Você está na página 1de 30

O que voc precisa ler para saber quase tudo sobre as religies afro-brasileiras

Reginaldo Prandi

Texto publicado sob o ttulo As religies afro-brasileiras nas cincias sociais: uma conferncia, uma bibliografia na Revista Brasileira de Informao Bibliogrfica em Cincias Sociais . BIB-ANPOCS, S o Paulo, n! "#, $! se%estre de &''(, p)gs. (-#'.
ISSN $*$-+'+*

1. Um comeo

Bo% dia a todos e obrigado por sua aten, o. Agrade,o especial%ente - co%iss o organi.adora do /I Congresso 0atino-A%ericano sobre Religi o e 1tnicidade $ pelo con2ite para pro3erir esta con3er4ncia de abertura, e% 5ue de2o 3alar sobre as religi6es a3robrasileiras nas ci4ncias sociais. O te%a %e d) a oportunidade de re3letir sobre trinta e cinco anos de leitura de u%a enor%idade de li2ros, artigos, captulos e outros textos produ.idos por cientistas sociais sobre cando%bl7, u%banda, xang8, ta%bor-de-%ina, batu5ue ga9c:o,

Congresso reali.ado pela A01R ; Associa, o 0atino-A%ericana para o 1studo das Religi6es ; e% S o Bernardo do Ca%po, de # a ( de <ul:o de &''".

& batu5ue paraense, cati%b=, encantaria e outras %odalidades religiosas brasileiras de orige% a3ricana. Para os %enos 3a%iliari.ados co% as religi6es a3ro-brasileiras, sobretudo os colegas de outros pases, tal2e. se<a oportuno di.er, de incio, 5ue as religi6es a3ro-brasileiras co%p6e% u% di2ersi3icado con<unto de credos, alguns de car)ter local, outros <) re2estidos da caracterstica de religi o uni2ersal, 5ue pode% ser encontrados por todo o Brasil, e at7 %es%o e% outros pases, especial%ente Argentina e >ruguai. ?as trata-se, contudo, de u% grupo %inorit)rio no uni2erso das religi6es no Brasil. ?enos de u% por cento dos brasileiros di. seguir essas religi6es, u% n9%ero %in9sculo, co%parado aos setenta e cinco por cento de cat=licos e aos cerca de 2inte por cento de e2ang7licos registrados pelos censos de%ogr)3icos. Apesar do pe5ueno n9%ero de adeptos, o cando%bl7 e a u%banda t4% grande 2isibilidade e %uitos dos s%bolos da identidade do Brasil, assi% co%o pr)ticas culturais i%portantes, s o origin)rios dessas religi6es. Religi o a3ro-brasileira, co%o di. Ant8nio @l)2io Pierucci, 2irou culturaA 7 sa%ba, carna2al, 3ei<oada, acara<7, despac:o, <ogo de b9.ios. ?uito di3erente das sisudas deno%ina,6es e2ang7licas, 5ue nunca 3ora% capa.es de produ.ir para o Brasil 5ual5uer be% cultural i%portante, co%o %ostrou Bideon Alencar, co% seu trabal:o sobre a n o-contribui, o e2ang7lica - cultura brasileira &. At7 %es%o a %9sica Bospel, 5ue 7 a produ, o e2ang7lica %ais perto do consu%o est7tico, 7 li%itada ao uni2erso dos crentes, incapa. de se auto-incluir no plano geral das artes de C%bito nacional, artes 5ue o protestantis%o brasileiro encara co% suspei, o e recusa. Dusta%ente o contr)rio das religi6es a3ro-brasileiras, 5ue se deixara% %isturar na cultura pro3ana, 3a.endo parte :o<e da al%a brasileira. >% seguidor do cando%bl7 poderia bater no peito e di.erA orix) ta%b7% 7 cultura. Co%ecei a trabal:ar pro3issional%ente co% as religi6es a3ro-brasileiras e% $E($, no ent o rec7%-3undado C1BRAP ; Centro Brasileiro de An)lise e Plane<a%ento ; criado por u% grupos de cientistas sociais aposentados e a3astados da uni2ersidade pelo regi%e %ilitar e outros pes5uisadores, solid)rios co% os cassados. 0ogo 5ue %e 3or%ei soci=logo, na @unda, o Santo Andr7, 3ui trabal:ar co%o auxiliar de pes5uisa de Candido Procopio
&

Bideon Alencar, Protestantismo tu ini!uin" #i $teses sobre a %no& contribuio evang'lica ( cultura brasileira. S o Paulo, Arte 1ditorial, &''*.

# @erreira de Ca%argo, u% dos 3undadores da sociologia da religi o no Brasil, dirigente do C1BRAP, e 5ue 2eio a ser %eu %estre por toda a 2ida. Nosso pri%eiro pro<eto no C1BRAP consistia e% 3a.er u% balan,o crtico da produ, o cient3ica sobre as religi6es no Brasil e tentar a2an,ar u%a interpreta, o sociol=gica sobre as religi6es na sociedade brasileira. ?as, o 5ue pretendia Procopio Ca%argo co% as religi6es, nu% centro de pes5uisa interessado sobretudo nas 5uest6es re3erentes ao desen2ol2i%ento e subdesen2ol2i%ento econ8%ico e social do Brasil e da A%7rica 0atinaF 1le 5ueria saber de 5ue %odo as religi6es podia% inter3erir no processo de %udan,a social, 5uer co%o 3ator de resist4ncia - %udan,a 5uer co%o 3onte capa. de 3a2orecer e contribuir para a trans3or%a, o 5ue se pretendia para a sociedade brasileira. Gesse pro<eto resultou o li2ro Cat$licos) rotestantes) es *ritas, publicado e% $E(#. 1u 3ui encarregado da terceira parte, 5ue inclua o espiritis%o Hardecista, a u%banda e o cando%bl7. Pois be%, e% 5ue autores e obras nos base)2a%os :) tr4s d7cadas e %eiaF O 5ue :a2ia sobre as religi6es a3ro-brasileiras produ.ido por soci=logos e antrop=logosF 1u %anten:o u% cadastro de obras sobre as religi6es a3ro-brasileiras, suas %atri.es a3ricanas e cong4neres a3ro-a%ericanas. O n9%ero de ttulos supera :o<e os tr4s %il e a %aioria 7 produ, o brasileira. ?as e% $E($, $E(&, n o era nada disso. Ia2ia e2idente%ente u%a d9.ia ou %ais de trabal:os %ais antigos, 5ue pode%os to%ar co%o os precursores. Inclue%-se a5ui o c7lebre li2ro do %7dico Nina Rodrigues sobre o cando%bl7 na Ba:ia, + animismo fetic#ista dos negros ba#ianos) 5ue data da passage% do s7culo /I/ para o //, e os escritos a%adores de ?anuel Juerino, do incio do s7culo //#. Ta%b7% ,s religi-es do Rio, li2ro de $E'" do cronista Do o do Rio KPaulo BarretoL, 5ue re9ne in3or%a,6es preciosas Ke saborosasL sobre os pri%eiros te%plos e sacerdotes dos orix)s do Rio de Daneiro. Gas d7cadas de $E#' a $E*', disp9n:a%os das obras de Artur Ra%os e dos li2ros e artigos de Mdson Carneiro sobre a Ba:ia. 1% Perna%buco, nessa %es%a 7poca, escre2era% sobre o xang8 Bon,al2es @ernandes, Nicente
#

Os dados bibliogr)3icos de obras e autores citados no texto encontra%-se ao 3inal, e% OBibliogra3ia selecionadaO. 0onge de constituir u%a listage% exausti2a de autores e obras, essa bibliogra3ia pretende indicar, a %eu <u.o, os ttulos b)sicos para a co%preens o de di3erentes te%as tratados por cientistas sociais no C%bito das religi6es a3ro-brasileiras.

Q 0i%a, Pedro Ca2alcanti, e, <) no incio de $E*', Ren7 Ribeiro, e depois Palde%ar Nalente. Para o ta%bor-de-%ina, do ?aran: o, existia o li2ro de ?anuel Nunes Pereira e o de Octa2io da Costa 1duardo, publicado nos 1stados >nidos, e% $EQ(, e nunca tradu.ido. Sobre o batu5ue do Rio Brande do Sul :a2ia o artigo de IersHo2its, de $EQ#. R parte a obra de Nina Rodrigues, preocupado co% os ent o supostos pre<u.os 5ue a %iscigena, o poderia acarretar ao Brasil, a dos de%ais est) centrada nos aspectos etnogr)3icos ; -s 2e.es, ex=ticos ; da religi o. S o i%portantes docu%entos de 7poca e constitue%, certa%ente, u%a esp7cie de pri%eiro %apea%ento da di2ersidade religiosa a3ro-brasileira, 5ue nas d7cadas seguintes as ci4ncias sociais n o se cansarria% de explorar. Por seu car)ter %ais descriti2o, essas obras desperta2a% pouca aten, o nos soci=logos do C1BRAP, de2endo eu a5ui n o es5uecer de %encionar o li2ro de Pierre Nerger publicado e% GaHar, e% $E*(, pelo Instituto @ranc4s da S3rica Negra, .otes sur le culte des +risa et /odun ( Ba#ia) la Baie de 0ous les Saints au Br'sil et ( l1ancienne C2te des 3sclaves en ,fri!ue, publicado no Brasil so%ente e% $EEE. A obra de Nerger, co% o te%po, 2iria a se tornar u%a das principais 3ontes de rea2i2a%ento do cando%bl7, %as, na5uele %o%ento, sua i%portCncia era %enor. A interpreta, o das religi6es a3ro-brasileiras, contudo, <) esta2a presente e% tr4s obras 3unda%entais para o estudo das religi6es a3robrasileirasA do pr=prio Procopio Ca%argo, 4ardecismo e umbanda, de $E"$T e de Roger Bastide, dois ttulos, a%bos - 7poca s= dispon2eis e% 3ranc4sA 5e candombl' de Ba#ia, datado de $E*+ e a5ui publicado 2inte anos depois, e 5es religions africaines au Br'sil, de $E"', editado no Brasil e% $E($. Nesse %es%o ano de $E($, iniciou-se no Brasil a instala, o dos progra%as de p=sgradua, o no 3or%ato 5ue con:ece%os :o<e. Os pioneiros curso de %estrado do I>P1RD, no Rio de Daneiro, e PI?1S, da >@P1, e% Reci3e, 3ora% iniciados poucos anos antes. @i. parte da pri%eira tur%a do curso de %estrado e% sociologia da >SP. No rastro da p=sgradua, o, alguns centros i%portantes de ci4ncias sociais da religi o surgira% no Brasil. Cito especial%ente o C1R ; Centro de 1studos da Religi o OGuglas Teixeira ?onteiro ;, de S o Paulo, e o IS1R ; Instituto Superior de 1studos da Religi o ;, do Rio de Daneiro. Ge iniciati2a cat=lica, <) 3unciona2a, no Rio de Daneiro, o C1RIS ; Centro de 1statstica Religiosa e In2estiga,6es Sociais ;, criado e% $E"& pela Con3er4ncia Nacional dos Bispos do Brasil KCNBBL e Con3er4ncia dos Religiosos do Brasil KCRBL co% a 3inalidade de

* subsidiar as a,6es pastoral e social da Igre<a Cat=lica, contando e% seus 5uadros co% pro3issionais das ci4ncias sociais. 1% nosso pri%eiro pro<eto no C1BRAP sobre as religi6es brasileiras, pude%os dispor co% i%portante %aterial estatstico produ.ido pelo C1RIS sobre o culto cat=lico. 0in:as de pes5uisa sobre religi o prosperara% nos %ais di2ersos progra%as de %estrado e doutorado, iniciando-se a produ, o de u% n9%ero de disserta,6es e teses se%pre crescente. Os autores 5ue citarei da5ui por diante, e% 5uase sua totalidade, 2iera% a ser orientadores e% progra%as de p=s-gradu, o, o 5ue 3e. %ultiplicar seu trabal:o nu%a enor%idade de disserta,6es e teses, co% lin:as de pes5uisa e pro<etos de in2estiga, o os %ais 2ariados. 1% $E(( se criou a ANPOCS ; Associa, o Nacional de P=s-Bradua, o e Pes5uisa e% Ci4ncias Sociais ; e% cu<os encontros e publica,6es o estudo da religi o se%pre te2e espa,o garantido. ?as n=s 5ue estud)2a%os as religi6es a3ro-brasileiras na5uele co%e,o da d7cada de $E(' cont)2a%os apenas co% dois ou tr4s trabal:os 3inais de p=s-gradua, o, sobressaindose a disserta, o precursora de ?aria Stella @erreira 0e2U, apresentada na >ni2ersidade de Pinsconsin alguns anos antes, 0#e Umbanda is for all of us , cu<o ttulo <) explicita2a tratar-se a u%banda de religi o de car)ter uni2ersal . Outras teses do perodo apresentadas no exterior, estas sobre o cando%bl7, 3ora% a da 3rancesa Bisele Binon-Cossard, 5ue 2eio a ser con:ecida % e-de-santo no Rio de Daneiro, a ialorix) O%indareV), e 5ue estudou no doutorado o cando%bl7 angola de Do o.in:o da Bo%7ia, e a de Duana 1lbein dos Santos, adiante co%entada.

