/

R? Biblioteka
Ti

wydziaowa

l|

Sfc.fO*

&

ESTETYKA JAKO

POLITYKA

Dzi niemal wszdzie kry pewne twierdzenie: skoczylimy, powiada si, z utopi estetyczn, to znaczy z ide radykalizmu sztuki i moliwoci dokonania przez ni absolutnej transformacji warunkw zbiorowej egzystencji. Myl ta wywouje wielkie polemiki, w ktrych mwi si o katastrofie sztuki zrodzonej z kompromisu ze zgubnymi obietnicami filozoficznego absolutu oraz rewolucji spoecznej. Pozostawiajc na boku te medialne ktnie, mona obecnie wyrni dwie podstawowe koncepcje sztuki postutopijnej". Pierwsze podejcie wystpuje przede wszystkim wrd filozofw oraz historykw sztuki. Stara si ono izolowa radykalizm artystycznych poszukiwa i kreacji od estetycznych utopii nowego ycia, ktre przyczyniy si do jej kompromitacji w wielkich projektach totalitarnych albo w towarowej estetyzacji ycia. Ten radykalizm sztuki to zatem wyjtkowa sia obecnoci, pojawiania si oraz inskrypcji wstrzsajcych codziennoci dowiadczenia. Sia ta jest chtnie kojarzona z Kantowskim pojciem wzniosoci" jako heterogenicznej i nieredukowalnej obecnoci w samym sercu tego, co zmysowe, pewnej siy, ktra j przekracza. Samo to odniesienie mona jednak interpretowa na dwa sposoby. Pierwszy widzi w wyjtkowej sile dziea ustanowienie bycia-razem [etre-en-commun] pierwotniejszego od jakiejkolwiek formy politycznoci. Taki sens miaa na przykad wystawa zatytuowana Void [Oto], zorganizowana w 2001 roku w Brukseli przez Thierry ego de Duve'a i podzielona na trzy czci: Me void [Oto ja], Vous void [Oto wy], Nous void [Oto my]. Klucza do caego ukadu ekspozycji dostarczao ptno Edouarda Maneta, domniemanego ojca nowoczesnoci" w malarstwie. Nie chodzio jednak o Olympic albo niadanie na trawie, ale o modziecze dzieo

Jacques Rndere utytuowane Martwy Chrystus podtrzymywany przez aniow, naladujce Fran-

Estetyka jako polityka

23

i ludyczny ni krytyczny i oskarycielski, maj tworzy lub odtwarza wizi midzyludzkie, p o b u d z a nowe modele konfrontacji i partycypacji. Takie s wanie zaoenia sztuki zwanej relacyjn: radykalnej heterogenicznoci szoku kle dziaania Pierre'a Huyghe'a umieszczajcego n a reklamowych oraz jego uytkownikw. Nie chc tutaj rozstrzyga sporu midzy tymi d w o m a podejciami. W o l raczej zastanowi si n a d tym, o czym o n e wiadcz i co sprawia, e staj si moliwe. Tak n a p r a w d s o n e d w o m a przejawami zerwanego sojuszu m i d z y radykalizmem artystycznym a politycznym, aliansu, ktrego imieniem wasnym jest dzi podejrzany termin estetyczny". N i e chc zatem poszukiwa pkni midzy tymi przedstawionymi stanowiskami, ale raczej odtworzy logik estetycznej" relacji midzy sztuk a polityk, z ktrej o b a stanowiska si w y w o d z . W t y m celu opr si na tym, co wsplne dla dwch wspomnianych, pozornie antytetycznych realizacji sztuki postutopijnej". Zadenuncjowanej utopii druga z nich przeciwstawia umiarkowane formy mikropolityki, czsto cakiem bliskie polityce bliskoci" wychwalanej przez nasze rzdy. Z kolei pierwsza, wprost przeciwnie, przeciwstawia teje utopii si sztuki zwizan z jej dystansem wobec codziennego dowiadczenia. Zatem jedna i druga potwierdzaj t sam wsplnotow" funkcj sztuki: chodzi o konstruowanie specyficznej przestrzeni, nowej formy dzielenia wsplnego wiata. Estetyka wzniosoci umieszcza sztuk p o d znakiem odwiecznego dugu wobec absolutnie Innego. Powierza jej jednak p e w n historyczn misj zlecon p o d m i o towi nazwanemu awangard". M a ona stworzy tkank zmysowych inskrypcji absolutnie oddzielon od wiata towarowej rwnowartoci produktw. Estetyka relacyjna odrzuca pretensje sztuki d o samowystarczalnoci, traktujc je jako sny o przeksztaceniu ycia przez sztuk, ale sama potwierdza jej najwaniejsz ide: sztuka sprowadza si d o konstruowania przestrzeni oraz relacji majcych n a celu materialn i symboliczn rekonfiguracj terytorium tego, co wsplne. Praktyki sztuki in situ, przejcie filmu d o uprzestrzennionych form instalacji muzealnych, wspczesne formy uprzestrzennienia muzyki lub najnowsze praktyki w teatrze i tacu zmierzaj w t y m samym kierunku: chodzi o odszczeglnienie [despecification] narzdzi, materiaw oraz zaoe waciwych r n y m sztukom, a take konwergencj m i d z y ide a praktyk sztuki, ktra m a by sposobem zajmowania miejsca, gdzie ustala si relacje m i d z y ciaami, obrazami, przestrzeniami oraz czasami. aisthetonu, widzianej przez Lyotarda n a ptnie Barnetta N e w m a n a , przeciwstawia si zwybillboardach w uczszczanych miejscach publicznych p o w i k s z o n e fotografie danego miejsca

:isca Ribalt, Ten Chrystus, z otwartymi oczami, wskrzeszony przez Boga, by v stanie przedstawi sztuk jako substytut wsplnotowej mocy Jezusowego wcieenia. O w moc wcielenia przelan na sam gest ukazania dao si zatem przenie la rwnolegocian Donalda Judda czy na instalacj z paczek niemieckiego masa lutorstwa Josepha Beuysa, na seri fotografii niemowlt zrobionych przez Philips a Bazina lub na dokumenty z fikcyjnego muzeum stworzonego przez Marcela 3roodthaersa. Drugi sposb radykalizuje z kolei ide wzniosoci" jako nieredukowalny dy;tans midzy ide a tym, co zmysowe. Tym samym Lyotard nadaje sztuce nowo;zesnej misj wiadczenia o tym, co nieprzedstawialne. Wyjtkowo pojawienia si iest zatem negatywnym uobecnieniem. Barwne wiato przecinajce monochromi ptna Barnetta Newmana bd naga mowa Paula Celana czy Primo Leviego s dla niego modelem tego rodzaju zapisw. Mieszanina abstrakcji i figuratywnoci na

