Aleksander Krawczuk

Ksigozbir DiGG 2009

KSIGA PIERWSZA

PRYNCYPAT

WSTP Cesarstwo rzymskie istniao formalnie od roku 27 p.n.e. do roku 1453

n.e., a wic niemal pitnacie stuleci. To tak dugie trwanie jednego tworu politycznego - cho jego cigo staa si od pewnego momentu tylko symboliczna - mona podzieli na trzy odrbne okresy. Pierwszy z nich, zwany pryncypatem, liczy ponad 250 lat; od Augusta, zaoyciela cesarstwa, a po Aleksandra Sewera wcznie. Okres drugi to najpierw kilkadziesit lat gbokiego kryzysu politycznego, gospodarczego i wojskowego, a nastpnie dwa wieki nowej formy ustrojowej, noszcej miano dominatu; koczy si, gdy w roku 476 zoono z tronu ostatniego cesarza na Zachodzie, Romulusa Augustulusa. I wreszcie okres trzeci, najduszy, ale te i najmniej rzymski, obejmuje dzieje cesarstwa wschodniego, bizantyjskiego, a po zdobycie Konstantynopola przez Turkw w roku 1453. Znane s prby odnowie cesarstwa w Europie Zachodniej w epoce redniowiecza, tych jednak wadcw trudno uzna za prawnych dziedzicw Augusta i jego nastpcw; chodzio o fikcje polityczne, majce jednak pewne znaczenie, nawizywano bowiem do wielkiej tradycji. W cigu owych pitnastu stuleci panowao cznie ponad dwustu cesarzy. Dokadn liczb trudno ustali, wchodz bowiem w gr wzgldy i formalne, i faktyczne. Wystpowali do czsto uzurpatorzy, nieatwo byo te stwierdzi, kto w danym momencie by wadc legalnym. Stosunkowo najmniej powstaje wtpliwoci, gdy chodzi o okres pierwszy, czyli pryncypat. Wadao wwczas dwudziestu omiu panw imperium. Okres to zarazem najwaniejszy historycznie, jakby klasyczna epoka cesarstwa. Byo one wwczas najrozleglejsze terytorialnie, najpotniejsze wojskowo, a stojc te najwyej cywilizacyjnie, upowszechniao po wszystkich krajach wok Morza rdziemnego wielkie osignicia i wartoci antycznej kultury materialnej i duchowej. W spadku po tych wiekach pozostay wietne dziea sztuki, nauki, literatury, budownictwa, ktre wycisny niezatarte pitno na wiadomoci historycznej wszystkich pniejszych pokole Europejczykw. Imperium Romanum stao si w pewnym sensie ich wspln ojczyzn. Take postacie panujcych w epoce pryncypatu s stosunkowo dobrze znane dziki licznym wartociowym rdom staroytnym. W pastwie rzymskim rzdziy wtedy cztery wielkie dynastie: julijskoklaudyjska, flawijska, Antoninw i Sewerw (syryjska). Wszyscy niemal ich przedstawiciele to indywidualnoci bardzo wyraziste, tote yj w pamici ludzkiej po dzi dzie. Niektrych zdaje si otacza krwawa, zowieszcza powiata. Dotyczy to Tyberiusza, Kaliguli, Nerona, Domicjana, Karakalli i Heliogabala. Inni znowu zdobyli sobie uznanie zarwno w swoich czasach, jak i dobr saw na wieki. To prawdziwi

imperatorzy, znakomici prawodawcy, dobrzy gospodarze, dalekowzroczni, a zarazem szanujcy tradycj. Takimi byli, jak zgodnie twierdz historycy dawni i obecni, August, Wespazjan, Tytus, Trajan, Hadrian, Antoninus Pius, Marek Aureliusz. Oczywicie s to podziay i sdy obiegowe, w rzeczywistoci oceny musz by bardziej wycieniowane. Tak wic pierwsza, prezentowana tu cz pocztu, omawia okres pryncypatu i kryzysu, druga dominatu i panowanie pierwszych cesarzy Bizancjum, ktrych (czsto troch na si) zaliczy mona jeszcze do dziejw szeroko pojtego Antyku. Kada biografia stanowi odrbn cao; std pewne drobne powtrzenia, uatwiajce zrozumienie podczas lektury wyrywkowej. O dziejach cesarstwa i losie poszczeglnych cesarzy pisano ju od staroytnoci; w rnych ujciach i formach, z rozmaitych punktw widzenia, we wszystkich niemal jzykach wiata. Powstaway i wci powstaj uczone traktaty, podrczniki, biografie, powieci, dramaty. W ostatnich za dziesicioleciach dziki filmowi i telewizji sawa i niesawa panw Rzymu dotara do wiadomoci milionw ludzi na caym globie w sposb szczeglnie obrazowy. Jednake najchtniej pokazuje si tylko tych najbardziej znanych, a zarazem majcych najgorsz opini, utrwalajc w ten sposb stereotyp. Lecz to nie filmy, nie wspczeni reyserzy s twrcami owych portretw zwyrodnialcw, okrutnikw, zbrodniarzy i szalecw w purpurze. Przecie to ju powie historyczna XIX wieku (z Quo vadis Sienkiewicza na czele) podobnie, cho zwykle nie tak drastycznie, przedstawiaa wadcw Rzymu. Autorzy ich mogli powoywa si na powane, staroytne rda. Oto wielki historyk Tacyt, yjcy w latach ok. 50-120, pamitajcy jeszcze czasy Nerona, namitny oskaryciel i tego cesarza, i jego poprzednikw oraz nastpcw, cho pozujcy na bezstronnego. Oto nieco modszy od niego Swetoniusz, sekretarz Hadriana, biograf dwunastu pierwszych cesarzy po Domicjana wcznie. Dzieko pene anegdot, pikantnych szczegw, plotek dworskich byo i wci jest czytane. Kontynuatorem i naladowc Swetoniusza sta si pisarz yjcy zapewne u schyku czwartego wieku. Da on ywoty wadcw wieku II i III, pozwalajc sobie na wiele zmyle i przeinacze. Ukry zreszt nawet swoje nazwisko, przywdziewajc mask a szeciu rnych niby to autorw. Std zbiorowy tytu jego dziea: Scriptores Historiae Augustae - Pisarze historii cesarskiej (tytu polskiego wydania w przekadzie Hipolita Szelesta brzmi Historycy cesarstwa rzymskiego). To najbardziej znane rda. Ale w czasach cesarstwa yo wielu historykw, a niektre ich dziea i ksigi zachoway si w caoci lub przynajmniej czciowo. I tak za czasw Tyberiusza pisa o dziejach Rzymu jego oficer Wellejusz Paterkulus. Wanym wiadkiem epoki Sewerw by senator Kasjusz Dion Kokcejanus, autor historii sigajcej a po czasy sobie wspczesne, pisanej po grecku. W tyme jzyku czasy od Kommodusa po Aleksandra Sewera i jego bezporednich nastpcw opisa Herodian, wspczesny wydarzeniom. Co wicej, caa literatura tamtej epoki pena bya wzmianek o sprawach wadcw. Najczciej nieyczliwych wzmianek.

Jake wic nie wierzy im wszystkim - pisarzom, twrcom, artystom nowoytnym, historykom antycznym?! Powsta pewien stereotyp cesarzy zych i dobrych, tak rozpowszechniony w naszej wyobrani, e walka z nim wydaje si czym beznadziejnym. Jake to wci na nowo udowadnia i przypomina, e w powany Tacyt, piszcy, jak sam twierdzi, sine ira et studio, bez gniewu i stronniczoci, to naprawd kto programowo nienawidzcy i poszczeglnych cesarzy, i samego cesarstwa jako formy ustrojowej? A Swetoniusz i jego nastpcy ukadali biografie wadcw rozwodzc si z luboci nad tymi sprawami i sprawkami, ktre w ich mniemaniu musz spodoba si czytelnikom. I susznie mniemali. Dowiadczenie wiekw pokazao, e ta tematyka tak samo odpowiada gustom publicznoci staroytnej jak i dwudziestowiecznej: krew, erotyka, ciekawostki z ycia codziennego wielkich tego wiata, skandale rodzinne i dworskie. Czyme wic ma by ten poczet cesarzy? Nie chc ani streszcza, ani kontynuowa wzorw antycznych biografii, ale ksika ta nie ma by rwnie suchym podrcznikiem. Pragn przedstawi galeri portretw, opierajc si na wszystkich danych, jakimi dzi rozporzdzamy. Krtkie biografie maj ukaza nie tylko dramatyzm losw jednostek, ale te imperium i jego ludw w sposb bezporedni: ludzki, odbiegajcy od podrcznikowego schematu, a jednoczenie porzdkujcy nasz wiedz.

CEZAR

---oOo---

(GAIUS IULIUS CAESAR)

Urodzony 12 lub 13 lipca 100 lub 102 roku p.n.e. Zmar 15 marca 44 roku p.n.e. Piciokrotny konsul. Czterokrotny dyktator - od 44 roku p.n.e. dyktator doywotni. W 42 roku p.n.e. uchwa senatu i ludu zaliczony w poczet bogw jako Divus Iulius - Boski Juliusz.

To prawda, Cezar nie by cesarzem. Jakim wic prawem zaliczamy go do

pocztu? Oczywicie nie z tej przyczyny, e nalea do najwybitniejszych wodzw - zdoby Gali, rozgromi Germanw, pokona przeciwnikw w wojnie domowej na trzech kontynentach; byli przecie w historii Rzymu take inni rwni mu talentami i saw zwycistw. Nie moe rwnie chodzi o jego wietne dziea pisarskie lub osignicia polityczne. Istnieje wszake powd, ktry kae wanie od Cezara rozpocz przegld cesarzy - powd prosty; sam wyraz, sam tytu - cesarz wywodzi si od jego nazwiska. Mona to uj take inaczej: nazwisko Cezara stao si stopniowo oznaczeniem najwyszej godnoci Jak do tego doszo? Odpowiedzi udziel dalsze yciorysy. Lecz take i inne racje zalecaj uwzgldni tu Cezara. Przecie to on obali faktycznie republik. To on by przez kilka lat jedynym i rzeczywistym panem Rzymu, cho co prawda zachowywa pozory szacunku dla dotychczasowych form ustrojowych; wanie tak samo postpowali wadcy pniejsi. On te by pierwszym, ktry dostpi

pomiertnie zaszczytu konsekracji, to jest zosta zaliczony w poczet bogw odbierajcych cze oficjaln, jak wielu nastpnych cesarzy. Gdyby kto jeszcze wysuwa zastrzeenia, nie chcc mimo wszystko oficjalnie przyj go do pocztu, powoamy si na autorytet wielki i staroytny: sam Swetoniusz otwiera swoje ywoty cezarw biografi Cezara. Traktujc ten rozdzia pocztu jako wstpny, omwimy w nim take pewne sprawy, ktre stale bd powracay i wymagay wci objanie. Do nich naley przede wszystkim kwestia nazwisk. Gajusz Juliusz Cezar. Nie wolno da si zwie pozorom! Juliusz cho u nas jest to imi - byo wanie nazwiskiem. Cezar za to przydomek rodzinny. Wikszo bowiem nazwisk w wczesnym Rzymie miaa budow trjczonow, co rni je w sposb istotny od naszych, dwuczonowych. Niech nas nie myli to, e niekiedy nosimy dwa lub trzy nawet imiona, a nazwiska bywaj podwjne! Pod wzgldem struktury chodzi zawsze o dwuczonowo i tak te ujmuj to odpowiednie rubryki w naszych ankietach personalnych: 1 - imi lub imiona, 2 - nazwisko. W dawnym Rzymie natomiast potrzebne byyby a trzy rubryki: 1 - imi, 2 nazwisko rodowe, 3 - przydomek rodzinny. Jeli chodzi o imiona, Rzymianie mieli wybr niewielki. Oto najczciej spotykane (w formie aciskiej): Decimus, Gaius, Gnaeus, Manius, Marcus, Publius, Quintus, Sextus, Lucius, Titus, Aulus. A spord nich w pewnych rodzinach z pokolenia na pokolenie nadawano zawsze to samo. Tak wic ojciec, dziad i pradziad Cezara nosili imi Gajusz, w innych za gaziach wystpoway tylko imiona Sekstus lub Lucjusz. Porwnajmy z tym obyczajem wielkie moliwoci naszego imiennictwa. Jakie pole do popisu dla fantazji rodzicw! Jak szybko, z pokolenia na pokolenie zmieniaj si mody, jakie mnstwo form, ile pyta i problemw dla jzykoznawcw! W Rzymie antycznym inaczej. Skromnie, ubogo, tradycyjnie. Cho, oczywicie, zdarzay si wyjtki, a moda, wprawdzie nie tak zmienna, te miaa co do powiedzenia. A teraz czon drugi, czyli nazwisko rodowe. W przypadku Cezara to Iulius. Nazwy innych rodw rzymskich zwykle koczyy si na -ius lub eius, np. Aemilius, Antoninus, Aurelius, Claudius, Cornelius, Fabius, Flavius, Horatius, Livius, Marius, Octavius, Pompeius, Tullius, Valerius. Sporo z tych nazwisk rodowych yje do dzi, spotyka si je take u nas, ale funkcjonuj jako imiona. Trafia si przecie wrd naszych znajomych na Emila lub Emili, Antoniego, Aureliusza lub Aureli, Juliusza lub Juli, Mariusza czy Waleri. Prawda, e obecnie nale do rzadszych, ale sprawa to zmiennej mody. Zwrmy tu jeszcze uwag na fakt, e Rzymianki imion w ogle nie miay. Dziewczta po prostu nosiy tylko nazwisko rodowe ojca. Jeli byy dwie, odrniano je jako Maior - Starsza, Minor - Modsza. Tak wic crka Juliusza Cezara zwaa si Julia, a Marka Tulliusza Cycerona - Tullia, Marka Antoniusza - Antonia. Za to, jakby dla rekompensaty, nie zmieniay nazwiska wychodzc za m. Klaudia zawsze pozostawaa Klaudi, Kornelia - Korneli, Liwia - Liwi, cho dla uniknicia pomyek czsto zaznaczano, do kogo naley jako maonka, gdy mwiono na przykad

Livia Augusti - Liwia, ona Augusta. Ten klasyczny, starorzymski system zacz jednak ulega pewnym zmianom ju w I wieku n.e. Bd one uchwytne niejako z pokolenia na pokolenie. Trzeci czon, przydomek rodzinny, by czsty, cho niekonieczny, np. Antoniusze nigdy go nie mieli. Pierwotnie byy to rzeczywiste przydomki, niekiedy wykpiwajce jak cech danej osoby, a potem dziedziczone. Zjawisko to czste w spoeczestwach wiejskich i nie tylko w staroytnoci. I tak Marek Tulliusz Cyceron to po prostu Grochal, bo cicer - groch, Owidiusz Naso - Nochal lub Nosal, jak kto woli, a Katon - Bystrek lub Bystro, skoro catus - bystry, sprytny. potem zaczto te dodawa przydomki do przydomkw, by odrni osoby i gazie rodzin. A co znaczy przydomek Caesar ? Tego nie wiedzieli sami Rzymianie, wysuwano wic rne wyjanienia. Pewne jest, e mwicym po acinie musia kojarzy si z wyrazem caesaries, ktrymi okrelano gste wosy, czupryn. Co prawda, w wypadku samego Cezara skojarzenie byo niezbyt odpowiednie, albowiem swoja caesaries utraci on stosunkowo wczenie. Wosy mia coraz rzadsze, a wstydzc si ysiny starannie rozczesywa resztki kosmykw. Pniej, ju jako dyktator, najczciej pokazywa si publicznie w wiecu na gowie; ten przywilej przyznaa mu podobno specjalna uchwaa. Lecz Cezarowie, jak si rzeko, to tylko jedna z gazi rodu Juliuszw rodu, ktry wedug mitu wywodzi si od samego Eneasza. By to syn bogini Afrodyty - zwanej w Rzymie Wenus - obok Hektora najdzielniejszy obroca Troi. Po upadku tego grodu wywdrowa wraz z synem Julusem i garstk ocalaych za morze. Dozna wiele przygd, lecz wreszcie osiedli si w Italii u ujcia Tybru, jego za dalecy potomkowie dali pocztek Rzymowi i rodowi Juliuszw, nazwanemu tak wanie od Julusa. Przedstawiciele rodu, niezmiernie dumni ze swoich boskotrojaskich powiza, usilnie podtrzymywali i rozgaszali legend. Sam Cezar publicznie owiadczy w mowie pogrzebowej ku czci swej ciotki Julii: Z bogami jestemy spokrewnieni! Potem za w najwaniejszych bitwach jakimi dowodzi, obiera imi boskiej prarodzicielki Wenus za haso bojowe. Zoy take lub, e zbuduje w Rzymie jej wityni. Opiekowa si Troj, podobnie jak jego nastpcy, uznawa j bowiem za swoj praojczyzn. W taki to sposb fikcja, poczta z dumy rodowej i przypadkowej zbienoci pewnych nazw, przyniosa skutki realne. Spord gazi rodu Juliuszw tylko rodzinie Cezarw pisane byy sawa i chwaa na wieki, cho wanie ona dugo nie wyrniaa si niczym szczeglnym. Bya patrycjuszowska, zamona, jej przedstawiciele piastowali wysokie urzdy, ale ustpowaa znaczeniem Scypionom, Klaudiuszom, Porcjuszom i wielu innym. Ojciec Cezara doszed jednake do godnoci pretora, czyli jakby jednego z ministrw sprawiedliwoci. Osieroci szesnastoletniego syna oraz dwie crki Julie; modsza z nich wysza za niejakiego Attiusza. Chopiec wychowywa si pod opieka matki, Aurelii (przeya ona ma o 30 lat), ktra dbaa o jego jak najstaranniejsze wychowanie. Majc zaledwie 17 lat poj za on crk

Korneliusza Cynny, stojcego wwczas na czele stronnictwa popularw. Z tego maestwa przysza na wiat dziewczynka, oczywicie Julia: bya ona jedynym legalnym dzieckiem Cezara. Wspomniane stronnictwo popularw dyo do pewnych reform, natomiast opozycyjne, optymatw, miao charakter zdecydowanie zachowawczy. Rodzina Cezara zwizana bya z popularami od dawna. Jednake w wojnie domowej zwyciyli optymaci. Ich przywdca, dyktator Sulla zada w 82 roku p.n.e., by Cezar rozwid si z Korneli, a kiedy ten odmwi, skonfiskowa mu majtek i wyj go spod prawa. Mody czowiek musia si ukrywa jak zbiegy przestpca i dopiero wstawiennictwo wpywowych osb przynioso mu uaskawienie. Kornelia, ktr Cezar chyba prawdziwie kocha, zmara w 68 roku p.n.e. Wdowiec polubi potem Pompej, wnuczk nieyjcego ju Sulli, z ktr jednak rycho si rozwid, a w 59 roku p.n.e. Kalpurni. Oba te maestwa byy bezdzietne. Rd i ambicja Cezara pchaa go ku karierze politycznej. W zasadzie obywatele rzymscy mieli wwczas prawa jednakowe, w praktyce wszake o urzdy mogli ubiega si ludzie dysponujcy duymi majtkami oraz wpywami ze wzgldu na urodzenie. Walka wyborcza wymagaa ogromnych pienidzy, trzeba byo bowiem urzdza igrzyska, a nawet wrcz kupowa gosy. Za to urzdy, zwaszcza najwysze, cho formalnie byway honorowe, daway jednak moliwo szybkiego bogacenia si, a to przez zdzierstwa na prowincjach i udzia w zyskownych przedsiwziciach. Przekupstwo plenio si niemal bezkarnie, a w walce o wpywy i korzyci materialne stosowano wszelkie chwyty. Cezar jako sobie radzi w tym cynicznym wiecie intryg, podstpw, bezwzgldnoci. Jednake pienidzy wci mu brakowao, kosztowaa bowiem polityka, wystawny tryb ycia, kobiety (podobno zreszt nie tylko kobiety). Wmieszany by w rne afery, ale mimo to w 63 roku p.n.e. wybrano go na kapana najwyszego. W tyme roku skrycie uczestniczy w sawnym spisku Katyliny, ktry zamierza dokona zamachu stanu, zabi obu konsulw, przej wadz - wszystko po to, aby uwolni si od dugw; a tych nie brakowao take Cezarowi. Lecz spisek zosta wykryty przez konsula Cycerona, na Cezarze za, w opinii wielu, ciyo odtd podejrzenie o wspudzia w zbrodniczych machinacjach. Gdy ,w 61 roku p.n.e. jako byy pretor wyjeda do Hiszpanii tzw. Dalszej, czyli Zachodniej, aby obj namiestnictwo tej prowincji, wierzyciele nie chcieli wypuci go z Rzymu. Wrci po roku przeprowadziwszy zwyciskie kampanie przeciw plemionom Luzytanii i Galecji, wzbogacony upami, zamierza stara si o konsulat. Jednake niechtni mu senatorzy czynili wstrty i wymylali formalne przeszkody, byle tylko nie dopuci do rozpoczcia przeze waciwych akcji przedwyborczych. I wtedy to Cezar wpad na genialny pomys: powstao z jego inicjatywy tajne porozumienie trzech politykw, e odtd nic si nie stanie w Rzeczypospolitej, co by nie podobao si ktremukolwiek z nich. Jest to sawny pierwszy triumwirat, zawarty w roku 60 p.n.e. pomidzy wielkim wodzem Pompejuszem, najbogatszym czowiekiem Rzymu -

Krassusem i samym Cezarem. Aby zwizek w umocni, Cezar wyda za Pompejusz swoj jedyn crk Juli. Dziki zjednoczonym wpywom triumwirw Cezar bez trudu zosta konsulem na rok 59 p.n.e. i przeprowadzi piastujc w urzd ustawy odpowiadajce interesom swych kolegw. Nastpnie obj namiestnictwo dwch prowincji: Galii Przedalpejskiej, czyli dzisiejszej pnocnej Italii, oraz Galii Narboskiej, dzisiejszej poudniowej Francji. Stamtd od 58 roku p.n.e. rozpocz podbj Galii, to jest krainy miedzy Atlantykiem a Renem, gdzie mieszkali podzieleni na dziesitki skconych plemion Galowie, a od wschodu ju wdzierali si Germanie. Patrzc wic na owe wydarzenia z odlegej perspektywy historycznej mona powiedzie e chodzio wtedy o to, czy Galia bdzie rzymska, czy germaska. Oczywicie, Cezar nie tak to widzia i nie tymi kierowa si pobudkami. Traktowa ten kraj jako stosunkowo atwe miejsce zdobycia upw i sawy oraz zwizania z sob onierzy. Wszystko to zyska dziki kilku zwyciskim kampaniom. Wypar Germanw za Ren, dla postrachu nawet przekroczy z wojskiem t rzek. Dwukrotnie przeprawi si do Brytanii. Za Renem i w Brytanii dziaa jako pierwszy wdz rzymski na tym terenie. Podboje Cezara zapocztkoway romanizacj Galii. Tymczasem triumwirat faktycznie przesta istnie, cho odnowiono go w 56 roku p.n.e. na zjedzie w Luce. Julia, stanowica yw wi midzy Cezarem a Pompejuszem, umara ju w 54 roku p.n.e., wkrtce po porodzie, a w roku nastpnym zgin Krassus, w walce z Partami w Syrii. Pozostao wic tylko dwch uczestnikw triumwiratu, a dla dwch wiat zawsze jest za may. Pompejusz zbliy si do senatu, od lat niechtnego Cezarowi. Groono zdobywcy Galii, ze stanie przed sdem za samowolne rozptanie wojny w tamtym kraju. Czyniono mu rozmaite wstrty i zoliwoci, uniemoliwiajc staranie si o powtrny konsulat. Doprowadzony do ostatecznoci Cezar zdoby si na krok niebyway: w styczniu 49 roku p.n.e. przekroczy na czele swych wojsk Rubikon, rzeczk wpadajc do Adriatyku w pobliu Ariminum (Rimini), administracyjn granic Italii. Oznaczao to rozpoczcie wojny domowej. Wdz gosi, e wystpuje w obronie praw trybunw ludowych, ktrych rzekomo brutalnie potraktowaa strona przeciwna. Ale oczywicie by to tylko pretekst. Rozpocza si gra ryzykowna, koci zostay rzucone. Itali i Rzym zajto prawie bez walki. Pompejusz ewakuowa si wraz z senatem za Adriatyk. Tam, w bitwie pod Farsalos, na polach pnocnej Grecji, latem 48 roku p.n.e. zosta pokonany. Uciek do Egiptu, u ktrego wybrzea zamordowali go doradcy modego krla Ptolemeusza, toczcego wanie wojn domow ze sw siostr i wspwadczyni, Kleopatr; uwaali, e w ten sposb zyskaj przychylno zwycizcw. Jednake Cezar po przybyciu do Aleksandrii uczci zami mier swego wielkiego przeciwnika i byego zicia (przyniesiono mu jego gow), a w egipskiej wojnie domowej zaj stanowisko nieoczekiwane: gdy tylko ujrza Kleopatr - ktra poprzez strae brata, ryzykujc yciem, przedostaa si noc do pokoju Cezara goszczcego w paacu krlewskim - opowiedzia si po jej stronie. Oblegany wraz z ni przez kilka miesicy w paacu przez

ludno Aleksandrii i wojska Ptolemeusza przey wiele chwil dramatycznych, pki nie uratowaa go odsiecz wiosn roku p.n.e. Jednym z dowodzcych ta odsiecz by ydowski wielmoa Antypater, ojciec Heroda, pniejszego krla Judei. Kraj nad Nilem Cezar opuci dopiero pn wiosn 47 roku p.n.e., a wkrtce potem, w czerwcu, Kleopatra powia syna, zwanego powszechnie Cezarionem, czyli Cezarkiem. Pniej przyszy dalsze zwycistwa Najpierw w Azji Mniejszej pod miejscowoci Zela; pokonany tam zosta wrg z zewntrz, krl Pontu Farnaces. O tym Cezar zawiadomi senat rzymski krtko, w trzech tylko sowach: veni, vidi, vici, czyli przybyem, zobaczyem, zwyciyem. W roku nastpnym, 46 p.n.e., rozgromi armi wiern legalnemu rzdowi w Afryce pnocnej, na ziemiach dzisiejszej Tunezji, a w marcu 45 roku p.n.e. synw Pompejusza w bitwie pod Mund w Hiszpanii. W przerwach pomidzy kampaniami Cezar wci odwiedza stolic, ktrej by panem faktycznym od roku 49 p.n.e. Pojawi si tu przed nim wany, kopotliwy problem: jakie maj by podstawy prawne jego wadzy - jakim prawem i z jakiego tytuu ma rzdzi, rozkazywa, decydowa? Czterokrotnie - nie liczc roku 59 p.n.e. - kaza wybiera si konsulem, trzykrotnie za mianowa dyktatorem. Wedug praw rzymskich wadza dyktatorska bya wprawdzie nieograniczona, wygasaa jednak automatycznie po szeciu miesicach. Cezar wic w pewnym momencie zamierza przybra sobie tytu i godno krla, cho ju sam wyraz rex budzi nienawi Rzymian, dumnych ze swych swobd republikaskich. Potwierdzio si to, gdy podczas igrzysk dokonano jakby prby koronacji: lud odpowiedzia guchym milczeniem na gest Marka Antoniusza ofiarujcego Cezarowi diadem monarszy, a burzliwymi oklaskami uchylenie si od tego od przyjcia owego symbolu wadzy. Ostatecznie wic Cezar do tego pomysu ju nie wraca, znalaz jednak inne wyjcie: w lutym 44 roku p.n.e. zosta znowu dyktatorem, po raz czwarty, ale tym razem mia ten urzd piastowa doywotnio, na zawsze. Ale to na zawsze miao bardzo krtki ywot: 15 marca Cezar pad zasztyletowany w sali posiedze senatu. Wrd zamachowcw znaleli si jego najblisi przyjaciele. Po zwycistwie w wojnie domowej gosi i praktykowa wyrozumiao wobec przeciwnikw, ale tym ich nie zjedna, poniewa nie da im majtnoci wrogw i nie pozwoli na akty zemsty. Pozornie szanowa instytucje republikaskie, ale nikt w to nie wierzy, a szlachetni idealici widzieli w nim po prostu tyrana. Obawiano si powszechnie, ze w przyszoci jednak przybierze tytu krla i ustanowi stolic wiatowego imperium gdzie na wschodzie, w Troi lub w Aleksandrii, skd wadaby wraz z Kleopatr, ktra przyjechaa do Rzymu. Ju bowiem przygotowywa wielkie wyprawy - najpierw przeciw Dakom za dolnym Dunajem, a potem przeciw Partom za Eufratem, szlakiem Aleksandra. Jak ocenia Cezara? Walczy z rnymi ludami i w wielu krainach przeciw Iberom, Galom, Germanom, Egipcjanom, Numidom - ale pokonywa te regularne armie rzymskie; prawie za kadym razem siy, jakimi rozporzdza, byy znacznie sabsze od nieprzyjacielskich. By te

wietnym organizatorem, dokona wielu mdrych reform. Sam fakt, ze wprowadzi do Europy Zachodniej kalendarz soneczny, wzorowany na egipskim (od 1 stycznia 45 roku), powinien wystarczy, aby przyzna mu zaszczytne miejsce w dziejach naszej kultury. A przecie mia te inne trwae osignicia. Wrd nich na godnym miejscu naley wymieni jego dzieo pisarskie. Chodzi o sawne Pamitniki o wojnie z Galami i Pamitniki o wojnie domowej. S to rzeczy pisane wspania acin: prost, jasn, zwiz. Pod wzgldem historycznym maj charakter stronniczy, ale forma ich jest nieskazitelna. Pokolenia Europejczykw przez dwadziecia wiekw uczyy si na tych ksigach sztuki poprawnego wyraania swoich myli - i powinny uczy si nadal. Wielk karier rozpocz stosunkowo pno, dopiero bowiem w czterdziestym roku ycia. Gdyby zmar wczeniej, kt by o nim sysza? Moe tylko specjalici historycy wspominaliby go jako z typowych politykw I wieku p.n.e., i to niezbyt godnego szacunku, bo przecie afery, miostki, dugi... Temperament, energia, pracowito i pomysowo nie osaby w nim nigdy. Prowadzi wojny i romansowa, pisa pamitniki i reformowa kalendarz, zbiera dziea sztuki i zakada kolonie, planowa kampanie i rozwaa problemy gramatyki. Sw aktywnoci i wielostronnoci zainteresowa znacznie growa nad Napoleonem, ktry usiowa go naladowa, a jako imperator zosta porednio jego nastpc. Lecz Cezar przewysza cesarza Francuzw pod kadym wzgldem. I nie tylko - dosownie - wzrostem , by bowiem wysoki, ale i rodem prawdziwie arystokratycznym. A take, i to jest naprawd wane, urokiem osobistym, przystpnoci, wyzbyciem si wszelkiej mciwoci wobec przeciwnikw, niemaostkowym podejciem do spraw majtkowych. I wreszcie dobrym wychowaniem, co przecie te si liczy, a przynajmniej powinno liczy. Nie pozostawi potomstwa. Jedyna crka, Julia, zmara przedwczenie i bezdzietnie. Cezarion formalnie jego synem nie by, tote w testamencie odczytanym publicznie podczas uroczystoci pogrzebowych, Cezar uzna za gwnego dziedzica majtku wnuka swej modszej siostry - tej, ktra polubia Attiusza - i to wanie jego adoptowa do swego rodu i nazwiska. W ten sposb dziewitnastoletni Gajusz Oktawiusz sta si Gajuszem Juliuszem Cezarem, a nazwisko miao ju rycho przybra znaczenie take tytuu.

II

AUGUST

---oOo---

(GAIUS OCTAVIUS)
Urodzony 29 wrzenia 63 roku p.n.e. Zmar 19 sierpnia 14 roku n.e. Od 44 roku p.n.e. zwie si Gaius Iulius Caesar (Octavianus). Panuje od 16 stycznia 27 roku p.n.e. do mierci jako Imperator Caesar Augustus. Po mierci zaliczony zosta w poczet bogw jako Divus Augustus.

OKTAWIAN

Gajusz

Oktawiusz - wty, niewysoki chopiec o jasnych wosach przyjmujc w 44 roku p.n.e. spadek po swoim wuju, zamordowanym dyktatorze Cezarze, sta si jego synem i dziedzicem majtku jako nowy Gajusz Juliusz Cezar, dla odrnienia od tamtego zwany potocznie Oktawianem. Znalaz si te w samym oku cyklonu, jakim bya walka o polityczne dziedzictwo po Cezarze. Jego zabjcy i senat pragnli powrotu do dawnych form republikaskich, ale mieli przeciw sobie cezarian, to jest tych oficerw i stronnikw dyktatora, ktrzy - jak Marek Antoniusz i Marek Emiliusz Lepidus - skrycie dyli do tego by zaj jego miejsce. Chopiec dziaa uparcie i roztropnie. Zaduy si, lecz wypaci legaty, jakie Cezar zapisa ludowi. Zorganizowa prywatn armi z jego weteranw. Pozornie sprzyjajc senatowi najpierw walczy z Antoniuszem nad Padem. Potem jednak wymg na senacie urzd konsula. Jesieni 43

roku dokona niespodziewanego zwrotu politycznego, zawierajc porozumienie ze swoimi dotychczasowymi wrogami, Antoniuszem i Lepidusem. Zostao ono oficjalnie zatwierdzone przez sterroryzowany senat jako triumwirat w celu ustanowienia praw Rzeczypospolitej o kompetencjach w praktyce nieograniczonych. Triumwirowie najpierw rozprawili si ze swymi przeciwnikami, skazujc na mier wiele wpywowych osb, wrd nich Cycerona, a dobra ich konfiskujc. Tymczasem dwaj spord zabjcw dyktatora, Marek Brutus i Gajusz Kasjusz, opanowali prowincje wschodnie. Antoniusz i Oktawian pokonali ich jesieni 42 roku w bitwie pod Filippi w Macedonii. Zwycizcy uzgodnili midzy sob podzia na strefy wpyww. Antoniusz mia porzdkowa sprawy Wschodu. Lepidusowi przypada Afryka (bez Egiptu), Oktawianowi za Galia i Hiszpania. Oktawian musia te wywaszczy w Italii tysice rolnikw, aby da ziemie weteranom triumwirw. Doprowadzio to do zbrojnego powstania dawnych wacicieli, ktre krwawo stumi w wojnie zwanej peruzjask - od Peruzji, dzisiejszej Perugii, orodka oporu. Antoniusz tymczasem zwiza si z Kleopatr, krlow Egiptu. Polubi wprawdzie Oktawi, szlachetn i pikn siostr Oktawiana, ale ostatecznie odepchn j od siebie. Mia z Kleopatr dzieci, rozdawa im kraje na Wschodzie, y niby krl orientalny. Nie wiodo mu si natomiast w wojnach z Armeczykami i Partami. Oktawian umacnia si w Italii, a w 36 roku p.n.e. zaj te Sycyli, gdzie Sekstus Pompejusz, syn Pompejusza Wielkiego, pokonanego przed laty przez Cezara, utworzy jakby pastewko pirackie. W tym te czasie odebra Oktawian prowincje afrykaskie Lepidusowi. Tak wic triumwirat faktycznie przesta istnie, pozostao bowiem dwch tylko: Oktawian na Zachodzie, Antoniusz na Wschodzie. Konflikt midzy nimi narasta, rokowania i prby porednictwa nie zday si na nic. Postpowanie Antoniusza, a zwaszcza jego romans z Kleopatr, dostarczy wietnego materiau propagandzie Oktawiana. Cho Antoniusza przedstawiano jako niewolnika krlowej Egiptu, pragncej sta si pani Rzymu, to jednak do koca cieszy si on du popularnoci zarwno wrd senatorw, jak te prostego ludu. Wzajemne pretensje, oskarenia, pogrki przerodziy si wreszcie w otwart wojn domow. Po zwycistwie w bitwie morskiej pod Akcjum, we wrzeniu 31 roku p.n.e., Oktawian w sierpniu roku nastpnego wkroczy do Aleksandrii. Antoniusz popeni samobjstwo, przebijajc si mieczem, a w kilkanacie dni pniej rwnie samobjczo Kleopatra, zapewne od jadu wa. Egipt sta si prowincj rzymsk. Przed laty Oktawian wkracza w ycie polityczne jako niemal chopiec. Nie imponowa ani postaw, ani charyzmatem osobowoci, ani talentami wojskowymi. Ale to wanie on wyszed zwycisko z wszelkich prb i niebezpieczestw, on pokona lub usun wszelkich przeciwnikw i rywali, on sta si jedynym panem wiata rdziemnomorskiego. Czemu zawdzicza swj sukces wrcz niewiarygodny, jakim cechom charakteru i zdolnociom? Na pewno konsekwencji i uporowi. Na pewno te

umiejtnoci chodnej kalkulacji oraz odwadze podejmowania ryzyka. Dalej zrozumieniu, czym jest, jak powinna dziaa skuteczna propaganda polityczna. I wreszcie temu, e umia czeka, zgodnie ze swoj zasad yciow: festina lente, piesz si powoli. Nie by ani bohaterskim wodzem, ani miaym nowatorem. By natomiast geniuszem konsekwentnej, wiadomej swych celw polityki. Powrci do Italii w 29 roku p.n.e. Odby wspaniay wjazd triumfalny, lecz blask uroczystoci nie zdoa przesoni powagi dylematu, przed ktrym stan wanie po swych zwycistwach. Dotychczas powoywa si na uprawnienia triumwira i usprawiedliwia sw wszechwadz zagroeniem Rzymu. Obecnie nasta pokj, nie byo niebezpieczestw ani wewntrznych, ani te zewntrznych, te wic wzgldy i preteksty odpady. Naleao albo przywrci dawne swobody republikaskie, albo te znale now podstaw i form rzdw jednostki. Porzuci wszystko, wycofa si, da wolne pole grze rnych wrogich sobie wzajem si politycznych? To oznaczaoby rozptanie nowej fali wojen domowych. Ilu to by si pojawio dalszych Cezarw, Antoniuszw, Oktawianw! Ogosi si krlem? Ale nawet myl o monarchii i nazwa krl byy nienawistne Rzymianom! Przybra tytu dyktatora? To wanie uczyni Cezar - i zgin. Oktawian zwleka. Popiech zreszt nie by konieczny, skoro pod jego rozkazami stao 28 legionw. Mia te dobre oparcie w weteranach osiedlonych w Italii i po prowincjach; dziki niemu otrzymali ziemi i straciliby j w razie jego upadku. Na razie wic wszystko toczyo si po staremu. Obradowa senat, wybierano wyszych urzdnikw - oczywicie zawsze zgodnie z wol Oktawiana, ktry od 31 roku p.n.e. piastowa godno jednego z konsulw, a w 28 roku p.n.e. otrzyma tytu Princeps senatus, przywdca senatu.

PRINCEPS
Lecz wreszcie podj decyzj - genialn. Moe ju pod koniec 28 roku, a na pewno w styczniu 27 roku p.n.e., zoy swe wszystkie uprawnienia. Rzeczpospolita zostaa restytuowana formalnie i oficjalnie, Oktawian wycofa si w zacisze ycia prywatnego, dajc wszystkim pen swobod poczyna. Lecz na wie o tym senat wraz z ludem prosili go i zaklinali usilnie, manifestacyjnie, wielokrotnie, aby w dobroci swej nie opuszcza pastwa, ktre wci potrzebuje jego mdroci i dobroci. Pod wpywem tych nalega wreszcie ustpi, acz niechtnie. Zgodzi si czuwa nad prowincjami, ktrym zagraao niebezpieczestwo z zewntrz - i gdzie stacjonowaa wikszo legionw. Senat natomiast mia przez swych namiestnikw zarzdza prowincjami wewntrznymi. Aby wyrazi sw wdziczno, senat 16 stycznia nada Oktawianowi przydomek Augustus. Ten nieprzetumaczalny wyraz czy w odczuciu Rzymian pojcia wzniosoci, wielkoci i witoci. Odtd tytu i nazwisko wadcy brzmiay: Imperator Caesar Augustus, a dzie 16 stycznia 27 roku p.n.e. uchodzi za formalny pocztek nowej formy rzymskiej

pastwowoci - cesarstwa. Czy trzeba zaznacza, e wszystko to - zrzeczenie si wadzy, proby senatu i ludu, ustpstwo i niby wymuszone przyjcie rzdw z powrotem, wreszcie wyrazy radoci - zostay z gry starannie przygotowane? U schyku ycia Augustus - bo tak naley odtd go nazywa - pisa z dum: Growaem nad wszystkimi powag (auctoritate), wadzy wszake nie miaem wicej ni moi koledzy w urzdzie. Prawda to i nieprawda. Mylc o cesarzu redniowiecznym, widzimy kogo w koronie i z berem, w gronostajach i ze zotym jabkiem, kogo, kto zosta namaszczony i uroczycie koronowany, a panuje, jak gosia formua, z aski Boga. Ale ani August, ani jego nastpcy przez trzy wielki nie mieli szczeglnych insygniw wadzy, cho stopniowo ich oficjalnym wystpieniom towarzyszy coraz wietniejszy ceremonia. Nie odbywali koronacji, a pastwo, ktrym wadali, zwao si nadal res publica. Istniay te wszystkie dawne, republikaskie instytucje: senat, hierarchia zmieniajcych si co roku urzdnikw. A pocztkowo nawet zgromadzenia wyborcze. Lecz bya to tylko fikcja lub prawie fikcja. August bowiem zrozumia - i byo to odkrycie prawdziwie genialne! - e myleniem i wyobrani wikszoci ludzi rzdz pozory, hasa i nazwy. Kto posuguje si nimi umiejtnie i konsekwentnie, moe wmwi kademu niemal wszystko. Fikcja staje si wic realn si polityczn, tak sam jak armia i pienidze. Zrozumia te, e wadza to nie sprawa tytuw i blichtru, lecz tego, e trzyma si w swym rku istotne nici kierownictwa; a take tego, e czyni si odpowiednie gesty, zgodnie z nastrojami i oczekiwaniami spoeczestwa. Byy dwa filary rzdw i panowania cesarzy rzymskich. Najpierw imperium, czyli naczelne dowdztwo si zbrojnych. Dalej - uprawnienia trybuna ludowego; daway one nietykalno i czyni cesarza reprezentantem majestatu, woli, interesw ludu. Od 12 roku p.n.e. by te August, a pniej jego nastpcy, kapanem najwyszym. Niekiedy przyjmowa na jaki czas szczeglne godnoci i urzdy, np. konsulat. W 2 roku p.n.e. otrzyma tytu pater patriae, ojciec ojczyzny; stosowa go w oficjalnej tytulaturze, tak jak i jego nastpcy. Przyjo si nazywa w ustrj pryncypatem, od wyrazu princeps przywdca, naczelnik, pierwszy obywatel. Tak nazywano cesarza, natomiast zwracajc si do uywano zwykle nazwiska Cezar - i zawsze w drugiej osobie. Mwiono wic: Ty, Cezarze. Okrelenia dominus, pan, August zabroni kategorycznie w stosunku do swej osoby. Jak kady prawdziwie wybitny wadca, August umia dobiera sobie wsppracownikw zdolnych, energicznych, lojalnych. Nie lka si w swym otoczeniu ludzi utalentowanych. Pierwsze miejsce zajmowa Marek Agrypa, rwienik, przyjaciel od lat chopicych, potem zi, przez wiele lat faktyczny wsprzdca. Dalej Gajusz Mecenas, znakomity dyplomata, a zarazem jakby nieoficjalny minister kultury; dlatego te jego nazwisko przeszo do historii w znaczeniu opiekuna. Naczelne haso rzdw Augusta brzmiao pax, pokj. Miao swj widomy symbol, zachowany do dzi Otarz Pokoju. Sta on na Polu

Marsowym, a jego wspaniae paskorzeby przedstawiay m.in. procesj rodziny cesarskiej. Czy to haso odpowiadao rzeczywistoci? Jeli chodzi o sprawy wewntrzne, na pewno tak, po przewrotach bowiem i wojnach domowych ustabilizowaa si sytuacja spoeczna, gospodarcza, ustrojowa. Dotychczasowych przeciwnikw August traktowa wyrozumiale. Jego poszanowanie prawa, tradycji, starorzymskich obyczajw zgadzao si z mentalnoci i postulatami italskich warstw rednich. Take ludno prowincji odczuwaa jako ulg obecny ad i porzdek, a zwaszcza cilejsz kontrol administracji; za czasw bowiem republiki namiestnicy i przedsibiorcy rzymscy dopuszczali si zdzierstw niesychanych. Jednake w polityce zewntrznej haso pokj brzmiao paradoksalnie. Oto jego gosiciel zdoby dla Rzymu wicej krain ni ktrykolwiek wdz przed nim i po nim! Zaj Egipt. Dokoczy podboju Hiszpanii. Anektowa Galacj w centrum dzisiejszej Turcji. Jego wodzowie w toku wielu kampanii opanowali kraje naddunajskie i alpejskie. Na czci ziem dzisiejszej Rumunii, Bugarii, Wgier, Jugosawii, Austrii, poudniowych Niemiec, Szwajcarii powstay prowincje: Mezja, Panonia, Norikum, Recja. Byy to podboje planowe, August bowiem pragn oprze granice imperium w Europie o barier wielkiej rzeki. Postanowi tez przesun granic z Renu na ab, co si powiodo po kilkunastu latach cikich walk z Germanami. Jednake nieudolno Warusa, dowodzcego armi na tych ziemiach, sprowadzia w 9 roku n.e. cik klsk w Lesie Teutoburskim. Strata trzech legionw daaby si przebole, mona byo Germani ujarzmi na nowo, lecz August liczcy sobie wwczas ponad 70 lat, nie chcia ju ryzykowa. Przesunito wic granic z powrotem na Ren, a szeroki pas na lewym, rzymskim brzegu nazwano Germani. Tak usiowano zachowa pozory, e nic si nie stao. Wycofanie si znad aby byo jedn z najbardziej przeomowych decyzji w dziejach Europy. Jake inaczej potoczyyby si dzieje naszego kontynentu, a nawet wiata, gdyby Germanie ulegli romanizacji! Na Wschodzie August nie mia sukcesw spektakularnych. Szczyci si jednak tym, e Partowie zwrcili mu ory legionowe, zdobyte przed kilkudziesiciu laty, jeszcze w czasach republiki. August nigdy nie prowadzi wojen tylko dla wojen, nigdy nie zdobywa dla samego zdobywania, nigdy nie zabiega o chwa wodzowsk dla samej chway, jak to czynili Aleksandrowie i Napoleonowie rnych krajw oraz epok. Zrezygnowa z planw podboju Brytanii, uwaa to bowiem za nieopacalne. Zadowoli si kompromisem na Wschodzie. A w swym testamencie politycznym zaleci utrzymywa imperium w dotychczasowych granicach. Susznie zatem potomno patrzc na t epok widzi przede wszystkim nie nabytki terytorialne, lecz owoce pokoju: stabilizacj, dobrobyt, rozkwit kultury. Przecie wanie za Augusta, sawic jego osob i dzieo, tworzyli najwybitniejsi poeci rzymscy. Wergiliusz, autor sielanek i poematu o uprawie roli, nade wszystko za narodowej epopei Rzymian - Eneidy. Horacy, ktremu zawdziczamy Pieni, Satyry, Sztuk poetyck. Owidiusz, piewca miosnych przygd i mitologicznych opowieci, ale take tsknoty

za Rzymem, gdy wygnano go na wybrzea Morza Czarnego. Wymiemy te elegikw, Propercjusza i Tibullusa, oraz bajkopisarza Fedrusa. Wszyscy oni byli i s obecni w europejskiej kulturze, podobnie jak historyk Tytus Liwiusz, autor ogromnego dziea o Rzymie od zaoenia miasta, wielbiciel republiki, a jednak bliski cesarzowi. Wwczas to powsta traktat Witruwiusza o architekturze, dedykowany Augustowi, jedyny tej treci zachowany ze staroytnoci, skarbnica wiadomoci o antycznym budownictwie, podrcznik studiowany przez wiele wiekw we wszystkich krajach europejskich. Jest rzecz zdumiewajc, jak silne pitno wywara twrczo tych kilkudziesiciu zaledwie lat na dziejach, ksztacie i samej istocie europejskiej kultury w cigu nastpnych dwch tysicleci. Jako budowniczy cesarz zdziaa wiele, zwaszcza dla samego Rzymu. Podzieli miasto na 14 regionw. Zorganizowa stra poarn. Poprowadzi nowe akwedukty. Wznis dwa teatry i jeden amfiteatr, zbudowa od fundamentw lub restaurowa 82 witynie. Utworzy nowe forum, zwane od niego Augustowym. Za jego panowania powstaa pierwsza wielka ania publiczna i pierwsza otwarta biblioteka. Na Polu Marsowym, nad Tybrem, uroso ogromne mauzoleum w ksztacie rotundy zwieczonej kopcem, grobowiec cesarza i jego rodziny. Spord gmachw, ktre wtedy oddano do uytku, jeden stoi do dzi i niezbyt w swej postaci zmieniony, cho czsto go odnawiano - jest to Panteon, witynia wszystkich bogw, pokryty wspania kopu. Ufundowa go Agrypa, ktrego nazwisko wci dumnie widnieje na frontonie. Jest wic prawd, e August zasta Rzym ceglany, a zostawi marmurowy. Sam za y i mieszka bardzo skromnie. Mia dom - nie paac! - na Palatynie, bez marmurw i mozaik. Zim i latem przez ponad 40 lat, gdy tylko przebywa w stolicy, zajmowa ten sam pokoik. By wrogiem wspaniaych willi, paacw, posiadoci wiejskich. Potomni nie mogli wyj z podziwu, jak wrcz ubogim zadowala si umeblowaniem. Nosi tylko t odzie, ktr utkay wasnorcznie kobiety z jego rodziny. Jada niewiele i rzeczy proste: zwyky chleb, mae ryby, biay ser, wiee figi, saat. Wina pija mao. Czsto i chtnie, a przy tym bardzo uprzejmie, podejmowa goci, kac zastawia st obficie, lecz nie zbytkownie. By czowiekiem wyksztaconym humanistycznie, ywo interesowa si literatur. Sam pisa sporo proz, m.in. Zacht do filozofii i Wspomnienia. Prbowa te swoich si jako poeta, skomponowa nawet tragedi. Ale interesujcym szczegem jest to, ze zasad ortografii nie przestrzega. Ostatecznie - po c si jest cesarzem? Z pism jego pozostay tylko drobne fragmenty oraz duy, oficjalny wykaz czynw, ktrego odpis wyryto na cianach wityni w dzisiejszej stolicy Turcji, Ankarze, staroytnej Ancyrze; jest to tzw. Monumentum Ancyranum. Zaczyna si od sw: Gdy miaem 19 lat, zorganizowaem wojsko z wasnej inicjatywy i na koszt wasny. Dziki temu wyzwoliem Rzeczpospolit ciemion panowaniem kliki. Pracowa wiele i nieustannie, w stolicy i podczas czstych podry. Zdrowia by nie najlepszego, sabowa niekiedy, ale wrodzona odporno i skromny tryb ycia sprawiy, ze zachowa sprawno umysow i fizyczn

do chwil ostatnich. A doy lat siedemdziesiciu szeciu. Zmar, jak tego zawsze pragn, mierci dobr, to jest szybko i bez blw, w miasteczku kampaskim Nola, gdzie zatrzyma si w dawnym domu swego ojca. Zachowa przytomno do koca. Najpierw odby dug rozmow ze swoim nastpc, szybko przyzwanym pasierbem Tyberiuszem. Potem poegna przyjaci, pytajc, czy dobrze ich zdaniem odegra komedi ycia. Doda greckie wiersze, ktre aktor zazwyczaj wypowiada na zakoczenie przedstawienia: A poniewa gralimy piknie, dajcie oklaski i odprowadcie nas z weselem! Potem pyta jeszcze o zdrowie swej wnuczki. Pozosta tylko z on Liwi. Do caujcej go kobiety rzek jeszcze ostatkiem si: yj i pamitaj o naszym maestwie. Bd zdrowa... A byo to maestwo dugie, przeyli bowiem razem ponad 50 lat. Prawie tyle, ile wada Rzymem, najpierw jako triumwir, a potem jako cesarz.

LIWIA
Po raz pierwszy przyszy cesarz oeni si w wieku 23 lat, w 40 roku p.n.e., gdy by triumwirem. Jego wybranka, Skrybonia, bya ju dwukrotnie rozwiedziona, a maestwu przywiecay gwnie cele polityczne. W rok potem przysza na wiat crka Julia - i Oktawian rozwid si ze Skryboni, owiadczajc, e nie moe znie przewrotnoci jej obyczajw. Ale wkrtce da dowd wasnej przewrotnoci, polubiajc w styczniu 39 roku p.n.e. w okolicznociach niezwykych pikn Liwi; t kobiet naprawd kocha. Ojciec Liwii, Marek Liwiusz Druzus, miertelny wrg triumwirw, walczy w 42 roku p.n.e. w bitwie pod Filippi w armii zabjcw Cezara przeciw Antoniuszowi i Oktawianowi; po klsce popeni samobjstwo. Liwia bya wtedy matk od roku, wysza bowiem za m, gdy miaa 16 lat - rzecz wwczas normalna. Jej m, senator Tyberiusz Klaudiusz Neron, przed kilku laty dowodzi flota Cezara, kiedy ten oblegany by w paacu krlewskim w Aleksandrii wraz z Kleopatr. Ale po zamordowaniu dyktatora w 44 roku p.n.e. tene sam Tyberiusz postawi w senacie wniosek, by zabjcw nagrodzi jako zbawcw i wyzwolicieli Rzeczypospolitej! 16 listopada 42 roku p.n.e. - tu po bitwie pod Filippi Liwia urodzia syna, ktry otrzyma pene nazwisko ojca. M Liwii sta si zaciekym wrogiem Oktawiana i w latach 41-42 p.n.e. bra udzia w powstaniu, ktre wybucho w Italii, gdy Oktawian przeprowadza wielkie wywaszczenia, by da ziemi swym weteranom. Kiedy pada Peruzja, ostatnia reduta powstacw, Tyberiusz znalaz si wraz z rodzin w Neapolu, gdzie usiowa wznieci ruch na nowo. Lecz ludzie Oktawiana ju dopadali uciekajcych. Ci zdoali skrycie dosta si w nocy na okrt, cho omal nie zdradzi ich dwukrotnie pacz maego Tyberiusza. Tak mao brakowao, by Liwia pada z rk onierzy, czy te raczej siepaczy swego przyszego ma! Przez Sycyli rodzina dotara do Grecji, gdzie czekaa j inna

niebezpieczna przygoda - poar lasu w okolicach Sparty; pomienie ju imay si sukni Liwii. Kiedy jednak Oktawian i Antoniusz zawarli porozumienie w 39 roku p.n.e., Tyberiusz mg powrci z on i dziemi do Rzymu. Wtedy to Oktawian pozna, pokocha i rozwid Liwi. Polubi j, cho bya ju w szstym miesicu ciy. Podczas ceremonii osob nieyjcego ojca panny modej zastpowa jej byy - od niedawna - m a zarazem ojciec dziecka, ktre nosia w onie. Po trzech miesicach urodzi si chopiec, ktremu dano imi Druzus. Wychowywa si po opiek ojca rzeczywistego wraz ze starszym bratem, Tyberiuszem, przez lat sze, to jest a do mierci w 31 roku p.n.e. Dziewicioletni wwczas Tyberiusz wygosi mow pogrzebow, chwalc czyny i cnoty zmarego. Gdyby mg wtedy poj i powiedzie wszystko! Gdyby on lub ktokolwiek ze suchaczy przewidywa, co kryje przyszo! Oktawian - od 27 roku p.n.e. August - y z Liwi do koca swych dni, czyli przez p wieku, niezmiennie kochajc j i szanujc. Owszem, przygd pozamaeskich mia sporo, nawet jego przyjaciele temu nie zaprzeczali. Liwia natomiast uchodzia za wzr, za idea wszystkich cnt i zalet niewiecich. Bya wierna, ulega, wyrozumiaa, agodna, skromna, gospodarna, spokojna, yczliwa ludziom, pena szlachetnej kultury. Przeciwnikw jej nie brakowao, to normalne i zrozumiae. Jedni nazywali j Ulissesem w sukni kobiecej, inni twierdzili, e surowa to matka dla pastwa, a jeszcze surowsza macocha dla rodziny cesarskiej. Zachowao si duo jej podobizn na rzebach, paskorzebach, monetach, wiadomo wic, e rysy miaa pikne, agodne, regularne; skoro wszake nie ma portretw malowanych, jak orzec, czy bya brunetk, czy te blondynk? Maestwo tak dobre pozostao jednak bezdzietne. August musia si z tym pogodzi i wszystkie nadzieje wiza z crk, t z pierwszego maestwa, i jej ewentualnym potomstwem.

JULIA I TYBERIUSZ
Bya to dziewczyna przystojna, inteligentna, oczytana, dowcipna, ale te pena temperamentu. Moe wanie dlatego, e ojciec i macocha wychowywali j bardzo surowo? To jednak objawio si dopiero pniej. Przez wiele lat August nie wiedzc lub nie chcc wiedzie wszystkiego poprzestawa tylko na westchnieniach: Mam dwie crki - a z nimi sporo kopotu - Rzeczpospolit i Juli. W sprawach maestwa ulega woli ojca cakowicie; taki by zreszt los dziewczt w tamtym wiecie, przez nikogo nie kwestionowany. August za kierowa si wycznie wzgldami polityki. Gdy bya jeszcze w kolebce, zarczy j z Antyllusem, synem Antoniusza. W 25 roku p.n.e. kiedy miaa 15 lat, kaza jej polubi Marka Marcellusa, swego siostrzeca, z ktrym wiza wielkie nadzieje. Lecz Marcellus zmar w dwa lata pniej - i ju po dwch dalszych latach Julia zostaa on Marka Agrypy, najbliszego przyjaciela Augusta i niemal wspwadcy. Z tego maestwa przyszo na wiat picioro dzieci: dwaj synowie Gajusz i Lucjusz Cezarowie, dwie crki - Julia i Agrypina oraz trzeci syn,

Agrypa, urodzony ju w kilka miesicy po mierci ojca, w 12 roku p.n.e., i dlatego noszcy przydomek Postumus - Pogrobowiec. I znowu, wnet po odejciu Agrypy, kazano Julii wyj za m - po raz trzeci - za Tyberiusza, syna Liwii z jej pierwszego maestwa. Stao si to wbrew woli samego Tyberiusza, ju od kilku lat szczliwie onatego z Wipsani, crk Agrypy z pierwszego maestwa; mia z ni syna imieniem Druzus. Lecz wola Augusta i Liwii nie uznawaa adnych sprzeciww, Tyberiusz wic musia si rozwie, cho z wielkim blem. Podobno gdy pewnego razu ujrza przypadkowo Wipsani na ulicy, patrzy na ni jak urzeczony oczyma penymi ez, co jednak dostrzeono i zadbano na przyszo, by si ju nie spotykali. Pocztkowo poycie z Juli ukadao si dobrze, cho Tyberiusz wiedzia, e ucieszne opowieci o jej gorcym temperamencie s prawdziwe, sam bowiem jako wietnie zbudowany mczyzna by swego czasu przedmiotem jej zabiegw. Potem poycie ich pogorszyo si, zwaszcza gdy jedyny synek zmar jako niemowl. Na domiar zego Julia przez wiele miesicy w cigu kilku lat z rzdu pozostawaa sama, Tyberiusz bowiem walczy daleko poza Itali. By dobrym onierzem, a do ycia publicznego i do wojowania wprawia si od wczesnej modoci. Majc zaledwie 16 lat uczestniczy w kampanii hiszpaskiej pod okiem cesarza. Nieco pniej dowodzi korpusem wojsk w Armenii. W 16 roku p.n.e. przebywa z Augustem w Galii, a w roku nastpnym wraz ze swym bratem Druzusem, wojowa nad grnym Dunajem. W 13 roku p.n.e. piastowa swj pierwszy konsulat, a potem przez trzy kolejne lata poskramia ludy Dalmacji i Panonii (na ziemiach dzisiejszej Jugosawii i czciowo Wgier). Tymczasem jego modszy brat, Druzus, podbija germaskie plemiona pomidzy Renem a ab. Podczas powrotu z armi znad aby w sierpniu 9 roku p.n.e. spad z konia i zama ko goleniow, nie pozwoli jednak przerwa marszu. Miao to skutki fatalne. Na wie o gronym stanie zdrowia brata Tyberiusz popieszy do z pnocnej Italii, pdzc niemal bez wytchnienia przez ziemie Germanw nie w peni ujarzmionych. Zasta go w obozie nad rzek Sal jeszcze przy yciu. Druzus zmar 14 wrzenia 9 roku p.n.e. Pozostawi on Antonin Modsz, crk triumwira Antoniusza i Oktawii, oraz troje dzieci: szecioletniego Germanika, kilkuletni Liwill i malekiego, bo majcego zaledwie rok, Klaudiusza - przyszego cesarza. Zwoki wodza przeniesiono najpierw do Mogoncjakum nad Renem, czyli do dzisiejszej Moguncji, miasta, ktre wanie on zaoy, nastpnie za z rozkazu cesarza do Rzymu. August i Liwia oczekiwali na kondukt aobny ju w pnocnej Italii, w Pawii. W Rzymie mow aobn wygosi najpierw na Forum Tyberiusz, a w cyrku Flaminiusza sam August, ktry zakoczy prob do bogw: Oby moi wnukowie, Gajusz i Lucjusz, yli podobnie jak Druzus! I obym ja sam odszed ze wiata tak sam mierci oniersk, jaka jemu bya dana! Nie miao si zici ani pierwsze yczenie, ani te drugie. al po mierci Druzusa by powszechny i szczery. Ten mody czowiek imponowa saw zwycizcy najbitniejszych ludw Europy, a zjednywa

sobie serca przystpnoci i wychwalaniem - czy szczerym? - dawnych zasad ustrojowych, czyli penego wadztwa senatu. Tyberiusz by natomiast z natury pospny i maomwny, nigdy te nie cieszy si taka popularnoci. Ale to wanie on, skoro nie yli Marcellus i Druzus, a Gajusz i Lucjusz Cezarowie byli maymi chopcami, musia podj trudne zadanie - w latach 8 i 7 p.n.e. jako dowdca armii Renu prowadzi zwyciskie kampanie w Germanii a po brzegi aby. W uznaniu tych zasug w czerwcu 6 roku p.n.e. otrzyma wadz trybuna ludowego na pi lat. Oznaczao to, e staje si niemal wspwadc imperium. Cesarz zapowiedzia te, e powierzy mu misj nadzoru prowincji wschodnich. Lecz zaledwie w kilka lub kilkanacie dni po tym owiadczeniu staa si rzecz niesychana i absolutnie niespodziewana: Tyberiusz poprosi, by uwolniono go od wszystkich obowizkw, pragnie bowiem y odtd jako czowiek prywatny i powici si studiowaniu retoryki. Co leao u podstaw tej zaskakujcej decyzji? Byy zapewne dwie przyczyny. Po pierwsze, cho brzmi to paradoksalnie, ambicja. Tyberiusz wola wycofa si obecnie, u szczytu powodzenia i chway, aby unikn w niedalekiej przyszoci upokorzenia, kiedy cesarz odsunie go na rzecz swych dorastajcych wnukw, Gajusza i Lucjusza. Drug przyczyn bya Julia, ktra prowadzia si skandalicznie. Jej m nie mg powiedzie tego wprost Augustowi, ale trudno te byo cierpie gupio i miesznie. Wola wic odej ze stolicy. Ale nie poszo to tak atwo, cesarz dugo bowiem nie dawa zezwolenia. Ustpi dopiero wwczas, gdy Tyberiusz rozpocz godwk. Wreszcie pod koniec 6 roku p.n.e. mg on poeglowa na Rodos, gdzie y jako normalny mieszkaniec wyspy. Bywa w rnych domach i zaprasza do siebie, bra udzia w grach sportowych, przysuchiwa si wykadom retorw i recytacjom poetw. Interesowa si prawdziwie literatur acisk i greck, sam nawet prbowa swych si piszc w obu jzykach utwory rnego rodzaju, take poetyckie. Mow ojczyst wada piknie, zwaszcza gdy przemawia wprost z gowy; uchodzi za puryst, unika bowiem greckich wyrazw mwic lub piszc po acinie. Tymczasem, jak naleao si spodziewa, z Rzymu donoszono o coraz to nowych zaszczytach modziutkich wnukw cesarza, Gajusza i Lucjusza. Ale w roku 2 p.n.e. nadesza wiadomo, e matka ich Julia, ona Tyberiusza, zostaa skazana na wygnanie przez swego ojca cesarza. Miaa y na niemal bezludnej wyspie Pandaterii u wybrzey Kampanii pod cisym nadzorem. Dlaczego August tak bezwzgldnie ukara swe jedyne dziecko? Podobno po wyjedzie Tyberiusza Julia pozwalaa sobie na wszystko. Podobno te ze spraw tych orgii sploty si donosy o spisku politycznym, o przygotowywanym zamachu stanu. W kadym razie gniew wadcy by tym sroszy, e Julia wystawia na pomiewisko wanie te ideay obyczajowe, ktre gosi i propagowa od lat. Gdy jedna z jej niewolnic popenia samobjstwo z obawy przed dochodzeniami, August owiadczy publicznie, e pragnby, aby crka postpia tak samo. Nie pomogy proby wielu osb - wrd nich samego Tyberiusza - ani te

rozruchy ludnoci. Julia musiaa opuci Rzym; towarzyszya jej matka, Skrybonia. Dopiero po piciu latach uzyskaa zgod na przeniesienie do Region, miasteczka u poudniowego cypla Italii. Ale w swoim testamencie cesarz zastrzeg, e prochw Julii nie wolno nigdy zoy w rodzinnym grobowcu. Po piciu latach rodyjskich wczasw Tyberiusz postanowi wrci do Rzymu, aby uoy - jak sam stwierdzi - sprawy domowe. Lecz August odpisa, by nie troszczy si o tych, ktrych tak ochoczo opuci. A wic Tyberiusz sta si winiem na wyspie! Powd nieaski? Wrd innych przede wszystkim ten, e Tyberiusz nie by ju potrzebny cesarzowi, skoro dorastali wnukowie cesarza, Gajusz i Lucjusz. Podejrzewany o spiskowanie, jawnie pogardzany, y w strachu, lkajc si kadego sowa, unikajc kontaktw z ludmi. Ca nadziej pokada w matce, Liwii. Te lata niepewnoci i odosobnienia zaciyy fatalnie na jego charakterze, sta si chorobliwie podejrzliwy i niechtny ludziom. Wtedy te zacz darzy szczeglnym zaufaniem swego astrologa Trazyllusa, ktry stale przepowiada, e odwoanie z Rodos przyjdzie. I przyszo - podobno w chwili, gdy Tyberiusz ju zamyla strci astrologa jako oszusta z przepacistej skay w morze. W 2 roku n.e. Tyberiusz wreszcie mg powrci do Rzymu po siedmiu latach najpierw dobrowolnego, a potem przymusowego wygnania. Zawdzicza to Gajuszowi Cezarowi, ktry by ju tak pewny swojej pozycji, e nie przeciwstawia si ustawicznym probom Liwii u Augusta. Cesarz jednak zastrzeg, e Tyberiuszowi nie wolno bra udziau w yciu politycznym. Lecz zaledwie dwa lata pniej musia sam go prosi, by zechcia przyj mu z pomoc, jako wdz i wspwadca. Doszo do tego z powodu podwjnej tragedii w cesarskiej rodzinie: w roku 2 n.e. zmar Lucjusz Cezar podczas podry morzem do Marsylii, a w 4 roku - Gajusz Cezar wskutek pozornie niegronej rany zadanej mu zdradziecko w Armenii. Tak wic spord wszystkich osb, ktre August mg powoa do rzdw, pozosta tylko Tyberiusz. 26 czerwca 4 roku cesarz oficjalnie przyj go do swego rodu. Oznaczao to nie tylko zmian nazwiska na Tiberius Iulius Caesar, ale te rwnao si faktycznemu wyznaczeniu go na nastpc. Jednoczenie August usynowi swego wnuka, jedynego jeszcze yjcego, Agryp Postumusa, Tyberiusz za adoptowa bratanka, syna Druzusa - Germanika. W ten sposb cesarz zabezpiecza cigo wadztwa w jednej rodzinie. Bya w tym jaka nemezis dziejowa, by te przedziwny splot wydarze tragicznych, ktry od staroytnoci do dzi wywouje pytania i podejrzenia. Czy to tylko przypadek sprawi, e wszyscy potomkowie Augusta zmarli kolejno i przedwczenie? Czy nie krya si za tym ponurym korowodem zgonw czyja uporczywa, podstpna, zbrodnicza dziaalno? Rodzi si przypuszczenie - wypowiadano je ju w staroytnoci - e to wszystko sprawia Liwia, aby zapewni dziedzictwo swemu synowi. S to oczywicie oskarenia niesprawdzalne, skoro medycyny sdowej wwczas nie znano i skoro w adnym wypadku nie przeprowadzono nawet zwykego ledztwa. Najbardziej podejrzane wydaway si zgony Lucjusza i Gajusza

Cezarw, ale wanie jeli o te zejcia chodzi, to znane nam okolicznoci wskazuj, e zbrodnia byaby bardzo nieprawdopodobna. Owszem, gdy sprawy ju tak si potoczyy, e Tyberiusz mg zosta dziedzicem, Liwia bardzo temu sprzyjaa. Ale ktra matka postpiaby inaczej? Prawd jest rwnie, e w 7 roku n.e. przyczyniaa si do odsunicia ostatniego z wnukw Augusta, albowiem tak starca optaa, e na jej prob Agryp Postumusa na Planazj wygna, prostaka wprawdzie, i ktry si tylko z potnej siy gupio pyszni, lecz adnej zbrodni nie popeni (Tacyt w przekadzie Naruszewicza). Moe te przyczynia si do wygnania Julii Modszej, wnuczki Augusta? Dziewczyna, wpltana jak poprzednio jej matka w skandale erotyczne i polityczne, zostaa osadzona w 8 roku n.e. na wysepce u adriatyckich wybrzey Italii. Ze spraw Julii czya si zapewne yciowa katastrofa poety Owidiusza, ktry cign na siebie nieask cesarza i musia odtd przebywa w miasteczku Tomis (u wybrzey dzisiejszej Rumunii), paczliwie narzekajc na dzicz i mrozy. Tymczasem Tyberiusz odnosi coraz wiksze sukcesy: najpierw stumi grone powstanie w Panonii, a potem umocni granic Renu po klsce Warusa w Lesie Teutoburskim w 9 roku. Poprowadzi wwczas a trzy kampanie w gb Germanii. Przestrzega elaznej dyscypliny, a sam czsto obywa si bez namiotu; posiki spoywa siedzc na ziemi, jak prosty szeregowiec. Cesarz pisa do niego w jednym z listw: Bardzo chwal porzdek Twojej wyprawy letniej, mj Tyberiuszu. Uwaam, e wrd tylu trudnoci i przy tak wielkim upadku ducha onierzy nikt nie potrafiby kierowa wypraw lepiej od ciebie. I dalej: Niech bogowie mnie skarz, jeli dreszcz trwogi mn nie wstrzsa, kiedy sysz lub czytam, e osabiy ci cige trudy. Oszczdzaj si, bagam! Jeli si dowiemy, ja i Twoja matka, e zachorowae, gotowimy ducha wyzion. I w biedzie byoby cae imperium ludu rzymskiego. W sierpniu 14 roku n.e. Tyberiusz pieszcy do Dalmacji zosta wezwany listem matki do oa cesarza umierajcego w Noli. Jakiej treci bya ich ostatnia rozmowa? I czy w ogle si odbya? Swetoniusz twierdzi, e tak, Tacyt natomiast powiada: Nie wiadomo, czyli ywego jeszcze zasta Augusta, czyli bez duszy. Bo Liwia tgimi wartami paac i wszystkie drogi obsadzia, pki wszystko opatrzywszy, czego czas wymaga, razem nie ogoszono i mierci Augusta, i nastpstwa Tyberiusza. Podczas posiedzenia senatu w tyme miesicu odczytano publicznie testament Augusta, przyniesiony przez westalki. Jego pierwsze sowa brzmiay: Poniewa okrutny los zabra mi synw, Gajusza i Lucjusza, niechaj mym spadkobierc w dwu trzecich bdzie Tyberiusz Juliusz Cezar. Liwia otrzymaa trzeci cz spadku, zostaa adoptowana do rodziny Juliuszw, nadano jej tytu Augusty.

III

TYBERIUSZ

---oOo---

(TIBERIUS CLAUDIUS NERO)

Urodzony 16 listopada 42 roku p.n.e. Zmar 16 marca 37 roku n.e. Panowa jako Tiberius Caesar Augustus od 14 roku n.e. do mierci. Po mierci nie zosta zaliczony w poczet bogw.