6. Bastide e Camargo" candombl' e umbanda vistos como religi-es

@oi Roger Bastide, co% + candombl' da Ba#ia, 5ue% deu ao cando%bl7 o status sociol=gico de religi o. Dunta%ente co% ,s religi-es africanas no Brasil, esse li2ro 7 o ponto de partida da %oderna interpreta, o cient3ica da religi o dos orix)s no Brasil, e% 5ue Bastide apro3unda teses pre2ia%ente apresentadas e% seu Imagens do .ordeste m*stico em reto e branco, publicado original%ente no Brasil e% $EQ*. At7 :o<e esses li2ros s o b)sicos para a co%preens o das religi6es a3ro-brasileiras. Os estudos a3ro-brasileiros

" a%pliara%-se %uito desde a 7poca das pes5uisas de Bastide e %uito dos dados apresentados e% seus li2ros <) %erecera% in2estiga,6es %ais apuradas. Para 5ue% procura si%ples relatos etnogr)3icos, esses li2ros pode% parecer desatuali.ados. ?as n o se pode di.er 5ue se entende de cando%bl7 se% a leitura da obra bastidiana. Bastide parte dos relatos de Mdson Carneiro e di2ide co% Pierre Nerger o interesse pelos orix)s no Brasil e na S3rica. Bastide esta2a interessado, antes de %ais nada, na rela, o entre brancos e negros, o 5ue o le2ou a produ.ir, co% @lorestan @ernandes, de 5ue% 3oi pro3essor, a 3a%osa in2estiga, o pioneira sobre rela,6es raciais e% S o Paulo. ?as 3oi o cando%bl7 da Ba:ia 5ue l:e per%itiu c:egar a interpreta,6es %ais decisi2as sobre a recria, o no Brasil de u%a S3rica si%b=lica capa. de atenuar as agruras da 2ida do negro na sociedade branca, nu% processo e% 5ue o te%plo Ko terreiroL aparece co%o sucedCneo do %undo a3ricano 5ue tin:a 3icado para tr)s, do outro lado do AtlCntico. O cando%bl7, para Bastide, recria2a para o negro u% %undo ao 5ual ele podia, co% certa regularidade, se retirar da sociedade branca opressi2a e do%inadora, u%a pe5uena S3rica 3ora da sociedade, o terreiro co%o substituti2o da perdida cidade a3ricana e da 3a%lia 5ue n o p8de ser re3eita no Brasil nos %oldes a3ricanos. O cando%bl7 pun:a - disposi, o do negro brasileiro u% %undo ta%b7% negro, co%unit)rio-3a%iliar, <ustaposto ao %undo branco, de %odo 5ue o 3iel pudesse passar de u% %undo para o outro co%o se 3osse% di%ens6es ortogonais de u%a %es%a realidade, e% 5ue o n o-religioso signi3ica2a a ad2ersidade a 5ue o negro esta2a su<eito pela realidade :ist=rica da escra2id o. O cando%bl7, ent o religi o 7tnica, 3oi 2isto por Bastide co%o u%a S3rica recuperada na 2ida religiosa dos terreiros. 1% ,s religi-es africanas, ele c:a%ou esse dispositi2o de Wprincpio do corteX, %as <) ante2ia u% %o%ento e% 5ue o cando%bl7 n o seria %ais si%ples religi o de negros, podendo receber ta%b7% de2otos e si%pati.antes origin)rios de etnias de orige% n o a3ricana. Antecipou, portanto, a trans3or%a, o do cando%bl7 de religi o 7tnica e% religi o uni2ersal, o 5ue 2iria a se consolidar trinta anos depois de sua pes5uisa de ca%po nos terreiros da Ba:ia. Bastide n o 5ueria si%ples%ente descre2er u%a religi o de a3ricanos no Brasil, %as pretendia entender co%o as realidades sociais do negro e do branco se interpenetra2a%, de %odo 5ue a pe5uena S3rica 5ue ele redescobriu e% solo brasileiro pudesse ser co%preendida co%o u%a realidade brasileira, capa. de se %ostrar co%o 3onte de u%a %eta3sica aut8no%a, nu% contraponto signi3icati2o co% a sociedade %ais a%pla e% 5ue

( esta2a constituda. O 3ato 7 5ue Bastide estuda2a u%a sociedade 5ue se trans3or%a2a %uito rapida%ente, tanto 5ue os grandes te%as da sociologia nas d7cadas seguintes se ateria% a tr4s itens b)sicosA industriali.a, o, urbani.a, o e %igra, o. Aco%pan:ando o processo de %udan,a econ8%ica, social e poltica 5ue %arcou o p=s-Segunda Buerra, a 2ida religiosa no Brasil %udou ta%b7%. 1 %udou nu% grau, nu%a extens o e nu%a 2elocidade nunca dantes 2istos e% nossa :ist=ria, 3icando para se%pre %arcado o declnio inexor)2el do catolicis%o 3ace ao a2an,o de outras religi6es. A percep, o aguda e insistente desse 3ato aco%pan:ou Candido Procopio @erreira de Ca%argo desde os anos $E*', 5uando co%e,ou a se interessar por estudar o desen2ol2i%ento do 5ue ele caracteri.ou co%o 7continuum %edi9nicoO Ku% gradiente 5ue re9ne grande di2ersidade de 3or%as religiosas 5ue se aproxi%a% ou se a3asta%, e% di3erentes graus, dos tipo puros espiritis%o Hardecista, nu% p=lo, e a religi o a3robrasileira, no outroL, be% co%o a expans o das igre<as pentecostais, todas elas 3or%a,6es religiosas intensa%ente sacrais a se alastrar pelo Brasil urbano, 5ue se industriali.a2a e se %oderni.a2a. 1xata%ente nas regi6es e% 5ue o pas se %oderni.a2a e estabelecia gradati2a%ente padr6es %ais racionais e seculares. A expans o do pentecostalis%o, do Hardecis%o e da u%banda representa2a a contra3ace do declnio e da eros o da religi o do%inante tradicional, o catolicis%o, desgaste 5ue n o se redu.ia - dessacrali.a, o e seculari.a, o. O panora%a religioso brasileiro %uda2a, co%o continua %udando at7 os dias de :o<e, n o so%ente por5ue :) pessoas 5ue deserta% de seus deuses tradicionais, laici.ando suas 2idas e seus 2alores, %as ta%b7% por5ue :) outras 5ue e% n9%ero crescente adere% a no2os deuses, ou ent o redescobre% seus 2el:os deuses e% no2as roupagens. Procopio Ca%argo se interessa2a pela religi o e% %udan,a, c:egando a desconsiderar a5uilo 5ue elas pudesse% signi3icar e% ter%os de preser2a, o cultural ou 7tnica, de continuidade, de preser2a, o de identidades s=cio-culturais. A obra de Procopio Ca%argo sobre as religi6es 7 u%a obra sobre a con2ers o religiosa, sobre a escol:a e a deser, o ; do catolicis%o para religi6es n o cat=licas, do catolicis%o para catolicis%os. Ao en2eredar pelas religi6es de transe, religi6es %edi9nicas, 5ue ele 2ai en3eixar no gradiente Hardecista-u%bandista, Procopio Ca%argo abandonou u%a 2el:a preocupa, o dos estudiosos dessas religi6es no Brasil, o transe. >%a 2e. 5ue, co%o experi4ncia

+ religiosa controlada ritual%ente, o transe interessa ao pes5uisador apenas co%o u%a das di%ens6es religiosas, n o i%porta - sociologia a5uilo 5ue ele te% ou pode ter de psicol=gico, ex=tico ou %es%o patol=gico. Co% transe ou se% transe, a religi o 7 se%pre teatro, representa, o. O 3oco da sociologia de Procopio Ca%argo pri2ilegia2a a regula%enta, o da 2ida 5ue as religi6es s o capa.es de constituir e de inculcar, e a in3lu4ncia %oral 5ue possa% ter sobre a conduta de 2ida de indi2duos e grupos e% grande n9%ero, %udando %entalidades e %odos de agir. Segundo Proc=pio Ca%argo, a u%banda interessa2a - sociologia por5ue era u%a religi o 5ue podia ser 2ista nesses ter%os. O cando%bl7 s= interessaria anos depois, 5uando ta%b7% se %ostrasse co%o religi o 5ue se abre para todos, agora co%o concorrente no %ercado religioso. S o duas c:a2es be% di3erentes, a de Bastide e a de Procopio, %as e% a%bas as an)lises as religi6es a3ro-brasileiras surge% co%o religi6es capa.es de com etir co% as 3or%as religiosas do%inantes de interpreta, o do %undo e de orienta, o da conduta. Co%o realidade sociol=gica, o cando%bl7 e a u%banda t4%, nessa perspecti2a, o %es%o porte de religi6es co%o o catolicis%o e o protestantis%o. Passa% a se consideradas co%o iguais.

8. .ovos temas) abordagens e autores

?ais adiante, ainda nos (', 5uatro <o2ens autores %arcara% presen,a co% obras at7 :o<e rele2antesA Renato Orti., co% , morte branca do feiticeiro negro, se det7% no processo crescente de bran5uea%ento das religi6es a3ro-brasileirasT Y2onne ?aggie, e% 9uerra de ori:, estuda os usos 5ue os %e%bros de u% terreiro de u%banda do Rio de Daneiro 3a.e% dos ritos e dos s%bolos religiosos no <ogo do con3lito interno pelo poderT Roberto ?otta, e% 2)rios artigos, co%e,a a detal:ar a pr)tica sacri3icial do xang8 e os %ecanis%os de legiti%a, o social do terreiro nos bairros pobres de Reci3e e Olinda, 2indo a se tornar u% grande especialista sobre o xang8T Peter @rU, co% seu 3a%oso ;uas res ostas ( aflio" umbanda e entecostalismo, identi3ica nessas religi6es capacidades pr=prias e distintas de elaborar a id7ia de sociedade e de indi2duo e de se o3erecer co%o alternati2as para a escol:a dos 5ue busca% u%a no2a religi oA para indi2duos co% di3erentes propens6es sociais, religi6es co% di3erentes %odos de enxergar a 2ida.