ptnach transawangardzistw lub baagan instalacji, ktre bawi si nieodrnialnoci dzie sztuki i obiektw lub wizerunkw komercyjnych, reprezentuj z kolei nihilistyczne spenienie utopii estetycznej. Dobrze w i d a ide wspln dla obu tych wizji. W opozycji midzy chrzecijask moc wcielenia sowa a y d o w s k i m zakazem przedstawiania, eucharystyczn hosti oraz Mojeszowym gorejcym krzewem, chodzi o olepiajce zjawisko, heterogeniczne w swojej wyjtkowoci formy artystycznej, ktra kieruje sensem wsplnoty. Owa wsplnota wznosi si jednak na ruinach perspektyw emancypacji politycznej, z ktrymi moga si wiza sztuka nowoczesna. Jest ona w s p l n o t etyczn, ktra odrzuca kady projekt emancypacji zbiorowej. O ile to pierwsze stanowisko cieszy si niejakimi w z g l d a m i w r d filozofw, o tyle to drugie chtnie jest dzi podtrzymywane przez artystw oraz ludzi zawodowo zajmujcych si sztuk: konserwatorw muzealnych, dyrektorw galerii, kuratorw bd krytykw. Zamiast przeciwstawia radykalno artystyczn utopii estetycznej, stara si ono utrzyma od nich rwny dystans. Zastpuje je pochwaa sztuki umiarkowanej, nie tylko pozbawionej mocy zmieniania wiata, ale rwnie goszenia wyjtkowoci swoich obiektw. Taka sztuka nie jest ustanawianiem wsplnego wiata za pomoc absolutnie niepowtarzalnej formy, ale rozdysponowaniem przedmiotw i obrazw tworzcych j u dany wiat wsplny bd tworzeniem sytuacji mogcych zmodyfikowa nasze p o g l d y i nasz sposb patrzenia na to kolektywne otoczenie. Te mikrosytuacje, niezbyt oddalone od sytuacji z ycia codziennego, poza tym prezentowane w sposb raczej ironiczny

Jacques Ranciere wiadczy o tym j u samo wyraenie sztuka wspczesna". To, co atakuje si b czego broni si pod tym mianem, nie jest w a d n y m razie wspln tendencj arakteryzujc dzi rozmaite sztuki. We wszystkich wymianach argumentw . jej temat niemal zawsze brakuje odniesie do muzyki, literatury, kina, taca b fotografii. Dotycz one przedmiotu, ktry m o n a zdefiniowa w nastpujcy osb: chodzi o to, co przyszo na miejsce malarstwa, to znaczy, o zestawiea przedmiotw, zdj, urzdze wideo, komputerw i w kocu performance u, re zajmuj dzi przestrzenie, gdzie jeszcze niedawno ogldano powieszone na ianach portrety. Byoby jednak bdem oskaranie tych argumentw o stronczo". Tak naprawd sztuka" nie jest pojciem wsplnym, jednoczcym rozaite sztuki. Jest ona raczej zaoeniem [dispositifi, ktre sprawia, e staj si one doczne. A malarstwo" nie jest jedynie nazw jednej ze sztuk. Jest to nazwa iwnego ukadu [dispositifi ekspozycji, pewnej formy widzialnoci sztuki. Nazwa rtuka wspczesna" opisuje zaoenie, ktre zajo to samo miejsce i wypenia sam funkcj. Sztuka", w liczbie pojedynczej, opisuje podzia przestrzeni prezentacji, przez ry przedmioty sztuki s identyfikowane jako takie. Tym, co z kolei czy prakki artystyczne z problemem wsplnoty, jest zarazem materialne i symboliczne rorzenie okrelonej czasoprzestrzeni zawieszajcej zwyke formy dowiadczenia tiysowego. Sztuka nie jest polityk ze w z g l d u na komunikaty lub uczucia, jakie zekazuje na temat porzdku wiata. Nie jest ni rwnie ze w z g l d u na sposb, jaki przedstawia struktur spoeczn, konflikty oraz tosamoci grup spoeczrch. Sztuka jest polityk przez sam dystans przybierany wobec swoich funkcji, zez wprowadzany typ czasu oraz przestrzeni, przez sposb, w jaki dzieli ten czas zaludnia t przestrze. Figury, do ktrych odnosiem si wczeniej, proponuj im dwa rodzaje przeksztacenia tej funkcji politycznej. W estetyce wzniosoci asoprzestrze pasywnego spotkania z tym, co heterogeniczne, powoduje konkt m i d z y dwoma porzdkami zmysowoci. W sztuce relacyjnej" konstruka sytuacji o charakterze nieokrelonym i efemerycznym domaga si przesunia percepcji, przejcia z pozycji widza do pozycji aktora, rekonfiguracji miejsc.
T

Estetyka jako polityka

25

argumentacji w swojej sprawie. W i n n y m miejscu prbowaem pokaza, w jaki sposb polityka bya konfliktem dotyczcym wanie istnienia takiej przestrzeni, wskazania istotnych dla wsplnoty obiektw oraz p o d m i o t w posiadajcych zdolno posugiwania si wspln mow 1 . Czowiek, jak mwi Arystoteles, jest istot polityczn, poniewa posiada m o w , ktra czyni wspln spraw kwesti tego, co sprawiedliwe i niesprawiedliwe, podczas gdy zwierz m a tylko gos, przekazujcy jedynie rado i bl. Caa jednak kwestia polega n a tym, by dowiedzie si, kto posiada m o w , a k t o jedynie gos. Zawsze odmowa traktowania niektrych kategorii ludzi jako istot politycznych zaczynaa si od o d m o w y traktowania odgosw wydobywajcych si z ich ust jako dyskursu. Dziao si to rwnie za pomoc stwierdzenia ich materialnej niezdolnoci d o zajcia czasoprzestrzeni spraw politycznych. Rzemielnicy, powiada Platon, nie maj czasu, by by gdzie indziej poza swoj prac. O w o gdzie indziej", gdzie nie mog by, t o oczywicie zgromadzenie ludowe. Brak czasu" t o znaturalizowany zakaz, wpisany w same formy dowiadczenia zmysowego. Polityka pojawia si zatem wwczas, gdy ci, ktrzy nie maj" czasu, znajd czas niezbdny, by zapeni przestrze wspln i pokaza, e ich usta emituj rwnie mow mwic o tym, co wsplne, a nie tylko gos sygnalizujcy bl. Ta dystrybucja oraz redystrybucja miejsc i tosamoci, rozdzielenie przestrzeni i czasu, widzialnoci i niewidzialnoci, haasu i mowy, tworzy to, co nazywam podziaem zmysowoci . Polityka polega na rekonfiguracji podziau zmysowoci definiujcego, co jest wsplne dla danej wsplnoty, na wprowadzaniu tam nowych p o d m i o t w i przedmiotw, uwidacznianiu tego, co nie byo widoczne, oraz na ujmowaniu jako istoty mwice tych, ktrzy byli postrzegani jako haaliwe zwierzta. Ta praca nad kreowaniem sporu [dissensu tworzy estetyk polityki, ktra nie m a nic wsplnego z formami inscenizacji wadzy i mobilizacji tumw opisanymi przez Benjamina jako estetyzacja polityki". Stosunek midzy estetyk a polityk jest zatem, mwic dokadniej, stosunkiem midzy ow estetyk polityki a polityk estetyki", to znaczy, sposobem, w jaki praktyki oraz formy widzialnoci sztuki wkraczaj w podzia zmysowoci i w jego rekonfiguracj, wydzielaj przestrze i czas, podmioty i przedmioty, cz wspln i wasn. Utopijne czy nie, zadanie, ktre filozof powierza wzniosemu" obrazowi malarza abstrakcjonisty wiszcemu samotnie na biaej cianie, a kurator wystawy
1 Jacques Ranciere, La Mesentente, Galilee, Paris 1995 oraz tego, Aux boras du politique, wyd. 2 poszerzone, Gallimard, Paris 2004. 1 Jacques Ranciere, Le Partage du sensible. Esthetique et politique, La Fabrique, Paris 2000. 2

obu przypadkach sztuka dziaa, dzielc na nowo przestrze materialn i symW istocie polityka nie jest sprawowaniem wadzy ani walk o wadz. Jest raczej