Mia 55 lat, gdy obejmowa rzdy. By mczyzn wysokim i krzepkim,

o twarzy twardej i prawdziwie rzymskiej; niekiedy szpeciy ja krosty. Gste wosy spaday mu z tyu a na kark. Odznacza si du si fizyczn i prawie nigdy nie chorowa; moe dlatego, e gardzi lekarzami. Wyniosy, nieprzystpny, niechtnie wdawa si w rozmowy nawet z najbliszymi, wszake jego oracje w senacie wypaday znakomicie, otrzyma bowiem dobre wyksztacenie i ywo interesowa si literatur. Z natury nieufny i skryty jeszcze si utwierdzi w tej postawie na skutek przykrych dowiadcze, jakich nie szczdzio mu ycie w rodzinie cesarskiej. Pod kierunkiem Augusta oraz jego doradcw zdoby due dowiadczenie wojskowe i polityczne, a obowizki swe traktowa zawsze bardzo powanie. Tak przedstawia si czowiek, ktry z chwil mierci Augusta, swego przybranego ojca, sta si jego nastpc. Dowdztwo nad armi i wadz trybuna ludowego przyznano mu ju wczeniej, a August w testamencie wyznaczy go rwnie na gwnego spadkobierc swego majtku

prywatnego. Formalnie jednak sprawy przedstawiay si inaczej. Pastwo rzymskie niby nadal byo republik. Nie istniay i nie mogy istnie adne zasady prawne, a tym bardziej tradycje ustanawiajce, kto i w jaki sposb ma przejmowa wadztwo. I czy w ogle ma przejmowa? Dlaczeg by bowiem nie przywrci dawnej formy ustrojowej, kiedy to rzeczywicie rzdzi senat, wybierani urzdnicy, zgromadzenia obywateli? August zmar 19 sierpnia, Tyberiusz za zwleka z formalnym objciem rzdw do 17 wrzenia. Odpowiada wykrtnie na proby senatorw i przyjaci powtarzajc: Czy zdajecie sobie spraw, jak to besti jest wadza? A gdy wreszcie ustpi bagajcym, owiadczy: Nakada mi si jarzmo ze i cikie, wierz jednak, e bd mg je zoy, gdy uznacie za wskazane da odpoczynek staroci. Niechtni mu historycy staroytni twierdz, e udawa niby aktor. Ale wyrokuj tak znajc ponur tragedi, jak by schyek jego panowania. Moe jednak wtedy mwi uczciwie i szczerze? By przecie czowiekiem naprawd inteligentnym i bystrym obserwatorem, rozumia wic dobrze, jak trucizn jest poczucie wadzy nieograniczonej. Sprawiedliwo kae przyzna, e pocztek rzdw by spokojny, a nawet przykadny. To prawda, e ju po mierci Augusta zosta zabity Agrypa Postumus, jego jedyny jeszcze wnuk, od lat wiziony na maej wysepce. Z czyjego rozkazu usunito tego modzieca? Nie wiedziano wwczas, ale rozumiano wzgldy racji stanu. W kilka miesicy pniej zmara, rzekomo z godu, przetrzymywana w miasteczku Region matka Agrypy, Julia. Podobno Tyberiusz odebra jej wszelkie rodki do ycia - jej, jedynej crce Augusta, przed kilkunastu laty swej onie! Nienawidzi tej kobiety, moe nie bez powodu. Byy to wszake sprawy rodzinne. Waniejsze skutki dla caego pastwa mg mie bunt legionw nad Renem i w Panonii. onierze domagali si odu, naprawd jednak chcieli, aby ich wdz Germanik - przybrany syn Tyberiusza - sign po wadz najwysz. Na szczcie roztropno samego Germanika oraz zrczno Druzusa, rodzonego syna Tyberiusza doprowadziy stosunkowo do szybkiego stumienia buntu. Odtd Germanik przez trzy kolejne lata wid legiony za Ren, aby rzuci postrach na Germanw. Ale ju w 17 roku z rozkazu Tyberiusza opuci granice pnocn, odby triumf w Rzymie i wyruszy na Wschd. Tam umocni rzymskie wpywy w Armenii oraz przyczy do imperium dwie krainy Azji Mniejszej - Kapadocj i Kommagen nad Eufratem. Byy to waciwie jedyne nabytki terytorialne za panowania Tyberiusza, ten bowiem trzyma si cile zasady Augusta: ju nie powiksza imperium! Zadowoli si wic umocnieniem granicy Renu i Eufratu, stumi powstania w Galii i w Afryce, rozszerzy wpywy rzymskie w Tracji, nigdy zas jako cesarz nie wyjecha poza Itali. Kontynuowa te wiernie polityk wewntrzn Augusta. Chyba nawet bardziej ni tamten przestrzega zasad, czy te raczej pozorw skromnoci. Nie uywa tytuu imperator, nie przybra tytuu ojciec ojczyzny, nie zgodzi si, by miesic September przemianowano na Tiberius. Nie znosi pochlebstw,

pobaliwie natomiast traktowa godzce we arty, stale powtarzajc, e w wolnym pastwie wolne te powinny by jzyki i myli. Wobec senatu zachowywa si wrcz kurtuazyjnie, goszc, e dobry wadca to suga wszystkich obywateli. Tote wypowiadano w senacie pogldy odmienne od cesarskich, a nawet gosowano wbrew stanowisku imperatora. Podobnie rozsdnie postpowa Tyberiusz w stosunku do zwykych obywateli i mieszkacw prowincji. Nie pozwoli na zwikszenie podatkw w prowincjach, utrzymywa bowiem, e dobry pasterz wprawdzie strzye owce, ale nigdy nie zdziera z nich skry. Wprowadzi wiele posuni oszczdnociowych, zmniejszajc np. wydatki na igrzyska i widowiska, co oczywicie zaszkodzio ogromnie jego popularnoci wrd ludu stolicy. Pitnowa wszelki luksus, zaleca ustanowienie cen maksymalnych na ywno, by zwolennikiem prostoty w yciu prywatnym. Zgodnie ze starorzymskimi zasadami ogranicza obce kulty religijne, zwaszcza egipskie i ydowskie; 4000 modych ydw zesa na Sardyni. askawy by dla astrologw, cho w pewnym momencie take ich usiowa usun z Rzymu. Twardo przestrzega porzdku i bezpieczestwa publicznego w stolicy, w Italii i w prowincjach. Widomym tego pomnikiem s dzi Castra Praetoria - ogromne koszary pretorianw w Rzymie, wielki czworobok murw, wewntrz ktrego stacjonoway rozproszone dotd po miecie oddziay gwardii cesarskiej, istniejce ju za Augusta. Zbudowano je gwnie z inicjatywy Sejana, piastujcego od pocztku rzdw Tyberiusza nieprzerwanie godno prefekta pretorianw. Ale poza tym cesarz nie rozwija wikszej dziaalnoci budowlanej, gwnie z przyczyn oszczdnociowych, cho sporo restaurowa. W 19 roku zmar w Antiochii Germanik, bardzo popularny wrd ludu, ostatnio jednak w nieasce u cesarza, odkd samowolnie odwiedzi Egipt. A poniewa namiestnik Syrii Pizon okazywa Germanikowi zdecydowan niech, powstay podejrzenia, e mody wdz zosta przeze otruty. Osieroci on on - Agrypin Starsz, crk Agryppy i Julii, oraz dziewicioro dzieci, wrd nich Gajusz, ktry mia pniej panowa jako Kaligula, i Agrypin Modsz, przysz matk cesarza Nerona. Rodzony syn Tyberiusza, Druzus - dobry dowdca i lubiany w Rzymie, cho podejrzewano go o skonno do okruciestwa i rozwizoci - zmar nagle w 23 roku. Stwierdzono pniej, e otrua go ona Liwilla, siostra Germanika, z namowy swego kochanka - Sejana. Te dwie mierci oraz wywoana przeze fala ponurych podejrze bolenie dotkny Tyberiusza, cho nie dawa tego po sobie pozna. Pizon, formalnie oskarony w senacie, popeni samobjstwo. Sejan natomiast nadal cieszy si penym zaufaniem wadcy. Coraz gorzej ukaday si stosunki Tyberiusza z matk, Liwi. Dawa jej odczu sw niech od pierwszych dni panowania, odmawiajc tytuu matka ojczyzny i odsuwajc od udziau w uroczystociach publicznych. Ona z kolei udostpniaa wielu osobom listy Augusta, zawierajce skargi na przykry charakter Tyberiusza. Prawdopodobnie wanie to sprawio, e cesarz zraony do wiata opuci w roku 26 Rzym na stae i osiad na

wyspie Kaprea - obecnie Capri - w Zatoce Neapolitaskiej. Przebywa tam niemal bez przerwy a do mierci, czyli ponad 10 lat. Zewszd ciga dziea sztuki, zwaszcza o tematyce erotycznej oraz sprowadza dziewczta i chopcw; podobno specjalni agenci wyszukiwali i porywali urodziwe dzieci w caej Italii. Albowiem w tym rajskim zaktku dziay si, jeli wierzy staroytnym, orgie najwymylniejsze, wszystko, co tylko mogo si zrodzi w zwyrodniaej wyobrani lubienego starca. Cesarz y na skalistej wyspie w bogim przekonaniu, e jest cakowicie odcity od normalnego wiata, nikt wic nie dowie si o niczym. Oczywicie myli si, jak wielu przed nim i po nim. Nie ma bowiem takiego odosobnienia i tak szczelnego muru lojalnych stray, by nie stao si rycho tajemnic publiczn, jakie s prywatne zabawy bardzo wanych osobistoci. Moe jednak opowieci o Tyberiuszowym rozpasaniu ubarwili jego wrogowie? Bezspornym faktem byo natomiast to, e cesarz mao interesowa si sprawami pastwa, pozostawiajc pen swobod Sejanowi. Wadza prefekta bya w praktyce nieograniczona, jego ambicje wci rosy; zastraszony senat paszczy si pochlebczo, a bezbronna opozycja skupia si wok Agrypiny, wdowy po Germaniku. Sejan usuwa niewygodnych lub opornych senatorw odbierajc im majtki i ycie za pomoc sfingowanych oskare i procesw pokazowych. W 29 roku doprowadzi do uwizienia Agrypiny i jej syna Nerona. Zesano tych dwoje na dwie rne wyspy; najpierw zmar w 30 roku Neron. Agrypina za traktowana z niesychanym okruciestwem, sieczona rzgami, zagodzia si trzy lata pniej. W tyme 33 roku zmar w wizieniu na Palatynie jej drugi syn, Druzus, rwnie zagodzony. Lecz sam Sejan nie doy mierci tych dwch swoich ofiar, zosta bowiem zgadzony w 31 roku z rozkazu Tyberiusza. Wreszcie bowiem dotary do ucha samotnika wieci o poczynaniach Sejana, a wielk w tym rol odegraa powszechnie szanowana Antonia, wdowa po zmarym przed czterdziestu laty Druzusie, bracie Tyberiusza. Cesarz poj, do czego naprawd dy jego prefekt. I cho nawet w tym krytycznym momencie nie opuci wyspy, znakomicie przygotowa obalenie wszechwadnego dostojnika. A nie byo to rzecz prost, skoro Sejan mia pod swoimi rozkazami pretorianw i mg opanowa stolic oraz obwoa si cesarzem. Tyberiusz w tej sytuacji musia zatem dziaa podstpnie i przez zaskoczenie, a wszystko odbyo si niby w wietnie wyreyserowanym dramacie. 18 padziernika 31 roku wszechwadny prefekt uda si w radosnym nastroju na posiedzenie senatu, przekonany, e przyby w nocy specjalny wysannik Tyberiusza, Makron, ktry przedstawi dostojnemu zgromadzeni pismo mianujce Sejana trybunem ludowym, co w praktyce miao podnie prefekta do rangi wspwadcy. Tak twierdzi Makron, dlaczego zatem Sejan miaby mu nie wierzy, skoro cesarz dopiero co wyrazi zgod na jego zarczyny za swoj wnuczk Juli? Tote prefekt stan w wityni Apollona na Palatynie, gdzie odbywao si posiedzenie, z min triumfatora, otoczony krgiem pochlebcw. Makron przystpi do odczytywania pisma. Zawierao ono najpierw pewne obojtne oglniki, potem za zaczy

pobrzmiewa sowa wieloznaczne, nie wiadomo przeciw komu skierowane. Wreszcie pady oskarenia jasne i mocne, godzce bez osonek w prefekta. W miar jak objawiay si intencje wadcy, zmieniaa si te postawa suchaczy - od sualczej pokory poprzez czujne zdziwienie a ku osupieniu i wreszcie nagemu wybuchowi wciekej nienawici do czowieka, ktrego stopy chciano przed chwila caowa. Pierwsi w ataku byli niedawni najblisi przyjaciele Sejana. On sam sta osupiay i ogupiay, prawdziwie jakby razi go piorun. Zosta natychmiast uwiziony, tego samego dnia skazany i stracony. Pretorianie przygldali si wszystkiemu biernie, nowy prefekt, Makron, obieca im bowiem dodatkowy od. Przez trzy dni motoch poniewiera zwoki, a potem rzucono je do Tybru. Skazano na mier rwnie dzieci Sejana. Crk, ju zarczon z Klaudiuszem, kat najpierw zgwaci, nie godzio si bowiem zabija dziewicy. Wierzono zapewne, e po upadku Sejana, gwnego sprawcy terroru, nadejd dni lepsze. Ale zmieniy si tylko ofiary. Obecnie atakowano wszystkich podejrzanych o jakiekolwiek zwizki z byym prefektem. Tyberiusz mci si i sroy. Nie uwolni nawet Agrypiny i Druzusa, cho przecie to Sejan spowodowa ich uwizienie. Naley jednak w imi prawdy stwierdzi, e przynajmniej rwn odpowiedzialno za liczne procesy polityczne ponosili senatorzy, korzystajc bowiem z okazji rozprawiali si ze swymi przeciwnikami, przewanie rwnie senatorami, za pomoc najpodlejszych intryg, donosw i oszczerstw. Podstaw prawn procesw stanowia zazwyczaj ustawa o zbrodni obrazy majestatu, zwana po acinie crimen laese maiestatis. Pochodzia jeszcze z czasw republiki, miaa chroni interesy i powag ludu rzymskiego. Obecnie nosicielem tego majestatu sta si cesarz, piastowa bowiem wadze trybuna ludowego. Same pojcia majestatu i jego obrazy nigdy nie byy sprecyzowane, a tak szerokie, e niemal kady przypadkowy gest, kade niebaczne sowo lub art, mogy by punktem oparcia dla oskarycieli, zwaszcza jeli chodzio o osoby znamienite. I tak te si dziao. Podczas caego panowania Tyberiusza wytoczono przed senatem okoo stu takich procesw, a niemal wszystkie koczyy si konfiskat majtku i wyrokiem mierci lub samobjstwem pozwanych. Warto pamita o grozie tych spraw, gdy dzi dla artu posugujemy si owym sformuowaniem: zbrodnia obrazy majestatu! Procesw toczyo si wiele, atmosfera w stolicy, zwaszcza w domach kilkuset rodzin senatorskich, musiaa by cika i ponura, obraz za wczesnych stosunkw, nakrelony wietnym pirem Tacyta, czyni wraenie wstrzsajce. Nie wolno jednak zapomina, e to tylko cz prawdy. W rzeczywistoci bowiem dramatyczne wydarzenia wcigay w swj wir tylko garstk najzamoniejszych, miliony natomiast mieszkacw imperium yy i gospodaroway spokojnie w warunkach adu i praworzdnoci. Administracja dziaaa sprawnie, ustawy Tyberiusza przyznawali to nawet jego wrogowie - byy zdrowe i rozsdne. Zarzucano wprawdzie cesarzowi, e zbyt dugo utrzymuje na stanowiskach namiestnikw rnych krain, ale on postpowa tak rozmylnie, twierdzc:

Kady urzdnik jest jak bk; kiedy si opije krwi ofiary, mniej wysysa, kady wic nowy jest groniejszy. Trzeba mie lito nad poddanymi! Nic wic dziwnego, e prefekt Judei, Poncjusz Piat, pozostawa a 10 lat na urzdzie ( w latach 26-36), a by to czowiek wyjtkowo bezwzgldny, ktry wystawi cay las krzyy. W pocztkach 37 roku cesarz niespodziewanie opuci pikn wysepk i ruszy do Rzymu. Ale ujrza to miasto tylko z daleka. Niespokojny, czy te przeraony jakim wieszczym znakiem, zawrci. Ju u wybrzey Zatoki Neapolitaskiej zatrzyma si w Misenum, w dawnym paacu Lukullusa. Zmar tam 16 marca 37 roku. Mia 78 lat, a panowa 23. Okolicznoci mierci nie w peni s jasne. Podobno uznano za zgon chwilowe osabnicie. Dworzanie ju skadali gratulacje nastpcy Tyberiusza, Kaliguli, gdy kto ze suby oznajmi: Cesarz przebudzi si i prosi o posiek. Wszyscy zmartwieli z przeraenia. Podobno tylko prefekt Makron zachowa przytomno umysu. Wpad do pokoju sypialnianego i oznajmi, e cesarz zibnie; sam, czy te wesp z Kaligul, przydusi go wszystkim, co tylko byo pod rk.

IV

KALIGULA

---oOo---

(GAIUS IULIUS CAESAR)

Urodzony 31 sierpnia 12 roku n.e. Zmar 24 stycznia 41 roku. Panowa od 18 marca 37 roku jako Iulius Caesar Augustus Germanicus do mierci. Po mierci nie zosta zaliczony w poczet bogw. ojciec Germanik by wnukiem Liwii, matka za, Agrypina Starsza miaa krew Augusta jako crka Julii Starszej. Urodzi si w Ancjum w pobliu Rzymu, wnet jednak znalaz si wraz z rodzicami nad Renem, ojciec bowiem, ubstwiany przez wojsko, dowodzi tamtejsz armi. Czsto pokazywano chopca w stroju onierskim, wdziewajc mu nawet buciki na wzr tych, ktre nosili szeregowcy. Przykryway palce i stopy, podeszwy miay nabite gwodziami, a do nogi byy mocno przywizane rzemieniami. Zway si caliga i std poszed artobliwy przydomek chopca - Caligula, czyli Bucik. Przylgn on do Gajusza na zawsze, cho oczywicie nigdy nie uywano go oficjalnie. W 17 roku caa rodzina przeniosa si na Wschd. Zaledwie dwa lata pniej Germanik zmar w syryjskiej Antiochii. Czy zosta otruty przez nienawidzcego go namiestnika Syrii Pizona? Czy ten spenia tajemny rozkaz Tyberiusza? Podejrze nie brako. Osierocony Gajusz mieszka odtd z matk i piciorgiem rodzestwa w Rzymie, gdzie by bezsilnym, a

Jego

na pewno wraliwym wiadkiem kolejnych ciosw, jakie spaday na najbliszych. W 29 roku skutkiem knowa Sejana zesano na wysepk Pandateri Agrypin; miaa tam umrze w 33 roku zadrczona i zagodzona. Najstarszy brat Gajusza, Neron, zosta uwiziony na wysepce Pontii, gdzie zgin ju w 31 roku, natomiast redni brat, przetrzymywany na samym Palatynie od 30 roku, zmar z godu trzy lata pniej. Najmodszy z braci, Gajusz uratowa si tylko dziki temu, e uwaano go niemal za dziecko. Z najbliszej rodziny pozostay mu tylko siostry, tote darzy je serdecznym uczuciem, co pniej stao si podstaw plotek o rzekomych zwizkach kazirodczych. Najstarsza siostra, Agrypina Modsza polubia wkrtce Gnejusza Domicjusza; ich to syn mia po latach panowa jako cesarz Neron. rednia, Druzylla, wychodzia za m dwukrotnie, a bya zawsze ulubienic Gajusza. Wreszcie najmodsza, Julia Liwilla, polubia Marka Winicjusza; jego to nazwisko da Sienkiewicz bohaterowi Quo vadis. Kiedy zabrano Gajuszowi matk, zaopiekowaa si nim najpierw prababka - Liwia. Zmara jednake w tyme 29 roku i chopiec przeszed do domu swej babki, Antonii. Bya ona wdow po Druzusie, bracie Tyberiusza, a crk triumwira Antoniusza i Oktawii, siostry Augusta. Szanowa j nawet podejrzliwy cesarz, ju od kilku lat stale rezydujcy na wysepce Kaprei w Zatoce Neapolitaskiej. I tam te znalaz si w 31 roku Gajusz. Cesarz bowiem zorientowa si, e pozostao tylko dwch ewentualnych nastpcw tronu: jego wnuk, Tyberiusz Gemellus, chopiec dwunastoletni, i Gajusz, liczcy sobie lat dziewitnacie. Chcia mie ich obu przy obie - na wszelki wypadek. Byli tu winiami wrd niewiarygodnego przepychu i niewyobraalnej deprawacji. Stale te otaczali ich, a zwaszcza penoletniego ju Gajusza, donosiciele, podchwytujcy kade sowo. Wybra on w tej sytuacji jedynie skuteczn taktyk: udawa, e sprawy polityki w ogle go nie interesuj, e nie obchodzi go nawet los matki i braci. Milcza uporczywie, kiedy usiowano wydoby ze w zdradliwych rozmowach, co sdzi o tragedii swych najbliszych. Bawi si, taczy, piewa. Podobno obserwowa te z luboci torturowanie skazacw; ale takie upodobania byy tam dobrze widziane. Bardzo nawet odporny, dorosy czowiek musiaby w takich warunkach ulec powanym deformacjom psychicznym. A Gajusz przebywa na Kaprei a sze lat! W 33 roku, w ktrym zagodzia si - czy te zostaa zagodzona - jego matka, Gajusz polubi swoj pierwsz on, Juni; zmara ona jeszcze przed 37 rokiem podczas porodu (wraz z dzieckiem). Mody czowiek zawierajc zwizki maeskie wszed jednoczenie w tajne porozumienie z Makronem, prefektem pretorianw. Obaj zdawali sobie spraw, e Tyberiusz nie bdzie y dugo, obaj wic wzajem si potrzebowali: Gajusz pragn obj wadz najwysz przy pomocy Makrona, ten za - utrzyma si na swym stanowisku u boku nowego cesarza. Rodzajem cznika, a zarazem gwarancj porozumienia staa si ona Makrona, Ennia, ktra za wiedz ma bya kochank Gajusza - maestwo z Juni oczywicie w niczym Gajuszowi nie przeszkadzao. Gdy zatem 16 marca 37 roku stary

wadca zasab w Misenum, chyba obaj - Gajusz i Makron - przyczynili si do jego mierci; jaki wszake by udzia kadego z nich, o tym ju staroytni mwili rnie. Po grozie ostatnich lat Tyberiuszowych rzdw Rzym i cae imperium radonie witay modzieca, syna tak lubianego Germanika i nieszczsnej Agrypiny. Uwaano powszechnie, e to bogowie wynagradzaj rodzin za straszliw tragedi, tote wjazd Gajusza do Rzymu - cho by to waciwie pochd aobny, niesiono bowiem prochy Tyberiusza - zmieni si w triumf. Zmary w swym testamencie zaleci wprawdzie, aby Gajusz i Tyberiusz Gemellus panowali wsplnie, senat jednak za rad Makrona natychmiast uniewani jego wol, a wszelkie godnoci przela na Gajusza: wadz imperatora i trybuna ludowego, urzd najwyszego kapana, tytu augusta. Stao si to na posiedzeniu 18 marca, jeszcze przed przyjazdem nowego pana do stolicy. Podczas wiosny i lata 37 roku miasto yo w szale radoci, Kaligula zas rzeczywicie spenia wszelkie oczekiwania. Najpierw hojnie obdarowa pretorianw, strae miejskie i legionistw. Nastpnie uczci - jak si godzio - poprzednika mow pochwaln, ale zaraz potem wyjecha na wysepki Pandateri i Ponti, skd przywiz prochy Agrypiny i Nerona, aby zoy je wraz z Druzusowymi w mauzoleum cesarskim. Sarkofag Agrypiny, ktry w wiekach rednich suy za miar zboa, zachowa si do dzi. Uznano owe uroczyste pogrzeby za pikny dowd synowskiej i braterskiej mioci, podobnie jak zaszczyty, ktrymi obsypywa babk Antoni oraz stryjecznego brata - Tyberiusza Gemellusa. Aby uczci pami ojca, spowodowa, e senat zmieni nazw wrzenia - z September na Germanicus. Szczegln wszake czuoci otacza siostry; podczas skadania oficjalnych przysig kaza czy ich imiona ze swoimi. Wszystkie trzy otrzymay wraz z Antoni przywileje westalek oraz honorowe miejsca na widowni podczas igrzysk. Jednake Antonia niedugo cieszya si sw pozycj, zmara bowiem ju 1 maja 37 roku, podobno skutkiem przykroci, jak wyrzdzi jej nieopatrznie skarcony Gajusz; mwiono nawet, e popenia samobjstwo. Gesty wobec rodziny byy jednak niczym w porwnaniu z liberalizmem Kaliguli w sprawach rodzinnych. Odwoa osoby zesane z przyczyn politycznych i zarazem rozkaza umorzy jeszcze trwajce procesy. Spali publicznie akta procesu matki i braci, aby nikt si nie obawia, e zostanie pocignity do odpowiedzialnoci z racji zoonych wtedy zezna. przysig nawet, e dokumentw tych nie czyta. Nie przyjmowa w ogle donosw. Rozkaza odszuka i opublikowa dziea historykw opozycyjnych, palone za Tyberiusza; owiadczy, e zaley mu na tym, aby potomno miaa peny obraz wydarze. Ponowi publikowanie rachunkw pastwowych, co praktykowano za Augusta, a przerwano za Tyberiusza. Wprowadzi znaczne ulgi podatkowe. Wygna ze stolicy osoby znane z ekscesw seksualnych, a ze stanu ekwitw, czyli bogatych przedsibiorcw, usun ludzi skalanych rnymi wystpkami. hojnie obdarowa natomiast wyzwolenic, ktra wiziona za Tyberiusza nawet podczas tortur nie obciya zeznaniami swego patrona. Posom miast

greckich, zgaszajcych gotowo wystawienia mu mnstwa posgw, odpowiedzia, e byoby to zbyt kosztowne, wystarcz mu tylko cztery - co prawda w miejscach tak sawnych, jak na przykad Olimpia. Lud chwali sobie wietno jego igrzysk, zwaszcza tych w sierpniu 37 roku, kiedy otwarto wityni Augusta na Palatynie. W padzierniku 37 roku mody cesarz ciko zaniemg. Przeraenie prawdziwe ogarno Rzym. Itali, prowincje. Ludzie tumnie nocowali u stp Palatynu, trwonie nasuchujc wieci z paacu. Niektrzy lubowali, e gotowi s umrze, byle umiowany wadca wyszed z choroby. Zabijano tysice zwierzt ofiarnych. I Kaligula wyzdrowia - na zgub Rzymu. By ju innym czowiekiem. Najpierw wysa swych oficerw do Tyberiusza Gemellusa. Rozkazali mu popeni samobjstwo, albowiem - takie byo uzasadnienie - wiza pewne osobiste nadzieje ze mierci cesarza. Co zreszt chyba nie mijao si z prawd. Kaligula zada nastpnie, aby wszyscy dokadnie wywizali si ze lubw, jakie skadali podczas jego choroby, gdy uchylanie si byoby rwnoznaczne z krzywoprzysistwem i obraz bogw. Zmusi te do samobjstwa ojca swej pierwszej, ju zmarej ony. A pod koniec 37 roku bdc wiadkiem lubu Pizona i Orestylli, upodoba sobie pann mod i po prostu zabra j podczas ceremonii jak swoj on, potem za rwnie nagle odprawi. Rok 38 rozpocz si wspaniaymi igrzyskami, ale w jego poowie zmara nagle ukochana siostra cesarza Druzylla. Ogoszono cik aob publiczn. Sam Gajusz odczu t mier bardzo bolenie; do tego stopnia, e nawet nie chcia wzi udziau w pogrzebie. Druzyll uznano oficjalnie za bstwo, senator, ktry owiadczy, e widzia j wstpujc do nieba, otrzyma 250 000 sestercw nagrody. Wspczeni pisarze, nawet wrodzy Gajuszowi, nie wspominaj nic o jego zwizkach miosnych z Druzyll, wiele natomiast mwi o tym autorzy pniejsi; chyba wic by to wymys. W kilka miesicy po mierci cesarz polubi pikn Lolli Paulin, dotychczas on Memmiusza Regulusa, namiestnika Macedonii. W mniej wicej tyme czasie zmusi do popenienia samobjstwa Makrona, ktremu tyle zawdzicza, i jego on Enni, niegdy swoj kochank. Rozpoczo to acuch procesw przeciw rnym znakomitym osobistociom. Oskarano najczciej o zy stosunek w przeszoci do Agrypina Starszej, Nerona, Druzusa lub te o zbyt powcigliwy al po mierci Druzylli. Przy okazji wyszo na jaw, e akta procesw Agrypiny i jej synw wcale nie zostay zniszczone w pocztkach panowania Kaliguli; spalono wtedy tylko jakie szpargay. Od 39 roku coraz wyraniej dawaa o sobie zna za sytuacja finansowa pastwa, cesarz bowiem lekkomylnie roztrwoni w cigu kilkunastu miesicy znaczne zasoby pienine pozostawione przez gospodarnego Tyberiusza. W jaki sposb znowu napeni skarbiec, nie rezygnujc z hulaszczego trybu ycia? Najatwiejsz drog otwieray procesy i konfiskaty. Wyszukiwano wic przerne preteksty i kruczki prawne, aby zagarn niby to legalnie mienie bogaczy. W szczeglnoci wznowiono tak osawione za Tyberiusza oskarenia o obraz majestatu. Sam cesarz

zapowiedzia to w programowej mowie przed senatem, ten za odwdziczy si uchwa ustanawiajc coroczne wito dla upamitnienia faktu, e tak zbawienna dla pastwa mowa zostaa wygoszona. Wanie w tym roku - nie jak twierdzi Swetoniusz, bezporednio po mierci Druzylli - Kaligula odby podr do Syrakuz na Sycylii. Zatrzyma si te nad Zatok Neapolitask, gdzie kaza skonstruowa rodzaj mostu pontonowego midzy dwoma przyldkami. Przyjeda po nim konno i na rydwanie tam i z powrotem, a za nim dwr i pretorianie. Skd taki pomys? Moe cesarz chcia zami saw mostu, ktrym niegdy krl perski Kserkses spi brzegi Hellespontu? W poowie wrzenia Kaligula ruszy szybko nad Ren. Projektowa wielk wypraw przeciw Germanom. Najpierw jednak wykryto tam przygotowania do zamachu stanu; by to spisek rzeczywisty. Jego senatorscy przywdcy ponieli mier, a porednio wmieszane w spisek siostry cesarza, Agrypin Modsz i Juli Liwill, wygnano na wyspy. Wadca wprawdzie tylko dotkn stop germaskiego brzegu Renu, ale uznano to natychmiast za olniewajce zwycistwo. Podczas gdy prawdziwe i uwieczone sukcesami walki toczy tam namiestnik Galba (pniejszy cesarz), Kaligula zimowa i zbytkowa w Lugdunum, obecnym Lyonie. Rozsta si z Lolli Paulin i polubi Cezoni, kobiet wprawdzie nieszczeglnej urody i obarczon trojgiem dzieci z poprzedniego maestwa, lecz wywierajc na niego wielki wpyw z powodu swej pomysowoci w rozpucie; ju w 30 dni po lubie urodzia creczk, ktr cesarz uzna za swoj. Po powrocie do Rzymu Kaligula rozkaza ci swego gocia, krla Mauretanii, Ptolemeusza - by on wnukiem Kleopatry i Antoniusza, mieli wic obaj wsplnego przodka - a jego krlestwo wcieli do imperium jako now prowincj. Nabytek, mona by rzec, prawie bezkrwawy. Nowa fala procesw politycznych i konfiskat majtkowych dostarczaa rodkw na wszelkie zachcianki wadcy i zabawy dworu. Wreszcie wiosn 40 roku cesarz poprowadzi legiony ku pnocnym wybrzeom Galii, jakby przygotowujc wypraw do Brytanii. Bya to jednak tylko demonstracja. Uznano j jednak za wielkie zwycistwo, poniewa przypadkowo zjawi si w obozie ksi brytyjski zbiegy z wyspy. Syt wic chway Kaligula powrci do Rzymu i odby wjazd owacyjny. Przypomnijmy, e owacja uchodzia za rodzaj skromniejszego triumfu. Obecno cesarza w stolicy wzmoga powszechny lk i podejrzenia, terror za, jak to zwykle bywa, jeszcze podsyca nastroje opozycyjne, zwaszcza w krgach najbardziej zagroonych, to jest senatorskich. Powstaway wic spiski, ktrych wykrywanie stanowio now poywk do politycznych represji. Wytworzyo si bdne koo, a raczej spirala za, niejako odpowiednik potgujcego si obdu wadcy. Wrd osb na licie znalaz si take sawny mwca Seneka. Uratowa si tylko dziki temu, e uznano go za suchotnika, ktry ju niemal dogorywa - Kaligula wic uaskawi czowieka skazanego przez sam natur. A tymczasem Seneka przey rzdy szaleca, w odwecie za za dni lku odmalowa jego portret dyszcy nienawici. Ju ohydna

blado Gajuszowego oblicza - to sowa Seneki - zdradzaa jego obd, podobnie jak przeraajca dziko oczu gboko osadzonych; a jaka szpetota ysiejcej gowy, jak mieszna chudo goleni wobec stp potwornych! Wyksztacenie mia Kaligula, by tak rzec, przypadkowe, cho przyznawano mu pewn atwo wymowy i nieco dowcipnych powiedze. I tak na przykad wietnie okreli aforystyczny styl Seneki: piasek bez wapna. W swych upodobaniach niczym si nie rni od plebsu. Miowa walki gladiatorw, sprone sztuki teatralne, atwe piosenki i wyuzdane popisy taneczne. Wrcz pasjonowa si wycigami rydwanw. Cae dnie przesiadywa w stajni, a swego ulubionego konia podobno chcia mianowa konsulem. Co prawda, zamiar ten mona by te rozumie jako szyderstwo z senatorw, ktrych rola sprowadzaa si jedynie do przyklaskiwania najbardziej szaleczym, zbrodniczym i gupim pomysom wadcy; czy w takiej sytuacji nie jest obojtne, kto piastuje najwysze godnoci - ko, osio czy czowiek? Samego siebie uzna Kaligula za boga. Wymaga odpowiedniej czci, identyfikowa si z rnymi niebianami, najchtniej chyba z Jowiszem, kaza wznie sobie wityni w samym Rzymie, wyznaczy kapanw do skadania ofiar - wrd nich swego stryja Klaudiusza, ktrym gardzi za to, e interesoway go tylko ksiki i historia; za przymusowy zaszczyt kapastwa wybracy pacili swemu bogu miliony. Na domiar wszystkich szalestw cesarz zacz szydzi z oficerw gwardii. Dwaj z nich, Kasjusz Cherea i Korneliusz Sabinus poprzysigli mu zemst. Stosowny moment nadszed w dniu 24 stycznia 41 roku, gdy na Palatynie odbyway si igrzyska dla uczczenia pamici Augusta. Kaligula oglda przedstawienia od rana i wyszed z teatru dopiero w porze poudniowej, aby wypocz w paacu. Poprzedza go Klaudiusz wraz z dwoma senatorami. Ci trzej skierowali si wprost do gwnego gmachu, natomiast cesarz wraz z jednym tylko senatorem zboczy ku krytemu przejciu, gdzie stali chopcy przybyli a z Azji, a majcy wystpi pniej. Wda si z nimi w rozmow i w tym momencie Cherea zad mu z tyu cios mieczem. Ostrze zelizno si z obojczyka. Kaligula jkn i przebieg kilkanacie krokw, ale drog zastpi mu Sabinus wbijajc miecz prosto w pier. Na lecego Kaligul rzucia si reszta spiskowcw, zadajc mu cznie okoo trzydziestu ran. W chwil potem zabito te jego on Cezoni i creczk.

KLAUDIUSZ

---oOo---

(TIBERIUS CLAUDIUS NERO DRUSUS)

Urodzony 1 sierpnia 10 roku p.n.e. Zmar 13 padziernika 54 roku n.e. Panowa od 25 stycznia 41 roku do mierci jako Tiberius Claudius Caesar Augustus Germanicus. Po mierci zosta zaliczony w poczet bogw jako "Divus Claudius".

PRZYPADKI I HISTORIA

Gdyby nie tych kilka, moe kilkanacie krokw, gdyby nie w moment
nieuwagi i przypadek, jake inaczej potoczyyby si losy i Klaudiusza, i Rzymu! Szed przecie tamtego dnia styczniowego z palatyskiego teatru do paacu tu przed Kaligul, lecz nie spostrzeg, e cesarz w pewnej chwili zboczy ku krytemu przejciu, gdzie czekaa na grupa chopcw z Azji - i mier. Klaudiusz i dwaj idcy z nim senatorzy nie obejrzeli si za siebie; na pewno poszliby za Kaligul lub poczekali przy wejciu do korytarza, choby tylko przez grzeczno. Gdyby tak uczynili, Klaudiusz niechybnie podzieliby los cesarza, zostaby zabity, spiskowcy bowiem postanowili nie oszczdza nikogo z rodziny panujcej. A tymczasem ci trzej spokojnie przemierzyli dziedziniec i ju wchodzili do paacu, gdy

nagle rozleg si przeraliwy krzyk trwogi, wybuch zgiek, powstao zamieszanie. Przeraenie, bezad, panika ogarny cay Palatyn, a potem take stolic. Spiskowcy nie mieli adnego planu, co maj czyni dalej. Zrobili swoje i po prostu odeszli, natomiast onierze przybocznej stray germaskiej rozjuszeni mierci swego pana gotowi byli mordowa kadego, kto stan na ich drodze. Senat zebra si natychmiast w wityni Jowisza na Kapitolu i liczni mwcy zaczli da przywrcenia republiki. Przecie nie ma ju adnego przedstawiciela dynastii! Pora wreszcie skoczy z jedynowadztwem, terrorem, szalecami rodzin Juliuszw i Klaudiuszw! Tote kiedy zabjca cesarza, trybun Kasjusz Cherea, odway si wreszcie stan pod wieczr przed senatem, otrzyma jako haso dla kohort miejskich sowo Libertas - wolno. Obrady przecigny si do pnej nocy, cho bowiem wszyscy deklamowali o republice, bardzo wielu skrycie chciaoby utrzymania jedynowadztwa, kady za widzia jako przyszego cesarza - siebie. Postanowiono wic przeoy debat na dzie nastpny, 25 stycznia. Lecz jeszcze tego wieczora sytuacja ulega cakowitej zmianie. Znalaz si, ocala, przedstawiciel panujcej rodziny! Senat zapomnia o nim, nikt bowiem nigdy nie traktowa go powanie, nawet najblisi krewni. Przecie to jego matka, Antonia, nazywaa go monstrum zacztym, ale nie dokoczonym przez natur. I ona to, aby zobrazowa czyj tpot, uywaa porwnania: Jest gupszy nawet od mego syna Klaudiusza! Take babka Liwia, kobieta mdra i przenikliwa, odnosia si do z pogard. August wola nie pokazywa go publicznie, cho dostrzega w nim duo wewntrznej szlachetnoci i niekiedy podziwia trafno jego wypowiedzi. Tak, ale pewna wada wymowy sprawiaa, e wszystko, co Klaudiusz chcia rzec, wypadao jako miesznie. A jeszcze to, e chwilami trzsa mu si gowa! I e powczy jedn nog! Byy to zapewne skutki jakiej choroby przebytej w dziecistwie, nad tym jednak wspczeni ani si nie zastanawiali, ani te nie litowali. W ich odczuciu taka aparycja nie licowaa z godnoci powanego mczyzny i nie pozwalaa na czynne uczestnictwo w yciu politycznym. Tote nie powierzano Klaudiuszowi nigdy adnych odpowiedzialnych urzdw pastwowych lub wojskowych. Przez 50 lat pozostawa w cieniu. lcza tylko nad ksikami, pisa uczone traktaty, gra w koci, oddawa si chtnie rozkoszom stou i oa. Honorowe godnoci, ktre piastowa za Kaliguli, przyniosy mu tylko upokorzenia i straty materialne, musia bowiem dobrze opaci owe zaszczyty. Doprawdy, senatorzy mieli racj nie uwzgldniajc w ogle jego osoby w swych kalkulacjach politycznych po zamordowaniu Kaliguli. Pozbawieni dowdztwa onierze pocztkowo rwnie nie myleli o tym niemrawym dziwaku. Jednake ktry z nich krc wieczorem po opustoszaych komnatach paacu dostrzeg czyje nogi za kotar werandy. Rozchyli zason i wycign -struchlaego Klaudiusza. Chyba to on pierwszy powita go radonie okrzykiem: Ave Caesar - Witaj, Cezarze! Bo te by to prawdziwy dar bogw dla pretorianw, ktrzy musieli mie swego pana, jakiegokolwiek pana, by nadal paradowa, byszcze, opywa w przywileje. Klaudiusz, przeniesiony do koszar, zosta tam okrzyknity cesarzem jeszcze tego wieczora. Wci jednak dra ze strachu, wci nie

wiedzia, co ma czyni dalej, a wrd ludu rozeszy si pogoski, e wzito go do koszar tylko po to, aby dokona egzekucji. Na wie o tym wydarzeniu senat usiowa jeszcze pertraktowa z Klaudiuszem noc i dnia nastpnego. Samego Klaudiusza moe daoby si przekona i odsun, albowiem wadzy nie pragn, ale przypadkowo u jego boku w tych decydujcych godzinach znalaz si yczliwy rwienik, mdry doradca, przyjaciel od lat - krl judejski Herod Agrypa. By on wnukiem Heroda Wielkiego - tego od rzezi niewinitek - a przyby niedawno z Palestyny do Rzymu, aby prowadzi rozmowy z Kaligul. Teraz uzna za stosowne stan po stronie Klaudiusza, gdy spodziewa si - susznie, jak pokazaa przyszo - e bdzie to korzystne i dla niego samego, i dla ludnoci Judei. Wreszcie, ju 25 stycznia, nastpi fakt decydujcy: kohorty miejskie, dotychczas lojalne wobec senatu, przyczyy si do pretorianw. Senat musia ustpi - uzna Klaudiusza za cesarza. Klaudiuszowi pomg wic przypadek. Pomoga opieszao spiskowcw i senatorw. A przede wszystkim to, e przez p wieku nikt go nie dostrzega na dworze, mg wic przetrwa wszystkie burze, intrygi, zbrodnie, ktre kolejno zabieray tylu przedstawicieli jego rodziny.

CESARZ HISTORYK, HISTORIA I CESARZ

Klaudiusz obj rzdy, ale od samego pocztku obarczay go w oczach arystokracji rzymskiej dwie winy cikie i nie do darowania. Po pierwsze, mia aparycj niepowan, wrcz mieszn. Po drugie, omieli si pozosta przy yciu i pojawi si w najbardziej niestosownym momencie, kiedy szansa odrodzenia ustroju republikaskiego wydawaa si wyjtkowo realna. Trudno si zatem dziwi, e opinie wspczesnych pisarzy s zdecydowanie niechtne Klaudiuszowi i stronnicze, wszyscy oni byli bowiem w jakim stopniu zwizani z senatem. A c powiedzie o takim Senece, wietnym mistrzu sowa, ktry mia osobiste powody, by po prostu nienawidzi Klaudiusza! Poniewa zachoway si wanie dziea literackie i byy czytywane przez wieki, dokumenty za innego typu przetrway tylko w szcztkach i znane s jedynie specjalistom, powsta w wiadomoci Europejczykw bardzo niepochlebny obraz tego wadcy. Owszem, w ostatnich dziesicioleciach pojawiy si prace prbujce zmieni w portret na bardziej obiektywny, co odbio si nawet w utworach literackich - na przykad w znanych powieciach Roberta Gravesa - ale do penej, rzetelnej, zrwnowaonej oceny postaci i rzdw Klaudiusza jeszcze daleko. I waciwie nie wiadomo, czy bdzie ona kiedykolwiek moliwa, skoro rda podstawowe, to jest pisma historykw, s skaone niechci, inne za zachoway si we fragmentach. Trzeba te wystrzega si popadania, przez przekor, w drug skrajno - tendencj do wybielania i wychwalania cesarza, ktry mia jednak wady - jedne tylko mieszne, inne bardziej przykre. Sprawa ta stanowi rwnie wyrazisty przykad wadztwa, jakie sprawuje nad naszym widzeniem przeszoci obraz raz nakrelony. A c dopiero,

jeli jego twrcami s pisarze tej miary co Tacyt i Seneka! Kt omieli si konkurowa z nimi pod wzgldem formy wypowiedzi, kt zdobdzie taki autorytet, umocniony opini wielu wiekw? Wynika std wniosek oczywisty, ktry winni dobrze sobie uwiadomi wszyscy sprawujcy wadz w jakimkolwiek kraju i w jakiejkolwiek epoce: potomno osdza politykw nie wedug ich rzeczywistych czynw, lecz wedug dzie pisarzy danego okresu. Std wskazwka: yj dobrze z ludmi pira, a pami o tobie bdzie te dobra i trwaa, oczywicie, jeli potrafisz odrni zwykego pochlebc od czowieka z prawdziwym talentem i znosi cierpliwie jego fanaberie, dziwactwa, zoliwostki, nierzadkie przywary Apollinowej braci. Jake scharakteryzowa w ramach tak ciasnych posta niewtpliwie kontrowersyjn, sprawiedliwie rozoy blaski i cienie? Naley chyba wskaza przede wszystkim fakty najwaniejsze, a zarazem bezsporne i dobrze powiadczone, zaczynajc od pierwszych dni nowego panowania, by potem przej do rzeczowego, a nie chronologicznego grupowania pewnych kwestii. Zabjcy Kaliguli zostali skazani na mier. Klaudiusz nie mg postpi inaczej. Wprawdzie sam nienawidzi swego bratanka, ale przecie by on cesarzem, a zabjstwo bez wyroku jest zawsze tylko morderstwem i musi zosta ukarane, aby nie stwarza gronego precedensu. jednoczenie wszake ogoszono pen amnesti za wypowiedzi i czyny popenione w dniach 24 - 25 stycznia. Ustawy i zarzdzenia z okresu poprzedniego panowania poddano skrupulatnej rewizji, a wiele z nich, zwaszcza podatkowych, uchylono. Przeprowadzono dokadn rewizj procesw i przejrzano listy winiw, a nastpnie uwolniono prawie wszystkich zatrzymanych z wyjtkiem rzeczywistych przestpcw. Uwiziono natomiast niewolnikw i wyzwolecw, ktrzy w minionym okresie skadali donosy na swych patronw. Odwoano z wygnania osoby skazane przez Kaligul, wrd nich take dwie jego siostry, Juli i Agrypin. Majtki, ktre skonfiskowano za Tyberiusza i Kaliguli, obecnie zwrcono dawnym wacicielom lub ich spadkobiercom. I wreszcie zakazano wnoszenia oskare o obraz majestatu. Powie kto, e zazwyczaj nowe rzdy rozpoczynaj si od serii sensownych posuni i piknych gestw, ktre jednak w miar upywu czasu stopniowo nikn, gasn, zamieraj, i wszystko powraca do dawnego, to jest zego stanu rzeczy. Tak przecie byo i za Kaliguli! Prawda. Ale w tym wypadku gwn zasad praworzdnoci utrzymano przez cae panowanie, cho oczywicie zdarzay si potknicia, bdy, a nawet naduycia w niektrych sprawach szczeglnych. Jeli zreszt Klaudiusz ama te pryncypia, to wina nie zawsze leaa po jego stronie. I tak ju w 42 roku, czyli w drugim panowania, namiestnik Dalmacji, Kamillus Skrybonian proklamowa przywrcenie republiki; natychmiast przyczyo si do wielu senatorw, wci gardzcych nowym cesarzem. Legiony wszake nie popary namiestnika, republika bowiem bya im obca, a ustrj obecny zadowala. Rewolt wic atwo stumiono, a jej przywdcw ukarano surowo. Klaudiusz traktowa powanie swoje obowizki. By w ogle

czowiekiem niezmordowanej pracowitoci. O tym wiadczy choby fakt, e nawet jako wadca imperium nie zaniecha studiw historycznych i pisarstwa. W sumie dorobek tych jego zamiowa przedstawia si imponujco: Autobiografii ksig 8; Historii wojen domowych ksig 40; Historii Etruskw ksig 20; Historii Kartaginy ksig 8. Byy te inne. Wida w zainteresowaniach wpyw wielkiego dziejopisarza Liwiusza, ktrego by uczniem. Posiad rwnie wietn znajomo literatury i jzyka Grekw. Co prawda jego rozmylania nad sprawami jzyka prowadziy te do pewnych dziwactw; jednym z nich byo na przykad wprowadzenie trzech nowych liter do alfabetu. Aby uczci uczonego cesarza, jego koledzy - oczywicie w zakresie nauki - w sawnym Muzeum Aleksandryjskim zaoyli nowy instytut, Claudianum, gdzie miano studiowa i kadego roku odczytywa w caoci Histori Etruskw oraz Histori Kartaginy. Lecz nic si nie dochowao z Klaudiuszowego pisarstwa poza nikymi fragmentami. Mona by wic twierdzi, e saba bya ich tre i forma, skoro potomno nie dbaa o te ksigi. Istotnie, styl Klaudiusza wydaje si niekiedy dziwaczny, a tok wywodw czsto przeryway przypadkowe dygresje. Jeli natomiast chodzi o tre, to zachowane urywki wykazuj, e autor zebra cenny materia. A jego zajcia jako panujcego? Ot wanie styl edyktw, mw, rozporzdze dowodzi niezbicie, e redagowa je osobicie, rozpatrujc sprawy wielkiej i maej wagi; decyzje w istocie wydaj si trafne. Samo rozeznanie si w mnogoci problemw ogromnego pastwa wymagao niesychanego wysiku, a przecie Klaudiusz nie mia adnego dowiadczenia politycznego. Rwnie gorliwie, a nawet z zamiowaniem, wykonywa swe obowizki sdziowskie. Co prawda miano mu za ze, ze procesy nie zawsze odbyway si jawnie, wyrokowa za kaprynie. By rzeczywicie wybuchowy, ale sam zdawa sobie z tego spraw i czsto przeprasza osoby, ktre niesusznie skarci lub niegrzecznie potraktowa w jakiejkolwiek sytuacji. Ale znowu niechtni mu utrzymywali, e tak postpujc podrywa autorytet wadcy. Kwestia do dyskusji. Skoro sam cesarz nie by w stanie kierowa wszystkimi agendami, senatorom za nie ufa, zrodzia si konieczno nowych metod administracji. polegao to na tym, e Klaudiusz powierza swym wyzwolecom pewne niby-resorty, czy te, mwic po dzisiejszemu, ministerstwa. Tak wic obok tradycyjnego systemu zarzdzania powstawa odmienny, podlegy jedynie i bezporednio wadcy. To prawda, e wyzwolecy stawali si niekiedy zbyt moni, prawda te, e w pewnych wypadkach dopuszczali si naduy. Zasada wszake bya suszna, tote nowy system umacnia si, dziaa bowiem sprawniej od poprzedniego, ktry zreszt nie zosta usunity, lecz ulega tylko stopniowemu ograniczaniu. Czy reforma ta, a raczej jej zalki, stanowia wiadome dziaanie Klaudiusza, czy te raczej automatyczny skutek pewnej sytuacji, to jest nieufnoci senatorw? Nad tym mona si zastanawia, natomiast nie ma wtpliwoci, e Klaudiusz z wasnej inicjatywy, konsekwentnie i celowo

zacz nadawa hojnie obywatelstwa rzymskie mieszkacom prowincji. Bya to polityka z gruntu odmienna od tej, ktr stosowali dotychczasowi cesarze; miaa przed sob przyszo i doniose znaczenie historyczne. Imperium, jak pojmowa Klaudiusz, powinno sta si wspln ojczyzn rnych ludw. Ale rozszerzy te granice pastwa, jak nikt po Augucie. Dokona podboju Brytanii, ktry August tylko rozwaa, a usiowa zrealizowa Kaligula. Wzi udzia w wyprawie na wysp i dotar do miejscowoci Camulodunum, czyli Colchester. Stao si to w 43 roku. W nastpnym roku jego wodzowie zajli w Afryce Mauretani, gdzie utworzono dwie nowe prowincje. I wreszcie na Bakanach rzymsk prowincj staa si w 46 roku Tracja, obecna Bugaria. A dziaalno budowlana Klaudiusza? Mona o tym powiedzie krtko sowami staroytnego historyka: budowa niewiele, ale byy to rzeczy ogromne i poyteczne. Doprowadzi dwa nowe akwedukty do stolicy. Ruiny jednego z nich, Aqua Claudia, imponuj do dzi. Utworzy duy port w Ostii, by uatwi zaopatrzenie Rzymu. W Italii rodkowej osuszy jezioro Fucinus prac trzydziestu tysicy ludzi, ktrzy przez kilka lat kopali podziemny tunel w masywie grskim. Ju te wymienione prace i zasugi Klaudiusza wystarczyyby z naddatkiem, by zapewni dobre imi w historii niejednemu wadcy. A przecie to jeszcze nie wszystko! Mimo to Klaudiusz, jak si rzeko, pozostaje wci postaci kontrowersyjn, jako czowiek i jako panujcy. Niektre przyczyny, ktre to sprawiy, ju zostay wskazane. Wypada wszake omwi jeszcze jedn, bardzo istotn i ludzk. A waciwie ta jedna sprawa winna nosi imi podwjne, imi dwch on Klaudiusza: Mesaliny i Agrypiny Modszej.

ONY KLAUDIUSZA
Nie mia nigdy szczcia do kobiet, cho od wczesnej modoci atwo ulega ich wpywom; a moe wanie dlatego? Po raz pierwszy zarczy si w wieku prawie 20 lat, lecz wnet zerwa z dziewczyn, jej bowiem rodzice narazili si czym cesarzowi Augustowi. Wybra sobie now narzeczon, ale zmara ona dokadnie w dniu lubu. W kilka lat pniej, ju za panowania Tyberiusza, poj Plaucj Urgulanill - na pewno nie z mioci, lecz z wyrachowania, albowiem matka wybranki bya przyjacik Liwii, wdowy po Augucie, kobiety wci bardzo wpywowej. Mia z Urgulanill dwoje dzieci, Druzusa i Klaudi. Chopiec, zarczony z creczk Sejana, wszechmocnego prefekta pretorianw, zmar tragicznie w pompejaskiej willi: gruszka, ktr dla zabawy podrzuca i chwyta w usta, zatkaa mu tchawic. Wkrtce potem Klaudiusz doszed do wniosku, e ona go zdradza, a maleka Klaudia jest crk nie jego, lecz pewnego wyzwoleca. Przeprowadzi wic rozwd i kaza pooy dziewczynk - nag, jak na wiat przysza! - przed drzwiami domu matki. o jej pniejszych losach historia milczy. ona nastpna, Elia Petyna, miaa podobno przykry charakter, wnet wic doszo do rozwodu z jakich bahych przyczyn.

Pozosta wszake owoc maestwa, crka Antonia. Jej ycie uoyo si tragicznie. Gdy miaa kilkanacie lat, polubia senatora Gnejusza Pompejusza i rycho owdowiaa. Pompejusz bowiem zosta stracony z wyroku wanie Klaudiusza, wwczas ju cesarza, podobno za udzia w spisku. Drugiego ma Antonii, Lucjusza Sylanusa, zgadzi Neron, ktry pniej sam chcia j polubi, a gdy jednak odmwia - zapacia za to yciem. Trzeci ona Klaudiusza bya jego kuzynka Waleria Mesalina. Oboje mieli wrd swych przodkw Oktawi, siostr cesarza Augusta. Klaudiuszowi bya ona babk, Mesalinie prababk; naleeli wic do dwch rnych pokole. W 39 roku, gdy odby si lub, Klaudiusz liczy sobie 48 lat, ona za najwyej 15. Rnica wieku bya wic ogromna, nawet jak na staroytne obyczaje, kiedy dziewczta z reguy wychodziy za m wczenie i za panw znacznie starszych od siebie. Urodzia najpierw Oktawi, przysz on i ofiar Nerona. W 41 roku, gdy Klaudiusz by ju cesarzem, Mesalina powia syna - Germanika. W 43 roku, kiedy zdobyto Brytani, zmieniono jego imi na Britannicus, Brytanik. I on te w przyszoci musia umrze z woli Nerona. Kryy legendy o Mesalinie, o jej temperamencie i nienasyconym godzie seksualnym. Faktem jest, e miaa cae zastpy jawnych kochankw z najwyszych sfer arystokracji. To moe by jako przebolano, ale jej nie wystarczay orgie paacowe. Cesarzowa wymykaa si nocami z Palatynu i regularnie odwiedzaa dom publiczny, gdzie rzetelnie pracowaa pod imieniem Likiski. Podobno urzdzia kiedy zawody na wytrzymao z najbardziej renomowan koleank - i zwyciya. Te wyczyny obciay tylko moralno - jeli o takim mona w ogle mwi - Mesaliny. Waniejsze natomiast konsekwencje dla ycia wielu osb, a nawet dla pastwa, miay inne cechy jej charakteru: chciwo, okruciestwo, bezwzgldno, zwaszcza w stosunku do kobiet. Ju w 41 roku sprawia, e wygnano bratanic Klaudiusza, Juli, oraz modego Senek, ktry rzekomo z ni cudzooy. Pniej, gdy wykryto spisek namiestnika Dalmacji, otwaro si przed Mesalin i sprzymierzonym z ni wyzwolecem Narcyzem wspaniae pole do popisu. Wsplnymi siami spowodowali zgub mnstwa wybitnych osobistoci z jakichkolwiek wzgldw im niewygodnych. Ale szczeglnymi zbrodniami Mesaliny zaznaczy si 47 rok. Wanie wtedy zgin Waleriusz Azjatyk, dwukrotny konsul, niemiy cesarzowej dlatego, e mia romans z Poppe Sabin, ktra uchodzia za najpikniejsz kobiet wczesnego Rzymu, a na domiar zego omielia si uwodzi aktora Mnestera, podobajcego si Mesalinie. Poza tym cesarzowa podaa wspaniaych ogrodw Azjatyka. Zosta on przewieziony ze swej willi nad Zatok Neapolitask do Rzymu, gdzie cesarz osobicie prowadzi przesuchania. Skazano go, ale w dowd aski pozwolono wybra rodzaj mierci. Waleriusz Azjatyk zachowa si do koca po msku. Odby w swym paacu gimnastyk, wykpa si, poucztowa, ogldn stos pogrzebowy, na ktrym miano spali jego zwoki, a nastpnie poleci przesun go w inne miejsce, by ogie nie osmoli gazi drzew. Dopiero wtedy lekarz otworzy mu yy. W tyme

czasie Mesaliny zmusili do popenienia samobjstwa Sabin. Osierocia ona crk ju dorastajc, o imieniu i urodzie matki, przysz on Nerona. Podobno sam Klaudiusz nic nie wiedzia o sprawie i mierci Sabiny, co oczywicie nie usprawiedliwia go jako wadcy. Ale ktry z rzdzcych zna naprawd wszystkie nieprawoci dziejce si w jego pastwie? Mesalina posuna si wreszcie w swej bezczelnoci tak daleko, e jesieni 48 roku formalnie polubia modego senatora Gajusza Syliusza. By to ju fakt polityczny, grony take dla wyzwolecw, Narcyz wic zdecydowa si otworzy oczy Klaudiuszowi, przebywajcemu wtedy w Ostii. W tym wanie dniu Mesalina i jej gocie wicili w Rzymie padziernikowe gody Bachusa i winobranie. Jeden z uczestnikw zabawy wspi si na wysokie drzewo, a gdy wrd miechw pytano go z dou, co stamtd widzi, krzycza: Burza, burza nadciga od Ostii! I nadcigaa rzeczywicie. Cesarz stan w koszarach pretorianw, gdzie natychmiast doprowadzono wszystkich kochankw wiaroomnej z Syliuszem na czele. Po krtkim przesuchaniu dawali kolejno gowy pod topr. Sama Mesalina jeszcze prbowaa dotrze do ma, ale Narcyz nie dopuci ani jej, ani najstarszej westalki. Wieczorem dnia nastpnego Klaudiusz zapyta, gdzie jest nieszczsna (uy wanie tego sowa misera); niech si zjawi nazajutrz i przedstawi sw spraw! Czy to dowd saboci cesarza? Niekoniecznie. Dotychczas rzecz miaa charakter polityczny, istniay bowiem podejrzenia, e przygotowywano zamach stanu, aby osadzi na tronie ma Mesaliny, Syliusza. Skoro wszake spisek wykryto i rozgromiono, pozostaa tylko sprawa osobista i tu Klaudiusz mg pozwoli sobie na wspaniaomylno wobec matki dwojga jego dzieci. lecz Narcyz ba si tego miertelnie. Natychmiast wic wybieg z komnaty i poleci oficerowi subowemu, by wykona wyrok na Mesalinie bezzwocznie. Ona za przebywaa w swych rajskich ogrodach, ktre zdobya przez mier Azjatyka. Pakaa i rozpaczaa, ale czepiaa si te zudnej nadziei, a nawet chwilami wybuchaa gniewem. Matka, Domicja Lepida, ktra nie widywaa si z Mesalin przez cae lata i potpiaa tryb ycia crki, obecnie towarzyszya jej wiernie. Prosia, by nie czekaa na przybycie kata, bo mino ju wszystko, jedyne za, co moe uczyni, to godnie umrze. Nagle rozlego si mocne stukanie do zaryglowanej bramy. Nikt nie omieli si otworzy, onierze wic wdarli si si. Oficer milczc stan przy kobietach, za to towarzyszcy mu suga Narcyza nie szczdzi wyzwisk. Mesalina wzia sztylet, ale rka jej draa, nie miaa siy wbi sobie ostrza w pier lub w szyj. Pomg jej zniecierpliwiony oficer mocnym pchniciem. Klaudiusz pozornie zachowa cakowit obojtno na wie o mierci ony. Jak jednak odgadn, co czu w gbi serca? I czy owa niby obojtno, ktr tylu miao mu za ze, nie bya jedyn reakcj godn mczyzny i cesarza? Jake bowiem inaczej miaby si zachowa? aowa wiaroomnej? Rozpacza nad mierci wyuzdanej rozpustnicy? A moe poniewiera jej pamici? Jednake wci o niej myla, wci j przywoywa. I chyba wanie tym, a nie jakim dziwacznym roztargnieniem, naley tumaczy zdumiewajce pytanie, z jakim zwrci

si ktrego dnia do suby, kiedy podawano do stou: Czemu pani nie przychodzi? Zaraz po dramacie uroczycie przyrzek swym pretorianom, ze odtd bdzie y w celibacie, poniewa wszystkie jego dotychczasowe maestwa nie byy udane. Ale rycho zmieni postanowienie i na Palatynie zaczto rozwaa, ktra z wielkich pa zostanie cesarzow. Najwicej do powiedzenia mieli oczywicie wyzwolecy, Klaudiusz bowiem darzy ich ogromnym zaufaniem. Jednake kady z nich popiera inna kandydatur. Narcyz, gwny sprawca upadku Mesaliny - poprzedni on cesarza. Twierdzi, e kobieta ta, dobrze ju znana na pewno otoczy troskliw opiek nie tylko swoj Antoni, lecz rwnie Brytanika i Oktawi. Ale pomys by zbyt dziwaczny, tote prawdziwe szanse miay tylko kandydatki wyzwolecw Kallista i Pallasa. Pierwszy popiera pikn i zawrotnie bogat Lolli Paulin, przed kilku laty przez krtki czas on Kaliguli. Kto ze wspczesnych widzia ja na skromnym przyjciu w sukni ze szmaragdw i pere o wartoci co najmniej 40 milionw sestercw. Ale majtek cesarzowi nie imponowa, a zwizek Lollii z Kaligul, cho wymuszony i krtkotrway, na pewno go zraa. Ostatecznie wic zwyciy Pallas, popierajcy Agrypin Modsz. Agrypina miaa wtedy 32 lata. Bya prawnuczk cesarza Augusta, rodzon siostr Kaliguli, a wic bratanic Klaudiusza. Pokrewiestwo zbyt bliskie? Argumentowano: ale to wanie dobrze! Po c by cesarz mia si wiza z nowym domem i wciga do rodziny obcych ludzi, rozbudza ich ambicje? Wprawdzie Agrypina ma syna Lucjusza Domicjusza urodzonego w 37 roku, ale jego ojciec Gnejusz nie yje ju od kilku lat, chopiec za moe okaza si tak uyteczny dla dynastii, jak za Augusta synowie Liwii z jej pierwszego maestwa, Tyberiusz i Druzus. I wreszcie, naley si Agrypinie jakie zadouczynienie za to, co wycierpiaa od szaleca Kaliguli, ktry wygna j ze stolicy na prawie bezludn wysepk! Na pocztku 49 roku senat postanowi na wniosek byego cenzora Witeliusza ubaga Klaudiusza, by polubi Agrypin. Tylko bowiem ona, wietna rodem, czystoci obyczajw, wyprbowanym macierzystwem, uly mu w troskach domowych i pozwoli powici si wycznie sprawom pastwa. Tego samego da lud, rzekomo spontanicznie. Jake mgby cesarz oprze si zespolonym probom senatu i ludu? Polubi Agrypin w dwa dni po tej dobrze przygotowanej manifestacji uczu. Podczas uroczystoci weselnych nagle rozesza si wie, e Juniusz Sylanus, do niedawna narzeczony Oktawii, crki Klaudiusza, popeni samobjstwo. By pierwsz ofiar Agrypiny. Przeszkadza jej, poniewa postanowia, e to jej syn zostanie mem Oktawii. Doprowadzia wic podstpnie do wykluczenia Sylanusa z senatu i odebrania mu urzdu pretora; mody czowiek, przed ktrym otwieraa si wietna przyszo, zosta po prostu zaszczuty na mier. Dla Seneki sukces Agrypiny oznacza natomiast powrt do prawdziwego ycia: zosta odwoany z wygnania. Wkrtce otrzyma godno pretora oraz piecz nad wychowaniem syna cesarzowej, Lucjusza Domicjusza. Ledwie rok min, a chopiec zmieni nazwisko, adoptowany bowiem w lutym 50

roku przez Klaudiusza zwa si odtd - Neron Klaudiusz Druzus Germanik Cezar. Do historii przeszed po prostu jako Neron. Sama Agrypina otrzymaa tytu augusty. W tyme roku wysano weteranw jako osadnikw do miasta nad Renem, w ktrym si urodzia przed przeszo trzydziestu laty. Miastu temu dano nazw Colonia Claudia Augusta Agrippina. Jest to dzisiejsza Kolonia. Wpywy cesarzowej, z ktr wspdziaa wyzwoleniec Pallas, wzrastay byskawicznie. Wykorzystywaa je rnie, nieraz wrcz zbrodniczo. Poniewa nienawidzia piknej, bogatej Lolli Pauliny, ktra omielia si by jej rywalk, doprowadzia do tego, e j wygnano, pozbawiono majtku, skazano na mier. Kazaa sobie przynie odcit gow nieszczsnej i skrupulatnie zbadaa zby, aby si upewni, e to na pewno te kobiet zabito. Jedyn przeciwwag dla Agrypiny stanowi na dworze wyzwoleniec Narcyz. Znalaz si on w sytuacji podwjnie niebezpiecznej. Wiedzia przecie, e cesarzowa go nienawidzi, ale nie mg te spodziewa si niczego dobrego, gdyby po Klaudiuszu na tronie zasiad Brytanik, przyczyni si bowiem do mierci jego matki, Mesaliny. Czuwa wic pilnie nad yciem i bezpieczestwem Klaudiusza, jednoczenie zjednujc sobie przychylno chopca. Odnosi si do z ostentacj czuoci, gono bagajc bogw, by Brytanik dors jak najszybciej i wzi pomst zarwno na zbjcach matki, jak te na nieprzyjacioach ojca. Dawa oczywicie do zrozumienia, e tymi ostatnimi s Pallas i Agrypina. Pod wpywem Narcyza take Klaudiusz zwraca si serdecznie do swego prawdziwego syna, ktrego skrzywdzi adoptujc Nerona. Podobno zamierza zezwoli na przywdzianie przez Brytanika togi mskiej, co oznaczaoby upenoletnienie, a zniweczyoby plany Agrypiny, dcej do osadzenia na tronie swego syna. Jesieni 54 roku Narcyz cierpicy na ble podagryczne wyjecha na kuracj do miasteczka Sinuessa, do ciepych wd tamtejszych, dobry dzie drogi na poudnie od Rzymu. 14 padziernika dotara do niego wiadomo, e cesarz zmar o - niemal jednoczenie - przybyli tu onierze, by go uwizi. Co byo przyczyn mierci Klaudiusza? Istniaa zgodna opinia, e zosta otruty poprzedniego dnia podczas wieczornego posiku. Przypuszczano, e jad znalaz si w jego ulubionej potrawie przyrzdzanej z grzybw. Inni twierdzili, e kiedy zacz wymiotowa, przyboczny lekarz woy mu do garda piro umoczone w silnej trucinie. Ale to tylko przypuszczenie. Faktem byo, ze cesarz mczy si ca noc i zmar dopiero przed witem, 14 padziernika. Agrypina jeszcze przez kilka godzin trzymaa jego mier w tajemnicy; kazaa nawet rozgasza, e m czuje si lepiej. A tymczasem czynia wszystko, by wadz mg obj jej ukochany Neron.

VI

NERON

---oOo---

(LUCIUS DOMITIUS AHENOBARBUS)

Urodzony 15 grudnia 37 roku. Zmar 9 czerwca 68 roku. Od 1 marca 50 roku Nero Claudius Drusus Germanicus. Panowa od 13 padziernika 54 roku do mierci jako Nero Claudius Caesar Augustus Germanicus. Po mierci nie zosta zaliczony w poczet bogw.

NERON APOLLON
Pragn przekaza pamici, co dziao si w dniu 13 padziernika tego roku, w ktrym rozpocz si wiek nowy, bogosawiony. Nie bd si powodowa uczuciem ani wdzicznoci, ani niechci. Wszystko jest prawd! Ot by to padziernika dzie trzynasty. Godziny nie potrafi ci poda, atwiej bowiem pogodz si filozofowie ni zegary. Ale byo to gdzie midzy szst a sidm. Klaudiusz zacz oddawa ducha, ale wyzion go nie mg. Wtedy bg Merkury, zawsze lubujcy si w jego umysowoci, wzi na bok jedn z trzech bogi przeznaczenia i rzecze: - C to, kobieto okrutna, pozwalasz, aby biedak si mczy i w aden sposb nie mg skoczy tak srogich cierpie? Przecie to ju lat

szedziesit i cztery, odkd walczy ze swoj dusz! Czemu tak niechtna jemu i pastwu? Zezwl, aby astrologowie raz powiedzieli prawd! Przecie odkd tylko wstpi na tron, przepowiadaj jego mier co rok i co miesic! Co prawda nic to dziwnego, e si myl i nikt nie potrafi obliczy godziny jego mierci, skoro te nikt nigdy nie sdzi, e on rzeczywicie si urodzi! Zgodnie z prob Merkurego Kloto przecia ni ycia cesarza. A tymczasem jej siostra Lachezis uwieczya swe skronie laurem. Wzia bia przdz z czystego jak nieg runa i nawina j doni szczsn, ni za wyduajc si nabraa nowej barwy. Siostry patrz zdumione na przdz, oto bowiem zwyka wena staje si drogocennym kruszcem, a wraz z ni wschodz nowe wieki, ktrym nie masz koca. Bogosawiona to przdza! Mikkie nici agodnie spywaj z wirujcego wrzeciona, s ju tak dugie jak lata Tytona, dusze od lat Nestorowych. Widzi to bg Apollon Febus, pomaga pieni, cieszy si przyszoci, to w struny uderza radonie, to przdz podaje. Jego gra odciga uwag bogi. Zachwycone piewem i gr brata wycigny ni dusz ni zazwyczaj, ich dzieo przerasta miar losu ludzkiego. Lecz Apollon przykazuje: - Nie ujmujcie niczego, niech pokona czas wyznaczony miertelnikowi. On, ktry mnie przypomina obliczem i wdzikiem, a nie ustpuje mi ani umiejtnoci piewu, ani czarem gosu. Zmczonym da wieki szczcia, przywrci gos prawom. Jak Jutrzenka rozpraszajca gwiazdy blednce, jak Zorza, ktra sprowadza je z powrotem, jak Brzask rany, co ciemno poskramia i dzie przywodzi, kiedy Soce wyjeda swym rydwanem, takim oto jest Cezar, takim ju wkrtce Rzym ujrzy Nerona. Jego pogodne oblicze promienieje agodnym blaskiem, a wosy bujnie spywaj na pikn szyj. Wspaniay to portret modego wadcy, entuzjastyczne powitanie. Lecz take zaskakujce, wszyscy bowiem znamy innego Nerona. Ale wanie tak i tymi sowami Seneka opiewa w 54 roku wstpienie na tron swego wychowanka, a zarazem egna znienawidzonego Klaudiusza. Powie kto, e to zwyke, zudne nadzieje, jakie normalnie wie si z nowymi rzdami, potpiajc dawne; i e Seneka, cho tyle osobicie czyo go z Neronem, daje tylko wiadectwo owej wiecznej naiwnoci ludzkiej. Jednake w tym wypadku byo istotnie co szczeglnego, zwracajcego uwag: oto Neron obejmowa wadz jako modzieniec! Liczy sobie zaledwie 17 lat. Wszyscy jego poprzednicy przywdziewali purpur w wieku znacznie dojrzalszym, nawet bowiem najmodszy z nich, Kaligula, mia 25 lat. Tak wic ju samo chopictwo Nerona przysparzao mu sympatii i budzio dobre nadzieje. Ufano, e modziutki cesarz wprowadzi na swj dwr i do caej stolicy miy klimat radoci, zabaw, wieych pomysw. I nie byy to nadzieje bezpodstawne. Wiedziano przecie - kt nie interesuje si plotkami o tym, jak yj i co porabiaj moni tego wiata? - e Neron otrzyma staranne wychowanie, ktrym kierowa wanie Seneka; e uwielbia wszystko, co greckie; e podziela te normalne zainteresowania swych rwienikw do piosenek i widowisk. Pasjonoway go, jak kadego przecitnego Rzymianina, wycigi

rydwanw. Potrafi rozprawia o tym godzinami i to z duym znawstwem, jak dzi dyskutuje si o szansach i grze druyn pikarskich. Istniay wtedy cztery stronnictwa cyrkowe, wystawiajce konie, rydwany i wonicw do wycigw na stadionach. Zwano je od barw, w ktrych wystpowali wonice. Byli wic Zieloni, Niebiescy, Czerwoni, Biali. Najsawniejsi wonice, majcy za sob setki zwycistw, cieszyli si saw i pienidzmi tak samo, jak dzi gwiazdorzy piki nonej. Stronnictwa stanowiy prawdziwe przedsibiorstwa, miay cay personel organizacyjny i techniczny. wiadczyy usugi osobom, ktre urzdzay igrzyska, a wic wyszym urzdnikom i cesarzom. Stanowiy te namiastk autentycznego ycia politycznego, dziki nim bowiem mogy wyadowywa si stosunkowo bezpiecznie naturalne instynkty walki i hazardu, typowe dla psychiki kadego prawdziwego mczyzny, niezalenie od epoki, w ktrej y mu wypado. Ot Neron nalea do gorcych zwolennikw Zielonych, jak przed nim Kaligula. Nie bez znaczenia byo take to, e Neron za modu mg si podoba. Wzrostu by do wysokiego, rysy mia regularne, wosy jasne i bujne, spadajce na kark moe nieco zbyt tgi, oczy zielonkawe, czsto przymruone, by bowiem krtkowidzem. Z biegiem lat uwidocznia si pewna skonno do tycia, a poniewa Neron mia zbyt chude nogi, posta jego nie sprawiaaby wraenia zbudowanej harmonijnie. Jednake dugie szaty, w ktrych wystpowano wtedy publicznie, pozwalay atwo przesoni w defekt. Miy, normalny chopiec, z ktrego panowaniem mona wiza due nadzieje - oto jak widzia Nerona przecitny Rzymianin w owym dniu, 13 padziernika 54 roku, gdy rozesza si wiadomo o mierci Klaudiusza i o obwoaniu cesarzem jego adoptowanego syna. A co z synem rodzonym zmarego cesarza? Co z Brytanikiem? Mia on dopiero 13 lat, zgadzano si wic powszechnie, e nie moe pretendowa do wadzy i susznie zosta pominity. Ostatecznie jednak, tak uwaano, nie dzieje si mu krzywda i nic zego go nie spotka, tym bardziej, e Neron ju polubi jego siostr, czternastoletni Oktawi. W poudnie kohorta stray okrzykna Nerona cesarzem. Chopiec stan przed pretorianami w ich koszarach i wygosi mow - podobno napisa j Seneka - przekazujc aobn wie o mierci Klaudiusza. Zapewni, e bdzie si stara godnie go naladowa. Przyrzek wypacenie jednorazowego dodatku do odu. Potem cesarz zjawi si w senacie, gdzie po wygoszeniu przeze mowy - prawdopodobnie i jej autorem by Seneka - rozpocz si wycig sualczoci. Neron otrzyma tytu augusta oraz wszystkie godnoci i uprawnienia, jakie mieli wadcy poprzedni. Kolejne wnioski pochlebcze senatorzy przyjmowali entuzjastycznymi oklaskami przechodzcymi w owacje i uchwalali jednomylnie, przez aklamacj. Cesarz godzi si na zaszczyty z ujmujc skromnoci i tylko w jednym wypadku zaoponowa: nie przyj tytuu Ojciec Ojczyzny, susznie wskazujc, e nie jest stosowny do jego wieku. Aby ukoi synowski bl Nerona, senat na tyme posiedzeniu zaliczy Klaudiusza w poczet bogw. Kiedy cesarz wrci pnym wieczorem na Palatyn, zameldowa si

oficer proszc o wydanie posterunkom hasa na noc. Modziutki wadca da je bez wahania. Brzmiao: optima mater, najlepsza matka.

NERON I AGRYPINA
Caym swym postpowaniem Neron dowodzi, e powanie traktuje to haso, i do matki odnosi si z ostentacyjnym szacunkiem. Ona jednak nie poprzestawaa na pozorach. Chciaa wadzy rzeczywistej i rozmaitymi sposobami niemal j osigna. Wydawaa porednio wyroki mierci na osoby jej niewygodne. Przez swoich zaufanych miaa nadzr nad finansami imperium oraz nad kancelari. Symbolem jej pozycji w pastwie byy niektre serie monet wypuszczone w pocztkach rzdw Nerona. Jego gowa widnieje po jednej ich stronie, matki za po drugiej - a s i takie, na ktrych obie gowy umieszczono po tej samej stronie, jakby chodzio o wadcw rwnorzdnych. Jako kobieta Agrypina wprawdzie nie moga uczestniczy w obradach senatu, ale przysuchiwaa si im ukryta za kotar sali bibliotecznej na Palatynie; wiedzieli o tym wszyscy, mwcy wic zwaali na kade sowo. Kiedy jednak pewnego razu, gdy przyjmowano posw z Armenii, chciaa jawnie wkroczy i zasi obok syna, ten za porad Seneki natychmiast powsta, podszed do matki, przywita j czule i posuchanie w tym momencie przerwano, przesuwajc je na inny termin. Tak oto uniknito skandalu, w wczesnych warunkach midzynarodowego. W rzeczywistoci gwne role u boku cesarza odgrywali jednak Seneka i Burrus. Midzy Agrypin i tymi dwoma toczya si walka cicha, lecz nieustpliwa. Wychowawca Nerona oraz prefekt pretorianw obawiali si, e gdyby ona zagarna wadz, powrciyby ponure czasy Tyberiusza i Kaliguli, ta bowiem kobieta daa ju wiele dowodw swego okruciestwa, nieposkromionej ambicji, podejrzliwoci. Obie za zwalczajce si strony przymykay oczy na Neronowe rozrywki i zabawy. Nieche zajmuje si ukadaniem i piewaniem piosenek, niech oglda wycigi, byleby nie wtrca si do powanych spraw pastwowych! Skoro nie dors jeszcze do ich prowadzenia, lepiej niech nie przeszkadza swym opiekunom! W tym wzgldzie Agrypina zgadzaa si w peni z Senek i Burrusem. Pozostawiono chopcu obowizki tylko reprezentacyjne. Nawet teksty przemwie opracowywa mu Seneka; pierwszy to w dziejach Rzymu przypadek, e gowa pastwa odczytywaa cudze teksty. Neron by inteligentny i mia pewien talent aktorski, wany dla kadego polityka, tote z tych obowizkw wywizywa si wietnie. Przyznawano zgodnie, e rozpocz panowanie doskonale, wcielajc w czyn sowa mowy programowej, ktr wygosi w senacie po pogrzebie Klaudiusza. Zapowiedzia wtedy, e pragnie wada opierajc si na powadze senatu i sile armii, wzorem Augusta. Nie ywi do nikogo nienawici, nie pala dz zemsty, doszed bowiem do tronu nie przez krew i wojny. Nie bdzie te podejmowa samowolnych decyzji. W jego paacu nie ma miejsca dla donosicieli i karierowiczw, sprawy za prywatne domu zostan cakowicie oddzielone od pastwowych. Senat omielony tak deklaracj wkrtce uchwali pewne postanowienia

powzite jeszcze za Klaudiusza; chodzio o honoraria adwokackie oraz urzdzanie igrzysk przez kwestorw. Agrypina usiowaa sprzeciwi si temu poprzez swoich zwolennikw. Same te sprawy byy jej obojtne, wystpia jednak jako wdowa nie pozwalajca na naruszenie dzie ma. Popenia bd taktyczny, narazia si bowiem i senatorom, ktrzy nienawidzili Klaudiusza, i Neronowi; zarazem okazao si jawnie, jak nike s jej rzeczywiste wpywy. Potem wybuch skandal w paacu. Agrypina dowiedziaa si, e syn ma kochank, wyzwolenic Akte, i odwiedza j potajemnie. Rozwcieczona tym, e Neron omiela si darzy uczuciem jakkolwiek kobiet poza ni sam - jego maestwo z Oktawi miao znaczenie tylko polityczne prbowaa prob i grob odcign go od tej, jak to okrelaa pogardliwie, sucej. Dokazaa tylko tego, e zrazia syna do siebie ostatecznie. Pallas, faktyczny minister finansw imperium, jej gwny sojusznik, zosta pozbawiony stanowiska. Zdenerwowana tym pozwolia sobie na jawne szalestwo: owiadczya publicznie, e skoro daa wadz synowi, moe rwnie dobrze odebra j na rzecz prawego nastpcy, Brytanika. Tym wydaa wyrok na chopca i na sam siebie. Brytanik zosta otruty podczas uczty w paacu, na oczach wszystkich biesiadnikw. Agrypin usunito z Palatynu do innego paacu i odtd traktowano j jako osob prywatn. Opinia publiczna przyja mier chopca z alem, lecz bez szczeglnego oburzenia, rozumiano bowiem, e zbiegiem lat staby si on grob polityczn dla cesarza, a nikt nie tskni do konfliktw i ewentualnych wojen. Jeli za chodzi o upadek Agrypiny, to powitano go nawet z satysfakcj, kobieta bowiem chorobliwie ambitna i obwiniana o wiele zbrodni nie cieszya si niczyj sympati. Zreszt dobre wieci znad granicy rycho przesoniy i zatary pami o wydarzeniach paacowych. W Armenii zdolny wdz Korbulon dobrze sobie radzi w sporze o t krain z Partami. Umocniono rzymskie wadztwo w delcie Renu. We wszystkich prowincjach panowa spokj, w stolicy za wci odbyway si igrzyska i zabawy. Opowiadano wprawdzie, e Neron wraz z gromad rwienikw dopuszcza si nocami wybrykw na ulicach, ale traktowano to jako normalne, niegrone swawole modziecze. Chopiec musi si wyszumie - powiadano - a lepsze to od procesw politycznych i terroru za poprzednich wadcw. Tymczasem Neron znalaz sobie now przyjacik. Bya ni Sabina Poppea, ktrej wietna charakterystyk pira Tacyta warto przytoczy w staropolskim przekadzie Adama Naruszewicza: Nie brakowao nic tej kobiecie prcz uczciwej duszy. Od matki, ktra wszystkie wspczesne damy gadkoci celowaa, wzia zacno i urod oraz dostatki wysokiemu urodzeniu przyzwoite. W rozmowach grzeczna i dowcipna, umiaa ksztatnie skromnoci lubiene powleka zapay. Rzadko wychodzia z zakryt po czci twarz. Lekcewac spraw sawy nie przebieraa midzy onatymi i modziecami, a niestateczna w swoich, nieczua na cudze kochania, serce tylko za zyskiem przenosia. Jej drugi m, Marek Salwiusz Othon, przyjaciel Nerona, zbyt chwali przed nim

urod i wdziki swojej ony, zosta wic pierw odsunity od jej oa, a potem musia w ogle Rzym opuci, honorowo zesany do Luzytanii, czyli do dzisiejszej Portugalii, jako namiestnik cesarski. Twierdzono pniej, e to wanie Poppea gwnie si przyczynia do dwch potwornych zbrodni Nerona, do matkobjstwa i onobjstwa, chciaa bowiem zosta oficjaln maonk cesarza, a moga to osign tylko po usuniciu najpierw Agrypiny, a potem Oktawii. Czy istotnie tak byo? mier Agrypiny zdarzya si chyba nie tylko z winy Poppei. Neron y w cigym strachu, e matka - kt lepiej od niego wiedzia, jak nienasycone s jej ambicje, jak okrutne instynkty? - moe odebra mu tron nawet przygotowujc zamach stanu. Nie brako te osb, ktre z rnych powodw podsycay te obawy. Doradcy cesarza, Burrus i Seneka, rwnie podzielali jego lk i podejrzenia. Jeli wic Poppea cokolwiek uczynia w tej sprawie, to bya w istocie tylko maym ciarkiem, ktry przeway szal. Zabjstwo przygotowano starannie. Pewnego dnia marcowego 59 roku Neron przebywajcy w swej willi w Bajach nad Zatok Neapolitask niespodziewanie zaprosi matk. Przyj Agrypin bardzo czule, po poudniu wyda uczt na cze matki, wieczorem za egnajc j tkliwie odprowadzi na oddany do jej dyspozycji okrt. Noc bya spokojna i pogodna, okrt pyn bez przeszkd, gdy nagle, ju na gbokiej wodzie rozleg si trzask. Run dach nadbudwki, ciany zdaway si rozstpowa, okrt zacz szybko ton. Agrypina uratowaa si cudem: w zamieszaniu cicho zsuna si w wod, jaki czas pyna, potem wycignito j na czyje czno. Wiolarze okrtu zabili natomiast jej suc, ktra gono krzyczaa, e jest Agrypin, matk cesarza, sdzc, e wszyscy pospiesz jej z pomoc. Neron nie mg si udzi: matka wie, e chcia j zgadzi. Zwoa natychmiast narad swych najbliszych. Seneka pierwszy zada pytanie patrzc wprost na Burrusa: Czy twoi onierze wypeni ten rozkaz? Prefekt zaprzeczy. Wysano wic Anicetusa, dowdc floty w Misenum. On i jego ludzi zastali Agrypin lec w maym pokoju w jej willi. Kiedy trzej oficerowie wtargnli do rodka, podniosa si z oa i rzeka spokojnie: Jeli macie stwierdzi, jak si miewam, powiedzcie, e ju lepiej. Ale jeli przyszlicie po co innego, nie wierz, aby to by rozkaz mojego syna. On nie jest matkobjc!. By. Zadano jej kilka ran miertelnych, a zwoki spalia suba jeszcze tej samej nocy. Cesarz nie zmruy oka do witu. Targa go strach, co bdzie, co si stanie, kiedy o zbrodni tak potwornej dowie si wojsko, senat i lud. By przekonany, e zginie opuszczony i potpiony przez wszystkich. Lecz z brzaskiem dnia zaczy napywa - gratulacje. Najpierw od oficerw i onierzy. Potem od mieszkacw ssiednich miast i miasteczek. A po pewnym czasie przybyy te oficjalne delegacje z Rzymu - od senatu i dostojnikw. Wszyscy radowali si, e ukochany wadca uszed cao z niebezpieczestwa, jakim by zbrodniczy zamach przygotowany na jego ycie przez matk. Taka bowiem bya wersja urzdowa, ktrej oczywicie

nikt nie wierzy. A bezgraniczne tchrzostwo poddanych wreszcie uwiadomio wadcy, e stoi rzeczywicie ponad dobrem i zem. Wszyscy wic Rzymianie byli w jakim stopniu wspuczestnikami tej zbrodni i nad wszystkimi ju zawisa pomsta. By ni - sam Neron.