E Al7% deles, outros trabal:os da d7cada se destacara%A e% $E(&, ?arco Aur7lio 0u. e Beorge 0apassade publicara% + segredo da macumba, de interpreta, o %arxista, 5ue trata do culto dos exus no Rio de Daneiro, isto 7, da 5ui%banda, co%o ritual libert)rio de senti%entos, dese<os e aspira,6es da popula, o pobre de 3a2elas do Rio e de S o PauloT e% $E(Q, Giana BroVn de3endeu na Colu%bia >ni2ersitU seu doutorado des2endando as origens da u%banda no Rio de DaneiroT e e% $E(* o casal Rut: e Set: 0eacocH publicou 0#e S irit of t#e ;ee , sobre o batu5ue do Par), u%a belssi%a obra at7 :o<e n o tradu.ida, e% 5ue se %ostra a 3us o da encantaria a%a.8nica co% o ta%bor-de-%ina %aran:ense. 1% $E(", e% sua disserta, o de %estrado na >nica%p, O tambor das flores, Ana.a NergolinoIenrU discorreu sobre u%a 3edera, o de terreiros do Par), %ostrando a u%banda 3ora do eixo Rio-S o Paulo. Na disserta, o de %estrado de3endida na >nB, e% $E(E, Ordep Trindade-Serra, estudando u% terreiro de cando%bl7 angola da Ba:ia, tratou de u% grupo de entidades de cando%bl7 at7 ent o pouco estudadas, os er4s. Na d7cada de $E+' %uito se produ.iu sobre as religi6es a3ro-brasileiras, <) era% inu%er)2eis os autores. As religi6es a3ro-brasileiras 3ora% escaneadas, exa%inadas, destrinc:adas, %as o car)ter dos estudos era, na %aioria das 2e.es, %onogr)3ico. As %ais di3erentes %odalidades 3ora% apresentadas nos seus locais de orige%, os ritos 3ora% descritos e% por%enores, aspectos da organi.a, o do culto, a distribui, o dos pap7is, a di3erencia, o das origens 7tnicas, tudo isso 3oi bastante explorado. 1ntre os autores, destacara%-se, no estudo do cando%bl7A Ni2aldo da Costa 0i%a, e% pes5uisa sobre a organi.a, o :ier)r5uica dos terreiros e os pap7is sacerdotaisT D9lio Braga, 5ue tratou do culto aos antepassados da il:a de Itaparica, na Ba:ia, o c:a%ado cando%bl7 de egu%, e de tradi,6es, resist4ncia e repress o no cando%bl7 baianoT Claude 07pine, co% pes5uisa 3unda%ental sobre o cando%bl7 co%o siste%a de classi3ica, oT e Dos7 @l)2io Pessoa de Barros, 5ue pes5uisou o uso religioso das plantas. Todos esses tratara% do cando%bl7 de orige% iorub). Doc7lio Teles dos Santos, por sua 2e., se ocupou do cando%bl7 de caboclo. S7rgio @erretti e ?undicar%o @erretti tratara% do ta%bor-de-%ina %aran:ense. Norton Corr4a atuali.ou os estudos sobre o batu5ue do Rio Brande do Sul. Beatri. B=es Gantas, e% pes5uisa e% Sergipe, trouxe para a discuss o a 5uest o pol4%ica da pre3er4ncia dos pes5uisadores pela casas de cando%bl7 de orige% iorub) e% detri%ento das de 3ilia, o banta, 3a.endo %oda co% a crtica da c:a%ada nagocracia. 0uciano Arcela, da It)lia,

$' reto%ou o te%a se%pre di3cil dos exus e po%bagiras da %acu%ba carioca. Ro%pendo co% a tend4ncia %onogr)3ica do perodo, ?oni5ue Augras, origin)ria da psicologia social, se preocupou co% a constru, o da identidade dos 3i7is do cando%bl7 a partir dos %itos e ritos, nu% li2ro, + du lo e a metamorfose, 5ue 7 u%a das <=ias do perodo. A u%banda, de ritual %ais si%ples e %enos atrati2o, parece indu.ir pes5uisa de cun:o %ais generali.ante, abrangendo at7 %es%o te%as re3erentes - orienta, o polticopartid)ria de lderes religiosos e terreiros. Antes do 3inal da d7cada de $E+', ?aria Ielena Nillas Boas Concone e 0sias Nogueira Negr o, dirigentes do Centro de 1studos da Religi o WGuglas Teixeira ?onteiroX, o C1R, identi3icara% desde logo a 3ragilidade das 3edera,6es de u%banda, cooptadas pelas pr)ticas 3isiol=gicas de polticos si%pati.antes da u%banda, en5uanto 0iana Trindade, ta%b7% desse centro, desnuda2a a condi, o t#ri<ster de 1xu. Co%o parte do grande pro<eto do C1R, 0sias Negr o e ?aria Ielena Concone reali.ara% u%a extensa pes5uisa nos cart=rios de registro ci2il de S o Paulo, o 5ue l:es per%itiu descre2er co% precis o a expans o das religi6es a3ro-brasileiras, indicando a c:egada e a 3ixa, o do cando%bl7 e% S o Paulo a partir dos anos $E"'. At7 ent o, S o Paulo era u% territ=rio para a pes5uisa da u%banda, e 5ue% 5uisesse estudar o cando%bl7 de2eria ir - Ba:ia. ?as, co% a descoberta de 5ue e% S o Paulo ta%b7% <) se podia% encontrar in9%eros terreiros de cando%bl7, abriu-se u%a no2a 3rente de pes5uisa, da 5ual participei co% u% pro<eto de in2estiga, o 5ue cobriu a regi o %etropolitana de S o Paulo, pro<eto 3inanciado pela @AP1SP. Ga saiu %eu li2ro +s candombl's de So Paulo, de $EE$, apresentado original%ente - >SP, e% $E+E, co%o tese de li2re-doc4ncia e% sociologia. At7 ent o, as religi6es a3ro-brasileiras <) tin:a% despertado plena%ente o interesse das ci4ncias socias co%o ob<eto de estudo. Co%e,a2a u% %o2i%ento in2ersoA as religi6es a3ro-brasileiras se interessando pelo 5ue delas di.ia% as ci4ncias sociais. Obras de cientistas sociais aos poucos 3ora% se trans3or%ando e% 3onte de con:eci%ento religioso, nu% %o2i%ento 5ue eu e outros estuda%os sob o no%e de a3ricani.a, o do cando%bl7 e, por extens o, das de%ais %odalidades a3ro-brasileiras.

$$ =. Religio universal) africani>ao e dissincreti>ao

Nos %eios do cando%bl7, acredita-se 5ue %uitos ele%entos rituais da religi o dos orix)s teria% se perdido, por 2)rias ra.6es, ao longo da reconstitui, o da religi o a3ricana no Brasil. ?uitos acredita% ta%b7% 5ue 7 poss2el recuperar essas perdas e, assi%, restaurar a 3or,a e a ri5ue.a originais da religi o. Seria preciso, con3or%e se pensa, reaprender as lnguas a3ricanas, restabelecer ritos, recuperar a %itologia. Isso 7 u%a diretri. ideol=gica i%portante 5ue nortear) %udan,as na religi o, sobretudo e% seu extra2asa%ento para 3ora da Ba:ia, %as l) ta%b7% se 3a.endo presente. +s n(g$ e a morte, de Duana 1lbein dos Santos, tese de doutorado e% etnologia apresentada - Sorbonne e% $E(& e publicada no Brasil e% $E(", %uitas 2e.es reedidata, 7 exe%plo precioso da tentati2a de reencontrar a 3=r%ula perdida e entender o sentido es5uecido dos ritos. Reconstruindo a religi o no Brasil por %eio da etnogra3ia col:ida na S3rica, Duana 1lbein dos Santos 3oi capa. de o3erecer ao po2o-de-santo u% no2o ca%in:o a ser seguido ritual%ente, co% signi3icados de u%a cos%ogonia 5ue d) u% outro sentido religi oA agora sabe-se por 5ue se canta tal cantiga e o 5ue ela 5uer di.erT agora sabe-se por 5ue tal pr)tica ceri%onial de2e ser reali.ada. O cando%bl7 7 religi o de trans%iss o oral, %as o li2ro agora passa2a a ser u% instru%ento i%portante de recupera, o de tradi,6es. Gurante %in:a pes5uisa sobre o cando%bl7 de S o Paulo, 5ue %e obrigou a pes5uisar ta%b7% terreiros de outros estados do Brasil, era co%u% eu e %eus auxiliares de ca%po, co%o Nagner Bon,al2es da Sil2a, Rita de C)ssia A%aral, Rosa ?aria Bernardo e Ricardo ?ariano, encontrar%os nos terreiros o li2ro de Duana 1lbein, 3re5Zente%ente anotado e re2elando sinal de uso intenso. 1% $E+$, Pierre Nerger, agora c:a%ado Pierre @atu%bi Nerger, publicou sua obra %onu%ental de 3ot=gra3o e etn=gra3o, +ri:s" deuses iorubs na ?frica e no .ovo @undo . Nunca %ais o 2el:o cando%bl7 seria o %es%o. Nerger o3erece u% receitu)rio preciso, denso, 3idedigno do culto de cada u% dos orix)s cultuados do lado de c) do AtlCntico, apresentando suas originais 3ei,6es a3ricanas, 5ue pode% ser co%paradas, a cada p)gina, co% a 2ers o brasileira. Co% esse li2ro, Nerger lan,ou u%a ponte de3initi2a entre a Ba:ia e a S3rica, ponte 5ue 5ual5uer u% poderia, a partir de ent o, atra2essar. A 2olta - S3rica, t o

$& ansiada por %uitos lderes e seguidores das religi6es a3ro-brasileiras interessados na atuali.a, o da religi o, se 3e. acess2el atra27s da leitura, o li2ro se i%pondo - oralidade. Gi3cil i%aginar :o<e u% seguidor do cando%bl7 %ini%a%ente escolari.ado 5ue n o ten:a e% algu% %o%ento lido ou tido 2ontade de ler trabal:os escritos co%o os de Pierre Nerger e Duana 1lbein. A esse es3or,o de recupera, o da %itologia e do ritual do cando%bl7 por seus lderes e seguidores a partir da produ, o das ci4ncias sociais, eu %es%o posso ter contribudo co% %eu @itologia dos ori:s e os li2ros in3anto-<u2enis sobre os orix)s 5ue publi5uei a partir do ano &'''. Be%, o cando%bl7, ent o, <) experi%enta2a %odi3ica,6es substanciais,

trans3or%ado nu%a religi o para todos, n o %ais u%a religi o exclusi2a de descendentes de a3ricanos. Co% sua l=gica pr=pria e sua capacidade de 3ornecer ao de2oto u%a rica e instigante interpreta, o do %undo, o cando%bl7 3oi se espal:ando da Ba:ia para todo o Brasil. @oi se trans3or%ando e se adaptando -s no2as condi,6es sociais e culturais. Agora religi o para todos, o cando%bl7 en3ati.a a id7ia de 5ue a co%peti, o na sociedade 7 be% %ais aguda do 5ue se podia pensar, 5ue 7 preciso c:egar a n2eis de con:eci%ento %)gico e religioso %uito %ais densos e ci3rados para %el:or co%petir e% cada instante da 2ida, 5ue o poder religioso te% a%plas possibilidades de se 3a.er au%entar. 1nsina 5ue n o :) nada a esconder ou repri%ir e% ter%os de senti%entos e %odos de agir, co% rela, o a si %es%o e co% rela, o aos de%ais. N o i%p6e barreiras %oralistas aos dese<os e ao co%porta%ento sexual, ao contr)rio. O cando%bl7 considera 5ue neste %undo pode%os ser o 5ue so%os, o 5ue gostara%os de ser e o 5ue os outros gostaria% 5ue 38sse%os. A u% s= te%po. ?uito apropriado aos 2entos libert)rios da contracultura 5ue soprara% no Brasil e no %undo nas d7cadas de $E"' e ('. Co%o ag4ncia de ser2i,os %)gicos, 5ue ta%b7% 7, a religi o dos deuses a3ricanos e% suas di3erentes %odalidades o3erece ao n o-de2oto a possibilidade de encontrar solu, o para proble%a n o resol2ido por outros %eios, se% %aiores en2ol2i%entos co% a religi o. Para o cliente Kconsu%idor dos ser2i,os %)gicos 5ue a religi o o3erece ta%b7% aos n ode2otos, sob paga%entoL passa desapercebida a intensa ati2idade ritual do cando%bl7 e das outras deno%ina,6es a3ro-brasileiras. Co%o as ceri%8nias inici)ticas s o reali.ados longe dos ol:os do p9blico, s o secretas, o n o-iniciado s= 24 o rito p9blico, 5ue 7 a 3esta, co% %9sica, canto, dan,a, co%ida e %uita cor. O cando%bl7 assi% 7 %uito con3undido co% sua