)liczn. W ten wanie sposb sztuka dotyka polityki. mfiguracj specyficznej przestrzeni, podziaem szczeglnej sfery dowiadczenia, :zedmiotw traktowanych jako wsplne i istotnych dla podejmowania wsplnej ;cyzji, podmiotw uznanych i zdolnych do okrelenia tyche przedmiotw oraz

Jacques Rndere

Estetyka jako polityka

27

adaje instalacji lub interwencji artysty relacyjnego, wpisuje si w t sam logik, chodzi o polityk" sztuki, ktra polega na zawieszeniu normalnych wsprzdych dowiadczenia zmysowego. Pierwszy nadaje warto samotnoci zmysowej heterogenicznej formy, drugi - gestowi opisujcemu wspln przestrze. A jedak te dwa sposoby ustanowienia relacji midzy tworzeniem formy materialnej tworzeniem formy przestrzeni symbolicznej s by moe dwoma przejawami tej imej rdowej konfiguracji czcej waciwoci sztuki z okrelonym sposobem ycia wsplnoty. Oznacza to, e sztuka i polityka nie s dwoma rzeczywistociami, niezmienymi i oddzielonymi, co do ktrych naley zada pytanie, czy powinny by ze )b czone. S to dwie formy podziau zmysowoci, powizane (tak jedna, jak druga) z okrelonym porzdkiem identyfikacji. Nie zawsze istniaa polityka, cho iwsze istniaa jaka forma wadzy. Podobnie nie zawsze istniaa sztuka, cho zar sze istniay poezja, malarstwo, rzeba, muzyka, teatr czy taniec. Pastwo Platona obrze pokazuje ten warunkowy charakter sztuki oraz polityki. Czsto widzi si r synnym wykluczeniu poetw znak politycznego zakazu wzgldem sztuki. Ale ) sama polityka zostaje wykluczona za spraw Platoskiego gestu. Ten sam pozia zmysowoci zabrania dostpu na scen polityczn rzemielnikom, ktrzy logii na niej robi co innego ni ich praca, a na scen artystyczn poetom i ak)rom, ktrzy mogli tam wciela si w inne postaci. Teatr oraz zgromadzenie s wierna solidarnymi formami tego samego podziau zmysowoci, dwoma obszaimi heterogenicznoci, ktre Platon musi za jednym zamachem odrzuci, aby :worzy swoje Pastwo jako organiczne ycie wsplnoty. Sztuka i polityka s zatem zewntrznie powizane jako formy obecnoci pojeynczych cia w specyficznej przestrzeni i czasie. Platon wyklucza za jednym zamadem demokracj oraz teatr, aby stworzy wsplnot etyczn, wsplnot pozbawion polityki. By moe dzisiejsze debaty dotyczcej tego, co powinno zajmowa rzestrze w muzeach, odsaniaj jeszcze inn form solidarnoci midzy nowozesn demokracj a istnieniem specyficznej przestrzeni. Nie chodzi ju o tum gromadzony wok dziaa teatralnych, ale o cich przestrze muzeum, w ktt) samotno i pasywno zwiedzajcych napotykaj samotno oraz pasywno zie sztuki. Dzisiejsza sytuacja sztuki mogaby ustanowi specyficzn form duo ardziej oglnej relacji midzy autonomi miejsc oddanych sztuce a czym pozorie przeciwnym: implikacjami sztuki dla ustanowienia form wsplnego ycia. Aby zrozumie ten pozorny paradoks wicy polityczno sztuki z sam jej utonomi, warto uda si w ma podr wstecz i zbada jedno z pierwszych

sformuowa polityki zawierajcej si w estetycznym porzdku sztuki. Pod koniec pitnastego z Listw o estetycznym wychowaniu czowieka, opublikowanych w 1795 roku, Schiller tworzy scenariusz wystawy, w ktrym alegoryzacji zostaje poddany status sztuki oraz jej politycznoci. Kae on nam wyobrazi sobie, e stajemy przed greckim posgiem znanym jakojunona Ludovisi. Powiada on, e posg jest wolnym pozorem", zamknitym w sobie. Wyraenie to przypomina nowoczesnemu czytelnikowi self-containment wielbione przez Clementa Greenberga. Owo zamknicie w sobie" okazuje si jednak nieco bardziej skomplikowane ni chciaby tego modernistyczny paradygmat materialnej autonomii dziea. Nie chodzi tu ani o potwierdzenie nieograniczonej mocy artystycznej kreacji, ani o pokazanie si specyficznych dla danego medium. Rozwaane medium nie jest materi, na ktrej pracuje artysta, ale raczej przestrzeni zmysow, okrelonym sensorium, obcym zwyczajnym formom dowiadczenia zmysowego. A jednak to sensorium nie jest tosame ani z eucharystyczn obecnoci owego tu oto [poici], ani ze wzniosym wiatem Innego. Wolny pozr" greckiego posgu jest przejawem cechy kluczowej dla boskoci: bezczynnoci" lub obojtnoci". Bosko niczego nie chce, jest bytem wyzwolonym od troski o cele i ich realizacj. Posg czerpie swoj artystyczn specyficzno z partycypowania w tej bezczynnoci, w tej nieobecnoci woli. Naprzeciw bezczynnej bogini widz sam znajduje si w stanie, ktry Schiller okrela jako stan swobodnej zabawy". O ile wolny pozr" przywouje przede wszystkim autonomi drog modernizmowi, owa swobodna zabawa" jest szczeglnie mia dla uszu postmodernistw. Wiadomo, jakie miejsce zajmuje pojcie zabawy w ich propozycjach i uprawomocnieniach dotyczcych sztuki wspczesnej. Zabawa symbolizuje w nich dystans wobec modernistycznej wiary w radykalizm sztuki oraz w jej moc zmieniania wiata. Ludyczno oraz humor nie bardzo s jednak w stanie opisa sztuk, ktra miaaby wchania sprzecznoci: bezzasadny \gratuite] charakter rozrywki oraz krytyczny dystans, popularny entertainment i sytuacjonistyczne dryfy. Zatem Schillerowska wersja oddala nas od tej odczarowanej wizji zabawy. Zabawa jest, jak mwi nam Schiller, samym czowieczestwem czowieka: Czowiek tam jest tylko penym 3 czowiekiem, gdzie si bawi" . A nastpnie zapewnia nas, e ten pozorny paradoks 4 moe udwign cay gmach sztuki estetycznej i trudniejszej jeszcze sztuki ycia" . Jak rozumie stwierdzenie, e bezzasadna" aktywno zabawy moe za jednym za' Friedrich von Schiller, Listy o estetycznym wychowaniu czowieka, w: tene, Listy o estetycznym wychowaniu czowieka i inne rozprawy, prze. Jerzy Prokopiuk, Czytelnik, Warszawa 1972, s. 104. 4 Tame.