ZABAWY I KREW
Gdy cesarz powrci wreszcie do stolicy, WYSZO MU NAPRZECIW CAE MIASTO. Senatorzy pojawili si w uroczystych szatach, kobiety i dzieci stany w szpalerach. Neron przyjmowa radosne powitania askawie, cho z boleciwym wyrazem oblicza. Najpierw uda si na Kapitol, aby zoy podzikowania za ocalenie Jowiszowi. Wszyscy wiedzieli doskonale, kogo witaj: matkobjc. Mwiono o tym gono, bo aden donosiciel i tak by sprawy o to nie wytoczy. Skadajc za hod zbrodniarzowi i odgrywajc publicznie, zbiorowo, tak niesychan komedi, Rzymianie dali dowd zarwno bezgranicznego tchrzostwa, jak te krtkowzrocznoci. Nie oni pierwsi w dziejach ludzkoci i nie ostatni. Jakie to rzesze wielkich i maluczkich miay pia hymny w wiekach pniejszych na cze jawnych ludobjcw i nabonie caowa skrwawione apy katw! Mimo wstrzsu, jaki wywaro to potworne wydarzenie na spoecznoci Rzymu, bieg ycia pastwowego nie uleg zakceniom. Rzd wykonywa swe funkcje jeszcze sprawniej, kierowali bowiem wszystkim ci sami ludzie, Burrus i Seneka, a czynili to obecnie spokojnie, skoro nie musieli liczy si z intrygami Agrypiny, sam za cesarz interesowa si polityk jeszcze mniej ni dotychczas. Dopiero teraz mg da upust swym artystycznym zamiowaniom, ktre przedtem kry z lku i wstydu przed matk. Pragn zademonstrowa publicznie umiejtnoci gry na lutni, piewu, powoenia rydwanem. I pozwolono mu na to, ale tylko w jego prywatnym cyrku, niegdy Kaliguli, na boniach Watykanu za Tybrem, gdzie dzi wznosi si bazylika w. Piotra. By tam obelisk sprowadzony za Kaliguli a z Egiptu; stoi on do dzi na placu kolumnowym bazyliki. Caa stolica podziwiaa natomiast wielodniowe igrzyska, wyraz wdzicznoci dla bogw za ocalenie ukochanego wadcy. Potomkowie znakomitych rodzin wystpowali jako aktorzy, gladiatorzy, wonice, a wrd widzw rozrzucano dary oraz losy. Jesieni 59 roku Neron cakowicie zgoli modziecz, puszyst brdk. Aby to uczci, urzdzi zabawy i uroczystoci pod nazw Juwenalia, wito modoci, wchodzi bowiem jako iuvenis w szereg modych mczyzn. W swoim cyrku wystpi w roli pieniarza, zachowujc cile wymogi stawiane artystom zawodowym. Jego produkcje przyjmowano entuzjastycznie i wielokrotnie skandowano: Cezar wspaniay! Cezar Apollon! Cezar August! Nikt nad Cezarem! W latach nastpnych jeszcze powtarzano Juwenalia, a i pniej nawizywali do nich niektrzy cesarze. Obecnie jest to wito studenckie; kto jednak pamita o jego twrcy? Wkraczajc w drugie piciolecie panowania - dobrego jak dotd dla Rzymu i prowincji - wadca ustanowi w 60 roku igrzyska zwane

Neroniami. Miano je powtarza co pi lat, a byy odwzorowaniem igrzysk olimpijskich, z tym jednak e nacisk pooono na wystpy pieniarzy, poetw, mwcw. Trway przez kilka dni, take nocami, przy rzsistej iluminacji, a upamitniono je wybiciem specjalnych monet. Lud wszake narzeka, nie byo bowiem gladiatorw, dzikich zwierzt, pantomim! Przypominano z ubolewaniem, e Neron nie znosi widoku krwi i nie pozwala dobija pokonanych gladiatorw. Na niebie pojawia si kometa i gorzaa przez sze miesicy, co wzbudzio powszechny lk. Czy zjawisko to nie zapowiada gronych wydarze? Moe zwiastuje mier wadcy? Zdawao si, e tak - cesarz bowiem ciko zaniemg po zayciu kpieli w ujciu grskiej wody, a zaledwie wyzdrowia, doniesiono o trzsieniach ziemi w prowincjach wschodnich. W roku nastpnym, 61, doszo do wielkiego powstania w Brytanii, ktremu przewodzia krlowa Boudika. Zgino tam 80 000 Rzymian, a namiestnik tej prowincji, Swetoniusz Paulinus, stumi w zryw wolnociowy dopiero po kilku miesicach, wycinajc w decydujcej bitwie kilkadziesit tysicy brytaskich wojownikw; ich krlowa zgina mierci samobjcz. Ale to nie Brytania i nie Armenia niepokoiy senatorw prawdziwie. Poruszyy ich dwie sprawy wewntrzne w pocztkach 62 roku. Po pierwsze, po dwudziestoletniej przerwie znowu wytoczono procesy o obraz majestatu, a wic polityczne. Wyroki wprawdzie byy agodne, wina oskaronych rzeczywista, ale jednak... Po drugie, zmar wieloletni i zasuony prefekt pretorianw Burrus, zapewne skutkiem raka garda. Na jego miejsce cesarz mianowa dwch ludzi. Jeden, Feniusz Rufus, cieszy si powszechnym szacunkiem, drugi natomiast, Ofoniusz Tygellinus, mia z opini. mier Burrusa skonia Senek do odsunicia si od dworu i polityki. Poniewa nie piastowa adnej oficjalnej godnoci, prosi cesarza, by zechcia przyj jego posiadoci - a byy one ogromne - sam bowiem zamierza odtd odda si tylko ksztaceniu ducha. Neron oczywicie daru nie przyj, da jednak do zrozumienia, e nie bdzie przeszkadza planom znuonego yciem starszego pana; Seneka ju przekroczy szedziesitk. Rozstali si serdecznie, wrd uciskw i niemal ze zami w oczach. Nowe rzdy przyniosy najpierw zgadzenie dwch wybitnych senatorw, przebywajcych ju na wygnaniu, ale uchodzcych za ewentualnych pretendentw do wadzy, byli bowiem spokrewnieni z rodzin panujc. W Marsylii zabito Sull, w Azji Mniejszej za Rubeliusza Plautusa. Cesarz oficjalnie powiadomi, e stao si to za wzgldu na dobro Rzeczypospolitej. Uchwalono jednomylnie wymazanie obu ze skadu senatu i odprawienie naboestw dzikczynnych. Wkrtce miao by wicej takich uchwa. Wnet pniej Neron rozwid si z Oktawi i usun j do jej majtku w Kampanii. Jako oficjalny powd rozwodu podano bezpodno. Wkrtce wszake wymylono inn przyczyn: Oktawia rzekomo miaa kochanka, i to czowieka niskiego stanu, wyzwoleca. Poppea wreszcie moga polubi umiowanego cesarza! Lecz pierwsza ona cieszya si ogromn sympati ludu. Gdy gruchna pogoska, e wraca do Rzymu, obalono posgi Poppei

i doszo do rozruchw; tym samym wydano na Oktawi wyrok mierci. Jej zgub przygotowano perfidnie. Ten sam Anicetus, ktry zabi Agrypin, zezna, e cudzooy z Oktawi. Skazany na wygnanie na Sardyni doy tam swoich dni w spokoju i dobrobycie. Oktawi za uwiziono na wyspie Pandaterii i wnet umiercono; miaa zaledwie 20 lat. Nakadano jej wizy i otwieraj yy we wszystkich czonkach. A poniewa skrzepa wskutek strachu krew zbyt powoli uchodzia, dusz j par nadmiernie gorcej kpieli. Dodaj jeszcze potworniejsze okruciestwo, zanoszc ucit jej gow do stolicy, aby ogldaa j Poppea. e za to dary do wityni uchwalono, dokd bd o tym wspomina? Ktokolwiek wypadki owych czasw z dzie moich lub innych pisarzy poznawa bdzie, niech wie z gry, e ilekro cesarz wygnanie i mord nakazywa, tylekro za to bogom dzikowano (Tacyt w przekadzie S.Hammera). Na pocztku 63 roku Poppea urodzia creczk. Matkobjca jako wielki mionik dzieci promieniejc ojcowsk dum obdarzy Poppe, a take malek Klaudi, tytuem augusty, a senat i lud dzielc jego rado odprawiali naboestwa dzikczynne. Kiedy za dziewczynka zmara w czwartym miesicu ycia, zaliczono j w poczet bstw. Miaa wic odtd jak Diva Claudia Augusta swoj wityni i kapana. Wiosn 64 roku cesarz wystpi publicznie jako pieniarz w Neapolu, miecie prawie greckim. Przedstawienia w teatrze przed ogromnymi tumami trway kilka dni, a onierze i zastpy zawodowych klakierw zapewniay entuzjastyczne przyjcie. Dwukrotnie w cigu nastpnych miesicy Neron wybiera si w dalsz podr - najpierw do Grecji, potem do Egiptu - ale poniecha tych planw, z czego lud cieszy si prawdziwie, obawiano si bowiem, e pod nieobecno wadcy mniej byoby igrzysk i chleba. Na pocztku lipca tego roku cesarz wyjecha w dniach dokuczliwych upaw do pobliskiego Ancjum nad morzem - i tam zaskoczya go wiadomo, e w stolicy szaleje poar. Ogie wybuch w okolicy Cyrku Wielkiego, gdzie byy kramy pene atwopalnych towarw, a wiatr natychmiast roznis pomienie. Poniewa ulice wczesnego Rzymu byy wskie i krte, poar czyni postpy byskawiczne. Stra przeciwogniowa, vigiles, bya bezradna wobec potgi ywiou wzmaganego porywistym wichrem, zatrzymano wic poar dopiero po szeciu dniach, gdy zwalono na duych przestrzeniach wszelkie zabudowania, jednake pomienie przeskakiway jeszcze tu i wdzie znacznie pniej. Z czternastu dzielnic tylko dwie pozostay nietknite. W przeszoci Rzym jeszcze nieraz pada pastw ognia, ale ten kataklizm nalea do najstraszniejszych. Neron powrci do miasta dopiero wtedy, gdy ogie obejmowa ju cz jego paacu. Zaj si energicznie zwalczaniem poaru i jego skutkw, niosc pomoc bezdomnym i godnym, otwierajc im swoje ogrody, obniajc ceny zboa, sprowadzajc ywno z okolicy. Czsto wychodzi na wie w dawnych ogrodach Mecenasa, aby obserwowa akcj ratunkow. Jego wrogowie natychmiast rozpucili plotk, e oglda stamtd z zachwytem morze pomieni i deklamuje swj poemat Zdobycie Troi. Ba, twierdzono nawet, e umylnie kaza podpali stolic. Gdy za

przystpiono do odbudowy miasta, rozpowiadano, e celowo zniszczy dawny Rzym, aby zbudowa nowy wedug swoich planw. Gdy dwr dowiedzia si o tych bardzo niebezpiecznych pogoskach, uznano, e powinno si wskaza rzekomych sprawcw. Kozy ofiarne byy konieczne ze wzgldw politycznych. Gdzie jednak ich szuka, kogo rzuci tumom na rze? Ostatecznie znaleziono - chrzecijan. Wszystko, co wiemy o tym pierwszym w historii przeladowaniu nowej religii przez wadze rzymskie, zawdziczamy krtkiej relacji Tacyta. Jako arystokrata i Rzymianin starej daty by on zreszt zdecydowanie niechtny wszelkim obcym kultom i wierzeniom, a o tej religii naprawd nic nie wiedzia. Schwytano wic naprzd tych, ktrzy t wiar publicznie wyznawali, potem na podstawie ich zezna ogromne mnstwo innych, i udowodniono im nie tyle zbrodni podpalenia, ile nienawi ku rodzajowi ludzkiemu. A mierci ich przydano to urgowisko, e okryci skrami dzikich zwierzt ginli rozszarpywani przez psy albo przybici do krzyw, albo przeznaczeni na pastw pomieni; gdy zabrako dnia, palili si suc za nocne pochodnie. Na to widowisko ofiarowa Neron swj park i wyda igrzyska w cyrku, gdzie w przebraniu wonicy z tumem si miesza lub na wozie stawa. Std, cho ci ludzie byli winni i zasugiwali na najsurowsze kary, budzia si ku nim lito, poniewa nie dla poytku pastwa, lecz dla zadouczynienia okruciestwu jednego czowieka byli traceni. (przekad S.Hammera). Jest wielce prawdopodobne, e pomys przeladowania wanie chrzecijan podsuna Neronowi Poppea. Kt bowiem na dworze sysza w ogle o istnieniu takiego wyznania? Poppea oczywicie rwnie o chrzecijanach nic nie wiedziaa, uchodzia jednak za prozelitk, czyli sympatyczk ydw; i chyba z tych krgw podszepnito jej, e w stolicy szerzy si jaka nowa religia, podejrzana i niebezpieczna. Nikt wszake ani z inicjatorw, ani z przeladowanych, ani z przygldajcych si nie mg przewidzie, e to jeden z punktw zwrotnych w dziejach Rzymu i wiata. Oto bowiem wykopano przepa midzy Cesarstwem a modym Kocioem, krew za ofiar miaa wyda plon tysickrotny. Stara i chyba wiarygodna tradycja gosi te, e nieco pniej mier mczesk w Rzymie ponieli dwaj apostoowie, wity Piotr i wity Pawe. Pierwszy z nich zosta pochowany, jak gosi pradawne podanie, w pobliu cyrku Nerona, przy wczesnej via Cornelia; nad miejsce tym wznosi si obecnie kopua bazyliki jego imienia. O przeladowaniach jednak wikszo Rzymian wkrtce zapomniaa, tym bardziej e przedmiotem najywszego zainteresowania sta si niebyway rozmach prac podczas planowej rozbudowy miasta i w czasie wznoszenia ogromnego kompleksu cesarskich paacw; by to tak zwany Zoty Dom, Domus Aurea. Poza tym mylano o przekopaniu dugiego kanau z Puteoli do Ostii. Aby sfinansowa te i inne przedsiwzicia, dokonano reformy monetarnej: zmniejszono nieco wag monety zotej i srebrnej, co w sumie przynioso skarbowi pastwa ogromne zyski. Pod koniec 64 roku ukazaa si znowu ognista kometa na niebie. Sdzono, e zapowiada gd lub wojn, zaraz lub mier wadcy. Podobno

przeraony Neron radzi si swego astrologa, ten za odrzek, e cesarz moe odwrci zgub od siebie, jeli odda mierci inne osoby. Co te si stao w kwietniu 65 roku. Odkryto wwczas rzeczywisty i szeroko rozgaziony spisek, ktremu przewodzi senator Pizon. Dziesitki, a moe nawet setki osb zapaciy gow za prawdziwy lub tylko domniemany udzia w sprzysieniu. Wrd skazanych znalaz si nawet prefekt pretorianw Feniusz Rufus. Dawny doradca cesarza, Seneka, musia popeni samobjstwo przez otwarcie y, podobnie jak jego bratanek poeta Lukan. Ale dziaa ich pozostay na wieki: eseje, listy filozoficzne, tragedie Seneki, wymownie propagujce stoicyzm, oraz historyczna epopeja Farsalia Lukana. W miar jak rosa liczba trupw i osb wygnanych, wzmagay si te przejawy radoci i gone dzikczynienia za ponowne, cudowne uratowanie cesarza. Kwiecie otrzyma nazw Neronius dla upamitnienia na wieki szczsnego wykrycia wrogich machinacji. Wybito te monety z odpowiednimi napisami. W lecie 65 roku odbyy si igrzyska, Neronia, a uwietni je swymi wystpami sam cesarz jako pieniarz. Witany by entuzjastycznymi okrzykami i oklaskami bez koca. Nikt z dostojnikw nie omieli si opuszcza swego miejsca ani przerywa oklaskw, bo przecie nawet wyjcie za potrzeb mogo sta si podstaw donosu. Jednake wkrtce po zakoczeniu igrzysk zapanowaa w Rzymie aoba. Zmara cesarzowa Poppea; bya w ciy, a pijany i czym rozwcieczony cesarz kopn j w brzuch. Rozpacza oczywicie, senat za, aby bl jego zagodzi, zaliczy zmar w poczet bstw. Ale wnet potem wdowiec polubi Statyli Mesalin, pani wielkiej urody i inteligencji oraz wielkich bogactw. Poprzednio rozwodzia si ju trzykrotnie, a czwarty m zosta skazany przez cesarza na mier - z powodw politycznych. Samobjczo odszed ze wiata Gajusz Petroniusz, czowiek wielkiej kultury i ogromnego dowcipu, do niedawna przyjaciel cesarza. Umiera piknie i spokojnie, kpic si, artujc, ucztujc. A w podarunku przesa wadcy dokadny rejestr jego zbrodni i orgii. Dzieem tego Petroniusza jest zachowany we fragmentach romans satyryczny przedstawiajcy kpiarsko, ale i realistycznie, sceny z wczesnego ycia obyczajowego Satiricon. Wielmoni panowie yli w strachu, lecz zwykych mieszkacw Rzymu ich los nie dotyka i nie przeraa. Przeciwnie, dawa dobr materi do miych rozmw w winiarniach. Wszystkich za zachwyci przyjazd Tirydatesa, krla Armenii, ktry tu, w stolicy imperium, zoy publicznie hod cesarzowi. Jeszcze nie ogldano tak wspaniaych uroczystoci, zabaw, igrzysk. Oczywicie Neron nie pomin okazji i wystpi jako piewak oraz jako wonica w barwach Zielonych. Pragn wszake czego wicej. Jesieni 66 roku wyjecha do swej duchowej, umiowanej ojczyzny, do Grecji. Tam podczas igrzysk istmijskich w Koryncie uroczycie przywrci wolno pastewkom caej tej krainy. Hellenowie przyjli ow deklaracj ze zrozumiaym entuzjazmem, wznoszc posgi i otarze z napisem Zeusowi Neronowi Wyzwolicielowi. Aby umoliwi dobroczycy wzicie udziau we wszystkich igrzyskach, odprawiono je w roku

nastpnym, 67, cho na w rok nie przypaday. Cesarz nie tylko je obserwowa, ale i czynnie uczestniczy w rnych zawodach jako wonica, pieniarz, aktor i zbiera wszystkie moliwe nagrody. Wtedy te zainaugurowa prace nad kanaem, ktry mia przeci przesmyk koo Koryntu. Pierwszy wbi opat, a za nim wzili si do roboty dostojnicy i pretorianie. Potem, normalnym tokiem rzeczy, przysza kolej na przestpcw kryminalnych i winiw politycznych Jednake kopoty i biece sprawy nie pozwalay caym sercem oddawa si pieniom, igrzyskom, scenie teatralnej. Wykryto nowy spisek, pospay si nowe wyroki mierci. Trzeba byo nawet odwoa i zmusi do samobjstwa Korbulona, tak wsawionego zwycistwami na Wschodzie. Od 66 roku w Judei trway walki, wybucho powstanie ydowskie. Aby je stumi wysano trzy legiony pod wodz Wespazjana. Wyzwoleniec Helios, pozostawiony w stolicy jako faktyczny wielkorzdca, usilnie wzywa Nerona do natychmiastowego powrotu, twierdzc w listach, e w pastwie dzieje si co zego. Na pocztku 68 roku cesarz z alem opuci Grecj. W Italii wszystkie miasta witay go jako triumfatora, wszystko jednak przewyszy wjazd do stolicy. Tumy, szpalery, wiece, kwiaty, okrzyki: Niech yje Neron, Herkules naszych czasw! Niech yje Neron, nasz Apollon! Niech yje najwikszy atleta wszystkich czasw! O boski gosie!. Wadca zdawa si by u szczytu powodzenia, popularnoci, sawy. A tymczasem koniec panowania bazna i despoty ju si zblia. Wszystko rozegrao si w cigu zaledwie kilku miesicy; taki by rozziew midzy pozorami wietnoci a mroczn rzeczywistoci. Najpierw doszo do buntu w Galii. Mia on charakter lokalny i separatystyczny, zosta te stumiony stosunkowo szybko przez legiony nadreskie. Jednake z sytuacji tej skorzystano w rzymskich prowincjach na Pwyspie Iberyjskim, gdzie namiestnik Hiszpanii Bliszej, Galba, zosta okrzyknity cesarzem przez swoje wojska i tamtejszych obywateli, przy cichej zachcie wpywowych osb w Rzymie. Cios jednak ostateczny zada wadzy Nerona prefekt pretorianw Nimfidiusz Sabinus, nastpca Feniusza Rufusa. Doszed on do wniosku, e tego cesarza nie da si utrzyma, jest bowiem pomiewiskiem i senatorw, i ludu, i wojska. Potajemnie, lecz sprawnie i skutecznie przecign na stron Galby kohorty pretorianw. Momentalnie, w cigu zaledwie kilku godzin jednej nocy, opucili Nerona wszyscy, strae, suba, przyjaciele. Bya noc z 8 na 9 czerwca. Cesarz, ktry do ostatniej chwili udzi si i nie mia pojcia o grozie pooenia, zdoa jeszcze wraz z kilku ludmi schroni si w podmiejskiej willi swego wyzwoleca, Faona. Tam ju kopano mu grb, ju znoszono drewna na stos pogrzebowy - bo c mu pozostao poza samobjstwem? - podczas gdy on jcza: Jaki ginie we mnie artysta! Prbowa ostrza kilku sztyletw, ale wci odwleka decyzj ostateczn. Mrucza do siebie to po grecku, to po acinie: yj haniebnie. Ohydnie. Nie przystoi to Neronowi, nie. Wee si w gar wreszcie... Gdy rozleg si ttent pocigu, jeszcze zacytowa odpowiedni wiersz Homera - i dopiero wtedy wbi sobie sztylet w szyj, nie bez pomocy. Gdy

do willi wpad centurion, cesarz kona. Wierna Akte pochowaa prochy w porfirowym sarkofagu, ktry ustawiono na grobowcu rodu Domicjuszw. Neron zmar majc 31 lat jako ostatni wadca z rodu - cho przez adopcj - Juliuszw i Klaudiuszw, pierwszej dynastii cesarzy Rzymu. Ale czy zmar naprawd? Wielu nie chciao w to wierzy i trzeba przyzna, e okolicznoci mierci przedstawiay si rzeczywicie niezbyt jasno. Nic wic dziwnego, e co pewien czas pojawiali si samozwacy, ktrzy zawsze znajdowali zwolennikw, zwaszcza na Wschodzie. Jest to dla nas szokujce i niewiarygodne, gdy dla potomnych sta si symbolem za, okruciestwa i tych nieprawoci, ktre w toku historii wci wracaj.

VII

GALBA

---oOo---

(SERVIUS SULPICIUS GALBA)

Urodzony 25 grudnia okoo 3 roku p.n.e. Zmar 15 stycznia 69 roku n.e. Panowa od 9 czerwca 68 roku do mierci jako Servius Galba Imperator Caesar Augustus. Nie zosta zaliczony w poczet bogw.

Pochodzi ze znakomitego rodu arystokratycznego, sawnego w czasach

republiki. Jako mody czowiek cieszy si przychylnoci Liwii, wdowy po Augucie. W testamencie przekazaa mu ona ogromn sum 50 milionw sestercw, zapisanych jednak nie sownie, lecz cyframi. Z tego powodu cesarz Tyberiusz uzna, e chodzi tylko o piset tysicy sestercw, co zreszt adnego znaczenia nie miao, bo i tak uniewani cay testament matki z niechci do niej. A Galba wcale nie nalea do ubogich. Tyberiusz zreszt by mu raczej yczliwy, a nawet zezwoli na rozpoczcie przeze kariery urzdniczej w nieco modszym wieku, ni przewidyway prawa. Galba, ju jako pretor, wyda igrzyska, o ktrych dugo mwiono, poniewa wwczas po raz pierwszy lud oglda taniec sonia na linie. Potem przyszo namiestnictwo Akwitanii, w dzisiejszej Francji, nastpnie w 35 roku konsulat, a za panowania Kaliguli namiestnictwo Germanii Grnej nad Renem. Galba wprowadzi w Germanii elazn dyscyplin, a gdy Kaligula dokonywa inspekcji wojsk tej prowincji, namiestnik zaimponowa mu zarwno postaw onierzy, jak te swoj wytrzymaoci: podczas wielogodzinnej musztry mia bez przerwy tarcz w rku, a potem poprzedza biegiem przez wiele mil rydwan wadcy.

Cesarz Klaudiusz take wysoko ceni go zarwno jako sprawnego administratora, jak i dowdc. Za jego to rzdw Galba by namiestnikiem prowincji Africa, to znaczy dzisiejszej Tunezji, gdzie poskromi koczownikw pustynnych i umierzy zatargi ludnoci osiadej. W nagrod otrzyma odznaczenia triumfalne i wysokie godnoci kapaskie. Gdy jednak Klaudiusz polubi Agrypin, Galba natychmiast wycofa si z ycia publicznego, mia bowiem powody, by obawia si tej kobiety. Ot przed laty, po mierci swego pierwszego maonka, Domicjusza, Agrypina wanie Galb upatrzya sobie na ma, cho by wtedy onaty i mia dwch synw. Tylko zdecydowana interwencja teciowej Galby przekrelia te niewczesne plany, on sam bowiem, bezradny wobec niewiecich zakusw jak kady normalny mczyzna, pewnie by uleg; tym bardziej, e przez Agrypin zwizaby si z rodzin cesarsk. Teraz wic podejrzewa, e wzgardzona niegdy kobieta zechce si zemci. Usun si do swych posiadoci wiejskich, gdzie spdza dni i lata samotnie, gdy wrd ywych nie byo ju i ony, i obu synw, a w nowe zwizki maeskie nie wstpi. Gdy wadc zosta Neron, obawia si z kolei jego doradcy Seneki, ten bowiem nienawidzi Klaudiusza - cesarza niegdy tak Galbie przychylnego. Starzejcy si senator y w ustawicznym lku, ze lada moment spadnie na wyrok wygnania, tote podobno zawsze, gdziekolwiek si udawa, jecha za nim wz peen pienidzy. A tymczasem przyszed zaszczyt niespodziewany: namiestnictwo Hiszpanii Tarrakoskiej, czyli wschodniej, ktrej orodkiem bya dzisiejsza Tarragona. Galba zarzdza ni od 60 roku przez osiem lat sprawnie, cho pocztkowo nazbyt surowo. Kaza obci rce bankierowi oszukujcemu przy wymianie pienidzy i ukrzyowa opiekuna sdowego, ktry otru sierot w celu zagarnicia majtku; kiedy nieszcznik krzycza, e jako obywatel rzymski apeluje do cesarza, poleci askawie przybi go do krzya okazalszego i pobielanego. Jednake z biegiem lat surowo ta zagodniaa, czujnie bowiem obserwujc, co si dzieje w stolicy, jak szaleje Neron i jakie tocz si tam procesy, doszed do wniosku, e w niejasnej politycznie sytuacji bezpieczniej bdzie nic nie robi. Mwi otwarcie i cynicznie: Przecie nikogo nie karze si za to, czego zaniecha! W dziewitnacie wiekw pniej maksyma ta zrobia karier w Niemczech, cho niewielu urzdnikw Hitlera znao imi Galby. Wreszcie jednak Galba zosta zmuszony do dziaania, i to bardzo ryzykownego. W pocztkach 68 Juliusz Windeks, namiestnik Galii Lugduskiej, powsta przeciw Neronowi. On i jego zwolennicy przysigli wierno senatowi i ludowi rzymskiemu, a mieli poparcie niszych, jeszcze nie zromanizowanych warstw Galii. Sam Windeks zachca Galb, aby to on stan na czele, ale ten waha si i ociga. Mia ju przecie ponad 70 lat, a trudno w tym wieku podejmowa spraw tak wielk i niebezpieczn. Chyba te niezbyt ufa Windeksowi, jego pogldom i celom. Wtpliwoci swe przedstawi najbliszym przyjacioom i oficerom, ale dowdca stray przybocznej przeci wszelkie wahania suszn uwag, e ju samo zastanawianie si czy wypowiedzie cesarzowi posuszestwo jest wypowiedzeniem posuszestwa. Tak byo rzeczywicie. Za mniejsze

przewinienia wielu senatorw pacio gow, a Galba wiedzia, e w oczach Nerona i tak jest podejrzany z powodu pochodzenia, majtku i powagi. Czy wic ryzykuje uprzedzajc cios z rki cesarza? 2 kwietnia zwoano wiec w Nowej Kartaginie, dzisiejszej Kartagenie. Wok trybuny ustawiono podobizny wybitnych osb wymordowanych przez Nerona. Gdy pojawi si Galba, onierze i zgromadzeni obywatele powitali go okrzykiem: Salve Imperator! Salve Caesar! Namiestnik - a waciwie ju cesarz - wygosi mow, w ktrej wyliczy zbrodnie i bazestwa Nerona. Na koniec powiedzia: Skoro ojczyzna znalaza si w takim niebezpieczestwie, nie mog odmwi jej swego dowiadczenia, uznaj si jednak nie za cesarza, lecz tylko za legata senatu i ludu!. Gdy doniesiono Neronowi o wydarzeniach w Hiszpanii, zareagowa wybuchem wciekoci i zada konfiskaty majtku Galby. Wystawiono go na licytacj, ale nabywcw znalazo si niewielu, natomiast hiszpaskie dobra Nerona, skonfiskowane z kolei przez Galb, poszy dobrze i szybko. Ludzie interesu wiedzieli gdzie lokowa! Stronnicy Galby dziaali take w rnych prowincjach i w samym Rzymie. Szerzyli przepowiednie wrce rych zgub Nerona oraz przyjcie zbawcy z Hiszpanii, a take plotki o zbrodniczych planach cesarza; wrd nich take t, i Rzym ma zosta podpalony po raz drugi, na jego za mieszkacw wypuci si dzikie zwierzta. Wszystko to wywoao spodziewany efekt polityczny i psychologiczny. Tymczasem Windeksa pokona namiestnik Germanii Grnej, Werginiusz Rufus. Przerazio to Galb, nie wiedzia bowiem, jak zachowa si zwycizca: moe dotrzyma wiernoci Neronowi, a moe sam signie po wadz? Przezornie wic usun si do maej mieciny, aby tam trwonie oczekiwa dalszego biegu wydarze. Strach jego sign szczytu, gdy pod wieczr 16 czerwca do bram domostwa zacz dobija si gwatownie jaki przybysz. Dopiero po chwili okazao si, e to wyzwoleniec samego Galby, Icelus. Przyjeda z daleka, bo a z Rzymu, skd ruszy w drog, gdy tylko po mierci Nerona oficjalnie potwierdzono wiadomo, e pretorianie i senat uznali Galb za cesarza. Nowy pan Rzymu nieprdko zawita do stolicy. Stan tam dopiero we wrzeniu, podrowa bowiem powoli. W cigu miesicy letnich, a wic jeszcze podczas drogi, doniesiono mu o stumieniu niepokojw, ktre wybuchy w niektrych prowincjach. W samym Rzymie usiowa wznieci bunt pretorianw ich prefekt Nimfidiusz Sabinus, waciwy sprawca upadku Nerona, czego jednak Galba zupenie nie doceni i odebra mu dowdztwo. Wanie ten zawd i poczucie krzywdy skoniy Nimfidiusza do prby buntu. Chcia sam obwoa si cesarzem, zosta wszake zabity na miejscu przez onierzy. Jednake przy tej sposobnoci ujawnio si okruciestwo Galby, ktry ukara mierci pewnego senatora zarzucajc mu, e sprzyja Nimfidiuszowi, drugiego za dlatego, i mia z rozkazu Nerona dowodzi wypraw przygotowywan przeciw niemu, to jest Galbie. Ju w pobliu Rzymu wyszy mu naprzeciw tysice wiolarzy i onierzy floty stacjonujcej w Misenum. Przed kilkunastoma miesicami Neron

uformowa nowy legion skadajcy si z ich kolegw, tote i oni sami domagali si od nowego cesarza, by ich rwnie uczyni legionistami. Galba uzna to za bunt i rozkaza zabi znaczn ich cz, podobno a 7000 ludzi, z pozostaych za co dziesitego. Groz powiao w Miecie. Pretorianie spodziewali si nagrd pieninych i podwyszenia odu. Jednake Galba, ktry uwaa si za reprezentanta starorzymskich cnt, rzek dumnie: Przywykem onierzy werbowa, a nie kupowa! Usun te kilku oficerw, co pretorianie uznali za pocztek czystki w swoich szeregach. Nic dziwnego, e od pocztku ustosunkowali si do Galby niechtnie. Lud stolicy rwnie by nie bardzo yczliwy dumnemu i surowemu starcowi, oszczdnemu a do przesady. Wspominano coraz tskniej Neronowe igrzyska, zabawy, wesoy tryb ycia modego wadcy. O jego wystpkach zapominano atwo, ostatecznie godziy one gwnie w warstwy monych. Galba zdoa jednak zrazi do siebie i t, tak wpywow grup. Powoa mianowicie komisj, ktra miaa cign z powrotem na rzecz skarbu dary tak hojnie rozdzielane przez Nerona. Zbadanie, co jest darem, a co nie, w czyim obecnie posiadaniu znajduje si przedmiot lub majtek, byo zadaniem niesychanie skomplikowanym, wywoywao ogrom zadranie i alw, podstawa za prawna akcji wydawaa si co najmniej wtpliwa. Tak wic w cigu kilku miesicy 68 roku Galba nastawi wrogo wobec siebie niemal cae spoeczestwo stolicy. lepo poza tym ufa swoim ulubiecom, ktrzy - jak to zwykle bywa w takich przypadkach dopuszczali si przernych naduy. Nie bez znaczenia by rwnie fakt, e on sam - czowiek stary, schorowany, cierpicy, o rkach tak wykrzywionych artretyzmem, e nie mg w nich utrzyma nawet zwoju papirusu - prezentowa si w osobistych kontaktach niezbyt sympatycznie. Cesarz przy wszystkich swoich wadach zdawa sobie spraw, i jest mocno posunity w latach, osamotniony, i e powinien rycho wskaza nastpc, aby uchroni pastwo przed wstrzsami nowej walki o wadz. Kogo jednak wybra? Byo tylko dwch kandydatw. Pierwszy - Marek Othon. Byy m Sabiny Poppei, byy przyjaciel Nerona, byy namiestnik Luzytanii, od pocztku gorliwy stronnik Galby, mczyzna w sile wieku, dobry administrator, popularny wrd ludu i pretorianw. Drugi - Lucjusz Pizon. Mody trzydziestoletni, niedawno powrci z wygnania, na ktre skaza go Klaudiusz jeszcze jako chopca; jego ojciec i starsi bracia podejrzani o udzia w spisku, popenili samobjstwa. Nie sprawowa dotychczas adnych urzdw, nie suy w wojsku, nie mia w stolicy przyjaci. I wanie jego wybra Galba! Zoliwi twierdzili, e Pizon zawdzicza to swemu wyrazowi twarzy, tak powanemu, e a ponuremu. Przypominano te, jak scharakteryzowa niegdy jego ojca Seneka: On jest tak gupi, e mgby nawet rzdzi. Ale naprawd chodzio chyba o to, e Galba chcia mie przy sobie i po sobie potomka starej arystokracji, nie zwizanego z adnym ze zwalczajcych si stronnictw. Decyzj Galby na pewno przyspieszya wiadomo o niepokojach wrd legionw nad Renem. Czyby grozia nowa wojna domowa?! 10 stycznia 69 roku Galba wezwa Pizona na Palatyn i uda si z nim do koszar

pretorianw, cho pada deszcz, a przez chwil szalaa nawet burza z piorunami. Stojc przed frontem onierzy owiadczy krtko, e ju dokona wyboru, adoptowa syna. Wskaza stojcego obok Pizona. Tylko garstka obecnych powitaa t deklaracj przyjaznym okrzykiem, wikszo zachowaa ponure milczenie. W senacie natomiast - jakeby inaczej! mow cesarza przyjto burzliwymi oklaskami. Rankiem 15 stycznia Galba skada ofiary na Palatynie. Wrbita zbada wntrznoci zwierzt i orzek, e znaki s niepomylne, zapowiadaj zdrad i wojn domow, cesarz wic powinien nie opuszcza paacu. Tu przy Galbie sta podczas ceremonii Marek Othon. W pewnym momencie odwoano go - rzekomo przyszed umwiony architekt. Spiesznie uda si na Forum, gdzie ju czekaa gdzieniegdzie rozmieszczona garstka zbrojnych. Wraz z nimi skierowa si do koszar, najpierw niesiony w lektyce, a potem pieszo, biegiem. Na Palatyn, gdzie wci zabijano i patroszono zwierzta ofiarne, zaczy napywa dziwne wieci: o porwaniu na Forum jakiego senatora, o tajemniczym znikniciu Othona, o niepokoju w koszarach. Wysano natychmiast oficerw do rnych oddziaw, zwoano pospiesznie rad. Tymczasem na wzgrzu i na Forum zebray si ogromne tumy, oczekujce na rozwj wydarze niby w teatrze; ludzie wspinali si na dachy, obejmowali kolumny i posgi. Pizon pospieszy do pretorianw, aby ich uspokoi, ale wnet po jego odejciu gruchna pogoska, e Othon zosta zabity. Tum wyama bramy paacu i wdar si na dziedziniec, okrzykami gratulujc cesarzowi. On za przywdzia wspania zbroj, wsiad do lektyki i kaza nie si w d wrd napierajcej zewszd ciby. By ju na Forum, gdy zjawi si przeraony Pizon. Nawet nie dotar do koszar, ju bowiem z dala posysza potne okrzyki na cze Othona. Wie o mierci tego bya tylko plotk! Znw zaczto si zastanawia, co czyni: wrci, pozosta na miejscu, obsadzi Kapitol? Usyszano ttent koni. Nadjeday wyborowe oddziay pretorianw speculatores, czyli zwiadowcy. W tym momencie wszystko zaleao od tego, jak si zachowa przyboczna stra cesarza. Gdyby stana przy nim, tamci chyba nie mieliby odwagi atakowa. Ale oto chory kohorty stojcy przy lektyce teatralnym gestem zerwa z piersi medalion z podobizn Galby i cisn nim o ziemi... Tum pierzch natychmiast we wszystkie strony. Tragarze cesarskiej lektyki uciekali w takim popochu, e zniedoniay Galba wypad na bruk. Usiowa si dwign, cho pancerz mu ciy, ale jaki onierz wbi mu miecz w gardo. Pastwiono si nad martwym ciaem zadajc mu ciosy, gdzie popado, a sponiewierane zwoki leay na Forum a do nocy. Dopiero wtedy pewien szeregowiec odci gow mieczem i triumfalnie zanis na polach paszcza Othonowi. Oddano j subie obozowej, wbito na dzid i obnoszono wrd szyderstw. Wreszcie wykupi j za 100 zotych monet dawny sucy Patrobiosa. A Patrobios w, wyzwoleniec Nerona, zosta skazany na mier przez Galb wraz z innymi, najbardziej znienawidzonymi ludmi tamtego cesarza. Obecnie wic suga Patrobiosa wzi pomst, zatkn bowiem gow przed grobowcem swego pana.

Zwoki cesarza spalono w ogrodzie jego prywatnego domu, a pniej pochowano te odnalezion gow. W tym samym dniu, 15 stycznia, rwnie na Forum, zgin Pizon, ktry ukrywa si w izdebce dozorcy wityni Westy. Zabito te doradc Galby Tytusa Winiusza. Gowy ich zatknite na dzidach obnoszono po miecie, a potem odsprzedano rodzinom. Tacyt - przytoczymy jego sowa w przekadzie Naruszewicza - tak charakteryzuje Galb i jego panowanie: Szczliwszy by za cudzych rzdw nieli za swoich wasnych. Szed ze staroytnej i szlachetnej familii, mony w bogactwa, dowcipu miernego, bez wystpkw raczej nieli cnotliwy. Dba o saw, lecz bez wystawy. Na cudze niechciwy, w swoim oszczdny, akomy na publiczne. Przyjaci i sug wiernych trzyma si statecznie. I koczy sowami: Wikszym si zdawa nad prywatnego, bdc prywatnym. A powszechnym zdaniem godzien bera - pki go nie mia. O ilu to mona byo powiedzie to samo!

VIII

OTHON

---oOo---

(MARCUS SALVIUS OTHO)

Urodzony 28 kwietnia 32 roku. Zmar 16 kwietnia 69 roku. Panowa od 15 stycznia 69 roku do mierci jako Marcus Otho Caesar Augustus. Nie zosta zaliczony w poczet bogw.

Pocztki rodu podobno sigay czasw etruskich, ale dopiero dziadek

Marka zosta senatorem, i to dziki poparciu Liwii, w ktrej domu si wychowywa zapewne z powodu jakiego dalekiego pokrewiestwa. Ojciec Marka, z twarzy zadziwiajco podobny do cesarza Tyberiusza i cieszcy si jego yczliwoci, by kolejno konsulem, namiestnikiem Afryki, dowdc wojsk na ziemiach dzisiejszej Jugosawii. Suy te wiernie Klaudiuszowi. Nic nie wskazywao, by Marek mia i w lady rodziciela, powanego ma stanu, dobrego administratora i wodza. Od lat niemal chopicych prowadzi hulaszczy tryb ycia, marnotrawi czas i pienidze na wszelkie zbytki. Rycho sta si ulubionym towarzyszem zabaw i powiernikiem modego cesarza Nerona, od ktrego by starszy o kilka lat. Obaj zreszt wydawali si podobni nie tylko pod wzgldem cech charakteru, ale rwnie rysw twarzy. I na losach obu zaciya w sposb dramatyczny ta sama kobieta, Sabina Poppea. Othon polubi j zapewne, gdy rozwioda si ze swym pierwszym

mem, a wic w 58 roku. Opowiadano potem, i maestwo z Othonem byo tylko pozorne i e Neron kaza je zawrze przyjacielowi, aby mc swobodnie obcowa z pikn kobiet. Jednake Othon sam zakocha si w uroczym depozycie - i nie zamierza potajemnie otwiera drzwi swego domu cesarzowi. Ale t historyjk wymylono pniej. Neron pozna Poppe ju jako on Othona i zwrci na ni uwag wanie dlatego, e przyjaciel niebacznie nazbyt wychwala jej wdziki. W 59 roku Othon musia opuci stolic udajc si na honorowe wygnanie: obj namiestnictwo Luzytanii, mniej wicej na obszarze dzisiejszej Portugalii. Podobno Neron zamierza pocztkowo rozprawi si z nim surowiej, interweniowa jednak Seneka. Opinia publiczna natychmiast przejrzaa kulisy sprawy i po stolicy kryy wierszyki: Chcesz wiedzie, dlaczego Othona usunito zaszczytnie? Powd prosty: zacz cudzooy z wasn on! Namiestnictwa prowincji dawano zazwyczaj byym konsulom lub byym pretorom, i to w kilka lat po piastowaniu urzdu. Tymczasem mody Othon mg dotd poszczyci si tylko najnisz godnoci, kwestur. Nie mia adnego dowiadczenia ani w zakresie administracji cywilnej, ani te w wojskowoci, uchodzi za za hulak i rozpustnika, za czowieka bez energii i bez zasad moralnych. A jednak wybr okaza si trafny nad wszelkie przewidywania! Othon sta si w dalekiej krainie kim innym, objawi nowe oblicze i talenty, ktrych nikt by mu nie przypisywa. Rzdzi Luzytani energicznie, rzetelnie i uczciwie przez cae dziesi lat, tak dugo bowiem pozostawa tam jako namiestnik. Ale by te jednym z pierwszych, ktrzy wiosn 68 roku opowiedzieli si po stronie Galby, namiestnika ssiedniej prowincji - Hiszpanii Tarrakoskiej, gdy ten powsta przeciw Neronowi. Popiera go odwanie, cho wcale nie byo pewne, czy rebelia nie poniesie straszliwej klski. Kiedy za samobjstwo Nerona w czerwcu tego roku dao Galbie bezkrwawe zwycistwo, Othon przyby do Rzymu jesieni wraz z nowym cesarzem jako jeden z jego najbliszych wsppracownikw. Mia u swego boku astrologa, Ptolemeusza Seleukosa, ktry suy mu jako wr i doradca jeszcze w latach wsplnych zabaw z Neronem. Gdy wyjecha, z Luzytanii obserwowa sytuacj w Rzymie gwni dziki Seleukosowi, ktry pozosta w Rzymie w domu Poppei i cieszy si dziki niej duymi wpywami. Ale pikne dni skoczyy si w 65 roku wraz z tragiczn mierci Poppei. Cesarz wprawdzie opakiwa zmar - cho sam by jej zabjc! - rozkaza zabalsamowa i oficjalnie uzna za bstwo, ale wnet zacz myle o nowej onie. Ptolemeusz wyjecha wwczas z Rzymu wprost do dawnego opiekuna, do Othona. Ten za, jak wszystkie wybitne osobistoci w owych latach, obawia si w kadej chwili wyroku mierci, czy to otwierajc list z Rzymu, czy te przyjmujc nowo przybyych oficerw. Astrolog wszake twierdzi stanowczo, e wyrok gwiazd jest niezomny: Othon przeyje Nerona. 10 stycznia 69 roku bolesny cios zrani ambicj Marka: Galba adoptowa i wyznaczy na swego nastpc Lucjusza Pizona, cho dotychczas wydawao si, e to on, Othon, ma wiksze szanse na przejcie wadzy po

starym cesarzu. Tak wydatnie przecie pomaga mu w pocztkach buntu! Take konsul Tytus Winiusz, najbliszy doradca Galby, popiera kandydatur Othona, zamierza bowiem wyda za swoj crk. Byy namiestnik Luzytanii co prawda mia te przeciwnikw, ktrzy przypominali jego modziecze swawole i gosili, e nie po to usuwali Nerona, aby teraz wprowadza na tron wsplnika jego szalestw. Ale wanie te dawne powizania zjednyway Othonowi sympati pretorianw i ludu, mile wspominajcego wesoy tryb ycia za panowania Nerona, nieprzerwane pasmo igrzysk i zabaw. ywiono wic nadziej, e Othon przywrci swobod tamtych dni, niemal rajskich w porwnaniu z rzdami starczej surowoci i skpstwa. Othon przy pomocy zaufanych wyzyskiwa umiejtnie te nastroje dla swoich celw. Chodzio mu przede wszystkim o pretorianw. Zjednywa sobie ich oficerw, a przede wszystkim doborowe oddziay zwiadowcw, zwanych speculatores, pienidzmi i przystpnoci. Gdyby nie Ptolemeusz - tak utrzymywano pniej - Othon dokonaby zamachu stanu ju 10 stycznia, to jest w chwili, kiedy adoptowanie Pizona zniweczyo jego nadzieje. Lecz astrolog owiadczy kategorycznie, e gwiazdy le wr wszystkiemu, co w danym dniu si rozpocznie, radzi wic odoy spraw na kilka dni. Take zdrowy rozsdek nakazywa cierpliwo, by odpowiednio przygotowa ryzykown akcj. 15 stycznia, kiedy Galba skada ofiary na Palatynie, Othon wymkn si potajemnie, by rzekomo ogldn wraz z architektem budynek na wsi, ktry zamierza naby. Potem z Forum szybko uda si wraz z garstk zwiadowcw do koszar pretorianw. Wikszo z nich zapewne zachowywaaby si biernie i wyczekujco, ale porwaa wszystkich determinacja grupki szalecw. Do miakw doczay si coraz szersze krgi ich towarzyszy. Othon sta na trybunie otoczony godami bojowymi, pozdrawiany jako imperator. Przemawia, wyciga rce do ciby zbrojnych, przesya pocaunki, woa, e chce mie tylko tyle wadzy, ile oni zechc mu zostawi. Nikt jeszcze nie zdawa sobie sprawy, e imperium ma w tym momencie czterech cesarzy. Trzech z nich znajdowao si w Rzymie: Galba i Pizon na Palatynie, Othon za w koszarach pretorianw; natomiast czwarty przebywa nad Renem - by nim Aulus Witeliusz, obwoany 2 stycznia cesarzem przez tamtejsze legiony. Lecz w cigu zaledwie kilku godzin pozostao tylko dwch, Othon i Witeliusz. Tamci dwaj bowiem, prawowicie wybrani wadcy, Galba i Pizon, legli na Forum, opuszczeni przez wszystkich i zmasakrowani. Wieczorem 15 stycznia pretorianie i lud w radosnym pochodzie prowadzili Othona na Palatyn przez Forum, na ktrym tu i wdzie jeszcze leay skrwawione zwoki. Nagle z rnych stron zaczy rozlega si okrzyki, najpierw pojedyncze i niemiae, potem podjte przez tum i wielokrotnie skandowane: Salve Otho Nero! Imperator Otho Nero! Podobnie dziao si w dniach nastpnych, a cesarz udawa, e nie syszy tych aklamacji. Moe dlatego, zapytuje Tacyt, e ba si ich zabroni, a nie chcia pochwala? Podobno take w pierwszych urzdowych listach do namiestnikw prowincji podpisywa si po prostu: Otho Nero. W domach

prywatnych znw pojawi si posg Nerona, przed kilku miesicami usuwany. Na mocy uchway senatu w miejscach publicznych stany posgi Poppei, albowiem jako diva powinna odbiera cze bosk. Wyzwolecom i zarzdcom Nerona przywrcono dawne stanowiska, a jeden z jego doradcw ukada obecnie Othonowi przemwienia. Przeznaczono 50 milionw sestercw na budow Zotego Domu, ukochanego dziea tamtego cesarza. Jakie byy przyczyny takiej polityki? Oczywicie nie sympatia dla dawnego przyjaciela, ale ch pokazania spoeczestwu, e nowy pan odcina si stanowczo od postawy Galby, co z kolei miao zjedna przychylno mieszkacw stolicy. W tym wszake Othon nie mg posuwa si za daleko, wrodzy bowiem Neronowi byli senatorzy i ludzie najzamoniejsi, poniewa to oni gwnie padali ofiar jego podejrzliwoci i grabiey. Cesarz musia zabiega o ich poparcie, gdy nadchodziy wieci o marszu legionw Witeliusza ku Italii. Stara si wic pokaza, e nie bdzie naladowa sadyzmu i bazestw Nerona, rozumia bowiem, e wystpy w roli pieniarza i wonicy zaszkodziy tamtemu nie mniej, ni miadenie urojonych spiskw. Despota moe by bezwzgldny, ale nie - mieszny. Rozkaza umrze Tygellinowi, nalecemu do najbardziej wpywowych, a teraz najbardziej znienawidzonych ludzi z dawnego otoczenia cesarza Nerona. Zachowa jednak przy yciu Kalwi Kryspinill, doradczyni Nerona w sprawach miosnych, i wzi do swojego domu Sporusa, z ktrego tamten cesarz usiowa zrobi dziewczyn i oficjalnie polubi. Bya wic w tym wszystkim jaka dwoisto, denie do zadowolenia rnych warstw, ale take wasnych sabostek. A mia ich sporo. Byy w zasadzie niewinne, daway jednak okazj nieyczliwym, by szydzi, zwaszcza z jego zniewieciaoci. Zauwaono wic, e majc wosy mocno przerzedzone wystpuje zawsze w znakomicie dopasowanej peruce. A take to, e twarz goli codziennie i bardzo starannie, aby za zagodzi podranienia skry, przykada maseczki z wilgotnego chleba, jak panie dbae o wieo cery. I wreszcie to, e naciera stopy pachncymi olejkami, w czym naladowa go niegdy sam Neron. Mimo buntw w nadreskich legionach cesarz mg ufnie patrze w przyszo, mia bowiem za sob dwie trzecie prowincji i wojsk imperium. Przysigy mu wierno legiony wschodnie i naddunajskie, podczas gdy po stronie Witeliusza opowiedziay si jedynie wojska zachodnie: obie nadreskie Germanie, Galia i Brytania, ostatnio za Hiszpania. Wszystko zaleao od tego, czy uda si w por cign do Italii wojska znad Dunaju, by zagrodziy drog prcym naprzd oddziaom Witeliusza. Byo to tym konieczniejsze, e w samej Italii Othon mia siy stosunkowo sabe, a wdz Witeliusza, Cecyna, przekroczy ju Alpy mimo pory zimowej. Przygotowania wojenne wywoay niepokj i braki ywnociowe, fal droyzny. Po raz pierwszy od wieku wojna podchodzia tak blisko stolicy, wojna w pojciu ludu tym absurdalniejsza, e Othon i Witeliusz byli masom jednakowo obojtni. aowano powszechnie Nerona, ktry panowa legalnie, wojny za za jego czasw toczyy si gdzie daleko. Na

domiar nieszcz przyszed grony wylew Tybru, tak gwatowny, e wielu utono w swych domach lub w tawernach. Po ustpieniu wd zaczy si zapada liczne budynki mieszkalne, wznoszone licho i naprdce, a ziarno w magazynach zboowych zawilgotniao. 14 marca cesarz poegna si z senatem, powierzajc mu opiek nad pastwem, nastpnie za wygosi przemwienie do ludu. Opuci Rzym nazajutrz; byy to idy. Tum na ulicy woa gono i ochoczo, cho ani mio go nie pobudzaa, ani strach nie zmusza, wystarczaa sama rozkosz sualstwa, co skwapliwie zauway Tacyt. Walki z wojskami Witeliusza toczyy si w pocztkach kwietnia na rwninach nad rodkowym Padem. Oddziay Othona staway dzielnie i z powodzeniem w pierwszych bitwach, cho wspomagaa je tylko cz armii Dunaju, jej gwny trzon bowiem dopiero dociera w poblie teatru wojny. Do spotkania decydujcego doszo pod Bedriakum, za Padem, w pobliu Kremony, 14 kwietnia. Kohorty cesarza wykrwawiy si straszliwie, lecz nie zostay rozbite, nie ulegy panice, chciay walczy dalej, a korpus naddunajski zblia si szybko. Othon mia kwater gwn po drugiej stronie, prawej stronie rzeki, w miejscowoci Briksellum, dzi Brescello. Na wie o porace wszyscy w jego otoczeniu przysigali, e gotowi s stawi czoa witelianom, bo ostateczne zwycistwo jest pewne. Aby okaza swe przywizanie i wol walki, jeden z onierzy wbi sobie miecz prosto w serce woajc: Dla ciebie wszyscy uczyni to samo! Othon jednak zdecydowa inaczej: zakoczy t bratobjcz wojn popeniajc samobjstwo. Ju staroytni zastanawiali si, jak oceni to postanowienie. Czy cesarz zaama si nerwowo i zdradzi spraw swoich onierzy, czy te wanie postpi po msku? Wyjanienie daj chyba jego sowa do najbliszych: Ta wojna nie toczy si przeciw Hannibalowi. To my, Rzymianie, godzimy w Rzymian i zadajemy rany wsplnej ojczynie. Jakie to ma znaczenie, kto zwyciy, kto klsk poniesie? Co dobre dla zwycizcy, moe by nieszczciem dla ojczyzny. Uznaem wic, e pikniej mi umrze, ni panowa! Poegna si z caym otoczeniem. Zadba w miar moliwoci o sprawy kadego, pomyla nawet o tym, by przydzieli odjedajcym wozy i statki. Potem zamkn si w swoich pokojach, starannie przeglda i pali wszystkie pisma, ktre mogyby skompromitowa kogokolwiek w oczach Witeliusza. Sam napisa dwa listy: jeden do siostry, drugi za do Statylii Mesaliny, niegdy ony Nerona, ktr zamierza polubi. Prosi, by otoczyy opiek jego prochy i pami. Ca gotwk rozda wrd domownikw, sprawiedliwie jednak i wedug zasug. Potem rozmawia ze swym bratankiem, kilkunastoletnim chopcem, pocieszajc go, chwalc przywizanie i ganic strach jeszcze dziecicy. Przypomnia z dum, e po Juliuszach i Klaudiuszach on pierwszy - gdyby nie liczy Galby - da dostojestwo cesarskie nowej rodzinie. Rozstaby si z yciem chyba ju po poudniu 15 kwietnia, gdyby nie odgosy rozruchw z zewntrz i meldunki, e onierze si przetrzymuj odjedajcych, groc im jako zdrajcom i zbiegom. Westchn wic, stwierdzi, e trzeba jeszcze t noc da yciu, a potem wyszed, by

przywrci spokj. Trwao to dugo. Nastpnie za do pnego wieczora przyjmowa kadego, kto o to prosi. Wreszcie wypi kubek zimnej wody, wzi ze sob dwa sztylety, ktrych ostrza wyprbowa, i zamkn si w sypialni. Syszano jego oddech rwny i spokojny. O wicie zbudzi si i sprawdzi, czy wszystko w porzdku oraz jak zaatwiono sprawy tych, ktrzy wyjedali. Odprawi z sypialni wyzwoleca, by nie pado na podejrzenie. A gdy drzwi si zamkny, ustawi sztylet ostrzem ku grze i opad na caym ciarem ciaa, aby ostrze weszo w serce. Jkn gono i bolenie, tylko raz. Kiedy suba i stra wdarli si do pokoju, y jeszcze. Stara si zasoni mierteln ran, ale zarazem jakby j wskazywa. W ostatnich rozmowach Othon prosi gorco, aby pochowano go jak najrychlej, obawiano si bowiem, e zwycizcy pastwiliby si nad jego zwokami, jak przed trzema miesicami poniewierano ciaem i gow Galby. Pretorianie ponieli mary na wasnych barkach i zoyli je na stosie, a kiedy strzeliy w gr pomienie, kilku onierzy popenio samobjstwo, przebijajc si mieczami. Podobne sceny powtrzyy si w rnych kohortach pretorianw. By to chyba rodzaj psychozy, cesarz bowiem panowa zbyt krtko, by naprawd sta si uwielbianym, a i chyba nie obawiano si nadmiernej srogoci Witeliusza. Plutarch, ktry w kilka lat pniej zwiedza tamt okolic, powiadcza, e widzia na wasne oczy skromny grobowiec z napisem: Cieniom Marka Othona. Wikszo wspczesnych mylaa o jego dobrowolnej mierci z podziwem i szacunkiem, uwaajc, e postpi jak prawdziwy Rzymianin. Nawet Tacyt, z zasady surowy dla wadcw przyznaje, e ten cesarz zasuy sobie u potomnych na tyle samo zej, co i dobrej sawy.

IX

WITELIUSZ

---oOo---

(AULUS VITELIUS)
Urodzony 7 lub 24 wrzenia 15 roku. Zmar 21 grudnia 69 roku. Panowa od 3 stycznia do 21 grudnia 69 roku jako Aulus Vitelius Augustus Imperator Germanicus. Nie zosta zaliczony w poczet bogw.

Ojciec Aulusa, Lucjusz, by czowiekiem wybitnym, ale i przedziwnym.

Za panowania Tyberiusza odznaczy si jako dobry wdz i administrator, gdy sprawowa namiestnictwo Syrii. Wypar Partw z Armenii i zmusi ich krla do zoenia hodu rzymskim orom legionowym. Nadzorowa rwnie Palestyn. Kiedy prefekt Judei, Poncjusz Piat, dokona rzezi Samarytan, rozkaza mu osobicie tumaczy si przed cesarzem. Odnosi si przyjanie do ydw, czego da dowd w zwizku ze spraw szaty arcykapana. Ten drogocenny strj liturgiczny przechowywano w przywitynnej twierdzy rzymskiej i wydawano ydom tu przed kad ceremoni religijn, a zaraz po jej zakoczeniu odbierano. Rzymianie chcieli tym sposobem trzyma w ryzach lud wojowniczy, a przy tym bardzo nabony. Bez tej szaty bowiem nie mona byo skada ofiar. Ot Lucjusz Witeliusz znis ten upokarzajcy przepis, odda ydom szat we wadanie. Podczas pobytu w Jerozolimie dowiedzia si, e Tyberiusz zmar, a na tron wstpi Kaligula. Nowy cesarz wnet odwoa zbyt sawnego

namiestnika, ktry wyjeda do stolicy przekonany, e przyjdzie mu poegna si z yciem. Mimo to zabra ze sob sadzonki szlachetnych odmian fig i pistacji; dziki temu przyjy si one w wielu rejonach Italii. Stan w Rzymie i natychmiast przeistoczy si w najndzniejszego pochlebc; on, dopiero co tak energiczny wdz i namiestnik! Sdzi widocznie, e jedyny to sposb na ocalenie, kiedy stale musi si przebywa w otoczeniu wadcy umysowo chorego, ktry - jak to zwykle u ludzi o zachwianej rwnowadze psychicznej - czy rne obsesje z podejrzliwoci, nieodpowiedzialno z okruciestwem. Kady urzdnik stpa jakby po ciece nad przepaci, a w pewnych sytuacjach mg ratowa tylko bezczelny dowcip. Gdy Kaligula niespodziewanie zapyta go, czy dobrze widzi t bogini, z ktr on, cesarz, wanie rozmawia, Lucjusz Witeliusz z nabon trwog spuci wzrok ku ziemi i zaledwie wyszepta gosem drcym: To tylko wy bogowie widzicie si wzajem. Lepsze czasy nastay za Klaudiusza, ktry ceni dobrych administratorw i korzysta z rad Witeliuszowych. Czyhao jednak inne niebezpieczestwo: podejrzliwo Mesaliny. Pomysowy senator i temu zaradzi. Uprosi cesarzow, aby mu darowaa swj sandaek. Odtd nosi go stale w fadach togi, co chwil ostentacyjnie wyjmujc i caujc go z szacunkiem. Uczci te wpywowych wyzwolecw cesarza, Narcyza i Pallasa, umieszczajc ich zote poski w swej kaplicy domowej. Gdy wyszy na jaw orgie Mesaliny, a ona musiaa popeni samobjstwo, Witeliusz w lot si zorientowa, kto ma najwiksze szanse zosta now cesarzow i wymownie popar spraw Agrypiny podczas debaty w senacie. Aulus szed wiernie w lady ojca, lecz w odwrotnym porzdku: najpierw objawia uzdolnienia dworaka, gotowego do wszelkich posug, take erotycznych, i do najndzniejszych pochlebstw, a dopiero pniej da si pozna jako dobry administrator. Za Tyberiusza, a wic w latach chopicych, podobno wyrnia si podczas wyuzdanych seansw seksualnych na wyspie Kaprei. Czy to jednak prawda? Naley zawsze pamita, e takie oskarenia najatwiej fabrykowa wrogom - z tych Witeliuszowi nigdy nie brakowao - s one za z luboci suchane i absolutnie niesprawdzalne. Uwagi te dotycz nie tylko czasw staroytnych. Mona natomiast przyj, e Kaligula i Neron cenili Witeliusza jako znawc wycigw rydwanw i utalentowanego partnera gry w koci. Ku zaskoczeniu wielu przez dwa lata, 60 i 61, rzetelnie zarzdza jako namiestnik Afryki. Co prawda wyzyska podobno inny urzd, a mianowicie nadzr budowli publicznych w samym Rzymie, zagarniajc ze wity dziea sztuki i kosztownoci, dajc za na ich miejsce ndzne imitacje. Ale takie rzeczy zdarzay si przecie znacznie pniej, i nie tylko w Rzymie. Gdy jednak cesarz Serwiusz Galba wysa pod koniec 68 roku Witeliusza jako namiestnika do Germanii Dolnej, czyli nad dolny Ren, ten nawet nie mia czym zapaci za podr, a wierzyciele wrcz go oblegali. Owe tarapaty finansowe przypisywano jego niewiarygodnemu i na pewno chorobliwemu obarstwu, gdyby jednak by czowiekiem prawdziwie

bogatym, aroczno nie miaaby najmniejszego znaczenia, tym bardziej e napycha si byle czym. Od samego pocztku okazywa onierzom armii Renu niesychan pobaliwo, co oczywicie zjednao mu ich serce. Byli oni natomiast bardzo niechtni Galbie, cho go nie znali. Wystarczy wszake fakt, e Galba zosta okrzyknity cesarzem nie dziki nim, najpotniejszej, jak wierzyli, sile zbrojnej imperium, lecz skutkiem poparcia sabych oddziaw w Hiszpanii i w samym Rzymie. Wrogo wobec Galby objawia si wyrazicie 1 stycznia 69 roku, gdy wszystkie jednostki skaday przysig wiernoci wadcy. W niektrych obozach onierze wysuchiwali formuy przysigi w gbokim milczeniu, gdzie indziej pomijano imi cesarza, wymieniajcy tylko senat i lud rzymski, a zdarzay si rwnie wypadki, e posgi wadcy obrzucano kamieniami lub wrcz obalano. Tak dziao si w obu prowincjach nadreskich, to jest zarwno w Germanii Grnej, jak te Dolnej. Wysi oficerowie i namiestnicy zachowywali rezerw. Oczywicie nie doszoby do tego, gdyby nie wiadoma akcja pewnych ludzi wrogich Galbie z przyczyn osobistych. Do tych zaliczali si w pierwszym rzdzie dowdcy dwch legionw, Fabiusz Walens i Cecyna Alienus. W dniach 2 i 3 stycznia, kiedy Witeliusz przebywa w Kolonii, wojska armii Renu w rnych obozach kolejno okrzykiway go cesarzem. Za ich przykadem poszy wkrtce legiony Belgiki, Galii, Brytanii. Otrzymano wiadomo, e Galba zosta zamordowany w Rzymie przez pretorianw za spraw Othona, nowego cesarza. Ale wtedy Aulus Witeliusz by ju winiem nie tylko wasnych ambicji, ale rwnie sytuacji i swoich onierzy. Nie mg ustpi. Othon wprawdzie sa list za listem, obiecywa rywalowi gry zota, nietykalno, zaszczyty, spokojne miejsce pobytu, jakie tylko tamten sobie wybierze, jeli zoy bro i zrzeknie si tytuu, ale Witeliusz pozostawa niewzruszony i odpowiada podobnymi daniami oraz obietnicami. Obaj uwaali si za legalnych cesarzy, tote listy staway si coraz ostrzejsze i twardsze, a wreszcie doszo do pospolitych oskare i wyzwisk. Piszcy zarzucali sobie wzajem najbrudniejsze sprawki z ycia osobistego, prawdziwe i zmylone, a materiau obu nie brakowao. Obaj prbowali rwnie skuteczniejszych metod dziaania: wysyali skrytobjcw. Daremnie. Tych od Othona od razu rozpoznano jako obcych w obozach legionowych, natomiast witelianie atwo si ukryli wrd ciby mieszkacw stolicy, niczego jednak nie zdoali dokona. Tymczasem legiony znad Renu maszeroway przez Gali na poudnie, dopuszczajc si po drodze straszliwych okruciestw. Cecyna krwawo spacyfikowa ziemie Helwetw, dzisiejsz Szwajcari, tylko dlatego, e tamtejsi mieszkacy uwizili jego wysannikw, spieszcych do legionw nad Dunajem, ktre popieray spraw Othona. W kwietniu 69 roku doszo do decydujcych bitew z wojskami Othona nad Padem. Witeliusz przebywa wtedy w Lugdunum, czyli Lyonie. Tam go zawiadomiono, e Othon po krwawych zmaganiach pod Bedriakum popeni samobjstwo. Wrczono mu rwnie sztylet, ktrym tamten odebra sobie ycie; rozkaza odesa go do Kolonii i zoy w wityni Marsa. Pod Bedriakum stan dopiero w 40 dni po bitwie, ju pod koniec

maja, ale wtedy leay tam jeszcze stosy cia Othonowych onierzy, zostawione psom i ptactwu na er. Nawet zahartowani w bojach ludzie znad Renu nie mogli znie widoku i smrodu tysicy rozkadajcych si trupw, on jednak - mczyzna wysoki, o brzuchu wydtym skutkiem obarstwa, o twarzy czerwonej od pijastwa - rozglda si wok z nie ukrywan satysfakcj. A potem wyrzek sowa, ktre zapamitano i powtarzano ze zgroz: Zabity wrg wonieje piknie, ale jeszcze pikniej zabity obywatel. Lecz i jego wziy mdoci, ykn wic sporo wina. Sowa wypyny mu prosto z serca, od miesica bowiem trapi si, co zrobi z pozostaymi przy yciu onierzami przeciwnika. Najchtniej by ich wymordowa lub przegna na krace wiata, obawia si jednak, e doprowadzeni do ostatecznoci chwyc za bro. Musia wic postpowa przemylnie. Pretorianw zwolni ze suby czynnej. Przyzna im tak zwan odpraw zaszczytn, ale nakaza odda bro. Zwolnieni odczuli to jako katastrof yciow: mieli y odtd rozproszeni po miecinach Italii - mczyni w sile wieku, a ju weterani! A przecie dopiero co tworzyli elit armii, ustanawiali i obalali cesarzy! Wnet te si okazao, e nowe wadze zaczynaj po trochu wyszukiwa ich i wizi. Chodzio wprawdzie o grup nieliczn, o zaledwie stu dwudziestu, ale trwoga ogarna wszystkich. Tych stu dwudziestu przed kilkoma miesicami pisemnie prosio Othona, aby nagrodzi ich szczeglne zasugi w obaleniu Galby. Podania odnaleziono w archiwum, a Witeliusz uzna nie bez racji, e pretorianin podnoszcy rk na cesarza jest w kadej sytuacji buntownikiem i zdrajc, zasugujcym na mier. Taki te los spotka wszystkich uwizionych. Co jednak pocz z legionami naddunajskimi, ktre zgodnie stany po stronie Othona i czciowo wziy udzia w walkach? Ich rozwizanie nie wchodzio w rachub, osabioby bowiem stra u granic. Poprzestano wic na ciciu pewnej liczby centurionw oraz na przesuniciu niektrych legionw do innych prowincji: jeden odszed do Hiszpanii, inny a do Batawii i Brytanii. Ten ostatni wda si w Turynie w prawdziw bitw z oddziaami Bataww z armii Renu i spowodowa poar miasta. Trwaa powolna podr Witeliusza do Rzymu. A tymczasem coraz liczniej napyway do osoby niegdy mie Neronowi i te, ktre mogyby by mu mie: aktorzy, pieniarze, wonice rydwanw. Witeliusz zreszt nigdy nie ukrywa sympatii dla tamtego cesarza, przyjaciela z lat tak niedawnych. Da temu wyraz skadajc ofiar jego cieniom publicznie i w otoczeniu dostojnych kapanw. Szo z Witeliuszem do stolicy 60 000 onierzy rnych formacji oraz niezliczone rzesze suby, a do tej potnej rzeki wci doczay nowe strumienie w postaci orszakw senatorskich. Wszyscy pieszyli, by okaza lojalno, a najgorliwsi byli oczywicie ci, ktrzy mieli powody, aby obawia si nowych rzdw. Miasta po drodze witay nowego pana jak najgodniej. Kt by si odway oszczdza w wydatkach na girlandy, otarze, uczty, igrzyska? A wiedziano, jak zapamitaym wielbicielem wszelkich wycigw rydwanw oraz walk na arenie jest nowy cesarz. By ju czerwiec, pszenica dojrzewaa, drzewa uginay si pod ciarem

owocw, ale tego roku zbiorw na caej trasie pochodu dokonyway rce nie gospodarzy, lecz onierzy. Wielu z nich przybyo prosto znad Renu i nigdy dotd nie widziao kraju tak piknego, ziem tak starannie uprawionych. Zachowywali si jak w kraju nieprzyjacielskim. Rabowali, niszczyli, bili i gwacili bezkarnie, albowiem w Witeliuszowych szeregach nikt nie dba o dyscyplin od chwili zwycistwa. Wprawdzie midzy onierzami rnych formacji dochodzio do zwad i bjek, ale w stosunku do ludnoci miejscowej wszyscy dziaali w przykadnej zgodzie. Cesarz trzymaby swych ludzi twardsz rk, gdyby nie radosna wie, dziki ktrej poczu si cakowicie bezpieczny: doniesiono mu, e wojska w Syrii, Judei i Egipcie zoyy przysig wiernoci. A Witeliusz dotd niepokoi si ogromnie, czy nie grozi stamtd rebelia. Teraz by jedynym, powszechnie uznawanym, bezspornym panem caego imperium. W poowie lipca stan w pobliu Rzymu i zatrzyma si 7 mil od miasta, gdzie droga Flaminijska przekracza Tybr przez most Mulwijski. Tumy ludnoci napyway do obozu, by przyjrze si owym gronym wojakom znad Renu. Ju od dawna nie ogldano tu armii tak wielkiej i tak niezwykej, bo w znacznej czci zoonej z barbarzycw, sucych w kohortach posikowych. Niektrzy onierze odziani byli w skry zwierzce, a uzbrojeni w dugie wcznie, dotychczas nigdy tu nie ogldane. Posplstwo, kpiarskie i niechtne obcym, stroio tanie arty z niezgrabnych prostakw galijskich i germaskich, ktrzy znw atwo wpadli w gniew, niemal odruchowo chwytajc za bro i tnc na olep, jak popado. Podobnie dziao si w samym miecie, do ktrego onierze udawali si grupami na wasn rk, nim jeszcze cesarz odby wjazd oficjalny. Pragnli, i trudno byo temu si dziwi, jak najrychlej ujrze miasto, o ktrego wspaniaociach tyle syszeli stojc u pnocnych granic. Gwnym celem ich wycieczek byo Forum, nie tyle dlatego, e wznosiy si tam budowle najwietniejsze; wszyscy chcieli oglda miejsce, gdzie przed siedmioma miesicami, 15 stycznia, pad Galba zamordowany przez pretorianw Othona, ktrych z kolei oni pokonali tak niedawno. Zabytki przeszoci nie przemawiay do tych barbarzycw i pbarbarzycw, byli bowiem wicie przekonani, jak tylu w kadej epoce, e liczy si i jest interesujca tylko historia najnowsza. A przecie - uczy tego dowiadczenie kadego pokolenia - nic nie starzeje si tak szybko, jak wanie to, co najnowsze i pozornie najwaniejsze. Gdy nadszed dzie wjazdu uroczystego Witeliusz najpierw pokaza si w paszczu wodzowskim i przy mieczu, jakby chcia wkroczy niby zwyciski wdz do si zdobytego miasta. Wywoao to oburzenie, odwiecznym bowiem zwyczajem w takim stroju mia prawo wjeda do Rzymu tylko ten, ktry pokona wroga ociennego i ktremu senat przyzna przywilej triumfu. Ju w drodze cesarz zrzuci paszcz i odpasa miecz, przywdzia za tog senatorsk. Moe wiadkiem naocznym tego wspaniaego pochodu by Tacyt, chopiec wtedy mniej wicej czternastoletni, pniej tak sawny historyk? W kadym razie opis, jaki podaje, czyni wraenie, e jest to relacja kogo, kto sam obserwowa ten niebywale spektakularny pokaz potgi Rzymu.

Najpierw szy poczty sztandarowe z orami czterech legionw towarzyszcych cesarzowi. Byy to: legion XXI Rapax z Widonissy, obecnego Windisch w Szwajcarii; dalej legion I Italica z Lugdunum Lyonu; nastpnie V Alauda stacjonujcy w Vetera nad Renem, w dzisiejszej Westfalii; nareszcie XXII Primigenia z nadreskiej Moguncji. Przed orami stanli prefekci obozw, trybuni i centurionowie rang wyszych, wszyscy w nienobiaych paszczach. Po obu stronach tego zastpu szy poczty z godami - lecz bez orw! - tych czterech legionw, ktre naleay do armii Renu, lecz pozostay w swoich obozach. Kolejno niesiono goda szwadronw jazdy, a za nimi maszeroway zwarte szeregi legionistw. Przy kadej centurii kroczyli oficerowie w penym, tak jak onierze uzbrojeniu. Mieli byszczce, paradne pancerze i strojne hemy oraz wszelkie odznaczenia za odwag w postaci medali i ozdobnych acuchw. Pochd zamykay kohorty onierzy rodem z rnych ludw pogranicznych i rozmaicie te uzbrojonych. Rzym nigdy dotychczas nie oglda w jednym dniu tylu wietnych oddziaw z krain tak odlegych. Chwaa imperium objawiaa si w caym blasku. Szereg za szeregiem maszerowa miarowym krokiem pobrzkujcym orem po bruku ulic wrd gstych szpalerw widzw. Witeliusz by wprawdzie ju trzecim z rzdu nastpc Nerona w cigu roku, witajcym go wydawao si jednak pewne, ze przeciw niemu nikt nie omieli si powsta, jego wadztwu nic nie zagrozi. Kto jednak tak myla, myli si bardzo. Cho bowiem meldunki o tym do Rzymu jeszcze nie dotary, ju pojawi si nowy pretendent do wadzy. 1 lipca dwa legiony w egipskiej Aleksandrii okrzykny cesarzem Flawiusza Wespazjana, dotychczasowego legata i dowdc wojsk w Judei.

WESPAZJAN

---oOo---

(TITUS FLAVIUS VESPASIANUS)

Urodzony 17 listopada 9 roku. Zmar 24 czerwca 79 roku. Panowa od 1 lipca 69 roku do mierci jako Imperator Caesar Vespasianus Augustus. Zosta zaliczony w poczet bogw jako Divus Vespasianus.