$# 3or%a est7tica, a 5ual se reprodu. no teatro, na escola de sa%ba, na no2ela da tele2is o ; os orix)s ao alcance da % o co%o produto de consu%o. Por5ue cando%bl7 ta%b7% 7 3esta, co%o o estudou Rita de C)ssia A%aral e% AirB + modo de crer e de viver do ovoCdeC santo. Parcela i%portante da legiti%idade social dessa cultura de orige% a3ricana, cu<o celeiro %ais i%portante 7 a Ba:ia, 3oi gestada a partir de u%a no2a est7tica 3or%ulada pela classe %7dia intelectuali.ada do Rio e de S o Paulo nas d7cadas de $E"' e $E(', 5ue adotou os artistas e intelectuais baianos, inclusi2e, propagou-se pela %dia eletr8nica e c:egou a todas as classes sociais. Sobretudo atra27s da %9sica popular p=s-Bossa No2a. C:egou ta%b7% aos pobres, ainda 5ue esses n o ten:a% 2i2ido o dese<o de retorno e rebeldia 5ue, na d7cada de $E"', ru%ou para Sal2ador e% busca das 2ener)2eis % es-desanto e seus b9.ios e 3eiti,os. Gese<o 5ue se alastrou ta%b7% entre os seguidores da u%banda, 5ue co% es3or,o :a2ia% buscado at7 ent o apagar <usta%ente essa orige% n o branca de sua religi o, essa Ba:ia, essa S3rica. 1ra o processo de a3ricani.a, o do cando%bl7, e% 5ue o retorno deliberado - tradi, o signi3ica o reaprendi.ado da lngua, dos ritos e %itos 5ue 3ora% deturpados e perdidos na ad2ersidade da Gi)sporaT 2oltar - S3rica n o para ser a3ricano, ne% para ser negro, %as para recuperar u% patri%8nio cu<a presen,a no Brasil 7 agora %oti2o de orgul:o, sabedoria e recon:eci%ento p9blico, para ser o detentor de u%a cultura 5ue <) 7 ao %es%o te%po negra e brasileira, por5ue o Brasil <) se recon:ece no orix). 1sses s o, a %eu 2er, os te%as %ais i%portantes tratados no 3inal dos +', te%as 5ue procurei discutir e% +s candombl's de So Paulo e reto%ar, cator.e anos depois, e% Segredos guardados. 1% su%a, ao longo do processo de %udan,as %ais geral 5ue orientou a 3or%a, o brasileira das religi6es dos orix)s, 2oduns e in5uices, o culto das di2indades a3ricanas pri%eiro %isturou-se ao culto dos santos cat=licos para ser brasileiro, 3or<ando-se o sincretis%oT depois apagou ele%entos negros e adotou 2alores crist os para ser uni2ersal e se inserir na sociedade geral, gestando-se a u%bandaT 3inal%ente reto%ou origens negras para trans3or%ar ta%b7% o cando%bl7 e% religi o para todos, iniciando u% processo de a3ricani.a, o e dessincreti.a, o para alcan,ar sua autono%ia e% rela, o ao catolicis%o. Para isso, certa%ente, o recon:eci%ento da cultura dos orix)s pela sociedade e% geral

$Q representou u% passo i%portante e sua di2ulga, o atra27s da %9sica popular, do teatro e da literatura, entre outras 3or%as de %ani3esta, o cultural, n o deixou de ser %uito expressi2o. Nos te%po atuais, as %udan,as por 5ue passa% as religi6es depende%, entre outros %oti2os, da necessidade da pr=pria religi o e% %udan,a de se expandir e se en3rentar de %odo co%petiti2o co% as de%ais religi6es. A %aior parte dos atuais seguidores das religi6es a3ro-brasileiras nasceu cat=lica e adotou a religi o 5ue pro3essa :o<e e% idade adulta. N o 7 di3erente para e2ang7licos e %e%bros de outros credos de con2ers o. Pertencer :o<e a u%a deter%inada religi o no Brasil 7 5uest o de escol:a pessoal. A religi o 5ue se pro3essa :o<e <) n o 7 a5uela na 5ual se nasce, %as a 5ue se escol:e. A religi o 5ue algu7% elege para si :o<e, selecionada de u%a pluralidade e% per%anente expans o, ta%b7% n o 7 necessaria%ente %ais a 5ue seguir) a%an: . O religioso 7 agora u% ser pouco 3iel. ?ais de u% 5uarto da popula, o adulta da regi o %etropolitana de S o Paulo pro3essa :o<e religi o di3erente da5uela e% 5ue nasceu, s o con2ertidos, %uitos tendo experi%entado sucessi2as op,6esQ. 1n3i%, o cando%bl7, o ta%bor-de-%ina, o xang8, o batu5ue e a u%banda co%p6e% u% con<unto de alternati2as religiosas 5ue se insere cada 2e. %ais co%o possibilidades de op, o para todosT as a%arras 7tnicas est o de3initi2a%ente des3eitas. M preciso tratar essas religi6es a partir de categorias 5ue ; para al7% dos aspectos de cun:o %)gico, co%o a cura ; per%ita% entender 5uest6es atuais das ci4ncias sociais, co%o as de g4nero, sexualidade, representa, o poltica, identidade na grande cidade, 7tica. Ge g4nero, sexualidade, :o%ossexualidade e pap7is no terreiro, tratara% Rita Segato, pes5uisando o xang8 e% Perna%buco, e Patrcia Bir%an e ?aria 0ina 0e o Teixeira, analisando terreiros do Rio de Daneiro. Teresin:a Bernardo se prop8s a entender 5uest6es re3eridas - %ul:er e % e, to%ando co%o re3er4ncia a %entalidade %tico-a3ricana do cando%bl7. Ar%ando Nallado analisou 5uest6es de %oralidade e 7tica religiosa e o con3lito nos terreiros. Ia2ia u% outro 2eio i%portante a explorar, o da %9sica e da dan,a, e% 5ue atuara% Dos7 Dorge de Car2al:o, [ngela 0Z:ning e Susanna Barbara. As religi6es a3ro-brasileiras s o agora ta%b7% produto de exporta, o e po2oa% o i%agin)rio e o le5ue de escol:as religiosas de po2os 2i.in:os, co%o os argentinos e uruguaios, e se expande% %ais al7%, buscando terras europ7ias, estabelecendo-se e%
Q

Ant8nio @l)2io Pierucci e Reginaldo Prandi, , realidade social das religi-es no Brasil. S o Paulo, Iucitec, $EE".

$* Portugal, It)lia e Su,a, inicial%ente aco%pan:ando os e%igrantes brasileiros, co%o o cando%bl7 <) tin:a seguido antes os %igrantes nordestinos 5ue buscara% Rio de Daneiro, S o Paulo, Braslia. Os cientistas socias, 7 claro, 2 o atr)s, pois :) %uito a explicar. Ne<a%se os trabal:os de Ari Pedro Oro seguindo os passos do batu5ue ga9c:o nos pases do Cone Sul. 1 os de Is%ael Pordeus sobre Portugal, %ais a obra de antrop=logos estrangeiros, 5ue 3ora% se <untando aos brasileiros no dese<o de entender as religi6es a3ro-brasileiras e% contextos culturais cada 2e. %ais distantes da5ueles e% 5ue nascera%, co%o Bruno Barba e 0uisa @aldini, estudando as religi6es a3ro-brasileiras na It)lia, Ale<andro @rig7rio e ?ara Dulia Caro..i, na Argentina, Ren.o Pi-Iugarte no >ruguai. Outros autores co% contribui,6es i%portantes aos estudos das religi6es a3robrasileiras de2e% ser le%brados. 1studando o cando%bl7 no perodo inicial, Rut: 0andes, Gonald Pierson e Dean \iegler Ktodos 2isitantes estrangeirosL. ?ais recente%ente, ?)rcio Bold%an tratou da constru, o da pessoa e do transeT ]laas Poort%ann o3ereceu u%a interpreta, o antropol=gica da cos%ologia nag8T Nagner Bon,al2es da Sil2a estudou o cando%bl7 de S o Paulo co%o religi o da %etr=poleT Arno Nogel e ?arco Ant8nio da Sil2a ?ello retrabal:ara% a 5uest o da constru, o inici)tica da identidadeT NolneU BerHe%brocH buscou u%a interpreta, o teol=gica do culto aos orix)sT Dosildet: Bo%es Consorte te% estudado a 5uest o do sincretis%o. Os antrop=logos Bilberto ?a..oleni, italiano, ?ic:el Agier, 3ranc4s, e ?icHelle O%ari, nortea%ericana, in2estigara% o terreiro e% 3ace do %ulticulturalis%o conte%porCneo. Ste3ania Capone buscou entender 5uest6es do poder nu%a co%para, o entre o terreiro brasileiro e suas 3ontes a3ricanasT Nilson Caetano de Sou.a D9nior estudou o cando%bl7 do Rec8nca2o BaianoT Rosa ?aria Bernardo e Patrcia Ricardo de Sou.a preocupara%-se co% 5uest6es da est7tica do cando%bl7T I7lio Nianna, nu%a tese de doutorado sobre a constru, o de tradi,6es no cando%bl7, o3ereceu u% detal:ado estudo dos %ais i%portantes terreiros e lderes de cando%bl7 do Rio de Daneiro, suas origens e 3ilia,6es. Raul 0odU, %use=logo, publicou obra nu%erosa sobre ob<etos sagrados. Ta%b7% 7 preciso %encionar Ronaldo Senna, 5ue pes5uisou o <ar4 no interior da Ba:iaT ?aria do Car%o Brand o, 0us @elipe Rios e Anilson 0ins 5ue trabal:ara% co% o xang8 tradicional e o xang8 u%bandi.adoT %ais RaU%undo Ieraldo ?au7s e Bisela ?aca%bira Nillacorta, Carlos Alberto Caroso e N9bia Rodrigues, Andr7 Ricardo de Sou.a,

$" estudiosos dos cultos de encantaria, cati%b=, pa<elan,a e caboclosT ?aria A%)lia Pereira Barreto, pela pes5uisa sobre o ta%bor-de-%inaT 0ui. Assun, o pela in2estiga, o recente do cati%b= ou <ure%a e% terreiros de u%banda, cando%bl7 e xang8 do interior nordestino. Outros antrop=logos 5ue pes5uisara% a u%bandaA sobre %agia e cura, Paula ?onteroT sobre organi.a, o, Dos7 Buil:er%e ?agnaniT sobre %arginalidade e co%porta%entoA @ernando Bru%ana e 1lda ?artine.T sobre cri%e e i%age% 3e%inina na 5ui%banda, ?)rcia Contins. 1% @edo do feitio, Y2onne ?aggie analisa rela,6es entre %agia e poder e entre o direito e a religi o. Ge 3ora das ci4ncias sociais 2eio a instigante contribui, o de ?arlUse ?eUer sobre as origens poss2eis da entidade Po%bagira. A lista, e2idente%ente, est) longe de ser co%pleta. @altaria incluir, entre outros, autores de trabal:os de cun:o :ist=rico 5ue 24% des2endando passagens i%portantes da constitui, o das religi6es a3ro-brasileira, co%o Renato da Sil2eira, 5ue trabal:ou co% as origens dos pri%eiros terreiros de cando%bl7 5ueto da Ba:iaT 0uis Nicolau Par7s, debru,ado sobre a contribui, o da na, o <e<e na 3or%a, o desse cando%bl7 baianoT e Roberto ?oura, 5ue nos deu sua obra sobre a OPe5uena S3ricaO do Rio de Daneiro, po2oada de personagens 5ue 3i.era% parte, ao %es%o te%po, da consolida, o carioca da religi o a3ro-brasileira e da 3or%a, o do sa%ba e outros ele%entos 3unda%entais da cultura popular brasileira.