Jacques Rndere ichem pooy fundamenty pod autonomi domeny sztuki i konstrukcj form wego ycia zbiorowego? Zacznijmy od pocztku. Stworzenie fundamentw gmachu sztuki oznacza relenie pewnego porzdku identyfikacji sztuki, to znaczy specyficznej relacji dzy praktykami, formami widzialnoci oraz trybami zrozumiaoci, pozwalajmi zidentyfikowa ich produkty jako nalece do sztuki lub jednej ze sztuk. Ten n posg tej samej bogini moe nalee do sztuki lub nie, zgodnie z porzdkiem intyfikacji, w ktrym zosta ujty. Najpierw istnieje porzdek, w ktrym posg i pojmuje si wycznie jako obraz boskoci. Jego postrzeganie i osd podlegaj :em nastpujcym pytaniom: Czy mona tworzy wizerunki bogw? A jeli tak, czy bogini zostaa przedstawiona w odpowiedni sposb? W tym porzdku nie nieje sztuka w dokadnym tego sowa rozumieniu, ale obrazy, ktre ocenia si Ddnie z funkcj ich wewntrznej prawdy oraz z efektami, jakie wywieraj na Dsb bycia jednostek oraz zbiorowoci. Dlatego wanie proponuj nazywa ten rzdek nieodrnialnoci sztuki etycznym porzdkiem obrazw. Nastpnie mamy porzdek, ktry wyzwala kamienn bogini z osdu dotycz50 wagi przedstawianej przez ni boskoci oraz wiernoci wobec tego osdu. Poldek ten wcza posgi bogi lub opowieci o ksitach do specyficznej kategorii itacji. Junona Ludovisi jest w nim produktem sztuki, rzeb godn tego miana lwch wzgldw: poniewa narzuca form materii oraz stosuje reguy repreitacji - tworzenia podobizny czcej wyobraone cechy bogini z archetypami biecoci, monumentalno posgu z ekspresj danej bogini, to podobizna poawiona cech szczeglnych. Posg jest przedstawieniem". Postrzega si go za pojc caej siatki konwencji wyrazu okrelajcych sposb, w jaki zrczno rzebiaL, nadajcego form surowej materii, moe si czy ze zdolnoci artysty do nania odpowiednim figurom odpowiednich form wyrazu. Nazywam ten porzdek :ntyfikacji przedstawieniowym porzdkiem sztuk. Junona Ludovisi opisywana przez Schillera, ale rwnie Vir Heroicus Sublimis rnetta Newmana bd te instalacje lub performance sztuki relacyjnej nale ' innego porzdku, ktry nazywam estetycznym porzdkiem sztuki. W tym po^dku posg Junony nie czerpie swoich waciwoci dziea sztuki z dopasowania ;ktu pracy rzebiarza do odpowiedniej idei boskoci czy kanonw przedstaenia. Waciwoci te czerpie on z przynalenoci do specyficznego sensorium. r cie przedmiotem sztuki odnosi si tu do rozrnienia nie pomidzy sposobami stwarzania, ale istnienia. To wanie oznacza sowo estetyczny". Waciwoci tu nalecego do estetycznego porzdku sztuki nie pochodz ju od kryteriw

Estetyka jako polityka

29

doskonaoci technicznej, ale z przypisania do okrelonej formy zmysowego odbioru. Posg jest wolnym pozorem". Przeciwstawia si zarwno swojemu statusowi reprezentacji: nie jest ju pozorem odniesionym do rzeczywistoci, ktra suya mu za model. Nie jest rwnie aktywn form naoon na pasywn materi. Jest form zmysow, heterogeniczn w stosunku do zwyczajnych form dowiadczenia zmysowego naznaczonego tymi dualizmami. Ukazuje si w specyficznym dowiadczeniu, ktre zawiesza zwyczajne poczenia nie tylko midzy pozorem a rzeczywistoci, ale rwnie midzy form a materi, aktywnoci i pasywnoci, rozumieniem i zmysowoci. Wanie t now form podziau zmysowoci streszcza Schiller za pomoc terminu zabawa" \jeu\. Ograniczajc definicj do minimum, zabawa jest aktywnoci, ktra nie ma adnego celu poza sam sob, ktra nie proponuje adnego przejcia wadzy nad rzeczami lub osobami. To tradycyjne znaczenie zabawy zostao usystematyzowane przez Karnowsk analiz dowiadczenia estetycznego. W gruncie rzeczy charakteryzuje si ono podwjnym zawieszeniem: zawieszeniem wadzy poznawczej intelektu podporzdkowujcego dane zmysowe wasnym kategoriom; a take (powizanym z tym pierwszym) zawieszeniem wadzy zmysowoci narzucajcej obiekty pragnienia. Swobodna gra" [jeu] wadz - intelektu i zmysw - nie jest jedynie pozbawion celu aktywnoci, ale aktywnoci rwnowan z brakiem aktywnoci. Gdy bawicy si wchodzi do zabawy, zawieszenie", ktrego dokonuje wzgldem swojego dowiadczenia, jest powizane z innym zawieszeniem, zawieszeniem jego wasnych wadz w obliczu pojawienia si bezczynnego" dziea, ktre podobnie jak bogini swoj now doskonao zawdzicza temu, e z jego pozoru usunito wszelk wol. Podsumowujc, bawicy si" jest po to, by nie robi nic przed ow bezczynn bogini, a dzieo rzebiarza zostaje wcignite w ten krg nieaktywnej aktywnoci. Dlaczego to zawieszenie stoi jednoczenie u podstaw nowej sztuki ycia, nowej formy ycia zbiorowego? Inaczej mwic: w czym okrelona polityka" czy si z sam definicj specyfiki sztuki w tyme porzdku? Odpowied, w najbardziej oglnej formie, brzmiaaby nastpujco: poniewa definiuje przedmioty artystyczne zgodnie z ich przynalenoci do sensorium odmiennego ni sensorium dominacji. W analizie Kaniowskiej swobodna zabawa i wolny pozr zawieszaj wadz formy nad materi, intelektu nad zmysowoci. Te Kantowskie twierdzenia filozoficzne Schiller przekada, w kontekcie rewolucji francuskiej, na twierdzenia antropologiczne i polityczne. Wadza formy" nad materi" to wadza pastwa nad masami, to wadza klasy ludzi intelektu nad ludmi natury. Jeli estetyczna zabawa" i po-

Jacques Ranciere Sr" funduj now wsplnot, to dzieje si tak dlatego, e stanowi zmysowe od:ucenie tej opozycji intelektualnej formy i zmysowej materii, ktra jest w zasadzie inic midzy dwoma rodzajami ludzi. To w tym miejscu staje si sensowne rwnanie, ktre czyni z czowieka baicego si czowieka prawdziwie ludzkiego. Swoboda zabawy przeciwstawia si oddastwu pracy. Symetrycznie wolny pozr przeciwstawia si ograniczeniom acym pozr z rzeczywistoci. Kategorie te pozr, zabawa, praca - s dokadie kategoriami podziau zmysowoci. Wpisuj one w sam tkank zwyczajnego owiadczenia zmysowego formy dominacji lub rwnoci. W Pastwie Platona ie byo ani wolnego pozoru" dostpnego dla mimetyka, ani swobodnej zabawy ostpnej dla rzemielnika. Nie ma pozoru bez rzeczywistoci, ktra suy do jego ;eny, nie istnieje bezcelowo zabawy bez pasujcej do niej powagi pracy. Te wa zakazy s cile ze sob powizane i wsplnie definiuj podzia zmysowoci, :ry wyklucza zarazem polityk i sztuk na rzecz czysto etycznego kierowania splnot. Mwic oglniej, prawomocno dominacji zawsze opieraa si na :zywistoci zmysowego podziau midzy dwoma rodzajami ludzi. Gdzie indziej rzywoaem twierdzenie Woltera: ludzie gminu nie maj tych samych zmysw, ) ludzie wyrafinowani. Wadza elit bya zatem wadz zmysw wyksztaconych id zmysami surowymi, aktywnoci nad pasywnoci, intelektu nad doznaniem, ime formy dowiadczenia zmysowego miay utosamia rnice funkcji oraz iejsc z rnicami dotyczcymi natury. Estetyczny swobodny ogld i swobodna zabawa odrzucaj podzia zmysowoci, :ry utosamia porzdek dominacji z rnic midzy dwoma rodzajami ludzi, [anifestuj wolno i rwno czucia, ktre w 1795 roku mogy zosta przeciwawione wolnoci i rwnoci, jakie rewolucja francuska chciaa wcieli za pomoc dw Prawa. Rzdy Prawa w istocie s jeszcze rzdami swobodnej formy nad dewolon materi, pastwa nad masami. Dla Schillera rewolucja przeistoczya \ w terror, poniewa wci podlegaa modelowi aktywnej wadzy intelektu stosucej przymus wobec zmysowej i pasywnej materialnoci. Estetyczne zawieszenie ymatu formy nad materi i aktywnoci nad pasywnoci staje si zatem zasad bszej rewolucji, rewolucji dotyczcej samego istnienia zmysowego, a nie tylko rm pastwa. A zatem wanie w formie autonomicznego dowiadczenia sztuka dotyka poycznego podziau zmysowoci. Estetyczny porzdek sztuki ustanawia zwizek >midzy formami identyfikacji sztuki oraz formami wsplnoty politycznej w spob, ktry ju z gry odrzuca wszelkie opozycje midzy sztuk autonomiczn i he-