Z PALESTYNY DO ITALII
lipca 69 roku, Tyberiusz Juliusz Aleksander, stan przed frontem dwch legionw w ich wsplnym obozie pod Aleksandri i obwieci onierzom, e od tej chwili maj nowego cesarza. Jest nim Flawiusz Wespazjan, dowdca wojsk tumicych powstanie ydowskie w Judei. Legionici odpowiedzieli gromkim okrzykiem i natychmiast zoyli przysig wiernoci. W kilka godzin pniej rwni ochoczo powitali proklamacj zebrani na ogromnym stadionie obywatele Aleksandrii. Wczesnym rankiem 3 lipca w gwnej kwaterze Wespazjana w Cezarei Nadmorskiej, u wybrzey Palestyny, oficerowie i onierze sztabu oraz stray przybocznej stanli w karnym ordynku wedug porzdku rang oczekujc jak zwykle na codzienn odpraw. Gdy tylko pojawi si Wespazjan, powitali go zgodnie okrzykiem Salve Imperator!; tytu ten przysugiwa wwczas tylko cesarzowi. Potem w caym obozie rozlegy si

Pierwszego

potne, wielokrotnie powtarzane woania: Imperator Caesar Vespasianus Augustus! Wszystkie legiony na ziemiach Palestyny - jeden sta w Cezarei, drugi w Emaus, trzeci w Jerycho - przysigy wierno wodzowi jako wadcy. Namiestnik Syrii, Licyniusz Mucjan, natychmiast po otrzymaniu wiadomoci o wydarzeniach w Aleksandrii i w Palestynie zaprzysig na imi Wespazjana legion stojcy w pobliu Antiochii, obywatelom za zebranym caej ludzkoci. Rwnie dwa legiony nad Eufratem przystpiy do sprawy Wespazjana szybko i ochoczo. Jeszcze przed 15 lipca wszystkie wojska wschodnie, cznie 8 legionw, uznay nowego cesarza. Za nimi poszli tamtejsi sprzymierzeni ksita, dalej prowincje w Azji Mniejszej, a wreszcie caa armia Dunaju. Jak na wczesne moliwoci komunikacyjne, dziao si to niezmiernie szybko; wanie wtedy Witeliusz uroczycie przygotowywa wspaniay wjazd do Rzymu, wicie przekonany, e imperium od Brytanii po Syri ley kornie u jego stp. Jest oczywiste, e ca t akcj, obejmujc rozlege krainy, wiele miast i obozw, kierowao sprawnie kilka osb, a sam Witeliusz pomg im niewiadomie; pomogy te pewne okolicznoci. Od mierci Nerona, czyli w cigu niespena roku, onierze przysigali najpierw Galbie, potem Othonowi, wreszcie Witeliuszowi. Te wszystkie osoby byy im jednakowo nieznane. Wiedzieli tylko tyle, e kady z trzech dochodzi do wadzy po trupie przeciwnika i mia jednakowo niky tytu do panowania. Pierwszego obwoay wojska w Hiszpanii, drugiego pretorianie w Rzymie, trzeciego armia Renu. Czyby wic tylko armia Wschodu nic nie znaczya? Czy tylko ona biernie i pokornie ma przyjmowa cudze decyzje? Czyby tylko ona nie miaa nikogo godnego wadzy najwyszej? Rozeszy si pogoski o licie, ktry napisa Othon rzekomo tu przed mierci. Podobno zaklina w nim Wespazjana, aby pomci go i wzi pastwo w opiek. I wreszcie w czerwcu gruchna wie, e Witeliusz zamierza dokona translokacji legionw: te z Syrii pjd nad Ren, a ich miejsce zajm te znad granicy germaskiej. Pogoska - a dawano jej wiar powszechnie - wstrzsna zarwno wojskiem, jak te ludnoci cywiln. onierze po latach suby uwaali Syri za swoj prawdziw ojczyzn. Mieli wic porzuci ten kraj miy i ciepy, aby pomaszerowa gdzie na krace wiata i tam zaczyna wszystko od nowa w prymitywnych warunkach, wrd bagien i lasw, cierpic od chodw i deszczw, walczc z gronymi Germanami! Take ludno cywilna bya przeraona, kryy bowiem straszne opowieci o dzy krwi i zota, jak odznaczali si tamci znad Renu, ledwie mwicy po acinie, greki za nie rozumiejc wcale; a na domiar zego pij nie wino, lecz kwaskowaty pyn sporzdzany z kisncego jczmienia! Wrd wielu dostojnikw administracji i wojskowoci w prowincjach od pocztku pragno wystpi przeciw Witeliuszowi i zwracao oczy ku Wespazjanowi, a ten za dugo si wzbrania. Podczas tajnej narady na przeomie maja i czerwca, ktra odbya si na grze Karmel, Wespazjan zasania si swoim wiekiem. No bo przecie ma ju 60 lat, po co mu nadmierne ambicje? Ma te dwch synw, Tytusa i Domicjana, a

niepowodzenie planu oznacza ich mier przedwczesn, tym bardziej e modszy, Domicjan, znajduje si w Rzymie i bdzie jakby zakadnikiem w rku Witeliusza. Wysun wreszcie argument, e nie naley docenia armii przeciwnika. Jednake inni uczestnicy narady, a zwaszcza Licyniusz Mucjan, zbijali ostro wszelkie zastrzeenia. Ostatecznie wic da si przekona. Podobno take dlatego, e kapan skadajcy ofiary tak odczyta znaki z wntrznoci zwierzt: Cokolwiek zamierzasz obecnie - czy to dom zbudowa, czy rozszerza posiado - bdzie ci to dane. A Wespazjan zawsze przywizywa wag do przepowiedni, do wrb i zalece astrologw, cho poza tym cechowa si du trzewoci sdw i sprytem w interesach, jak przystao na potomka rodziny przedsibiorcw. Pradziad pochodzi zza Padu i poredniczy w wynajmowaniu sezonowych robotnikw rolnych. Osiad potem w Reate, w kraju Sabinw, bliej Rzymu. Dziad podczas wojny domowej midzy Cezarem i Pompejuszem suy jako oficer tego ostatniego, a potem zaj si bankierstwem. Ojciec pomnoy majtek najpierw jako poborca podatkowy na wyspie Rodos w prowincji Asia, czyli w Azji Mniejszej, a potem jako lichwiarz w Kraju Helwetw. Dopiero starszy brat Wespazjana, Flawiusz Sabinus, powici si karierze politycznej, to jest tej, ktra przez dostp do wyszych godnoci dawaa wstp do senatu. Sam Wespazjan pocztkowo nie tskni do honorw, milsze mu byo ycie wiejskie. Wychowywa si u babki, w majteczku koo miasta Kosa w Etrurii. Lubi t okolic i przez cae ycie chtnie tam wraca. Nie pozwala pniej niczego zmieni w domu, z ktrym wizay go wspomnienia z dziecistwa. Babk wspomina zawsze serdecznie. Ambitna matka zmusia go, aby poszed w lady starszego brata. Rozpocz wic starania o urzdy i pracowicie pi si w gr. By oficerem, pniej za kolejno kwestorem, edylem, pretorem; wszed oczywicie w skad senatu. Panowa wwczas Tyberiusz, a potem Kaligula. Tymczasem pozna dziewczyn imieniem Cenida, wyzwolenic Antonii; ta dostojna pani bya babk Kaliguli, a matk Klaudiusza. Poprzez Cenid, z ktr y blisko, wszed te w kontakty z Narcyzem. Pocztkowo nie miao to znaczenia, Klaudiusz bowiem by pomiewiskiem dworu, przydao si jednak w przyszoci. Romans z Cenid zosta na jaki czas przerwany, Wespazjan bowiem oeni si z niejak Domitill; w 39 roku z tego maestwa przyszed na wiat Tytus. Gdy tylko Klaudiusz przywdzia purpur cesarsk, niesychanie wpywowy Narcyz wystara si o niesychanie wan godno wojskow dla przyjaciela: Wespazjan zosta dowdc legionu II Augusta w Argentorate nad Renem, czyli w dzisiejszym Strasburgu. Kiedy w 43 roku postanowiono dokona podboju Brytanii, legion wraz z trzema innymi wszed w skad armii inwazyjnej. Podczas walk Wespazjan wsawi si odwag biorc udzia w wielu bitwach i potyczkach; zaj midzy innymi wysepk Vectia, obecn Wight. Te sukcesy przyniosy mu wysokie odznaczenie, tak zwane ozdoby triumfalne, a w roku 51 godno konsula, co prawda tylko na dwa ostatnie miesice. W tyme roku urodzi si syn drugi, Domicjan. Kiedy jednak Klaudiusz polubi Agrypin, Wespazjan porzuci ycie

polityczne, obawiajc si tej kobiety. Wiedzia, e go nienawidzi, poniewa by bliskim przyjacielem Narcyza, jej wroga. Rwnie po Neronie nie spodziewa si niczego dobrego. Ale kiedy porni si on z matk, a potem pozwoli na jej zamordowanie, przed Wespazjanem otworzyy si nowe perspektywy: w 59 lub 60 roku otrzyma namiestnictwo Afryki. Jako dowiadczony wdz i administrator wywizywa si dobrze ze swych zada. Tyle tylko, e podczas rozruchw w miecie Hadrumetum kto zrcznie cisn we rzep. Podobno po dwch latach zarzdzania bogat prowincj powrci do stolicy biedniejszy, co by wiadczyo o zdumiewajcej i rzadkiej wwczas uczciwoci. Popad nawet w tarapaty finansowe i musia zastawi posiadoci brata, a nawet wzi si oczywicie przez porednikw - do handlu muami; std przezwisko Mulio, poganiacz muw. W 66 roku uczestniczy w artystycznej podry Nerona po Grecji. Poniewa nie mia wielkiego zrozumienia dla spraw sztuki. Ostatnio za gnbiy go kopoty finansowe, jego skoatana gowa chwiaa si podejrzanie podczas wystpw genialnego aktora i pieniarza. Nie byo wtpliwoci: Wespazjan pozwala sobie na mae drzemki w teatrze. Obraza majestatu. Senatora odsunito od dworu, a kiedy koata u kierownika urzdu posucha o dopuszczenie przed cesarskie oblicze, usysza: Id do cikiej zarazy! Wynis si do maego miasteczka w Grecji, gdzie y w trwodze, czy ktrego dnia nie pojawi si kto z rozkazem odejcia nieco dalej, na inny wiat. I rzeczywicie, na pocztku 67 roku stawili si wysannicy cesarza. Jake mocno musiao bi serce gospodarza, gdy ich przyjmowa! Przynosili jednak nie wyrok mierci, lecz niespodziewan nominacj: ma natychmiast obj naczelne dowdztwo trzech legionw i stumi powstanie ydowskie w Judei. Dlaczego wybrano wanie Wespazjana? Z rnych wzgldw. Da si pozna jako dobry dowdca w Germanii, Brytanii, a jako zarzdca w Afryce. Rd jego nie nalea do znamienitych, a wic i on sam nie liczy si jako ewentualny pretendent do wadzy najwyszej. I wreszcie - skoro nie potrafi doceni prawdziwej sztuki, jego miejsce byo w obozie wojskowym. Wiosn 67 roku nowo mianowany wdz by ju w Syrii, skd zabra dwa legiony. Jego syn Tytus popieszy do Aleksandrii i zabra stamtd jeden legion. Obaj spotkali si w miecie Ptolemais i w czerwcu wkroczyli do Palestyny. Jeszcze w cigu 67 roku opanowali cakowicie Galile, zdobywajc lub zmuszajc do kapitulacji jej miasta. W jednym z nich dosta si do niewoli Jzef, przywdca galilejskich powstacw. Wycignito go z podziemnej kryjwki penej trupw, wszyscy bowiem, ktrzy tam si schronili, zginli dobrowolnie, zabijajc jeden drugiego, w porzdku ustalonym przez losowanie. Ocala tylko sam przywdca, majcy popeni samobjstwo jako ostatni. Postawiony przed Wespazjanem i Tytusem owiadczy, e jest zwiastunem spraw wielkich, ktrych spenienie Bg mu nakaza; inaczej dobrze by wiedzia, jak przystoi umiera wodzowi; i nie ma potrzeby wysya go do cesarza Nerona,

albowiem wkrtce sam Wespazjan zostanie cesarzem. Czy jeniec naprawd omieli si tak prorokowa? Rzecz wtpliwa i nie do rozstrzygnicia, skoro zdani jestemy wycznie na wiadectwo samego Jzefa. Faktem jest, e pozosta wprawdzie w okowach i pod stra, ale do Nerona go nie wysano. Stopniowo cieszy si coraz wikszymi wzgldami Wespazjana i Tytusa, a wspomina o tym pniej tak: Otrzymaem odzie i cenne przedmioty, a nawet polubiem pewn dziewczyn pojman przez Rzymian pod Cezare. W przyszoci w Jzef ju jako czowiek wolny przybra sobie nazwisko Flawiusz i powici si przedstawianiu po grecku dziejw swego narodu - zarwno staroytnych, biblijnych, jak te nowszych i najnowszych, wcznie z wojn ostatni, ktrej by nie tylko wiadkiem, ale i jednym z bohaterw, co prawda niezbyt mnym. W 68 roku dziaania wojenne prowadzono gwnie w Judei i za Jordanem, wiosn za nastpnego powstacy trzymali ju tylko Jerozolim oraz trzy twierdze. Ale tymczasem z Italii dochodziy wieci o krwawych przewrotach i o wojnie domowej. Zabito Galb, Othon zgin z wasnej rki, Witeliusz wkroczy do Italii. W takiej sytuacji ani wdz, ani onierze w Judei nie wykazywali zbytniego zapau do walki z powstacami, natomiast coraz silniej mylano o tym, aby cesarzem uczyni swojego czowieka; zrealizowano to w lipcu, obwoujc Wespazjana. Na przeomie lipca i sierpnia 69 roku zebraa si rada wojenna w miecie Berytus, czyli w Bejrucie. Przewodzi dopiero co obwoany cesarz Wespazjan, uczestniczyli za wysi dowdcy oraz urzdnicy prowincji wschodnich. Poselstwa miast zoyy nowemu panu gratulacje i dary w postaci szczerozotych wiecw. Ustalono plan strategiczny i podzia zada. Wespazjan mia uda si do Egiptu, prowincji bogatej, a w razie niepowodzenia atwej do obrony i czuwa, aby ani jeden okrt ze zboem nie wypyn stamtd do Italii. Jego synowi Tytusowi oddano dowdztwo w wojnie przeciw ydom, natomiast Mucjan mia prowadzi wojska do Italii przez Azj Mniejsz i Bakany. Mennice przystpiy natychmiast do wybijania zotych i srebrnych monet z podobizn Wespazjana; kruszec uzyskiwano nie gardzc adnymi sposobami. Wszystkie miasta wykuway bro w swych zakadach patnerskich, przeprowadzono te nadzwyczajny pobr i powoano z powrotem pod znaki wojskowe weteranw osiadych na Wschodzie. A tymczasem w Rzymie wada Witeliusz. Znacznie zrczniej i roztropniej, ni si spodziewano. Nie sroy si i nie mci, zachowywa pozory praworzdnoci i dawa usilnie do zrozumienia, e pragnie wsppracowa z senatem, uczestniczc pilnie w jego posiedzeniach i nie tumic krytyki. Pojawia si na Forum wraz z kandydatami na wysze urzdy i rekomendowa ich osobicie przed wyborami. Bya to oczywicie tylko formalno, pusty relikt z czasw republiki, obecnie bowiem wszystko uzgadniano z gry w paacu, a wybory zmieniay si w demonstracj wiernopoddaczej lojalnoci. Ale pocieszajcym byo to, e Witeliusz okazuje szacunek przynajmniej owym pozorom rzeczywistego ycia politycznego; przecie i fikcje si licz. Sympati prostego ludu zjedna sobie dziki pilnemu odwiedzaniu

teatrw i cyrkw. By zwolennikiem stronnictwa Niebieskich. Szybko rozbudowa stajnie, zewszd ciga gladiatorw, sprowadza egzotyczne zwierzta. A przede wszystkim bezustannie biesiadowa. Obliczono pniej, e w cigu zaledwie trzech miesicy poszo na wszelkie zbytki okoo dziewiciuset milionw sestercw. Ale prawdziwym problemem spoecznym i politycznym okazay si dla Rzymu masy onierzy znad Renu. Ludzie ci, stoczeni i przywykli do innego klimatu, zapadali masowo na rne choroby, wielu z nich zmaro. Dochodzio do rabunkw, zabjstw i gwatw, rozprzga si dyscyplina. Zo potgowaa rywalizacja midzy doradcami cesarza. Kiedy w sierpniu zaczy napywa doniesienia ze Wschodu i znad Dunaju, pocztkowo je lekcewaono, gdy za si potwierdziy, przystpiono do przygotowa wojskowych, opieszale jednak i niezdecydowanie. Dopiero pod koniec wrzenia wyprawiono ze stolicy wojsko do pnocnej Italii, aby stawiy tam czoo przewidywanej inwazji rebeliantw. Opuszczay Rzym oddziay wprawdzie liczne, ale rozleniwione i zdemoralizowane urokami wielkomiejskiego ycia, umczone chorobami i upaem. W jake innej postawie wkraczay tu w lipcu! Sam cesarz pozosta w stolicy. Wydarzenia rozwijay si szybko w cigu zaledwie trzech miesicy. . Antoniusz Primus, dowdca legionu XV z Panonii, nie czekajc na przybycie armii Mucjana wtargn przez Akwilej do pnocnej Italii. Po stronie Witeliusza szerzya si zdrada. Odpada flota wojenna w Rawennie, wdz Cecyna gotw by kapitulowa, onierze jednak dotrzymywali wiernoci. Pod koniec padziernika doszo do niesychanie krwawej bitwy pod Bedriakum w pobliu Kremony, gdzie w kwietniu walczono z Othonem. Tym razem witelianie przegrali. Prowincje Zachodu opowiedziay si natychmiast za Wespazjanem, podobnie jak flota wojenna w Misenum. Niezdecydowany do koca Witeliusz owiadczy 18 grudnia publicznie, e gotw jest abdykowa, lecz zmieni zdanie pod naciskiem onierzy. W dniu nastpnym uderzy na Kapitol, gdzie obwarowa si ze swymi stronnikami Flawiusz Sabinus, brat Wespazjana. Wszyscy zginli od miecza lub w poarze Jowisza Kapitoliskiego. Cesarz Witeliusz przyglda si temu spokojnie ucztujc na Palatynie, ale ju w kilka godzin pniej usiowa zwali odpowiedzialno za zbrodnie na innych. 20 grudnia oddziay Antoniusza Primusa wkroczyy walczc do stolicy. Witelianie stawiali opr z rozpaczliw zawzitoci, toczono bitwy na ulicach, w domach i wityniach, a posplstwo oklaskiwao to jedn, to drug stron, jakby wszystko dziao si w teatrze. Sam Witeliusz ukry si w opuszczonym przez wszystkich paacu, w komrce odwiernego, wejcie za zatarasowa kiem. Wycignito go stamtd nazajutrz, zwizano rce na plecach, ujto mocno za wosy od tyu, ostrze miecza przystawiono do podbrdka. Tak szed przez Forum pnagi, obrzucany gnojem i wyzwiskami, a wreszcie zatuczono go i ciao wrzucono do Tybru. Posplstwo pastwio si nad zabitym rwnie niegodnie, jak ywemu pochlebiao. To sowa Tacyta.

ROZSDEK, LIBERALIZM, GOSPODARNO

Senat zebra si nazajutrz po mierci Witeliusza, 22 grudnia 69 roku, cho na ulicach wci jeszcze dochodzio do potyczek midzy witelianami a zwyciskimi wodzami wodzw Wespazjana. W oczach senatorw jednak sytuacja przedstawiaa si jasno: maj nowego pana. Podjli wic niezwocznie uchwa przyznajc Wespazjanowi wszelkie uprawnienia, przywileje, tytuy i godnoci, jakie mieli jego poprzednicy, oraz aprobujc wszystko, czego dokona od 1 lipca, kiedy to legiony Aleksandrii obwoay go cesarzem. Nastpnie uchwa t potwierdzio zgromadzenie ludowe. Zostaa wyryta na spiowej tablicy, ktrej cz odkryto w Rzymie okoo 1350 roku. Pniej, ju w wieku XVI, przeniesiono tablic na Kapitol, gdzie obecnie widnieje w tamtejszym muzeum jako szacowny zabytek rzymskiego prawodawstwa i dni tak burzliwych. Modszy syn cesarza, Domicjan, cudem uszed mierci z rk witelian. Wczoraj by cigan zwierzyn, obecnie zosta obwoany cezarem i otrzyma tytu pretora, cho mia zaledwie 18 lat. Korzono si przed nim na wycigi. Byby panem stolicy, gdyby nie Mucjan, dowdca wojsk ojcowskich, ktry zjawi si rycho i skutecznie powciga wybryki dnego wadzy chopaczka. Przez ponad p roku ci dwaj oraz kilku wyszych oficerw, wrd nich Antoniusz Primus, decydowali o sprawach Italii i Zachodu, Wespazjan bowiem nie mg - czy te nie chcia powrci zbyt szybko. Od grudnia 69 roku nowy imperator przebywa w Aleksandrii, witany entuzjastycznie jako pierwszy cesarz tu obwoany i tu goszczcy. Spdzi w Egipcie miesice zimy i wczesnej wiosny, okres rzeczywicie niesposobny do eglugi morskiej. Opowiadano, e dokona cudownych uzdrowie; przywrci wzrok niewidomemu i wadz w nodze kalece. Chyba jednak sprawczyni owych cudw bya cesarska propaganda, chtnie goszca te o rzekomo znakach wieszczych, ktre wryy mu panowanie. Sam bowiem Wespazjan najgorliwiej zajmowa si uzdrawianiem - gospodarki. Wojny domowe doprowadziy finanse cesarstwa do ruiny. Trzeba byo zdoby koniecznie kilkadziesit milionw. Ju w Egipcie cesarz zaj si pilnie t spraw - sprzedawa dobra skarbowe i podwysza podatki, oczywicie ku wielkiemu niezadowoleniu ludnoci. Inn przyczyn, dla ktrej przeciga pobyt w Aleksandrii, bya wojna w Judei. Oczekiwa zapewne, e lada moment przyjdzie meldunek od Tytusa o zdobyciu Jerozolimy. Skoro jednak oblone miasto bronio si bohatersko, a nasta okres pomylnych dla eglugi wiatrw, cesarz prawdopodobnie w lipcu 70 roku uda si na zwykym statku handlowym najpierw na wysp Rodos, a stamtd ju na pokadzie okrtu wojennego popyn przez Morze Egejskie do Grecji. Po drodze witay go uroczycie wszystkie miasta. Wyldowa w Italii w porcie Bryndyzjum, dzisiejszego Brindisi, gdzie oczekiwa go Mucjan. Domicjana za spotka nieco dalej, w Benewencie. Powitanie ojca i syna nie wypado zbyt serdecznie, cesarz bowiem zosta dokadnie

poinformowany o wszelkich wybrykach modzieca. Nie okazywa rwnie zadowolenia z tego, e Domicjan bez istotnej potrzeby, a tylko by dorwna wodzowskiej sawie ojca i brata, wyprawi si wiosn do Galii. Zamierza stumi grone powstanie, ktre wybucho nad dolnym Renem i w pnocnej Galii pod wodz Cywilisa, dotar jednak tylko do Lugdunum, gdy ruch powstaczy zosta tymczasem atwo zamany przez dowiadczonego wodza, Petyliusza Cerialisa. Jak przyjmowaa cesarza stolica? Pisze o tym Jzef Flawiusz, ktry na pewno rozmawia ze wiadkami naocznymi. Oto fragmenty jego relacji w przekadzie A.Niemojewskiego: Ludzie wyszych stanowisk wyruszyli na jego spotkanie daleko za Rzym. Ale i innym obywatelom tskno byo czeka, ruszyy tedy naprzeciwko tak ogromne tumy, e miasto wygldao jak wyludnione. A kiedy dano zna, e ju si zblia, caa reszta obywatelstwa z onami i z dziemi take zapragna powita go na drodze. Kdy przejeda, tumy wydaway okrzyki, zowic go dobroczyc, zbawc, panem godnym Rzymu. Miasto przystrojone wiecami, pene dymw kadzide, wygldao jak witynia. Z trudem zdoa wadca dojecha do paacu, w ktrym natychmiast zoy ofiary bstwom domowym, a lud zacz witowa. Zasiadano do uczty wedug gmin, rodw, ssiedztw, a tumy lejce libacje bagay Boga, aby dugie lata pozwoliy Wespazjanowi dziery bero rzymskie szczliwie. Takie sceny radoci, uwielbienia, pobonych ycze powtarzay si w Rzymie ju wielokrotnie, jako zwizane z kad wadz, ktra przychodzia zmiatajc star. Tak samo do dzi wita si entuzjastycznie w kadym kraju nowa ekip rzdow, czc z ni wielkie nadzieje, a zarazem dajc upust czystej potrzebie sualstwa. To prawda. Wtedy jednak uczucia byy o tyle szczere, e ludno miertelnie zmczona koszmarem wojen domowych, trwajcych ju ptora roku, gorco pragna adu, spokoju, stabilizacji. Nie zawioda si w swoich oczekiwaniach. Wespazjan okaza si znakomitym cesarzem, jednym z najlepszych, jakich mia Rzym w caej swej historii. By za takim dlatego, e dymy kadzidlane nie oczadziy go i nie odebray mu ostroci widzenia. Pozosta sob: czowiekiem zdrowego rozsdku, urzdnikiem w subie pastwa. Nie pozowa ani na wielkiego wodza zdobywc, ani na genialnego reformatora, ani tez nie obiecywa nikomu, e wanie teraz rozpocznie si szczsna era bogostanu. I zawsze te, niemal do ostatniego tchnienia cechowao go znakomite poczucie humoru, najlepsza odtrutka na trucizn wadzy, ktra potrafi zmci rwnowag psychiczn i zaciemni rozeznanie nawet prawdziwie wybitnych osobistoci. Za swe zadanie naczelne uzna pocztkowo kontynuacj tego, co rozpocz w Aleksandrii, to jest uzdrawianie finansw przez surowy rygor oszczdnociowy. Zmuszao to do posuni niepopularnych, lecz koniecznych. Ima si rnych sposobw, aby cign nadmiar monety. Przypisuje mu si powiedzenie: Pecunia non olet - pienidz nie mierdzi, ujmuje najdosadniej i najzwilej jego postaw w tej kwestii. Powiedzenie zrobio karier, do dzi powtarzaj je nawet ci, ktrzy o acinie i Wespazjanie nic nie wiedz, cho to nie on jest autorem

sformuowania. Wyrazi si jednak podobnie, on lub jego syn, gdy przyniesiono pierwsze pienidze uzyskane z nowo wprowadzonych opat za uytkowanie uryny do celw farbiarskich. Wespazjan nie by wszake skpcem i nie nalea do maostkowych dusigroszw. Nie szczdzi grosza, gdy uwaa to za celowe, a jeli chodzi i sprawy budownictwa i kultury, to mona go uzna za wrcz rozrzutnego. To on rozpocz ogromne prace przy porzdkowaniu i odbudowie stolicy po zniszczeniach okresu bezrzdu i walk. Sam symbolicznie zainaugurowa roboty przy rekonstrukcji wityni Jowisza na Kapitolu, wynoszc gruz w koszu na wasnych plecach. Zadba nawet o sporzdzenie kopii trzech tysicy tablic spiowych z historycznymi napisami, ktre stopiy si podczas poaru. To najlepiej wiadczy o jego szacunku dla zabytkw przeszoci, ktry w kadej epoce jest najdoskonalszym miernikiem prawdziwej kultury. Wznis wityni Pokoju i wityni Boskiego Klaudiusza. Rozpocz te prace przy najsynniejszej dzi i najbardziej imponujcej budowli staroytnego Rzymu; mowa o Amfiteatrze Flawijskim, zwanym popularnie Koloseum. By rwnie hojny dla tych miast imperium, ktre doznay zniszcze skutkiem jakichkolwiek kataklizmw. Do jego zasug wrcz niemiertelnych, a stosunkowo mao znanych i docenianych, naley zaoenie uniwersytetu w Rzymie, pierwszego na Zachodzie, a w pewnym sensie w caym wiecie rdziemnomorskim; oczywicie, jeli nie liczy ateskiej Akademii i Muzejonu w Aleksandrii, bdcych gwnie instytutami badawczymi, a w mniejszym stopniu nauczajcymi. Sama nazwa uniwersytet nie bya uywana w staroytnoci w znaczeniu uczelni wyszej, ale terminy katedra i profesor rozumiano podobnie jak obecnie. Ot Wespazjan ufundowa w stolicy katedr retoryki, czyli sztuki wymowy, aciskiej oraz greckiej. Profesorom wyznaczy stosunkowo wysokie pobory, bo 100 000 sestercw rocznie. Jego przykad znalaz pniej naladowcw. I cho tradycja szkolnictwa wyszego zostaa we wczesnym redniowieczu na Zachodzie przerwana, pami o Wespazjanowej fundacji nigdy nie zgina i przyczynia si porednio do odrodzenia idei uniwersytetw. Imi tego cesarza powinno zatem by zapisane zotymi zgoskami na murach kadej uczelni wyszej. Wadca jednak dba rwnie o szkoy nisze oraz o lecznictwo. Dowodzi tego edykt zwalniajcy nauczycieli i lekarzy od wszystkich podatkw i wiadcze, a to ze wzgldu na wielk uyteczno spoeczn ich zawodw; grozi te surowymi karami kademu, kto by omieli si ich nka. Edykt zachowa si wyryty na tablicy marmurowej w Pergamonie, odnalezionej prawie p wieku temu. Chyba aden kraj nie dors dzi do przyznania wanie tym zawodom takich przywilejw, jakie da im rzymski cesarz przed tyloma wiekami; szczeglne uprawnienia przyznaje si raczej innym kategoriom i grupom osb. A moe najprociej byoby wznowi edykt Wespazjana? Pnym latem 70 roku jego syn Tytus zdoby wityni jerozolimsk. W trakcie walk wspaniaa witynia spona, o czym bdzie mowa w

biografii nastpnej. Zwycizca powrci do Italii w 71 roku i odby w czerwcu triumfalny wjazd do Rzymu wraz z ojcem. Opis tej uroczystoci zawdziczamy rwnie Jzefowi Flawiuszowi. Imperatorzy spdzili noc za murami miasta w pobliu wityni Izydy, gdzie te zebrao si wojsko. O pierwszym brzasku obaj przebrani w szaty purpurowe i w wiecach laurowych, jak kaza zwyczaj, udali si do portyku Oktawii; tam oczekiwa ich senat i dostojnicy. Zasiedli na trybunie na krzesach z koci soniowej, a w tyme momencie onierze podnieli potny okrzyk. Wojsko wystpio bez broni, za to w szatach jedwabnych i w wiecach laurowych. Na znak dany rk przez cesarza okrzyki umilky, a potem najpierw on, nastpnie za Tytus stojc z zakrytymi szat gowami odmwili modlitwy. Po krtkiej przemowie cesarza onierze zasiedli do posiku. Dopiero po tych wstpnych czynnociach ruszy pochd triumfalny przez ulice i teatry, aby tumy mogy dobrze podziwia jego wspaniao. Czy trzeba dodawa, i ywa dusza nie pozostaa w tym dniu w domu? Niesiono dziea sztuki, wyroby ze zota, koci soniowej, srebra, najwspanialsze tkaniny ozdobione drogimi kamieniami, przepywaa prawdziwa rzeka najcenniejszych przedmiotw, posgw i obrazw. Prowadzono rzadkie i niezwyke zwierzta, cae zastpy jecw. Potem toczyy si jeden za drugim drewniane, wielopitrowe pomosty, na ktrych umieszczono makiety poszczeglnych epizodw wojny judejskiej. Wrd upw uwag zwracay przede wszystkim przedmioty kultowe zabrane z jerozolimskiej wityni: zoty st ofiarny, zoty wiecznik siedmioramienny, skrzynia na ksiki. Za nimi niesiono posgi bogini Zwycistwa, a dopiero na kocu jechali na koniach Wespazjan, Tytus i Domicjan. Pochd zatrzyma si przed wityni Jowisza na Kapitolu i sta tam tak dugo, pki nie obwieszczono, e na Forum nie dokonaa si egzekucja wodza nieprzyjaci; by nim Szymon, syn Giory. Dopiero wtedy zoono ofiary i odprawiono mody. Tyle Jzef Flawiusz. Dla upamitnienia zwycistwa zbudowano wspomnian ju wityni Pokoju, natomiast tak dobrze znany uk triumfalny Tytusa zosta wzniesiony nieco pniej. Zamknito symbolicznie bramy wityni Janusa, co oznaczao, e panuje pokj w imperium. Nie byo to prawd, w Judei bowiem ostatni twierdz, w ktrej bronia si garstka powstacw, zdobyto dopiero w kwietniu 73 roku; caa jej zaoga popenia samobjstwo. Wielkich wojen jednak nie prowadzono nigdzie. Pograniczne wyprawy i kampanie zdarzay si w Brytanii, nad grnym Dunajem i nad Eufratem, gdzie przyczono do rzymskiej Syrii krain Kommagen. Dla wikszoci prowincji imperium byy to lata bogiego pokoju. Mieszkacy krajw poza Itali, zwaszcza ci z warstw zamonych, mieli jeszcze inny powd do zadowolenia. Oto Wespazjan hojnie nadawa obywatelstwo rzymskie lub tak zwane prawo latyskie, nawizujc tym do polityki cesarz Klaudiusza. Rzymianie rodowici, a zwaszcza stanu senatorskiego, na pewno nie byli tym zachwyceni, musieli wszake przyzna, e s to rzdy sprawiedliwe. Cesarz wsppracowa z senatem,

by przystpny, wyrozumiay. Zapomniano zupenie o grozie procesw politycznych. Mona by do tego okresu odnie sawne sowa Tacyta: Rzadka to szczliwo czasu, kiedy wolno myle, co chcesz, i mwi, co mylisz. Oczywicie, istniaa te opozycja, byy bowiem jednostki z rnych powodw uraone, byy te rody arystokratyczne, ktre uwaay, e wadza powinna przypa ich przedstawicielom, a nie Flawiuszom, wieym potomkom zwykych przedsibiorcw. Dziaali wreszcie zdecydowani przeciwnicy cesarstwa jako ustroju, wielbiciele dawnej republiki. Ci ostatni zachowywali si niekiedy wrcz wyzywajco, za co ich przywdca Helwidiusz Pryskus zapaci gow. Gdybymy to mieli pamitniki Wespazjana! A pisa je przecie i byy znane w staroytnoci. Moe znalazoby si w nich wytumaczenie, dlaczego wygna z Rzymu filozofw, dlaczego usun astrologw? Sprawa wspomnianej opozycji nie stanowia chyba przyczyny jedynej. Tym bardziej, e cesarz, jako si rzeko, popiera rne umiejtnoci. A jak wygldao jego ycie prywatne, rozkad dnia i zaj? Zbudowany krzepko, cieszy si do koca swych dni doskonaym zdrowiem, cho aby je zachowa, stosowa rodki najprostsze: codziennie odbywa przechadzki, czsto grywa w pik, poddawa si masaom, w kadym miesicu przez jeden dzie wstrzymywa si od posikw. Wstawa wczenie, czsto jeszcze przed witem, zaatwia rankiem pilne sprawy biece; odczytywano mu listy i skadano sprawozdania, a on jednoczenie sposobi si do wyjcia. Po przechadzce odpoczywa. Gdy zmara ona, towarzyszya mu Cenida, a po jej mierci - ktra z naonic. Po kpieli i posiku rozpatrywa wane sprawy pastwowe, niekiedy za urzdza przyjcia. W czerwcu 79 roku, gdy przebywa w Kampanii, atak lekkiej febry skoni go do powrotu do stolicy. Poniewa jednak lato zwyk spdza w posiadoci pod Reate, zaraz tam wyjecha. Nabawi si biegunki, osab ogromnie, ale wci wykonywa obowizki. Przeczuwa jednak, e koniec bliski, co oznajmi jak zwykle artem: Co mi si zdaje, e staj si bogiem. A kiedy ju zbliaa si chwila ostatnia, kaza si podnie mwic: Cesarz Rzymian umiera stojc. By to dzie 24 czerwca 79 roku.

XI

TYTUS

---oOo---

(TITUS FLAVIUS VESPASIANUS)

Urodzony 30 grudnia 39 roku. Zmar 13 wrzenia 81 roku. Panowa od 24 czerwca 79 roku do mierci jako Imperator Titus Caesar Vespasianus Augustus. Zosta zaliczony w poczet bogw.

y tylko 42 lata, panowa za zaledwie 2 lata i 3 miesice, nie dokona

wielkich podbojw nowych krain, nie przeprowadzi miaych reform, nie zrazi poddanych okrutnymi zbrodniami politycznymi, ani te nie olni szczegln wspaniaomylnoci. A przecie to on naley do najbardziej znanych cesarzy Rzymu! Trudno nie zapyta, dlaczego? Jakie s przyczyny sawy tak trwaej? Ot z imieniem Tytusa oraz z jego krtkim panowaniem wyksztacony Europejczyk czy rne wane wydarzenia i pomniki. To on, jeszcze nim zosta cesarzem, zdoby Jerozolim. To jego uk triumfalny stoi do dzi na Forum. To on odda do uytku Amfiteatr Flawijski, czyli Koloseum, jedn z najwietniejszych budowli staroytnego Rzymu. I wreszcie zaraz w pocztkach jego panowania wybuch Wezuwiusza zasypa popioami Pompej. Take przedwczesna mier pomoga dobrej sawie Tytusa, uwaano bowiem powszechnie, e nagy zgon przerwa znakomicie zapowiadajce si rzdy. Co prawda, gdy

przywdziewa purpur, podobno byy obawy, e powrc czasy Nerona w najgorszym tego sowa znaczeniu. Tak wic ywot Tytusa nie by imponujcy, jak si rzeko, liczb lat, ale by bogaty w wypadki znaczce, a za sceneri mia rozmaite krainy. Mody chopiec dostpi wielkiego zaszczytu, wychowywa si bowiem razem z Brytanikiem, synem cesarza Klaudiusza i Mesaliny. Doszo do tego dziki dobrym stosunkom czcym jego ojca, senatora Wespazjana, z wpywowym wyzwolecem cesarza Narcyzem. Podobno ten ostatni pragnc upewni si, jak przyszo czeka Brytanika, cign na dwr wrbit odgadujcego losy czowieka z rysw jego twarzy. Ten wprowadzony do pokoju, w ktrym bawili si obaj chopcy, wskaza natychmiast na jednego z nich mwic: Bd spokojny, bdzie panowa. Narcyz zdumia si i zgorszy: Mylisz si, to tylko towarzysz cesarskiego syna - Tytus, tamten jest Brytanikiem!. Fizjonomista wszake upiera si: Nie widz, aby Brytanik mia kiedykolwiek panowa, nie mam za adnych wtpliwoci co do Tytusa... Opowie t oczywicie zmylono pniej, gdy Tytus istotnie zasiad na tronie. Wszyscy bowiem czonkowie rodu Flawiuszw - Wespazjan, Tytus, Domicjan - nie majc adnego prawa do purpury prcz woli armii, pilnie fabrykowali rne opowiadania o tym, jak to rozmaite znaki wieszcze ju od lat zapowiaday ich panowanie, nalene im wic z wyroku przeznaczenia. Tytus uczestniczy w uczcie, podczas ktrej otruto Brytanika. Obaj chopcy leeli przy oddzielnym stole. Wszystkie potrawy podawane osobom z rodziny cesarskiej prbowa wpierw niewolnik zwany praegustator. Jedno z da Brytanik odsun, byo bowiem za gorce. Natychmiast dolano kubek zimnej wody - tego kubka niewolnik nie prbowa. Chopiec wzi potraw do ust i po chwili opad na oe bezwadny. Lecy tu obok Tytus ju przykada do ust t sam waz, gdy jednak spojrza na swego towarzysza, odsun j w ostatnim momencie. Wedug innych wypi may yk i przepaci to dugotrwa chorob. O nieszczsnym Brytaniku nigdy nie zapomnia. Po wielu latach wystawi mu zocisty posg na Palatynie, a figur przedstawiajc Brytanika na koniu poleci obnosi wok stadionu podczas procesji, ktre zazwyczaj otwieray wycigi rydwanw. Po tym dramatycznym wydarzeniu Tytus odszed z dworu i oddawa si tylko studiom. Pozna wwczas dobrze literatur rzymsk i greck. W obu tych jzykach ukada nie tylko mowy, lecz take wiersze. Interesowa si muzyk, adnie piewa i gra na kitarze. Opanowa nawet sztuk stenografii, i to tak wietnie, e pniej dla artu rywalizowa ze swymi sekretarzami. Ale nie zaniedbywa te wicze fizycznych. Cho niezbyt wysoki, by wietnie zbudowany, silny, zrczny. Posiada wszelkie umiejtnoci i cechy, jakich wymagano wwczas od dobrze urodzonego Rzymianina. Nadesza wreszcie pora wkroczenia w ycie publiczne. Dla modego, osiemnastoletniego czowieka warunkiem wstpnym byo odbycie suby wojskowej, tote wstpi w 57 roku do jednego z legionw nadreskich w stopniu - ze wzgldu na wysokie pochodzenie - od razu

trybuna. yciem obozu, musztr i walkami kierowali faktycznie oficerowie zawodowi, czyli centurionowie rnych stopni, ale i tak dla paniczykw z tak zwanych dobrych domw bya to znakomita szkoa charakterw. Przy dobrej woli modzi trybuni mogli nauczy si wiele, zarwno w sprawach armii, jak te prowincji, w ktrej sta dany legion. Tytus nie zmarnowa czasu. By dobrym onierzem - wtedy i pniej. Podobno suy rwnie w Brytanii. Oznaczaoby to, e sta swj powtrzy w innym kraju i w innym legionie; zdarzay si takie wypadki. Jeli rzeczywicie tak byo, to nasuwa si pytanie, dlaczego wanie wybra Brytani? Moe z tej racji, e przed kilkunastu laty walczy tam jego ojciec jako dowdca legionu II Augusta? Moe wic pragn odnowi dawne zwizki i tradycje? W 59 roku znalaz si ju z powrotem w Rzymie. Jak wypadao modemu czowiekowi jego stanu, majcemu za sob wojsko, powici si studiom prawa, czc, jak zwykle w tych czasach, teori z praktyk. Korzysta wic z wykadw, rad i wskazwek ktrego z wczesnych luminarzy prawoznawstwa, a jednoczenie wystpowa osobicie w procesach przed trybunaami, gwnie jako obroca. W tyche latach dwukrotnie wstpowa w zwizki maeskie. Pierwsza ona zmara wkrtce po lubie, z drug za, cho daa mu crk, rozwid si z przyczyn niezbyt szlachetnych, bo z lku o karier. Chodzio o to, e jej stryj, Soranus, zosta w 66 roku wpltany w proces polityczny i skazany na mier przez senat pod presj Nerona. A Tytus piastowa tytu kwestora i otwieray si przed nim widoki na wysze godnoci. Nieco pniej jego ojciec, Wespazjan, otrzyma dowdztwo armii majcej stumi powstanie ydowskie, a Tytus stan na czele jednego z jej legionw; mia wtedy 27 lat. Podczas dziaa 67 roku dzielnie walczy w Galilei, gdzie zdobyto Jotapat; dosta si tam do rzymskiej niewoli Jzef, pniejszy historyk tej wojny, piewca chway Flawiuszw. Zasug Tytusa byo tez opanowanie Tarychei nad jeziorem Genezaret. Wszystkie te walki byy niezwykle krwawe i okrutne, a ich ofiar padali nie tylko mczyni, lecz take kobiety i dzieci. Zginy dziesitki tysicy ludzi, jeszcze wicej poszo do niewoli. Tak wyglday wczesne wojny - zreszt zawsze i wszdzie. Tytus wszake - jeli wierzy Jzefowi - stara si trzyma w karbach swych onierzy i nie pobaa ich wybrykom. Sceneri kampanii 68 roku stanowia gwnie Judea waciwa oraz dolina Jordanu i wybrzea Morza Martwego. Zacieniono piercie wok Jerozolimy, przerwano jednak dziaania, gdy z Rzymu nadeszy wiadomoci o mierci Nerona i o objciu wadzy przez nowego cesarza, Galb. W grudniu tego roku Tytus wybra si w drog morsk do Italii, aby zoy Galbie gratulacje od ojca i legionw, zapewni o wiernoci, przedstawi sytuacj wojenn. Towarzyszy mu krl Agrypa, potomek Heroda Wielkiego, wadcy czci Palestyny. Do Koryntu Tytus i Agrypa przybyli ju po 20 stycznia 69 roku i tu dowiedzieli si, e Galba zosta w Rzymie zabity przez pretorianw, ktrzy okrzyknli cesarzem Othona. Co byo czyni? Kontynuowa podr i zoy hod Othonowi czy te wraca i czeka, jak potocz si sprawy? Agrypa wyjecha do Rzymu, Tytus

wszake powrci - podobno ze wzgldu nie tylko na polityk. Powiada Tacyt: Byli tacy, ktrzy wierzyli, e zawrci z drogi rozpalony tsknot za krlow. I rzeczywicie, jego modziecze serce nie stronio od Bereniki. Romans ten by powszechnie znany. Rozpocz si w 67 roku, gdy Tytus przyby do Palestyny - a mia trwa jeszcze dugo. Kim bya owa krlowa, czy te ksiniczka? Siostr krla Agrypy, a wic jak i on ydwk, prawnuczk krla Heroda, tak dobrze znanego z opowieci o rzezi niewinitek. Berenika, podobnie jak caa rodzina, ulega silnemu wpywowi kultury greckiej, o czym zreszt wiadczy samo jej imi, pozostaa jednak wierna religii przodkw. Usiowaa nie dopuci do wybuchu powstania, kiedy wszake to si stao, opowiedziaa si wraz z czci spoeczestwa po stronie Rzymian. Co sprawio, e Tytus pokocha j tak gwatownie i jawnie? Zastanawiao to wspczesnych, Berenika bowiem bya starsza od niego o co najmniej 10 lat, a wic wtedy, gdy si poznali, zbliaa si do czterdziestki lub ju j przekroczya, a dla staroytnych pani w tym wieku uchodzia za bardzo dojrza. Jej pierwszy m zmar, z drugim si rozwioda, a od kilkunastu lat przebywaa stale z rodzonym bratem Agryp, co dawao podstaw pogoskom, e czy ich mio gortsza od tej, jaka przystoi rodzestwu. Co jeszcze moemy o niej powiedzie? Nie zachoway si adne wizerunki, nie mamy te opisw ani charakterystyk. Musiaa by jednak kobiet niezwyk, o duym uroku i niepospolitej inteligencji, skoro Tytus przez wiele lat darzy j ywym uczuciem, a rozsta si z ni tylko pod naciskiem najwyszych racji politycznych. W drodze powrotnej z Koryntu do Palestyny mody wdz zatrzyma si na Cyprze i zwiedzi tamtejsz sawn wityni Afrodyty i zoy, jak si godzio, pikn ofiar pani mioci. Opowiadano, e kapan przybytku odsoni mu w tajemnej rozmowie jego dalsze losy. Ale Tytusa interesowaa wtedy chyba nie polityka, lecz Berenika, witynia za Afrodyty wydawaa si sposobnym miejscem, by zabiega o przychylno bogini dla niezwykego romansu Rzymianina i ydwki, krlowej i senatora, crki walczcego narodu i wodza zwyciskich legionw. Po powrocie do Palestyny sprawy romansu uoyy si na tyle pomylnie, e nie musiano liczy si z krpujc obecnoci Agrypy, dziaania za wojenne prawie zamary. Ale polityka nie daa zapomnie o sobie. Gdy tylko zrodzia si myl uczynienia Wespazjana cesarzem, Tytus odda tej sprawie wszystkie siy, a Berenika okazaa si sojuszniczk niezawodn i mon. To wanie jej porednictwu naleao zawdzicza, e prefekt Egiptu, Tyberiusz Juliusz Aleksander, 1 lipca 69 roku jako pierwszy ogosi Wespazjana cesarzem przed frontem swych legionw. Prefekt w by bowiem nie tylko ydem z pochodzenia, lecz take powinowatym Bereniki. Gdy Wespazjan ju jako cesarz wyjecha pn jesieni 70 roku do Italii, jego syn pozosta w Palestynie, aby doprowadzi wojn do koca. Chodzio gwnie o zdobycie Jerozolimy. O tym, co dziao si w obleganym miecie i jak przebiegay walki, wiemy od Jzefa Flawiusza, niegdy przywdcy powstania w Galilei, obecnie jeca rzymskiego i gorliwego chwalcy Tytusa. Jzef by bezporednim wiadkiem

wszystkiego, co dziao si pod murami miasta, zbiegowie za i jecy dostarczali informacji o sytuacji wewntrz. Dramat stolicy Judei owego lata 70 roku by wstrzsajcy, a zarazem stanowi zapowied wielu innych podobnych tragedii, jakie miay si jeszcze rozegra w rnych epokach. My, majc w ywej i bolesnej pamici potworniejsze rozmiarami, lecz w skali cierpie ludzkich jednakie nieszczcia, nie moemy odczytywa sw Jzefa w jego Wojnie ydowskiej bez gbokiego wzruszenia. Z jednej strony gd wrd ludnoci, bohaterstwo, ale i niezgoda powstacw, brak wszelkiej nadziei na jakkolwiek pomoc z zewntrz, a z drugiej nieustpliwa, potna machina rzymskiej wojskowoci, obracajca w gruzy wszystkie kolejne barykady - oto najistotniejsze elementy ponurej tragedii wielkiego i bogatego miasta, ktre konao wrd ruin i zgliszcz swoich domostw w penym blasku sonecznego, bezchmurnego lata. Duym sukcesem Rzymian byo zdobycie ogromnego kompleksu zabudowa i dziedzicw witynnych. Podczas walk dowdztwo rzymskie rozwaao, czy spali przybytek, czy te zachowa. Jedni twierdzili, e ydzi nigdy si nie uspokoj i wci bd wzniecali powstania, pki istnie bdzie w orodek kultu. Inni wszake utrzymywali, e mona by wityni ocali, jeli wycofaj si z niej obrocy; gdyby jednak walczyli uparcie, podpali si budynki, zrzucajc odpowiedzialno za to na powstacw, ktrzy postpujc bezbonie zmusili Rzymian do podjcia krokw ostatecznych. Sam Tytus nie chcia zniszczenia wityni tak sawnej i wspaniaej; przynajmniej tak kae nam wierzy Jzef. Jednake pewien pisarz staroytny - wprawdzie znacznie pniejszy, ale moe opierajcy si na przekazach wiarygodnych - twierdzi, i to wanie Tytus dy do zagady wityni wierzc, e tylko tak mona zama raz na zawsze ydowskiego ducha oporu. Zadecydowa podobno przypadek. Ktry z legionistw podczas walk na dziedzicu zewntrznym rzuci ponc agiew do okienka w zabudowaniach wityni waciwej. Ogie trafi na materia atwopalny, wzbiy si natychmiast pomienie. Tytus odpoczywa w namiocie, gdy zameldowano, e wszcz si poar. Pobieg tam natychmiast, podobno wci jeszcze zamierzajc ratowa przybytek. Daremnie. Rzymianie ju wdarli si na dziedziniec wewntrzny, mordujc nawet bezbronnych. Mnstwo kobiet i dzieci szukao tutaj schronienia, jako w miejscu najbezpieczniejszym; ostatnio za jaki samozwaczy prorok woa po ulicach, e kady, kto znajdzie si w obrbie wityni, zostanie uratowany w sposb cudowny. Stosy trupw ju si pitrzyy wok wielkiego otarza, a krew strumieniami spywaa ze stopni. onierze myleli tylko o bajecznych skarbach, jakie ydzi rzekomo zgromadzili w cigu wiekw; byli te przekonani, e dostojnicy i oficerowie chc je zagarn dla siebie. Legionici zatem wzniecili poar take wewntrz wityni, aby w zamieszaniu zagrabi jak najwicej. Kto podoy agiew u wejcia, a od niej zaja si ogniem cika zasona, zwisajca tu za podwojami bramy; druga zasona wisiaa w gbi oddzielajc wite miejsce witych. Tak spona witynia, ale nie by to jeszcze koniec walk w Jerozolimie.

Powstacy bronili si zaciekle w Grnym Miecie, tote zdobyto je dopiero wiele dni pniej, ju we wrzeniu. Oddajmy gos Jzefowi Flawiuszowi, wiadkowi naocznemu: Rzymianie zajli mur miasta, na wieach zatknli goda i przy grzmocie oklaskw, wrd szau radoci, zapiewali pie zwycistwa. Potem z dobytymi mieczami przebiegali ulice zabijajc kadego napotkanego czowieka. Domy puszczali z dymem razem z zamknitymi w nich mieszkacami. Grabili i burzyli, ale gdy niekiedy za upem wpadali do domw, spostrzegali cae rodziny wymare z godu. Wyrzynano jednak gwnie starcw i ludzi sabowitych. Modzi szli w niewol. Najdorodniejsi mieli zdobi triumf Tytusa, innych odsyano do kopal egipskich, a jeszcze innych czekaa mier od elaza lub dzikich bestii na stadionach podczas igrzysk. Lecz kiedy dokonywano wyboru i podziau jecw, jedenacie tysicy zgino z godu. Czci dlatego powiada Jzef Flawiusz - e strae powodowane nienawici nie daway im je, czci za dlatego, e oni sami adnego jada przyjmowa nie chcieli. I rzeczywicie brakowao ywnoci dla tak wielkiej liczby ludzi, ogem bowiem powleczono do niewoli w tej wojnie 97 tysicy. W kilkanacie miesicy pniej Tytus powrci do Italii i odby wraz z ojcem triumfalny wjazd do Rzymu w czerwcu 71 roku; opis tej uroczystoci zosta ju przytoczony. Trwaym za pomnikiem zdobycia Jerozolimy jest sawny uk triumfalny Tytusa, stojcy do dzi przy Forum, najstarszy zachowany w Rzymie uk triumfalny cesarza. Ale zosta on wzniesiony ju po mierci Tytusa, a wic po 81 roku, przez jego brata Domicjana. Napis na nim gosi: Senat i lud rzymski boskiemu Tytusowi, synowi boskiego Wespazjana, Wespazjanowi Augustowi. Na paskorzebach monumentu wci kroczy zwyciski pochd i zwyciscy legionici nios siedmioramienny wiecznik. Tak wic imi Tytusa na zawsze zroso si z jednym z najtragiczniejszych momentw w dziejach narodu ydowskiego. Ale mylc o tamtych wydarzeniach tak odlegych, a w skutkach swych tak bliskich, ogldajc uk triumfalny i jego dumne paskorzeby, trudno oprze si pewnej refleksji, chyba pocieszajcej: ogromne imperium, zbudowane bezmiarem cierpie tylu ludw, wsparte orem legionistw, pysznice si pomnikami swych zwycistw, runo w py i polityczny niebyt - a may lud rzekomo pokonany i skazany na zagad, wci yje. Powtarza si to czsto w historii. Gdzie dzi Asyryjczycy? Gdzie faraonowie? Gdzie Macedoczycy? Gdzie perscy krlowie krlw? Dzieje ludzkoci zdaj si naucza: co wielkie i potne musi upa, co skromne za i wzgardzone moe mie w sobie odporno niewiarygodn, pod jednym wszake warunkiem - jeli zachowa pami swej przeszoci.

WADCA MIOWANY
Wespazjan nie ukrywa, przeciwnie, dawa pozna wyranie, e uwaa Tytusa za swego nastpc, obecnie za wsptowarzysza rzdw. Tak wic zdobywca Jerozolimy otrzyma tytu imperatora, wadz trybuna ludowego, kilkakrotnie wraz z ojcem sprawowa konsulat, a nawet zosta mianowany prefektem pretorianw. Mia prawo odpowiada w imieniu ojca na listy i podania, wygasza mowy w senacie, ukada i rozsya obwieszczenia. By drug osob w pastwie. Nic wic dziwnego, e pilnie obserwowano kady jego krok, oceniano pogldy, sposb bycia w yciu publicznym i prywatnym. Wnioski do jakich dochodzono zgodnie, nie byy pocieszajce. Uwaano, e Tytus budzi najgorsze obawy. Jest porywczy, podejrzliwy, surowy, korzysta z usug donosicieli, nie waha si krew przela, by zgnie w zarodku spisek polityczny; miuje przepych, nocne uczty i orgie, poda pienidzy. Na domiar zego w 75 roku przybya do Rzymu Berenika wraz z umiowanym bratem, Agryp. Przyjto oboje jak najgodniej. Jemu moc uchway senatu przyznano insygnia godnoci pretorskiej, jej za oddano do dyspozycji pokoje w paacu na Palatynie, dziki czemu moga spotyka si z Tytusem bez przeszkd; tym bardziej e Wespazjan najchtniej przebywa w ogrodach Sallustiaskich, na stokach wzgrza Pincjusz. Tak wic Tytus i Berenika mogli po czterech latach rozki odnowi uczucie zrodzone w krwawych dniach tamtej wojny w Palestynie. Powiadano, e ju zachowuj si jak maestwo, a Tytus zoy wybrance wice przyrzeczenie; w kadym razie wystpowaa ju jako ona przyszego cesarza - dumnie i godnie, jak zapewne sama mniemaa, pysznie za i arogancko, jak oceniali Rzymianie, jej przyszli poddani. Nie wiemy, bya ju o tym mowa, jak wygldaa Berenika, jakie miaa rysy, jakiego koloru oczy i wosy. Znany jest tylko jeden jedyny szczeg dotyczcy jej stroju: nosia piercie ze wspaniaym diamentem, dar Agrypy. Drogocenny piercie wzbudza zachwyt i zawi wielu Rzymianek. Jeszcze w nastpnym pokoleniu pamita o nim poeta Juwenalis, ktry wymieniajc wspaniaoci, jakimi kochajcy m obdarzy kapryn on, powiada: Przynosz jej wielkie wazy krysztaowe. Potem myrrinowe, ogromne. Wreszcie diament przesawny i szczeglnej ceny, poniewa miaa go na swoim palcu Berenika. Krl Agrypa da go jej niegdy, swej bezwstydnej siostrze; a byo to tam, gdzie krlowie boso wic soboty, prastara za wyrozumiao pozwala wieprzom doy sdziwego wieku. Tak wic w diament pozostaje jedynym punktem zaczepienia dla gry naszej wyobrani. Lub raczej bysk diamentu, kiedy promie soca pada z ukosa na piercie krlowej stojcej w palatyskim ogrodzie pod wysokim, ciemnozielonym cyprysem i patrzcej na Rzym u swych stp. Musiaa jednak to miasto opuci. Stao si to chyba pod naciskiem opinii publicznej, a najpewniej samego Wespazjana. Gdy jednak cesarz zmar 24 czerwca 79 roku, wadz za przej Tytus, powrcia

natychmiast, pewna triumfu. Wnet wszake spotkao j gorzkie rozczarowanie. Nowy cesarz poleci jej opuci stolic. Czyni to, twierdz staroytni, niechtnie, wbrew niej i sobie samemu; odsya, jak to zwile wyraono po acinie invitus invitam. Dlaczego wic podj tak decyzj? Oczywicie mona by to uzasadni brutalnym napomknieniem, e ona ju przekroczya pidziesitk, on za by znacznie modszy. Ale na pewno chodzio o sprawy gbsze, nie przynoszce takiej ujmy Tytusowi. Oto z chwil objcia wadzy sta si po prostu innym czowiekiem. Stawia na pierwszym miejscu nie osobiste upodobania i zachcianki, lecz dobro pastwa i caej spoecznoci, jak je najlepiej rozumia. Te sowa brzmi niby frazes, bo te czsto byy i s naduywane, w tym jednak wypadku odpowiadaj faktom. Ku zdumieniu i zaskoczeniu wszystkich cesarz zachowywa si wzorowo tak w yciu publicznym, jak i prywatnym. Nie byo w czasie jego panowania adnych procesw politycznych, adnych konfiskat majtkw i wyrokw skazujcych. Tytus odrzuci z gry moliwo oskare o obraz majestatu owiadczajc: Mnie nie mona znieway, nie czyni bowiem niczego, co byoby naganne, a o kamstwa nie dbam. Jeli za chodzi o moich cesarskich poprzednikw, to zemszcz si sami, jeli rzeczywicie s bogami lub pbogami. Potwierdzi wszelkie przywileje nadane przedtem, kady za, kto stan przed jego obliczem, mg by pewien, e proba zostanie rozpatrzona jak najyczliwiej, zgodnie z dewiz Tytusa: Po rozmowie z wadc, nikt nie powinien odchodzi zawiedziony. I jego to s sowa, wypowiedziane pewnego dnia wieczorem, kiedy uprzytomni sobie, e od rana nie wywiadczy nikomu adnej aski: Amici, diem perdidi! - przyjaciele, ten dzie straciem! Warto je zapamita, warto zgodnie z nimi postpowa, nawet jeli si nie jest rzymskim cesarzem. A zwyky lud stolicy chwali Tytusowe igrzyska, urzdzane tak, aby odpowiaday upodobaniom warstw najszerszych, wystawnie i barwnie. Dobra opinia o panowaniu Tytusa jest tym bardziej znamienna, e wanie ono nie byo wolne od klsk straszliwych. Gdyby cesarz nie cieszy si tak powszechn sympati, natychmiast uznano by nowe klski za dowd gniewu bogw wobec wadzy. Nie podnis si wszake aden gos nieprzyjazny w spoeczestwie przecie bardzo przesdnym. Pierwsza z tych klsk to kataklizm, ktry pozostawi trway lad w wiadomoci wszystkich Europejczykw po dzie dzisiejszy: wybuch Wezuwiusza i spowodowana tym tragedia Pompei oraz miasteczek ssiednich. A zdarzyo si to zaledwie w dwa miesice po objciu wadzy przez Tytusa, w dniu 24 sierpnia 79 roku. My patrzcy z daleka, bo z Misenum, pocztkowo nie bylimy pewni, ktra to gra dymi chmur. Dopiero pniej rozpoznano, e to Wezuwiusz. A chmura ta swoim ksztatem najbardziej przypominaa drzewo, i to wanie pini, wzbijaa si bowiem w niebo jakby pie prosty i wysoki, tam rozpocierajc gazie. Sdz, e wynosi j mocny podmuch, stopniowo sabncy, albo te uginaa si pod wasnym ciarem. Wydawaa si to biaa, to znw szara i popstrzona, zalenie od tego, czy popi niosa, czy te ziemi. Bya mniej wicej sidma godzina dnia. Moja matka pierwsza

oznajmia wujowi, e pokazaa si chmura tak niezwyka. On za ju zay kpieli sonecznej i potem zimnej, ju zjad co lec i wanie studiowa. Zada sandaw, wszed na miejsce, z ktrego najlepiej mg ogldn niezwyke zjawisko. Jako czowiek uczony uzna, e godne ono bliszego zbadania, rozkaza wic przygotowywa lekki okrt liburnijski. Zaproponowa take, abym z nim jecha, odpowiedziaem jednak, e wol pracowa, a wanie on sam da mi co do pisania. Gdy ju wychodzi z domu, wrczono mu list pani Rektyny, przeraonej bliskoci niebezpieczestwa, poniewa willa jej leaa u stp gry i nie byo adnego sposobu wydostania si stamtd prcz okrtem; bagaa wic, by j ratowa. Natychmiast zmieni swj plan. Mia pyn powodowany pasj badawcz, obecnie za powzi zamiar wielkoduszny: wyprowadzi na morze trjrzdowce i wszed na pokad, aby nie pomoc nie tylko Rektynie, lecz take mnstwu ludzi, tamto bowiem pikne wybrzee byo gsto zamieszkane. pieszy tam, skd inni uciekaj. Trzyma kurs i struje wprost ku grozie. Mia wtedy 56 lat. Pewnie jednak chciaby wiedzie, co ja przeyem pozostawiony w Misenum, jakie lki i jakie wypadki? Ot po wyjedzie wuja zajem si nauk, bo przecie po to zostaem. Nastpnie kpiel, wieczerza, sen niespokojny i krtki. W dniach poprzednich ju si odczu dawao drenie ziemi, byo jednak o tyle mniej straszne, e w Kampanii czste. Ale tej nocy wzmogo si ogromnie. Mona by sdzi, e wszystko nie tylko si porusza, ale wnet runie. Wbiega do mej sypialni matka, wanie gdy ja ju wstawaem, eby j zbudzi, jeliby spaa. Usiedlimy na placu midzy budynkami i morzem. Nie wiem, czy mam to nazwa staoci ducha, czy te nierozwag (a miaem wtedy lat 18): zadaem ksiki Tytusa Liwiusza i czytaem j, jakby nic si nie dziao, ba, nawet robiem sobie wypisy! S to wyjtki z listw, jakie mniej wicej czterdzieci lat pniej pisa do sawnego historyka Tacyta jego przyjaciel Pliniusz Modszy, naoczny wiadek katastrofy. Wuj, o ktrym wspomina, to komendant floty Misenum, Pliniusz zwany Starszym - a o nim winien co wiedzie kady wyksztacony Europejczyk. By autorem wielu uczonych dzie: o Germanach, o wymowie i stylistyce, o historii Rzymu od panowania Klaudiusza, o walce jedzieckiej. Te si nie zachoway. Posiadamy natomiast ogromn, bo liczc 37 ksig, encyklopedi przeze uoon, a noszc tytu Historia naturalis, czyli Badania przyrodnicze. Jest to jedyna znana nam pena encyklopedia staroytna, uoona wszake nie alfabetycznie, lecz dziaami. Prawdziwa to kopalnia informacji z wszystkich dziedzin ycia tamtych czasw, pomnik niewiarygodnego wysiku, majcy zarazem walory jzykowe i peen osobistych refleksji autora. Ju samo to dzieo wystarczyoby, aby zapewni Pliniuszowi chwa niemierteln, jako nagrod za pracowito, szeroko zainteresowa, a take tryb ycia zorganizowany i oddany tylko nauce. I wreszcie ta dobrowolna, mska wyprawa w samo centrum kataklizmu! Uczony i dowdca speni do koca swoje wszystkie obowizki: bada, obserwowa i pomaga. Mona rzec bez najmniejszej przesady, e zgin na posterunku, ktry sam sobie wyznaczy.

O jego ostatnich chwilach wiemy rwnie dziki relacji siostrzeca, Pliniusza Modszego. Opowiada on, jak to wuj kaza sternikom pyn poprzez zatok, cho popi, pumeks i kamienie ju spaday wok; jak spokojnie obserwowa zjawiska i dyktowa wyniki swych spostrzee. Wyldowa w Stabiach przy domu znajomego, gdzie pociesza i uspokaja wszystkich samym swym opanowaniem. Wykpa si, zaj miejsce przy stole, wieczerza, spa normalnie a do momentu, kiedy go zbudzono i wyprowadzono, przejcie bowiem do sypialni ju zasypywa popi. Co byo czyni dalej? Wzburzone morze nie pozwalao wsi na okrty. Dom trzs si w posadach, grozia mier pod zwaliskami. Wyj na dwr, pod goe niebo? Tam ciemna noc, niebo przesonite gst chmur gorcego popiou, spadaj kamienie. Aby si przed nimi uchroni, nakadano na gowy poduszki, ktre przywizywano sznurkami. Tak wyczekiwano ratunku z wybrzea. Pliniusz lea na przecieradle, wci prosi o wod. A tymczasem wo siarki zwiastowaa, e ogie jest blisko. Ludzie zaczli ucieka. Usiowa si podnie wsparty o sucych, ale zaraz upad i wkrtce zmar, zapewne z braku powietrza. W trzy dni pniej jego ciao znaleziono nietknite. Obaj Pliniuszowie w tych dniach grozy spenili swj obowizek, jak go rozumieli najlepiej. Byli i mog by wzorem postpowania dla wszystkich pniejszych pokole. Systematyczna, dobrze zorganizowana praca kadego dnia, ale tez spokojne, niewzruszone wypenianie swoich zada, nawet wtedy, gdy zdaje si, e to nie ma sensu, kataklizm bowiem i tak pochonie wszystko - oto postawa prawdziwie rzymska i mska. Chmury popiou dotary a do Rzymu, przesaniajc przez kilka dni soce i wywoujc panik. Potem przyszy wieci o cakowitej zagadzie trzech miast w Kampanii - Pompei, Stabiw, Herkulanum - i o zniszczeniach w wielu innych. Cesarz natychmiast podj energiczne kroki, aby pomc tamtemu regionowi. Dwaj byli konsulowie mieli nadzorowa odbudow. Mieszkacom przyznano due zapomogi, a cz z nich otrzymaa majtki tych, ktrzy zginli nie pozostawiajc spadkobiercw. Jak zwykle w podobnych wypadkach, pojawiy si te ludzkie hieny, wdzierajce si do zasypanych domw i grabice wszystko. Zoczycy wszake niewiele zdziaali, popi bowiem, lawa i mu zalegay grub, twardniejc warstw. Prawdziwe, systematyczne wykopaliska rozpoczy si tu dopiero w XVIII wieku. W roku nastpnym, osiemdziesitym, szalaa w Rzymie zaraza. Sdzono naiwnie, e spowodoway j wulkaniczne opady. Zapewne wiosn tego roku - gdy Tytus przeprowadza w Kampanii inspekcj terenw dotknitych katastrof - w stolicy wybuch grony poar, porwnywalny z owym sawnym kataklizmem sprzed lat szesnastu, za czasw Nerona. Spono kilkanacie wity, wrd nich Jowisza na Kapitolu, oraz termy Agrypiny. I znw konieczne byy rodki zaradcze: opieka nad pogorzelcami, odbudowa spalonych domostw i gmachw. Cesarz nie szczdzi wasnego majtku, ogooci nawet paac z dzie sztuki, wstawiajc je do wypalonych wity. Jak zatrze pami tylu klsk i nieszcz? Oczywicie - wspaniaymi

igrzyskami. Nadarzya si znakomita sposobno, wanie bowiem ukoczono budow ogromnego, owalnego amfiteatru kamiennego w centrum stolicy. Rozpocz roboty Wespazjan, obecnie masyw by gotw, pozostay tylko prace nad wystrojem. Ale na to cesarz ju nie czeka. Przez sto dni zabawia lud pokazami o niesychanym rozmachu i przepychu. Na arenie pado kilka tysicy zwierzt dzikich i oswojonych, walczyy z sob zastpy gladiatorw, odbya si nawet prawdziwa bitwa morska midzy dwiema flotami, aren bowiem wypeniono wod. Pomidzy widzw rozrzucano te drewniane pieczki z rnymi symbolami; kto zdoa ktr schwyta, otrzymywa odpowiednio do symbolu, to ywno, to odzie, to znw kosztowne naczynia, bydo, niewolnikw. Tak rozpocza si historia jednego z najsawniejszych gmachw, jakie przetrway do dzi po Rzymie cezarw. Jego oficjalna nazwa brzmiaa Amphitheatrum Flavium, ale zwykle zwie si go Koloseum. Nie dlatego, jak si niekiedy uwaa, ze jego rozmiary s kolosalne! Owszem, budowla to imponujca, moga pomieci przynajmniej 50 000 widzw siedzcych, ale Rzym wczesny zna wiksze, choby Circus Maximus. Nazwa owa przylgna do amfiteatru dlatego, e tu obok wznosi si odlany z brzu posg Nerona, zwany kolosem. Wraz z amfiteatrem odda Tytus do uytku wybudowane w pobliu anie, czyli termy - kompleks sal do zaywania kpieli, do gier, zabaw, przechadzek i dysput. Waciwie bya to przebudowana cz paacu Nerona. Niewiele pozostao dzi z owych Tytusowych term, a jednak maj one szczeglne miejsce w historii sztuki. Po pierwsze, wanie tam pierwotnie znajdowaa si sawna, monumentalna rzeba marmurowa, przedstawiajca Laokoona i jego synw w splotach wowych. Powiadcza to pliniusz Starszy. Obecnie ta rzeba znajduje si w Muzeum Watykaskim. Po drugie, w epoce renesansu artyci odwiedzajc zachowane czci term, zwane wtedy po grecku grotte, groty, kopiowali ich bardzo wyrafinowan dekoracj cienn; std wysza nazwa groteski, czyli wzoru lekkiego i wdzicznego. Dotychczas Tytus czerpa penymi domi z zasobnego skarbca, ktry pozostawi Wespazjan. Wystarczao i na igrzyska, i na hojne zapomogi dla poszkodowanych, i na budownictwo. gdyby jednak miao to trwa duej, skutki finansowe mogyby okaza si katastrofalne. Tytus ju jednak tego nie doy. Na pocztku wrzenia 81 roku cesarz pozornie zdrw, lecz dziwnie przygnbiony, przyglda si igrzyskom. Najblisze otoczenie zauwayo w pewnej chwili ze zdumieniem, e ma zy w oczach, i to bez adnego zdawaoby si powodu. Cesarz zoy potem ofiar bogom, lecz zwierz zdoao uciec sprzed samego otarza, co zawsze uchodzio za z wrb dla ofiarujcego, znaczyo bowiem, e bogowie nie chc niczego ode przyj. Wnet potem opuci stolic. Uda si w gry, do dawnego kraju Sabinw; std wywodzi si jego rd i tu mia swoje prywatne posiadoci. Ju w miejscu pierwszego postoju dopad go silny atak febry. Dalsz podr odbywa w lektyce. Zdarzyo si, e rozsun jej firanki, spojrza w niebo i jakby skarc si komu wyrzek sowa pniej dugo

komentowane: Zabiera mi si ycie, cho w niczym nie zawiniem. Niczego nie mam sobie do wyrzucenia. Moe tylko to jedno... Lecz przerwa i nie zwierzy si nikomu, co ma na myli. Zmar 13 wrzenia w tej samej willi, w ktrej przed dwoma laty odszed ze wiata jego ojciec. Bezporedni przyczyn zgonu bya podobno kuracja zastosowana z rozkazu brata Domicjana: okadano niegiem chorego, ktry gorza od wewntrznego ognia.

XII

DOMICJAN

---oOo---

(TITUS FLAVIUS DOMITIANUS)

Urodzony 24 padziernika 51 roku. Zmar 18 wrzenia 96 roku. Panowa jako Imperator Caesar Domitianus Augustus od 14 wrzenia 81 roku do 18 wrzenia 96 roku. Nie zosta zaliczony w poczet bogw.

CESARZ I POECI

Gdy Domicjan, modszy brat Tytusa, obejmowa wadz, mia 30 lat.

By mczyzn postawnym, przystojnym, o godnym, powanym wygldzie. Dumny ze swojej aparycji mawia do senatorw: Nie moecie w niczym krytykowa ani mego wygldu, ani te intelektu. Pniej bola z powodu postpw ysiny i okazywa pod tym wzgldem draliwo wrcz chorobliw. By wysportowany, osiga doskonae rezultaty w ucznictwie, chtnie pywa i jedzi konno, uprawia rwnie, cho w tym nie celowa, szermierk. Wynalaz te swoisty rodzaj wicze gimnastycznych i specjaln dla nich nazw klinopale, od greckich wyrazw kline - ko, i pale - zapasy; a wic zapasy kowe, w ktrych partnerkami byway zwykle nierzdnice. Mia jednak w swym yciu take dwie chyba prawdziwe mioci, obie zreszt nieszczliwe. Otrzyma dobre

wyksztacenie, ograniczone wszake, jak zwykle w tamtej epoce, do literatury i retoryki. Za modu prbowa swych si w poezji. Jako wadca nie mia na to czasu, nawet mowy ukadali mu sekretarze, zawsze jednak interesowa si ksikami i pisarzami. Tak wic przekazy pozwalaj sdzi, e Domicjan mieci si pod wzgldem intelektualnym i fizycznym w granicach normy: przecitnie zdolny - ani Apollon, ani uomek. Inaczej jednak przedstawia si sprawa jego psychiki. Pewne kompleksy, powstae jeszcze w modym wieku, pniej pod wpywem rnych okolicznoci i czynnikw przerodziy si w osobliwe obsesje, doprowadzajc wreszcie do katastrofy. Istotnym momentem by chyba rok 70. Mia wtedy zaledwie 19 lat, a zoyo si tak, e z powodu nieobecnoci ojca i brata w Rzymie mg si czu przez kilkanacie miesicy prawdziwym panem stolicy, zazna wic wadzy najwyszej. Popeni troch niewinnych, raczej miesznych gupstw, na przykad w cigu jednego dnia rozda 20 wyszych urzdw; da tez ponie si dzy wadzy i sawy wojennej i bez koniecznej potrzeby ruszy na czele wojsk do Galii, by stumi tam bunt, ktrym tymczasem zajli si inni wodzowie. Wszystko to mona by uzna za przejaw modzieczego zawrotu gowy, braku dowiadczenia, nadmiernej ambicji. Odpokutowa jednak srodze, zosta bowiem niemal publicznie skarcony przez ojca i odsunity na cae lata od rzeczywistego udziau w rzdach; dopuszczano go tylko do formalnych godnoci. Take podczas krtkiego panowania Tytusa niewiele mg zdziaa, cho otaczano go wzgldami jako przypuszczalnego nastpc. Czu si upokorzony, roso w nim poczucie krzywdy - oczywicie wyimaginowanej - a nawet przeladowania. Wbrew faktom i rzeczywistoci dokucza Tytusowi rozpowiadajc, e to on, Domicjan, mia by nastpc ojca, testament wszake zosta sfaszowany. Ju wtedy zaobserwowano u niego mani niegron, raczej zabawn, a przecie stanowic symptom powaniejszych zaburze: zamyka si w swoich pokojach i caymi godzinami, ba, dniami, polowa na muchy, przebijajc je ostrym rylcem do pisania. Kontynuowa te rozrywki rwnie jako cesarz. Tak wyadowywa si skryte pasje i urazy, rozmylajc o ludzkiej podoci i swoich zaletach. Tytus musia zdawa sobie spraw z owych le wrcych cech osobowoci brata; ambicja, skryto, draliwo Domicjana byy zbyt widoczne. Moe wic cesarz wypowiadajc krtko przed mierci sowa: Niczego nie mam sobie do wyrzucenia, prcz tej jednej sprawy... - mia na myli to wanie, e nie powinien przekazywa wadzy w rce Domicjana? Tak samo niesprawdzalne s pogoski, jakoby to Domicjan przyczyni si do mierci brata. Faktem jest natomiast, e osobicie wygosi mow pogrzebow (C to za kamca i aktor, mia nawet zy w oczach komentowali niektrzy), przeprowadzi konsekracj Tytusa, czyli zaliczenie w poczet bogw, zbudowa mu uk triumfalny. Pniej pozwala sobie jednak na kliwe uwagi o rzdach i osobie poprzednika, a nawet znis wycigi rydwanw w rocznic jego urodzin. Ale pewne posunicia Domicjana wymierzone przeciw pamici Tytusa, wynikay wszake z przesanek rozumnych, godnych pochway. Gdy na przykad zabroniono

kastrowania chopcw, rozgaszano, e to dlatego, i Tytus przed laty lubi pewnego eunucha! W ten sposb kad decyzj kadej wadzy ocenia mona rwnie przewrotnie i zoliwie, wbrew zdrowemu rozsdkowi. Tradycja do zgodnie zalicza Domicjana do tak zwanych cesarzy zych, to jest okrutnych, wrogich senatowi, amicych prawo, stosujcych terror. Prawda to tylko czciowa, odnosi si bowiem do drugiej fazy panowania, do okresu po 88 roku. Ale nawet wtedy ofiar paday jednostki i to przewanie z warstw wyszych, a wanie te warstwy jako opiniotwrcze przekazay potomnoci niepochlebny obraz cesarza. U podoa za wzajemnej wrogoci Domicjana i senatu leay nie tylko cechy charakterologiczne wadcy, ale rwnie, a moe nawet przede wszystkim, nowa koncepcja rzdw, ktr wanie on wysun. Dotychczas, przez lat ponad sto, wszyscy kolejni panujcy powtarzali lub przynajmniej udawali, e powtarzaj - model stworzony przez Augusta: cesarz to tylko pierwszy obywatel pastwa, to naczelny urzdnik republiki, skupiajcy wprawdzie w swym rku pewne godnoci i funkcje, ale dzielcy odpowiedzialno za losy pastwa z senatem, nade wszystko za reprezentujcy prawa i majestat ludu rzymskiego. Ot Domicjan mia odwag jawnie lekceway t fikcj. By z usposobienia i z przekona autokrat. Podkrela na kadym kroku i w rny sposb, e jest panem stojcym wysoko nad wszystkimi obywatelami i instytucjami, senatu nie wyczajc. Okazywa to w tytulaturze, insygniach, sposobie bycia i rzdw. Kaza si zwa, co prawda tylko poficjalnie, panem i bogiem, po acinie dominus et deus. Od 85 roku jako pierwszy w dziejach Rzymu by cenzorem doywotnim, co dawao mu pen kontrol nad senatem, albowiem do uprawnie tego urzdnika naleao powoywanie i usuwanie czonkw owego dostojnego zgromadzenia, ktre dotychczas uzupeniao si na og przez kooptacj. Podczas zgromadze senatu pojawia si w purpurowej szacie triumfatora, poprzedzany przez dwudziestu czterech liktorw. Kaza ustawia w wityniach swe posgi ze zota i srebra. Padziernik, miesic, w ktrym si urodzi, nazwano Domitianus, wrzesie za Germanicus, gdy wanie wtedy pokona germaskie plemi Chattw. Te oraz podobne fakty wywoyway podejrzliwo, niech, wreszcie wrogo, zwaszcza wrd arystokracji senatorskiej. Do pierwszego spisku doszo zapewne w 87 roku, w nastpnym za zbuntowa si dowdca armii nad grnym Renem, Antoniusz Saturninus. Bunt zosta szybko stumiony, tym bardziej e sprzymierzone z Antoniuszem plemiona germaskie nie mogy przekroczy Renu z powodu wczeniejszego ruszenia lodw na rzece. Cesarz jednak ju nigdy nie wyzwoli si z lku i podejrzliwoci w stosunku do wysokich dostojnikw. Tak zaczo si toczy bdne koo strachu i represji, wywoujcych nowe spiski i nowe represje. Lud stolicy jednak nie narzeka. Cesarz zyska sobie przychylno warstw najszerszych dziki prostym, wyprbowanym od dawna i zawsze niezawodnym sposobom: dawa chleb i rozrywki, panem et circenes. Chleb w tym wypadku naley rozumie szeroko. Byy bowiem i zasiki pienine, i ywno w rnej postaci, i podobno nawet fontanny tryskajce winem.