D. Religi-es universais em com etio e conflito ?as u% te%a no2o, decisi2o, candente, co%e,ou a preocupar ulti%a%ente os cientistas sociaisA 5ual o 3uturo das religi6es a3ro-brasileirasF Nos 9lti%os anos do s7culo //, acredita2a-se 5ue tudo ia be% co% as religi6es a3ro-brasileiras. D) :a2ia% consolidado seu status de religi6es de car)ter uni2ersal e se encontra2a% instaladas no Pas e %ais al7% co%o concorrentes legti%as e e% expans o no %ercado religioso. Crescera% e se %ostrara%, lutando para ro%per o preconceito 5ue ainda as cerca2a e cerca, religi6es de orige% negra 5ue s o. ?as, e% &''$, Ricardo ?ariano, analisando o cresci%ento e2ang7lico, e% sua tese de doutorado, 3e. u%a descoberta

$( sensacional*. Gescobriu 5ue as religi6es a3ro-brasileiras esta2a% perdendo 3i7is. Isso %es%oA os di%inutos cando%bl7 e u%banda, so%ados, perdia% 3i7is nu% %ontante signi3icati2o. 1 apontou co%o ra. o o en3renta%ento co% as igre<as pentecostais. O con3lito entre e2ang7licos e a3ro-brasileiros <) 2in:a sendo estudado, %as agora tudo %uda2a de 3igura, de extens o, abrindo-se u% no2o 3lanco na pes5uisa sociol=gica do seg%ento a3ro-brasileiro. Trabal:os co%o os de Ari Pedro Oro, Ceclia 0oreto ?ari. e ?ari.a de Car2al:o Soares, todos da d7cada de $EE', co%o o de ?iria% ?arclio Rabelo, %ais recente%ente, <) explicita2a% o te%a do con3lito entre e2ang7licos e a3ro-brasileiros e se pergunta% sobre as c:ances de sobre2i24ncia dessas 9lti%as. Agora trata2a-se de %edir o declnio e re3letir sobre seus e3eitos na sociedade brasileira. Ol:ando separada%ente as religi6es, pode-se 2er 5ue a perda de 3i7is do con<unto a3ro-brasileiro se de2e ao encol:i%ento da u%banda. Co%o o pe5ueno cresci%ento do cando%bl7 n o 7 su3iciente para co%pensar as perdas u%bandistas, o con<unto todo se %ostra, agora, debilitado e declinante diante do a2an,o pentecostal. Ac:o 5ue algu%as considera,6es 5ue apresentei e% Segredos guardados) %eu li2ro de &''*, pode% su%ariar o no2o 5uadro de preocupa, o. Pode% ser %uitas as ra.6es do declnio a3ro-brasileiro, %as certa%ente elas est o associadas -s no2as condi,6es da expans o das religi6es no Brasil no contexto do %ercado religioso. A o3erta de ser2i,os 5ue a religi o 7 capa. de propiciar aos consu%idores religiosos e as estrat7gias de acessar os consu%idores e criar no2as necessidades religiosas i%p6e% %udan,as 5ue ne% se%pre religi6es %ais a<ustadas - tradi, o consegue% assu%ir. M preciso, sobretudo, en3rentar-se co% os concorrentes, atuali.ar-se. Para religi6es antigas, pode% ocorrer %udan,as 5ue %obili.a% apenas u% setor dos lderes e de2otos, co%o, por exe%plo, onte%, a 3ra, o das Co%unidades 1clesiais de Base e, :o<e, a parcela da Reno2a, o Caris%)tica do catolicis%o. No caso dos e2ang7licos, a2an,a% os reno2ados pentecostais, %as declina% algu%as das deno%ina,6es :ist=ricas, tradicionais. Certa%ente, o sincretis%o cat=lico, 5ue por 5uase u% s7culo ser2iu de guarida aos a3ro-brasileiros, n o de2e %ais l:es ser t o con3ort)2el. Juando o pr=prio catolicis%o est)

Ricardo ?ariano, ,nlise sociol$gica do crescimento Sociologia. S o Paulo, >SP, &''$.

entecostal no Brasil . Tese de doutorado e%

$+ e% 5ueda, a Cncora sincr7tica cat=lica pode estar pesando des3a2ora2el%ente para os a3robrasileiros, 3a.endo-os nau3ragar. >%banda e cando%bl7 s o religi6es %)gicas. A%bas pressup6e% o con:eci%ento e o uso de 3or,as sobrenaturais para inter2en, o neste %undo, o 5ue pri2ilegia o rito e 2alori.a o segredo inici)tico. Al7% do sacerd=cio religioso, a %agia 7 5uase 5ue u%a ati2idade pro3issional paralela de pais e % es-de-santo, 2oltada para u%a clientela religiosa%ente al:eia - religi o a3ricana. Nesses ter%os, o cando%bl7 7 2isto dentro do pr=prio seg%ento a3ro-brasileiro co%o 3onte de %aior poder %)gico 5ue a u%banda, o 5ue atrai para o seio do cando%bl7 %uitos u%bandistas. Para o cando%bl7, 5ue est) %ais perto do pensa%ento a3ricano 5ue a u%banda, o be% e o %al n o se separa%, n o s o ca%pos distintos. A u%banda, por7%, 5uando se 3or%ou, se i%aginou ta%b7% co%o religi o 7tica, capa. de 3a.er a distin, o entre o be% e o %al, - %oda ocidental, crist . ?as acabou criando para si u%a ar%adil:aA ao separar o ca%po do be% do ca%po do %al, po2oou o pri%eiro co% seus guias de caridade, os caboclos, pretos-2el:os e outros espritos bons, - %oda Hardecista. Para controlar o segundo, arregi%entou u% pante o de exus-espritos e po%bagiras, entidades 5ue n o se acan:a% e% trabal:ar para o %al 5uando o %al 7 considerado necess)rio. @icou di2idida entre dois ca%pos 7ticos opostos, Wentre a cru. e a encru.il:adaX, na 3eli. express o de 0sias Nogueira Negr o. Por outro lado, o culto dos exus e po%bagiras, identi3icados popular%ente, especial%ente pelos religiosos oponentes, co%o 3iguras diab=licas ; culto tratado durante %uito te%po co% discri, o e segredo ; 2eio recente%ente a ocupar na u%banda lugar aberto e de realce. 1ra tudo de 5ue precisa2a u% certo pentecostalis%oA agora o diabo esta2a ali be% - % o, nos terreiros ad2ers)rios, 2is2el e palp)2el, pronto para ser :u%il:ado e 2encido. O neopentecostalis%o le2a ao p7 da letra a id7ia de 5ue o diabo est) entre n=s, incitando seus seguidores a di2is)-lo nos transes rituais dos terreiros de cando%bl7 e u%banda. Pastores da Igre<a >ni2ersal do Reino de Geus, e% ceri%8nias 3arta%ente 2eiculadas pela tele2is o, sub%ete% desertores da u%banda e do cando%bl7, e% estado de transe, a rituais de exorcis%o, 5ue t4% por 3i% :u%il:ar e escorra,ar as entidades espirituais a3ro-brasileiras incorporadas, 5ue eles considera% %ani3esta,6es do de%8nio, nu% ata5ue se% tr7gua ao cando%bl7 e - u%banda e a seus deuses e entidades, pr)tica

$E constituti2a de sua pr=pria identidade, con3or%e de%onstrara% Ronaldo de Al%eida " e Ricardo ?ariano(. Os terreiros, en3i%, :a2ia% sido deixados e% pa. pela polcia K5uase se%preL, %as gan:ara% ini%igos %uito %ais decididos e dispostos a expuls)-los do cen)rio religioso, contendores 5ue 3a.e% da persegui, o -s cren,as a3ro-brasileiras u% ato de 37, no recinto 3ec:ado dos te%plos co%o no ili%itado e p9blico espa,o da tele2is o e do r)dio. A u%banda e o cando%bl7, cada 5ual a seu %odo, s o bastante 2alori.ados no %ercado de ser2i,os %)gicos e se%pre 3oi grande ; e n o necessaria%ente religiosa ; a sua clientela, %as a%bos en3renta% :o<e a concorr4ncia de incont)2eis ag4ncias de ser2i,os %)gicos e esot7ricos de todo tipo e orige%, se% 3alar de outras religi6es, 5ue inclusi2e se apropria% de suas t7cnicas, sobretudo as oraculares. As a3ro-brasileiras s o religi6es de pe5uenos grupos 5ue se congrega%, nos terreiros, e% torno de u%a % e ou pai-de-santo. 1%bora se culti2e% rela,6es protocolares de parentesco inici)tico entre terreiros, cada u% deles 7 aut8no%o e auto-su3iciente, e n o :) nen:u%a organi.a, o institucional e3ica. 5ue os uni3i5ue ou 5ue per%ita u%a ordena, o %ni%a capa. de estabelecer planos e estrat7gias co%uns na rela, o da religi o a3robrasileira co% as outras religi6es e o resto da sociedade. As 3edera,6es de u%banda e cando%bl7, 5ue suposta%ente uniria% os terreiros, n o 3unciona%, pois n o :) autoridade aci%a do pai ou da % e-de-santo. Al7% de co%petire% co% as outras religi6es e pr)ticas %)gicas, os terreiros co%pete% 3orte%ente entre si, e os la,os de solidariedade entre os di3erentes grupos s o 3r)geis e circunstanciais. N o :) organi.a, o e%presarial e n o se disp6e de canais eletr8nicos de co%unica, o. Sobretudo, ne% o cando%bl7 ne% a u%banda t4% 5ue% 3ale por eles, %uito %enos 5ue% os de3enda. ?uito di3erente das %odernas organi.a,6es e%presariais das igre<as e2ang7licas, 5ue usa% de t7cnicas %odernas de %arHeting, 5ue treina% seus pastores-executi2os para a expans o e prosperidade %aterial das igre<as, 5ue conta% co% canais pr=prios e alugados de tele2is o e r)dio, e co% representa, o aguerrida nos legislati2os %unicipais, estaduais e 3ederal. ?ais 5ue isso, a derrota das religi6es a3ro-brasileiras 7 ite% explcito do plane<a%ento expansionista pentecostal.
"

Ronaldo R. ?. de Al%eida, A uni2ersali.a, o do Reino de Geus. .ovos 3studos Cebra , S o Paulo, n! QQ, pp. $&-&#, %ar,o de $EE".
(

Ricardo ?ariano, .eo entecostais" sociologia do novo entecostalismo no Brasil. S o Paulo, 0oUola, $EEE.

