vijn talibant n Ballkan?
design & prepress: PIKA (www.pikastudio.net)
Katalogimi n publikim - (CIP) Biblioteka Kombtare dhe Universitare e Kosovs 32:297 (496.51) (06) ISLAMI politik ndr shqiptart : A po vijn talibant n Ballkan? / [Prpiluar nga Isa Blumi ; Prkthyer nga Ilir Dugo- lli]. - [Ribotim]. Prishtin : KIPRED, 2005 (Prishtin : ,,ADD") . - VI, 30 fq.; 24 cm. (Seria e krkimeve politike : Studimi # 2) Shnime : fq.26-29 1. BLUMI, Isa 2. DUGOLLI, Ilir ISBN 9951-14-014-9
30
Pr KIPRED-in
Instituti Kosovar pr Krkime dhe Zhvillime t Politikave ka pr qllim t prkrah vlerat demokratike n Kosov prmes trajnimeve dhe analizave t pavarura t politikave publike. Trajnimet kryesisht fokusohen n zhvillimin e partive politike prmes Internet Akademis pr Demokraci, e zhvilluar n bashkpunim me Qendrn Ndrkombtare Olof Palme nga Suedia. Krkimet fokusohen n botimin e analizave t pavarura n fusha si qeverisja e mir, administrata, zhvillimi i partive politike, bashkpunimi rajonal, politika ekonomike dhe qeverisja lokale. KIPRED-i financohet nga fondacioni suedez Olof Palme International Center dhe nga fondacioni amerikan Rockefeller Brothers Fund.
KIPRED Kodra e Diellit, Rr. III, Ll. 39 Prishtin, Kosov (UNMIK) Tel/Fax: +381 (0) 38 555 887 Info: kipred@hotmail.com www.kipredinstitute.org
Prkrahur nga:
THE OLOF PALME INTERNATIONAL CENTER
Rockefeller Brothers Fund

Philanthropy for an Interdependent World
ISBN 9951-14-014-9

KFKHJKJHKJLGKJL

Enviado por

Dados do documento

Título original

Direitos autorais

Formatos disponíveis

Compartilhar este documento

Compartilhar ou incorporar documento

Opções de compartilhamento

Você considera este documento útil?

Este conteúdo é inapropriado?

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

KFKHJKJHKJLGKJL

Enviado por

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

INSTITUTI KOSOVAR PR KRKIME DHE ZHVILLIME T POLITIKAVE

Seria e krkimeve politike

ISLAMI POLITIK NDR SHQIPTART

Prishtin, qershor 2005 Ribotim

Xxxx xx xxxxxxx xxxx xxx

INSTITUTI KOSOVAR PR KRKIME DHE ZHVILLIME T POLITIKAVE

ISLAMI POLITIK NDR SHQIPTART

Prishtin, qershor 2005 Ribotim

INSTITUTI KOSOVAR PR KRKIME DHE ZHVILLIME T POLITIKAVE

INSTITUTI KOSOVAR PR KRKIME DHE ZHVILLIME T POLITIKAVE

Seria e krkimeve politike STUDIMI #2

INSTITUTI KOSOVAR PR KRKIME DHE ZHVILLIME T POLITIKAVE

Xxxx xx xxxxxxx xxxx xxx Seria e krkimeve politike STUDIMI #2

INSTITUTI KOSOVAR PR KRKIME DHE ZHVILLIME T POLITIKAVE

INSTITUTI KOSOVAR PR KRKIME DHE ZHVILLIME T POLITIKAVE

Seria e krkimeve politike STUDIMI #2

ISLAMI POLITIK NDR SHQIPTART: A po vijn talibant n Ballkan?

Prkufizimi i islamit shqiptar

Projekti jugosllav dhe sufizmi n Kosov, 1945-1999

Seria e krkimeve politike STUDIMI #2

ISLAMI POLITIK NDR SHQIPTART: A po vijn talibant n Ballkan?

Seria e krkimeve politike STUDIMI #2

ISLAMI POLITIK NDR SHQIPTART: A po vijn talibant n Ballkan?

Seria e krkimeve politike STUDIMI #2

ISLAMI POLITIK NDR SHQIPTART: A po vijn talibant n Ballkan?

Seria e krkimeve politike STUDIMI #2

ISLAMI POLITIK NDR SHQIPTART: A po vijn talibant n Ballkan?

T kuptuarit e doktrins vehabite

Seria e krkimeve politike STUDIMI #2

ISLAMI POLITIK NDR SHQIPTART: A po vijn talibant n Ballkan?

Seria e krkimeve politike STUDIMI #2

ISLAMI POLITIK NDR SHQIPTART: A po vijn talibant n Ballkan?

Seria e krkimeve politike STUDIMI #2

ISLAMI POLITIK NDR SHQIPTART: A po vijn talibant n Ballkan?

Seria e krkimeve politike STUDIMI #2

ISLAMI POLITIK NDR SHQIPTART: A po vijn talibant n Ballkan?

Prpjekjet vendore pr t adresuar forcn n rritje t SJCRKC-s

Seria e krkimeve politike STUDIMI #2

ISLAMI POLITIK NDR SHQIPTART: A po vijn talibant n Ballkan?

INSTITUTI KOSOVAR PR KRKIME DHE ZHVILLIME T POLITIKAVE

Seria e krkimeve politike STUDIMI #2

Shqipria: Model pr Kosovn?

ISLAMI POLITIK NDR SHQIPTART: A po vijn talibant n Ballkan?

Sugjerime pr zmbrapsjen e trendeve t lartprmendura:

Seria e krkimeve politike STUDIMI #2

ISLAMI POLITIK NDR SHQIPTART: A po vijn talibant n Ballkan?

INSTITUTI KOSOVAR PR KRKIME DHE ZHVILLIME T POLITIKAVE 25

Seria e krkimeve politike STUDIMI #2

ISLAMI POLITIK NDR SHQIPTART: A po vijn talibant n Ballkan?

INSTITUTI KOSOVAR PR KRKIME DHE ZHVILLIME T POLITIKAVE

Seria e krkimeve politike STUDIMI #2

ISLAMI POLITIK NDR SHQIPTART: A po vijn talibant n Ballkan?

INSTITUTI KOSOVAR PR KRKIME DHE ZHVILLIME T POLITIKAVE

INSTITUTI KOSOVAR PR KRKIME DHE ZHVILLIME T POLITIKAVE 29

Seria e krkimeve politike STUDIMI #2

design & prepress: PIKA (www.pikastudio.net)

THE OLOF PALME INTERNATIONAL CENTER

Rockefeller Brothers Fund

Você também pode gostar