Wspaniae igrzyska urzdzane przy kadej okazji. Obok dotychczasowych stronnictw cyrkowych, ktre grupoway entuzjastw wycigw rydwanw, powstay z inicjatywy cesarza dwa nowe, majce za swe barwy zoto i purpur; ywot ich by zreszt krtki. Zaoono cztery nowe szkoy gladiatorw, co dowodzi, jak ogromne byo zapotrzebowanie na wystpy krwawych rycerzy areny. W specjalnie skonstruowanych basenach przy Tybrze staczano ku uciesze widzw bitwy morskie. O tym, e odbyway si rwnie pokazy walk dzikich zwierzt i polowa na wszelkie bestie, wspomina nie trzeba. Mieszkacw stolicy zachwycay wznoszone przez Domicjana gmachy. Odbudowa wspaniale wityni Jowisza na Kapitolu, spalon w poarze 80 roku. Na Forum stana witynia Wespazjana i Tytusa, na Kwirynale za - w miejscu, gdzie urodzi si Domicjan - witynia rodu Flawiuszw. Zaoono nowe forum, nazwane pniej imieniem Nerwy. Na Polu Marsowym usytuowano nowy stadion, ktrego ksztat zachowuje do dzi jeden z najpikniejszych placw Rzymu - Piazza Navona. Prowadzono prace przy wystroju Koloseum. Na Palatynie wyrs ogromny, pyszny paac, prawdziwie cesarska siedziba. Podmiejska rezydencja Domicjana znajdowaa si natomiast u stp Gr Albaskich. W 86 roku cesarz zainaugurowa igrzyska ku czci Jowisz Kapitoliskiego. Miay stanowi rzymski odpowiednik igrzysk olimpijskich i powraca co cztery lata, w odrnieniu jednak od tamtych nacisk pooono tu na wystpy poetyckie i muzyczne. Domicjan prezydowa im w stroju greckim. Co roku natomiast odbyway si igrzyska ku czci bogini Minerwy, opiekunki sztuk i umiejtnoci. Przedstawiay si skromniej, ich sceneri byy nie Rzym, ale willa albaska, program jednak przewidywa rwnie popisy poetw i mwcw. To prawda, e Domicjan jako wadca nie czytywa niczego z wyjtkiem historii najnowszej, i to w wskim zakresie. Zaglda mianowicie czsto do pamitnikw Tyberiusza, zapewne szukajc wzorw i porad, jak rozprawia si z opozycj. Domicjan wszake, dobrze rozumia, e ludzie pira s w rwnej mierze strachliwi, jak te draliwi oraz chciwi pochlebstw i nagrd. Wadca, ktry umiejtnie wykorzystuje te przywary, moe zatem liczy na ulego rodowiska twrcw, a nawet na dobr saw jako opiekun kultury. Podobna myl witaa ju Neronowi, zgubiy go jednak nadmierne ambicje: chcia pisa, piewa, wystpowa na scenach, zbiera oklaski. Owa dziaalno artystyczna podrywaa autorytet wadcy i wzbudzaa zawi, wicej - nienawi pisarzy, ktrzy przecie nie mogli konkurowa z cesarzem na rwnych warunkach. Czym bardzo konkretnym i naprawd godnym pochway bya opieka Domicjana nad bibliotekami. Rzymskie ksigozbiory poniosy ogromne straty skutkiem poarw i zaniedba lat poprzednich, cesarz kaza wic ciga dla uzupenienia ubytkw egzemplarze rzadkich dzie z caego wiata. Wysya skrybw nawet do Aleksandrii, aby tam odpisywali ksiki, ktrych ju nigdzie nie dao si odnale, oraz porwnywali ksiki dawnych autorw i ewentualnie poprawiali teksty. Jeli wszake chodzi o twrczo wspczesn, to wadca pragn by sdzi - askawym dla tych, ktrzy doceniaj wielko nowych czasw, surowym za dla

wszystkich upierajcych si przy maostkowym rozumieniu swobody. Kto wic omieli si wyrazi pochlebnie o przywdcach opozycji, choby ju dawno zmarych, mg nie tylko postrada swe ksiki, ale take zosta wygnacem lub straci ycie. Tacyt, ktrego modo przypada na czasy Domicjana, pisa pniej: Dawne wieki oglday sam szczyt wolnoci, my jestemy na dnie niewoli, skoro odebrano nam nawet mono porozumiewania si wzajem. A i pami bymy stracili, gdyby tak samo w naszej to byo mocy zapomnie, jak milcze. Wystarczyo jednak wykaza nieco zrozumienia dla dobrodziejstw rzdw, by mc tworzy bez przeszkd i otrzymywa nagrody. Wielu w lot to pojo. Oto Kwintylian, sawny profesor wymowy, znawca literatury, teoretyk kultury i wychowania (a take nauczyciel synw siostry Domicjana), omawiajc twrczo poetw rzymskich, wypiewuje przy sposobnoci taki hymn uwielbienia: Wymieniem tylko tych, bo Germanika Augusta (To jest Domicjana) od ju rozpocztych prac pisarskich odwoaa troska o dobro wiata. Bogowie nie chcieli, by sta si jednym z najwikszych poetw. A jednak czy mona znale co wzniolejszego, uczeszego, pod kadym wzgldem doskonalszego od tych dzie, ktre tworzy jako modzieniec, kiedy to rzdy nad imperium innym ustpi? Wicej powiedz o tym wieki przysze, obecnie bowiem chwa jego uzdolnie literackich przymiewaj swym blaskiem inne cnoty. Wszystko to jednak nic w porwnaniu z pochlebstwami, na jakie pozwalali sobie inni poeci. Pierwsze miejsce wrd nich zajmowa Marcjalis, rodem z Hiszpanii, autor tysicy celnych, dowcipnych i zjadliwych, a niekiedy te spronych wierszy, epigramw. Daj one w sumie kapitalny, cho oczywicie zdeformowany obraz ycia obyczajowego tamtej epoki. Wanym celem fraszek byo zjednywanie yczliwoci i wypraszanie darw od monych panw i samego cesarza, wierszyki wic pene s najbezczelniejszej unionoci. Oto pocztek dedykacji ksigi VIII, wydanej w 93 roku: Cezarowi Domicjanowi Augustowi, pogromcy Germanw i Dakw, Waleriusz Marcjalis yczy zdrowia. Wprawdzie wszystkie moje ksieczki, ktre Tobie, Panie, winny saw, a wic ycie, korny hod Ci skadaj i temu to, co sdz, zawdziczaj swe powodzenie, jednake ta sma ksiga szczeglnie czsto korzysta ze sposobnoci, aby zado uczyni potrzebie serca. I w tym stylu utrzymana jest cao. A oto prbka epigramu z ksigi V w przekadzie J.Czubka:
eby prawd powiedzie, o wielki Cezarze, To wieku szczliwszego nad nasz nikt nie wskae, Nigdy takich triumfw nie wicia sawa, Nigdy bstw palatyskich rzesza tak askawa. Kiedy tak wspaniao widziano w tym grodzie? Ktry cesarz szacownej tak sprzyja swobodzie?

Jest wszake pewna wada szczsnej epoki: skpstwo bogaczy. Poeta apeluje wprost:

Wic przynajmniej, Cezarze, Ty nie auj zota! Z najpikniejszych ta wanie najpikniejsza cnota!

Gdzie indziej znw woa:

Wspieraj wieszczw, Augucie! My chwa Ci darzym, Ty sam niegdy sta przed Muz otarzem.

Inny poeta, Stacjusz, zwyciy podczas igrzysk ku czci Minerwy w 90 roku deklamujc utwr sawicy zwycistwa Domicjana nad Renem i Dunajem. Pniej stan do konkursu kapitoliskiego, nagrody jednak nie otrzyma, co odczu bolenie. Wielbi cesarza i monych w nadziei ask materialnych, posiada bowiem tylko skrawek ziemi w pobliu Gr Albaskich; za szczeglny przywilej poczytywa, e cesarz pozwoli mu doprowadzi tam wod z akweduktu. Ale dowody Domicjanowej aski byy skromne w porwnaniu z prawdziw rzek pochlebstw, ktra szeroko pynie poprzez wszystkie dziea Stacjusza, najokazalej za rozlewa si w zbiorze utworw okolicznociowych zatytuowanych Silvae. Oto ich tematy: Odsonicie konnego posgu cesarza. Opis uczty, ktr cesarz wyda dla ludu 1 stycznia. Wyrazy wspczucia z powodu zagryzienia przez dzikie bestie ulubionego lwa Domicjana. Panegiryk na objcie przez cesarza urzdu konsula po raz siedemnasty. Podzikowanie za zaproszenie na uczt. Opis nowej drogi do Neapolu, zbudowanej z rozkazu wadcy. Stacjusz mia te wiksze ambicje. Przez 12 lat pracowa nad epopej opiewajc mityczn wypraw siedmiu przeciw Tebom. Spotkaa si z przyjciem entuzjastycznym, zestawiano j z Eneid Wergiliusza. Podziw trwa przez ca staroytno i przez wszystkie wieki redniowiecza. Na tej epopei ksztaci si smak poetycki wielu pokole, z niej czerpano wiedz mitologiczn. Pna legenda uczynia Stacjusza chrzecijaninem i dlatego Dante spotyka go w czwartym krgu czyca. Kto dzi, nawet wrd uczonych humanistw, wie co wicej o Stacjuszu, kto czytuje Tebaid? Zmienne s gusty czytelnikw oraz losy saw i wielkoci; przestroga to i dla twrcw, i dla historykw literatury, i dla krytykw. Cesarz za wola - i wcale tego nie ukrywa - by Stacjusz zaj si nie mitycznymi bohaterami, lecz opiewaniem najwikszego wodza ywej historii, a wic wanie Domicjana. Jakie to byy czyny, jakie wojny i zwycistwa?

WOJNY, RZDY, SZTYLETY

Za panowania Domicjana, a wic w latach 81 - 96, legiony walczyy gwnie u trzech granic imperium: w Brytanii, midzy grnym Renem i Dunajem, oraz nad dolnym Dunajem. Byy to kampanie przewanie zwyciskie. W Brytanii dowodzi Juliusz Agrykola, te sawnego historyka Tacyta,

ktry wystawi mu pniej pomnik w postaci biografii do dzi zachowanej, a cennej dlatego, e zawiera moc informacji o ludach wyspy i o etapach jej podboju. Chciaoby si p artem p serio powiedzie; a al serce ciska, i aden wdz rzymski nie odway si wkroczy na nasze ziemie; zostaby oczywicie pokonany przez naszych dzielnych przodkw, ale przy sposobnoci powstaaby rzymska relacja o tych terenach. Mielibymy wic wiarygodne dane o tym, jakie to plemiona mieszkay wtedy nad Wis i Wart, jakie byy ich obyczaje, grody, dzieje. A tak Francuzi, Niemcy, Anglicy szczyc si wiadectwami swej staroytnej historii w ksigach Cezara i Tacyta, my za skazani jestemy, jeli chodzi o tamt epok, tylko na zabytki materialne i przypadkowe wzmianki w rdach pisanych. Wrmy jednak do Agrykoli. Ot Tacyt napisa jego ywot stronniczo. Chcia pokaza, e Agrykola pooy ogromne zasugi i dokonaby znacznie wicej, gdyby nie zawi Domicjana; wdz bowiem zosta odwoany wanie wtedy, gdy rozpoczyna podbj pnocnej krainy zwanej Kaledoni, czyli obecnej Szkocji, a zamierza te rozprawi si z Hiberni, to jest Irlandi. Stajemy wic przed pytaniem, czy mamy wierzy Tacytowi bez zastrzee? Czy istotnie Agrykola by wietnym, dalekowzrocznym wodzem, Domicjan za tylko tchrzliwym zawistnikiem? Zdania badaczy s do dzi podzielone. Zgadzaj si wszyscy, e Agrykola poprowadzi wiele kampanii przewanie uwieczonych sukcesem w rnych czciach wyspy. Sam fakt, e dotar poza lini midzy zatokami Firth of Clyde i Firth of Forth (dla Rzymian Clota i Bodotria), stawia go w rzdzie wybitnych wodzw. Ale - tak twierdz niektrzy - byy to operacje kosztowne, a niezbyt potrzebne, Agrykol bowiem powodowaa dza sawy. Cesarz natomiast odpowiedzialny za cao imperium lepiej rozumia, e wysiek jest nadmierny i niekonieczny, skoro stamtd nie grozi adne powane niebezpieczestwo. Mimo to Agrykol, ktrego do Brytanii wysa jeszcze Wespazjan, pozostawi Domicjan na stanowisku namiestnika dugo, bo a do 84 roku, cho zwykle odwoywa wysokich dostojnikw czciej; widocznie wic docenia jego zasugi. Dodajmy jeszcze, e Agrykola wysa eskadr floty, ktra stwierdzia ostatecznie, e Brytania jest wysp. A dotd bowiem istniay w tej kwestii wtpliwoci. Sprawa oceny Agrykoli pokazuje wyrazicie, jak trudno jest osdza tamte czasy i postaci, skoro mamy do dyspozycji relacje przewanie jednostronne, to jest albo panegiryczne, albo zjadliwe. Co prawda inne, cho te niemae kopoty powstaj, kiedy informacji i dokumentw jest zbyt wiele. Historia najnowsza, w tym take nasza, dostarcza mnstwa przykadw. W Brytanii Domicjan nie by, stan natomiast kilkakrotnie nad Renem i Dunajem. T pierwsz rzek przekroczy w 83 roku i pokona germaskie plemi Chattw. Waniejsza jednak od tej wyprawy bya konsekwencja, z jak prowadzi tam rozpoczte przez ojca dzieo przesuwania i umacniania granicy. Chodzio o to, by zlikwidowa kt rozwarty midzy grnym Renem i Dunajem. Nowa rubie obronna biega od okolic nieco na poudnie od dzisiejszego Bonn przez ziemie germaskie prawie po

Regensburg nad Dunajem. Ogromnym wysikiem stworzono tam system fortw, waw, fos, palisad, cigncy si lini aman na przestrzeni setek kilometrw i przez rozmaicie uksztatowane tereny. Pniejsi cesarze rozbudowali w system. W ten sposb powsta tak zwany limes Germanicus, bronicy przez wieki imperium przed naporem barbarzycw. Jego lady s do dzi na wielu odcinkach dobrze widoczne i pilnie badane. I wreszcie dolny Dunaj. Tutaj sytuacja bya trudna, albowiem po drugiej stronie wielkiej rzeki powstao silne pastwo Dakw, mniej wicej na ziemiach dzisiejszej Rumunii. Jego energiczni wadcy nie lkali si nawet dziaa ofensywnych przeciw Rzymianom. Zim 85 - 86 roku Dakowie przeszli po zamarznitym Dunaju, niespodziewanie zaatakowali i zniszczyli rzymskie obozy wojskowe, zabijajc namiestnika Mezji. Wiosn 86 roku cesarz by ju w tamtych stronach, aby zorganizowa wypraw przeciw wojowniczemu ludowi, ktrego krlem zosta mody Decebal. Rzymski historyk wystawia temu wadcy takie wiadectwo: Zna wietnie sprawy wojny i rwnie znakomicie dziaa. Celnie atakowa, w por si wycofywa, mistrzowsko przygotowywa zasadzki, walczy dzielnie. Zrcznie wykorzystywa zwycistwo, rwnie zrcznie prowadzi ukady po klsce. Dlatego te dugo by godnym przeciwnikiem Rzymian. Czy sowa tej charakterystyki nie przypominaj tych, ktrymi kronikarz niemiecki odmaluje wiele wiekw pniej Bolesawa Chrobrego? Ju w roku nastpnym armia rzymska przeprawia si za Dunaj, zostaa jednak wcignita w zasadzk i poniosa straszliw klsk. Poleg dowdca, stracono goda, wielu Rzymian dostao si do niewoli. Ale w 88 roku wypadki potoczyy si inaczej. Rzymianie postpowali ostronie, a majc due siy zdoali pokona nieskadne wojska Decebala w pobliu elaznych Wrt. Tymczasem sam Domicjan walczy nad rodkowym Dunajem przeciw Markomanom i innym ludom, dozna jednak dotkliwej poraki na tamtym, pnocnym brzegu. W tej sytuacji i cesarz Rzymian, i krl Dakw zdecydowali si zawrze pokj, cho zapewne obaj pragnli tylko zyska na czasie. Ostatecznie Decebal uzna si za sprzymierzeca i wasala imperium, a jego wysannik przyj symbolicznie diadem z rk cesarza. Rzymianie zajli pewne przyczki po tamtej stronie Dunaju, a Decebal otrzyma w zamian subsydia pienine oraz sporo rzymskich fachowcw. W stolicy uwaano wtedy i pniej w pokj za haniebny. Ale opinia taka jest wynikiem niechci, ktr senatorzy darzyli cesarza. Wolno przypuszcza, e wrd Dakw rwnie byo wielu przeciwnikw ukadu; ci zapewne zarzucali Decebalowi, e okaza zbytni ustpliwo. Jeszcze w naszych czasach niektrzy historycy rumuscy, a wic uwaajcy si za potomkw Dakw, s zdania, e pokj faworyzowa rzymsk stron. Co prawda ci sami historycy przyznaj, e podstpny Decebal nie respektowa wszystkich punktw ukadu. Nie zwrci rzymskich jecw i gode, pragn natomiast wyzyska pienidze i fachowcw, aby rozbudowa swe siy wojskowe i na nowo podj walk. Te jednak plany, jak zobaczymy, nie miay si zici. Domicjan powrci do stolicy jesieni 89 roku i odby podwjny triumf ze zwycistw i nad Chattami, i nad Dakami. Uwietniy go, jak kaza

zwyczaj, liczne igrzyska. Nie byy to wszystkie Domicjanowe inspekcje granic imperium. Trzeba by doda, e w 89 roku, przed wypraw przeciw Markomanom, stan nad Renem, aby stumi bunt namiestnika Saturnina, a w 92 roku poprowadzi nad Dunajem ekspedycj przeciw Sarmatom. Warto o tym pamita, aby waciwie oceni tego cesarza i sprostowa mylne, krzywdzce sdy. Kady, kto zechce przegldn przedstawione dotychczas ywoty cesarzy, musi przyzna, i aden z poprzednikw Domicjana nie okaza tyle ruchliwoci, aden nie pojawia si tak czsto u granic imperium; nawet August, jedyny wadca duo podrujcy, wola krainy spokojniejsze i cieplejsze, a nad Renem i Dunajem nigdy nie by. Tyberiusz jako cesarz nie opuci Italii, a waciwie Rzymu i Kaprei. Kaligula zawdrowa tylko do Galii, Klaudiusz za raz do Brytanii. Neron odwiedzi jedynie Grecj, a Wespazjan, okrzyknity wadc na Wschodzie, potem przenis si do Italii na stae. Na tym tle dziaalno Domicjana przedstawia si chlubnie. Nie szczdzi czasu i trudu, nie bal si niewygd i niebezpieczestw. Na pewno nie nalea do wodzw wybitnych, ale swoje obowizki traktowa powanie, a te najbardziej odpowiedzialne pragn wypenia osobicie, nie tylko przez swoich namiestnikw. Widzia te wyranie, gdzie czai si najwiksza groba dla imperium. T aktywnoci w podejmowaniu podry da dobry przykad nastpcom. Prawie wszyscy pniejsi cesarze bd jak i on pojawiali si czsto w obozach przygranicznych i przemierzali rne krainy. Choby z tej racji porwnywanie Domicjana z Tyberiuszem, niekiedy stosowane, jest bezpodstawne. Przemawiaj przeciw temu rwnie inne wzgldy. Jak bya o tym mowa, Domicjan chtnie wertowa pamitniki ponurego samotnika z Kaprei szukajc w nich rad i wskazwek, nalea jednak do odmiennego typu wadcw, inaczej rzdzi. Stale wystpowa publicznie, osobicie doglda rnych spraw w stolicy i poza ni. Tyberiusz latami trzyma urzdnikw na tych samych stanowiskach, Domicjan za zmienia ich czsto. Tamten uwaa, e wszyscy s jednakowo li i podejrzani, ten - cho zgadza si z tym pogldem - sdzi jednak, e nie wolno pozwala, by obrastali we wpywy. Obie szkoy polityki personalnej maj do dzi swych przeciwnikw i zwolennikw. Co najistotniejsze, zarwno Tyberiusz, jak i Domicjan dobierali sobie wsppracownikw umiejtnie, a kontrolowali ich surowo, tote nawet wrogowie przyznawali, e imperium byo za ich panowania dobrze rzdzone. Domicjan nadzorowa wymiar sprawiedliwoci, tpi naduycia wadzy, przekupstwo, stronniczo. Kara te nieobyczajno, a gdy zdarzyy si wypadki skalania czystoci przez westalki, kaza pogrzeba te kobiety ywcem, zgodnie z pradawn zasad, ktr i wspczeni pochwalali. Wnika te w sprawy drobne, a przecie istotne dla ycia wielkiego miasta, na przykad burzy drewniane budy i stragany, tamujce ruch na ulicach. Mniej rozsdne, cho podyktowane dobrymi intencjami, byo zarzdzenie zabraniajce zakadania plantacji winoroli na polach ornych; niszczono nawet ju istniejce. Chodzio oczywicie o zwikszenie produkcji ziarna

kosztem artykuu luksusowego, za jaki cesarz uzna wino. Ale ycie przeszo do porzdku nad ta naiwn polityk roln, jak w przyszoci w innych krajach miao przekreli wiele rwnie szlachetnych, a przecie dziecinnych zarzdze. Senat jednak widzia w Domicjanie tylko okrutnego despot. I te mia racj, swoj racj. Od stumienia buntu Saturnina rosa bowiem podejrzliwo cesarza, nasilay si represje wobec przedstawicieli warstw najwyszych, co z kolei nasycao nastroje opozycyjne. Oskarenia o obraz majestatu, procesy, wyroki wygnania i mierci, przeladowania filozofw, a take ydw i chrzecijan, wszystko to przypominao czasy Tyberiusza i Nerona. Jeli chodzi o przeladowania religijne, to wizay si one z zamieszkami w Palestynie, a wadze nie czyniy rnicy midzy obu wyznaniami. Cesarz za potrafi pastwi si nad swymi prawdziwymi i domniemanymi wrogami rwnie w sposb bezkrwawy, cho okrutny. I tak zaprosi pewnego razu dostojnikw na uczt. Sala do ktrej ich wprowadzono samych, bez suby osobistej, bya caa wymalowana czy te obita na czarno - sufit, ciany, podoga. Czekay na goci sofy niby mary, przy kadej za znajdowaa si tablica na wzr grobowej z nazwiskiem oraz owietlajca j lampka, jak stawiano zazwyczaj na grobie. Wkroczyli potem w takt pogrzebowej muzyki ubrani na czarno chopcy i usiedli u stp zaproszonych, smtni niby cienie zmarych. Przyniesiono dania; takie, jakie zwyko si skada tym, co odeszli. Panowao kompletne milczenie, nikt nie omieli si odezwa ni sowem, tylko cesarz mwi grobowym gosem o zgonach i rzeziach. Wszyscy ju poegnali si z yciem. Pozwolono im jednak odej spokojnie. W przedsionku wszake oczekiwali kadego z goci nie ludzie jego suby, lecz zupenie nieznani; towarzyszyli odchodzcym do domw, jakby mieli dokona egzekucji. Zaledwie uczestnicy grobowego bankietu przekroczyli progi mieszka, zaledwie poczuli si nieco bezpieczniejsi, gdy rozlego si donone pukanie do bramy: posacy od cesarza! Czy z wyrokiem mierci? Nie. Przychodzili ludzie z darami. Jeden nis tablic grobow, ktra staa przy sofie-marach, i okazywaa si srebrn pyt; drugie cenn zastaw stoow; trzeci wreszcie, strojny i wesoy, objawia si jako w chopiec, ktry odgrywa role ducha. art kosztowny i makabryczny. aden uczestnik koszmarnej uczty nie mg ani zapomnie chwili dawicego strachu, ani te darowa wadcy tamtego przeycia. Sytuacj polityczn pogarsza i komplikowa fakt, e Domicjan nie mia potomstwa, kady wic z dostojnikw by przeze podejrzany o to, e spiskuje, aby przywdzia purpur. Polubi Domicj Longin, crk Korbulona, sawnego wodza w czasach Nerona. Odebra j jej pierwszemu mowi jeszcze w 70 roku, kiedy to pod nieobecno Wespazjana by przez kilka miesicy panem stolicy. Daa mu synka, jedyne dziecko obojga, sama za otrzymaa tytu augusty. Chopczyk jednak zmar wkrtce; zosta zaliczony w poczet bogw. Pniej Domicja zdradzaa ma, ju cesarza, ze sawnym tancerzem Parysem, ktry romans ten przepaci yciem. Domicja natomiast zostaa skazana na wygnanie, z ktrego zreszt rycho j odwoano. Domicjan bowiem, jak si wydaje, prawdziwie j kocha. Nie

zapomniaa jednak swego blu i upokorzenia, a miaa tym bardziej prawo do pomsty, e cesarz - poza miostkami bez znaczenia - szuka pociechy u wasnej bratanicy. Bya ni Julia, crka Tytusa; jej ma Domicjan zgadzi ju wczeniej. Ta kazirodcza mio zakoczya si tragedi. Kiedy bowiem Julia zasza w ci, cesarz poleci spdzi pd, co spowodowao mier modej kobiety. Zrozpaczony stryj, kochanek i zabjca w jednej osobie kaza zaliczy j w poczet bogw. Wreszcie w 95 roku Domicjan zwrci podejrzliwo przeciw najbliszej rodzinie. Skaza na mier stryjecznego brata - Flawiusza Klemensa, jego za on, a swoj kuzynk, Domitill, wygna na prawie bezludn wysepk. Obaj zostali oskareni o bezbono, czyli odstpienie od kultu bstw rodzimych. Podobno sprzyjali ydostwu, wielu za uwaao i uwaa, e byli chrzecijanami. Jeli tak, to chodzioby o najstarszy znany przypadek krzewienia si nowej religii w sferach tak wysokich. Sprawa Klemensa i Domitilli, ktrych mali synowie byli traktowani nawet przez cesarza jako ewentualni nastpcy, staa si dla ludzi z otoczenia wadcy dowodem, e wszyscy s zagroeni. Powsta spisek, w ktrym uczestniczya cesarzowa, obaj prefekci pretorianw, pokojowiec Parteniusz i zarzdca dbr Domitilli, Stefan. Ten ostatni zreszt nie tyle z chci pomszczenia swej pani, ile z obawy - jak mwiono - e zostan wykryte jakie jego naduycia. On te, jeli wierzy relacjom, odegra decydujc rol podczas zamachu. Zdecydowano si na dokonanie go w dniu 18 wrzenia 96 roku. Przygotowano akcj starannie, usuwajc podstpnie nawet ostrze sztyletu, ktry cesarz trzyma stale pod poduszk w swej sypialni. Stefan zosta dopuszczony przed oblicze wadcy w sprawie rzekomo nie cierpicej zwoki: mia przedstawi informacje o nowym spisku. Byo wczesne popoudnie - wity do dzi czas sjesty. Domicjan udawa si na zwyky odpoczynek. Wprowadzanych przed cesarza z reguy dokadnie przeszukiwano, Stefan wic ukry sztylet w bandau, ktrym owin lewe rami, niby jako skaleczone; tak pokazywa si na dworze przez kilka dni. Gdy tylko zosta sam na sam z Domicjanem, zada mu mocny cios sztyletem w pachwin, a by mczyzn silnym. Ranny cesarz sign pod poduszk oa, przy ktrym siedzia, ale wycign tylko rkoje. Rzuci si wic caym ciarem ciaa na zamachowca, powali go na ziemi, zaczli si szamota. W tym momencie z ssiednich pokojw wtargnli do sypialni pozostali spiskowcy, wrd nich Parteniusz, jacy wyzwolecy i gladiatorzy. Cesarz leg zakuty sztyletami, ale zgin te Stefan podczas walki na olep. Tak odszed ostatni przedstawiciel rodu Flawiuszw, jednej z najwietniejszych dynastii w dziejach cesarstwa. Kto przejmie wadz, kto bdzie panem Rzymu?

XIII

NERWA

---oOo---

(MARCUS COCCEIUS NERVA)

Urodzony 8 listopada 30 roku. Zmar 25 stycznia 98 roku. Panowa jako Imperator Nerva Caesar Augustus od 18 wrzenia 96 roku do mierci. Zosta zaliczony w poczet bogw. na jaki czas przed mierci Domicjan ni, e wyrasta mu zoty garb na plecach. Wytumaczy sobie, e to wry pomylno pastwu w przyszoci. Co te si stao, od jego bowiem nastpcy rozpoczyna si okres zwany przez historykw zotym wiekiem cesarstwa, a obejmujcy niemal dokadnie sto lat: panowanie Nerwy. Trajana, Hadriana, Antonina Piusa, Marka Aurelego, moe i Kommodusa. Dlaczego jednak wanie ten wiek zasuy na miano tak zaszczytne, a nie poprzedni? Oba przecie byy pod wieloma wzgldami podobne. Nie zaszy adne istotne zmiany ustrojowe. W wieku zotym Rzym by potg, ale by ni rwnie poprzednio; dokonano wprawdzie pewnych zdobyczy, ale o charakterze peryferyjnym. Rozkwitay miasta, upowszechniay si zdobycze cywilizacyjne, lecz czy inaczej dziao si za dynastii julijskoklaudyjskiej i flawijskiej? A jednak okrelenie jest suszne, ten wiek bowiem wyrnia si czym szczeglnym w porwnaniu z poprzednim. Oto przez kilka pokole wadali imperium cesarze rzetelni, powanie traktujcy obowizki, szanujcy prawo, wsppracujcy z senatem,

Podobno

umiejtnie dobierajcy sobie doradcw. aden z nich nie splami si zbrodniczoci, szalestwami i dziwactwami Tyberiusza, Kaliguli, Nerona, Domicjana. Kady z nich mia oczywicie wady lub miesznostki, aden nie by geniuszem, wszyscy jednak kolejno reprezentowali intelektualnie, psychicznie i moralnie dobry poziom. Potomno miaa racj przyznajc im tytu wsptwrcw wieku zotego. Std nauka: zwykym, szarym obywatelom potrzebne jest przekonanie, e rzdz ludzie rozwani, odpowiedzialni, niekoniecznie genialni, ale koniecznie tacy, ktrych mona szanowa. Niestety, rzadkie s w dziejach epoki, w ktrych generacja po generacji moe bytowa pod tak wadz. Galeri dobrych cesarzy otwiera stary, schorowany czowiek, ktry na tron dosta si przypadkowo, a w kadym razie wcale do tego nie dy, panowa za krtko i nie zapisa si niczym szczeglnym w adnej dziedzinie. Jednake wanie od niego rozpoczyna si wiek zoty, mia bowiem wiele cech wartociowych, ktre przejli nastpcy. Te cechy to umiar, takt polityczny, kultura prawna, umiejtno doboru wsppracownikw. Marek Kokcejusz Nerwa by potomkiem starego rodu arystokratycznego. Jego dziad i ojciec, a take on sam, zasynli jako znawcy subtelnoci prawa. Wszyscy te osignli godno najwysz, konsulat, oraz cieszyli si wzgldami kolejnych cesarzy. W modoci Nerwa nalea do przyjaci Nerona, podobno dziki zgrabnym wierszom. Odda mu rwnie jako prawnik usugi w wykryciu spisku Pizona, a by to spisek rzeczywisty. Otrzyma w nagrod wysokie odznaczenia, tak zwane ozdoby triumfalne. Potem pozyska sobie Wespazjana i zosta konsulem w 71 roku, a za Domicjana by nim po raz drugi. Chyba nie odznacza si nadmiarem odwagi cywilnej, na pewno jednak umia przestawa z ludmi o rnych usposobieniach i zjednywa ich zaufanie. Ale i tak, jeli wierzy pewnym relacjom, pod koniec rzdw Domicjana zawiso niebezpieczestwo nad tym czowiekiem spokojnym i zrcznym. Rzecz posza o - horoskop. Astrologowie mianowicie zwrcili uwag cesarza, e konstelacja urodzinowa Nerwy wry mu panowanie. Wszystkie osoby, w ktrych horoskopach znajdowaa si taka ewentualno, Domicjan mia w ewidencji i usuwa je wyrokiem mierci lub wygnania. Taki los czekaby rwnie Nerw, uratowa go wszake wiek podeszy, mia bowiem wtedy ju dobrze ponad 60 lat, a ponadto cierpia na chorob gastryczn, objawiajc si czstymi wymiotami. W tej sytuacji pewien przyjazny Nerwie astrolog przekona cesarza bez trudu, e tak sabowitym starcem nie ma co obcia rejestru przeciwnikw. Zainteresowany jednak dowiedzia si, jaka wisi nad nim groba, wiedzieli te inni. I podobno wanie dlatego spiskowcy przygotowujcy zamach prosili Nerw, aby w razie powodzenia akcji zechcia obj wadz. Sprawa sukcesji po Domicjanie bya rzeczywicie kwesti otwart. On sam nie mia potomstwa, nie byo te nikogo z rodu Flawiuszw, kto miaby odpowiedni wiek, autorytet, dowiadczenie, by zaj jego miejsce. Zreszt Domicjanowe rzdy tak splamiy pami zasug Wespazjana i Tytusa, e chciano zerwa z t rodzin ostatecznie. O restytuowaniu

republiki nikt nie myla powanie. Przyzwyczajono si ju do wadzy typu monarchicznego, rozumiano rwnie, e pretorianie, zwizani materialnie z osob cesarza, nie zgodz si na powrt dawnego ustroju. Senat zebra si na nadzwyczajnym posiedzeniu ju w dniu zamordowania Domicjana, to jest wieczorem 18 wrzenia 96 roku. Naleao dziaa szybko, by postawi pretorianw przed faktem dokonanym. Dlaczego wybrano wanie Nerw? Zdecydowao kilka czynnikw: wietno rodu, szacowny wiek, piastowanie godnoci, umiejtno wspycia z ludmi, powaga dobrego prawnika. Ale senat obierajc kogo ze swego grona na pana wszystkich, zada w zamian przysigi, e podczas rzdw nie wyda wyroku mierci na nikogo z dotychczasowych kolegw. Nerwa przysig zoy i dotrzyma jej niezomnie. Obalenie i mier Domicjana, swobodny wybr nowego cesarza uznano za moment zwrotny, za przywrcenie wolnoci i swobd obywatelskich. Zniszczono posgi tyrana, a te ze zota i srebra przetopiono, wybijajc z uzyskanego metalu monety, na ktrych widnieje bogini Wolnoci oraz napis Libertas publica - wolno wsplna. Imi Domicjana skazano na niepami, wyskrobujc je nawet z urzdowych inskrypcji, jego za zarzdzenia uznano za niewane od pocztku, czego zreszt ze wzgldw prawnych i praktycznych nie dao si w peni przeprowadzi. Skazywanie na niebyt pamici o kim zwie si po acinie damnatio memoriae. Interesujcy ten pomys ody niespodziewanie w wieku XX, a lansowali go ludzie, ktrych trudno podejrzewa o znajomo historii staroytnej. Ale i wwczas, i obecnie, w pomys okaza si niewykonalny. Nie da si usun z pamici dziejowej niczego i nikogo: adnej zbrodni, adnej ofiary, adnej krzywdy, i nikogo, kto by czy to tyranem, czy te niewygodnym bohaterem. Nerwa odwoa osoby skazane na wygnanie, wstrzyma procesy o obraz majestatu, skaza natomiast, i to na mier, wielu notorycznych donosicieli. Te pocignicia byy atwe, niekosztowne, a zyskiway poklask powszechny. Trudniej byo doprowadzi do rwnowagi budet zachwiany skutkiem wojen, szczodrobliwoci i wielkich budowli Domicjana. Wypadao na czas pewien ograniczy igrzyska oraz rozdawnictwo zboa. Nerwa zdecydowa si nawet na sprzedanie zotych i srebrnych naczy oraz sprztw, budynkw, posiadoci ziemskich z domen cesarskich. Na wasny uytek zatrzyma tylko to, co najniezbdniejsze. Sytuacja jednak poprawia si szybko i mona nawet byo zmniejszy ciary obarczajce ludno niektrych prowincji. I tak uwolniono mieszkacw Italii od kosztw utrzymywania poczty pastwowej; chodzio o przymus dostarczania koni i wozw, przykry dla ludnoci wiejskiej. Zniesiono te podatek cigany od ydw. Przywrcono natomiast rozdawnictwo zboa wrd plebsu miejskiego oraz igrzyska. Wszystko to upamitniono na odpowiednich monetach. Szczegln trosk cesarza budzi stay ubytek ziemi ornej w Italii na rzecz pastwisk; zwikszao to zaleno tej krainy od importu zboa. Nerwa powrci wic do dawnej, republikaskiej idei kolonizacji, to jest wykupywania ziemi obszarniczej i parcelowania jej midzy bezrolnych, co

miao zmniejszy liczb plebejuszy w stolicy, utrzymywanych przez pastwo. Pooenie rodzin najuboszych na terenie caej Italii byo tak cikie, e naleao si tym zaj. Moe ju za Nerwy powsta tak zwany fundusz alimentacyjny, kontrolowany przez pastwo; w kadym za razie istnia on i funkcjonowa za jego nastpcy. System by do skomplikowany, warto jednak przedstawi go choby w uproszczeniu, pokazuje on bowiem, jak wysoki by poziom wczesnych struktur prawnych i ekonomicznych, wcale nie odbiegajcy od tych, ktre spotykamy w pastwach wspczesnych. Ot skarb wypaca pewne sumy, pochodzce take z darw osb prywatnych, rnym miastom Italii, a te z kolei udzielay poyczek wacicielom ziemskim, obciajc hipotecznie ich grunty. Procenty od poyczek, wpywajce corocznie, umoliwiay wypacanie zasikw dzieciom rodzin najuboszych w danym miecie. Dokonywali tego urzdnicy miejscy, ale kontrol nad caoci sprawowa senator, praefectus alimentorum, oraz podlegajcy mu prokuratorzy. Napisy z II wieku potwierdzaj istnienie alimentacji w 46 miastach Italii. Na przykad w miecie Welei za Trajana wpywy roczne wynosiy ponad 55 000 sestercw, ktre rozdzielano midzy 263 chopcw i 12 dziewczt; pomagano te dwojgu dzieciom nielubnym. Nie naley myli owych rzymskich alimentw z naszymi. System ten mia zasig szeroki i by trway, mona jednak wtpi, czy speni zasadniczy cel, jaki stawiali mu twrcy: wzrost dzietnoci rodzin ubogich. Budowle Nerwy nie mogy by liczne choby z racji krtkotrwaoci panowania tego cesarza. Dokoczy on zakadanie forum, rozpoczte przez Domicjana; zwano je Transitorium lub Forum Nerwy. Wiele uczyni w sprawie wodocigw Rzymu - akweduktw. Piecz nad nimi powierzy Juliuszowi Frontinusowi. Posta to bardzo interesujca, cho mniej znana, ni na to zasuguje. Kariera Frontinusa dobrze pokazuje, jak rnorodne obowizki i zadania stawiano przed wyszymi urzdnikami ogromnego imperium. Sekstus Juliusz Frontinus by niemal rwienikiem Nerwy. Piastowa kolejne, coraz wysze godnoci a do konsulatu, w 73 roku, wcznie. Wczeniej nieco, bo w 70 roku prowadzi dziaania nad Renem, jako dowdca legionu, a po 73 roku sprawowa przez kilka lat namiestnictwo Brytanii. Zapisa si tam dobrze jako administrator, onierz, inicjator budowy istniejcej do dzi drogi, via Iulia, w obecnym hrabstwie Monmouth. Nastpnie, jak si zdaje, zarzdza prowincj Asia, w zachodniej czci Azji Mniejszej. U schyku rzdw Domicjana, gdy szala terror odsun si od polityki i powici dziaalnoci pisarskiej, w ktrej dawa wyraz zainteresowaniom inynieri i wojskowoci. Pisa wic o sztuce mierniczej, o wojsku - prace zaginione - oraz o podstpach wojennych, dzieko zachowane. W 97 roku, gdy Nerwa powoa go na stanowisko kuratora wodocigw Rzymu, przeprowadzi badania historyczne i techniczne nad problemami zaopatrzenia stolicy w wod. Ich owocem jest praca O akweduktach miasta Rzymu, dedykowana Nerwie, cho opublikowana ju za Trajana. Jest to kopalnia wiadomoci o dziejach i

funkcjonowaniu wodocigw stoecznych. Frontinus napisa w swoim testamencie: Po co wystawia mi pomnik? Pami o nas trwa, jeli zasuylimy na to yciem. Gdyby te sowa i ta postawa staroytnego Rzymianina znane byy dzi kademu! Rzecz O akweduktach... na jzyk polski przeoy profesor Cezary Kunderewicz. Oto fragmenty: Obecnie podam, jak wydajno kady z akweduktw zdawa si mie a do czasw mojej administracji wedug danych w rejestrach cesarskich i ile wody dostarcza, nastpnie za jak wydajno stwierdzilimy sami droga skrupulatnego badania zainicjowanego przez przezorno Nerwy, najlepszego i najtroskliwszego z cesarzy. Byo zatem wedug rejestrw ogem 12 755 jednostek przepywu i dystrybucja wynosia 14 018 jednostek przepywu. Nadwyk dystrybucji nad dostawami obliczono na 1263 jednostek przepywu. Ten dziwny stan rzeczy, przy jednoczesnym przewiadczeniu, e naczelnym obowizkiem mego urzdu jest badanie uczciwoci administrowania akweduktami i ich zasobami, pobudziy mnie do dochodzenia, w jaki sposb mona rozdziela wicej wody ni byo, e tak powiem, w majtku. Przystpiem wic do pomiaru rde akweduktw i znalazem ilo znacznie wiksz w rejestrach. Tak obliczany zasb rozdzielany by w taki sposb do czasw Nerwy. Teraz dziki przezornoci najtroskliwszego naczelnika pastwa wszystko, co albo wskutek niedbalstwa, pomnoyo ten zasb, jak gdyby zostay odkryte nowe rda. Ogln liczb prawie podwojono i rozdzielono wedug tak dokadnej repartycji, ze dzielnicom obsugiwanym przez jeden akwedukt mona byo przydzieli wiele akweduktw. Co dzie odczuwa t troskliwo cesarza Nerwy, swego najbardziej miujcego ojczyzn naczelnika, Roma, krlowa i pani wiata, ktra wznosi si jak bogini krajw, niezrwnana i nie majca odpowiednika. A jeszcze bardziej da si odczu zdrowotno Wiecznego Miasta dziki zwikszeniu liczby zbiornikw rozdzielczych, fontann monumentalnych i cystern publicznych. Nie mniejsza korzy spywa na osoby prywatne dziki zwikszeniu liczby koncesji cesarskich; ci za, ktrzy dotychczas z bojani bezprawnie odprowadzali wod, teraz korzystaj bez obawy z koncesji. od pastwowego oddziau niewolnikw opaca skarb pastwa. Ten wydatek pokrywa si z opat skarbowych, zwizanych z uprawnieniami do korzystania z wody. Dochd, ktry wynosi prawie 250 000 sestercji, w ostatnich czasach skierowany do szkatu Domicjana, sprawiedliwo boskiego Nerwy przywrcia ludowi, nasza za skrztno doprowadzia do porzdku, aby byo wiadomo, jakie miejsca podlegay opacie. Ze skarbu cesarskiego pobiera si rwnie ow i pienidze na wydatki dotyczce przewodw, zbiornikw rozdzielczych, cystern publicznych. Czytajc to dzieko, a choby tylko przytoczony fragment, mieszkaniec Krakowa, ktremu stale grozi deficyt wody, cho rzeki grskie nie s zbyt odlege, musi westchn: kiedy to zjawi si i tutaj kto podobny dobremu cesarzowi Nerwie? I czy znajdzie si kto tak energiczny jak staroytny kurator wodocigw Frontinus? Aby jednak nie rozpywa si tylko w pochwaach nad doskonaoci antycznego Rzymu, zwrmy uwag na wzmiankowany w ostatnim

fragmencie fakt, e w wodocigach wczesnych posugiwano si oowiem, wyrabiajc rury z tego metalu. Niestety, nie zdawano sobie sprawy, e wywouje to skutki grone dla zdrowia, midzy innymi powoduje bezpodno. Rzymianie tak kochajcy czyst, grsk wod, powicajcy tyle wysiku swoim akweduktom, niewiadomie sprowadzali sobie ich rurami - mier. Wrmy jednak do Nerwy. Susznie i bez faszywej skromnoci oceniajc swe zasugi i rzdy zoy on owiadczenie, na ktre niewielu ludzi sprawujcych wadz moe sobie pozwoli. Nie uczyniem niczego takiego, ebym nie mg w kadej chwili zoy godnoci i y spokojnie jako czowiek prywatny! Ale i on musia si zetkn z brutalnoci polityki, z nienawici, intrygami, ambicjami jednostek, emocjami tumu. Pretorianie podburzeni przez swego prefekta, zadali ycia dwch osb, ktre bray udzia w zamachu na Domicjana. Nerwa usiowa ratowa zagroonych, ostatecznie jednak ustpi. Zawiza si rwnie spisek kilku senatorw, o czym natychmiast doniesiono. Cesarz postpi po msku - gdy siedzia w teatrze obok przywdcy spisku, wrczy mu sztylet proszc, by zbada, czy jest dostatecznie ostry. Te i tym podobne fakty uprzytomniy Nerwie, e jest czowiekiem zbyt starym i schorowanym, a nade wszystko zbyt wyrozumiaym i uczciwym, by mc duej rzdzi samemu. A co by si stao, gdyby zmar nagle? Nowa wojna domowa byaby nieunikniona, z pewnoci bowiem zgosioby si co najmniej kilku pretendentw do tronu i kada armia, jak niegdy po mierci Nerona, chciaaby widzie swego wodza cesarzem. Decyzja, kto ma by wspwadc i nastpc, zapada w padzierniku 97 roku.

XIV

TRAJAN

---oOo---

(MARCUS ULPIUS TRAIANUS)

Urodzony 18 wrzenia 53 roku. Zmar 8 sierpnia 117 roku. Panowa od 27 stycznia 98 roku jako Imperator Caesar Nerva Traianus Augustus. Zosta zaliczony w poczet bogw. Dewiza rzdw: Chc by takim cesarzem dla obywateli, jakiego chciabym mie cesarza bdc obywatelem.

KOLUMNA TRAJANA
w padzierniku 97 roku cesarz Nerwa wyrzek na Kapitolu sakramentaln formu: Co oby byo dobre, szczsne i pomylne dla senatu i ludu rzymskiego, czyni Marka Ulpiusza Trajana mym synem!, nastpnie za, podczas posiedzenia senatu, da temu Trajanowi imi i godno cezara, a wic mianowa wsprzdc i nastpc - wybr ten na pewno zaskoczy prawie wszystkich Rzymian w stolicy i w prowincjach. Rozumiano, e cesarz nie majc potomstwa musi jako czowiek stary i schorowany wskaza spadkobierc wadzy, czemu jednak zwrci uwag wanie na Trajana? yje przecie wielu krewnych Nerwy. Gdyby za cesarz zechcia szuka wrd obcych, znalazby dostojnikw o

Gdy

znakomitszym pochodzeniu, wietniejszym nazwisku i wikszym dowiadczeniu ni Trajan! Ten bowiem wywodzi si z domu o modym blasku; dopiero jego ojciec doszed do konsulatu. Co najwaniejsze, bya to rodzina osiada od dawna nie w Italii, lecz w Hiszpanii. Po raz pierwszy zatem w dziejach Rzymu wadz najwysz obejmowa czowiek zwizany pochodzeniem nie z Itali, lecz z prowincj. To musiao wywoa zaskoczenie, a moe nawet zgorszenie wielu dumnych Rzymian. Jakie to oburzenie wywoa zaledwie przed dwoma pokoleniami Klaudiusz, gdy do senatu wprowadzi ludzi rodem z Galii! Powoanie na tron Hiszpana stanowio jednak najlepszy dowd cakowitej romanizacji tamtej krainy, a take tego, e imperium stopniowo przeistacza si we wsplnot wszystkich jego mieszkacw. Rodzina Trajana ju od pokole ya w miecie Italika, w pobliu dzisiejszej Sewilli. Naleaa do warstw zamonych obywateli i na pewno posiadaa ziemi w okolicy. Ojciec przyszego cesarza suy w wojsku i doszed do dowdztwa legionu, ktry tumi powstanie ydowskie w Palestynie. Tam da si pozna Wespazjanowi, a ten pniej jako cesarz obdarzy go konsulatem, uczyni patrycjuszem, powierza mu namiestnictwa prowincji - najpierw Syrii, potem Azji. Tak wic mody Marek mia ju atwiejsz drog do kariery wojskowej i cywilnej. Towarzyszy ojcu w Syriii. Za panowania Domicjana dowodzi legionem, ktry poprowadzi z Hiszpanii nad Ren. W 91 roku piastowa konsulat, a potem namiestnictwo Germanii Grnej. Tam te dowiedzia si, e zosta adoptowany przez Nerw i mianowany cezarem. Stary wadca zmar pod koniec stycznia 98 roku. Trajan przebywa wtedy w Kolonii, dokd wiadomo przywiz mu mody oficer, Hadrian - jego krewny i podopieczny. Nie popieszy jednak natychmiast do Rzymu i jeszcze przez kilkanacie miesicy umacnia lini obronn midzy grnym Renem i Dunajem, kontynuujc w ten sposb dzieo Flawiuszw. Zaoy te, wzgldnie podnis do rangi kolonii, dwa do dzi istniejce miasta w okolicach Renu, Ulpia Noviomagus - Nijmegen, i Ulpia Traiana - Xanten. Odkd granic Renu mona byo uzna za bezpieczn, tote nieco zmniejszono tamtejsz armi. Na pocztku 99 roku odby triumfalny wjazd do Rzymu. Wszyscy witajcy go z nalenym entuzjazmem musieli jednak zadawa sobie owo ju postawione pytanie: dlaczego wybr Nerwy pad wanie na niego? Podobno decydujc rol w tej sprawie odegra rwienik i krajan Trajana, Licyniusz Sura, cieszcy si ogromnym zaufaniem Nerwy. Jeli to prawda, to trzeba przyzna, e Sura wykaza znakomite, wrcz wieszcze wyczucie talentw Trajana, a ten jako wadca odpaca mu niezachwian przyjani. Trajan przede wszystkim to typ onierza - z wychowania, kariery, usposobienia, zamiowa i mentalnoci. Chodzi oczywicie o najwartociowsze cechy onierskie, a nie o przywizanie do lepej dyscypliny, wydawanie gromkich rozkazw, paradowanie w byszczcym rynsztunku, pobrzkiwanie medalami. Trajan by tym typem onierza, ktry jasno ocenia sytuacj, decyduje szybko, dziaa energicznie, formuuje swoje opinie zwile, rzeczowo, jednoznacznie, ma odwag, zdrowy

rozsdek i talent organizacyjny. Prawd jest rwnie, e Trajan lubi wojn i walk. Przeszed do historii jako najwikszy po Augucie zdobywca. Da imperium najszersze granice, ale zapisa si rwnie wieloma dzieami pokoju. Tak oto charakteryzuje go senator i historyk Kasjusz Dion, piszc mniej wicej w sto lat pniej; jest to portret odmalowany raczej prostodusznie, ale godny uwagi, poniewa tak widzieli swego cesarza sami Rzymianie. Trajan wyrnia si poczuciem sprawiedliwoci, mstwem, prostot obyczajw. By sprawny fizycznie, obj bowiem rzdy w czterdziestych latach ycia, mg wic pracowa na rwni z innymi, by te w peni si duchowych, tak e ani nie ulega modzieczej porywczoci, ani nie przytpiaa go starczo. Nie zazdroci nikomu, nikogo nie zabi, bardzo natomiast szanowa ludzi uczciwych. Z wielk nieufnoci odnosi si do oszczerstw, nie poddawa si gniewliwoci. By powcigliwy w stosunku do cudzych majtnoci, nie szafowa niesprawiedliwymi wyrokami mierci. Wiele oy na wojny, ale wiele te na sprawy pokoju. I cho budowa duo i potrzebnie - drogi, porty, gmachy uytecznoci publicznej - nie splami niczego krwi czyjkolwiek. Przystpny dla ludu, z senatem obcowa godnie. Miowali go wszyscy, a nikt si go nie lka, oczywicie prcz nieprzyjaci. Chtnie uczestniczy w polowaniach, przyjciach, naradach i zabawach. Czsto dosiada si jako czwarty do powozu, czsto te chodzi do domw prywatnych i bra udzia w ucztach. Brak mu byo penego wyksztacenia, jeli chodzi o sztuk wymowy, ale istot kadej sprawy doskonale pojmowa i znajdowa praktyczne rozwizanie. Krtko mwic, nie byo dobrej cechy, ktrej by nie posiad w stopniu bardzo wysokim. Owszem, wiem i to, e lubi chopcw oraz wino. Mona by mie mu to za ze, gdyby skutkiem tych sabostek uczyni lub ucierpia cokolwiek szpetnego czy te zego. A tymczasem on do woli pijc wino pozostawa trzewy, w miostkach za chopicych nie skrzywdzi nikogo. Trzeba tu od razu doda, e Trajan mia on. Bya ni Plotyna, pani szlachetna, cieszca si powszechnym szacunkiem od pierwszych chwil swego dostojestwa, kiedy to wchodzc po stopniach paacu w pewnej chwili odwrcia si i rzeka do tumu w dole: Jak tu wstpuj, tak i wyj bym chciaa! Tak te si stao. Godno pierwszej damy imperium nigdy nie uderzya jej do gowy, nie zmienia jej obyczajw i stosunku do ludzi, jak to niestety czsto si dzieje z paniami, nawet nie cesarzowymi. Maestwo jednak pozostao bezdzietne. Podana charakterystyka Trajana wymaga jeszcze uzupenienia i wyjanienia, przynajmniej w dwch punktach. Najpierw - osd wyksztacenia. Uczyniony on zosta z punktu widzenia pisarza i retora, dla ktrego najwaniejsza jest umiejtno ukadania oracji zgodnie z zasadami wyrafinowanej, antycznej sztuki krasomwczej. My jestemy mniej czuli na uroki retoryki, a nawet wrcz jej nie lubimy. Znajc jednak sposb wypowiedzi Trajana musimy stwierdzi, e ich forma w peni odpowiada naszym wymaganiom, tre za wiadczy o duej inteligencji i przenikliwoci wadcy. Kwestia druga to pominita w charakterystyce pewna sabostka Trajana:

prno, umiowanie piknych tytuw i przydomkw, pochwa i panegirykw. askawie przyj tytu Ojca Ojczyzny, Pater Patriae, ju w samych pocztkach panowania. Jako pierwszy cesarz uywa przydomka Najlepszy, Optimus. Swoje nazwisko dawa oficjalnie miastom, budowlom, nawet legionom. Wynis do godnoci augusty nie tylko on, ale take siostr i siostrzenic. Podobnych przykadw mona by przytoczy wicej. Prno jednak, cho zawsze nieco mieszna, nie bywa przecie cech najgroniejsz. Trajan - tak czuy na punkcie swej wielkoci, tak dbay o uwiecznienie pamici i nazwiska - zosta jednak potraktowany przez los zoliwie, materia bowiem, jakim dzi moemy si posuy do odtworzenia jego postaci i czynw, jest wyjtkowo ubogi. Nie zachowa si aden peny obraz tamtych czasw. Swetoniuszowe ywoty cezarw - korzystalimy z nich wielokrotnie - sigaj po Domicjana wcznie. Inny obszerny zbir cesarskich biografii, jaki przekazaa nam staroytno, Scriptores Historiae Augustae, zaczyna si dopiero od nastpcy Trajana, to jest od Hadriana. Istnieje wic pomidzy owymi zbiorami luk dwch panowa, wanie Nerwy i Trajana. Nie mamy te adnego dziea historycznego greckiego lub aciskiego, ktre by przedstawiao okres w w caoci i dokadnie. A przecie to za Trajana tworzy jeden z najwybitniejszych historykw, Tacyt! Interesowaa go jednak epoka nieco wczeniejsza. Sam Trajan pisa pamitniki o swych wojnach, wzorujc si oczywicie na sawnych pamitnikach Cezara, ale zachowao si z nich jedno tylko zdanie liczce kilka wyrazw. C wic mamy do dyspozycji? Krtkie wzmianki i fragmenty dziejopisw, gar listw cesarza, napisy, monety, pomniki. Jeden z owych pomnikw znany jest powszechnie. To kolumna Trajana w Rzymie, stojca tam, gdzie niegdy rozciga si wspaniay kompleks budowli wzniesionych przez tego cesarza: forum jego imienia, bazylika, hale targowe, biblioteki. Twrc caego zespou by znakomity inynier architekt Apollodor z Damaszku. On te zapewne projektowa i nadzorowa budow marmurowej kolumny, skadajcej si z cokou, bazy, trzonu i kapitelu o cznej wysokoci prawie 40 metrw. Na szczycie, dokd wiod krte schody wewntrzne, sta niegdy posg cesarza; chrzecijanie zrzucili go, umieszczajc figur w. Piotra. W niszy cokou zoono prochy Trajana. Tak wic kolumna bya zarazem i grobowcem, i podstaw posgu grujcego nad miastem. Ale speniaa te trzeci funkcj. Obrazowaa mianowicie i uwieczniaa pami zwyciskich wojen Trajana, a to dziki spiralnie uoonej wstdze paskorzeb. Wstga ta dugoci okoo 200 metrw i szerokoci 1 metra skada si z ponad stu scen przedstawiajcych chronologicznie etapy i epizody dziaa wojennych z duym realizmem i artyzmem kompozycyjnym. Wystpuje cznie okoo 2500 postaci onierzy obu walczcych stron, a sam cesarz pojawia si kilkadziesit razy, zawsze nieco wyszy od otaczajcych go osb. Rozwija si przed nami rodzaj filmu, ilustrujcego - tak si przypuszcza - wspomniane pamitniki Trajana. Jest to bezcenne rdo do poznania rnych aspektw rzymskiej wojskowoci, a zwaszcza uzbrojenia, gode na tarczach, machin. A wszystko mona byo oglda wygodnie i dokadnie z tarasw bibliotek,

jakie wznosiy si tu przy kolumnie. Cho paskorzeby nie maj podpisw, nie ulega adnej wtpliwoci - a dowodz tego przerne szczegy - e przedstawia dzieje obu wojen, jakie cesarz toczy z ludem Dakw na ziemiach dzisiejszej Rumunii. Podj te wyprawy celowo, aby rozbi w por potne pastwo, jakim staa si Dacja pod rzdami krla Decebala. Pierwsza wyprawa ruszya wiosn 101 roku. Wzio w niej udzia 11 legionw oraz wiele kohort samodzielnych, cznie okoo stu tysicy zbrojnych. Dawno ju Rzym nie wystawi takiej armii. Uroczycie egnany wadca opuci stolic 25 marca. Walki byy cikie, najedcy bowiem znaleli godnych przeciwnikw, nie tylko dzielnie si bronicych, ale nawet atakujcych po rzymskiej stronie Dunaju. Ostatecznie w 102 roku Decebal musia prosi o pokj. Zobowiza si zniszczy swe twierdze, wyda zbiegw, ustpi z czci ziem na swoim brzegu. Trajan powrci do stolicy i odby wspaniay triumf; przyj tytu Dacicus, czyli Dacki. W czerwcu 105 roku znowu si tam znalaz. Dakowie bowiem zamali warunki pokoju; przynajmniej tak twierdzono. W 106 legiony przekroczyy Dunaj po mocie zbudowanym przez Apollodora; ten most to wielkie osignicie wczesnej techniki inynieryjnej. Sforsowano grskie przejcia i zdobyto stolic Dakw - Sarmizegetuz, w poudniowej Transylwanii. Decebal popeni samobjstwo. Jego pastwo stao si nowa prowincj imperium pod nazw Dacja. Obejmowaa ona cz ziem dzisiejszej Rumunii - Banat, Olteni, Transylwani - natomiast obecna Dobruda wchodzia w skad prowincji o nazwie Mezja Dolna. W okolicach Sarmizegetuzy zaoono miasto Colonia Ulpia Traiana Augusta Dacica, stolic prowincji. Na zdobyte tereny masowo napywaa ludno, zwaszcza z bakaskich i wschodnich krain imperium, i wprowadzaa tam swoje obyczaje, jzyk, kulty religijne. Przybyszw nciy bogactwa piknej ziemi, a nade wszystko znajdowane w grach zoto. Cz Dakw wysiedlono natomiast na poudnie. Turyci zwiedzajcy nadmorskie miejscowoci Rumunii znajd jeszcze jeden sawny pomnik z czasw Trajana. 60 kilometrw na poudnie od Konstancy, w miejscowoci Adamklissi, stoi na siedmiostopowej platformie okrgy, obmurowany cok, dwigajcy na kopuowatym sklepieniu szecioboczny sup - podstaw grupy figuralnej przedstawiajce jecw i zdobyczne zbroje, trofea. Cao imponuje rozmiarami, sam cok ma 40 metrw rednicy i tak mniej wicej wysoko. Zniszczenia, jakich dokonay wieki, uniemoliwiaj odtworzenie wygldu pierwotnego. Napis informuje, e pomnik powicono Marsowi Mcicielowi jako symbol zwycistwa nad Dakami. Zbudowano go w 109 roku, a od niego wzio nazw pooone w pobliskiej dolinie miasto rzymskie, Tropaeum Traiani. Cesarz odby triumf w 107 roku. Igrzyska trway 123 dni, a wystpio w nich 10 000 gladiatorw. upy dackie wynosiy 5 milionw funtw zota i 10 milionw funtw srebra (rzymski funt = 327 g), a z podbitych terenw przywieziono podobno p miliona jecw. Uroczystoci uwietnio przybycie poselstwa a z Indii, Rzym bowiem otworzy sobie wanie wtedy okno na Morze Czerwone, ktrym wid

szlak morski ku tamtej krainie. W 106 roku, gdy Trajan pokonywa Dakw, jego wdz, Korneliusz Palma podbi i przyczy do imperium now prowincj, pastwo Nabatejczykw, obejmujce cz pwyspu Synaj oraz ziem dzisiejszej Jordanii. Stolic byo miasto Petra, wci fascynujce zwiedzajcych niezwykoci pooenia oraz architektur grobowcw i wity, czc elementy orientalne, greckie i rzymskie. Nowa prowincja otrzymaa nazw Arabii. Wana handlowo i strategicznie droga zostaa poprowadzona z Damaszku do miejscowoci nad zatok Akaba, gdzie miaa baz eskadra rzymskiej floty wojennej. Legion bronicy ziem nowej prowincji przed napadami koczownikw pustynnych obozowa w miecie Bostra. Bezporedniemu poczeniu z Morzem Czerwonym suyo te powtrne oddanie do uytku starego kanau, czcego owo morze z Nilem. Kana ten zwano odtd fossa Traiana. Chyba nie byo prowincji, ktre nie zawdziczayby czego cesarzowi. Wrd zachowanych zabytkw jego budownictwa do najwspanialszych i wci prawdziwie imponujcych naley kamienny most na rzece Tag w Hiszpanii, w miejscowoci noszcej obecnie arabsk nazw Alkantara, ktra znaczy wanie - most. czy on dwa strome brzegi, a jego wysoko od lustra wody wynosi ponad 70 metrw. Arkady zbudowane zostay z blokw granitowych. Architekt, Juliusz Lacer, wyry do dugi, nieudolny poemacik w stojcej przy mocie kapliczce powiconej Trajanowi. Oznajmia z dum, e on, Lacer, sawny bosk sztuk, skonstruowa most, ktry bdzie trwa wieki. Co te si sprawdzio. Mosty wznoszone w naszych czasach bywaj mniej trwae. Dlaczego? Wykaz dzie cesarza w Italii, nie mwic ju o Rzymie, jest dugi. Rozpoczto osuszanie bagien pontyjskich. Rozbudowano port w Ostii, zbudowano nowy w stolicy. Restaurowano kilka drg starych, a na poudniu poprowadzono od Benewentu do Bryndyzjum, w miejsce dawnej via Appia, cakowicie now, nazwan via Traiana. Przypomnijmy, e drogi rzymskie nosiy imiona tych, dziki ktrym powstaway. W samym Benewencie, gdzie zaczynaa si nowa droga, stan uk triumfalny ku czci cesarza, zdobny paskorzebami sawicymi czyny wadcy. uk nie by jeszcze ukoczony, gdy w 113 roku przejeda tamtdy Trajan udajc si na Wschd, aby rozpocz now wojn nad Eufratem i Tygrysem przeciw Partom.

CESARZ I JEGO NAMIESTNIK

Nim udamy si z Trajanem na Wschd, aby walczy z Partami, wypada zatrzyma si i przywoa wiadka jego czasw i rzdw. Chodzi o Pliniusza Modszego, posta ju nam znan. To wanie on jako osiemnastoletni chopiec w sierpniu 79 roku obserwowa w willi swego wuja Pliniusza Starszego nad Zatok Neapolitask wybuch Wezuwiusza i zagad Pompei. Wuj jego jako dowdca eskadry floty wojennej wyruszy na pomoc zagroonej ludnoci tamtej strony zatoki i przepaci to yciem; zgin te dlatego, e jako uczony z powoania pragn obserwowa i bada z bliska przebieg kataklizmu. Pliniusz Modszy uratowa si, pozosta

bowiem w domu, nie popyn z wujem. Cho take przey chwile grozy podczas nocnego trzsienia ziemi, to jednak zachowa - lub udawa, e zachowuje - spokj ducha; czyta w tym czasie dzieo historyczne Liwiusza i robi zapiski. Trzeba przyzna, e zainteresowania literackie chopca okazay si autentyczne i trwae. Pozosta im wierny cae ycie. Dla nas najcenniejszym ich owocem jest 9 ksig listw do rnych przyjaci oraz ksiga korespondencji z cesarzem Trajanem. To prawda, e owe listy do przyjaci byy z gry przeznaczone do publikacji, przez co zbyt wygadzone, czsto monotematyczne. Dotycz jednak rnych interesujcych spraw: s tam pisma polecajce, s gratulacje i kondolencje, opisy, plotki wielkomiejskie, wspomnienia o zmarych, mae rozprawki literackie. Sowem stanowi obraz wczesnego Rzymu warstw wyszych, jakim go widzia i opisa pan bardzo zamony, bardzo wyksztacony i kulturalny. W dawno temu wydanej, lecz wci godnej czytania Historii literatury rzymskiej Kazimierz Morawski tak pisze o owych listach i ich autorze: Wystpuje przed nami czowiek mikki, poczciwy, bez wad wybitnych, systematyczny i uadzony w swych cnotach i zacnoci, sowem przecitna chwalebno. Widnokrg jest zacieniony do rodziny, znajomych, domu i literackich objawie. Wdziczni mu bdziemy za rne wiadomoci o epoce i za jasno, z jak je poda. Kademu, kto czyta te sowa, musi nasun si pytanie: kto bdzie Pliniuszem naszych czasw, na jakiej podstawie bdzie si je osdza? Na pewno nie dziki listom i pamitnikom, dzi bowiem nikt ich nie pisze. A wic co pozostanie? Pliniusze, jeli nawet nie maj rangi twrcw genialnych, s zawsze potrzebni, choby tylko jako wiadkowie. ycie Pliniusza ukadao si w sposb typowy dla przedstawiciela najwyszej warstwy wczesnego spoeczestwa. Odby sub wojskow jako oficer w Syrii. Za Domicjana sprawowa urzdy nisze, dajce wstp do senatu, za Trajana za najpierw zarzdza wanym resortem nadzoru Tybru i kanalizacji miejskiej, a w 100 roku otrzyma godno najwysz, konsulat. Podzikowa cesarzowi za w zaszczyt wygaszajc w senacie panegiryk na cze wadcy; by to popis czoobitnoci, pochlebstwa, retoryki. Morawski tak ocenia utwr i jego efekt: Trajan odetchn niewtpliwie, gdy potok sw niepowcigliwego mwcy przepyn, a kb kadzida i czadu, ktre jego zdrowej, jdrnej gowie nie zamciy myli, opady i odsoniy twarze znuonych suchaczy i zadowolonego ze sowa swego cudw oratora. Popisy Pliniuszowego uwielbienia dla wadzy znajduj do dzi godnych naladowcw, take tych, ktrzy o istnieniu Pliniusza nigdy nie syszeli. W 110 lub 111 roku Pliniusz obj namiestnictwo Pontu i Bitynii, na pnocnych wybrzeach dzisiejszej Turcji. Literat rozmiowany w ksikach, ukadajcy i szlifujcy bez koca kade zdanie, stan oko w oko z trudnymi problemami administracji i sdownictwa. Musia podejmowa decyzje w bezliku spraw i zmaga si z wszelkimi problemami krainy piknej, zamieszkanej wtedy gwnie przez Grekw, ale niezbyt bogatej i szarpanej rnymi konfliktami. Bezradny namiestnik sa zatem wci nowe pisma do cesarza. Przedstawia swe wtpliwoci i

rozterki. Cesarz odpowiada krtko i zwile. Ju samo zestawienie owych rozgadanych referatw i mskich rozstrzygni znakomicie charakteryzuje i namiestnika, i wadc. A dla nas jest to bezcenne rdo wiedzy o tym, czym musiaa si zajmowa i jak funkcjonowaa rzymska administracja w prowincjach. I tak pojawia si do czsto sprawa wodocigw, w maych nawet osiedlach. Ale widoczna te jest troska, aby lokalne ambicje nie prowadziy do wznoszenia kosztem podatnikw budowli mniej uytecznych. A wic problem tak dobrze nam znany: jak utrzyma rozsdne proporcje inwestycji, ktre z nich uzna za priorytetowe, a ktre przesun na lata dalsze lub wstrzyma? Na chwa Rzymian trzeba przyzna, e anie zawsze miay pierwszestwo, czego nie mona powiedzie o wielu krajach w wiekach znacznie pniejszych. A oto inny problem nam znany: jak ograniczy wydatki na cele subowe, diety, ktre radni rnych miast sami sobie przyznawali, gdy wyjedali do rzymskich urzdnikw niby to dla dobra publicznego. Albo te: namiestnik proponuje, aby w Nikomedii zezwoli na utworzenie zwizku, czyli collegium, rzemielnikw w celu obrony przeciwpoarowej. Cesarz odmawia: jakkolwiek nazw z jakiejkolwiek przyczyny damy tym, ktrzy si zespol, utworz organizacj polityczn. Trajan by wadc mdrym i przewidujcym! W tej korespondencji z cesarzem dwa pisma zwracaj szczegln uwag i s czsto omawiane, maj bowiem ogromne znaczenie historyczne. Chodzi o list i odpowied w sprawie chrzecijan. Pliniusz po raz pierwszy zetkn si z nimi bezporednio dopiero tutaj, w krajach wschodnich, gdzie nowa religia bya bardziej rozpowszechniona ni w zachodnich. Zreszt jako przedstawiciel warstw wyszych i czowiek wyksztacony nie mia dotd ani okazji, ani ochoty, by studiowac w prd, ktry ludzie jego rodowiska uznawali za dziwaczny, judejski zabobon, godny tylko prostaczkw orientalnego pochodzenia. Wadze rzymskie, zawsze uczulone na wszystko, co nowe i niezgodne z tradycj, patrzyy na chrzecijan z najwiksz podejrzliwoci. Spychao to dziaalno chrzecijan do podziemia i wzmagao z kolei przekonanie wadz, e chodzi o tajn, wrog organizacj. Zaklty krg nieporozumie i narastajcych konfliktw! I nikt nie potrafi z niego si wyrwa, nawet ludzie tak wiatli i zacni jak Pliniusz. Gdy przyby do swej prowincji, stwierdzi rycho, e zaraza - wanie tak si wyrazi - szerzy si po wsiach i miastach. Gdyby nawet nie chcia tego dostrzega, zmuszali go do dziaania donosiciele. Rzym bowiem nie zna urzdu oskaryciela publicznego, to jest prokuratora, a przestpcw wskazywali ludzie prywatni, dla wasnych korzyci. Skary si Pliniusz w licie do cesarza: Nigdy dotychczas nie uczestniczyem w postpowaniu sdowym przeciw chrzecijanom, tote nie orientuj si, co i jak naley kara i bada. Wtpliwoci nasuwa mi rwnie kwestia, czy mam uwzgldni wiek, czy te nie czyni rnicy midzy najmodszymi i dorosymi; i czy uniewinni kogo, kto nawraca si okazujc skruch, czy te porzucenie chrzecijastwa nie ma znaczenia?

Ostatecznie - jak informuje - zastosowa zasady tego rodzaju: oskaronych zapytywa, czy istotnie s chrzecijanami; gdy si przyznawali, ponawia pytanie dwukrotnie, groc mierci; opornych skazywa, wychodzi bowiem z zaoenia, e karygodny jest sam upr i zuchwalstwo; obywateli rzymskich podejrzanych o sprzyjanie chrzecijastwu, odsya do stolicy dla zbadania sprawy. Anonimowe donosy oskaray te wielu, ktrzy w obecnoci namiestnika nie tylko sownie zaprzeczyli temu, lecz udowodnili lojalno skadajc ofiary bogom i wizerunkowi cesarza; ci byli zwalniani, podobnie jak ci, ktrzy przyznali, e byli niegdy chrzecijanami, lecz obecnie znowu czcz bogw. Pliniusz zainteresowa si rwnie nauk moraln i kultem chrzecijan. Byli wyznawcy opowiadali mu, e w wyznaczonych dniach zbierali si o wicie i przysigali nie kra, nie zabija, nie cudzooy, nie oszukiwa, i e mieli te takie dni, gdy spoywali pokarm prosty i zwyky. Tak przedstawiono Pliniuszowi istot obrzdw nowej religii, a raczej on j tak poj. Wydao mu si to podejrzane, goszono bowiem powszechnie, e podczas zebra chrzecijan dziej si rzeczy niezwyke i zbrodnicze. Postanowi doj prawdy nawet za pomoc tortur. Pisze o tym z cakowitym spokojem --on, wytworny humanista, agodny i przyjazny wszystkim! Wzi na mki dwie diakonisy, czyli dziewczyny-suebnice. Po tym wszystkim zrozumia, e chodzi tylko o jaki przewrotny zabobon. Przerwa wic dochodzenia i zwrci si do cesarza o rad, co czyni dalej, skoro wypadaoby pozwa przed trybuna mnstwo ludzi. Zaznaczy w tym licie z dum, e wida ju pozytywne skutki dotychczasowych dziaa, oyy bowiem niechrzecijaskie witynie, przedtem opustoszae, znw skada si ofiary i kupuj w tym celu zwierzta. Std atwo wnosi - pisa Pliniusz - ilu ludzi daoby si poprawi, gdyby umoliwiono im skruch. Odpowied cesarza jest jak zwykle jasna i zwiza. Postpowanie namiestnika uznaje si za waciwe. Naley ukara tych chrzecijan, ktrym udowodni si ich win, przebaczajc natomiast tym, ktrzy zo cze bogom. Jednake nigdy nie wolno uwzgldnia oskare anonimowych. Albowiem i przykad daje to najgorszy, i nie jest godne naszego wieku. Ilu wadcw w historii ludzkoci pozwolio sobie na takie sowa? Ile rzdw zdoaoby utrzyma si bez przyjmowania donosw anonimowych? Ta jedna wypowied stawia Trajana wrd najbardziej prawych ludzi wadzy. Oczywicie, mona mu stawia pewne zarzuty z punktu widzenia obecnie obowizujcych norm moralnych, a raczej tych norm, ktre winny by obowizywa powszechnie. Prowadzi przecie wojny zaborcze i akceptowa przeladowania jednej z religii, cho nie wiedzia, jakie s prawdziwe pogldy jej wyznawcw, a nawet nie stara si pozna tych pogldw; podobnie zreszt postpowa jego wiaty namiestnik. W obu wszake sprawach mona atwo znale powody takiego postpowania. Dakowie nad Dunajem i Partowie za Eufratem stanowili bowiem rzeczywiste zagroenie granic. Wobec za chrzecijan cesarz kierowa si rzymsk zasad podejrzliwoci, gdy w gr wchodziy obce kulty i

organizacje dziaajce bez zezwolenia. Bra i to pod uwag, e skoro chrzecijan przeladowano ju poprzednio, musz by oni nieprzyjani wadzy. Ale ani on, ani aden z cesarzy panujcych przed nim i po nim nie rozumia i nie by w stanie doceni pewnego prostego prawa socjologicznego: kady przeladowany ruch krzepnie, umacnia si i hartuje. Z punktu widzenia interesw nowej religii, gorsze byoby to, gdyby wadza rzymska nic w tej sprawie nie czynia. Nie bdmy jednak zbyt surowi w traktowaniu staroytnych. Przecie rwnie dzieje najnowsze dowodz, ze tego prawa, tak prostego i tak oczywistego, nikt nie zna. Moe dlatego, e politycy zwykle nie maj czasu, by zajmowa si histori nieco odleglejsz. Spraw przeladowa niezmiernie komplikowaa okoliczno, e niektrzy chrzecijanie wprost dali mczestwa. Dowodz tego choby listy w. Ignacego, biskupa Antiochii. Zosta on za Trajana uwiziony i zapewne jako obywatel rzymski - odesany do stolicy pod eskort. Listy pisa do rnych gmin chrzecijaskich ju w drodze. W jednym z nich skierowanym do wspwyznawcw w Rzymie, wrcz prosi, by nie wstawiali si za nim u wadz, pozbawiliby go bowiem zasugi i chway cierpienia. Ale w. Ignacy to waciwie jedyny imiennie znany mczennik z czasw Trajana. Jeli bowiem chodzi o w. Klemensa, trzeciego biskupa Rzymu po w. Piotrze, to nie wszystko jest jasne. Ksidz Henryk Fros pisa w swym doskonaym dziele Twoje imi: Nie wiem nawet dobrze, jak mierci zakoczy ycie, skoro wczeniejsze wiadectwa o niej milcz, a tradycja mianujca go mczennikiem pojawia si dopiero w IV stuleciu. Wolno przypuszcza, e dokona mczestwa rozumianego w szerszym tego sowa znaczeniu, tzn. zmar na wygnaniu. Nie potpiajmy wic Trajana, skoro nie potpili go chrzecijanie redniowiecza. Dante spotka jego dusz w szstym krgu Raju. Jakim cudem mg dosta si tam poganin i przeladowca? Tumaczy to legenda: papie Grzegorz Wielki, ktry podziwia cnoty Trajana, uprosi Boga, aby zezwoli duszy tego wadcy powrci na krtko ciau; a gdy proba zostaa speniona, zmartwychwstaego ochrzczono.