&' A organi.a, o dos a3ro-brasileiros e% pe5uenos grupos Kas co%unidades dos terreirosL :o<e pode pesar des3a2ora2el%ente. 1ntre as d7cadas de $E*' e $E(', as religi6es de con2ers o se caracteri.a2a% pela 3or%a, o de pe5uenas asse%bl7ias, e% 5ue todos se con:ecia% e se relaciona2a%. A religi o recria2a si%bolica%ente rela,6es sociais co%unit)rias 5ue o a2an,o da industriali.a, o e da urbani.a, o ia des3a.endo. Tanto no terreiro a3ro-brasileiro co%o na igre<a e2ang7lica, o adepto se sentia de no2o parte de u% pe5ueno e be% de3inido grupo. Ao contr)rio disso, a religi o tpica da d7cada de $E+' e% diante 7 u%a religi o de %assa. As reuni6es religiosas s o reali.adas e% grandes te%plos, situados pre3erencial%ente nos lugares de %aior 3luxo de pessoas, co% grande 2isibilidade, 5ue 3unciona% o te%po todo e 5ue re9ne% adeptos 2indos de todos os lugares da cidade. Os crentes <) n o precisa% necessaria%ente se con:ecer uns aos outros. O culto ta%b7% 7 o3erecido dia e noite no r)dio e na tele2is o e o acesso ao discurso religioso 7 se%pre i%ediato, 3)cil. Os pastores s o treinados para u% tipo de prega, o uni3or%e e i%ediatista. No catolicis%o caris%)tico, por sua 2e., a constitui, o dos pe5uenos grupos de ora, o te2e 5ue se cal,ar na cria, o dos grandes espet)culos de %assa das %issas dan,antes celebradas pelos padres cantores. Nesses 2inte anos, %udou %uito a 3or%a co%o a religi o 7 o3erecida pelos %ais be%-sucedidos grupos religiosos. S o %udan,as a 5ue o cando%bl7 e a u%banda n o est o a3eitos. N o s o capa.es de se %assi3icar, %es%o por5ue a 2ida religiosa de u% a3ro-brasileiro se pauta principal%ente pelo dese%pen:o de pap7is sacerdotais dentro de u% grupo de caractersticas e%inente%ente 3a%iliares. ?ais 5ue issoA as ceri%8nias secretas das obriga,6es e sacri3cios n o s o abertas se5uer a todos os %e%bros de u% terreiros, :a2endo se%pre u%a sele, o baseada nos n2eis inici)ticos, n o sendo conceb2el a sua exposi, o a todos, %uito %enos sua di2ulga, o por %eio tele2isi2o. Al7% disso, os terreiros a3ro-brasileiros usual%ente desaparece% co% o 3aleci%ento da % e ou pai-de-santo. A n o ser e% u%a d9.ia de casas 5ue se trans3or%ara% e% e%ble%as de i%portCncia regional ou nacional para a religi o, di3icil%ente u% terreiro sobre2i2e a seu 3undador. Tudo se%pre co%e,a de no2o, pouco se acu%ula. @rag%entadas e% pe5uenos grupos, 3ragili.adas pela aus4ncia de algu% tipo de organi.a, o a%pla, tendo 5ue carregar o peso do preconceito racial 5ue se trans3ere do negro para a cultura negra, as religi o a3ro-brasileiras t4% poucas c:ances de se sair %el:or na co%peti, o ; desigual ; co% outras religi6es. Silenciosa%ente, assisti%os :o<e a u%

&$ 2erdadeiro %assacre das religi6es a3ro-brasileiras. O 3ato 7 5ue as lideran,as da u%banda e do cando%bl7, e% grande parte pouco interessadas no 5ue se passa 3ora do terreiro de cada u%, n o t4% sabido co%o reagir ou co%o se organi.ar na de3esa de sua religi o +. M 2erdade 5ue o cando%bl7 carrega u% 3ardo de tradi, o 5ue tende a ser i%obili.ador, %as a u%banda, 5ue surgiu exata%ente para ade5uar o culto a3ro-brasileiro a no2os te%pos, ta%b7% n o parece agora capa. de se adaptar rapida%ente -s no2as de%andas 5ue a sociedade apresenta. Ge todo %odo, a i%portCncia cultural da u%banda, do cando%bl7, do xang8, do ta%bor-de-%ina, do batu5ue e das de%ais deno%ina,6es te% sido se%pre %aior 5ue seu alcance de%ogr)3ico e% ter%os da e3eti2a 3ilia, o de seguidores. Sua contribui, o -s %ais di3erentes )reas da cultura brasileira 7 ri5ussi%a, co%o acontece ta%b7% noutros pases a%ericanos e% 5ue se constitura% religi6es de orige% negro-a3ricana. ?as, se se con3ir%a 5ue o Brasil 2e% se tornando religiosa%ente %enos a3ro-brasileiro, a 3onte 2i2a de 2alores, 2is6es de %undo, arran<os est7ticos, aro%as, sabores, rit%os etc., 5ue s o os terreiros a3robrasileiros, pode entrar e% processo de extin, o. N o seria u% :ori.onte pro%issor para o culti2o da di3eren,a cultural e do pluralis%o religioso, cu<o alarga%ento ali%entou pro%essas do 3inal do s7culo // de %ais de%ocracia, di2ersidade, tolerCncia e liberdade. M essa, a %eu 2er, a discuss o pendente 5ue as ci4ncias socias t4% :o<e 5ue en3rentar no trato das religi6es a3ro-brasileiras. ?uito obrigado.

Aguarda <ulga%ento de apela, o no ST@, u% processo <udicial inusitado, <) 2itorioso e% duas instCncias, iniciado por religiosos a3ro-brasileiros contra as redes de tele2is o Record e TN ?ul:er, a%bas de propriedade da Igre<a >ni2ersal do Reino de Geus.

&& Bibliografia selecionada

ABI1R, ?ic:el. A cultura dos terreirosA u% estudo de caso no cando%bl7 na Ba:ia. Revista de
,ntro ologia. S o Paulo, 2. #E, n^ &A pp. &$E-&*#, $EE".

A?ARA0, Rita de C)ssia. AirB + modo de crer e de viver no candombl' . Rio de Daneiro, Pallas e 1duc, &''&. ARC10A, 0uciano. Rio macumba. Ro%a, Bul.oni, $E+'. ASS>N_`O, 0ui.. + reino dos mestres" a tradio da Eurema na umbanda nordestina . Rio de Daneiro, Pallas, &''". A>BRAS, ?oni5ue. + du lo e a metamorfose" a identidade m*tica em comunidades nag2. Petr=polis, No.es, $E+#. aaaa. Ge Yi) ?i a Po%ba BiraA trans3or%a,6es e s%bolos da libido. InA ?O>RA, Carlos 1ug4nio ?arcondes de Korg.L. Candombl') religio do cor o e da alma, pp. $(-QQ. Rio de Daneiro, Pallas, &'''. aaaa. Jui.ilas e preceitosA transgress o, repara, o e organi.a, o dinC%ica do %undo. InA ?O>RA, Carlos 1ug4nio ?arcondes de Korg.L. Culto aos ori:s) voduns e ancestrais na religi-es afroCbrasileiras, pp. $*(-$E". Rio de <aneiro, Pallas, &''Q. BARBA, Bruno. Il gioco dei bu>ios" la divina>ione nel candombl' brasiliano. ?il o, /enia 1di.ioni, $EEE. BARBA, Bruno, @A0GINI, 0uisa e PRANGI Reginaldo. Sincretismo o africani>>a>ioneF ;inamic#e delle religioni brasiliene. B4no2a, It)lia, 1CIB, &''&. BARBARA, Rosa%aria Susanna. , dana das aiabs" dana) cor o e cotidiano das mul#eres de candombl'. Tese de doutorado e% Sociologia. S o Paulo, >ni2ersidade de S o Paulo, &''$. BARR1TO, ?aria A%)lia Pereira. +s voduns do @aran#o. S o 0us, @unda, o Cultural do ?aran: o, $E((. BARROS, Dos7 @l)2io Pessoa de. , fogueira de Aang2) o ori: do fogo" uma introduo ( mGsica sacra afroCbrasileira. Rio de Daneiro, Intercon->1RD, $EEE. aaaa. + ban!uete do rei) +lubaE'" uma introduo ( mGsica afroCbrasileira. Rio de Daneiro, Ao 0i2ro T7cnico, &'''. BARROS, Dos7 @l)2io Pessoa de e NAPO01`O, 1duardo. 3H' IrJs(" uso litGrgico e tera utico dos vegetias nas casas de candombl' EEeCnag2. Rio de Daneiro, Bertrand Brasil, $EEE. BASTIG1, Roger. Retrato do Brasil em reto e branco. Rio de Daneiro, O Cru.eiro, $EQ*. aaaa. ,s religi-es africanas no Brasil. Tradu, o de 5es religions africaines au Br'sil, de $E"'. S o Paulo, Pioneira, $E($.

&# aaaa. + candombl' da Ba#ia" rito nag2 . Tradu, o de 5e candombl' de Ba#ia, de $E*+. #b ed. S o Paulo, Nacional, $E(+. No2a edi, oA S o Paulo, Co%pan:ia das 0etras, &''$. B1R]1?BROC], NoneU. , e: erincia dos ori:s. Petr=polis, No.es, $EE+. B1RNARGO, Rosa ?aria Costa. Coisas de ori:" cultura material no candombl' de So Paulo. ?estrado e% Antropologia. S o Paulo, >SP, $EEQ. B1RNARGO, Teresin:a. .egras) mul#eres e mes" lembranas de +lga de ,la<eto. Rio de Daneiro, Pallas e 1duc, &''#. BINON-COSSARG, Bisele. Contribuition a l1etude des candombles au Br'sil" 5e candomble angola. Goctorat de Troisie%e CUcle K%i%eoL. Paris, @aculte des 0etres et Sciences Iu%aines, s.d. aaaa. A 3il:a-de-santo. InA ?O>RA, Carlos 1ug4nio ?arcondes de Korg.L. +l$orisa" 3scritos sobre a religio dos ori:s. S o Paulo, Sgora, $E+$. BIR?AN, Patrcia. Ka>endo estilo criando gneros. Rio de Daneiro, Relu%e Gu%ar) e 1duer<, $EE*. BRABA, D9lio. ,ncestralidade afroCbrasileira" o culto de bab egum. Sal2ador, Iana%) e C1AOc>@BA, $EE&. aaaa. + Eogo de bG>ios" um estudo da adivin#ao no candombl' . S o Paulo, Brasiliense, $E++. aaaa. .a gamela do feitio" re resso e resistncia nos candombl' da Ba#ia . Sal2ador, C1AO e 1du3ba, $EE*. aaaa. Ku:ico de candombl'" estudos afroCbrasileiros. @eira de Santana, >ni2ersidade 1stadual de @eira de Santana, $EE+. BRANG`O, ?aria do Car%o. Aang2s tradicionais e :ang2s umbandi>ados do Recife . Tese de doutorado e% Antropologia. S o Paulo, >SP, $E+". BRANG`O, ?aria do Car%o e RIOS, 0us @elipe. O cati%b=-<ure%a do Reci3e. InA PRANGI, Reginaldo Korg.L. 3ncantaria brasileira. Rio de Daneiro, Pallas, &''$. BROPN, Giana. >%a :ist=ria da u%banda no Rio. InA Umbanda L ol*tica. Cadernos do IS1R, $+. Rio de Daneiro, IS1R e ?arco \ero, $E+(. BR>?ANA, @ernando B. e ?ARTIN1\, 1lda B. @arginlia sagrada. S o Paulo, Iucitec, $EE$. CA?ARBO, Candido Procopio @erreira de. 4ardecismo e umbanda. S o Paulo, Pioneira, $E"$. CA?ARBO, Candido Procopio @erreira de et alii. Cat$licos) rotestantes) es *ritas. S o Paulo, No.es, $E(#. CAPON1, Ste3ania. , busca da ?frica no candombl'" tradio e oder no Brasil . Rio de Daneiro, Pallas, &''Q. CARN1IRO, 1dison. Religi-es negras. Rio de Daneiro, Ci2ili.a, o Brasileira, $E#". aaaa. .egros bantus. Rio de Daneiro, Ci2ili.a, o Brasileira, $E#(.