Estetyka jako polityka

31

teronomiczn, sztuk dla sztuki i sztuk na usugach polityki, sztuk muzealn i sztuk ulicy. Autonomia estetyczna nie jest bowiem t autonomi artystycznego postpowania" wychwalan przez nowoczesno. Jest ona autonomi formy dowiadczenia zmysowego. Wanie to dowiadczenie prezentuje si jako zarodek nowej ludzkoci, nowej formy ycia indywidualnego i zbiorowego. Nie istnieje zatem konflikt midzy czystoci sztuki a jej upolitycznieniem. Cho dwa stulecia, ktre dziel nas od Schillera, wiadcz o czym przeciwnym, to w zwizku ze swoj czystoci materialno sztuki moe zaproponowa siebie jako materialno zapowiadajc inn konfiguracj wsplnoty. Jeli twrcy czystych form tak zwanego malarstwa abstrakcyjnego byli w stanie przeistoczy si w rzemielnikw nowego radzieckiego ycia, to nie stao si tak z powodu przypadkowego poddania si zewntrznej utopii. Niefiguratywnej czystoci obrazu jego paskoci zwyciskiej wobec iluzji trzeciego wymiaru chciano wmusi znaczenie, ktrego ona nie posiadaa: koncentracj sztuki malarskiej na swoim wasnym materiale. Czysto ta oznaczaa jednak co wprost przeciwnego: przynaleno nowego gestu malarskiego do interfejsu, gdzie powstaway sztuka czysta i sztuka uytkowa, sztuka funkcjonalna i sztuka symboliczna. Chodzi o przynaleno do miejsca, gdzie geometria ornamentu stawaa si symbolem wewntrznej koniecznoci, a czysto linii przeistaczaa si w instrument tworzenia nowych dekoracji ycia i bya zdolna do przeksztacenia siebie w ozdob nowego ycia. Nawet taki przedstawiciel czystej poezji par excellence jakMaHarme powierzy jej zadanie organizacji nowej topografii stosunkw midzyludzkich, przygotowujcej wita przyszoci". Nie istnieje konflikt pomidzy czystoci a upolitycznieniem. Naley jednak zrozumie dobrze, co oznacza owo upolitycznienie". Dowiadczenie wychowania estetycznego nie obiecuje pomocy ze strony form artystycznych na rzecz emancypacji politycznej. To do nich naley polityka, polityka, ktra przeciwstawia swoje formy tym konstruowanym przez sporne [dissensuelles] pomysy politycznych podmiotw. T polityk" naley zatem nazwa raczej metapolityk. Mwic oglnie, metapolityka jest myl, ktra chce doj do kresu politycznego sporu [dissensu, zmieniajc scen. Przechodzc od pozorw demokracji i form pastwowych do infrasceny podziemnych ruchw i energii, ktra generuje te ruchy. Od ponad wieku to marksizm reprezentowa dopracowan form metapolityki, sprowadzajc polityczne pozory do prawdy si wytwrczych oraz stosunkw produkcji. Obiecywa on przy tym w miejsce rewolucji politycznych zmieniajcych jedynie formy pastwa rewolucyjn zmian samego sposobu produkcji materialnego ycia. Rewolucja wytwrcw jest jednak do pomylenia jedynie na podstawie rewolucji, ktra przy-

Jacques Ranciere

Estetyka jako polityka

33

:hodzi wraz z sam jej ide. Chodzi o ide rewolucyjnej zmiany form egzystencji mysowej przeciwstawionej rewolucji form pastwa. Jest to szczeglna forma meapolityki estetycznej. Nie istnieje konflikt midzy tego rodzaju czystoci sztuki a opisanym wyej ypem polityki. Istnieje jednak konflikt w ramach samej tej czystoci, w koncep:ji owej materialnoci sztuki, ktra zapowiada inn konfiguracj tego, co wsplle. Zawiadcza o tym rwnie Mallarme: z jednej strony wiersz ma dla niego konsystencj zmysowej i heterogenicznej caoci [bloc]. Jest bry zamknit v sobie, materialnie odrzucajc przestrze sobie podobn" oraz gazetowe jedlakie plamy drukarskiej farby"; z drugiej strony posiada on niespjno gestu, utry rozpywa si w tym samym akcie ustanawiajcym wspln przestrze, na >odobiestwo sztucznych ogni w narodowe wito. Jest ceremoniaem wsplnoty jorwnywalnym z antycznym teatrem lub chrzecijask msz. Z jednej strony >rzysze ycie zbiorowe jest zatem zamknite w opornej bryle dziea sztuki; z drugiej, urzeczywistnia si w ulotnym ruchu, ktry zarysowuje inn wspln przesrze. Jeli nie istnieje sprzeczno midzy sztuk dla sztuki a sztuk polityczn, to jest ak by moe dlatego, e sprzeczno ley gbiej, w samym sercu dowiadczenia .wychowania" estetycznego. Rwnie w tym punkcie tekst Schillerowski objania ogik caego systemu identyfikacji sztuki i jej polityki, ktr dzi przekada si vci na opozycj wzniosej sztuki form oraz umiarkowanej sztuki zachowa i reacji. Schillerowski scenariusz pozwala nam dostrzec, jak te dwie przeciwstawione obie'strony zawieraj si w tym samym pocztkowym rdzeniu. Z jednej strony volny pozr jest moc heterogenicznej zmysowoci. Posg, podobnie jak bstwo, prezentuje si podmiotowi jako bezczynny, to znaczy obcy wobec wszelkiej woli, vszelkiej kombinacji rodkw i celw. Jest zamknity w sobie, czyli niedostpny IIa myli, pragnie oraz celw kontemplujcego w posg podmiotu. Tylko przez )w obco, t radykaln niedostpno posg ten nosi znami penego czowie:zestwa oraz obietnic majcej nadej ludzkoci, wreszcie dopasowanej do peni wojej istoty. Podmiot dowiadczenia estetycznego wyobraa sobie obietnic pogadania nowego wiata dziki posgowi, ktrego w aden sposb nie jest w stanie wsi. Wychowanie estetyczne, ktre dopenia rewolucj polityczn, jest zatem vychowaniem dziki narzucanej przez siebie obcoci wolnego zjawiska, dziki iowiadczeniu nie-posiadania oraz pasywnoci. Z drugiej jednak strony autonomia posgu jest autonomi sposobu ycia, kty si w nim wyraa. Bezczynno posgu, jego autonomia jest w efekcie rezulta-