WOJNA NA WSCHODZIE
Cesarz, jak si rzeko, opuci Itali w 113 roku. Ustanowi gwn kwater w Antiochii i wiosn roku nastpnego roku rozpocz dziaania wojenne w Armenii, stanowicej od dawna powd konfliktw obu mocarstw - Rzymu i monarchii partyjskiej. Zaj j szybko i zorganizowa tam now prowincj. Zim z 114 na 115 rok spdzi znowu w Antiochii. Tylko cudem uratowa si wtedy z potwornego trzsienia ziemi, ktre pochono tysice ofiar i obrcio w gruzy jedno z najwietniejszych miast wczesnego wiata. W 115 roku podbi pnocn i zachodni Mezopotami, a wic pogranicze dzisiejszych pastw: Syrii, Turcji, Iraku. W roku nastpnym ruszy na poudnie przez urodzajne, uprawne rwniny. Tereny bowiem

obecnie ppustynne naleay w staroytnoci do najbardziej kwitncych krain, a to dziki wspaniaemu i ogromnemu systemowi kanaw nawadniajcych. By on dzieem Sumerw stworzonym przed tysicleciami, a wszystkie nastpnie yjce tam ludy rozbudoway go i udoskonaliy. Dopiero w redniowieczu kanay z rnych przyczyn zaniedbano, przez co wielkie obszary zmieniy si niemal w pustyni. Zdobyto Ktezyfont nad Tygrysem, stolic Partw. Trajan zasiad na zotym tronie krla krlw, a kraj nad ta rzek anektowano jako prowincj pod nazw Asyrii. Maszerowano dalej na poudnie. Cesarz popyn w d wielkiej rzeki i stan wreszcie nad Zatok Persk jako pierwszy wdz rzymski. Czy chcia i dalej na wschd szlakiem Aleksandra Wielkiego? Podobno myla o tym. Mia wszake do trzewoci i zdrowego rozsdku, aby odrzuci plany nazbyt ambitne i nierealne. Usprawiedliwia si jednak, jeli wierzy przekazom, swym wiekiem, przekroczy bowiem pidziesitk. Powiedzia: Gdybym by modszy, popynbym std nawet do Indii. Wyprawa bya nie do urzeczywistnienia take dlatego, e zdobyczy w Mezopotamii jeszcze nie umocniono, a Partowie wci atakowali od wschodu. Pod koniec 116 roku, gdy Trajan powrci do Babilonu, okazao si, jak niebezpieczna jest sytuacja. Doszo wtedy do buntu w jednej z krain nad Eufratem, Partowie za rozpoczli ofensyw. W cikich walkach Rzymianie zdoali obroni prawie wszystkie nabytki, w Ktezyfoncie za Trajan koronowa marionetkowego krla Partw, ktry mia by hodownikiem Rzymu, nie znalaz jednak adnego poparcia wrd swego ludu. W tych samych latach, kiedy legiony walczyy na ziemiach dawnej Asyrii i Babilonii, wybucho powstanie ydw w kilku krainach pod rzymskim panowaniem: w Libii, Egipcie, Syrii, na Cyprze. Moe powstanie podsycali Partowie? A moe zrodzio si ono samorzutnie, z wiary, e istnieje szansa powodzenia, gdy Rzymianie tocz cikie boje z mocarstwem ociennym? Objawi si rwnie mesjasz. Wiemy z uamkowych informacji, e powstanie miao charakter niezmiernie gwatowny i krwawy; przerodzio si w formaln wojn midzy ydami a ludnoci autochtoniczn i Rzymianami na wielu terenach. Zginy setki tysicy ludzi, a rne miasta, wrd nich Aleksandria, doznay straszliwych zniszcze. Niestety, dzieje tej wojny, ktra rozmiarami i dramatyzmem moe dorwnywaa sawnej wojnie za Nerona, s nieznane, nie zachowa si bowiem aden obszerny opis. Wynik ostateczny by dla powstacw, po ich pocztkowych sukcesach, tragiczny. Namiestnicy cesarscy stumili ruch z niesychan brutalnoci. Podczas oblenia twierdzy Hatra w Mezopotamii Trajan zachorowa. Podejrzewa prb otrucia, przerwa wic oblenie i latem 117 roku powrci do Antiochii, zamierzajc uda si do Italii. Namiestnictwo Syrii i dowdztwo armii Wschodu powierzy swemu krewnemu, Hadrianowi. Mia on ju dowiadczenie wojskowe i popieraa go cesarzowa Plotyna. Prawdopodobnie w Antiochii dotkn cesarza czciowy parali - skutek ataku apoplektycznego. Mimo to rozpocz podr. Zmar 9 sierpnia w

miecie Selinus, u wybrzey Cylicji. Prochy uroczycie przewieziono do Rzymu, gdzie umieszczono zot urn w niszy cokou kolumny. Pami o dobrym wadcy trwaa dugo. Jeszcze w trzy wieki pniej pochlebczy senat, pragnc wyrazi najwysze uznanie dla tego lub innego cesarza, woa: Felicitor Augusto, melior Traiano! - bardziej szczsny ni August, lepszy od Trajana! Gdybymy chcieli przeoy tamte okrelenia na jzyk naszej historii, musielibymy mwi: Bardziej szczsny ni Bolesaw Chrobry, bardziej gospodarny ni Kazimierz Wielki!

XV

HADRIAN

---oOo---

(PUBLIUS AELIUS HADRIANUS)

Urodzony 24 stycznia 76 roku. Zmar 10 lipca 138 roku. Panowa jako Imperator Caesar Traianus Hadrianus Augustus od 11 sierpnia 117 roku do mierci. Zosta zaliczony w poczet bogw.

ONIERZ I POETA
poprzedzona czciowym paraliem przysza tak nagle, e Trajan nie zdoa oficjalnie wskaza, kogo uwaa za swego nastpc. Mg to uczyni przyznajc temu, kogo wybra, tytu i wadz trybuna ludowego; tam postpi Nerwa wobec niego samego. Nikt wszake nie wtpi, kto powinien by dziedzicem: Publiusz Eliusz Hadrian. By on zwizany z Trajanem podwjnym wzem rodzinnym jako wnuk jego ciotki oraz m Sabiny - wnuczki siostry cesarza. By rwnie krajanem, urodzi si bowiem, jak Trajan, w hiszpaskim miecie Italika, w pobliu dzisiejszej Sewilli. Obie rodziny yy tam od pokole. Kiedy za Hadrian straci ojca jako chopiec dziesicioletni, wanie Trajan obj nad nim opiek sdow wraz z innym obywatelem Italiki, Attianusem. Trajan, piastujcy wwczas rne godnoci wojskowe i cywilne, ale nawet nie marzcy o tym, e kiedy zostanie cesarzem, prawdziwie

mier

troszczy si o modzieca. Uatwi Hadrianowi awans, gdy ten odbywa sub w legionach - najpierw w Hiszpanii, a potem nad Dunajem i Renem. Symboliczn wymow mia fakt, e w pocztkach 98 roku wanie Hadrian jako pierwszy donis swemu opiekunowi, bawicemu w Kolonii, o mierci Nerwy. Z t chwil Trajan, adoptowany przez Nerw ju wczeniej, sta si wadc imperium, Hadrian za szed jeszcze szybciej po stopniach kariery. Wzi udzia w wyprawie do Dacji, gdzie zosta wyrniony dwukrotnie za odwag. Piastowa wysze urzdy i wszed w skad senatu. W drugiej wyprawie przeciw Dakom walczy z Sarmatami zza Dunaju. W 108 roku by konsulem. W kilka lat pniej wojowa w Armenii i Mezopotamii. W 117 roku, gdy cesarz postanowi wrci do Rzymu, Hadrian otrzyma kluczowe wtedy namiestnictwo Syrii oraz dowdztwo armii Eufratu. Kt wic mg wtpi, e umierajcy bezpotomnie wadca wanie w nim widzi nastpc? Niektrzy twierdzili, e Trajan usynowi go formalnie na ou mierci. Inni przeczyli temu; akt w - tak utrzymywali - zmyliy lub zainscenizoway dwie osoby: Attianus, niegdy opiekun Hadriana, a potem prefekt pretorianw, oraz cesarzowa Plotyna. Historyk Kasjusz Dion, powoujc si na swego ojca, ktry rzekomo zbada dokadnie spraw, pisze: mier Trajana ukrywano przez kilka dni, aby wpierw ogosi, e adoptowa on Hadriana. List skierowany w tej kwestii do senatu rzekomo przez cesarza nosi podpis nie jego, lecz Plotyny, co nigdy si nie zdarzyo. Wedug jeszcze innych rzecz tak wygldaa: gdy cesarz ju nie y, kto ukryty za kotar przy ou gosem sabym, lecz podobnym do Trajanowego, dokonywa wobec wiadkw aktu adopcji. Jednake owe plotki i przypuszczenia, zrozumiale w takich okolicznociach, nie miay znaczenia. Przejcie wadzy odbyo si spokojnie i bez adnych wstrzsw. O zgonie Trajana w cylicyjskim miecie Selinus dowiedzia si Hadrian 11 sierpnia 117 roku w Antiochii. Okrzyknity natychmiast cesarzem przez tamtejsze oddziay wyjecha do Selinus, oddalonego od Antiochii o kilka dni drogi; pniej nadano temu miastu imi Trajanopolis, aby upamitni, kto tam zmar. Zwokom przewoonym do stolicy towarzyszy mieli: wdowa po cesarzu - Plotyna, prefekt Attianus oraz siostrzenica Trajana, a zarazem teciowa Hadriana, Matidia. Sam stosowa natomiast pismo do senatu z prob, by zaliczono zmarego w poczet bogw oraz aprobowano wol wojska, ktre uznao jego, Hadriana, za nastpc. Zoy rwnie pisemn przysig, e wadz bdzie sprawowa tylko dla dobra pastwa i nie skae na mier adnego senatora; odmawia te z gry przyjcia szczeglnych tytuw i zaszczytw. Senat oczywicie przysta na wszystko. Tylko z ubstwieniem Trajana byy podobno pewne kopoty - normalna zoliwo ywych wobec zmarych. Jak przedstawia si nowy cesarz? Gdy obejmowa wadz mia 41 lat. By mczyzn wysokim, postawnym, sprawnym fizycznie, dobrym piechurem, wietnym jedcem, a take odwanym myliwym, ktry oszczepem powali niejednego dzika, a nawet lwa. Rzeby i wyobraenia na monetach pokazuj, e rysy mia regularne, mskie, wosy bujne i starannie ufryzowane - oraz gst brod; ta ozdoba jego oblicza musiaa

stanowi wstrzs dla rzymskiej opinii, by bowiem pierwszym cesarzem, ktry j zapuci. Wszyscy dotychczasowi golili si starannie, od niego natomiast poczynajc, przez cae dwa wieki, bo a do Dioklecjana wcznie, wadcy Rzymu mieli nosi brody, oczywicie rnej wielkoci i rozmaitych ksztatw, zalenie od mody i upodoba. Dlaczego jednak wanie Hadrian tak radykalnie zerwa z tradycj? Niektrzy powiadali, e chcia w ten sposb zasoni blizny na twarzy. Chyba jednak chodzio o co zupenie innego, a mianowicie o zamanifestowanie swoich pogldw i skonnoci. Brod bowiem nosili wtedy gwnie intelektualici, profesorowie, filozofowie, pisarze, kapani wielu kultw. Zapuszczajc wic brod Hadrian jakby wskazywa na to, e czuje si przede wszystkim intelektualist. I by nim rzeczywicie z wyboru, cho niemal od chopca wyrasta w obozach wojskowych, a jako oficer spenia doskonale swe obowizki na wszystkich szczeblach dowodzenia i w kadej sytuacji. Cesarz wielbi poezj, sztuk, retoryk, filozofi, mistyk, wszystko co dawne i tajemnicze, a zwaszcza greck kultur. Sam pisa wiersze, pisa dziea proz - wrd nich autobiografi, niestety zaginion - malowa i rzebi, szkicowa portrety budowli. Byo w tym oczywicie wiele dyletantyzmu, nadmiernych ambicji, niemal chorobliwej niecierpliwoci. Wadca pragn by w kadej dziedzinie twrczoci pierwszy i oryginalny. Krytykowa wic najwiksze sawy epok minionych - Homera, Cycerona, Wergiliusza - a wspczesnych twrcw z jednej strony ciga do siebie i obsypywa askami, z drugiej za, jako czowiek bardzo draliwy, nieraz wrcz przeladowa. Najgorzej powiodo si wybitnemu architektowi Apollodorowi z Damaszku, ktry tak wsawi si za Trajana, midzy innymi jako budowniczy jego kolumny. Narazi si wtedy modemu Hadrianowi, zby bowiem jego uwag w sprawie pewnej budowli pogardliwie; Zajmuj si swoimi sprawami, bo na tym nic si nie rozumiesz! Kiedy wic znowu skrytykowa pomysy Hadriana ju jako wadcy, znalaz si w nieasce: zosta wygnany, a potem nawet podobno skazany na mier. Sprawiedliwo kae doda, e wedug niektrych przyczyn upadku Apollodora byy naduycia finansowe, ktrych si dopuci podczas wielkich robt. Nie jest to nieprawdopodobne, gdy afery takie zdarzay si czsto i nie tylko w staroytnoci. W kadym razie inni twrcy, nauczeni przykadem Apollodora, a moe z natury ostroniejsi, chtnie przyznawali cesarzowi racj w kadej kwestii. Retor Faworinus pokornie przyj pouczenie Hadriana co do pewnej stylistycznej wtpliwoci, cho racja bya po jego stronie. Gdy pniej zarzucano mu, e tak atwo ustpi, odrzek: Cesarz jest przecie mdrzejszy ode mnie, skoro ma pod swoimi rozkazami 30 legionw! Wypowied ta zdaje si stanowi do dzi wytyczn postpowania caych zastpw uczonych i pisarzy. Zachoway si tylko drobne fragmenty twrczoci Hadriana. S to uomki dwch mw, wyryte na kamieniu na wieczn pamitk rzeczy oraz kilka wierszykw. Z tych ostatnich najbardziej znany i cytowany jest ten, ktry ju u schyku swych dni cesarz skierowa sam do siebie, a raczej do swej duszyczki. Po acinie rozpoczyna si od sw: Animula vagula, blandula", a w polskim przekadzie K. Morawskiego brzmi:

Duszyczko moja, tkliwa i ruchliwa, Gociu ty ciaa mojego i druhno, Co pjdziesz teraz w ostpy ciemnoci, Twarde i nagie, i pene bladoci A artw stroi ju zwykych nie bdziesz (..)

Bardzo by si jednak myli ten, kto by czytajc ten wiersz i powysz charakterystyk Hadriana uzna go za wadc niezbyt powanego, zajmujcego si gwnie pseudotwrczoci i rozrywkami intelektualnymi, za dziwaka, kabotyna i sob, przypominajcego w pewnym stopniu Nerona, rwnie wielbiciela greckiej kultury. Byo w Hadrianie jakby dwch ludzi rnych i niepodobnych do siebie, ale wcale sobie nie przeszkadzajcych. Jeden to w maostkowy, zmienny, wrcz neurasteniczny intelektualista i niezbyt utalentowany twrca. Drugi to prawdziwy wadca. Powany, twardy wobec innych i siebie, mski, zdecydowany, patrzcy daleko, gotw do posuni radykalnych, tytan pracy, niezmordowany suga imperium, wnikajcy we wszystkie sprawy kadej krainy ogromnego pastwa; na pewno jeden z najlepszych cesarzy, jakich mia Rzym w cigu caej swej historii. Dlaczego pozosta na Wschodzie, dlaczego nie towarzyszy aobnemu pochodowi, czemu nie popieszy do stolicy, aby umocni tam swe wadztwo? Tak zapewne postpiby kto mylc tylko o interesie osobistym, a nie o dobru pastwa. Hadrian uzna, e najwaniejsz spraw jest uregulowanie kwestii wschodniej. Doszed do wniosku, e utrzymanie zdobyczy Trajana byoby dla Rzymu zbyt kosztowne pod wzgldem militarnym, a take finansowym. Mia odwag - on, onierz, ktry nieraz dowid swego mstwa na polu bitwy! - uczyni krok o historycznym znaczeniu: dobrowolnie wycofa si z Mezopotamii i Armenii, odda utworzone tam niedawno prowincje, doprowadzi do ugody z Partami. Narazi si oczywicie na oskarenia, e zaprzepaszcza owoce zwycistw poprzednika, podj jednak to ryzyko wiadomie i miao. Ju to stawia go w rzdzie wadcw bardzo wybitnych i bardzo te nielicznych. Niestety, historycy wol opiewa krwawych wodzw, optanych rzdz nieustannych podbojw i cigego rozszerzania granic, rzadko natomiast docenia wielko tych, ktrzy potrafili ustpi, powstrzyma sw zachanno, cofn si. Gdy sprawy ostatecznie uoono, cesarz jesieni 117 roku opuci Antiochi. Uda si nad dolny Dunaj, aby poskromi lud Roksolanw, niepokojcy granice Dacji. Tutaj przybyli gocy z wiadomoci, e w Italii wykryto i stumiono grony spisek. Rzekomo na jego czele stao czterech byych konsulw, najbliszych doradcw i wodzw Trajana, ktrzy przygotowywali zamach stanu i obalenie Hadriana. Tych trzech uwiziono - tak donosili gocy - i na mocy wyroku senatu natychmiast stracono. Czy by to spisek rzeczywisty, wywoany oburzeniem z powodu oddania zdobyczy Trajana? A moe to Hadrian, lkajc si tak wybitnych mw stanu, pozby si ich po zmylonym zarzutem knowa, a win za ich mier zwali na senat? On sam przysiga, e wszystko stao si bez jego wiedzy i wbrew woli, darowaby bowiem tamtym ycie, gdyby nie nadgorliwo

senatorw i urzdnikw w Rzymie, ktrzy zawiadomili go o wszystkim ju po fakcie. Podejrzenia jednak pozostay, mieli je staroytni i mamy dzi take my.

WIELKIE PODRE
Do stolicy cesarz zawita dopiero latem 118 roku, witany - rzecz jasna entuzjastycznie. Byy wspaniae igrzyska, by triumfalny, pomiertny wjazd Trajana, ktrego posg umieszczono na rydwanie; Hadrian bowiem nie odbiera mu chway zwycistw. W Rzymie wadca pozosta przez trzy lata. W 121 roku rozpocz wielkie podre, ktre kolejno wiody go po wielu krainach imperium. Panowa 21 lat, a prawie poow tego czasu spdzi podrujc. aden z jego poprzednikw nie mgby si tym pochwali. Dawniejsi cesarze, nawet Domicjan, opuszczali Itali jakby pod przymusem i w celach gwnie wojennych. Hadrian pierwszy zrozumia, e jest obowizkiem wadcy stwierdzi na wasne oczy, jak przedstawia si sytuacja nawet w bardzo odlegych prowincjach. Przeprowadza wic inspekcje konsekwentnie i wszechstronnie, interesoway go zarwno miasta, jak te obozy wojskowe. By moe podre te byy wynikiem pewnej nerwowoci, jaka niewtpliwie go cechowaa. Ale jeli nawet tak, to trzeba przyzna, e Hadrian wyzyska sensownie i z poytkiem dla pastwa niepokj gnajcy go z miejsca na miejsce. By Hadrian chyba pierwszym w dziejach znanym nam turyst na wielk skal, mionikiem zwiedzania dalekich krain. W toku kadej inspekcji znajdowa czas i siy, by ogldn wszystko, co uchodzio za godne poznania, czy to byy cuda przyrody, czy te klejnoty sztuki i architektury. Wane jest take to, e Hadrianowe peregrynacje pozostawiy wszdzie liczne lady i dowody pobytu wadcy; s to rne budowle, napisy na jego cze, rwnie monety wybijane przez rozmaite miasta w celu upamitnienia przyjazdu cesarza. W 121 roku Hadrian uda si do Galii oraz do prowincji nad grnym Renem i Dunajem. W trjkcie midzy tymi rzekami umocni system fortyfikacji zbudowany jeszcze przez Domicjana, a rozwinity przez Trajana. W roku nastpnym by ju w Brytanii. Przystpiono tam do wielkich prac nad tzw. waem Hadriana, biegncym od zatoki Solvay do ujcia rzeki Tyne przez okoo 80 mil rzymskich, czyli 120 kilometrw. Przecina on pwysep w miejscu bardzo wskim i zabezpiecza przed atakami plemion grskich z terenw dzisiejszej Szkocji. Wbrew nazwie nie by to tylko wa ziemny. Znaczne partie wzniesiono z kamienia i cegy. Zbudowano tam wiee i forty, na zapleczu - drogi, a na przedpolu - fosy. To imponujce dzieo inynierii wojskowej powstao w cigu zaledwie kilku lat. Kto wykona ogrom robt? Gwnie onierze, ich to bowiem uywano w okresach pokoju do prac publicznych, oni budowali drogi, mosty, akwedukty na wszystkich kracach imperium. Cesarz powrci do Galii w tyme 122 roku. Na poudniu, w miecie Nemauses, obecnym Nimes, wznis bazylik ku czci Plotyny, niedawno zmarej wdowy po Trajanie. Opakiwa j jako sw opiekunk chyba szczerze, przez dziewi dni nosi strj aobny, uoy poemat sawicy

pami tej tak yczliwej mu pani. Podobnie egna ju wczeniej, w 119 roku, sw teciow - Matidi. Wygosi mow pogrzebow, czciowo zachowan dziki wyryciu jej tekstu na kamiennych tablicach, i zbudowa wityni Matidii, senat bowiem zaliczy j w poczet bogw. To chyba jedyny wypadek w dziejach ludzkoci, by zi dosownie ubstwia teciow i obdarzy j wityni. Jednake poycie cesarza z crk Matidii, Sabin, nie ukadao si dobrze. Jeli wolno wnioskowa z zachowanych podobizn, bya to kobieta bardzo przystojna, Hadrian jednak uskara si na jej przykry charakter. Do ostrego konfliktu doszo w 122 roku, kiedy zarzuci onie, e zbyt swobodnie przestaje z dwoma dostojnikami. Jednym z nich by prefekt pretorianw, Septycjusz Klarus, drugim, sekretarz cesarza, Gajusz Swetoniusz, ktry cieszy si do dzi zasuon saw, jako autor ywotw cezarw, czyli biografii dwunastu wadcw Rzymu od Cezara po Domicjana wcznie. Cho nie jest to dzieo najwyszych lotw, podaje jednak duo faktw, take anegdotycznych, w sposb ywy i przystpny, stanowi wic bezcenne rdo poznania osobowoci panujcych. Tym bardziej, e autor jako sekretarz cesarza mia dostp do tajnych archiww. Obaj dostojnicy popadli w nieask i musieli opuci dwr; dalsze ich losy nie s znane. Jeli chodzi o Sabin, to Hadrian owiadczy, e gdyby by czowiekiem prywatnym, najchtniej by si z ni rozwid, ale jako wadca nie chce dawa zego przykadu. Maestwo wic, zreszt bezdzietne, trwao, a Sabina braa nawet udzia w niektrych podrach ma. Jednake trwaa rwnie wzajemna nieufno, a nawet niech. Zim 122 na 123 rok cesarz spdzi w Hiszpanii, skd przeprawi si na brzeg afrykaski, do Mauretanii. Prowincja ta obejmowaa mniej wicej dzisiejsze Maroko i cz Algierii; nie naley jej myli z Mauretani obecn. Doniesiono tam cesarzowi, e grozi wojna z Partami, popieszy wic przez Kret i kraje Azji Mniejszej nad Eufrat. Rokowania zaegnay kryzys, Hadrian wszake pozosta na Wschodzie do 124 roku. Odwiedzi Antiochi i sawn ze swych budowli Palmir. Jedzi po rnych krainach i miastach Azji Mniejszej. W pewnej miejscowoci w Bitynii spotka chopca niezwykej urody, imieniem Antinous. Wzi go ze sob jako ulubieca i nigdy si z nim nie rozstawa. Jeszcze w 124 roku zawita do prowincji bakaskich. By moe wtedy powstao miasto Hadrianopolis, dzisiejsze Edirne w europejskiej czci Turcji. Na pewno natomiast, wanie w 124 roku, otrzymao od cesarza prawo miejskie Aquincum nad Dunajem, staroytny poprzednik Budapesztu. Pozostay tam jeszcze resztki rzymskiego miasta oraz obozu legionowego. Hadrian przeprawi si take za Dunaj, do Dacji, gdzie przed kilku laty walczy pod rozkazami Trajana. Na zim 124 na 125 rok uda si do swoich ukochanych Aten. Pobyt pod Akropolem trwa dugo, do wiosny 126 roku, ale z przerwami, Hadrian bowiem zwiedza wwczas rne krainy Grecji, take wyspy. W Atenach jednak czu si najlepiej, wrd wspaniaych zabytkw sztuki i pamitek po niemal legendarnych postaciach przeszoci. Tu przecie yli m.in. Sokrates i Perykles, Platon i Arystoteles, Sofokles i Demostenes. Jeszcze za ycia Trajana Hadrian zosta zaszczycony przez Ateczykw urzdem archonta,

uwaa si wic za obywatela miasta i stale obsypywa je rnymi askami. Spord budowli, ktre tu wznis, na pierwsze miejsce wysuwa si monumentalna witynia Zeusa Olimpijskiego. Zacz j budowa jeszcze tyran Pizystrat w VI wieku p.n.e., wic prawie siedemset lat przed czasami Hadriana, ale wtedy prace rycho przerwano. Podjto je znowu w II wieku p.n.e. na koszt krla Syrii Antiocha IV, zmieniajc plan dawny, lecz mier tego wadcy wstrzymaa roboty. Tak wic cesarz rzymski mia urzeczywistni to, czego nie zdoali dokona Grecy. Pracowano poczynajc od 126 roku z tak energi, e ju kilka lat potem, podczas jednego ze swoich pniejszych pobytw w Atenach, Hadrian mg konsekrowa wityni, ktra wielkoci i wystrojem zaliczaa si do najwspanialszych w wiecie helleskim. Pozostao z niej tylko 16 kolumn (pierwotnie miaa ona 104), kada wysokoci ponad 17 metrw. Stan tam potny posg Zeusa wykadany zotem i koci soniow, stany te liczne posgi cesarza. Ale jeszcze w 126 roku, kiedy roboty byy dopiero w toku, Hadrian znalaz czas, by da si wtajemniczy w misteria eleuzyskie i przewodniczy uroczystociom ku czci Dionizosa, podczas ktrych zgodnie z prastar tradycj odbyway si przedstawienia teatralne. Do Italii powraca przez Sycyli, gdzie wszed na szczyt wulkanu Etny, aby podziwia stamtd wschd soca. W Rzymie przebywa do lata 128 roku, a potem wyjecha do Afryki. W Numidii, afrykaskiej prowincji cesarstwa, pooonej na ziemiach obecnej Algierii, przeprowadzi inspekcj obozu wojskowego i obserwowa wiczenia legionistw oraz jazdy. Po ich zakoczeniu wygosi 1 lipca mow do onierzy, chwalc ich wysiek, dyscyplin oraz umiejtnoci, a zarazem dajc wiadectwo swemu znawstwu spraw wojskowych; by przecie onierzem od lat niemal chopicych. Tekst mowy wyryto na kamiennym cokole, ktrego cz zachowaa si do dzi. Nastpnie cesarz wyjecha do Aten, std przez Azj Mniejsz do Syrii. Bawic w Antiochii wspi si na gr Kasjusz, aby i tu powita soce. W 130 roku odwiedzi Jerozolim, lec w gruzach od lat szedziesitych, od czasu zniszcze, jakie poczyni Tytus. Zadecydowa, e miasto zostanie odbudowane jako rzymskie pod nazw Aelia Capitolina. Aelia, bo takie byo nazwisko rodowe cesarza; Capitolina, gdy na miejscu dawnej wityni mia stan przybytek Jowisza Kapitoliskiego. Z Jerozolimy droga wioda przez Gaz i Petr do Aleksandrii. Stamtd Hadrian wyjecha wraz z on w gr Nilu, aby na wasne oczy ujrze najsawniejsze i najstarsze zabytki: piramidy, witynie w Tebach, posgi bogw i faraonw. Wanie podczas tej podry, ju w rodkowym Egipcie, zdarzya si tragedia: uton w Nilu Antinous, ukochany chopiec cesarza. Jakie byy przyczyny i okolicznoci mierci? Wypadek, zabjstwo, odejcie dobrowolne? Hadrian wybra to trzecie wyjanienie. Wierzy i kaza gosi, e Antinous z wasnej woli ofiarowa mode ycie, by odwrci zapowiedziane przez wyroczni nieszczcie groce jego panu. W caym imperium wnoszono posgi i witynie Antinousa, uznano go bowiem za bstwo. Wybijano monety ku jego czci. Opowiadano, e duch chopca sta si now gwiazd. Z woli Hadriana w miejscu tragedii powstao miasto

Antinoupolis. Resztki jego okazaych budowli przetrway do XIX wieku, kiedy to posuyy za materia do wznoszonej w pobliu cukrowni. Cesarz jednak nie przerwa podry. Rankiem 21 listopada stan wraz z Sabin i dworem po zachodniej stronie Teb u stp kolosalnego posgu zwanego przez Grekw Memnonem. W rzeczywistoci w posg, a take inny, stojcy obok, przedstawia faraona Amenofisa III. Twierdzono, e wita on soce piewem i naprawd wielu w gos syszao; powiadczali to zwaszcza Grecy i Rzymianie napisami rytymi na pomniku. Co powodowao w fenomen rzekomego piewu? Zapewne ruch powietrza pomidzy szczelinami gazw, gdy po nocnym chodzie nastpowao szybkie ocieplenie. Wrd pa dworu Sabiny bya te poetka Julia Balbilla, znakomitego rodu; znakomitszego ni jej talent. Uoya ona i wyrya na lewej nodze posgu kilka wierszy greckich obwieszczajcych z dum, e Memnon powita piewem cesarza i cesarzow, Dla nas najwaniejsze jest to, e podaje dokadn dat odwiedzin. Potpiamy oczywicie obyczaj szpecenia rnych obiektw gryzmoami - niestety, spotykany i u nas musimy jednak uczciwie zaznaczy, e za 2000 lat niektre z nich mog okaza si wartociowe dla badacza. Jednake t ewentualnoci nie wolno usprawiedliwia bezecnego szkodnictwa. W drodze powrotnej cesarz jecha przez Syri i Azj Mniejsz. Zim 131 na 132 rok spdzi w Atenach, zatrzyma si potem w prowincjach bakaskich i ju zamierza uda si do Italii, gdy przysza wiadomo zmuszajca do zmiany planw; w Palestynie wybucho powstanie ydw.

WIELKIE POWSTANIE
Jakie byy przyczyny tego rozpaczliwego zrywu? Dwie bezporednie s oczywiste: decyzja senatu, by na miejscu dawnej wityni zbudowa przybytek pogaskiego boga, oraz edykt zakazujcy na obszarze imperium obrzezywania chopcw. Oba postanowienia byy w odczuciu ydw straszliw obraz ich przekona i nakazw religijnych. Ale istniaa te przyczyna gbsza: wola wywalczenia niepodlegoci i utrzymania tosamoci narodowej. Od czasw poddania Palestyny Rzymowi kade pokolenie ydw oddawao tej witej sprawie swoj krew i ycie. Tak byo ju za Poncjusza Piata, a wic w latach trzydziestych I wieku. Potem przysza wielka wojna lat 66-70. Nastpnie powstanie za Trajana. Obecnie czwarte z rzdu pokolenie znowu chwytao za bro. Trudno nie wykaza tu zdumiewajcej analogii historycznej, oczywistej dla kadego Polaka. Przecie i w naszych dziejach powtarzao si dokadnie to samo regularne nastpstwo gotowoci do walki i powicenia kadego pokolenia. Konfederacja barska; insurekcja kociuszkowska i legiony; powstanie listopadowe; powstanie styczniowe; rewolucja 1905 roku; walka onierzy wszystkich frontw II wojny wiatowej. Patrzc za z pewnej perspektywy historycznej musimy stwierdzi, e mimo ogromu cierpie i klsk byy to powstania w pewnym sensie zwyciskie, uratoway bowiem to co najwaniejsze w yciu kadego czowieka i kadej spoecznoci: poczucia dumy i godnoci. Tak samo te trzeba ocenia tamte zrywy ydowskie.

Powstanie 132 roku objo Palestyn i zapewne cz Syrii. Pod wzgldem zasigu, dramatyzmu wydarze, zaciekoci walk, liczby ofiar i ogromu zniszcze jest na pewno porwnywalne z powstaniem za Trajana i wielk wojn z czasw Nerona. Niestety, podobnie jak si to ma ze zmaganiami za Trajana, take dzieje tego powstania s nam prawie nie znane, nie zachowaa si bowiem adna wspczesna relacja. Nie miao dziejopisa, jakim dla wojny za Nerona by Jzef Flawiusz. Zdani jestemy tylko na krtkie wzmianki rnych pisarzy antycznych oraz na nonety wybijane przez powstacw. Dopiero po II wojnie wiatowej wyszed na jaw materia rdowy wrcz bezcenny, a mianowicie fragmenty korespondencji wodza ruchu, Szymona z naczelnikami okrgw; zachoway si w kryjwkach pustynnych. Jednake listy te, pisane gwnie po aramejsku, wymagaj jeszcze penego opracowania. Szymona zwolennicy zwali Synem Gwiazdy - Bar Kochba, wrogowie za Synem Kamstwa. On sam tytuowa si ksiciem Izraela, a wielu uwaao go za mesjasza, co z kolei sprawio, e chrzecijanie stronili od ruchu. A rozprzestrzenia si on z ywioowoci gwatownego poaru. Poniewa powstacy nie sprostaliby wojskom rzymskim w bitwach w otwartym polu, stosowali taktyk walki podjazdowej. Ze swych grskich twierdz, z jaski i kryjwek na pustkowiach, dokonywali wypadw zarwno przeciw legionistom, jak te przeciw tym mieszkacom, ktrzy nie przyczyli si do powstania. Na jaki czas opanowali Jerozolim i zapewne przystpiliby do odbudowy wityni. W czasie walk najgortszych przebywa w Palestynie sam Hadrian, potem za dowdztwo nad legionami obj dobry oficer, Juliusz Sewer, cignity a z Brytanii, gdzie by namiestnikiem. Kiedy spacyfikowano cay kraj, a sam Bar Kochba zgin w 135 roku w swej ostatniej twierdzy, niedaleko Jerozolimy, Sewer zosta pierwszym namiestnikiem nowo utworzonej prowincji, zwanej Syria Palaestina; obejmowaa ona ziemie Judei i przylege. Bya to ju prowincja ruin. Po kilku latach walk Judea staa si niemal pustyni. Zniszczeniu ulego podobno 50 twierdz i 985 osiedli, a setki tysicy mieszkacw pado w bitwach, zgino z chorb i godu, poszo w niewol. Jecw byo tak wielu, e za niewolnika ydowskiego pacono tyle co za konia. Wielu pognano do Egiptu, ale w drodze tysice zmaro z wycieczenia. Straty rzymskie byy jednak rwnie niemae. Cesarz sam zaznaczy to porednio w oficjalnym pimie do senatu, poinformowa bowiem o cakowitym zgnieceniu powstania nie uywajc zwyczajowej formuy: Ja i wojsko czujemy si dobrze. Pierwotny plan budowy miasta Aelia Capitolina i wityni Jowisza zosta wykonany. Wzniesiono rwnie witynie innych bstw, take w miejscach, ktre czcili chrzecijanie, a wic Ukrzyowania i Grobu Chrystusa. ydom zabroniono osiedla si w Jerozolimie, a nawet wchodzi w mury miasta. Jeszcze w IV wieku mieli tam wstp tylko raz w roku - w dniu 9 Ab, czyli w rocznic zagady wityni - ale musieli ten przywilej drogo opaci rzymskim onierzom; przywilej opakiwania tragedii swego narodu. Lecz susznie pisze jeden z historykw: Za zami rozpaczy krya si nadzieja, a ta nigdy nie umiera. Zakaz obrzezywania pozosta w mocy, lecz ju nastpca Hadriana musia

go cofn wobec groby wybuchu nowego powstania.

WIELKIE DZIEA
Czas to by, kiedy z imperialnej woli Poczto wielkie o drogach staranie, I czste mosty, z gadkiego kamienia, Ska za ska wizay ogniwem I rni ludzie, i rne cierpienia elazem granit obrabiay krzywem; Adryjan, cesarz w sztuce wszelkiej biegy, Doglda lubi kamienie i cegy".

S to sowa Cypriana Norwida, jedne z pierwszych wersw poematu Quidam, ktrego bohater, Artemidor, przybywa do Rzymu wanie za panowania Hadriana. Mosty budowali Rzymianie na dugo przed tym cesarzem, nie to jest wic charakterystyczne dla jego rzdw; ale Norwid ma racj podkrelajc, e wanie Hadrian w sztuce wszelkiej biegy, doglda lubi kamienie i cegy. To jeden z najwikszych budowniczych w dziejach imperium. Dowody jego dziaalnoci, rnego rodzaju gmachy i urzdzenia uytecznoci publicznej, widniej do dzi, cho zrujnowane, w wielu dawnych prowincjach. Najwicej oczywicie cesarz uczyni dla stolicy. pord pomnikw architektury, ktre w Wiecznym Miecie jemu zawdziczaj powstanie lub rozwj wymienimy tylko waniejsze. Jedna z najbardziej okazaych i znanych budowli Rzymu to ogromny grobowiec Hadriana i jego rodziny. Zosta wzniesiony tu za Tybrem w formie okrgego jakby bastionu, a zwany jest ju od wiekw zamkiem w. Anioa. Prowadzi do przez rzek pikny most kamienny, dzieo tego cesarza, w staroytny Pons Aelius - trzy uki rodkowe s antyczne ozdobiono w czasach nowoytnych figurami aniow. Panteon, zwieczony wspania kopu, powsta wprawdzie za cesarza Augusta, a fundowa go Marek Agrypa, lecz Hadrian przebudowa go gruntownie i on wanie da mu ksztat, jakim do dzi imponuje. Hadrian zachowa wszake z pietyzmem napis fundatora na fasadzie, zawsze bowiem szanowa nazwiska pierwotnych budowniczych, czsto natomiast pomija swoje jako odnowiciela. Inny wielki zabytek Hadrianowej architektury to witynia Wenery i Romy przy Forum Romanum od strony Koloseum. Aby j wznie, trzeba byo przesun o kilkadziesit metrw ogromny odlany z brzu posg Nerona, przerobiony na posg Soca. Dokonano tej operacji przy pomocy 24 soni. Byo wiele innych budowli w Rzymie, nie zachowanych lub czciowo zachowanych, powstaych z inicjatywy i pienidzy Hadriana. Ale jego zasugi w tym zakresie to nie tylko gmachy publiczne. Rozwijao si cae miasto, wznoszono mnstwo domw prywatnych. Jest to uchwytne dlatego, e wanie za Hadriana w 123 roku wprowadzono obowizek czy te zwyczaj oznaczania na cegach roku produkcji przez wycinicie stempla z nazwiskami konsulw. W okolicach Rzymu, w pobliu Tibur, czyli Tivoli, wyrs kompleks bu-

dowli paacowych i witynek w rozlegym parku. To sawna "Villa Hadriana" - miejsce odpoczynku cesarza znuonego podrami i trudem wadania. Jej zaoyciel skopiowa tu i umieci obok siebie przerne cuda architektury, ktre go zachwyciy, zwaszcza w Grecji i Egipcie. Pomys godny cesarza. Czy udany - trudno dzi orzec, skoro cz budynkw ley w ruinie, cz za pokrywa ziemia. Byo tu rwnie sporo dzie sztuki, gwnie posgw. W IV wieku cz z nich Konstantyn Wielki przenis do swej rezydencji w Konstantynopolu, ale i tak pozostao wiele, skoro poczynajc od XV wieku znaleziono na terenie paacu okoo trzystu wspaniaych rzeb, zdobicych obecnie rne muzea. Te wic najwaniejsze dziea materialne pozostay po Hadrianie. Ale waniejsze i trwalsze w skutkach byo to, co cesarz ustanowi w sprawach polityki, wojskowoci, administracji. Za cel naczelny uznawa utrzymanie pokoju. Suyo temu porozumienie z Partami i wycofanie si ze wschodnich nabytkw Trajana. Nastpnie - stworzenie systemu wasalnych pastewek za Eufratem, Dunajem, Renem. Dalej - rozbudowa przygranicznych umocnie w Brytanii, midzy grnym Renem i Dunajem, w Dacji, w Numidii od strony pustyni. W tej ostatniej krainie fortyfikacje, cignce si przez okoo 800 kilometrw, osaniay obszary uprawne przed koczownikami; dopiero zdjcia lotnicze w naszej dobie pokazay cay ich ogrom. Jednake adne umocnienia nie miayby wartoci, gdyby nie broniy ich dobrzy onierze, tote Hadrian uczyni duo dla armii, czuwa nad jej organizacj i poziomem wyszkolenia. Zmniejszy wprawdzie liczb legionw o dwa, z 30 do 28, ale za to ustanowi nowe jednostki, zwane numeri. Byy to oddziay piechoty lub jazdy rekrutowane gwnie, jak si zdaje, z ludnoci nierzymskiego pochodzenia. Pod wzgldem taktyki wojskowej odpowiaday mniej wicej naszym batalionom samodzielnym. A sprawy wewntrzne? Dziea Hadriana s rwnie wielkie i tu, w duej mierze dziki umiejtnie dobranym osobom, tworzcym sta rad cesarza, czyli consilium, poniekd rzd imperium. Stanowiska wykonawcze, take osobistych sekretarzy cesarza, piastowali przewanie przedstawiciele stanu ekwitw. Wyszych urzdnikw uszeregowano w kategorie, do ktrych przywizane byy pobory i tytuy. Dokonano czciowej kodyfikacji ustaw, Otaczano nadal opiek rodziny wielodzietne za pomoc funduszw alimentacyjnych, o czym bya ju mowa. W celu podniesienia produkcji rolnej zezwolono na zajmowanie ziemi lecej odogiem. W wielkich majtkach rozpowszechniono tzw. kolonat, czyli wydzierawianie dziaek osadnikom. To tylko cz posuni, ktre pchny rzymsk pastwowo i spoeczno na nowe tory. Hadrian mia te inne zasugi. Dziki jego opiece i entuzjazmowi nastpi renesans greckiej kultury. Hellenowie czuli si wwczas prawdziwymi wspobywatelami imperium. Symbolem wspycia i rwnouprawnienia obu jzykw byo utworzenie w Rzymie katedr dla profesorw greckiej gramatyki i retoryki; uczelnia ta zwaa si Ateneum, Piknym przykadem jest te posta Flawiusza Arriana. Pochodzi z Azji Mniejszej, dobrze suy Rzymowi piastujc wysokie godnoci wojskowe i administracyjne, a trwae miejsce w literaturze zdoby dziki swym greckim dzieom. To on spisa nauki yjcego wwczas mdrca - stoika

Epikteta, za modu niewolnika, niosce do dzi kademu czytelnikowi spokj wewntrzny i otuch. On te przedstawi rzeczowo i jasno dzieje wyprawy Aleksandra Wielkiego, opierajc si na wiarygodnych, starszych relacjach; najlepsza to rzecz na ten temat, jak przekazaa nam staroytno. Cesarz wic mgby odchodzi z poczuciem dobrze spenionego obowizku, a nawet z dum. Lecz ostatnie lata jego ycia - od 134 roku przebywa w Italii - byy ponure. Drczya go cika, chroniczna choroba, objawiajca si krwotokami, puchlin, blami. Cierpia tak, e chcia popeni samobjstwo, prosi o trucizn lub sztylet. Nikt jednak si nie odway skrci jego mki. Sabina zmara w 135 roku. Poegna j dwuznacznymi sowami: Wiele ode mnie daa, a ja nigdy nie odmwiem jej niczego. Nie odmwi te po mierci - senatowi kaza zaliczy j w poczet bogw. Twierdzono co prawda, e Hadrian traktowa Sabin niemal jak niewolnic, a take zmusi j do samobjstwa. Byy te pogoski o trucinie. To oczywicie tylko plotki, znamienne jednak, rzucaj bowiem wiato na niedobre poycie pary cesarskiej i wiadcz zarazem, e opinia o Hadrianie w tym okresie nie bya najlepsza. I rzeczywicie, schorowany cesarz sta si podejrzliwy i okrutny. To z jego rozkazu popeni samobjstwo dostojny starzec, senator Serwian wraz z osiemnastoletnim wnukiem. Powodem byo to, e Serwian okaza niezadowolenie z wyboru, jakiego dokona cesarz wyznaczajc na swego nastpc Cejoniusza Kommodusa. I doprawdy nie by to wybr szczliwy. Kommodus, czowiek chorowity, zmar 1 stycznia 138 roku. Hadrian, sam ju u kresu si, musia szuka nowego dziedzica. Zosta nim pidziesicioletni senator Arriusz Antoninus. Adoptowany przez cesarza sam z kolei musia adoptowa dwch innych, modszych ludzi. W ten sposb Hadrian pragn zabezpieczy spraw sukcesji przed wszelkimi wypadkami. W trosce tej przejawiao si jego poczucie odpowiedzialnoci za losy imperium. Zmar w Bajach nad Zatok Neapolitask 10 lipca 138 roku, w szedziesitym trzecim roku ycia.

XVI

ANTONINUS PIUS

---oOo---

(TITUS AURELIUS FULVUS BOIONIUS ARRIUS ANTONINUS)

Urodzony 19 wrzenia 86 roku. Zmar 7 marca 161 roku. Po usynowieniu przez Hadriana w dniu 25 lutego 138 roku Imperator Aelius Caesar Antoninus. Panowa od 10 lipca 138 roku jako Imperator Titus Aelius Caesar Antoninus Augustus, potem do 7 marca 161 roku jako Imperator Titus Aelius Caesar Hadrianus Antoninus Augustus Pius. Zosta zaliczony w poczet bogw.

Przez dwadziecia kilka lat panowa w imperium czowiek przyzwoity,

kulturalny, rzetelny; na pewno nie by genialny, ale - co niekiedy waniejsze - po prostu rozsdny. Nie byo za jego rzdw ani wielkich wypraw, ani gronych konfliktw, ani nawet pasjonujcych afer lub skandali. ycie caego imperium - dworu, stolicy, Italii, prowincji toczyo si spokojnie, oczywicie nie bez przernych tar i sporw, ale i te bez wstrzsw oraz krwi przelewanej niepotrzebnie. Podrczniki historii oraz autorzy biografii dziwnie nie lubi takich czasw i rzdw. Zbywaj je oglnikami, zdaj si pieszy do opisu wojen, gwatownych przemian, do zbrodni i szalestw. Oczywicie, chtniej przystpuje si do odmalowania tego co niezwyke, sama bowiem materia tworzy pasjonujc opowie. Ale tak ujmujc dzieje popenia si bd w proporcjach, w perspektywie

widzenia i w ocenach. A bd ten nastpnie poprzez wieki jeszcze olbrzymieje. Co czarne i ponure, co potne i gone, przesania, tumi i zagusza w wiadomoci potomnych lata ciszy, agodnego wytchnienia, powolnego biegu spraw codziennych. A przecie w hierarchii wartoci najcenniejsze powinny by wanie owe czasy wielkiej lub maej stabilizacji, albowiem tylko wtedy zbliamy si do szczcia na ludzk miar. Rwce prdy przemian i burze spektakularnych wydarze nie s celem dla siebie, maj suy tylko temu, aby doprowadzi nas do cichej przystani i na spokojne wody normalnego ycia. Kiedy wic wreszcie w naszym pojmowaniu i prezentowaniu historii wyzwolimy si od zego uroku, jakim emanuje szataska galeria maniakw, fanatykw i ludobjcw? Kiedy zaczniemy rwnie wymownie i szeroko sawi tych, ktrzy po prostu i naprawd miowali pokj? Takim wadc cichym i skromnym by nastpca Hadriana. Jake nie chwali przenikliwoci tego, ktry go wybra? Hadrian, cierpicy i osabiony - dziao si to przecie w pocztkach 138 roku, kilka miesicy przed mierci - tak przedstawia senatorom Antoninusa, swego przybranego syna i spadkobierc: "Pochodzi z rodu szlachetnego. Jest wyrozumiay, przystpny, szlachetny. Nie na tyle on mody, by mia postpowa porywczo, i nie tak posunity w latach, by zaniedbywa powinnoci. Wychoway go prawa, piastowa godnoci - zgodnie z tradycj. Tote nie jest mu obce nic, co dotyczy zasad rzdzenia i potrafi owe zasady stosowa umiejtnie. Wiem wprawdzie, e stoi on dalej od polityki ni ktokolwiek, wiem rwnie, e obca mu jest ambicja wadzy. Nie sdz jednak, aby mia zlekceway i mnie, i was odmawiajc przyjcia panowania. Przyjmie, nawet wbrew swej woli!" Przyszo pokazaa, e tak pozytywna opinia umierajcego cesarza o czowieku, ktrego upatrzy sobie na dziedzica - cho nie czyo ich pokrewiestwo! - w peni odpowiadaa rzeczywistoci. Co prawda, Hadrian mia wiele okazji, by pozna talenty Antoninusa, ten bowiem ju od lat wchodzi w skad jego rady przybocznej. Zreszt trudno byo nie zauway Antoninusa, wyrnia si bowiem nawet aparycj: wysoki, przystojny mczyzna o szlachetnych rysach twarzy, przemawiajcy gosem dwicznym i z du swad. Ale dobry obserwator mg ici stwierdzi, e nie jest to silna indywidualno w sprawach polityki -- albo raczej, e wcale nie pragnie by tak indywidualnoci. I3y zbyt kulturalny, yczliwy ludziom, zbyt rozmiowany w zwykych i prostych, a przecie talk wanych sprawach normalnego ycia; lubi gospodarowa, owi ryby, uczestniczy w winobraniu, przechadza si z przyjacimi, dyskutowa, podziwia gr aktorw. Nie lubi natomiast, w przeciwiestwie do Hadriana, podry. Jako cesarz, o ile wiadomo, nigdy nie opuci Italii. Jego przodkowie pochodzili z Galii Zaalpejskiej, z okolic Nemausus, obecnego Nimes w poudniowej Francji. Potem rd przenis si do Italii, gdzie posiad majtki midzy innymi w Etrurii i nad Padem. Dziad i ojciec przyszego cesarza, obaj o nazwisku Aurelius Fulvus, doszli do konsulatu. Take jego dziad po kdzieli, Arriusz Antoninus, sprawowa konsulat, i to dwukrotnie. Antoninus odziedziczy po przodkach obu linii nie tylko majtki i dostojestwa, ale take nazwiska: Aurelius Fulvus po ojcu i

dziadku, Boionius po babce macierzystej, Arrius Antoninus po jej mu. Ta duga litania nazwisk nie stanowia wwczas wyjtku, wanie bowiem wtedy zaznacza si w spoeczestwie rzymskim tendencja do ich spitrzania przez czenie w nich pamici przodkw po mieczu i po kdzieli. Ta moda trwaa przez pokolenia. Antoninus przeszed normalnym trybem, jak wypadao czonkowi stanu senatorskiego, stopnie urzdw a po konsulat, ktry uzyska ju za Hadriana. By potem namiestnikiem prowincji Azji, wszed w skad rady cesarskiej. Oeni si z Anni Galeri Faustyn, zwan zazwyczaj Faustyn Starsz. Mia z ni dwch synw i dwie crki, ale obaj chopcy i jedna z dziewczt zmarli wczenie, na pewno jeszcze przed 138 rokiem. Gdy Antoninus zosta cesarzem, prochy ich przeniesiono do mauzoleum Hadriana; zachoway si odpisy ich krtkich epitafiw. Jedyna pozostaa przy yciu crka, Faustyna Modsza, odegraa pewn rol w polityce dynastycznej. Przypomnijmy, e Hadrian adoptujc Antoninusa poleci, aby on z kolei przybra sobie dwch synw. Jednym z nich by Lucjusz Eliusz Kommodus, ktry mia wtedy 8 lat, drugim za Marek Anniusz Werus, siedemnastoletni kuzyn Antoninusa, zwany pniej Markiem Aureliuszem. Powd owych adopcji by prosty. Poniewa Antoninus nie mia wasnych synw, a liczy sobie ju 52 lata, Hadrian pragn zapewni nastpstwo tronu na wiele lat naprzd, i to tak, aby nie groziy adne niespodzianki losu; std dwch ewentualnych nastpcw. Gdyby Antoninus zmar lub choby tylko zniedonia po kilku latach panowania, chopcy ju mogliby przej wadz. Aby jeszcze umocni zwizki w tej sztucznej rodzinie, zarczono Faustyn Modsz z omioletnim Lucjuszem Werusem. Pniej jednak, jak zobaczymy, dziewczyna polubia chopca starszego, Marka Arriusza. A obaj oni skutkiem adopcji byli prawnie jej brami! Po mierci Hadriana przejcie wadzy odbyo si bez adnych wstrzsw i niespodzianek, ale nowy cesarz stan natychmiast przed kopotliw sytuacj: senat nie chcia uchwali konsekracji, czyli zaliczenia w poczet bogw jego poprzednika i przybranego ojca. Powd? W ostatnich latach schorowany i zgorzkniay Hadrian narazi si senatorom, wydajc nawet wyroki mierci. Antoninus nalega i wrcz baga ze zami w oczach. Zagrozi wreszcie, e zrzeknie si wadzy, skoro bowiem senat tak nienawidzi Hadriana, to niewtpliwie anuluje te wszystkie jego postanowienia, a wic i to, ktre dotyczy dziedzictwa wadzy. Dopiero po tym wydarzeniu oficjalnie uznano Hadriana za boga, Antoninus za zyska przydomek Pius, czyli Pobony. Tak okrelano nie kogo oddanego modom i praktykom religijnym, lecz tego, kto gorliwie czci rodzicw, przodkw i kulty tradycyjne. Wskazywano rwnie inne powody zaszczycenia Antoninusa owym przydomkiem. Jedni twierdzili, e nie pozwoli przybranemu ojcu na popenienie samobjstwa, inni za, e wspiera go ramieniem, gdy ten, saby i obolay, udawa si do senatu. Gboka cze, ktr Antoninus okazywa Hadrianowi wznoszc mu posgi, budujc witynie, ustanawiajc kapanw, nie bya tylko pustym gestem. Nowy cesarz pragn kontynuowa dawn polityk we wszystkich jej formach i zakresach, przede wszystkim za dy do zachowania pokoju

wewntrznego i zewntrznego. Cho rzeczywicie nie prowadzono wwczas wojen zaczepnych, to jednak nie dao si unikn star u granic, gdzie miejscami napieray plemiona ocienne. Ju w pierwszych latach panowania rozgorzay walki w Brytanii, u wau Hadriana. Podjto wobec tego decyzj przesunicia granicy o mniej wicej 120 km dalej na pnoc, pomidzy zatokami Forth i Clyde, gdzie wyspa jest najwsza. Tam te poprowadzono now lini umocnie dugoci okoo 60 kilometrw. w tzw. wa Antonina, znacznie sabszy od Hadrianowego, opuszczono ju za nastpcy Piusa i wycofano si na dawn rubie obronn. Podczas tych walk i przesuwania granicy Antoninus, cesarz niewojowniczy, zosta okrzyknity przez legiony w Brytanii imperatorem, wodzem zwyciskim. Cz ludnoci z pnocnej Brytanii przesiedlono na ziemie Germanii midzy grnym Renem i Dunajem, gdzie przesunito umocnion granic ku wschodowi. Tak wic tu i tam istniay odtd due linie fortyfikacji bronice przed barbarzycami, stara i nowa. Budowano umocnienia take w Mauretanii, Tracji, Dacji. Czy tak bardzo wzrs lk przed zagroeniem z zewntrz? A moe Rzymianie, ktrzy zaledwie przed pokoleniem, za Trajana, miao nieli swe ory w zdobywczym marszu gboko w krainy nieprzyjaci, teraz wyczerpali zapa i siy, i stali si ludem nie onierzy, lecz rolnikw mieszczan, kupcw? Czy maj racj ci, co twierdz, e polityka zabezpieczania granic nie ywym murem legionw, lecz ceg i waem ziemnym, krya w sobie zarodki mierci imperium? Zdarzay si te za Antoninusa pewne niepokoje i zaburzenia wewntrz pastwa. Tak byo w Judei. I chyba dlatego cesarz cofn zakaz obrzezywania wydany przez Hadriana. Najgroniej wygldaa sytuacja w Egipcie, gdzie doszo do powstania ludnoci wiejskiej. Ale nasze wiadomoci o tych ruchach s skpe, gwnie dlatego, e z punktu widzenia stolicy i prowincji wewntrznych, najbogatszych i najkulturalniejszych, uwaano te wydarzenia za mao wane, peryferyjne. Na wikszoci obszarw imperium panowa spokj, a ich mieszkacom yo si nie tylko bezpiecznie, lecz i dostatnio, rwnie dziki hojnoci cesarza. Zaraz na pocztku panowania przyzna on poddanym du ulg w zakresie pewnych wiadcze zwyczajowych. Byo tradycj, e gdy nowy pan obejmowa wadz, miasta i krainy skaday mu niby dobrowolne dary w postaci zotych wiecw lub ich rwnowartoci w monetach. Ot Antoninus, idc zreszt w lady Hadriana, zapowiedzia, e nie przyjmie tych darw od miast Italii a od prowincji wemie tylko poow tego, co dawano poprzednikom. Mieszkacy stolicy wielokrotnie otrzymywali wsparcie. Gdy w 141 roku zmara cesarzowa Faustyna, senat zaliczy j w poczet bogw, ustanowi dla niej igrzyska, witynie, kapanw, sam natomiast Antoninus dokona czego bardzo sensownego i wrcz, chciaoby si rzec, nowoczesnego: ufundowa zapomogi dla ubogich dziewczt w Italii; korzystajce z tego funduszu zwano odtd puellae Fausrinianae. Tak czsta dzi forma czczenia pamici zmarych przez zakadanie fundacji, przez stypendia i zapomogi, ma wic staroytn, antoniniask tradycj. Zawsze te spieszy cesarz z pomoc miastom i krainom dotknitym klskami elementarnymi. A byo ich sporo: trzsienia ziemi w Azji Mniejszej i na Rodos, poary w Rzymie, Antiochii, Kartaginie, wylew

Tybru w stolicy. Budowa i restaurowa wiele w caym wczesnym wiecie. Do najbardziej znanych pomnikw architektury z tego czasu naley witynia wzniesiona przy Forum przez senat dla ubstwionej ony cesarza; po mierci Antoninusa w przybytek dedykowano rwnie jemu. Jest to wic, jak gosi napis, witynia Boskiego Antonina i Boskiej Faustyny. Zachowaa si do dobrze, zamieniono bowiem j pniej na koci pod wezwaniem San Lorenzo in Miranda. Na wysokim podium, na ktre wchodzi si po ceglanych schodach, stoi u fasady sze marmurowych kolumn wysokoci 17 m kada, a po bokach jeszcze po dwie; podtrzymuj one fryz o bogatej ornamen Antoninus nie zapomnia te o przybranym ojcu i poprzedniku, Hadrianie. Uczci go wityni na Polu Marsowym, z ktrej zachowao si 11 kolumn marmurowych w nowoytnym gmachu giedy przy Piazza di Pietra. Rzeby z teje wityni, personifikacje prowincji imperium, znajduj si obecnie w Paacu Konserwatorw na Kapitolu i w neapolitaskim Muzeum Narodowym. I wreszcie to Antoninus ukoczy budow mauzoleum Hadriana, czyli dzisiejszego zamku w. Anioa, a take restauracj Panteonu. Najtrwalszym i stale promieniujcym spadkiem po kadej epoce s zazwyczaj dziea literatury. Ktre wic z tych, co wwczas powstay, yj do dzi? Owszem, s takie, tworzyli bowiem wtedy lub zaczynali tworzy dwaj wybitni autorzy, a ksiki ich do dzi stanowi znakomit lektur. Pierwszy z nich to Lukian, Grek z syryjskich Samosat. Wrd jego esejw i opowieci satyrycznych wyrniaj si Rozmowy zmarych". Pomys jest prosty: w zawiatach spotykaj si wybitni ludzie, za ycia przeciwnicy, albo te yjcy w rnych epokach, ale konkurujcy saw. Co maj sobie do powiedzenia? Jak oceniaj swoje dokonania? Jak widz dawne wzajemne walki? Mona t zabaw pouczajc naladowa i kontynuowa, czynio tak wielu pisarzy, rwnie u nas, kac rozmawia wielkociom rnych stuleci. Jake chtnie by si posuchao na przykad rozmowy pomiertnej trzech zabjcw Polski: Fryderyka, Katarzyny, Marii Teresy! Czy uznaliby t zbrodni za naprawd korzystn dla swych pastw i dynastii? Wtpi. Drugi pisarz godny pamici to rwnie prozaik, ale aciski. Apulejusz rodem z pnocnej Afryki znany jest gwnie jako autor wietnej powieci Zoty osioek. S to losy modego Lucjusza, ktry podczas podry po Grecji zosta przypadkowo zamieniony w osa i pod t postaci przey wiele niezwykych przygd, a wreszcie odzyska czowieczestwo dziki bogini Izydzie. I tak rzecz pocztkowo swawolna koczy si akordami wzniosej religijnoci, wrcz mistyki. To chyba najlepsza powie, jak pozostawia staroytno; niektre z jej nowel, na przykad ta o Amorze i Psyche, nale do pere literatury wiatowej. Znana jest rwnie nieco komiczna, lecz prawdziwa przygoda Apulejusza, ktry oeni si z bogat, starsz od siebie wdow, i zosta formalnie oskarony o zjednanie sobie jej uczu czarami. A nauka? W tym zakresie panowanie Antoninusa zapisao si czym o znaczeniu naprawd ogromnym, wtedy bowiem opublikowa swe pene erudycji dziea wielki uczony grecki Klaudiusz Ptolemeusz, yjcy w

Aleksandrii matematyk, astronom, astrolog i geograf. Stanowi one sum bada greckich w tych dziedzinach, zamykaj niemal wszystko, co osignito w wiekach poprzednich. Model Kosmosu, w ktrym Ziemia stanowi centrum, zowie si ptolemejskim wanie od tego Ptolemeusza. A panowa on w wyobrani Europejczykw a do Kopernika, w praktyce za jeszcze duej! Dzieo za geograficzne Ptolemeusza wane jest take dla nas, zawiera bowiem wzmianki o ziemiach polskich i ssiednich. Z latami Antoninus zacz garbi si i pochyla. Nie znosi tego, pragn bowiem, jak przystao na cesarza Rzymu, wystpowa zawsze godnie wyprostowany. Przywizywa wic na piersi i na plecach deszczuki lipowe, ktre miay mu pomc utrzyma odpowiedni postaw. Byo to chyba gwne jego zmartwienie u schyku ycia, po przeszo dwudziestu latach panowania. Nie cierpia fizycznie, jak Hadrian, i nie musia rozwaa, kogo uczyni nastpc, skoro poprzednik wyznaczy mu dwch spadkobiercw, a on ich adoptowa. Obaj, Lucjusz i Marek, byli ju mczyznami, mogli w kadej chwili przej wadz. Szczeglnie bliski by mu starszy z nich, Marek, tote Antoninus zmieni postanowienia Hadriana i oeni go ze sw crk, Faustyn Modsz, zrywajc tym samym jej zarczyny z Lucjuszem. Gdy na pocztku marca 161 roku Antoninus przeczu zblianie si mierci, przekaza oficjalnie Markowi opiek nad pastwem i zoty posek Fortuny. Bez wikszych cierpie, po trzech dniach choroby spowodowanej zaburzeniami gastrycznymi zmar w swym ulubionym paacu podrzymskim w Lorium, gdzie spdzi dziecistwo. By dzie 7 marca.

XVII

LUCJUSZ WERUS

---oOo---

(LUCIUS CEIONIUS COMMODUS)

Urodzony 15 grudnia 130 roku. Zmar na pocztku lutego 169 roku. Od 25 lutego 138 roku zwa si Lucius Aelius Aurelius Commodus. Panowa jako Imperator Caesar Lucius Aurelius Verus Augustus od 7 marca 161 roku do pocztkw lutego 169 roku. Zosta zaliczony w poczet bogw. wadzy po Antoninusie Piusie przejo jego dwch przybranych synw. Marek Aureliusz, zwany do 139 roku Markiem Anniuszem i Lucjusz Kommodus, znany pniej jako Lucjusz Werus, razem panowali i rzdzili w penej - przynajmniej na pozr - zgodzie. Rzym po raz pierwszy w swej historii mia jednoczenie dwch wzajem si uznajcych i wspierajcych cesarzy. W jakiej wic kolejnoci przedstawi ich osoby i czyny? Pierwszestwo zdawaoby si przysugiwa Markowi Aureliuszowi. By przecie starszy wiekiem, w istocie take godnoci, panowa duej, zyska sobie saw dobr i trwa. Komu natomiast mwi co imi wspwadajcego z nim Werusa? Bytuje on w cieniu swego wielkiego kolegi. I nie bez racji, cho bowiem modszy wiekiem od tamtego, y i panowa znacznie krcej, w dziejach za nie zapisa si niczym godnym uwagi. Moe wic wystarczyoby tylko wspomnie o nim w ywocie Marka Aureliusza? Takie jednak ujcie nie zgadzaoby si z charakterem pocztu, stanowicym chronologicznie uporzdkowan galeri

Dziedzictwo

portretw. A gdyby umieci wizerunek Werusa po Aureliuszu? W takim znowu wypadku trzeba by cofa si w czasie i omawia powtrnie sprawy ju poruszane. Tak wic z owych dwch wspwadcw najpierw naley przedstawi wanie tego, ktry mniej znaczy panujc i mniej jest znany potomnoci Lucjusza Werusa. Jego ojca, Cejoniusza Kommodusa, gdy liczy ju ponad 40 lat, adoptowa bezdzietny cesarz Hadrian. Trudno dzi orzec, co byo powodem wanie takiego wyboru. Cejoniusz pochodzi zamonej rodziny arystokratycznej, posiadajcej dobra gwnie w Etrurii. Przedstawiciele tej rodziny ju od kilku pokole piastowali wysokie urzdy, w tym take konsulaty. Wspczesnych zastanawiao, e Hadrian usynowi, a wic wyznaczy na nastpc, czowieka bardzo chorowitego; jaka szansa, zapytywano, e poprowadzi on sprawy imperium mocn rk i dugo? Wnet po adopcji Cejoniusz obj namiestnictwo Panonii i dowdztwo armii Dunaju. Radzi sobie tam dobrze, ale powracajc do Rzymu zmar nagle 1 stycznia 138 roku skutkiem krwotoku; czyby grulica? Jego syn mia wwczas zaledwie 8 lat, Hadrian ju bardzo schorowany musia wic wybra innego nastpc, Antoninusa Piusa. Adoptowa go przykazujc, aby on z kolei usynowi sierot po Cejoniuszu oraz siedemnastoletniego Marka Armiusza, zwanego potem - jak wiadomo - Aureliuszem. Obaj chopcy mimo rnicy wieku wychowywali si przez pewien czas razem pod opiek Antoninusa Piusa, ju cesarza. Mieli nawet tych samych nauczycieli. Jak nakazyway wczesne ideay wychowawcze, nacisk pooono na studium literatury greckiej i rzymskiej, na umiejtno ukadania mw i poematw, na filozofi. Staroytny biograf twierdzi, e Werus szczerze kocha swoich nauczycieli i wzajem by przez nich kochany, dodaje jednak od razu, e nie wyrnia si on zdolnociami. Wprawdzie w modym wieku lubi ukada wiersze, pniej za mowy, ale w adnej z tych sztuk nie celowa. Powiadano, e lepszy ze by mwca ni poeta, a raczej, by rzec prawd, gorszy poeta ni mwca. Kryy jakie pody jego talentu, naprawd jednak ich autorami musiay by inne osoby, jak bowiem wszyscy moni tego wiata, i to nie tylko w staroytnoci, Werus mia w swym otoczeniu ludzi sucych mu wymow i uczonoci. Po wczytaniu si w antyczne relacje i odrzuceniu wszystkiego, co jest w nich wymysem lub zoliw plotk, mona doj do wniosku, e Werus by normalnym, sympatycznym modym czowiekiem, wesoym, skorym do zabaw i artw, lecz przestrzegajcym w tym miary przynajmniej do pewnego czasu. Lubi polowania, gry, wiczenia, igrzyska, wycigi rydwanw. Byy jednak dwie przyczyny urabiania mu zej opinii. Po pierwsze, jego starszy brat Marek Aureliusz by z natury bardzo powany, oddany studiom i filozofii, imponowa wic otoczeniu, Werus za w zestawieniu z nim prezentowa si jako lekkoduch. Po drugie, urodzi si 15 grudnia, czyli w tym samym dniu, w ktrym prawie przed wiekiem przyszed na wiat Neron. Niektrzy wic obserwujc zachowanie i zamiowania Werusa uznali, e ten sam dzie urodzin nie jest zbienoci przypadkow i, by moe, w tym chopcu objawia si, a nawet odradza po stu latach nowy Neron! Przecie i tamten zaczyna niewinnie od zwykych

zabaw! W spoeczestwie tak powanie traktujcym astrologi, jakim byo rzymskie, kwestia horoskopu urodzinowego miaa ogromne znaczenie; a Werusowy horoskop mia by bliski Neronowemu. Gdy raz pojawi si i ugruntuje taki pogld, nic ju nie zmieni nastawienia ogu. Kady fakt bdzie si tumaczyo w takim duchu; powstaje opinia obowizujca. Werus za - zaznacza to jeden z antycznych pisarzy - ani nie zraa swymi wadami, ani nie obfitowa w cnoty; by swobodny, naturalny, niczego nie ukrywa i nie udawa, lecz to mu nie pomagao, a moe nawet szkodzio. Wyrs na mczyzn bardzo przystojnego, dobrze zbudowanego. Wosy mia jasne, bujne, mocno krcone, zakrywajce du cz czoa. Dodawa im blasku posypujc zotym proszkiem. Nosi oczywicie brod, jak byo zwyczajem. Nos mia niemal orli, oczy raczej mae, osadzone do gboko. Tog msk przywdzia, gdy mia 15 lat. Przybrany ojciec, Antoninus Pius, wwczas ju cesarz, uwietni to wydarzenie igrzyskami. Potem piastowa coraz wysze godnoci; konsulem zosta majc zaledwie 24 lata! Wszystko to zawdzicza, rzecz prosta, opiece ojca. Ale tene sam Antoninus Pius okazywa te wyranie, e za swego nastpc uwaa Marka, ktremu da tytu cezara. Zgodnie z wol Antoninusa senat w dniu jego mierci, 7 marca 161 roku, przela wszystkie tytuy i prawa tylko na Marka Aureliusza. Ten jednak ku oglnemu zaskoczeniu prosi, by powoano na wspwadc jego brata modszego. Tej probie oczywicie nie odmwiono. Jednoczenie Marek Aureliusz doczy do tytulatury brata swj przydomek - Werus. Tak wic stworzono fakt ustrojowy, jakiego dzieje cesarstwa dotychczas nie znay: legalne wspwadztwo. Czemu przypisa w krok zdumiewajcy? Zapewne jak rol odegray wzgldy dynastyczne. Kto wie, czy Marek Aureliusz, ktry wtedy jeszcze nie mia syna (urodzi si on dopiero kilka miesicy pniej), nie chcia tym sposobem zapewni pastwu na wszelki wypadek nastpstwa tronu. Aby za zwiza Werusa rodzinnie, zarczy go od razu ze swoj crk Anni Lucyll. Lecz chyba najwaniejszym powodem, dla ktrego Aureliusz powoa wspwadc, byo przewiadczenie, e ogrom imperium wymaga dzielenia si obowizkami. Zwaszcza w momentach, gdy sytuacja staje si grona! A wanie wwczas toczyy si ju walki z przeciwnikiem potnym monarchi partyjsk. Przyczyn wojny,. jak wielokrotnie poprzednio, bya Armenia, ktrej tronem zawadn ksi partyjski. Potem odstpiy od Rzymu mae, wasalne pastewka przygraniczne. Jeden z rzymskich wodzw ponis klsk w bitwie, w ktrej sam zgin. Nieprzyjaciel wtargn do Syrii i pokona jej namiestnika. W tej sytuacji Marek Aureliusz jak najpiesznej wyprawi na Wschd wspwadc, oczywicie nie dlatego, e liczy na jego wojskowe talenty. Werus nie mia adnego dowiadczenia militarnego, by jednak stosunkowo mody (w 161 roku skoczy dopiero 31 lat, podczas gdy Marek Aureliusz ju 40), fizycznie bardzo sprawny i zewntrznie doskonale odpowiada obrazowi rzymskiego wodza. Przydzielono mu kilku znakomitych generaw, wyprbowanych w rozmaitych kampaniach; wyrnia si wrd nich Awidiusz Kasjusz rodem

z Syrii. Spodziewano si, e samo pojawienie si rzymskiego cesarza w krainach wschodnich wywrze waciwy efekt zarwno na mieszkacach prowincji, jak te na nieprzyjacielu. Podczas wyprawy na Wschd Werus nie zachowywa si zbyt marsowo. I wcale si nie pieszy. Jeszcze w Italii poudniowej tak si odda rozkoszom stou, e a chorowa. Potem urzdza polowania. W czasie przeprawy przez morze okrt jego nieustannie rozbrzmiewa piewem i muzyk. Take jadc przez miasta i krainy Azji Mniejszej myla Lucjusz tylko o przyjemnociach. Swoje gwne kwatery ustanowi w stolicy Syrii, Antiochii, oraz w piknych miastach pobliskich - Dafne i Laodicei. Przebywa tam cztery lata z jedn tylko przerw i bawi si, niewiele mylc o wojnie i wojsku. Dopiero tu w peni objawi umiowanie uciech oa, uczt, teatru, gier, igrzysk. W Rzymie, pod opiek i nadzorem przybranego ojca, nie mg pozwala sobie na adne zbytki. W Syrii by panem wszystkiego i wszystkich. A moe naleaoby uj spraw inaczej: greko-orientalna kultura bogatego miasta, wyrafinowana i wrcz perwersyjna, pobudzia jego zmysowo i skonnoci dotychczas trzymane na wodzy. Uprawia mio z heterami; najsynniejsz z nich bya Pantea. Uwodzi matki i chopcw. Odwiedza tawerny i domy publiczne, czsto w przebraniu. Bra udzia w bjkach ulicznych. Wszystko to bardzo przypominao wyczyny Nerona, na szczcie jednak ani wtedy, ani te potem Werus nigdy nikogo nie przeladowa z przyczyn politycznych lub majtkowych. Zabawy, nawet te bardzo wyuzdane, traktowa jako spraw prywatn, ambicji za wadzy nie mia prawie adnych, byle tylko mg si weseli wedug upodobania. Powani Rzymianie ubolewali nad swawol Werusa, najbardziej chyba sam Marek Aureliusz, ale w istocie by to ukad lepszy, ni gdyby mody cesarz, dowdca armii Wschodu, zapragn rzeczywicie rzdzi i decydowa. W takiej sytuacji nieunikniony byby konflikt midzy wsppanujcymi, moe nawet zbrojny. Gdy Werus nurza si w rozkoszach najpikniejszych miast Syrii, jego wodzowie, zwaszcza Awidiusz Kasjusz, walczyli i zwyciali. Wyparli Partw z granic imperium i wkroczyli do Armenii, Mezopotamii, Medii. Kade zwycistwo przynosio Werusowi jako wodzowi naczelnemu wspaniae przydomki: Armenicus, Parthicus, Medicus, cho szczk broni sysza tylko w amfiteatrach, gdy oglda walki gladiatorw. Wprawdzie w 164 roku uleg presji otoczenia i pojawi si nad Eufratem, ale natychmiast popieszy stamtd do Efezu, aby powita i polubi Anni Lucyll, crk Marka Aureliusza, swoj narzeczon ju od trzech lat. Dlaczego zdecydowano si wanie wtedy wyprawi dziewczyn na Wschd i uczyni on Werusa? Moe stao si to skutkiem wieci o tym, jak prowadzi si on w Antiochii? Wieci zreszt zapewne przesadzonych i ubarwionych. Lucylla wic miaaby sw obecnoci powciga ma, tak le si bawicego. W 166 roku zawarto korzystny dla Rzymu pokj, tote nie byo potrzeby, by Werus pozostawa w Syrii. Opuszcza Syri niechtnie. Dla pociechy wzi ze sob do Italii wielu aktorw, muzykantw, cyrkowcw pci obojga. Cz z nich towarzyszya mu w triumfalnym wjedzie do stolicy, ktry odby wraz ze wspwadc. Markowi Aureliuszowi

przyznano bowiem te same zwyciskie tytuy co Werusowi, cho przebywa jeszcze dalej od teatru dziaa wojennych. Lecz powrotowi i triumfowi Werusa towarzyszy te go niewidzialny, cho wszdzie obecny. Wojsko wiodo ze sob zaraz. Po raz pierwszy wybucha ona w Seleucji i stamtd rozprzestrzeniaa si po wszystkich prowincjach. Bya chyba jedn z najpotworniejszych epidemii, jakie nawiedziy wiat staroytny. Bo i ten niekiedy ulega zarazom, cho znacznie rzadziej ni redniowiecze, gdy w staroytnoci greckorzymskiej po prostu powszechnie przestrzegano zasad higieny osobistej i spoecznej, lubiano kpiele, gry, wiee powietrze, budowano wodocigi sprowadzajce czyst wod z grskich rde. Mimo to zarazy od czasu do czasu pojawiay si i w tej epoce, pochaniajc mnstwo ofiar, zwaszcza w skupiskach miejskich. Ale skutki epidemii 166 roku - trudno ustali, jaka to bya choroba zakana - miay wymiar historyczny, cho wtedy nikt nie zdawa sobie z tego sprawy. Oto spustoszya ona i wyludnia krainy imperium wanie w chwili, gdy rs napr wojowniczych plemion, zwaszcza germaskich, na granice rzymskie w rodkowej Europie. Epidemia staa si owym przysowiowym kamykiem, ktry pocign lawin wydarze ku wielkiemu kryzysowi pastwa w kilkadziesit lat pniej. Zaraza szalaa, a Werus w Rzymie bawi si i ucztowa. A moe nawet jak to si czsto dzieje w dniach powszechnego zagroenia, gdy mier moe zjawi si w kadym momencie, bawi si wanie dlatego i tym bardziej beztrosko? W willi przy via Clodia urzdza wystawne uczty, a ich uczestnicy odchodzili obadowani drogocennymi podarunkami. Nadal rwnie hodowa zamiowaniu do igrzysk, a zwaszcza do wycigw rydwanw. By zagorzaym stronnikiem Zielonych, co doprowadzao do scysji ze stronnictwami pozostaymi, a gwnie z Niebieskimi. Sawny ko Zielonych doczeka si zotego poska, z ktrym cesarz si nie rozstawa; gdy ko zdech, pochowa go w grobowcu w Watykanie. Tego wszystkiego Marek Aureliusz nie mg aprobowa, dawa jednak wyraz niezadowoleniu taktownie i porednio. Kiedy na przykad zosta zaproszony do willi Werusa, przebywa tam pi dni i rozpatrywa sprawy sdowe, podczas gdy gospodarz tylko biesiadowa. Byy te inne przyczyny nieporozumie. Podobno po powrocie z Syrii Werus okazywa wicej samodzielnoci i nawet wydawa pewne zarzdzenia bez uzgodnienia z bratem, ktry z kolei nie znosi wielu dworzan Werusa i tego nie ukrywa. Do otwartego konfliktu nigdy jednak nie doszo, co dobrze wiadczy o obu. Najtrudniej bowiem dzieli si wadz. W sprawach naprawd wanych Werus zawsze ulega autorytetowi brata. Tymczasem od pnocy grozia nawaa plemion germaskich i sarmackich. Granica Dunaju zostaa przeamana na wielu odcinkach, barbarzycy zalali prowincje alpejskie i panoskie. Markomanowie i Kwadowie przekroczyli gry, stanli na ziemiach Italii i rozpoczli oblenie Akwilei. Obaj cesarze wyruszyli z Rzymu, aby osobicie obj dowdztwo. Byo to jesieni 167 roku. Wojna porazia Rzymian groz, albowiem stopa wroga nie dotkna ziemi italskiej ju od wielu pokole. W tej sytuacji obecno obu wadcw na froncie bya koniecznoci, cho

aden z nich nie odznacza si ani zamiowaniem do wojny, ani dowiadczeniem w sprawach wojskowoci. Marek Aureliusz wypenia obowizek wodzowski powanie i zdecydowanie jak wszystko, co czyni w yciu. Werus ogranicza si do towarzyszenia bratu. Pod Akwilej modszy cesarz zajmowa si gwnie polowaniem, lecz gdy Germanie odstpili od oblenia i wycofali si za Alpy, poszed za nimi wraz z bratem a nad Dunaj. Potem jednak, gdy granic znowu umocniono, par usilnie do rychego powrotu do Rzymu. Ruszyli wic w drog na poudnie. By ju pocztek 169 roku. Z Akwilei podrowali w kierunku Patawium, obecnej Padwy, jadc na jednym wozie. W pobliu miejscowoci Altinum Werus dozna nagego ataku apopleksji, utraci mow i po trzech dniach choroby zmar. Mia lat 39, panowa za 8. Marek Aureliusz by lojalny wobec niego do koca. Kaza pochowa jego prochy w mauzoleum Hadriana i wymg, by senat zaliczy go w poczet bogw. By wic Werus pierwszym ubstwionym cesarzem, ktry nie wykaza si adnymi zasugami dla imperium. Co prawda nie skala si te adn zbrodni polityczn czy choby naduyciem wadzy. A w pewnych sytuacjach i to mona uzna za swego rodzaju zasug.