&Q aaaa. Candombl's da Ba#ia. Rio de Daneiro, Ci2ili.a, o Brasileira, $EQ(. aaaa. 5adinos e crioulos. Rio de Daneiro, Ci2ili.a, o Brasileira, $E"Q. CAROSO, Carlos e ROGRIB>1S, N9bia. 1xus no cando%bl7 de caboclo. InA PRANGI, Reginaldo Korg.L. 3ncantaria brasileira. Rio de Daneiro, Pallas, &''$. CARNA0IO, Dos7 Dorge de. Ritual and @usic of t#e Sango Cults of Recife) Bra>il. Tese de doutorado e% 1tno%usicologia. Bel3ast, T:e Jueends >ni2ersitU, $E+Q. aaaa. A 3or,a da nostalgiaA A concep, o de te%po :ist=rico dos cultos a3ro-brasileiros tradicionais. Religio e sociedade. S o Paulo e Rio, 2. $Q, n! &, pp. #"-"$, $E+(. aaaa. Cantos sagrados do :ang2 do Recife. Braslia, @unda, o Cultural Pal%ares, $EE#. CANA0CANTI, Pedro. As seitas a3ricanas do Reci3e. InA 3studos afroCbrasileiros" trabal#os a resentados ao 1M. Congresso ,froCBrasileiro reunido no Recife em 1N8=) 1M. volume. Rio de Daneiro, Ariel, $E#*. CONCON1, ?aria Ielena Nillas Boas. Umbanda) uma religio brasileira. S o Paulo, @aculdade de @iloso3ia, 0etras e Ci4ncias Iu%anas da >SP, $E+(. aaaa. Caboclos e pretos-2el:os da u%banda. InA PRANGI, Reginaldo Korg.L. 3ncantaria brasileira. Rio de Daneiro, Pallas, &''$. CONCON1, ?aria Ielena Nillas Boas e N1BR`O, 0sias Nogueira. >%bandaA da repress o - coopta, o. InA Umbanda L ol*tica. Cadernos do IS1R, $+. Rio de <aneiro, IS1R e ?arco \ero, $E+(. CONSORT1, Dosildet: Bo%es. 1% torno de u% %ani3esto de ialorix)s baianas contra o sincretis%o. InA CAROSO Carlos e BAC10AR, De3erson Korgs.L. Kaces da tradio afroCbrasileira, pp. ($-E&. Rio de Daneiro, Pallas, $EEE. CONTINS, ?)rcia. + caso da Pombagira" refle:-es sobre crime) ossesso e imagem feminina. Gisserta, o de %estrado e% Antropologia Social. Rio de Daneiro, >@RD, $E+#. CORReA, Norton. + batu!ue do Rio 9rande do Sul. Porto Alegre, 1ditora >@RBS, $EE&. GANTAS, Beatri. B=es. /ov$ nag2 e a ai branco. Rio de Daneiro, Braal, $E++. 1G>ARGO, Octa2io da Costa. 0#e .egro in .ort#ern Bra>il" a StudO in ,cculturation . NeV YorH, D. Augustin Publis:er, $EQ+. @1RNANG1S, Bon,al2es. Aang2s do .ordeste. Rio de Daneiro, Ci2ili.a, o Brasileira, $E#(. @1RR1TTI, ?undicar%o ?aria Roc:a. ;esceu na guma" o caboclo no tamborCdeCmina no rocesso de mudana de um terreiro de So 5u*s. , Casa KantiC,s#anti . S o 0us, Sioge, $EE#. aaaa. 3ncantaria de PBarba SoeiraQ" Cod$) ca ital da magiaF S o Paulo, Siciliano, &''$. aaaa. Terec8, a lin:a de Cod=. InA PRANGI, Reginaldo Korg.L. 3ncantaria brasileira. Rio de Daneiro, Pallas, &''$.

&* @1RR1TTI, S7rgio @igueiredo. Ruerebent de Somad2nu" etnografia da Casa das @inas . ed. %i%eoA$E+#. S o 0us, 1ditora da >@?A, $EE". aaaa. Re ensando o sincretismo" estudo sobre a Casa das @inas . S o Paulo e S o 0us, 1dusp f @ape%a, $EE*. @RIB1RIO, Ale<andro. >%banda e a3ricanis%o e% Buenos AiresA duas etapas de u% %es%o ca%in:o religioso. Rio de Daneiro, Comunica-es do IS3R, #*, pp. *#-"#, $E+E. @RIB1RIO, Ale<andro e CARO\\I, ?ara Dulia. 0as religiones a3ro-brasilegas en Argentina. InA ORO, Ari Pedro Korg.L. ,s religi-es afroCbrasileiras no Cone Sul . Cadernos de Antropologia , n! $'. Porto Alegre, >@RBS, $EE#. @RY, Peter. Guas respostas - a3li, oA u%banda e pentecostalis%o. ;ebate e cr*tica, n!. "A (E-EQ, $E(*. BO0G?AN, ?)rcio. , ossesso e a construo da essoa no candombl' . Gisserta, o de %estrado e% Antropologia Social. Rio de Daneiro, >@RD, $E+Q. I1R]ONITS, ?el2ille D. T:e Sout:er%ost Outpost o3 t:e NeV Porld A3ricanis%s. ,merican ,nt#ro ologist. 2. Q*, n! Q, pp. QE*-*E', $EQ#. 0ANG1S, Rut:. , cidade das mul#eres. K0#e citO of Homen, $EQ(L. Rio de Daneiro, Ci2ili.a, o Brasileira, $E"(. 01ACOC], Set: e 01ACOC], Rut:. S irits of t#e ;ee " a StudO of an ,froCBra>ilian Cult. No2a YorH, T:e A%erican ?useu% o3 Natural IistorU, $E(*. 0MPIN1, Claude. Os estere=tipos da personalidade no cando%bl7 nag8. InA ?O>RA, Carlos 1ug4nio ?arcondes de Korg.L. +l$orisa" 3scritos sobre a religio dos ori:s. So Paulo, Sgora, $E+$. aaaa. An)lise 3or%al do pante o nag8. InA ?O>RA, Carlos 1ug4nio ?arcondes de Korg.L. Bandeira de ,lair" +utros escritos sobre a religio dos ori:s. S o Paulo, Nobel, $E+&. 01NY, ?aria Stella @erreira. 0#e Umbanda is for all of us. Gisserta, o de %estrado e% Antropologia. >ni2ersitU o3 Pisconsin, $E"(. 0I?A, Nicente. Aang2. Reci3e, Centro de Cultura A3ro-Brasileiro e Dornal do Co%7rcio, $E#(. 0I?A, Ni2aldo da Costa. , fam*lia de santo nos candombl's EeEesCnag2s da Ba#ia . &b edi, o. Rio de Daneiro, Pallas, &''#. 0I?A, Ni2aldo da Costa et alii. 3ncontro de na-es de candombl'. Sal2ador, C1AO e Ina%), $E+Q. 0INS, Anilson. Aang2 de Pernambuco. Rio de Daneiro, Pallas, &''Q. 0hININB, Angela. ?9sicaA o cora, o do cando%bl7. Revista USP, S o Paulo, n! (, pp. $$*-$&Q, $EE'. 0>\, ?arco Aur7lio e 0APASSAG1, Beorge. + segredo da macumba. Rio de Daneiro, Pa. e Terra, $E(&.

&" ?ABBI1, Y2onne. 9uerra de ori:s" um estudo de ritual e conflito . Rio de Daneiro, \a:ar, $E(*. aaaa. @edo do feitio" rela-es entre magia e oder no Brasil. Rio de Daneiro, Ar5ui2o Nacional, $EE&. ?ABNANI, Dos7 Buil:er%e. Umbanda. S o Paulo, Stica, $E+". ?ARI\, Ceclia 0oreto. Re3lex6es sobre a rea, o a3ro-brasileira - guerra santa. ;ebates .3R, Porto Alegre, 2. $, n! $, pp. E"-$'#, $EE(. ?A>MS, RaU%undo Ieraldo e NI00ACORTA, Bisela ?aca%bira. Pa<elan,a e encantaria a%a.8nica. InA PRANGI, Reginaldo Korg.L. 3ncantaria brasileira. Rio de Daneiro, Pallas, &''$. ?A\\O01NI, Bilberto. @ag#i e messia del Brasile. Ro%a, Bul.oni, $EE#. ?1Y1R, ?arlUse. @aria Padil#a e toda sua !uadril#a" de amante de um rei de Castela a PombaC9ira de umbanda. S o Paulo, Guas Cidades, $EE#. ?ONT1RO, Paula. ;a doena ( desordem" a magia na umbanda. Rio de Daneiro, Braal, $E+*. ?OTTA, Roberto. Renda, e%prego, nutri, o e religi o. Cincia L 0r$ ico. Reci3e, *K&LA $&$-$*#, $E((. aaaa. Cidade e devoo. Reci3e, 1di,6es Pirata, $E+'. aaaa. 3dE' bal'" alguns as ectos do sacrif*cio no :ang2 de Pernambuco. Tese de Titular de Antropologia. Reci3e, Geparta%ento de Antropologia da >ni2ersidade @ederal de Perna%buco, $EE$. ?O>RA, Roberto. 0ia Ciata e a Pe!uena ?frica no Rio de Taneiro . Rio de Daneiro, @unarte, $E+#. N1BR`O, 0sias Nogueira. 3ntre a cru> e a encru>il#ada" formao do cam o umbandista em So Paulo. S o Paulo, 1dusp, $EE". O?ARI, ?ic:elle. Krom t#e Inside to t#e +utside" 0#e ,rt and Ritual of Ba#ia Candombl'. 0os Angeles, ?useu% o3 Cultural IistorU, $E+Q. ORO, Ari Pedro. ,s religi-es afroCbrasileiras no Cone Sul. Cadernos de Antropologia, n! $'. Porto Alegre, >@RBS, $EE#. aaaa. Neopentecostais e brasileiros, 5ue% 2encer) esta guerraF ;ebates .3R, Porto Alegre, 2. $, n! $, pp. $'-#(, $EE(. ORTI\, Renato. , morte branca do feiticeiro negro. Petr=polis, No.es, $E(+. PARMS, 0uis Nicolau. , formao do candombl'" #ist$ria e ritual da nao EeEe na Ba#ia. Ca%pinas, 1ditora da >nica%p, &''". P1R1IRA, ?anuel Nunes. , Casa das @inas" culto dos voduns EeEe no @aran#o. $EQ(. &b ed.A Petr=polis, No.es, $E(E. PI1RSON, Gonald. Brancos e rtos na Ba#ia" estudo de contacto racial. S o Paulo, Nacional, $E($.