tern. To wyraz zachowania wsplnoty, z ktrej posg pochodzi. Posg jest wolny, poniewa jest wyrazem wolnej wsplnoty. Tylko e ta wolno postrzega swj sens w sposb odwrcony: wsplnota wolna i autonomiczna to wsplnota, w ktrej dowiadczenie nie rozpada si na oddzielne sfery. To wsplnota, ktra nie zna rozdziau midzy yciem codziennym, sztuk, polityk czy religi. W ramach tej logiki posg grecki jest dla nas dzieem sztuki, poniewa nie by nim dla jego autora. Rzebic go, nie tworzy on dziea sztuki", ale przelewa na kamie podzielan wiar we wsplnot, identyczn z jego sposobem bycia. Obecne zawieszenie zwizane z wolnym pozorem obiecuje wsplnot, ktra stanie si wolna, o ile rwnie odrzuci owe podziay i przestanie uznawa sztuk za oddzieln sfer ycia. A zatem posg niesie za sob polityczn obietnic, poniewa jest wyrazem specyficznego podziau zmysowoci. Podzia ten mona jednak rozumie na dwa przeciwstawne sposoby, zgodnie z tym, jak interpretujemy owo dowiadczenie: z jednej strony posg jest obietnic wsplnoty, poniewa naley do sztuki, poniewa jest obiektem specyficznego dowiadczenia oraz ustanawia wspln przestrze, specyficzn i oddzielon. Z drugiej strony, jest on obietnic wsplnoty, poniewa nie naley do sztuki, poniewa wyraa jedynie pewien sposb zamieszkiwania wsplnej przestrzeni, sposb ycia, ktry nie zna adnego podziau na sfery specyficznego dowiadczenia. Wychowanie estetyczne jest zatem procesem, ktry przeksztaca samotno wolnego pozoru w postrzegan rzeczywisto i zmienia estetyczn bezczynno" w dziaanie ywej wsplnoty. Sama struktura Listw o estetycznym, wychowaniu Schillera wiadczy o przejciu od jednej racjonalnoci do drugiej. O ile pierwsza i druga cz podtrzymuj autonomi ogldu oraz konieczno ochrony pasywnoci" materii przed zakusami dominujcego rozumienia, o tyle cz trzecia, przeciwnie, opisuje nam proces cywilizowania, w ktrym rozkosz estetyczna jest rozkosz dominacji ludzkiej woli nad materi kontemplowan przez t wol jako swoje odbicie i efekt wasnego dziaania. Polityka, a raczej metapolityka, sztuki w estetycznym porzdku sztuki jest okrelona przez ten fundujcy paradoks: w tyme porzdku sztuka jest sztuk, o ile jest rwnie nie-sztuk, czym innym ni sztuka. Nie musimy zatem wyobraa sobie jakiego patetycznego koca nowoczesnoci lub radosnej eksplozji ponowoczesnoci, ktra pooy koniec wielkiej modernistycznej przygodzie z autonomi sztuki oraz emancypacj za pomoc sztuki. Nie istnieje ponowoczesne zerwanie. Istnieje rdowa sprzeczno, ktra wci jeszcze dziaa. Samotno dziea niesie za sob obietnic emancypacji. Spenienie jednak tej obietnicy jest likwidacj sztuki jako oddzielonej rzeczywistoci, jej transformacj w form ycia.

|.

Jacques Rndere

Estetyka jako

polityka

35

Wychowanie" estetyczne, wychodzc od tego samego fundamentalnego rdzeia, rozdziela si na dwie swoje postaci, ktre wci wiadcz o wzniosej nagoci ielbionego przez filozofa dziea abstrakcyjnego oraz o propozycji nowych i interictywnych relacji ze strony artysty lub kuratora wspczesnych wystaw. Z jednej :rony mamy projekt rewolucji estetycznej, w ktrym sztuka staje si form ycia kasuje swoj odmienno jako sztuki. Z drugiej strony istnieje oporna posta Igure resistente] dziea, w ktrym polityczna obietnica zostaje zachowana w od'rconej postaci: przez oddzielenie formy artystycznej od innych form ycia, ale Swnie przez wewntrzn sprzeczno tej formy. Scenariusz rewolucji estetycznej proponuje przeksztacenie estetycznego zawiecenia stosunkw dominacji w zasad tworzc wiat dominacji pozbawiony. Proozycja ta przeciwstawia jednej rewolucji drug: rewolucji politycznej, pojmowanej iko rewolucja pastwowa (faktycznie powtarzajca rozdzielenie dwch rodzajw idzkoci), rewolucj jako uformowanie wsplnoty odczuwania. Oto matryca, kt\ streszcza znany Najstarszy systematyczny program idealizmu niemieckiego zredaowany wsplnie przez Hegla, Schellinga i Hlderlina. Program ten przeciwstawia lartwemu mechanizmowi pastwa yw moc wsplnoty karmionej zmysowym ocieleniem swojej idei. Ta zbyt prosta opozycja mierci i ycia usuwa jednak dwie seczy. Z jednej strony sprawia, e znika estetyka" polityki, praktyka politycznej iezgody [dissensualite politique]. W to miejsce proponuje utworzenie odruchowej" [consensuelle] wsplnoty, nie oznacza to wsplnoty, w ktrej wszyscy si ze Db zgadzaj, ale wsplnot urzeczywistnion jako wsplnota odczuwania [comlunautedu sentir]5. Z tego jednak powodu trzeba rwnie przeksztaci swobodn abaw" w jej przeciwiestwo, w aktywno zdobywczego ducha, ktry uniewania utonomi estetycznego pozoru [apparence], przeksztacajc wszelki ogld zmysow y w przejaw swojej wasnej autonomii. Zadaniem wychowania estetycznego", alecanego przez Najstarszy program..., jest uczynienie z idei zmysowych substyutu staroytnej mitologii: ywej tkanki wsplnych dowiadcze i wierze podzieinych przez elit oraz lud. Program estetyczny" jest zatem dokadnie programem letapolityki, w ktrym proponuje si urzeczywistnienie w porzdku zmysowym adania, ktre polityka bdzie moga wypeni jedynie w porzdku pozoru oraz Drmy.
' Ranciere gra tu na dwuznacznoci francuskiego sens w sowie consensuelle. Sowo to moe oznaza zarwno sens, znaczenie", jak i zmys". Dlatego moe powiedzie, e chodzi mu o to znaczeie consensuelle zwizane z odczuwaniem i zmysami, a nie ze zgod. Z tych powodw pozwolilimy }bie na oddanie owego consensuelle za pomoc znaczenia uywanego w fizjologii, [przyp. tum.]