XVIII

MAREK AURELIUSZ

---oOo---

(MARCUS ANNIUS CATILIUS SEVERUS)

Urodzony 26 kwietnia 121 roku. Zmar 17 marca 180 roku. Od 130 roku zwa si Marcus Annius Verus, a od 139 roku Marcus Aelius Aurelius Verus Caesar. Panowa od 7 marca 161 roku do 17 marca 180 roku jako Imperator Marcus Aurelius Verus Augustus. Zosta zaliczony w poczet bogw.

DWA PORTRETY

Znamy go wszyscy. Pikne, szlachetne, agodne ma czoo, na czole

byszczy myl o szczciu pastwa; rk powanie wznis, jak gdyby wkoo mia bogosawi tum swego poddastwa, a drug rk opuci na wodze, rumaka swego zapdy ukraca. Zgadniesz, e mnogi lud tam sta na drodze i krzycza: Cesarz, ojciec nasz powraca! Cesarz chcia z wolna jecha midzy tokiem, wszystkich ojcowskim udarowa okiem; ko wzdyma grzyw, arem z oczu wieci, lecz zna, e wiezie najmilszego z goci, e wiezie ojca milionom dzieci, i sam hamuje ogie swej ywoci; dzieci przyj blisko, ojca widzie mog. Ko rwnym krokiem, rwn stpa drog. Zgadniesz, e dojdzie do niemiertelnoci! I doszed. To przecie kochanek ludw, w Marek Aureli, ktry tym

naprzd rozsawi swe imi, e wygna szpiegw i donosicieli; a kiedy zdziercw domowych poskromi, gdy nad brzegami Renu i Paktolu hordy najedcw barbarzyskich zgromi, do spokojnego wraca Kapitolu. Tam te na piknym placyku pomidzy trzema paacami sta w sawny posg z brzu, niegdy pozacany, przedstawiajcy wadc na koniu. Najstarszy to zachowany, duy posg tego typu w naszym krgu kulturowym, praojciec wielu innych zdobicych dzi niemal kade miasto wiata. Sta tam od 1538 roku, czyli od czasu, gdy przeniesiono go z placu na Lateranie, gdzie mia swoje miejsce przez wieki, chyba od staroytnoci. Jakim cudem uchowa si przez tyle stuleci, jak przetrwa tyle prawdziwych burz dziejowych? Dlaczego nie pad ofiar zajadoci, z jak w pewnym okresie przetapiano posgi pogaskich wadcw i bogw czy to na figury witych, czy te na sprzt, ozdoby, monety? Ot uszanowano go jako rzekom podobizn cesarza Konstantyna Wielkiego, tak zasuonego dla chrzecijastwa. Obecnie nie ma ju posgu na Kapitolu, albowiem skaona atmosfera wielkiego miasta niszczya brz; musieli zaj si nim konserwatorzy. Miejmy nadziej, e w nadmiarze gorliwoci nie zechc przywrci mu dawnej, antycznej pozotki! Przepowiednia bowiem gosi, e kiedy cay posg znowu zajanieje zotem, przyjdzie koniec wiata. Kady Polak zna lub powinien zna poetycki opis przytoczony na pocztku tej biografii. Jest to przecie fragment Ustpu III czci Dziadw. Ot w wielkiej stolicy pnocnego mocarstwa pewnego ddystego wieczora stali dwaj modziecy pod jednym paszczem, wziwszy si za rce; stali przed kolosalnym posgiem wadcy na koniu, ktry zdawa si wzlatywa z granitowej skay. Jednym z modziecw by przybysz z zachodu, drugim wieszcz narodu ruskiego. I to wanie on patrzc na grony posg cara Piotra przypomina, e nie w tej postaci wieci w starym Rzymie kochanek ludw, w Marek Aureli, wadca miowany, uosobienie prawa i ojcostwa. A car Piotr? Wypuci rumakowi wodze - wida, e lecia tratujc po drodze. Ko wydaje si szalony. Wznis w gr kopyta - car go nie trzyma, ko wdzidem zgrzyta; zgadniesz, e spadnie i prynie w kaway! Od wiekw stoi, skacze, lecz nie spada, jak lecca z granitw kaskada, gdy cita mrozem nad przepaci zwinie. Szczsnym zbiegiem okolicznoci znamy nie tylko posg Marka Aureliusza, nie tylko rysy jego twarzy, zachowa si rwnie autoportret duchowy wadcy. Wielu cesarzy przed nim pisao pamitniki; podobnie czynili jeszcze wczeniej faraonowie, pniej ksita, krlowie i wodzowie. S to jednak z reguy tylko wykazy wojen, triumfw, pokonanych ludw, wzniesionych budowli - pomniki dumy, ale te pychy i samochwalstwa. Osobowo i pogldy piszcego rzadko dochodz do gosu w owych oficjalnych rejestrach czynw, a jeli nawet, to tylko porednio. Marek Aureliusz da nam natomiast co zupenie innego wanie, i to nawet wycznie, zbir myli, refleksji, pogldw, a wic spojrzenie na siebie niejako od wewntrz, i zarazem prb okrelenia swojego miejsca w wiecie. Zdumiewajca, niezwyka ksika! Staje oto przed nami umysowo, psychika kogo sprzed siedemnastu wiekw, czowieka wadajcego milionami, decydujcego o losach krajw i ludw.

Jest to najstarsze zachowane dzieo tego typu w naszym krgu kulturowym. Ma ono warto nie tylko historyczn, ale rwnie ponadczasow, jako krzepicy dokument prawdziwego czowieczestwa. Stulecia, ktre od tego czasu miny, nic tu nie znacz. Rozumiemy doskonale, co Marek Aureliusz chce nam powiedzie, podzielamy jego wahania, smutki, poczucie osamotnienia i tragizmu. I wanie dlatego jego sowa mog doda nam odwagi w kadej sytuacji. Tak te dziaay przez wieki, cieszc si w wielu krajach ogromn popularnoci, tumaczono je bowiem na niemal wszystkie jzyki europejskie. Sam autor uj swe medytacje w jzyku greckim, co stanowi dowd wzajemnego przenikania si wczesnej kultury helleskiej i rzymskiej. atwiej mu byo pisa po grecku, by to bowiem jzyk wtedy. bez porwnania bardziej bogaty i subtelny od aciny, niedoskonaej jeszcze w dziedzinie filozofii. U nas Rozmylania Marka Aureliusza nie s tak znane, jak na to zasuguj, cho przekad Mariana Reitera, ktry ukaza si przed I wojn, by wznawiany. Oto urywki: Kadej chwili usilnie dbaj o to, jako Rzymianin i jako mczyzna, aby dokona tego, co masz wanie dokona, z pen i nie udan godnoci, z oddaniem, swobod, zachowaniem sprawiedliwoci; i by zapewni sobie niezaleno od wszelkich innych myli. A zapewnisz j sobie, jeli bdziesz wykonywa kad prac jakby ostatni w yciu - tak aby bya wolna od wszelkiej nierozwagi i racej niezgody z nakazami rozumu, od obudy, samolubstwa, niezadowolenia z losu. Rankiem, gdy si niechtnie budzisz, pomyl sobie: budz si do trudu czowieka. Czy wic mam si czu niezadowolonym, e id do pracy, dla ktrej si zrodziem i zostaem zesany na wiat? Czy na tom stworzony, bym si wygrzewa i wylegiwa w ku? Czy nie do trudu, nie do pracy? Czy nie widzisz, jak roliny, ptaki, mrwki, pajki, pszczoy czyni co do nich naley, a stosownie do si swoich przyczyniaj si do harmonii wiata? A ty nie chcesz czyni tego, co jest czowiecze? Nie spieszysz si do obowizkw naoonych przez tw natur? - Ale trzeba wypocz. - Nie przecz! Zaiste i w tym daa miar natura. A daa te miar jedzenia i picia. Ty za idziesz poza granic, poza potrzeby. Tylko nie w pracy! Tu zostajesz w granicach moliwoci. Albowiem sam siebie nie cenisz, inaczej kochaby i sw natur, i jej wol. Po pierwsze: nic na olep i nic bez celu. Po wtre: nic innego nie mie na wzgldzie jak cel spoeczny. Wnet bdziesz nikim nigdzie. To ostatnie zdanie brzmi pesymistycznie, lecz lektura Rozmyla nie dziaa przygnbiajco. Przeciwnie, w owych refleksjach zawarta jest moc krzepica. Mwi do nas mczyzna i Rzymianin wiadom przyrodzonej uomnoci natury ludzkiej, okruciestwa losu, przemijalnoci wszystkich i wszystkiego, ale przede wszystkim wierny swoim obowizkom i gotw spenia je do koca niezomnie. Obowizki wobec pastwa, blinich i bogw, czy te bstwa, ktre uksztatowao tak, a nie inn posta wiata i kieruje zarwno biegiem caoci, jak te yciem kadej jednostki. To typowa postawa stoicka. Marek Aureliusz przyj j, poniewa nauki wychowawcw i przykad niektrych bliskich mu osb odpowiaday cechom i skonnociom jego powanej, skupionej, prostolinijnej

osobowoci.

RODZINA
Pradziad, Marek Anniusz Werus, wywodzi si z Hiszpanii. On to pierwszy w rodzinie zosta senatorem. Dziad, tego imienia i nazwiska, rozpocz karier polityczn jeszcze za Wespazjana, a za Hadriana piastowa konsulat po raz trzeci i by prefektem stolicy. Mia crk, ktra polubia Antoninusa Piusa, gdy ten nie by jeszcze cesarzem, oraz syna, ktry doszed tylko do godnoci pretora, zmar bowiem stosunkowo modo, osierocajc dwoje dzieci. Syn, wwczas dziewicioletni, nosi nazwisko rodzinne Marek Anniusz, ale zamiast przydomka Werus - nazwisko dziadka po kdzieli, Katyliusz Sewerus. Po mierci ojca przybra jednak rodowy przydomek. To wanie on mia zosta cesarzem. Cho zaledwie pamita ojca, wspomina go, jak i ca rodzin, bardzo ciepo w Rozmylaniach: Dobremu imieniu ojca i pamici o nim zawdziczam umiowanie skromnoci i charakter mski. Bogom - e miaem dobrego dziadka, dobrych rodzicw, dobr siostr, dobrych nauczycieli, dobrych domownikw, krewnych, przyjaci, prawie wszystkich. I e wobec nikogo z nich nie posunem si do obrazy, mimo takiego usposobienia, e przy jakiej sposobnoci mgbym to uczyni. Ilu z nas miaoby tyle wyrozumiaoci, skromnoci, ale i szczcia, by mc powtrzy te sowa? Nieco wicej mwi Marek o matce, Domicji Lucylli. Pozna j lepiej, przeya bowiem swego ma o prawie 20 lat: Matka, jakkolwiek miaa umrze modo, przecie spdzia u mnie ostatnie lata ycia. Zawdziczam jej ducha pobonoci i dobroczynnoci. I odraz nie tylko przed wyrzdzaniem krzywdy, lecz nawet przed myl o niej. Nadto sposb ycia prosty, daleki od zbytku ludzi bogatych. Straciwszy ojca chopiec wychowywa si u dziadka, owego trzykrotnego konsula i prefekta stolicy, w jego domu na Lateranie, a wic tam, gdzie pniej stana katedra pod wezwaniem w. Jana. Wspomina, e przej od niego agodno i rwne usposobienie. Ale dziadek, cho by ju mocno posunity w latach, mia kochank; i wanie jej poruczy, nieco lekkomylnie, piecz nad chopcem. Co si wydarzyo w tym dziwnym trjkcie? Chyba to, co zazwyczaj w takiej sytuacji. W kadym razie Marek dzikowa pniej bogom, e niezbyt dugo chowa si przy dziewczynie, pewnie uwodzicielce. I em niewinno ocali. I em przed czasem nie dojrza jako mczyzna, lecz pozostaem czysty nawet poza czas normalny. A naley tu dopowiedzie, e mimo filozoficznych skonnoci i powagi usposobienia Marek by niewtpliwie pobudliwy erotycznie. Wspomina wprawdzie jako okoliczno szczsn i ask bogw, e nie mia stosunkw ani z Benedykt, ani z Teodot, przyznaje jednak, e popad w namitnoci miosne i ozdrowia, a ze swoj on mia dzieci a trzynacioro! W lutym 138 roku adoptowa go m jego ciotki, Antoninus Pius, wyznaczony ju na cesarza przez Hadriana. Znowu wic chopiec, wtedy siedemnastoletni, zmieni nazwisko i opiekuna. Przybrany ojciec, czowiek

o wysokiej kulturze i wspaniaym charakterze, wywar na wpyw ogromny. Tak przynajmniej wynika z litanii pochwa, ktr Marek zamieszcza w Rozmylaniach; wymienia tam wszelkie moliwe cnoty i zalety, ktre - jak twierdzi - przej wanie od Antoninusa. Co prawda mona by zoliwie zauway, e kryje si w tym przewrotna zarozumiao, jeli kto przypisuje sobie a tyle dobrego w charakterze i sposobie bycia, choby byo to tylko skutkiem naladowania cudzego przykadu. A wic, powiada Marek, zawdzicza przybranemu ojcu agodno, niewzruszono, obojtno wobec zaszczytw, pracowito, wytrwao, sprawiedliwo, towarzysko, przystpno, cierpliwo, skromno, trzewo, stao, poprzestawanie na maym, uprzejmo, umiarkowan dbao o ciao, niech do zmian gwatownych, powcigliwo w urzdzaniu igrzysk i w budownictwie, zrozumienie, e mona y w paacu bez stray przybocznej, bez szat wspaniaych, bez przepychu, bez okrzykw powitalnych i pochlebstw. Litania imponujca, a przecie to tylko cz dugiego rozdziau, ktry dotyczy Antoninusa. Dobre sowo ma Marek nawet dla brata Lucjusza, uwaa bowiem za ask bogw: em takiego mia brata, ktry zachci mnie swym zachowaniem do czuwania nad sob, a zarazem radowa mnie powaaniem i mioci. Ale chyba waniejsza od przykadu rodziny bya w ksztatowaniu osobowoci Marka rola jego wychowawcw i mistrzw rnych umiejtnoci.

NAUCZYCIELE
Mamy ich list w I ksidze Rozmyla, a dane te mona uzupeni dziki innym rdom. Dwch nauczycieli trzeba wymieni przede wszystkim, s bowiem znani take skdind, a ich dziea literackie zachoway si czciowo do dzi. To Herodes Attykus i Korneliusz Fronton. Pierwszy naucza przyszego cesarza wymowy greckiej, drugi za aciskiej. Lecz nawet skromny nauczyciel malarstwa, Diognetos wpoi Markowi wstrt do bahostek, niewiar w to, co mwi czarodzieje i kuglarze o zamawianiu i wypdzaniu zych duchw, brak zainteresowa dla hodowli przepirek oraz gupstw podobnych, a za to wzbudzi w nim spoufalenie si z filozofi, sztuk pisania dialogw ju we wczesnej modoci, a take umiowanie oa prostego, przykrytego skr. Diognetos nalea chyba do zwolennikw cynizmu. Najwaniejszy jednak okaza si wpyw stoikw, a wic filozofw uczcych pracy nad sob w duchu twardych praw natury i obowizkw wobec spoecznoci. Ostateczny zwrot w pogldach Marka dokona si, gdy mia on ju ponad 20 lat. Dzikowa potem bogom: jakkolwiek pragnem zaznajomi si z filozofi, nie wpadem w rce adnego mdrka, nie wgbiaem si w ich pisma, nie bawiem si w rozwizywanie sylogizmw, nie marnowaem czasu na badanie tajemnic nieba. Mia dwch mistrzw stoicyzmu. Pierwszy, Juniusz Rustykus, senator i byy konsul, uczy go - tak wyznaje sam Marek - jak pielgnowa

charakter, jak chroni si przed byszczeniem wymow oraz wyrafinowanym dowcipem, jak zachowywa wyrozumiao nawet wobec tych, ktrzy zachowuj si obraliwie. Ale uczy te sztuki pisania prostych listw oraz dokadnej lektury. I Marek rzeczywicie czyta sporo, a zarazem bardzo uwanie. Wanie od Rustykusa otrzyma egzemplarz wykadw Epikteta. Ten sawny filozof stoik zmar przed kilkunastu laty, okoo 135 roku. Cho niegdy by niewolnikiem, cieszy si takim szacunkiem, e u jego stp siadywali najwysi dostojnicy rzymscy. Jeden z nich, Flawiusz Arrian, spisa wypowiedzi Epiktetowe. Dzieko zachowao si do dzi, a jego lektura stanowi ogromne, niekiedy przeomowe przeycie dla wielu ludzi take naszej epoki. Drugi filozof, ktry definitywnie nawrci Marka na stoicyzm, Sewer, jest postaci prawie nieznan. Musia jednak by kim niezwykym sdzc ze wzmianek o nim w Rozmylaniach. To on wskaza modemu czowiekowi dziea i losy wielkich przedstawicieli tego kierunku w Rzymie. Nade wszystko za objawi mu pojcie istoty pastwa demokratycznego, z jednakim dla wszystkich prawem, pastwa rzdzcego si zasadami rwnoci i sprawiedliwoci; a take istot takiej monarchii, ktra ponad wszystko szanuje wolno poddanych. To sowa samego Marka Aureliusza! Odsaniaj nam one jasno sprawy chyba najwaniejsze dla oceny kadego wadcy: co byo jego ideaem jako panujcego, czym si kierowa w swych rzdach, do czego dy sterujc losami imperium. Moe nie zdoa zrealizowa tych zasad, ale jeszcze dzi musimy z uznaniem i szacunkiem myle o politycznym credo cesarza Rzymian. Przez cae ycie Marek zachowywa szacunek dla swych nauczycieli, uwaajc za dowd aski bogw, e mg obdarowa niektrych z nich dostojestwami. I tak Rustykus wsta jego doradc, otrzyma po raz drugi godno konsula, a po mierci wznoszono mu posgi, podobnie zreszt jak Frontonowi. W kaplicy domowej Marek mia podobizny wszystkich nauczycieli wykonane w zocie. Pamita te o ich grobach - odwiedza je i skada kwiaty w dniach rocznic.

FAUSTYNA
Bdem jednak byoby sdzi, e mody Marek zajmowa si wycznie filozofi i y tylko wrd ksiek, nauczycieli, rozmyla. Wanie stoicyzm nakazywa mu powanie traktowa wszystkie obowizki czowieka i obywatela. Skoro za urodzi si w domu tak wietnym, zaszczyty i godnoci oraz zwizane z nimi funkcje honorowe spaday na od wieku dosownie chopicego. Mia zaledwie 8 lat, gdy otrzyma czonkostwo saliw, prastarego bractwa religijnego. Potem kolejno obejmowa coraz wysze urzdy. Tog msk przywdzia jako pitnastolatek, a ju w 5 lat pniej by konsulem wraz ze swym przybranym ojcem, Antoninusem Piusem. Ten traktowa go jak ukochanego syna. Mieszkali z reguy w tych samych paacach, a w cigu dwudziestu trzech lat panowania Antoninusa rozstali si podobno tylko na dwie noce. Te zwizki umocnio jeszcze maestwo: w 145 roku Marek poj za on

crk Antoninusa, Anni Galeri Faustyn, zwan Faustyn Modsz. Z formalnego punktu widzenia bya to sytuacja niezwyka, zosta bowiem ziciem swego przybranego ojca! Ceremonii w domu cesarskim towarzyszyy oczywicie wspaniae uroczystoci. Maestwo trwao 30 lat, czyli do mierci Faustyny w 175 roku, a przyszo ze na wiat trzynacioro dzieci; wikszo z nich zgasa przedwczenie, jeszcze za ycia rodzicw. Jak kobiet i on bya Faustyna? M wyda jej opini najlepsz: Dzikuj bogom, e mam on tak posuszn, tak kochajc. Jednake historycy staroytni maluj portret zgoa odmienny. Faustyna, jak utrzymuj, bya kobiet wiaroomn i rozpustn, a kochankw dobieraa sobie spord aktorw, gladiatorw i marynarzy; wanie gladiator mia by rzeczywistym ojcem Kommodusa, ktrego cesarz niewiadom niczego uzna za swego syna i uczyni spadkobierc. Czy jednak Marek Aureliusz, pytaj owi historycy, naprawd nie wiedzia, co dzieje si w jego domu, czy te tylko udawa? Podobno obdarzy niektrych kochankw ony wysokimi godnociami. Krya opowie, e gdy wreszcie omielono si zwrci mu uwag na tryb ycia Faustyny, i oczekiwano, i odsunie j od siebie lub nawet ukarze mierci, odrzek: Nie mog jej porzuci, musiabym bowiem zwrci take posag! Tym posagiem byo oczywicie cesarstwo. Komu wic da wiar, gdzie jest prawda, jak doj do niej po tylu wiekach i wobec tak sprzecznych wiadectw? Chyba jednak nie pomylimy si twierdzc, e mamy do czynienia ze szczeglnie bezczeln potwarz. Oczerniano Faustyn, usiowano zohydzi jej dobre imi, a przy sposobnoci take ma, imajc si metod, wobec ktrych kady czowiek w kadej epoce jest zupenie bezbronny. Plotka, pomwienie, zoliwa anegdota kr i rani. Jake z nimi walczy, jak je demaskowa, skoro s czym nieuchwytnym, skrytym, atakujcym znienacka niby jadowite we? Co gorsza, wszelkie prby ich przygwodenia s chybione, trzeba bowiem niejako stan na rwnym z nimi poziomie, powtarza gono te kamstwa. A jeli chodzi o Marka i Faustyn, mona wskaza na pewne fakty przemawiajce na korzy obojga; mona te poda przyczyny, ktre zapewne sprzyjay powstaniu habicych potwarzy. Przede wszystkim wiele znaczy fakt, e Kommodus, syn i nastpca Marka, rni si znacznie od ojca pod wzgldem psychiki, moralnoci, intelektu. Wspczesnych musiay zatem nurtowa wtpliwoci, pozornie uzasadnione, czy czowiek tak szlachetny, kulturalny, mdry mg spodzi osika o cechach niemal zwyrodnialca? Najatwiej byo wyjani to przypuszczeniem, e prawdziwym ojcem Kommodusa musia by kto inny; zapewne gladiator, skoro modzieniec tak uwielbia walki na igrzyskach. Lecz historia, nie tylko staroytna, zna mnstwo wypadkw podobnych. Potomstwo wspaniaych rodzicw wyradza si i prezentuje cechy najgorsze, cho czsto mona wykaza ponad wszelk wtpliwo, e syn to ko z koci i krew z krwi ojca. Intrygowao to ju Sokratesa, a i dzi stanowi pewnego rodzaju zagadk. Ju to, e Marek Aureliusz by czowiekiem surowym dla siebie, ncio ludzi zoliwych, by prawem kontrastu przyda mu on o zgoa

odmiennym temperamencie i poziomie moralnym. Dla tych, ktrzy pragnli tak to widzie, nie miao znaczenia, jak rzecz przedstawiaa si naprawd. Liczyo si tylko to, jak powinna by wyglda w ich perwersyjnej wyobrani. Pojawiay si zatem coraz ucieszniejsze opo wieci wylge z prostackiej wyobrani i powszechnego zamiowania do plotek o yciu monych tego wiata. Wiadomo, e Marek Aureliusz nigdy nie ywi podejrze w stosunku do ony, lecz przeciwnie - kocha j i szanowa. Kiedy zmara w 175 roku, uczci jej pami najwyszymi honorami. Za ycia za Faustyna towarzyszya mowi wszdzie, nawet podczas wypraw wojennych.

WOJNY
A wyprawy szy niemal nieprzerwanym acuchem; zaledwie koczya si jedna, trzeba byo rozpoczyna drug. Zupenie jakby los kaza cesarzowi udowadnia wci na nowo, e jest stoikiem nie tylko w sowach i potrafi po msku znie kad prb, take wojenn, cho jego upodobania byy dalekie od spraw ora i obozu. Co prawda pocztek panowania Marka Aureliusza zapowiada, e cesarz uchyli si od tego obowizku, kiedy bowiem zasza konieczno prowadzenia walk na Wschodzie z Partami, wyprawi tam swego przyrodniego brata, Lucjusza Werusa. Byy jednak wane wzgldy, ktre kazay Markowi wanie tak postpi. Kto przecie musia czuwa nad caym imperium przebywajc w stolicy, tym bardziej e z rnych stron dochodziy wieci niepokojce. W Brytanii tamtejsze legiony zamierzay obwoa cesarzem swego wodza. Za Renem burzyo si germaskie plemi Chattw i wysano tam wojska do stumienia niebezpieczestwa w zarodku. W samej Italii powanym problemem sta si wylew Tybru w 162 roku, a potem nieurodzaj i gd. Duy niepokj budzia sytuacja za Dunajem. Dokonywao si tam wielkie przesunicie rnych ludw spowodowane pochodem Gotw przez ziemie rodkowej i wschodniej Europy ku Morzu Czarnemu. Plemiona wyparte ze swych siedzib szukay ziem nowych; wzrasta ich nacisk na granice imperium, gwnie nad rodkowym biegiem Dunaju. O tym dowiadywano si najpierw tylko z niejasnych sygnaw, ale po 166 roku, gdy Marek Aureliusz i Lucjusz Werus odbyli wsplny triumf z powodu zwycistw nad Partami, niebezpieczestwo stao si faktem. Germaskie plemiona przerway granic. Najgroniejsi byli Markomanowie i Kwadowie z ziem obecnej Czechosowacji, ale towarzyszyy im rwnie inne ludy, nie tylko germaskie. Wszystkie day, by pozwolono im osiedli si na terenach rzymskich, a wobec stanowczej odmowy pary coraz dalej i gbiej, szerzc zniszczenia. Ofiar najazdu pady prowincje alpejskie, ale Markomanowie cigle szli naprzd; przekroczyli gry i dotarli do Akwilei nad Adriatykiem. Groz owych dni zwielokrotnia jeszcze zaraza przywleczona przez wojska powracajce ze Wschodu. Zapewne jesieni 167 roku obaj cesarze osobicie ruszyli w pole, by

zagrodzi barbarzycom dalsz drog i ratowa Akwilej. Lucjusz Werus podobno niezbyt si kwapi do tej wyprawy, a dla Marka Aureliusza byo to pierwsze bezporednie dowiadczenie w dowodzeniu legionami. Na szczcie mia u swego boku sztab znakomitych oficerw, sam za powanie potraktowa to zadanie tak niezwyke dla mionika filozofii. Rycho sta si dobrym wodzem. Nieprzyjaciela nie tylko przepdzono spod Akwilei, ale nawet wyparto za Alpy i Dunaj. W drodze powrotnej do Italii na pocztku 169 roku zmar Werus. Ta naga mier bya zapewne osobistym ciosem dla Marka, ale sprawom pastwa nie zaszkodzia. Odtd miao ono tylko jednego wadc. By on zdecydowany pooy kres zagroeniu naddunajskiej granicy, tote w 169 roku przystpi do nowej, tym razem ofensywnej wojny w tamtych stronach. Przygotowa wszystko bardzo starannie. Poniewa odczuwano brak rekruta, zaciga do suby wojskowej nawet niewolnikw i gladiatorw, a take mieszkacw prowincji bakaskich. Powoanie gladiatorw oczywicie powodowao zawieszenie lub ograniczenie igrzysk w stolicy, co lud rzymski skomentowa zoliwie: cesarz chce zmusi do filozofowania wszystkich Rzymian i wanie dlatego pozbawia ich najrozkoszniejszej przyjemnoci! Czy mona da zwilejsz i jaskrawsz charakterystyk patriotyzmu i gotowoci do ofiar wczesnego spoeczestwa? A raczej: czy istnieje dobitniejszy dowd, e wrd mas mieszkacw stolicy nie byo adnego patriotyzmu i adnej gotowoci do ofiar? Tymczasem sam cesarz usiowa cho w czci pokry koszty zbroje i wyprawy, wystawiajc na publiczn licytacj cenne przedmioty z wyposaenia paacw. I to nie tylko kobierce, zastawy, naczynia, ale rwnie dziea sztuki najwybitniejszych mistrzw, rzeby i malarstwa. Walki nad rodkowym Dunajem, na ziemiach obecnych Czech, Sowacji, Wgier, trway do 174 roku. Przebieg ich nie jest znany, nie zachoway si bowiem adne pene relacje pisane. Mamy natomiast plastyczny obraz wojny, a to dziki paskorzebom opasujcym spiraln wstg kolumn Marka Aureliusza. Stoi ona do dzi w Rzymie na placu zwanym od niej Piazza Colonna. Wraz z cokoem ma ponad 40 metrw wysokoci, a wzorowana jest na dwch wczeniejszych kolumnach: istniejcej nadal Trajana i nie zachowanej - z wyjtkiem cokou Antoninusa Piusa. Kolumn Marka Aureliusza wzniesiono ju po jego mierci. Na szczycie ustawiono posg cesarza, ktry pniej zastpiono figur w. Pawa. Wstga paskorzeb przedstawia epizody walk z Markomanami i Kwadami. Pod wzgldem stylistycznym wielce rni si od rzeb kolumny Trajana; sposb ujcia jest niewtpliwie mniej doskonay w szczegach, ale za to bardzo wyrazisty, wrcz dramatyczny. Wojna bya bezlitosna. Palono osiedla, nie oszczdzano nawet jecw. Jeden z epizodw, uwieczniony rwnie na kolumnie, zasyn w literaturze. Jest to tak zwany cud deszczu. Kwadom mianowicie udao si otoczy legion rzymski w miejscu pozbawionym wody w dniach straszliwej spiekoty. Germanie nawet nie atakowali, przekonani, e umczeni upaem Rzymianie musz si podda. Niespodziewanie jednak przysza nawanica i uratowaa osaczonych. Poganie przypisywali to cudowne ich zdaniem wybawienie praktykom egipskiego czarodzieja,

chrzecijanie natomiast twierdzili, e wymodlili ratunek wyznawcy Chrystusa. Ju sam fakt, e moga powsta taka legenda, wskazuje wyranie, jak wielu byo wwczas wyznawcw nowej religii nawet w szeregach armii. Marek Aureliusz wic musia styka si z chrzecijanami, musia sysze o ich pogldach i kulcie. Jak ustosunkowa si do tej wiary? Oczekiwalibymy postawy przynajmniej tolerancyjnej, jeli nie wrcz yczliwej, skoro jego przekonania etyczne wykazyway tak zbieno z tym, co gosili tamci. Tymczasem - rzecz zaskakujca - cesarz traktowa chrzecijan niechtnie, nawet surowo, i wcale nie zerwa z polityk przeladowa. Dlaczego? Nie mamy w tej sprawie adnych wypowiedzi Marka Aureliusza, mona jednak znajc jego osobowo i wytyczne postpowania snu domysy. Ot dla cesarza celem wszelkiej dziaalnoci, a take kryterium oceny osb i grup, byo dobro imperium pojmowane jako suma wszystkich tradycyjnych cech i wartoci wiata grecko-rzymskiego. Chrzecijastwo byo w tym wiecie czym nowym i ju przez to samo podejrzanym. Jego wyznawcy tworzyli nielegaln organizacj, oddawali si praktykom moe nieszkodliwym, ale niezrozumiaym i dziwacznym, odrzucali dorobek kultury. To wystarczyo. Wprawdzie za panowania Marka Aureliusza nie doszo do wielkich, powszechnych przeladowa, tolerowano jednak, a moe nawet podsycano tu i wdzie wystpienia antychrzecijaskie. Najbardziej krwawy przebieg miay one w Lugdunum, gdzie zgin biskup Potejnos, majcy ponad 90 lat, a wraz z nim przynajmniej trzydziestu wiernych. W samym Rzymie mczesk mier ponis w. Justyn, autor pism apologetycznych. Powrmy jednak do wydarze nad Dunajem. Walki nowej kampanii trway tam do 175 roku. Pokonane ludy musiay odstpi Rzymianom szeroki pas po pnocnej stronie rzeki i zgodzi si na obecno rzymskich garnizonw w gbi swych krajw. Jeden z nich stan nad Wagiem w Sowacji, o czym wiadczy napis zachowany na skale w Trenczynie; std tak ju niedaleko do poudniowych granic Polski! Cesarz mia jeszcze ambitniejsze plany. Pragn mianowicie utworzy now prowincj na lewym brzegu Dunaju, jak niegdy Trajan Dacj. A nawet dwie prowincje, Markomani i Sarmacj. ktre objyby tereny obecnej Czechosowacji; granice imperium oparyby si wwczas o Karpaty i Sudety. Nie doszo jednak do realizacji owych miaych zamiarw skutkiem niespodziewanych wydarze w prowincjach wschodnich. W kwietniu 175 roku wdz Awidiusz Kasjusz, pozostawiony na Wschodzie przed kilku laty przez Werusa, ogosi si cesarzem. Podobno uczyni to pod wpywem faszywej wiadomoci o mierci Marka Aureliusza. Przewidywa zapewne, e dojdzie do walki o sukcesj po zmarym wadcy, a poniewa uwaa si, moe nie bez racji, za najgodniejszego, postanowi ubiec ewentualnych rywali i postawi senat przed faktem dokonanym. Opowiedziay si za nim niektre prowincje Azji Mniejszej oraz Egipt i Syria. W tej sytuacji prawowity cesarz nie mia wyboru. Ruszy na wschd, by stumi bunt w zarodku, a senat ogosi Awidiusza wrogiem publicznym. Doszoby do wojny domowej, gdyby nie to, e sami onierze Awidiusza wystpili przeciw uzurpatorowi ju po

trzech miesicach jego wadztwa. Zaledwie Marek Aureliusz stan na Wschodzie, przyniesiono mu odcit gow samozwaca. Cesarz potraktowa zwolennikw i rodzin Awidiusza agodnie. Uzna, e wszyscy padli ofiar tragicznej pomyki. Powstaa pniej opowie, e waciw sprawczyni buntu bya Faustyna, gdy bowiem Marek zachorowa, zachcaa Awidiusza listownie, aby obwoa si cesarzem; przyrzekaa mu nawet pomoc w zamian za opiek nad ni i jej dziemi. Historyjka ta oczywicie zostaa zmylona przez wrogw Faustyny. Wiadomo zreszt, e to ona namawiaa ma, by postpowa ze stronnikami samozwaca bezwzgldnie. Cesarz znalaz si wwczas po raz pierwszy w yciu na terenach wschodnich; tote postanowi zwiedzi syncy staroytnoci zabytkw Egipt. Powraca stamtd przez Syri, do Azji Mniejszej. Tu zmara mu ona w miejscowoci, ktra ku jej czci otrzymaa nazw Faustinopolis. Marek odczu ten cios bolenie. Ustanowi fundacj dla dziewczt jej imienia, senat za uzna zmar za istot bosk i powoa kapanw jej kultu. W listopadzie 176 roku cesarz odby triumfalny wjazd do Rzymu z powodu zwycistw nad Dunajem. Jednoczenie obsypa swego syna Kommodusa tytuami i zaszczytami, ktre czyniy go formalnie i faktycznie wspwadc ojca, cho chopiec mia zaledwie 15 lat. W roku nastpnym obaj znowu stanli nad rodkowym Dunajem, rozpoczynajc nowy etap umacniania rzymskiego wadztwa. Walki byy bezlitosne, chciano bowiem zmusi opornych do bezwarunkowej kapitulacji. Nim doszo jednak do tego, nim mona byo mwi o cakowitym zakoczeniu wojny, cesarz zmar po stosunkowo krtkiej chorobie w obozie wojskowym w Windobonie, czyli w dzisiejszym Wiedniu, 17 marca 180 roku. By jedn z ofiar zarazy przywleczonej przed tylu laty znad Eufratu.

XIX

KOMMODUS

---oOo---

(LUCIUS AELIUS AURELIUS COMMODUS)

Urodzony 31 sierpnia 161 roku. Zmar 31 grudnia 192 roku. Panowa od 17 marca 180 roku do 31 grudnia 192 roku tytuujc si w latach 180 - 190 Imperator Caesar Aurelius Commodus Antoninus Augustus, a w latach 191 - 192 Imperator Caesar Lucius Aelius Aurelius Commodus Augustus. Zosta zaliczony w poczet bogw.

OJCIEC I SYN

Marek Aureliusz i Faustyna mieli szeciu synw i chyba siedem crek.

Wikszo dzieci zmara jeszcze za ycia ojca: wszyscy chopcy z wyjtkiem jednego oraz cztery dziewczyny. Owym jedynym, ktry si uchowa, by Lucjusz Kommodus, urodzony 31 sierpnia 161 roku, kiedy ojciec jego ju od kilku miesicy by cesarzem. Wraz z nim przyszed na wiat brat bliniak, ktry otrzyma imi Aureliusza Antoninusa. Przypomniano natychmiast, e wanie w tyme dniu, niemal dokadnie przed ptora wiekiem, bo w 12 roku, urodzi si osawiony Kaligula; nie wydawao si to najlepsz wrb. Radosne wydarzenie w domu panujcym uczczono wybiciem monety z podobizn Faustyny i postaciami bliniakw. Napis gosi: Szczcie naszego wieku. Ale szczcie trwao krtko, bliniak

Lucjusza zmar bowiem w czwartej wionie ycia; tymczasem pojawi si jego nowy braciszek, Marek Anniusz. W 166 roku odby si triumf Marka Aureliusza i jego wspwadcy Werusa z powodu zwycistw na Wschodzie. Picioletni wwczas Lucjusz Kommodus uczestniczy w nim wraz z modszym bratem i obaj otrzymali tytuy cezarw. Ale may Anniusz zmar ju w trzy lata pniej, moe jako ofiara zarazy; chorowa wtedy take Kommodus, wyleczy go jednak sawny po dzie dzisiejszy mistrz nauk lekarskich Galen. Galen, Grek z pochodzenia, urodzi si w 129 roku w Azji Mniejszej, w Pergamonie; studiowa w Grecji i w Egipcie, praktykowa jako lekarz najpierw w miejscowoci ojczystej, a po 160 roku wywdrowa do Rzymu. Tu zyska rycho ogromne uznanie i przebywa z niedug przerw a do mierci w ostatnich latach II wieku. Sam fakt, e z jego wiedzy korzysta dwr cesarski, wskazuje, jak cieszy si renom. Lecz Galen by nie tylko praktykiem, lecz rwnie wietnym nauczycielem, dociekliwym badaczem tajemnic ludzkiego ciaa, mylicielem, pisarzem. Spod jego pira wyszy setki rozpraw, ktrych tylko cz zachowana wypenia wiele grubych tomw. Dorobek naukowy Galena to suma wiedzy medycznej wiata staroytnego, a zarazem podstawa nauczania w Europie a po XVIII wiek. Obejmuje wszystkie dziedziny i dziay tej nauki, poczynajc od filozoficznych jej zaoe. Sam Galen najwiksze zasugi pooy dla rozwoju anatomii i patologii, a take diagnostyki, farmakologii i dietetyki. W oczach pniejszych pokole by tym dla sztuki medycznej, kim Arystoteles dla filozofii. Marek Aureliusz stara si zapewni swemu jedynemu synowi najlepszych nauczycieli, otacza go czuoci i opiek, a przy tym obsypywa zaszczytami od lat dziecinnych, dajc wszystkim do zrozumienia, e to on ma by przyszym cesarzem. Chopiec nie mia jeszcze pitnastu lat, gdy zosta w 175 roku czonkiem kolegiw kapaskich; 7 lipca tego roku przywdzia tog msk, a potem otrzyma tytu przywdcy modziey. Wraz z ojcem wzi udzia w wyprawie na Wschd przeciw Awidiuszowi Kasjuszowi. Cesarz i jego syn odwiedzili wwczas miasta Azji Mniejszej, Syrii, Egiptu, a jesieni odbyli triumfalny wjazd do Rzymu. Kommodus otrzyma wadz trybuna ludowego, czyli formalnie sta si wsppanujcym. W roku nastpnym dano mu urzd konsula, kapana najwyszego, a take tytu augusta i ojca ojczyzny. Mia lat 16! Wiosn 178 roku z woli ojca poj za on dziewczyn imieniem Bruttia Kryspina, ze sfer najwyszej arystokracji rzymskiej. 3 sierpnia 178 roku wraz z ojcem opuci Rzym wyruszajc nad Dunaj, aby uczestniczy w nowej kampanii przeciw ludom zza tej rzeki. Nie wiadomo, czy odznacza si czymkolwiek w tych krwawych walkach. By obecny podczas choroby i mierci ojca w obozie wojskowym w Windobonie, dzisiejszym Wiedniu. Rozeszy si pogoski, chtnie powtarzane, e to on przyczyni si do mierci Marka Aureliusza. Kasjusz Dion zapewnia: Wiem dobrze, e cesarz zmar nie skutkiem choroby, lecz z rki lekarzy, pragncych przypodoba si Kommodusowi. Ale tego rodzaju plotki i pomwienia byy w staroytnoci rwnie czste jak

bezpodstawne. Tak wic dziewitnastoletni chopiec zosta wadc imperium. By to prawie od stu lat pierwszy w Rzymie wypadek, gdy na tronie zasiada po swym poprzedniku kto nie adoptowany, lecz syn rzeczywisty. Trajan, Hadrian, Antoninus Pius, Marek Aureliusz, Lucjusz Werus, wszyscy oni byli kolejno uznawani za synw, spadkobiercw nazwiska i purpury, jako najgodniejsi sprawowania rzdw. I za kadym razem wybr okazywa si trafny, korzystny dla pastwa. Adoptujcy wykazywali znakomite rozeznanie, cho dokonujc wyboru uwzgldniali te koligacje rodzinne, czce ich z osob powoywanego. System funkcjonowa bezbdnie przez niemal wiek. Zerwa z t tradycj dopiero Marek Aureliusz, filozof, stoik, tak piknie prawicy o stawianiu interesu spoecznego na pierwszym miejscu. Oczywicie, mg atwo obroni si przed zarzutem, e powodowany ojcowskim uczuciem wzgardzi dotychczasow praktyk przekazywania wadzy najgodniejszemu: tamci cesarze nie mieli wasnych synw, adoptowali wic z koniecznoci, on natomiast dochowa si nastpcy naturalnego; z jakieje wic racji miaby odsun go od nalenego spadku? Ale byo te prawd, e wyznaczy syna na dziedzica wadzy, kiedy by on jeszcze dzieckiem i nie dao si przewidzie, co z niego wyronie, jaki bdzie mia charakter i umysowo. Rnie oceniano Kommodusa w jego latach chopicych. Wedug Kasjusza Diona nie by on z natury zy, ale z powodu naiwnoci i mikkoci ulega wpywom otoczenia, a wreszcie wyrodzi si ku namitnoci i okruciestwu. Inni natomiast przypominali, e w chopaczek majc zaledwie 12 lat kaza wrzuci aziebnego ywcem do pieca tylko dlatego, e kpiel okazaa si zbyt gorca! Na szczcie przytomny opiekun spali tylko skr barani, aby jej swd upewni okrutnika, e rozkaz wypeniono. Czy Marek Aureliusz dowiedzia si kiedykolwiek tego rodzaju wybrykach syna? Czy znaleli si ludzie na tyle odwani, prawdomwni, daleko patrzcy, by otworzy oczy ojcu rozkochanemu w jedynym synu? Jest tragedi wielu wadcw, e sysz tylko to, co sami chc sysze, otoczenie bowiem skrztnie ukrywa przed nimi wszystko, co mogoby si nie podoba. Pewien magnat polski przykaza w pierwszym paragrafie swej instrukcji dla oficjalistw: Nigdy umysu paskiego z wiadomoci nie zasmuca, bo dobremu sudze przede wszystkim winno by mie paskie zdrowie. A wreszcie i c pomoe? To przykazanie zdaje si obowizywa nadal. I tak wadcy wielcy i mali yj w sodkiej niewiadomoci, w rajskiej krainie uudy, a tymczasem zo wszelakie pleni si i rozrasta spokojnie. Zapewne wic Marek Aureliusz widzia w swym synu chopca zupenie normalnego. e lubi piewa i taczy? e przepada za wystpami baznw i walkami gladiatorw? To wybaczalne w jego wieku. Upodobania to paskie i wrcz wulgarne, prawda, zgasn jednak same przez si, gdy przyjd powane obowizki! Ojciec, ktremu tyle dzieci zabraa mier przedwczesna, musia patrze z dum i radoci na przystojnego modzieca, na jakiego wyrs Kommodus. By postawny, dobrze zbudowany, mia regularne rysy twarzy, oczy pene blasku, wosy jasne o zocistym odcieniu, z natury faliste; policzki pokrywa pierwszy puch

zarostu. Tak wanie prezentowa si syn Marka Aureliusza, gdy w wieku 19 lat odziedziczy po ojcu wadz. Nalea do najmodszych cesarzy, jacy dotychczas przywdziali cesarsk purpur. Modszy od niego w chwili obejmowania wadzy by jedynie Neron. Miao si rycho pokaza, e ci dwaj s podobni do siebie nie tylko pod tym wzgldem.

ZNAD DUNAJU DO RZYMU

Gdy Marek Aureliusz umiera, wojna z ludami zza Dunaju, cho ju zmierzaa ku cakowitemu zwycistwu, nie bya jeszcze zakoczona, a rzymskie nabytki na pnoc od rzeki nie zostay umocnione. Naleao wic powici nieco czasu - moe dwa, trzy lata - i wysiku, aby dzieo rozpoczte i kontynuowane tak konsekwentnie przez tamtego wadc uwieczy sukces. Marek wzi ze sob syna na wypraw wanie w tym celu, by przysposobi go do walk w naddunajskich krainach, zapozna z terenem i ludmi. Cesarz umiera w przekonaniu, e sprawy potocz si zgodnie z jego wol, a krew onierzy i ogromne koszty nie pjd na marne. Pomyli si straszliwie. W cigu zaledwie kilku miesicy opuszczono i zwrcono wrogim plemionom wszystko, co zdoby na pnoc od Dunaju. Granica miaa biec, jak dawniej, wzdu rzeki. Pierwsz decyzj modego cesarza byo zawarcie pokoju z nieprzyjacimi. Uczyni to wbrew testamentowi ojca, wbrew radom dostojnikw i dowdcw. Powoywa si na rzekome zagroenie swego panowania w samej stolicy; owiadczy, e lka si spiskw i zamachw. W istocie chodzio mu tylko o to, aby wyrwa si jak najpieszniej z dziczy i niebezpieczestw, poda bowiem urokw i uciech ycia wielkomiejskiego. Podczas narad w Windobonie znamienne sowa pady z ust Klaudiusza Pompejanusa. By to dwukrotny konsul, zasuony wdz i namiestnik, najbliszy wsppracownik zmarego cesarza w realizowaniu planw zadunajskich. By te szwagrem Kommodusa, a wic czonkiem panujcej rodziny, poj bowiem za on Lucyll, najstarsz crk Marka Aureliusza, gdy ta owdowiaa po Lucjuszu Werusie. Co prawda Lucylla niechtnie i tylko pod presj ojca zgodzia si na to maestwo, miaa bowiem wwczas niewiele ponad 20 lat, podczas gdy Pompejanus na pewno ju przekroczy pidziesitk. Obecnie, ufny w zwizki rodzinne i wielki autorytet, usiowa odwie modzika od pochopnej decyzji. Przyzna, e rozumie i podziela tsknot do stolicy, ale ostrzega: Rzym jest tam, gdzie znajduje si cesarz, nie maj wic uzasadnienia obawy, e w stolicy dojdzie do zamachu, natomiast przerwanie wojny, poniechanie dziaa przed ich ukoczeniem na pewno rozzuchwali barbarzycw. Pierwszym obowizkiem nowego pana imperium jest ich ujarzmienie i przesunicie granic choby a po Ocean Pnocny! Lecz te i tym podobne wezwania, ostrzeenia, zachty nie odniosy skutku. Pokj zawarto moliwie szybko. Jego warunki byy pozornie twarde dla Markomanw i Kwadw oraz ich sojusznikw. Nie wolno im byo zblia si zbrojnie do Dunaju, mieli skada danin w zbou i

wystawia kontyngenty wojskowe, nie mogli rwnie toczy walk z ssiadami bez zgody Rzymu, a wszystkie ich narady musiay si odbywa w obecnoci rzymskich oficerw. Czy jednak owe warunki bd egzekwowane, miao si dopiero okaza. Tak wic stracono bezpowrotnie ziemie obecnej Czechosowacji. na ktrych Marek Aureliusz planowa zaoenie dwch prowincji. Zadecydowa o tym dziewitnastoletni chopak, ktry marzy tylko o teatrach, baznach, gladiatorach, dziewczynach, piosenkach i zabawach. Dyskutuje si czsto o roli jednostki w historii. Jedni przecz, by miaa ona istotne znaczenie dla biegu wielkich procesw dziejowych, inni natomiast skonni s j wyolbrzymia. W tym konkretnym wypadku trudno nie zauway, e losy imperium, Europy, moe nawet wiata musiayby potoczy si inaczej, gdyby Rzym utrzyma bastion ziem na pnoc od Dunaju. Doszoby do romanizacji tamtejszej ludnoci, a wysoka kultura rdziemnomorska mocno promieniowaaby jeszcze dalej na pnoc, na mieszkacw dorzecza Wisy i Odry. Pniejsza wdrwka ludw rwnie przebiegaaby inaczej i moe nie przybraaby tak katastrofalnych dla Rzymu rozmiarw. Niektrzy historycy nowoytni prbuj przynajmniej czciowo usprawiedliwi Kommodusa wskazujc, e koszty wojen stanowiy nadmierny ciar dla imperium osabionego walkami na wschodzie i epidemi. Rzecz wszake w tym, e owe koszty zostay ju poniesione, a tylko przez t decyzj cesarza - nadaremnie. Tak wic z punktu widzenia rzymskiej racji stanu - a moe nawet nie tylko rzymskiej trudno nie oceni surowo tego, co stao si wiosn 180 roku z woli Kommodusa. W samym jednak Rzymie wiadomo o zawarciu pokoju i powrocie cesarza wywoaa niemal sza radoci. I temu trudno si dziwi. Przecie wieloletnie zmagania nad Dunajem kady si cikim brzemieniem na caej ludnoci, a tamte kraje wydaway si mieszkacom stolicy obce, dalekie, niewane. Kt mg wtedy przewidzie, jakie bd konsekwencje odejcia od celw, ktre wytyczy Marek Aureliusz? Rzymianie cieszyli si, e wreszcie bd mieli cesarza w stolicy. I to jakiego cesarza! Modego, przystojnego, kochajcego to wszystko, co radowao serca prostych ludzi. Jake on rny, tak powiadano, od swego surowego ojca, ktry nawet gladiatorw wysya przeciw barbarzycom, zamiast na areny amfiteatrw! Herodian, yjcy wwczas historyk grecki, przedstawia obrazowo, jak wyglda pochd cesarza powracajcego znad Dunaju pnym latem i jesieni 180 roku. Kommodus odby drog z modzieczym popiechem. Przeciga szybko przez miasta po drodze, przyjmowany wszdzie tak, jak godzi si wita cesarza. Gdy zjawia si wrd tumw, wszyscy patrzyli na z penym oddaniem. Kiedy si zbliy do Rzymu, cay senat i wszyscy mieszkacy miasta wylegli naprzeciw, pragnc wyprzedzi jeden drugiego. Nieli z sob gazki wawrzynu i wszelkie kwitnce wwczas kwiaty, ile tylko mg kto zebra. Tak szli naprzeciw daleko od miasta, by zobaczy modego, dostojnego cesarza. Tsknota ich pyna ze szczerego serca, bo si wrd nich urodzi i wychowa, nalec do trzeciej generacji panujcej rodziny.

Tak wic Kommodus odby wjazd do stolicy w dniu 21 padziernika 180 roku wrd okrzykw radoci, obsypywany kwiatami. Kto mg wwczas przewidzie, e wita si entuzjastycznie godnego spadkobierc Kaliguli, Nerona, Domicjana?

LUCYLLA, KRYSPINA, MARCJA

Pocztkowo wszystko ukadao si niele. Cesarz panowa, rzdzili za wyprbowani doradcy i wodzowie. Panowa, to znaczy spenia pewne funkcje reprezentacyjne, jeli nie przeszkadzay mu w zabawach. A byy to zabawy niewymylne, wrcz wulgarne: orgie, obarstwo, gry, burdy na ulicach i w domach publicznych, wycigi rydwanw, walki gladiatorw. Kommodusa, mwic jzykiem naszych czasw, interesoway tylko seks i sport, uywajc za bardziej starowieckich okrele powiedzielibymy, e y tylko dla igrzysk i rozpusty. Rol faworyta odgrywa pokojowiec Saoteros, wszechwadny na dworze. Jakie zwizki czyy go z cesarzem, pokazano naocznie tumom, gdy podczas wjazdu triumfalnego do Rzymu obaj siedzieli na jednym rydwanie - pan wiata i jego suga! - czule si obejmujc i caujc. A tymczasem ci, ktrzy trzymali ster rzdw, nie tylko tolerowali ten stan rzeczy, ale moe nawet byli ze zadowoleni. Uwaali zapewne, e lepsze to ni sytuacja, w ktrej sam cesarz, tak mody i niedowiadczony, miaby si zajmowa wielk polityk. Mgby przecie czyni pocignicia rwnie nieodpowiedzialne jak to, ktrym rozpocz panowanie: wycofanie si z ziem zdobytych przez ojca za Dunajem! Zezwalali wic na bezwstydne zabawy, przymykali oczy na wszelkie wybryki. Powtarzali bd wychowawcw modego Nerona. Jeszcze jeden to przykad znanej zasady: jeli historia uczy czegokolwiek, to tylko tego, e ludzie nigdy niczego si nie nauczyli z historii. O nadmiern pobaliwo - ba, o wiadome odsuwanie cesarza od rzdw, o spychanie go w objcia rozpustnic - oskarano zwaszcza prefekta pretorianw, Perennisa. To on faktycznie prowadzi sprawy imperium. Wysokie stanowisko zawdzicza Markowi Aureliuszowi, by wic czowiekiem starannie wybranym i wyszed z dobrej szkoy. Rwnie obecnie, za Kommodusa, potwierdza zalety ma stanu. Rzetelny i nieprzekupny wypenia obowizki wobec cesarza i pastwa z caym oddaniem. To prawda, e opinie o nim w naszych rdach s podzielone, niektrzy bowiem zarzucali mu wanie chciwo i zagarnianie caych majtkw. Ale oskarenia te czciowo chyba wynikay z zawici, czciowo za z przekonania, e to on w znacznej mierze ponosi odpowiedzialno za dalszy ponury bieg wydarze. Naprawd za grzeszy gwnie ambicj, ktra kazaa mu zwalcza wszelkimi sposobami swego koleg, drugiego prefekta pretorianw, Paternusa. I zdoa go wreszcie usun w 182 roku, ale stao si to w zwizku z wypadkami o nastpstwach katastrofalnych. Podobno bezporedni ich przyczyn stanowia prestiowa, kobieca rywalizacja pomidzy siostr cesarza Lucyll a jego on Kryspin. Ta

pierwsza, ona Pompejanusa, bya wdow po cesarzu Werusie, przysugiwa wic jej tytu augusty oraz pewne honorowe przywileje. Ale do takich samych przywilejw miaa te prawo Kryspina jako maonka panujcego. Powtarzay si czsto sytuacje kopotliwe, np. ktrej z pa przyzna pierwszestwo w teatrach. Kommodus rozstrzygn spr na korzy ony, co Lucylla odczua bardzo bolenie. Upokorzona znienawidzia brata i uknua przeciw niemu spisek, w ktry wcigna swoich krewnych. Jednym z nich by jej brat cioteczny, a zarazem wnuk Marka Aureliusza, Ummidiusz Kwadratus, drugim za zi Kwintianus obaj zasiadajcy w senacie. Poniewa Kwintianus cieszy si wielkim zaufaniem cesarza, bra bowiem udzia w jego orgiach, mia rzuci si na ze sztyletem, gdy ten wejdzie w wskie, ciemne przejcie do amfiteatru. I tak te si stao. Ale mody czowiek zamiast natychmiast zada cios miertelny, pozwoli sobie na gest teatralny - unis sztylet wysoko i krzykn wielkim gosem: Oto, co posya ci senat! Tych kilka sekund zwoki wystarczyo. Podbiega stra, Kwintianusa pojmano. Zosta umiercony po straszliwych torturach. Byy te inne, gbsze przyczyny spisku, istnia rwnie plan dalszych dziaa. Lucylla nie znosia swego starego ma Pompejanusa, a Kwintianus by podobno nie tylko jej ziciem, ale take kochankiem. Zapewne wic zamierzaa po zgadzeniu Kommodusa pozby si w jaki sposb ma, polubi Kwintianusa, cesarzem za uczyni na razie Ummidiusza Kwadratusa, jako czonka rodziny panujcej. Prawdopodobnie jednak musiaby on z kolei adoptowa Kwintianusa i Lucylla byaby znowu jedyn cesarzow, a dynastia utrzymaaby si na tronie. Spiskowcy mogli liczy na poparcie senatorw, uwaajcych Kommodusa za bazna, szanujcych natomiast Ummidiusza Kwadratusa, jako czowieka prawego. Zamach mia skutki tragiczne. Lucyll zesano na wysp Kapre i tam dokonano egzekucji. Da te gow Ummidiusz Kwadratus oraz wiele osb podejrzanych choby tylko o to, e w por nie doniosy o spisku. Uratowa si natomiast stary Pompejanus, byo bowiem oczywiste, e Lucylla godzia rwnie w niego. Usun si jednak na wie, narzekajc na swj wiek podeszy i chorob oczu. Mciwy los sprawi, e cesarzowa Kryspina posza wkrtce w lady znienawidzonej rywalki, Lucylli. I j zesano na Kapre, gdzie spotkaa j mier. Nie wiadomo, jakie byy przyczyny upadku, w tym bowiem spisku nie uczestniczya. Moe przygotowywaa inny? A moe po prostu znudzia si cesarzowi? Czym jednak najgorszym i prawdziwie niebezpiecznym okaza si uraz powstay w psychice Kommodusa od momentu, w ktrym ujrza sztylet wymierzony do ciosu i usysza sowa: Oto, co posya ci senat! Odtd y w przewiadczeniu, e wszyscy senatorzy s jego miertelnymi wrogami i knuj zdrad. Stara si wic ich ubiec, podejrzewajc bez wyjtku kadego i niszczc wszelkimi sposobami. Procesy, konfiskaty majtkw, wygnania, wymuszone samobjstwa, egzekucje stay si czym tak czstym, by nie rzec normalnym, jak za Nerona, Kaliguli, Domicjana. A w sprawach tych bezwzgldnym wykonawc woli cesarza by zawsze

lojalny Perennis, ktry przy sposobnoci rozprawi si te ze swymi wrogami, zwaszcza z Paternusem, oskarajc go, e przeszkadza w wykrywaniu i przykadnym karaniu spiskowcw. Pozbawiony urzdu prefekta Paternus wszed honorowo w skad senatu - i wkrtce musia umrze. Perennis poczyna sobie tym mielej, e peen lkw i podejrze Kommodus odci si zupenie od ycia publicznego i przebywa w zamkniciu swych paacw oraz will podmiejskich pogrony w wyuzdanej rozpucie. Nie polubi ju innej kobiety, ale konkubin mia podobno setki. Wrd nich wyjtkowe miejsce zaja Marcja, wyzwolenica, przedtem zwizana z Ummidiuszem Kwadratusem. Cesarz tak sobie j upodoba, e przyzna jej prawie wszystkie przywileje, jakimi cieszyy si lubne maonki panujcych. Staroytna tradycja utrzymuje, e Marcja sprzyjaa chrzecijanom i wstawiaa si za nimi do Kommodusa. Ale dzia si tak mogo dopiero w latach pniejszych, pocztkowo bowiem o sprawach tych decydowa Perennis. Zachoway si nawet akta procesu jednego z chrzecijan przed prefektem. Rzdy Perennisa trway jednak tylko trzy lata. Zgub sam sobie gotowa, z jednej strony cigajc zawi osb wpywowych, z drugiej za wywoujc podejrzliwo cesarza. Donosiciele zwracali Kommodusowi uwag, e synowie Perennisa zajmuj coraz bardziej odpowiedzialne stanowiska dowdcw i namiestnikw. Czyby prefekt zamierza sign po purpur? Bezporedni przyczyn upadku Perennisa staa si jego niezrczna polityka personalna podczas obsadzania wyszych stanowisk w Brytanii. Doprowadzio to niemal do buntu tamtejszych legionw. onierze wysali do Rzymu imponujc i gron delegacj: doborowy oddzia tysica piciuset zbrojnych. Gdy tylko przybyli oni do stolicy, tchrzliwy cesarz wyrazi zgod na wszystko, wydajc onierzom na mier Perennisa wraz z ca jego rodzin. W caej tej sprawie du rol odegra niejaki Kleander. Przed laty przywieziono go z Azji Mniejszej i sprzedano na targu niewolnikw jako tragarza, bo do niczego innego si nie nadawa. Jeszcze za Marka Aureliusza dosta si do suby paacowej i tutaj zyska przychylno modziutkiego Kommodusa, chyba ze wzgldu na sw krzep i pomysowo w sprawach erotyki. Potem zosta wyzwolony, a za panowania Kommodusa zaj wysok pozycj wrd jego faworytw. Sta si pierwszym z nich, gdy Saoteros zgin zamordowany skutkiem spisku dworskiego. Ale paac Kleandrowi nie wystarcza. Chcia rzdzi caym imperium, a to byo moliwe tylko w razie usunicia Perennisa. Niepokoje w Brytanii i przybycie onierskiej delegacji day mu wietn okazj. Zosta jednym z faktycznych, cho nie formalnych prefektw pretorianw. W jego rku skupiy si nici rzeczywistej wadzy. Tak wic niedawny niewolnik sta si drug po cesarzu osob w pastwie; od woli byego tragarza zaleay losy senatorw, wodzw, prowincji. W stolicy zapanowao absolutne przekupstwo, cakowita i jawna korupcja. Wszystko byo na sprzeda: najwysze urzdy, miejsca w senacie, wyroki, dowdztwa. A Kleander kaza paci sobie duo. Pewien

bogacz zapragn zosta senatorem i zapaci za ten zaszczyt caym majtkiem; miano si, e zosta wygnany - do senatu. W cigu tylko jednego roku zmienio si dwudziestu piciu konsulw, a kady zoy na rce Kleandra odpowiedni sum. Jednym z nich by Septymiusz Sewer, pniejszy cesarz. Olbrzymie bogactwa tak zebrane Kleander dzieli midzy siebie, cesarza i jego konkubiny, z ktrych jedn polubi. A potrzeby dworu byy niesychane, wci bowiem trway igrzyska i zabawy. Skarb wieci pustkami, cho prawie niczego nie budowano. Kopoty finansowe przejawiy si take w zmniejszonej emisji zotych monet. Na szczcie nie prowadzono nigdzie wikszych kampanii wojennych, tylko tu i wdzie, nad Dunajem i Renem oraz w Brytanii, dochodzio do niepokojw. Na wyspie due zasugi w przywracaniu adu pooy Helwiusz Pertynaks. W Galii i w Hiszpanii wybuchy walki o charakterze socjalnym. Dezerter z armii, niejaki Maternus, skupi wok siebie garstk miakw, do ktrej doczyy zastpy biedoty. Na czele tej zbieraniny dokazywa cudw odwagi i pomysowoci: zdobywa miasteczka, otwiera wizienia, prowadzi wojn z regularnymi oddziaami wojska. Mgby uchodzi za prawzr legend i opowieci o wszelkich Robin Hoodach i Janosikach. A kiedy zosta rozgromiony, wpad na pomys dokonania zamachu na cesarza w samym Rzymie. Miao si to sta podczas procesji ku czci Matki Bogw, a zamachowcy wystpiliby w zbrojach pretorianw. Plan jednak zdradzono i Maternus zosta pojmany, a potem stracony. Tymczasem w Italii wskutek nieurodzaju zapanowa gd. Prbowano zaradzi klsce organizujc specjaln flot do transportu zboa z Afryki. Jednake odpowiedzialny za zaopatrzenie prefekt, wrg Kleandra, wykorzysta sytuacj dla celw politycznych. Przetrzyma mianowicie zboe w magazynach, co wywoao potworn droyzn, a jednoczenie rozpuszcza pogoski, e zawinia nieudolno Kleandra. Doszo do rozruchw, zreszt prowokowanych. Zaburzenia rozpoczy si w cyrku podczas wycigu rydwanw, ale tumy wylay si wkrtce na ulice i nawet za mury Rzymu, docierajc do podmiejskiej willi cesarza. Kleander rzuci przeciw nim jazd paacow. Pado wielu zabitych, tumy wycofay si do miasta, gdzie otrzymay niespodziewan pomoc, stany bowiem po stronie ludnoci kohorty pretorianw, zawsze niechtne jedzie. I znowu ruszono ku cesarskiej siedzibie. Tymczasem Kommodus wypoczywa spokojnie, o niczym nie wiedzc, nikt bowiem nie mia nawet wspomnie, co dzieje si na zewntrz, lkajc si pomsty Kleandra. W ostatniej chwili wdara si do jego pokoju Marcja, czy te, jak chc inni, siostra Fadilla. Przeraony wadca zareagowa po swojemu: rozkaza natychmiast zabi Kleandra i jego synka, a ciao wszechpotnego jeszcze przed chwil dostojnika rzuci tumom, by si nad nim pastwiy. Gniew ludu wyadowa si na trupie. W tyme dniu zgino te kilku wsppracownikw Kleandra. Cesarz bawi si i zabija, ludzi i zwierzta. Kiedy za przysza czy te raczej odya epidemia przywleczona przed laty ze wschodnich prowincji i w samym Rzymie umierao dziennie po 2000 osb, Kommodus wyjecha do nadmorskiego Laurentum. Rozcigay si tam gaje drzew laurowych, a twierdzono, e sama ich wo oraz zdrowy cie chroni przed zym powietrzem. Tote i ci, ktrzy pozostali w miecie, take zatykali nosy i

uszy wonnociami oraz stale si okadzali zioami. Kommodus yjcy w swoim sztucznym i wynaturzonym wiatku musia wreszcie ulec obdowi. Zaczo si od uroje wielkoci, czego przejawem bya cesarska tytulatura. Rozrastaa si ona coraz bujniej i szumniej. Cesarz zwa si Sarmackim, Germaskim, Brytaskim (miao to oznacza, e pokona wszystkie te ludy), Pobonym, Szczsnym, Obroc Pokoju wiata, Niezwycionym, rzymskim Herkulesem. Ostatni przydomek oznajmia, e cesarz jest wcieleniem najwikszego herosa staroytnoci, jak niegdy Aleksander Macedoski. Kaza te przedstawia si w postaci Herkulesa, w lwiej skrze i z maczug. Wszdzie wyrastay niezliczone posgi z tymi atrybutami, ktre noszono te uroczycie przed cesarzem, gdzie tylko si pojawia. A poniewa dawny Herkules uwolni ludzko od mnstwa potworw i nieszcz, naleao rozumie, e rwnie jego obecny powrt na ziemi sprowadzi czas bogosawiony. Zgodnie z tym Kommodus da, by lata jego panowania nazwano wiekiem zotym. Aby nawet maluczkim okaza ten ogrom szczcia, obniy ceny ywnoci, co naturalnie spowodowao jej brak i now fal potwornej droyzny. Nie do na tym. Cesarz uzna si za prawdziwego zaoyciela Rzymu, zmieni wic nazw miasta na Colonia Commodiana. Ustanowi nowe imiona wszystkich miesicy, i to takie, ktre wprost lub porednio wizay si z jego osob. Tak np. lipiec zwa si mia Aurelius, sierpie Commodius, a padziernik - Herculeus. Stycze nazwano Amazonius, podobno na cze Marcji, piknej w stroju amazonki. Wszystkie te pomysy gorszyy i oburzay przedstawicieli warstw wyszych, lud wszake przyjmowa je spokojnie, zachwycony wystawnoci igrzysk, podczas ktrych w roli myliwego lub gladiatora wystpowa niekiedy sam cesarz. I tak w amfiteatrze urzdzono dla Kommodusa biegnc wok galeri, aby si nie naraa na niebezpieczestwo walczc z bliska ze zwierztami, a mg rzuca pociski z gry, popisujc si raczej celnoci ni mstwem. Jelenie wszake i antylopy oraz inne zwierzta rogate prcz bykw dobija pdzc za nimi w pocigu i wyprzedzajc je w biegu, po czym powala je dobrze wymierzonymi ciosami. Lwy za, pantery i inne szlachetne zwierzta kad pociskami miotanymi z gry uganiajc wok areny. I nigdy si nie zdarzyo, by potrzebowa do tego drugiego oszczepu lub by cios, ktry zadawa, nie by miertelny (Herodian, przekad L. Piotrowicza). Tak bawi si cesarz Rzymian. Musia jednak nadej kres szalestwa; i nadszed, gdy najblisze otoczenie Kommodusa zaczo si lka o swoje bezpieczestwo. Relacje, ktrymi dzi rozporzdzamy o tych dniach - gdy wrd przepychu i orgii paacowych zewszd czyhaa mier, a zagroeni usiowali jakim podstpem ubiec szaleca - nie s zgodne we wszystkich szczegach, czemu trudno si dziwi. Pewne jest, e gwn rol w spisku odegrali dwaj ludzie: prefekt pretorianw Emiliusz Letus i pokojowiec Eklektus. Wspdziaaa z nimi Marcja. Zamachu dokonano w ostatnim dniu 192 roku. Prbowano najpierw trucizny, ktr Marcja podaa w potrawie misnej.

Widocznie jednak wino i gorca kpiel osabiy dziaanie jadu, tym bardziej, e cz posiku Kommodus zwymiotowa. Zacz jednak co podejrzewa, a przynajmniej tak si wydawao spiskowcom. Nie byo chwili do stracenia. Gdy cesarz lea w sypialni osabiony torsjami, wprowadzono do jego komnaty modego atlet, siacza imieniem Narcyz. Ten chwyci go mocno za gardo i zadusi. Tak umiera syn Marka Aureliusza, pan wiata, opuszczony i zdradzony przez wszystkich, cuchncy zwymiotowanym jadem i winem, duszony przez tpego osika.

XX

PERTYNAKS

---oOo---

(PUBLIUS HELVIUS PERTINAX)

Urodzony 1 sierpnia 126 roku. Zmar 28 marca 193 roku. Panowa od 1 stycznia do 28 marca 193 roku jako Imperator Caesar Publius Helvius Pertinax Augustus. Zosta zaliczony w poczet bogw. gwarna noc noworoczna. Weselono si, bawiono, pito wino, rozlegay si krzyki i haasy, przygotowywano uroczystoci dnia nadchodzcego, 1 stycznia 193 roku. Sprzyjao to zamachowcom. Zdoali zamordowa Kommodusa i usun jego zwoki nie zwracajc niczyjej uwagi. Po prostu zawinli ciao w kobierzec i dwaj niewolnicy spokojnie wynieli tumok z komnat prywatnych i paacu, cho przy drzwiach i bramach stali na stray pretorianie. Ale jedni z nich ju sobie podpili, inni drzemali wsparci o wcznie, a jeszcze inni uwaali za rzecz zwyk, e przed nowym rokiem usuwa si poplamione dywany. Zwoki czowieka, ktry dopiero co by panem wiata, rzucono na marny wzek przed bram i natychmiast wywieziono za miasto jak trupa najndzniejszego ebraka. Tymczasem przywdcy spisku, prefekt Letus i pokojowiec Eklektus, nie tracili ani chwili. Oczywicie zataili mier cesarza, w paacu wic wszyscy byli przekonani, e Kommodus jak zwykle spi si, obar, a teraz wypoczywa po kpieli; kt by si omieli mu przeszkadza? Tamci za popieszyli gbok noc do domu Publiusza Helwiusza Pertynaksa, prefekta stolicy.

Bya

By to czowiek ju w wieku podeszym, mia bowiem 66 lat. Urodzi si w maej miejscowoci w Ligurii, u stokw Apeninw, w bardzo skromnej rodzinie. Jego ojciec, wyzwoleniec, zajmowa si handlem, da jednak synowi szlachetniejszy zawd - nauczyciela; zarobki wszake byy tak marne, e mody Pertynaks postanowi pj inn drog. Jeszcze za panowania Antoninusa Piusa wstpi do wojska i stosunkowo szybko, cho oczywicie nie bez poparcia wpywowych osb, zosta centurionem, a pniej dowdc kohorty jednego z legionw w Syrii. Jak skromne byo to stanowisko, wskazuje pewna przygoda: gdy bez odpowiedniego zezwolenia przyjecha do Antiochii wozem poczty pastwowej, namiestnik rozkaza mu odby drog powrotn pieszo. Za cesarza Werusa odznaczy si w walkach z Partami nad Eufratem. Przeniesiono go do Brytanii, chyba w stopniu wyszego oficera, trybuna, a stamtd przerzucono nad Dunaj jako dowdc szwadronu jazdy. Pniej stan na czele floty wojennej Morza Pnocnego. Poparcie Klaudiusza Pompejanusa, ktry by ziciem cesarza Marka Aureliusza, zapewnio mu dowdztwo jazdy podczas wojen nad Dunajem. Wyrni si tak, e uzyska godno senatora, dowdztwo legionu w Panonii, konsulat w 175 roku. Nastpnie przyszy kolejno namiestnictwa Mezji nad dolnym Dunajem, Dacji za t rzek i wreszcie najwaniejsze - Syrii. Powrci do stolicy ju za Kommodusa i wtedy po raz pierwszy mg rzeczywicie zasi w senacie. Narazi si jednak czym Perennisowi, wszechwadnemu prefektowi pretorianw, odszed wic z widowni politycznej i przez trzy lata przebywa w rodzinnej Ligurii. Skupowa grunty wok posiadoci rodzinnej i duo budowa, a za porednictwem swych niewolnikw prowadzi interesy handlowe. Po upadku Perennisa obj w 185 roku namiestnictwo Brytanii, gdzie umierzy niepokoje wojsk, nastpnie za Afryki. Wreszcie otrzyma godno prefekta miasta i konsula po raz drugi, w 192 roku. Jake pouczajcy jest ten krtki przegld kariery Pertynaksa! Dowodzi przede wszystkim, e czowiek wywodzcy si nawet z niskich warstw mia due moliwoci wrcz zawrotnego awansu, bariery stanowe bowiem atwo byo przekroczy; pod tym wzgldem stosunki spoeczne rniy si ogromnie od redniowiecznych. Nawet syn wyzwoleca, kupca lub urzdnika z maej mieciny dostpowa wysokich godnoci, stawa na czele legionw, zarzdza prowincjami, jeli tylko okaza odpowiednie zdolnoci, energi, zaradno. Pewnie, konieczny by rwnie przysowiowy ut szczcia, lecz jest on niezbdny zawsze i wszdzie, nie tylko w dawnym Rzymie. Rzecz jasna, modzieniec z rodziny zamonej miewa start atwiejszy, ale kiedy jest inaczej? Przykad Pertynaksa, i nie tylko jego, pokazuje rwnie, e w wczesnym wiecie dobr drog kariery otwieraa suba wojskowa, trudna i wymagajca wiele hartu, wielu wyrzecze. Zwrmy uwag, w ilu to krainach musia Pertynaks wypenia najrozmaitsze zadania od Brytanii po Syri, od Dacji po Afryk. Nie stanowi zreszt adnego wyjtku pod tym wzgldem. On i jego koledzy byli przerzucani nieraz w cigu kilkunastu dni z jednego kraca imperium na drugi. Takie stosowano zasady. I susznie, trudno bowiem wyobrazi sobie lepsz szko poznawania pastwa, tajnikw administracji, sposobw dowodzenia. Wanie dziki takim praktykom ogromny twr polityczny,

jakim byo cesarstwo, funkcjonowa przez tyle wiekw tak sprawnie i jednolicie. Ale najwyszy, zupenie niespodziewany stopie kariery dopiero oczekiwa na Pertynaksa. Tak niespodziewany, e kosztowa chwil prawdziwego przeraenia. Kiedy bowiem owej nocy spiskowcy zastukali do bramy Pertynaksowego domu, rozegraa si scena tragikomiczna. Odwierny ujrza prefekta pretorianw w otoczeniu onierzy i pobieg do swego pana, ju picego, by rzec tylko jedno sowo: Przyszli! Wiadomo byo, kto i po co. W Rzymie Kommodusa nikt nie mg mie zudze w takim wypadku. Pertynaks wszake zachowa na pozr cakowity spokj. Rozkaza wpuci goci, ale sam nawet nie podnis si z ka. Gdy weszli, powita ich uprzejmie owiadczajc zarazem: Czekaem na to ju od dawna kadej nocy. Waciwie sam si dziwiem, e Kommodus zwleka tak dugo, skoro jestem ostatnim pozostaym przy yciu przyjacielem jego ojca. Czycie, co wam rozkazano. Dla mnie bdzie to wyzwoleniem od zudnych nadziei i cigego strachu. Letus musia dugo i gorco przekonywa starca, e chodzi o co zupenie innego. To Kommodus zosta zabity, a oni przyszli, aby prosi senatora o przyjcie purpury cesarskiej; jest przecie czowiekiem najbardziej dowiadczonym i czcigodnym spord wyszych urzdnikw stolicy. Pertynaks wszake nie chcia uwierzy. Najpierw podejrzewa, e prefekt kpi ze i szydzi, potem za, e to Kommodus przygotowa zasadzk, aby go wybada i sprowokowa. Wreszcie zgodzi si wysa zaufanego czowieka; mia on ogldn ciao Kommodusa i potwierdzi, e cesarz istotnie nie yje. Dopiero gdy uzyska ten dowd, ustpi Letusowi, acz niechtnie. Wszystko to obrazuje dosadnie, jaka atmosfera grozy i wzajemnej nieufnoci panowaa wwczas w Rzymie. Pertynaksa przeniesiono w lektyce do koszar pretorianw, a ludzie spiskowcw rozbiegli si po miecie woajc, e Kommodus zmar raony apopleksj, nowy za cesarz zostanie obwoany lada moment. Bya noc jeszcze, ale mao kto spa ze wzgldu na uroczystoci i zabawy. Wnet wic ogromne tumy zaczy si gromadzi wok potnego czworoboku koszar. Wkrtce Letus i Pertynaks stanli na wewntrznym dziedzicu przed frontem onierzy. Prefekt owiadczy krtko, e cesarz zmar skutkiem przejedzenia i nagego ataku dusznoci. Nastpnie przedstawi Pertynaksa jako najgodniejszego kandydata na cesarza. Ten przemwi zwile i z godnoci. Przyrzek dar dla pretorianw, po 12 000 sestercw na gow, i wezwa, by wsplnie zaj si napraw pastwa. Pretorianie nie byli zachwyceni sytuacj, to oczywiste. Rozwydrzeni i rozleniwieni od lat, przywykli do bezkarnoci i wszelkich przywilejw, patrzyli niechtnie na Pertynaksa: by stary, mia opini czowieka skromnego i gospodarnego, nade wszystko za oficera wychowanego w surowej dyscyplinie, jaka panowaa w jednostkach przygranicznych. Zostali jednak zaskoczeni, nie mieli wasnego kontrkandydata, a tumy zebrane przed bram i murami ju wznosiy okrzyki na cze nowego cesarza. Zachowali wic spokj i dopenili wszystkiego, co zwyko si dzia podczas zmiany na tronie, skadajc oniersk przysig na jego imi; byo to tak zwane sacramentum.