&( PI1R>CCI, Ant8nio @l)2io e PRANGI, Reginaldo. , realidade social das religi-es no Brasil. S o Paulo, Iucitec, $EE". PI-I>BART1, Ren.o. 0as religiones a3ro-brasilegas en el >ruguaU. InA ORO, Ari Pedro Korg.L. ,s religi-es afroCbrasileiras no Cone Sul. Porto Alegre, >@RBS, Cadernos de Antropologia $', $EE#. PORG1>S, Is%ael. 0isboa de caso co% a u%banda. Revista USP) S o Paulo, n! #$, pp. E'$'#, $EE". PRANGI, Reginaldo. +s candombl's de So Paulo" a vel#a magia na metr$ ole nova. S o Paulo, Iucitec, $EE$. aaaa. Uerdeiras do a:'" sociologia das religi-es afroCbrasileiras . S o Paulo, Iucitec, $EE". aaaa. Re3er4ncias sociais das religi6es a3ro-brasileirasA sincretis%o, bran5uea%ento, a3ricani.a, o. InA CAROSO Carlos e BAC10AR, De3erson Korgs.L. Kaces da tradio afroCbrasileira, pp. E#-$$&. Rio de Daneiro, Pallas, $EEE. aaaa. @itologia dos ori:s. S o Paulo, Co%pan:ia das 0etras, &''$. aaaa Korg.L. 3ncantaria brasileira. Rio de Daneiro, Pallas, &''$. aaaaa. Nas pegadas dos 2odunsA u% terreiro de ta%bor-de-%ina e% S o Paulo. InA ?O>RA, Carlos 1ug4nio ?arcondes Korg.L. Somav$) o aman# nunca termina, pp. "#-EQ. S o Paulo, 1%p=rio de Produ, o, &''*. aaaa. Segredos guardados" ori:s na alma brasileira . S o Paulo, Co%pan:ia das 0etras, &''*. PRANGI, Reginaldo e SO>\A, Patrcia Ricardo de. 1ncantaria de %ina e% S o Paulo. InA PRANGI, Reginaldo Korg.L. 3ncantaria brasileira. Rio de Daneiro, Pallas, &''$. PRANGI, Reginaldo, NA00AGO, Ar%ando e SO>\A, Andr7 Ricardo de. Cando%bl7 de caboclo e% S o Paulo. InA PRANGI, Reginaldo Korg.L. 3ncantaria brasileira. Rio de Daneiro, Pallas, &''$. J>1RINO, ?anuel. Costumes africanos no Brasil. Rio de Daneiro, Ci2ili.a, o Brasileira, $E#+. RAB10O, ?iria% Cristina ?arclio. Rodando co% o santo e 5uei%ando co% o espritoA possess o e a dinC%ica de lugar no Cando%bl7 e Pentecostalis%o. Ciencias sociales O religi$n, Porto Alegre, 2. (, n! (, pp. $$-#(, &''*. RA?OS, Art:ur. + folclore negro do Brasil. Rio de Daneiro, Casa do 1studante do Brasil, $E#*. RA?OS, Art:ur. + negro brasileiro. Rio de Daneiro, Nacional, $EQ'. RIB1IRO, Ren7. Cultos afroCbrasileiros do Recife" um estudo de aEustamento social . Reci3e, Instituto Doa5ui% Nabuco, $E*&. RIO, Do o do KPaulo BarretoL. ,s religi-es do Rio. Rio de Daneiro, I. Barnier, $E'". ROGRIB>1S, Rai%undo Nina. + animismo fetic#ista dos negros ba#ianos. Sal2ador, Reis f Co%p., $E''. Reedi, oA S o Paulo, Ci2ili.a, o Brasileira, $E#*.

&+ ROGRIB>1S, Rai%undo Nina. +s africanos no Brasil. Qb edi, o. S o Paulo, Nacional, $E(". SANTOS, Doc7lio Teles dos. +s donos da terra" o caboclo nos candombl's da Ba#ia. Sal2ador, Sara: 0etras, $EE*. SANTOS, Duana 1lbein dos. +s n(g$ e a morte. Petr=polis, No.es, $E(". S1BATO, Rita. Santos e daimones" o olite*smo afroCbrasileiro e a tradio ar!ueti al . Braslia, 1ditora >nB, $EEQ. S1IB0IT\, \7lia. ;entro de um onto riscado" estudo de um centro es *rita na Sona .orte do Rio de Taneiro. ?estrado e% Antropologia Social. Rio de <aneiro, >@RD, $E(E. S1NNA, Ronaldo de Salles. Dar4, a religi o da C:apada Gia%antina. InA PRANGI, Reginaldo Korg.L. 3ncantaria brasileira. Rio de Daneiro, Pallas, &''$.. SI0NA, Nagner Bon,al2es da. +ri:s da metro $ ole. Petr=polis, No.es, $EE*. SI0N1IRA, Renato da. + candombl' da Barro!uin#a" rocesso de constituio do rimeiro terreiro baiano de <eto. Sal2ador, ?aianga, &''". SOAR1S, ?ari.a de Car2al:o. Buerra santa no pas do sincretis%o. InA Sinais dos tem os" diversidade religiosa no Brasil, pp. (*-$'Q. Rio de Daneiro, Cadernos do IS1R &#, $EE'. SO>\A, Andr7 Ricardo de. Baianos, no2os personagens a3ro-brasileiros. InA PRANGI, Reginaldo Korg.L. 3ncantaria brasileira. Rio de Daneiro, Pallas, &''$. SO>\A Dr., Nilson Caetano de Sou.a. .ag2" a nao de ancestrais itinerantes . Sal2ador, @unda, o Cultural Pal%ares e >N1B, &''*. SO>\A, Patrcia Ricardo de. ,:$s e ile!us" rito) mito e a est'tica do candombl' . Tese de doutorado e% Sociologia. S o Paulo, >ni2ersidade de S o Paulo, &''(. T1I/1IRA, ?aria 0ina 0e o. 0orogunA identidades sexuais e poder no cando%bl7. InA ?O>RA, Carlos 1ug4nio ?arcondes de Korg.L. Candombl' desvendando identidades. S o Paulo, 1?P 1ditores, $E+(. TRINGAG1, 0iana. 3:u) oder e erigo. S o Paulo, icone, $E+*. TRINGAG1-S1RRA, Ordep. .a tril#a das crianas" os ers num terreiro angola. Gisserta, o de %estrado e% Antropologia. Braslia, >nB, $E(+. aaaa, Ordep. ?guas do rei. Petr=polis, No.es, $EE*. NA01NT1, Palde%ar. Sincretismo religioso afroCbrasileiro. #a. ed. S o Paulo, Nacional, $E((. NA00AGO, Ar%ando. IemanE) a grande me africana do Brasil . Rio de Daneiro, Pallas, &''&. aaaa. 5ei do santo" oder e conflito no candombl'. Tese de doutorado e% Sociologia. S o Paulo, >ni2ersidade de S o Paulo, &''#.

&E N1RB1R, Pierre @atu%bi. .otas sobre o culto aos ori:s e voduns. Tradu, o de .otes sur
le culte des +risa et /odun ( Ba#ia) la Baie de 0ous les Saints au Br'sil et ( l1ancienne C2te des 3sclaves en ,fri!ue, de $E*(. S o Paulo, 1dusp, $EEE.

aaaa. +ri:s" deuses iorubs na ?frica e no .ovo @undo. Sal2ador, Corrupio, $E+$. aaaa. 3H'" o uso das lantas na sociedade iorub. S o Paulo, Co%pan:ia das 0etras, $EE*. N1RBO0INO-I1NRY, Ana.a. + tambor das flores" uma anlise da Kederao 3s *rita Umbandista e dos cultos afroCbrasileiros do Par. Gisserta, o de %estrado e% Ci4ncias Socias. Ca%pinas, >nica%p, $E(*. NIANNA, I7lio. Somos uma montan#a" oralidade) sociedade letrada e inveno de tradi-es no candombl' carioca do s'culo AA. Tese de doutorado e% Antropologia Social. Rio de Daneiro, >@RD, $EEE. NOB10, Arno. @u>en>a" a metamorfose inicitica da cultura afroCbrasileira dos candombl's. Tese de doutorado e% Antropologia Social. Rio de Daneiro, >@RD, $EE$. NOB10, Arno, ?100O, ?arco Antonio da Sil2a, BARROS, Dos7 @l)2io Pessoa de. , galin#aCdVangola" iniciao e identidade na cultura afroCbrasileira. Rio de Daneiro, Pallas, $EE#. POORT?ANN, ]lass. Cos%ologia e geo%anciaA u% estudo da cultura Yorjba-N-g=. InA ,nurio ,ntro ol$gico WW. Rio de Daneiro, Te%po Brasileiro, $E(+. \I1B01R, Dean. + oder africano. S o Paulo, Gi3us o 1urop7ia, $E(&.

#'

Resumo: 1% sua con3er4ncia inaugural do /I Congresso 0atino-A%ericano sobre Religi o e 1tnicidade, pro%o2ido pela A01R ; Associa, o 0atino-A%ericana para o 1studo das Religi6es ; e% S o Bernardo do Ca%po, de # a ( de <ul:o de &''", o autor trata da bibliogra3ia produ.ida pelas ci4ncias sociais sobre as religi6es a3ro-brasileiras ao longo de trinta e cinco anos, desde o incio de sua carreira pro3issional de soci=logo e% $E($, %ostrando o pouco 5ue :a2ia antes. Giscorre sobre os te%as e 5uest6es surgidos ao longo do te%po, %ostra o apareci%ento dos no2os autores e obras, e no%eia di3erentes iniciati2as institucionais 5ue 3a.e% parte da consolida, o das ci4ncias sociais da religi o no Brasil. A partir de sua experi4ncia de soci=logo, aponta aspectos 5ue considera 3unda%entais no processo de constitui, o e %udan,a das religi6es a3ro-brasileiras e% 3ace das de%ais religi6es. Indica pautas de pes5uisa 5ue %arcara% di3erentes %o%entos e explicita pontos pendentes 5ue as ci4ncias socias de2eria% :o<e en3rentar no trato das religi6es a3robrasileiras. Ao longo da exposi, o, co%p6e u%a lista de autores e obras, arrolados ao 3inal co%o bibliogra3ia selecionada, 5ue considera b)sica para o estudos das religi6es a3robrasileiras e% seus di3erentes aspectos sociol=gicos, antropol=gicos e :ist=ricos. O autor: Reginaldo Prandi 7 pro3essor titular aposentado do Geparta%ento de Sociologia da >ni2ersidade de S o Paulo e atual pro3essor per%anente de seu progra%a de p=s-gradua, o e% Sociologia. Autor de tr4s de.enas de li2ros, suas obras trata% sobretudo de sociologia da religi o e %itologia a3ro-brasileira. Os %ais recentes s oA @itologia dos ori:s e Segredos guardados" ori:s na alma brasileira, publicados pela Co%pan:ia das 0etras, e 3ncantaria brasileira, pela editora Pallas. Te% publicado ta%b7% li2ros de literatura in3anto-<u2enilA If) o ,divin#o, Aang2) o 0rovo, +:umar) o ,rcoCXris e @in#a !uerida assombrao, pela Co%pan:ia das 0etrin:asT e +s r*nci es do destino, pela CosacNai3U. O recente @orte nos bG>ios, pela Co%pan:ia das 0etras, 7 sua estr7ia na 3ic, o policial.

Você também pode gostar