Jak wiadomo, ten program nie tylko okreli ide rewolucji estetycznej, ale rwnie rewolucji tout court. Nie majc okazji do przeczytania tego zapomnianego zeszytu, Marks by w stanie p wieku pniej przeoy na scenariusz rewolucji ju nie politycznej, ale ludzkiej, ow rewolucj, ktra rwnie musiaa pooy kres filozofii i da czowiekowi w posiadanie to, co dotd tylko oglda. Jednoczenie Marks zaproponowa now trwa tosamo czowieka estetycznego: to czowiek wytwrca, produkujcy zarazem przedmioty oraz relacje spoeczne, w ktrych wytwarza si owe przedmioty. To na podstawie tej wanie tosamoci awangarda marksistowska i awangarda artystyczna mogy si spotka w latach 20. XX wieku i zgodzi si na ten sam program wicy likwidacj politycznego sporu oraz estetycznej heterogenicznoci w ramach budowania form oraz gmachw nowego ycia. Uproszczeniem jest jednak sprowadzanie tej postaci rewolucji estetycznej do utopijnej" i totalitarnej" katastrofy. Projekt sztuki stajcej si form ycia" nie ogranicza si do programu likwidacji" sztuki, programu proklamowanego niegdy przez konstruktywistycznych inynierw oraz futurystycznych bd suprematystycznych artystw radzieckiej rewolucji. Projekt ten wspistnieje z estetycznym porzdkiem sztuki. Inspirowa on ju wczeniej, za pomoc marze o rzemielniczym i wsplnotowym redniowieczu, artystw z ruchu Arts and Crafts. Trwa wrd artystw-rzemielnikw artdeco, obwoanego w swoim czasie sztuk spoeczn"15, oraz wrd inynierw i architektw Werkbundu czy Bauhausu, zanim rozkwit w utopijnych projektach urbanistw sytuacjonistycznych lub w plastyce spoecznej" Josepha Beuysa. Nawiedza on rwnie symbolistw pozornie najbardziej oddalonych od rewolucyjnych projektw. Czysty" poeta Mallarme oraz inynierowie Werkbundu podzielali z oddalenia ide sztuki, ktra likwidujc swoj wyjtkowo, bdzie zdolna do wytwarzania konkretnych form wsplnoty wychodzcych nareszcie poza pozory demokratycznego formalizmu7. Nie ma tu adnego syreniego piewu totalitaryzmu, ale jedynie przejaw sprzecznoci waciwej owej metapolityce, ktra zapuszcza korzenie w samym statusie estetycznego dziea", w pierwotnym splocie midzy jednostkowoci bezczynnego pozoru oraz aktem, ktry przeksztaca pozr w rzeczywisto. Metapolityka estetyczna moe zrealizowa swoj obietnic ywej prawdy, ktr odnajduje w estetycznym zawieszeniu, tylko za cen likwidacji tego zawieszenia i przeksztacenia formy w form ycia. Moe ni by budownictwo radzieckie przeciwstawione w 1918 roku przez Malewicza dzieom muzealnym albo
6 7

Por. Roger Marx, L'Art social, Eugene Fasquelle, Paris 1913.

W kwestii tej zbienoci odsyam do mojego tekstu zatytuowanego Powierzchnia designu. [w niniejszym zbiorze, s. 106].

Jacques Ranciere csztatowanie zintegrowanej przestrzeni, gdzie malarstwo lub rzeba nie pojaiaj si ju jako oddzielne obiekty, ale zostaj bezporednio wrzucone w ycie, cwidujc w ten sposb sztuk jako rzecz odrnialn od naszego otoczenia, :re jest prawdziw rzeczywistoci plastyczn" 8 . Moe to rwnie by zabawa miejskie dryfy przeciwstawione przez Guy Deborda totalnoci ycia - kapitaitycznego bd radzieckiego - totalnoci wyalienowanej w formie panujcego ektaklu. We wszystkich tych przypadkach polityka swobodnej formy doprasza o realizacj, czyli tym samym o zlikwidowanie siebie w akcie, o usunicie owej nysowej heterogenicznoci, ktra leaa u podstaw estetycznej obietnicy. Ta likwidacja formy w akcie jest tym, co odrzuca inna wielka posta polityi" waciwej estetycznemu porzdkowi sztuki: polityka opornej formy. Oporna Drma potwierdza swoj polityczno, oddalajc si od jakiejkolwiek formy interencji w wiat powszedni. Sztuka nie ma si sta form ycia. W tym przypadku st wprost przeciwnie, to ycie ma si sta form. Schillerowska bogini niesie bietnic, poniewa jest bezczynna. Spoeczna funkcja sztuki polega na tym, e ;tuka jej nie posiada" powtarza jak echo Adorno. Egalitarna obietnica zostaje zatknita w samowystarczalnoci dziea, w jego obojtnoci wobec kadego projekx politycznego oraz w odmowie jakiejkolwiek partycypacji w dekorowaniu wiata owszedniego. To wanie z powodu owej obojtnoci w XIX wieku w dzieach niczym, w opierajcych si tylko na sobie" utworach takiego estety jak Flauen, natychmiast dostrzeono manifestacj demokracji". Dzieo, ktre niczego ie chce, jest pozbawione swojego punktu widzenia, nie niesie ze sob adnego rzesania i nie dba ani o demokracj, ani o antydemokracj, jest egalitarne" ze 'Zgldu na t sam obojtno, ktra zawiesza wszelkie preferencje i hierarchie. :st ono wywrotowe, jak odkryj to przysze pokolenia, przez sam fakt radykalneo oddzielenia sensorium sztuki od sensorium zestetyzowanego ycia codziennego, ztuce, ktra uprawia polityk, unicestwiajc siebie jako sztuk, przeciwstawia arn sztuk, ktra jest polityk, pod warunkiem, e absolutnie powstrzyma si od ikiejkolwiek interwencji politycznej. To wanie owa polityczno powizana z obojtnoci dziea wchona ca olityczn tradycj awangardow. Stosuje siej, by poczy awangard polityczn awangard artystyczn za pomoc istniejcego midzy nimi rozziewu. Program ;n mona streci za pomoc nastpujcego hasa: trzeba uchroni heterogeniczPiet Mondrian, L'artplastique et artplastiquepure, w: Charles Harrison, Paul Wood (red.), Art i theorie. ipoo-ippo, Hazan, Paris 1997, s. 420.
8

Estetyka jako

polityka

37

n zmysowo, ktra jest sednem autonomii sztuki, a zatem jej potencjau emancypacyjnego. Trzeba j chroni przed podwjnym zagroeniem: przeksztaceniem w akt metapolityczny bd asymilacj w formy ycia zestetyzowanego. To wanie ten wymg sformuowaa estetyka Adorna. Polityczny potencja dziea wie si z jego radykalnym oddzieleniem od form zestetyzowanego utowarowienia oraz administrowanego wiata. Potencja ten nie tkwi jednak w prostej samotnoci dziea ani w radykalizmie jego artystycznej autoafirmacji. Czysto umoliwiana przez ow samotno jest czystoci wewntrznej sprzecznoci, dysonansu, przez ktry dzieo wiadczy o niepogodzeniu si ze wiatem. Autonomia dziea Schnberga ujtego przez Adorna jest w istocie podwjn heteronomi: aby lepiej obnay kapitalistyczny podzia pracy oraz ozdobniki utowarowienia, dzieo to musi by jeszcze bardziej mechaniczne, bardziej nieludzkie" od kapitalistycznych produktw masowej konsumpcji. Owa nieludzko z kolei uwidacznia prac wyparcia, ktra zaburza pynne techniczne wykonanie autonomicznego dziea, odsyajc do tego, co stoi u jego podstaw: kapitalistycznego oddzielenia pracy od przyjemnoci. W ramach tej logiki obietnica emancypacji moe zosta utrzymana tylko za cen odrzucenia wszelkiej formy pojednania, za cen podtrzymania rozziewu midzy dysonansow form dziea a formami codziennego dowiadczenia. Ta wizja politycznoci dziea ma powane konsekwencje. Zobowizuje ona do umieszczenia rnicy estetycznej, straniczki obietnicy, w samej zmysowej teksturze dziea, odtwarzajc w pewien sposb Wbkerowsk opozycj dwch form zmysowoci. Zmniejszonych akordw septymowych, ktre zachwycay dziewitnastowieczne salony, nie da si ju sucha, jak mwi Adorno, S to nie tylko dwiki przestarzae i nieaktualne. 9 S te faszywe" . Jeli nasze uszy mog jeszcze ich sucha z przyjemnoci, estetyczna obietnica, obietnica emancypacji, jest podejrzana o fasz. Trzeba jednak pewnego dnia ustpi wobec oczywistej prawdy, e wci moemy ich sucha. Podobnie moemy take widzie motywy figuratywne wymieszane na ptnie z motywami abstrakcyjnymi lub sztuk wykorzystujc i wystawiajc na nowo artykuy z ycia powszedniego. Niektrzy chcieliby w tym widzie znak radykalnego zerwania, ktre nazywa si ponowoczesnoci. Pojcia nowoczesnoci i ponowoczesnoci bdnie projektuj jednak na nastpstwo czasowe antagonistyczne elementy, ktrych zderzenie oywia cay estetyczny porzdek sztuki. Porzdek ten zawsze czerpa siy z napi midzy sprzecznociami. Autonomia dowiadczenia estetycznego, ktra ley u podstaw Sztuki jako rzeczywistoci autonomicznej,
* Theodor W Adorno, Filozofia nowej muzyki, prze. Fryderyka Wayda, PIW, Warszawa 1974, s. 70.

Jacques Ranciere warzyszy tu likwidacji wszelkich kryteriw pragmatycznych, oddzielajcych dzie:in sztuki od nie-sztuki, samotno dziea od form ycia zbiorowego. Nie istnieje mowoczesne zerwanie. Istnieje jednak dialektyka dziea apolitycznie polityczne". Istnieje rwnie granica, gdzie jej projekt ulega zakwestionowaniu. To wanie o tej granicy autonomiczno-heteronomicznego dziea, politycznego zez swj dystans wobec wszelkiej politycznej woli, mwi Lyotardowska estetyka zniosoci. Awangarda artystyczna jest w niej cigle obarczona zadaniem zakrelea granicy oddzielajcej wyranie dziea sztuki od produktw kultury towarowej. :ns tego zakrelenia jest jednak odwrcony. Artyst okrela ju nie sprzeczno osca nadziej, ale sprzeczno pracy i rozkoszy \jouissance]. Szok aisthetonu wiady o wyobcowaniu ducha wzgldem mocy nieusuwalnej innoci. Zmysowa hetegeniczno dziea nie gwarantuje ju obietnicy emancypacji. Wprost przeciwnie, liewania ona wszelkie obietnice tego rodzaju i wskazuje na nieusuwaln zaleno icha wobec zamieszkujcego w nim Innego. Tajemnica dziea, ktra wprowadzaa 3 wiata sprzeczno, staa si czystym wiadectwem mocy tego Innego. Metapolityka opornej formy oscyluje wic zwykle midzy dwoma stanowi:ami. Z jednej strony uywa ona tego oporu do walki o zachowanie materialnej Imiennoci sztuki wobec wszystkiego, co jej zagraa ze strony wiata: komercji .asowych wystaw oraz produktw kulturowych, ktre czyni ze sztuki przedjbiorstwo majce przynosi dochd; pedagogiki nakierowanej na przyblianie tuki grupom spoecznym, ktrym bya ona obca; wczenie sztuki do kultury", udzielonej na kultury przypisane grupom spoecznym, etnicznym bd seksual/m. Walka sztuki przeciw kulturze otwiera lini frontu, na ktrym spotykaj si :>rona wiata" przed spoeczestwem", dzie przed produktami kulturowymi, eczy przed obrazami, obrazw przed znakami i znakw przed symulakrami. To ikarenie chtnie czy si z pogldami politycznymi, ktre domagaj si repubcaskiej szkoy przeciw demokratycznemu rozpadowi wiedzy, zachowa oraz artoci. Negatywnie ocenia si przy tym wspczesne oywienie zajte paleniem irier midzy sztuk a yciem, znakami a rzeczami. Jednoczenie jednak owa zazdronie strzeona sztuka wiadczy tylko o sile In:go i o katastrofie prowokowanej przez nieustanne zapominanie o nim. Awanirdowy pionier sta si stranikiem, ktry czuwa nad ofiarami i konserwuje pai o katastrofie. Polityka opornej formy rwnie jednak prowadzi do punktu asnego zaniku. Nie czyni ju tego za pomoc metapolityki rewolucyjnej zmiany yiata zmysowego, ale za pomoc utosamienia zadania sztuki z etycznym oboizkiem wiadectwa, gdzie po raz kolejny sztuka i polityka zostaj wsplnie anu-

Estetyka jako polityka

39

lowane. Ten etyczny rozkad estetycznej heterogenicznoci idzie w parze z caym wspczesnym nurtem mylenia, ktre rozpuszcza spr polityczny w archipolityce wyjtku i sprowadza wszystkie formy dominacji bd emancypacji do oglnej ontologicznej katastrofy, przed ktr tylko Bg moe nas uchroni. W linearnym scenariuszu nowoczesnoci i ponowoczesnoci, podobnie jak w szkolnej opozycji midzy sztuk dla sztuki a sztuk zaangaowan, musimy zatem rozpozna rdowe i wci trwajce napicie midzy dwoma wielkimi politykami estetyki: polityk sztuki stajcej si yciem oraz polityk opornej formy. Ta pierwsza utosamia formy dowiadczenia estetycznego z formami ycia. Jako cel sztuki przedstawia konstrukcj nowych form ycia wsplnotowego, a zatem wymazanie siebie jak oddzielnej rzeczywistoci. Ta druga, przeciwnie, odgradza polityczn obietnic od dowiadczenia estetycznego, przez oddzielenie samej sztuki oraz przez opr jej formy wobec jakiejkolwiek przemiany w form ycia. To napicie nie pochodzi od nieszczsnych kompromisw sztuki z polityk. Owe dwie polityki" s w gruncie rzeczy zawarte w samych formach, zgodnie z ktrymi identyfikujemy sztuk jako przedmiot specyficznego dowiadczenia. Nie kocz si one zatem nieuchronnym pojmaniem sztuki przez estetyk". Co wicej, nie ma sztuki bez specyficznej formy widzialnoci i dyskursywnoci, dziki ktrej uznajemy j za sztuk. Nie ma sztuki bez okrelonego podziau zmysowoci, ktry czy j z okrelon form polityki. Estetyka jest tego rodzaju podziaem. Napicie midzy tymi dwiema politykami zagraa estetycznemu porzdkowi sztuki, ale to wanie ono umoliwia rwnie jego funkcjonowanie. Uwolnienie si od tej logiki opozycji i jej skrajnego punktu, gdzie ulegaj one wymazaniu, nie prowadzi nas zatem w adnym razie do ogoszenia koca estetyki, tak jak inni ogosili koniec polityki, historii bd utopii. Moe nam jednak pomc w zrozumieniu paradoksalnych ogranicze, ktre ci na pozornie tak prostym projekcie sztuki krytycznej", umieszczajcej w formie dziea wyjanienie dominacji lub konfrontacj tego, jaki wiat jest, z tym, jaki mgby by.