Noc jeszcze trwaa, gdy Pertynaks otoczony przez onierzy i rozradowane tumy stan w cesarskim paacu, skd niemal natychmiast uda si na posiedzenie senatu w wityni Konkordii, czyli Zgody, na Forum. Bra w nim udzia senator i historyk Kasjusz Dion, zachoway si nawet wyjtki protokou. Dostojnicy powitali wadc entuzjastycznie i pochlebczo, cisnc si do na wycigi. Pertynaks owiadczy krtko, e wprawdzie onierze obwoali go cesarzem, nie pragnie jednak wcale tej godnoci i rezygnuje z niej natychmiast, w tej chwili; usprawiedliwia go zarwno wiek i stan zdrowia, jak te katastrofalna sytuacja pastwa. Senatorzy oczywicie zaprotestowali, potwierdzajc wybr onierski, ale Pertynaks upiera si przy swoim; wskazywa, e jest wrd zebranych wielu mw godniejszych. W pewnym momencie uj za rk Maniusza Glabriona, powszechnie szanowanego dwukrotnego konsula, wywodzcego swj rd od legendarnego Eneasza, i wrcz zmusza go, aby zaj jego miejsce. Glabrion odpar, e mgby przyj wadz tylko po to, aby Pertynaksowi j odstpi. Tak wic po dugich targach i namowach Pertynaks zosta cesarzem, przyjmujc wszystkie zwyczajowe tytuy, a wrd nich take dawno ju nie uywany princeps senatus, naczelnik senatu. Myliby si ogromnie, kto by sdzi, e scena rezygnowania z wadzy bya tylko rodzajem komedii, obliczonej na okazanie udanej skromnoci. Nie, sprawa ta miaa sens gbszy. Oto Pertynaks skadajc godno, ktr dopiero co otrzyma od pretorianw, przyjmowa j obecnie z rk senatu. Zaznacza w ten sposb, e wanie to zgromadzenie, najbardziej powaane w pastwie, jest instancj decydujc, a nie rozbestwieni pretorianie. By to gest pikny i mdry, ale zrozumieli go nie tylko dostojnicy. onierze rwnie. I dlatego ju w trzy dni pniej cz z nich usiowaa okrzykn cesarzem pewnego senatora, ktry tak si przerazi, e nago uciek z domu na Palatyn, wprost do Pertynaksa, a potem wyjecha ze stolicy. Byo to pierwsze ostrzeenie. Powrmy do obrad senatu o wicie 1 stycznia. Jego uczestnicy dali upust swej nienawici do Kommodusa podejmujc uchway i wznoszc okrzyki ubliajce mu we wszelki moliwy sposb. Uznali go za wroga ojczyzny. Odebrali mu pomiertnie wszystkie zaszczyty. Anulowali jego ustawy. dali, by obali jego posgi. Domagali si bez przerwy, by wygrzeba i zbezczeci zwoki. Wielokrotnie skandowali: Trupa mordercy wlec na haku! Trupa gladiatora wlec na haku! Morderc kobiet i dzieci wlec na haku! Rabusia wity wlec na haku! Donosicieli lwom na poarcie! Mieszay si z tymi okrzyki pochlebcze wobec nowego cesarza: Szczcia zwycistwu ludu rzymskiego! Szczcia wiernoci onierzy! Szczcia wiernoci pretorianw! O my szczliwi, kiedy ty panujesz! Jowiszu, zachowaj nam Pertynaksa! Kapan Cingiusz Sewer orzek: Kommodusa pogrzebano nielegalnie. To stwierdzam jako kapan, to stwierdza cae kolegium kapaskie! Postawi te wniosek, by wymaza imi Kommodusa z wszelkich dokumentw i napisw prywatnych oraz publicznych, a take by zmieni nazwy miesicy wprowadzone przez Kommodusa na dawne. Gdy Pertynaks wyjani, e pogrzebano zwoki z jego rozkazu,

pozostawiono je w spokoju, ale senatorzy wyywali si nadal w ohydnych obelgach pod adresem zmarego. Kasjusz Dion zwraca uwag: Tak samo jak poprzednio zwykli byli w teatrach skandowa okrzyki schlebiajce Kommodusowi, podobnie woali obecnie, zmieniajc tylko tre na przeciwn. Skoro bowiem pozbyli si tamtego wadcy, a nowego jeszcze si nie lkali, korzystali ze swobody jakby w pewnej przerwie. Zdobywali opini odwanych, poniewa nie mieli kogo si obawia. Lecz nie wystarczao im, e ju nie yj w strachu, musieli jeszcze bezczelnie ublia. A w niedalekiej przyszoci ten sam senat mia zaliczy w poczet bogw - Kommodusa! Po tym posiedzeniu udano si procesjonalnie do wityni Jowisza na Kapitolu, aby zoy ofiary tam oraz w innych przybytkach bogw. Tak rozpocz si pierwszy dzie nowej wadzy. Jak rzdzi Helwiusz Pertynaks, pierwszy cesarz rzymski, o ktrym mona rzec bez przesady, e pochodzi z ludu? Pierwszy, ktry zawdzicza wszystko tylko sobie? Przecie histori jego ycia mona by uj w sowach: od nauczyciela gramatyki w maym miasteczku do panowania nad wiatem! Oceny wspczesnych s wyjtkowo jednoznaczne i pozytywne. By to wadca ludzki, uczciwy, rozumny, dbay o naprawienie wszystkiego, co zrujnowa Kommodus. Jedyne waciwie, co mona mu byo zarzuci, to zbytnia gorliwo i jakby niecierpliwo. Cho by czowiekiem tak dowiadczonym, nie rozumia, e nie da si bezpiecznie reformowa wszystkiego naraz. I e w szczeglnoci odnowa polityczna wymaga i czasu, i mdroci. Tak wyrokuje Kasjusz Dion. Najpierw rehabilitowa osoby niesusznie skazane za Kommodusa. Czsto bya to rehabilitacja pomiertna, wana jednak dla najbliszych, umoliwiaa bowiem pochowanie zwok w grobach rodzinnych, nie mwic ju o kwestiach majtkowych. Wygnano lub w inny sposb ukarano donosicieli, nie wszczynano adnych procesw o obraz majestatu. Najistotniejszy wszake problem stanowiy finanse. W skarbcu znaleziono zaledwie milion sestercw, zobowizania za byy ogromne, zwaszcza wobec wojska. Aby pokry potrzeby dorane, cesarz przeprowadzi licytacj ruchomego majtku Kommodusa. Wystawiono na sprzeda posgi, meble, bro, konie, rydwany, a nawet niewolnikw. Wrd licytowanych przedmiotw znalazy si prawdziwe cuda sztuki rzemielniczej: wozy o siedzeniach obrotowych, by mona odwraca si od lub do soca, pojazdy dajce si przystosowa do wszelkich uciech erotycznych, a wreszcie takie, ktre wyposaono w przyrzdy odmierzajce przebyt drog. Cel wyprzeday by podwjny: zdobycie pienidzy oraz pokazanie ludnoci, jakim przepychem otacza si tamten wadca. Zoliwi jednak domylali si jeszcze celu trzeciego: ich zdaniem chodzio o wybadanie, kto jest tak bogaty, e pozwoli sobie na kupno owych luksusw. Sam Pertynaks prowadzi dwr bardzo skromnie. Zaraz te na pocztku panowania oddzieli swj majtek prywatny od skarbowego, przekazujc ten pierwszy synowi i crce. By zreszt powcigliwy w stosunku do rodziny. onie odmwi tytuu augusty. To wybaczono, nie y bowiem z ni i tolerowa jej romans z jakim cytrzyst. Jeli za chodzi o syna, to

odrzuci uchwa senatu, by da mu tytu cezara, stwierdzajc krtko: Bdzie nim, gdy zasuy. Mody czowiek y poza paacem, pobiera nauki i nie uczestniczy w dworskim ceremoniale. Jednake prefektem miasta mianowa Pertynaks swego tecia, Flawiusza Sulpicjana, ceni bowiem jego dowiadczenie i powag. Opracowa ustaw, ktra zezwalaa kademu chtnemu na uytkowanie ziemi lecej odogiem w Italii lub w prowincjach i zwalniaa od podatkw na 10 lat. Uchyli te wiele podatkw porednich oraz dodatkowe ca i opaty wprowadzone w czasach Kommodusa. Ale mimo tych posuni podobno ju po trzech miesicach skarb pastwa mg wywiza si ze swych zobowiza. To chyba przesadne twierdzenia, tak szybkie bowiem uzdrowienie skarbowoci byoby cudem niespotykanym w historii. Koniec rzdw Pertynaksa przyszed raptownie; stao si to za spraw pretorianw. Cesarz nie zyska ich zaufania. onierze podejrzewali, moe nie bezzasadnie, e tylko czeka na stosowny moment, by uj ich w karby twardej dyscypliny. On za jakby umylnie umacnia ich w takich przypuszczeniach. I tak na przykad, gdy trzy razy pod rzd wyda straom nocnym haso Militemus - czyli bdmy onierzami - pretorianie zrozumieli to jako przygan. Sprawa baha, ale w pewnych sytuacjach licz si nawet drobiazgi i gesty. Potem zdarzyo si co waniejszego. Przy cichym poparciu Letusa zawiza si spisek pretorianw, majcy na celu oddanie purpury cesarskiej Falkonowi. By to oglnie powaany senator, ktrego bogactwa gwarantoway, e sowicie wynagrodzi swych poplecznikw. Spisek wykryto, rzecz dostaa si pod obrady senatu i ju miano uzna Falkona za wroga ojczyzny, gdy podnis si Pertynaks woajc: Nigdy to si nie stanie, aby za mojego panowania ktrykolwiek senator zosta na mier skazany, choby na to zasugiwa! Tak wic Falkona pozostawiono w spokoju, a on sam usun si na wie, gdzie do koca swych dni y w zaciszu i dostatku. Jednake prefekt Letus wyzyska spraw Falkona, by pozby si pewnych niewygodnych sobie onierzy pod pozorem, e czyni to na rozkaz cesarza. Co zamierza przez to osign, trudno odgadn. W kadym razie te dochodzenia, aresztowania, moe i egzekucje, ogromnie wzburzyy pretorianw. 28 marca co niedobrego zaczo si dzia w koszarach. Cesarz wysa tam swego tecia, a zarazem prefekta miasta, Flawiusza Sulpicjana, by ten zorientowa si w sytuacji. Tymczasem okoo dwustu zbrojnych wyrwao si z koszar i ruszyo wprost na wzgrze Palatynu. Cho stao si to nagle, cesarz mia jeszcze wiele sposobw ratunku. Mg kaza zamkn bramy, mg wyda odpowiednie rozkazy kohorcie wartowniczej i jedcom, mg wreszcie ukry si lub uciec. On wszake wybra drog zapewne msk, ale te wielce ryzykown: wyszed tamtym naprzeciw. Czyby ufa, e majestat wadcy wystarczy, aby buntownicy pokornie zoyli miecze i dzidy? Moe zreszt tak by si stao, w pierwszej bowiem chwili owa gromada zbrojnych zatrzymaa si jakby bezradnie. Znalaz si jednak miaek, ktry rzuci si wprost na bezbronnego starca i razi go ostrzem. Za nim hurm poszli inni. Wraz z cesarzem zgin towarzyszcy mu pokojowiec Eklektus, jedyny, ktry go

nie opuci i walczy dzielnie do ostatka. Odcit gow Pertynaksa pretorianie wbili na dzid i ponieli w triumfie przez miasto. Lecz ju niedugo mia nadej czas pomsty.

XXI

DYDIUSZ JULIAN

---oOo---

(MARCUS DIDIUS SEVERUS IULIANUS)

Urodzony 24 stycznia 133 roku. Zmar 1 czerwca 193 roku. Panowa jako Marcus Didius Severus Iulianus Augustus od 28 marca do 1 czerwca 193 roku. Nie zosta zaliczony w poczet bogw.

Jak Rzym Rzymem takiego widowiska nikt jeszcze nie oglda. Wadza
cesarska na sprzeda! Imperium na licytacji! Kto da wicej? Kto przebije? Kto kupi hurtem tytuy, urzdy, prowincje, miasta, legiony, cay wiat cywilizowany? Jakim sposobem mogo doj do czego tak niesychanego? Gbsz przyczyn stanowia oczywicie degeneracja ycia politycznego, rozwydrzenie pretorianw, brak ustalonych zasad przekazywania wadzy w razie nagej mierci cesarza, jeli nie wskaza on nastpcy. W tej za konkretnej sytuacji wystpi zbieg pewnych okolicznoci. Oto w chwili, gdy zbuntowana garstka onierzy dobijaa na Palatynie cesarza Pertynaksa, prefekt miasta, Flawiusz Sulpicjan, znalaz si w obrbie koszar pretorianw. Mia tam poskromi wzburzonych onierzy, jednake w drodze min si z t bezadn grup, ktra wyrwaa si z koszar i zdaa na Palatyn innymi ulicami. Gdy dosza go wie, e Pertynaksa zabito, waciwie nie mia ju wyboru, musia od razu podj jak decyzj. W caym miecie panowao przeraenie. Ludzie zamoniejsi zamykali si w swych domach, przekonani, e rozbestwione odactwo lada moment zacznie dopuszcza si rabunkw, mordw, gwatw. Nie byo przecie adnej wadzy. Przywrci spokj i uchroni ludno przed grob rozruchw mona byo tylko przez wybr nowego cesarza. Kto mia nim

by? Kto spord senatorw, a Sulpicjan na pewno do nich nalea. By te teciem zamordowanego cesarza i ju znajdowa si wrd pretorianw. Wanie zacz przekonywa onierzy, e powinni go okrzykn, gdy nagle pojawi si kontrkandydat. U bram koszar stan szedziesicioletni Marek Dydiusz Julian, byy konsul, byy namiestnik kilku prowincji, bogacz. Skd wpad na pomys, by zaoferowa siebie na cesarza? Podobno stao si to podczas uczty, kiedy mocno sobie podpi. Wanie wtedy doniesiono o mierci Pertynaksa. Julian by zawsze skonny do wszystkiego, co niezwyke, ona za, crka i towarzysze zabawy zaczli go podbechtywa: to to okazja jedyna, wystarczy rzuci nieco zota onierzom! Ale ta opowie nie wydaje si prawdopodobna, wiadomo bowiem, e wanie kobiety Juliana niechtnie przenosiy si pniej na Palatyn. Ten wic, kto j zmyli, nalea do jego wrogw i pragn moliwie jaskrawo odmalowa ohyd sytuacji: zwoki zamordowanego cesarza jeszcze nie ostygy, gdy pijany senator dla zabawy i z poduszczenia niewiast zgasza si ju po dziedzictwo wadzy! Wiarygodniejsza jest inna wersja. Wedug niej Julian powiadomiony o tragedii w paacu popieszy do gmachu posiedze senatu, jak nakazywa obowizek. Zasta drzwi zamknite, ale spotka dwch oficerw, przybyych zapewne po to, by si zorientowa, jakich kandydatw widziaby senat, Julian nawin si im pierwszy, jego wic poprowadzili ku koszarom. Trzeba zreszt przyzna, e jego kariera i zasugi na rnych stanowiskach zwracay uwag. Urodzi si w Mediolanie, w rodzinie zamonej, cho nie arystokratycznej. Wrd dalszych przodkw mia podobno Galw, niegdy tam siedzcych, pniej zromanizowanych. Jego matka do swych krewnych zaliczaa Salwiusza Juliana, synnego prawnika z czasw Hadriana. Rodzina miaa jakie powizania z matk Marka Aureliusza, Julian bowiem wychowywa si w jej domu. Pniej poparciu tej kobiety i jej syna, cesarza, zawdzicza pierwsze godnoci: urzdy i miejsce w senacie. Powierzano mu coraz odpowiedzialniejsze zadania. Najpierw, jak si zdaje, sprawowa pewne funkcje u boku namiestnikw Afryki i Grecji. Potem dowodzi legionem XXII nad Renem i pokona tam germaski lud Chattw. Nastpnie przez kilka lat rzetelnie rzdzi prowincj Belgik, odpar wtedy najazd Chaukw. Wanie te sukcesy day mu konsulat w 175 roku. Pniej piastowa kolejno namiestnictwa Dalmacji, gdzie pokona plemiona grskie, i Germanii Dolnej nad Renem. Zosta wreszcie prefektem funduszw alimentacyjnych w Rzymie. Byo to ju za Kommodusa. Przey wtedy cikie chwile, oskarony przez jakiego onierza floty o udzia w spisku politycznym. Cesarz jednak, zwykle tak podejrzliwy i nieobliczalny, uzna, e w tym wypadku pozwany jest niewinny, skaza za donosiciela. W zwizku moe z t spraw Julian osiad na czas jaki w Mediolanie, potem wszake wrci na widowni polityczn jako namiestnik najpierw Pontu i Bitynii w Azji Mniejszej, a nastpnie Afryki. Ju ten krtki przegld kariery - czyli, jak mwili Rzymianie cursus honorum - dowodzi, e Julian cieszy si uznaniem jako sprawny administrator i dobry dowdca. Jego yciorys pod wielu wzgldami

przypomina Pertynaksowy. Obaj pochodzili z pnocnych rejonw pwyspu i nie z domw wysokiej arystokracji rzymskiej, cho rd Juliana by bez porwnania znakomitszy, przynajmniej lokalnie. Obaj naleeli do tego samego pokolenia. Weszli w ycie polityczne za Antoninusa Piusa, a za Marka Aureliusza zajmowali ju wysokie stanowiska. Obaj sprawdzili si na kadym urzdzie, zebrali due dowiadczenie, a take niemae majtki. Rnili si natomiast charakterami i stylem ycia. Pertynaks nalea, mwic agodnie, do ludzi oszczdnych i pielgnowa starorzymskie ideay skromnoci, surowoci, dyscypliny, Julianowi natomiast zarzucano zbytni przedsibiorczo w zdobywaniu pienidzy, ale te skonno do ich marnotrawienia, do hulanek i zabaw. Trudno wszake zdoby si dzi na obiektywn ocen tego drugiego, jedyny bowiem historyk, ktry zna go osobicie, Kasjusz Dion, nawet nie usiuje ukry swej ku niemu niechci. Potpiano powszechnie, w staroytnoci i w nauce nowoytnej, decyzj Juliana, by przej spadek po Pertynaksie. Dlaczego jednak miaby tego nie czyni? Na pewno nie czu si mniej powoanym do panowania od samego Pertynaksa, skoro bieg ich ycia by tak podobny. Co wicej, decyzj t naleaoby uzna za msk, okazao si bowiem, jak ryzykown spraw jest cesarzowanie. Ten wic krok Juliana mona by jako zrozumie. Naprawd natomiast grony sta si splot okolicznoci, ktry doprowadzi do sceny farsowej zarazem i ponurej, jednej z najbardziej ponurych w historii Rzymu, cho nie polaa si ani kropla krwi. Kiedy bowiem dwaj senatorzy znaleli si w tym samym momencie blisko siebie - Flawiusz Sulpicjan wewntrz koszar, Dydiusz Julian u ich bramy - musiao doj do rywalizacji. Skoro obaj byli godni wadzy w tym samym stopniu, czym mieli si kierowa onierze? Jak miar mieli wywaa ich zasugi, osobowoci, przydatno? Postpili ze swego punktu widzenia racjonalnie: cesarstwo dadz temu, kto przyzna im wikszy, jednorazowy dar pieniny, donativum. I tak rozpocza si niesychana licytacja. Obiecywane sumy szy gwatownie w gr. Kiedy bowiem Sulpicjan skada swoj ofert na dziedzicu, porednicy natychmiast biegli i zawiadamiali Juliana, a ten wysuwa kontrpropozycj. Pocztkowo Sulpicjan zdawa si mie przewag jako prefekt miasta; mg te do onierzy przemawia wprost, a ponadto pierwszy wymieni du kwot 20 000 sestercw na gow. Ale w odczuciu pretorianw szkodzi mu fakt, e by teciem dopiero co zamordowanego cesarza, mgby wic potem wystpi jako mciciel. Julian i jego poplecznicy zrcznie podsycali te obawy. Wreszcie sam Julian, wcignity na mur za pomoc sznurw, krzycza gono i pokazywa rkami, e da po 25 000 sestercw na gow. To przewayo. Rozlegy si gromkie okrzyki pozdrawiajce go jako cesarza. Zoono mu przysig na wierno, a on zobowiza si, e przywrci obalone posgi Kommodusa i nie bdzie przeladowa swego rywala; tego dotrzyma. Zapada ju wieczr owego dnia, 28 marca, tak penego wydarze. Nowy cesarz ruszy z koszar ku Forum i gmachowi posiedze senatu. Towarzyszyli mu pretorianie w penym uzbrojeniu, w zwartych szeregach, ze wszystkimi godami bojowymi, jakby szli do bitwy. Chcieli zastraszy

senat i lud, zmusi wszystkich do kornej ulegoci. Wznosili okrzyki ku czci Juliana, wci dajc mu przydomek Kommodusa, swego umiowanego wadcy. My za, senatorzy - wspomina Kasjusz Dion-dowiadywalimy si o tym kady z osobna. Bylimy przeraeni, przede wszystkim ci, ktrzy wywiadczyli jak przysug Pertynaksowi lub narazili si czymkolwiek Julianowi. I ja znajdowaem si w ich liczbie, Pertynaks bowiem ceni mnie i nawet uczyni pretorem, a jako obroca w rnych sprawach sdowych wielokrotnie pitnowaem nieuczciwe postpki Juliana. Mimo to uznalimy, e nie byoby waciw rzecz pozostawa w domu, to bowiem cignoby podejrzenie nowego wadcy. Wyszlimy wic ju nie tylko po kpieli, ale take po wieczornym posiku. Przeciskajc si przez szeregi onierzy dotarlimy do gmachu posiedze, gdzie wysuchalimy przemwienia, godnego Juliana. Pady w nim takie sowa: - Widz przecie, e potrzebujecie przywdcy, a mnie przystoi rzdzi wami bardziej ni komukolwiek. Mgbym wymieni wszystkie zalety, jakimi si odznaczam, gdyby nie to, e wiecie o nich sami i znacie je z dowiadczenia. Dlatego te nie musiaem sprowadzi tu wielu onierzy. Sam przychodz tu do was, abycie potwierdzili to, co oni mi dali. A mwi to wszystko w chwili, kiedy kordon pretorianw otacza budynek, a wielu z nich byo wewntrz. Strach nami miota i nienawi. Podjto jednak odpowiedni uchwa. Julian sta si cesarzem z woli wojska, senatu, ludu. Dopiero teraz uda si do paacu, w ktrym jeszcze przed kilkoma godzinami wada Pertynaks. Kasjusz Dion twierdzi, e nowy pan zasta tam nawet posiek przygotowany dla swego poprzednika, bardzo skromny, wymia wic i wyszydzi to jado jego zdaniem niegodne cesarza, i rozkaza natychmiast cign zewszd potrawy najkosztowniejsze; ucztowa, cho zwoki Pertynaksa wci leay w paacu, a potem zabawia si gr w koci i podziwia wystpy sawnego tancerza Pyladesa. Ale mamy te inn relacj o tym, jak zachowa si Julian owego wieczoru, a zamieszczon w jego ywocie w dziele Pisarze historii cesarskiej. Ci, co nienawidzili Juliana, opowiadali, e ju w pierwszym dniu wzgardzi wieczerz Pertynaksa i kaza przygotowa sobie zbytkown uczt z ostrygami, drobiem i rybami. Jest pewne, e to fasz. Julian bowiem, jak twierdz, odznacza si tak wstrzemiliwoci, e jeli kto przypadkiem przysa mu zajca lub prosi, dzieli je na trzy dni. Czsto te poprzestawa na warzywach i rolinach strczkowych, jadajc bez misa, nawet jeli wzgldy religijne nie staway na przeszkodzie. I w ogle nie ucztowa, pki nie pochowano Pertynaksa. Owszem, spoy wtedy posiek, ale by gboko zasmucony zamordowaniem swego poprzednika. Pierwsz noc spdzi bezsennie, tak niepokoia go groza pooenia. O wicie udzieli audiencji senatowi i ekwitom, zwracajc si do kadego jak najuprzejmiej stosownie do jego wieku, nazywajc bratem, synem lub ojcem. Lud wszake zebrany przy mwnicy i przed gmachem posiedze obrzuca go okropnymi obelgami spodziewajc si, e zoy wadz, jak mu dali onierze. Komu wic zawierzy wobec tak jaskrawych rozbienoci? Jak doj prawdy? Rzecz sama w sobie nie ma wikszego znaczenia, mogaby jednak

pomc w stwierdzeniu, kim by Julian. Ale nawet jeli by on czowiekiem wartociowym i nie postpowa tak bezmylnie i bezecnie, jak zarzucali mu wrogowie - wrd nich Kasjusz Dion - to trzeba stwierdzi, e jego panowanie od pocztku zmierzao ku katastrofie. Wrogi bowiem by mu senat i lud stolicy, a rycho opowiedziay si przeciw niemu take legiony w prowincjach. Oddajmy znowu gos Kasjuszowi Dionowi, ktry opowiada, jak to dnia nastpnego poszed do paacu wraz z innymi dostojnikami tak si zachowujc, by nie objawi smutku. Lud natomiast jawnie okazywa aob, gotw na wszystko. Kiedy wic Julian przyby do senatu i mia skada ofiar bogu Janusowi u wejcia, tum jakby na znak umwiony zacz krzycze: Zodziej wadzy! Ojcobjca! Julian udawa, e w ogle si nie gniewa i obieca, e rozda pienidze. Tum obruszy si, e to przekupstwo i znowu rozlegy si okrzyki: Nie chcemy! Nie wemiemy! Wtedy Julian nie zdziery. Rozkaza pooy trupem stojcych najbliej, co jeszcze bardziej lud rozwcieczyo. aowano Pertynaksa, przeklinano cesarza i pretorianw, woano o pomoc do bogw. Wielu w rnych dzielnicach zgino lub odnioso rany, inni za uzbrojeni zebrali si w Cyrku Wielkim i tam przesiedzieli ca noc i dzie cay bez jedzenia i picia, a kiedy wreszcie rozeszli si umczeni bezsennoci, godem i pragnieniem, tylko pozornie zachowywali spokj, w istocie oczekujc wyzwolenia z zewntrz. Byo bowiem oczywiste, e legiony i namiestnicy nie przyjm zbrodni obojtnie. Legionici trzymali stra w cikich warunkach u granic imperium skadajc ogromne ofiary krwi i trudu. Dlaczego wic tylko pretorianie, opywajcy we wszelkie wygody w stolicy i przywykli jedynie do parad, mieliby prawo narzucania cesarza wszystkim? Wydarzenia sprzed stu dwudziestu lat, po mierci Nerona, pokazay, e wanie legiony mog wprowadza na tron swoich wodzw. To przecie nadrescy onierze Witeliusza rozgromili w 69 roku pretorianw Othona. To im z kolei zaday klsk wschodnie legiony Wespazjana. Wierzono, e historia si powtarza, tote i tym razem szczeglne nadzieje wizano ze Wschodem, a zwaszcza z namiestnikiem Syrii - Gajuszem Pescenniuszem Nigrem. Jako czowiek, wdz i m stanu cieszy si on znakomit opini. Lud rzymski demonstracyjnie skandowa jego nazwisko na ulicach, a echo tych woa, ktre dotaro w kwietniu do Antiochii, wywaro skutek natychmiastowy: Niger zosta obwoany tam cesarzem. Ale w tym samym czasie w obozie wojskowym w Karnuntum nad Dunajem, nieco na wschd od Wiednia, onierze okrzyknli wadc Lucjusza Septymiusza Sewera, namiestnika Panonii Grnej. I wreszcie zgosi swoje pretensje namiestnik Brytanii - Decimus Klodiusz Albin. Tak wic najpniej w maju cae imperium wiedziao, e ma czterech cesarzy i wojna domowa jest nieunikniona. Najbliej Italii stacjonoway legiony naddunajskie, a Septymiusz Sewer, ktry ogosi si mcicielem Pertynaksa, postpowa najenergiczniej. Nim rywale wzili si do zbroje, jego kohorty ju maszeroway przez Alpy. Julian nie obsadzi przej grskich, nie byo te adnych wojsk w dolinie Padu. Tamtejsze miasta nie prboway oporu, byo im bowiem do

obojtne, kto bdzie panowa. Mieszkacy Italii, jak zauway smtnie pisarz staroytny, ju odwykli od broni i wojen, uprawiajc swe ziemie w penym pokoju. Wychodzono tumnie na spotkanie Sewera z gazkami wawrzynu i gocinnie otwierano bramy. Take flota wojenna w Rawennie przesza na jego stron. Co czyni, co mg zrobi Dydiusz Julian w tej sytuacji? Rozkaza senatowi ogosi Sewera wrogiem publicznym. Wyznaczy jego onierzom termin zoenia broni; po jego upywie i oni zostaliby uznani za wrogw. Wszystko to oczywicie daremnie. Prbowa te mniej godnych sposobw: wyprawi potajemnie oficera z zadaniem zabicia Sewera. Ima si nawet zabiegw magicznych. Kaza nastpnie zgadzi Letusa i Marcj, sprawcw zamordowania Kommodusa, aby przypodoba si pretorianom. Wreszcie zacz przygotowywa obron Rzymu. Pretorianie mieli budowa warowny obz na przedmieciu, zgromadzono sonie bojowe, cignito ludzi z floty wojennej w Misenum, umacniano nawet paac. Ale pretorianie odwykli od wszelkiego wysiku, sonie zrzucay wieyczki z grzbietw, onierze floty nawet nie potrafili wiczy, a fortyfikowanie Palatynu budzio tylko miech. Wreszcie - wspomina Kasjusz Dion - Julian zwoa nas i zada, abymy uznali Sewera za jego wspwadc. Tymczasem pretorianie dowiedzieli si z listw Sewera, e nie spotka ich nic zego, jeli tylko wydadz zabjcw Pertynaksa i zachowaj spokj. Pojmali wic winnych i powiadomili o tym konsula Messal. Ten zebra nas w budynku zwanym Ateneum i poinformowa o postawie onierzy. Podjlimy wic uchwa skazujc Juliana na mier, uznalimy Sewera za cesarza, zaliczylimy Pertynaksa w poczet bogw. Julian zosta zabity w paacu. Umierajc rzek tylko to: I co ja zrobiem tak strasznego? y lat 60, cztery miesice i tyle dni, a panowa dni 66. Stao si to zapewne 1 czerwca. Jake wymowna jest ta zwiza relacja! Pokazuje lepiej, czym by i jak nisko upad senat rzymski, ni tomy rozpraw. Jeli za chodzi o Dydiusza Juliana, to nie osdzajc go mona rzec krtko: niewielu ludzi w cigu caej historii ludzkoci kupio sobie wasn mier tak drogo.

XXII

SEPTYMIUSZ SEWER

---oOo---

(LUCIUS SEPTIMUS SEVERUS)

Urodzony 11 kwietnia 146 roku. Zmar 4 lutego 211 roku. Panowa od kwietnia 193 roku do mierci jako Imperator Caesar Lucius Septimius Severus Pertinax Augustus. Zosta zaliczony w poczet bogw.

JEDEN MIESIC W STOLICY

Septymiusz Sewer, nowy pan imperium, nie wkroczy od razu do swej

stolicy. Zatrzyma si na kilka dni przed miastem, cho senat ju przyzna mu cesarskie tytuy i cho wadca poprzedni, Dydiusz Julian, zosta zabity, a pretorianie przyrzekali lojalno. Lecz wanie oni byli powodem zwoki. Sewer zastanawia si, jak z nimi postpi. Zada wreszcie, by stawili si przed nim w celu zoenia przysigi wiernoci i przyjcia do oddziaw stray przybocznej; mieli przyj w strojach paradnych, ale bez broni. Stao si zgodnie z jego wol. Pretorianie przemaszerowali wraz ze swymi oficerami, wspaniale przyodziani, niosc gazki wawrzynu. Rozkazano im ustawi si na placu obozowym w zwartych szeregach, rzekomo po to, aby mogli lepiej wysucha przemwienia cesarza. Tak te uczynili, a wok placu uszykowano kohorty naddunajskich legionistw. Nim jeszcze pojawi si Sewer, zaczy one zacienia i zamyka piercie, mierzc ostrzami

wczni wprost w stoczon, bezbronn i coraz bardziej przeraon rzesz tamtych. Pretorianie pojli, e s jecami. Wtedy dopiero cesarz wszed na trybun i przemwi. Zamordowalicie Pertynaksa, dostojnego starca i znakomitego wadc, cho waszym witym obowizkiem byo strzec go i osania przed wszelkim niebezpieczestwem. Sprzedawalicie potem za pienidze godno cesarza rzymskiego, ktr dotd zawsze okrywa majestat. Zdradzilicie jednak nawet swego wybraca. Zasugujecie wic na mier tysickrotnie. Ja wszake oszczdz was, aby nie sta si naladowc waszych zbrodni. Ale ci, co zamali przysig i skalali rce krwi cesarza, ci, co okazali si zdrajcami, nie mog suy u boku adnego wadcy. Daruj wic wam w swej askawoci ycie, ale te tylko tyle. Nie jestecie ju onierzami. Zoycie tu i natychmiast cay strj i odejdziecie jak najdalej od Rzymu, a ktrykolwiek z was omieliby si w przyszoci pojawi bliej ni sto mil od miasta, zostanie ukarany mierci. To przysigam. Odebrano im natychmiast wszelkie ozdoby, krtkie mieczyki paradne, pasy, pancerze. Musieli te puci wolno swe konie; niektre, przywizane do panw, nie chciay odej. Opuszczali plac tylko w lunych tunikach, kipic z wciekoci, lecz i szczliwi, e jeszcze yj. Tymczasem wyprawieni przodem ludzie zajli w miecie ich koszary i zbrojownie. Dopiero potem - byy to pierwsze dni czerwca - wadca wjecha w mury Rzymu. A do samych bram jecha konno, w zbroi i z orem. Tu jednak przywdzia strj cywilny, a wic tog, i szed pieszo. Okaza w ten sposb, e przybywa nie jako zdobywca, lecz pan prawnie mianowany i prawo szanujcy. Ale towarzyszce mu kohorty piechoty i szwadrony jazdy miay pene uzbrojenie. Byo to najwspanialsze widowisko - wspomina Kasjusz Dion - jakie kiedykolwiek ogldaem. Wiece z kwiatw, wawrzyny, rnobarwne kobierce zdobiy cae miasto. Wszdzie peno byo wiate i pony kadzida. Mieszkacy jasno odziani i promieniejcy weselem wznosili radosne okrzyki. onierze prezentowali si znakomicie, gdy maszerowali w swych zbrojach jak podczas uroczystego pochodu witecznego. Take my, senatorzy, kroczylimy w porzdku, tum natomiast kbi si i cisn, wszyscy bowiem pragnli ujrze cesarza i usysze jego sowa. Niektrzy kazali si podnosi, aby mc choby rzuci na okiem. Kim by czowiek, ktrego witano tak entuzjastycznie i uroczycie? Jak wyglda, jaka droga yciowa, skd i jakimi etapami doprowadzia go a na tron? Urodzi si w 146 roku, obejmujc wic panowanie zblia si ju do pidziesitki. By mczyzn postawnym i przystojnym, mia wosy bujne i z natury krcone lub tak je trefi. Rysy twarzy znamionoway energi. Nosi rwnie modn wwczas brod. Urodzi si w afrykaskim miecie Leptis Magna, u wybrzey dzisiejszej Libii. Ruiny Leptis, rozlege, doskonale zachowane, imponujce ogromem i rozmachem budowli, daj najlepsze wyobraenie o bogactwie tamtych ziem, ktre pniej zagarna pustynia. Rodzina naleaa do stanu ekwitw, drugiego w hierarchii spoecznej po stanie senatorskim, bya rednio zamona, posiadaa na

pewno jakie majtki w tej prowincji. Nikt z przodkw Sewera w linii prostej nie piastowa wyszych godnoci pastwowych, ale dwch jego stryjw, czy te dziadkw stryjecznych, byo konsulami. Jak wszyscy wtedy chopcy z domw zamoniejszych pobiera nauki w zakresie retoryki, greckiej i aciskiej. Gdy mia 18 lat, wygosi kiedy w miecie rodzinnym oracj popisow, czsty wtedy zwyczaj, co mona by uzna za jaki odpowiednik matury, czyli oficjalne wejcie w ycie publiczne. Podobno w wymowie Sewera wyczuwao si zawsze pewne cechy obce. Moe bya bardziej gardowa i chrapliwa od italskiej? Jeli tak, zdradzaoby to wpyw jzykw semickich, ktrymi posugiwaa si ludno miejscowa. Ze wzgldu na dalsze studia, chyba prawnicze, Sewer przenis si do Rzymu. Tutaj znalaz opiekuna w swym krewnym - senatorze i dwukrotnym konsulu. Dziki poparciu tego dostojnika cesarz Marek Aureliusz przyzna modziecowi prawo noszenia togi z szerokim pasem, co oznaczao przynaleno do stanu senatorskiego i uprawniao do stara o wysze godnoci. Zapewne najpierw odby Sewer sub wojskow jako trybun, czyli oficer sztabowy. Potem otrzyma kwestur, wyszy urzd w skarbowoci. Z kolei mia sprawowa tene urzd w Hiszpanii poudniowej, musia jednak powrci do Afryki, aby po mierci ojca uporzdkowa kwestie spadkowe. Nastpnie wysano go na Sardyni, a pniej do Afryki jako legata u boku namiestnika. W 174 lub 175 roku, gdy piastowa godno trybuna ludowego w samym Rzymie, polubi Marcjan. Daa mu dwie crki, zmara modo, ale m zachowa wdziczn o niej pami na zawsze. Zajmowa pniej wysoki urzd w pnocnej Hiszpanii, skd przerzucono go do Syrii na stanowisko dowdcy Legionu IV Scytyjskiego. Podlega wwczas namiestnikowi tej prowincji, pniejszemu cesarzowi Helwiuszowi Pertynaksowi. Wanie w Syrii pozna urodziw, inteligentn, ambitn dziewczyn; zwaa si Julia Domna i bya crk kapana boga Baala w Emesie. W pocztkach panowania Kommodusa nastpia przerwa w dziaalnoci i karierze Sewera, ktry widocznie nie mia dobrych stosunkw z now ekip rzdzc. Osiad wic w Atenach, zwiedza zabytki, studiowa. Wkrtce jednak powierzono mu namiestnictwo Galii lugduskiej; jej stolic stanowio Lugdunum, obecny Lyon. Podobno tam po raz pierwszy zetkn si z Pescenniuszem Nigrem, kiedy obaj tumili rebeli Maternusa. Wtedy te polubi Julie Domn; o rk jej stara si przez przyjaci. Pierwszy ich syn Septymiusz Basjanus, czyli pniejszy cesarz Karakalla, przyszed na wiat w Lugdunum. Synem drugim by Publiusz Septymiusz Geta. Zasugi w Galii przyniosy Sewerowi pierwszy konsulat, a od 190 roku namiestnictwo Panonii Grnej nad Dunajem. Stacjonoway tam trzy legiony, a gwn baz stanowi obz w Karnuntum, nieco na wschd od dzisiejszego Wiednia. W cigu ponad dwch lat Sewer zdoby sobie du popularno wrd onierzy i ludnoci cywilnej, tote kiedy w kwietniu 193 roku przysza wie o zamordowaniu Pertynaksa i o haniebnej licytacji wadzy, jaka urzdzili pretorianie, legionici obwoali swego wodza cesarzem. Mia on pomci Pertynaksa, ktry by swego czasu

namiestnikiem Panonii i pozostawi tam dobr pami o sobie. Marsz znad Dunaju do Rzymu trwa mniej wicej miesic. Nigdzie nie spotkano si z wikszym oporem, wszyscy bowiem opuszczali Juliana, ktry haniebnie i gupio kupi purpur od pretorianw. Tak wic po raz pierwszy w dziejach wadc imperium zosta kto rodem spoza Europy, Afrykaczyk. Senat powita go kornym przemwieniem u bram miasta. Nastpnie pochd przeszed przez zatoczone ulice na Kapitol; przed nowym panem niesiono pochylone goda zabrane pretorianom. Po zoeniu ofiar w wityni Jowisza Sewer odda hod innym bogom i dopiero potem uda si na Palatyn, do tych samych komnat, ktre zaledwie przed kilkoma dniami zajmowa Julian, a przed trzema miesicami Pertynaks. Dnia nastpnego cesarz wygosi przemwienie programowe, roztaczajc, jak to bywa zazwyczaj w takich wypadkach, wspania wizj nowych czasw. Przybyem, aby pomci mord popeniony na Pertynaksie. Pod moim panowaniem urzdy sprawowa bd tylko najgodniejsi. Nie ukarz adnego senatora mierci lub konfiskat majtku bez wyroku sadowego. Nie bd tolerowa donosicielstwa. Pragn, aby wszyscy obywatele yli spokojnie i dostatnio. Moim wzorem jest Marek Aureliusz, a przyjm te do swego nazwiska imi Pertynaksa, jego bowiem sposb wadztwa chc kontynuowa. Na wniosek samego Sewera uoono i przyjto uchwa tej treci: poniewa cesarz przysig, e nie ukarze adnego senatora mierci, zostanie uznany za wroga publicznego zarwno on, gdyby t przysig zama, jak te kady, kto mu w tym dopomg. Lecz ironia losu chciaa, e ju wkrtce jedn z pierwszych ofiar nowej wadzy mia sta si senator, ktry zasiada w komisji redagujcej tekst uchway! Mniej zachwycio senatorw postanowienie cesarza w sprawie zasad rekrutowania pretorianw. Dotychczas suyli w tych wyborowych kohortach modzi ludzie z Italii oraz z prowincji najbardziej zromanizowanych. Sewer zerwa z ta zasad. Odtd miano uzupenia oddziay najwaleczniejszymi onierzami z legionw przygranicznych; przeniesienie do stolicy stanowio rodzaj awansu i nagrody. W owych dniach pretorianami zostali ludzie najbardziej zaufani i najblisi Sewerw, a wic ci z legionw naddunajskich, ktrzy dali mu purpur. Dla modziey z Italii, i tak niezbyt skorej do suby z broni w rku, ta najwygodniejsza droga kariery wojskowej bya odtd w praktyce zamknita, a do obozw legionowych nikt z pwyspu nie pieszy. Bo i jaki byby w tym sens: przez cae lata znosi tward dyscyplin i naraa si na wszelkie niebezpieczestwa, by ewentualnie zasuy na powrt do ojczystego kraju i do stolicy w roli pretorianina? Tak wic tu, gdzie bio serce imperium, zacz si proces degeneracji. Rzym za musia goci w swych murach onierzy, z ktrych wielu byo pbarbarzycami i tak te si zachowywao. Zreszt ju te oddziay, ktre wkroczyy w mury miasta wraz z Sewerem, sprawiay mnstwo kopotw dopuszczajc si zwykych rabunkw przy kadej sposobnoci. Jak nakazywaa tradycja, nowe rzdy inaugurowano wydajc wspaniae igrzyska oraz rozdzielajc dary wrd ludu i onierzy. Najwiksz

wszake i najokazalsz uroczystoci sta si powtrny, symboliczny pogrzeb cesarza Pertynaksa. Od samego pocztku Sewer czyni wszystko, by dowie, e jest prawnym jego nastpc i mcicielem. Postanowi, e imi tego wadcy ma by wymieniane w zakoczeniu wszelkich oficjalnych przysig i modw. Jego zoty posg wieziono na rydwanie cignionym przez sonie podczas kadej procesji otwierajcej igrzyska. W teatrach ustawiano na widowni po trzy zocone trony ku jego czci. Ukoronowaniem wszake owych piknych, niemal synowskich gestw sta si wspomniany pogrzeb. Znamy jego opis pira Kasjusza Diona i warto go przytoczy, jest to bowiem jedna z najdokadniejszych i najbardziej obrazowych relacji, jakie przekazaa nam staroytno z uroczystoci tego typu. Na Forum Romanum, tu przy marmurowej mwnicy, ustawiono drewniany pomost, a na nim otwarty ze wszystkich stron budynek: kolumny ze zota i koci soniowej podtrzymyway dach, pod ktrym umieszczono mary z takiego samego materiau. Owe mary otoczone byy przez gowy zwierzt morskich i ldowych, a zdobiy je kobierce purpurowe i przetykane zotem. Na marach spoczywaa podobizna Pertynaksa wiernie odtworzona z wosku, przystrojona w szat triumfatora. pikny, stojcy obok chopiec odgania bezustannie muchy pirami pawia, jakby cesarz spa. Do zwok podszed Sewer oraz senatorzy wraz z onami; potem kobiety usiady w portyku, mczyni za pod goym niebem, wszyscy w szatach aobnych. Wwczas rozpocz si pochd przed marami. Najpierw niesiono posgi wszystkich wybitnych Rzymian z dawnych wiekw. Nastpnie przeszy chry chopcw i mczyzn piewajc aobny hymn ku czci Pertynaksa. Za nimi znowu niesiono posgi z brzu, symbolizujce wszelkie poddane Rzymowi ludy, ubrane w rodzime stroje. Przemaszeroway kolejno rne kolegia zawodowe z samego Rzymu: liktorzy, woni, skrybowie itp. Nastpnie pojawiy si posgi ludzi, ktrzy wsawili si jakim wietnym dzieem, wynalazkiem, czy te trybem ycia. Potem oddziay jazdy i piechoty, w penych zbrojach, a take wspaniae konie wycigowe. Dalej niesiono dary pogrzebowe, jakie zoyli cesarz, senatorzy, ich ony, wybitni ekwici, gminy miejskie, kolegia zawodowe. Zamyka pochd pozacany otarz, zdobiony koci soniow i drogimi kamieniami z Indii. Dopiero gdy wszystkie owe orszaki miny mary, skadajc hod zmaremu, cesarz wstpi na mwnic i odczyta pochwa Pertynaksa. My za - wspomina Kasjusz Dion - podczas jego przemwienia wielokrotnie wznosilimy okrzyki, to wychwalajc, to aujc zmarego, a kiedy zakoczy, powtrzylimy je wielokrotnie. Na koniec, kiedy ju miano zabiera mary, wszyscy razem wydalimy jk aobny i szloch si rozleg. Znieli mary w d najwysi urzdnicy obecni oraz wyznaczeni na rok przyszy; dopuszczono te przedstawicieli ekwitw. My szlimy przodem bijc si w piersi lub zawodzc ponuro, a cesarz kroczy w tyle za wszystkimi. Tak dotarlimy na pole Marsowe, gdzie ju przygotowano trzypitrowy stos pogrzebowy ozdobiony zotem, koci soniow, posgami; na jego szczycie sta pozacany rydwan, a powozi nim sam Pertynaks. Na w stos rzucono dary pogrzebowe i pooono mary. Nastpnie Sewer i krewni Pertynaksa ucaowali podobizn woskow.

Potem cesarz wszed na trybun, a my senatorzy, prcz urzdnikw, usiedlimy na drewnianych awach, aby oglda dalszy cig obchodw bezpiecznie zarazem i wygodnie. Urzdnicy za i ekwici, ustawieni wedug godnoci, a take onierze na koniach i piersi przychodzili wok stosu wykonujc zawie korowody pokojowe i wojenne. Wreszcie konsulowie cisnli ogie na stos i w tyme momencie orze wzbi si stamtd ku niebu. W taki to sposb Pertynaks dostpi niemiertelnoci. I tak cay czerwiec zeszed na owych obchodach, uroczystociach, igrzyskach, posiedzeniach i zebraniach. Lecz trwao to tylko miesic. Sewer jako czowiek czynu zdawa sobie spraw z faktu, e pooenie polityczne pastwa i jego samego nie przedstawia si tak wietnie, jak mgby uwaa kto obserwujcy przepych wielkich manifestacji i ceremonii w stolicy. Byo przecie jeszcze dwch pretendentw do wadzy cesarskiej, Klodiusz Albin w Brytanii i Pescenniusz Niger w prowincjach wschodnich. Pierwszego z nich, zreszt od pocztku mniej gronego, gdy wojska mia nieliczne, Sewer zdoa zneutralizowa chyba jeszcze maszerujc na Rzym: adoptowa go, przyzna mu tytu cezara i wspwadztwo. Albin zupenie si tym zadowoli, ale przewidujcy Sewer wysa zaufanego urzdnika do prowincji zachodnich z tajn misj czuwania, by tamten nie zbroi si potajemnie. Zgoa inaczej miaa si rzecz z Nigrem. Rozkaza on silnej armii, dysponowa ogromnymi zasobami prowincji wschodnich i uchodzi za czowieka energicznego. Cieszy si te du popularnoci wrd ludu stolicy, ktry po zamordowaniu Pertynaksa wanie jego przyzywa jako mciciela. Nie mogo wic by mowy o tym, by Niger da si zwie czczymi tytuami i obietnicami. Co wicej, przyszy wieci, e jego legiony ju rozpoczy kroki ofensywne. Zapewne 9 lipca 193 roku Sewer po zaledwie miesicznym pobycie w Rzymie wyruszy na wypraw wojenn. By to pocztek wielkiej wojny domowej, pierwszej w imperium na tak wielk skal od ponad stu dwudziestu lat, od mierci Nerona.

PESCENNIUSZ NIGER

(GAIUS PESCENNIUS NIGER IUSTUS) Urodzony przed 140 rokiem. Zmar jesieni 194 roku. Panowa jako Imperator Caesar Gaius Pescennius Niger Iustus Augustus od kwietnia 193 roku do mierci. Nie zosta zaliczony w poczet bogw.

Po raz pierwszy stajemy tu przed pytaniem pozornie tylko formalnym,

majcym jednak swoje znaczenie: czy powinno si uwzgldnia tego wadc w poczcie cesarzy? Z jednej strony jest faktem, e Pescenniusz panowa przez ponad rok na znacznych obszarach wschodnich imperium, mia oddane sobie legiony, miasta, namiestnikw i dowdcw, wybija swoje monety. Z drugiej wszake strony wadztwu jego zabrako istotnego elementu prawnego: nigdy nie uzna go senat rzymski! A wanie to uznanie, cho zazwyczaj poprzedzane okrzykniciem przez wojsko, stanowio legaln podstaw cesarskich kompetencji. Przypomnijmy bowiem raz jeszcze: cesarz rzymski nie by koronowany i osadzajc go u steru rzdw nie dopeniano adnych szczeglnych ceremonii religijnych, poza ofiarami w wityniach. Jednake odpowiednia uchwaa senatu uchodzia za akt wany i niezbdny, nadawaa bowiem rne godnoci, urzdy, tytuy. Ot w wypadku Nigra takiego aktu nie byo i by nie mogo, a to z tej prostej przyczyny, e nie zdy opanowa Rzymu. Naddunajskie legiony Septymiusza Sewera uprzedziy go, pierwsze zajy stolic. Co mg w takiej sytuacji uczyni senat? Usunie uchwali wszystko, czego oczekiwa faktyczny pan miasta - Sewer. Gdyby wszake Pescenniusz Niger znalaz si w Italii wczeniej, na pewno zostaby powitany bardziej entuzjastycznie, a senat przyznaby mu jeszcze skwapliwiej wszelkie moliwe uprawnienia. Wiadomo przecie, jak ogromn i niekaman cieszy si popularnoci zarwno wrd prostego ludu, jak te wyszych warstw stolicy. Przecie to wanie jego wzywano podczas krtkich rzdw Dydiusza Juliana, jego imi skandoway tumy na ulicach i w cyrkach! I wanie wieci o nastrojach w Rzymie sprawiy, e legiony syryjskie okrzykny go cesarzem w kwietniu 193 roku przy

entuzjastycznym poparciu ze strony ludnoci Antiochii. Tak wic w tym wypadku nie naley formalizowa. Pescenniusz Niger by rzeczywistym panem duej czci imperium, a mia wielu jawnych i cichych zwolennikw rwnie w samej Italii, take w senacie. Przedstawiajc jego panowanie dajemy wic wyraz rzeczywistemu ukadowi si w tamtym okresie, a jednoczenie moemy przedstawi du cz panowania cesarza legalnego, Septymiusza Sewera, czyli wojn domow midzy nimi dwoma. Gajusz Pescenniusz Niger urodzi si pomidzy 135 a 140 rokiem w Italii, w miasteczku Akwinum, lecym na poudnie od Rzymu, w dolinie rzeki Liris, niedaleko od Monte Cassino. Pochodzi ze stanu ekwitw, rodzina bya rednio zamona. Jego kariera miaa pocztkowo przebieg do typowy dla wielu przedstawicieli tego stanu. Suy w wojsku jako oficer w rnych jednostkach i krainach, szybko awansujc. okoo 180 roku zosta zaliczony w poczet senatorw, wkrtce potem otrzyma godno konsula. W 183 roku sprawowa namiestnictwo Dacji, a zapewne w 188 roku tumi w Galii powstanie Maternusa wraz z Septymiuszem Sewerem. Od 191 roku by namiestnikiem jednej z najwaniejszych prowincji, Syrii. Cieszy si dobra opini jako onierz i administrator, ale Kasjusz Dion, ktry musia zna go osobicie, charakteryzuje go nader powcigliwie: nie wyrnia si niczym szczeglnym ani w tym, co ze, ani w tym, co dobre, natomiast jako dowdca podobno bardzo surowo przestrzega dyscypliny. Sam wieci piknym przykadem, znosi bowiem wszelkie trudy i niewygody jak prosty onierz. Imponowa wygldem. By wysoki, postawny, mia dostojny wyraz twarzy i gos tak dwiczny, e gdy przemawia na otwartym placu, a nie wia wiatr przeciwny, sycha go byo doskonale w promieniu tysica krokw. W czasach gdy nie znano ani gonikw, ani tub nawet, take to miao due znaczenie Grecki historyk Herodian, wwczas yjcy i pochodzcy moe wanie z Syrii, twierdzi, e Syryjczycy ywili pewne przywizanie do Nigra, ktry dobrotliwie nimi rzdzi i wici razem z nimi ich uroczystoci. A s oni zamiowani w ich urzdzaniu. Zwaszcza mieszkacy Antiochii, miasta duego i bogatego, niemal przez cay rok co wic, to w samym miecie, to na przedmieciach. e za Niger ustawicznie urzdza im widowiska, ktre tak lubi, i zostawia im swobod w obchodzeniu wit i weseleniu si, wic oczywicie mia u nich wzicie. Tak wic ceremonia obwoania bya w miecie wydarzeniem radosnym dla wszystkich. Wreszcie i Antiochia dostpia zaszczytu, by da cesarza imperium! Powtrzy si historia sprzed lat przeszo stu dwudziestu, kiedy to wanie legiony wschodnie wyniosy na tron swego wodza, Wespazjana! Ile ask, dobrodziejstw i przywilejw spadnie na miasto, na ca prowincj, na wszystkich poplecznikw Pescenniusza, kiedy stanie si on panem cesarstwa! Narzucili mu na ramiona - powiada Herodian purpur, zebrali te inne oznaki godnoci cesarskiej, o ile dao si to zrobi na poczekaniu, i niosc przed nim ogie poprowadzili go do wity w Antiochii, a nastpnie do jego wasnego mieszkania, ktre uwaali teraz ju nie za dom prywatny, ale za paac cesarski, i stosownie do tego przybrali z zewntrz symbolami cesarskiej godnoci. Czy kto wrd owych

rozentuzjazmowanych tumw przewidywa, jak drogo przyjdzie zapaci wszystkim za chwil radosnego uniesienia, jakie klski spadn na miasto i jego mieszkacw? Wtedy jednak triumf wydawa si pewny. Wierzono w niezwyciono legionw znad Eufratu, a rycho te zaczy napywa wiadomoci, e do sprawy Nigra przyczaj si namiestnicy prowincji wschodnich, cae miasta, stacjonujce tam legiony. W sumie znalazy si pod jego rozkazami siy znaczne: trzy legiony syryjskie, dwa w Kapadocji, jeden w Arabii, jeden w Egipcie. Przyrzekali mu pomoc lub przynajmniej yczliw neutralno wadcy ssiednich ksistw i krlestw, take Armenii i kraju Partw. Pescenniusz Niger upojony takimi nadziejami zaniedba gnunie troski o dalszy bieg swej sprawy. Oddawa si rozkoszom, zabawia si z antiocheczykami, wysiadywa przy ucztach i widowiskach, nie myla za o marszu na Rzym, dokd naleao pieszy natychmiast. S to sowa Herodiana, surowe, lecz sprawiedliwe. Niger zmarnowa co najmniej dwa miesice, podczas ktrych jego rywal Sewer nie tylko zaj Rzym, ale rwnie umocni swoje panowanie. Owszem, ruszya ofensywa wojsk wschodnich pod wodz Emiliana, energicznego namiestnika Azji, miaa jednak cele ograniczone: zdobycie przyczkw po europejskiej stronie cienin wiodcych ku Morzu Czarnemu. Opanowano i obsadzono miasto Bizancjum - pniejszy Konstantynopol, obecny Stambu - i posunito si nieco ku zachodowi, musiano jednak przerwa dalszy marsz skutkiem kontrofensywy wodzw Sewera, prowadzcych legiony znad dolnego Dunaju. Tak wic Niger i Emilian przerzucili swe siy z powrotem na brzeg azjatycki, Bizancjum wszake pozostao w rku ich stronnikw. Ci, ktrzy zwiedzali miasto, podziwiali zwaszcza jego mury obronne, zbudowane z regularnych blokw kamiennych, tak cile przylegajcych do siebie i tak dobrze spojonych, e czyniy wraenie jednej ciany skalnej. Oblenie wic, do ktrego przystpia cz wojsk Sewera, zapowiadao si na dugie miesice. Sam Sewer zjawi si na placu dziaa wojennych dopiero jesieni 193 roku. Jego wodzowie pokonali legiony Emiliana w pobliu miasta Cyzykos w wielkiej, bratobjczej bitwie. Emilian zgin podczas ucieczki. Ale i tak nie obyo si bez pogosek i oskare, e klsk on zawini, dowodzc opieszale lub wrcz zdradziecko, a to z obawy o los synw, ktrych Sewer pojma natychmiast po wkroczeniu do Rzymu. Tak samo zreszt cesarz postpi z rodzinami innych dowdcw i urzdnikw przebywajcych w prowincjach wschodnich. Tym sposobem mia w swym rku zakadnikw, mg ich yciem posugiwa si swobodnie w politycznych rozgrywkach. Tak wic terroryci i kidnaperzy XX wieku maj swego staroytnego patrona. Pojawienie si Sewera wywoao ogromne poruszenie wrd Grekw maoazjatyckich. Tamtejsze ich miasta, zwaszcza ssiadujce ze sob, waniy si od pokole - o ziemie, przywileje, zyski z handlu. W czasach pokoju i pod rzymskim nadzorem owe spory nie mogy przybiera form zbyt gwatownych, obecnie jednak uznano, e rzymska wojna domowa stwarza wyjtkow okazj, by zyskujc przychylno jednego z dwch rywali pognbi wrogw zza miedzy. Tak wic gdy Nikomedia otwara swe bramy wojskom Sewera, mieszkacy Nicei zaczli z caego serca popiera

spraw Nigra. W jesieni i z pocztkiem zimy 193 roku te dwa miasta stanowiy bazy dla obu wrogich armii. Herodian zauwaa w tym miejscu smtnie: Odwieczna to choroba Grekw, ktrzy zawsze burzyli si jedni przeciw drugim, a pragnc zniszczy tych, ktrzy zdawali si nad nimi growa, do ndzy doprowadzili Grecj. Wyniszczyli si w walkach wewntrznych, stali si atwym upem Macedoczykw, popadli w niewol u Rzymian. Ta choroba zazdroci i nienawici przesza rwnie do miast, ktre za naszych czasw byy w rozkwicie. W styczniu 194 roku doszo do nowej, wielkiej bitwy pod miastem Kius. Losy jej wayy si dugo. Najpierw gr byli onierze Sewera, ktrymi dowodzi jeden z najlepszych jego generaw, Kandidus. Potem, gdy na placu boju stan sam cesarz Niger, tamci zaczli wycofywa si w popochu. W krytycznym momencie Kandidus zdoa si zawrci chorych i znowu poprowadzi swoich do ataku. Tylko mroki nocy uratoway legiony Nigra od cakowitej klski. Resztki potnej do niedawna armii szybko wycofay si na wschd. Niger zarzdzi ewakuacj oddziaw z miast Azji Mniejszej, obsadzi natomiast wszystkie przejcia i przecze ogromnego masywu gr Taurus, przez ktry wiody drogi do Cylicji i Syrii. Nikt nie myla w obozie pokonanych o zawarciu pokoju lub kapitulacji, cho ze wieci nadchodziy jedna za drug. Najgorsza bya chyba ta o odpadniciu Egiptu: tamtejsze wadze rzymskie uznay Sewera za cesarza i ju w lutym 194 roku na dokumentach urzdowych pojawio si jego nazwisko. Wzajemna nienawi i rywalizacja, ktra tyle zego zrobia wrd miast w Azji Mniejszej, dosza do gosu rwnie w Syrii, Fenicji, Palestynie. Poniewa antiocheczycy byli niezomnie wierni Nigrowi, ich ssiedzi z Laodicei stali si zaciekymi stronnikami Sewera. Podobnie byo w Fenicji - Beryt, czyli Bejrut, trwa przy sprawie Nigra, podczas gdy w Tyrze obalano jego posgi. W Palestynie rozptay si walki midzy ydami a Samarytanami. Rozwcieczony tymi wydarzeniami Niger wysa do Laodicei i Berytu mauretaskich ucznikw, synnych z okruciestwa. Otrzymali formalny rozkaz mordowania, rabowania, niszczenia, co te wykonali skrupulatnie i ochoczo. Tymczasem Sewer przemierza kraje Azji Mniejszej, wszdzie witany z nalen czoobitnoci, o czym wiadcz do dzi monety, ktre tamtejsze miasta wybijay ku chwale nowego wadcy. W lecie 194 roku jego wojska stany u stp potnego acucha gr Taurus - i zatrzyma si bezradnie. Przejcia, z natury i tak mao dostpne, zostay ponadto zamknite umocnieniami wroga. Co mona byo zrobi tam, gdzie z jednej strony pitrzyy si skay, z drugiej za ziaa przepa, a wsk ciek zamyka mur? Oczywicie prbowano atakowa, ale bez powodzenia. onierzy Sewera opanowao ju zniechcenie, gdy niespodziewanie sama przyroda otworzya im drog. Pewnej nocy spada gwatowna ulewa. Z gr waliy lebami wezbrane, rwce strumienie, ktre wkrtce podmyy fundamenty murw obronnych. Fortyfikacje w cigu godziny zmieniy si w kup gruzw, a przeraeni kataklizmem obrocy rozpierzchli si na wszystkie strony. Niger wszake jeszcze nie uznawa swojej sprawy za stracon. Szeregi

jego wojsk wzmocnia licznym, dobrowolnym zacigiem modzie Antiochii. Byli to chopcy peni zapau, ale hartem i dowiadczeniem bojowym nie mogli si rwna z naddunajskimi legionistami. mimo to, jak si okazao, walczyli wspaniale. Do bitwy decydujcej doszo we wrzeniu 194 roku pod miejscowoci Issus - a wic tam, gdzie w 333 roku p.n.e. Aleksander Wielki pokona zastpy Dariusza, krla Persw. Nieprzypadkowo to miejsce tak zapisao si w historii. Ley ono w wanym punkcie strategicznym, na przybrzenym szlaku ldowym u granic Cylicji i Syrii, a rzeba terenu tworzy prawdziwy teatr dziaa: gry amfiteatralnie schodz ku rwninie, ktra dalej spada stromo wprost w morze. Legiony Wschodu pod osobistym dowdztwem Nigra zajy tam pozycj taktycznie dogodn, bo na wzgrzu wyrastajcym z rwniny; od prawej strony ubezpieczone byy lasem, od lewej za urwiskami wybrzea. Legionici Sewera pod wodz Anulliusa ruszyli na wzgrze jak ku obleganemu miastu w szyku zwanym testudo, czyli w, przypomina bowiem jego skorup: pierwszy szereg i skrajni kadego nastpnego trzymali tarcze przed sob lub z boku, wszyscy za w gbi - pasko, tu nad gowami. Mimo caej wprawy bojowej onierzy naddunajskich, bitwa - niesychanie zacieka - wydawaa si chyli na korzy Nigra. Pod wieczr jednak sytuacja zmienia si gwatownie. Zadecydoway o tym dwa czynniki: najpierw gwatowna burza, siekca ulew i bijca porywami wichury: w twarze ludu Nigra, a wnet potem pojawienie si na tyach jazdy Sewera, ktrej udao si obej las. onierze Nigra zaczli miota si rozpaczliwie. Wielu zdoao si przedrze, ale jeszcze wicej - podobno okoo dwudziestu tysicy - lego na polach pod Issus. Niger dosiadajcy wietnego wierzchowca dotar z kilkoma towarzyszami do Antiochii. Tutaj panowa ju popoch. kto mg, ucieka. Zewszd rozlegay si jki i pacze. Nie byo co myle o obronie miasta. pokonany wadca ruszy dalej - zamierza dosta si do Eufratu i szuka schronienia u krla Partw. Pocig jednak dopad go rycho. Wedug jednych Pescenniusz Niger zosta zabity w willi na przedmieciach Antiochii, wedug innych ju w drodze ku rzece granicznej. Jedcy w triumfie przynieli odcita gow Sewerowi, a ten rozkaza posa j pod wci oblegane Bizancjum i tam obnosi wok murw, aby obrocy przekonali si naocznie, e nie mog ju liczy na nic Wielu onierzy i stronnikw Nigra ucieko na wschd, do Partw. Wprawdzie Sewer ogosi amnesti dla tych, ktrzy dali si zwie tyranowi, nie wszyscy jednak w to uwierzyli. Twierdzono pniej, e masowy napyw zawodowych onierzy rzymskich rnych sub przyczyni si znacznie do podniesienia umiejtnoci wojskowych Partw. Przedtem bowiem umieli si posugiwa tylko ukiem, siedzc na koniach, nie majc ani penego uzbrojenia, ani te nawet odwagi do walki za pomoc wczni i mieczy, ubrani w lekkie szaty. Najczciej wic wojowali w ten sposb, e uciekajc wyrzucali za siebie strzay z ukw. Jednake od Rzymian, ktrzy zbiegli do nich i tam si osiedlili, a midzy ktrymi znalazo si wielu dobrych rzemielnikw, nauczyli si nie tylko posugiwa broni rzymsk, ale take j wyrabia. Moe jest w tym nieco przesady, ale taka bya opinia wspczesnych. A takie wypadki, gdy wygnacy i

zbiegowie z jednego pastwa podnosili si w historii, by przypomnie tylko hugenotw przepdzonych z Francji lub eksodus ydw z Niemiec hitlerowskich; powtarzaj si te skutki tych akcji. Zwycizca kara i nagradza zarwno cae miasta, jak te poszczeglne osoby. Darowa wprawdzie ycie wikszoci senatorw, ktrzy znaleli si w obozie Nigra, wielu z nich jednak stracio majtki i musiao osi na maych wyspach. Ktokolwiek zoy co na rzecz Nigra, dobrowolnie czy te pod przymusem, wpaca w czwrnasb tyle do skarbu Sewera. Wdow po Nigrze i jego ju dorosych synw najpierw ukarano wygnaniem, a potem skazano na mier. Ucierpiay ogromnie miasta, ktre popieray jego spraw, zyskay natomiast wielkie przywileje te, ktre w por opowiedziay si za Sewerem. Antiochia zostaa pozbawiona praw miejskich i przyczona jako wie do terytorium Laodycei. Jeszcze sroszy los czeka Bizancjum, ktre poddao si dopiero w grudniu 195 roku. Skazano na mier urzdnikw i wybitniejszych obywateli, odebrano miastu autonomi i uznano je za wie podleg ssiedniemu Peryntowi. Zburzono te wspaniae mury obronne. Widziaem je ju w gruzach - powiada Kasjusz Dion - i wygldao to tak, jakby powalili je jacy obcy, a nie Rzymianie. Rzeczywicie, pomys zrujnowania grodu o takim znaczeniu strategicznym by nierozsdny i wrcz szkodliwy dla interesw imperium, tote ju po kilkunastu latach Bizancjum odzyskao swe prawa i przystpiono do jego odbudowy. Wymogi ycia i zdrowy rozsdek okazay si silniejsze od wszelkich politycznych animozji, jak zawsze w historii ludzkoci, cho czsto poniewczasie. Tylko kto wyciga waciwe wnioski z takich lekcji? Wie o upadku Bizancjum zastaa Sewera w Mezopotamii, cesarz bowiem rozpocz na pocztku 195 roku wielk wypraw za Eufrat. Chcia ukara ludy pograniczne, poniewa omieliy si sprzyja Nigrowi, chcia rwnie umocni i rozszerzy rzymskie wadztwo na tamtych terenach oraz zademonstrowa Partom moc ora legionw. Najpierw maszerowano wrd wielkich trudw przez krain Osroene w uku Eufratu; uczyniono j now rzymsk prowincj. Dalej na wschodzie zajto miasto Nisibis, ktre stao si gwn baz wojskow. Stamtd wyprawiono trzy korpusy, aby poskromi koczownikw pustyni. Wszystkie te dziaania nie byy atwe i nie zawsze wieczy je sukces. Ale to, co rzeczywicie osignito, wystarczyo, by Sewer do swej tytulatury doda przydomki Arabski i Adiabeski (od krainy Adiabene). W tyme czasie wpad na pomys, by doczy si do poprzedniej dynastii. Uzna si wic i kaza oficjalnie tytuowa synem Marka Aureliusza, bratem Kommodusa, wnukiem Antoninusa Piusa, prawnukiem Hadriana, praprawnukiem Trajana. Jaki by cel tej samowolnej adopcji? Na pewno chodzio o legitymowanie swego wadztwa. A take o to, by zapowiedzie mieszkacom imperium, e obecnie, po usuniciu samozwaca Nigra, prawowity cesarz bdzie mg nawiza do najlepszych tradycji dawnych rzdw.

KLODIUSZ ALBIN

(DECIMUS CLODIUS ALBINUS) Urodzony okoo 140 roku. Zmar 19 lutego 197 roku. Od wiosny 193 roku zwa si jako wspwadca i adoptowany syn Septymiusza Sewera - Clodius Septimius Albinus Caesar. Od stycznia 196 roku tytuowa si Imperator Caesar Decimus Clodius Septimius Albinus Augustus. Nie zosta zaliczony w poczet bogw.

Wtpliwoci, jakie nasuway si w wypadku Nigra - czy formalnie by

on cesarzem i czy naley mu si miejsce w poczcie? - zupenie nie istniej, jeli chodzi o Klodiusza Albina. Sam bowiem Sewer, cesarz prawnie i faktycznie uznawany w stolicy przez senat, da mu tytu cezara ju wiosn 193 roku, a wic uczyni go jakoby swym modszym koleg, wspuczestnikiem godnoci i panowania. Co wicej, usynowi go przyjmujc do swego rodu i nazwiska. Oczywicie Sewer nie robi tego wszystkiego z jakiej sympatii do czowieka, ktrego prawie nie zna, a moe nawet nigdy nie widzia. Prowadzi po prostu pewn gr polityczn. Poniewa Albin mia w swym rku Brytani jako jej namiestnik, a mgby te liczy na poparcie w Galii i nawet w Italii, cesarz pragn tymi niewiele znaczcymi gestami zneutralizowa go i zapewni sobie spokj na Zachodzie, skoro sam musia jak najrychlej wyprawi si przeciw gronemu przeciwnikowi, jakim by pan prowincji wschodnich, Pescenniusz Niger. Ci dwaj, Sewer i Albin - od wiosny 193 roku formalnie ojciec i syn! byli prawie rwienikami, a w kadym razie naleeli do tego samego pokolenia, ktre w owym czasie miao mniej wicej 50 lat. Staroytny biograf Klodiusza Albina utrzymuje, e pochodzi on z afrykaskiego miasta Hadrumetum, lecego na ziemiach dzisiejszej Tunezji. Jeli to prawda, mona by ich obu uzna take za krajanw, Afrykaczykw. Sewer bowiem, jak bya ju mowa, na pewno przyszed na wiat w Leptis Magna, miecie w granicach obecnej Libii. Wywodzi si

Albin ze starego rodu senatorskiego, a dotychczasowa kariera miaa przebieg podobny do wielu karier ludzi jego stanu. Suy wic w wojsku w rnych formacjach i krajach jako oficer rang coraz wyszych oraz piastowa urzdy, ktre otwary mu wstp do senatu. Za panowania Kommodusa da si pozna w Dacji, co przynioso mu godno konsula. Potem zdoby rozgos pokonujc plemiona germaskie za Renem; chyba w nagrod za ten sukces otrzyma namiestnictwo Brytanii. Gdy wczesn wiosn 193 roku dotara tam wie, e w Rzymie zosta zamordowany Pertynaks, a wadz najwysz kupi od pretorianw Julian, legiony na wyspie obwoay cesarzem swego namiestnika podobnie jak naddunajskie Sewera, a syryjskie Nigra. Lecz Albin, z natury chyba niezbyt energiczny i ambitny, wcale si nie upiera przy tym, aby by jedynym, czy choby tylko pierwszym wadc imperium. Chtnie zatem przysta na propozycj Sewera wspudziau w panowaniu i zadowoli si imieniem Cezara. Zapewne doszed do wniosku, e siy ma znacznie sabsze od Sewerowych, do Rzymu w adnym razie nie zdoa dotrze wczeniej od niego, a wynik wojny domowej bdzie w kadym wypadku niepewny; lepiej wic poprzesta na czym skromniejszym i zachowa spokj, a za to w Brytanii rzdzi zupenie samowadnie - kt bowiem byby w stanie tu si dosta? W taki to sposb po raz pierwszy w udokumentowanych dziejach Brytanii przejawio si poczucie cakowitego bezpieczestwa, jakie daje samo pooenie geograficzne. I tak rodzia si owa postawa, ktrej w czasach nowoytnych dano miano splendid isolation. Przez cay czas wojen, jakie Sewer prowadzi na Wschodzie w latach 193-195, najpierw przeciw Nigrowi, a potem w Mezopotamii, Klodiusz Albin zachowywa cakowit lojalno. Mona by zatem rzec, e da si zwie politykowi cynicznemu i bezwzgldnemu, wzi za dobr monet jego pikne sowa i gesty. Historycy nieraz pitnowali t bezczynno jako dowd krtkowzrocznoci, inercji, wygodnictwa. Jednake mona te twierdzi, e Albin by po prostu uczciwym, kulturalnym czowiekiem, prawdziwym dentelmenem, wcignitym przez splot wydarze i poniekd wbrew swej woli w sprawy wielkiej polityki, z gry wic skazanym na niepowodzenie w walce z kim, kto nie mia adnych skrupuw. Sewer po zwycistwie na Wschodzie nie musia ju udawa i nie ba si nikogo. Albin sta si dla uciliwym wspuczestnikiem wadzy, co prawda mao znaczcym, ale potencjalnie niebezpiecznym, majcym bowiem trzy dobre legiony w Brytanii i wielu sympatykw w samym Rzymie. Niektrzy utrzymywali z nim kontakty, o czym Sewerowi oczywicie donoszono. Powody tej sympatii byy dobrze znane: senatorski rd Albina, dobra o nim opinia jako o czowieku wyrozumiaym i prawym, natomiast coraz gorsza o Sewerze - choby z racji brutalnoci, z jak potraktowa stronnikw Nigra. Jeszcze podczas pobytu w Mezopotamii Sewer wymyli stosunkowo prosty sposb pozbycia si Albina. Posacy przewocy normaln poczt cesarsk mieli uda si do Brytanii i najpierw dorczy Albinowi listy o treci obojtnej, potem za poprosi go o posuchanie na osobnoci celem przekazania bardzo poufnych informacji; gdyby Albin znalaz si bez

stray przybocznej, mieli go zasztyletowa woajc, e czyni to z rozkazu Sewera. Plan wic nie by zbyt ryzykowny nawet dla zamachowcw. Na wszelki za wypadek, gdyby dokonanie zabjstwa za pomoc broni okazao si niemoliwe, posacom dano trucizn; mieli przekupi ktrego ze sucych, by poda j Albinowi podczas posiku. Jednake w Brytanii, jeszcze przed oficjalnym posuchaniem, zadano od posacw by bro oddali, a potem starannie ich przeszukano. Gdy znaleziono ukryte sztylety, wzito ich na tortury, na ktrych wyjawili wszystko. Ta sprawa pokazaa obu cesarzom z ca brutalnoci, e musz uwaa si wzajem za jawnych wrogw. 15 grudnia Sewer w jednym z obozw wojskowych w Mezopotamii zwoa swych onierzy na wiec i wygosi mow, w ktrej zarzuci Klodiuszowi Albinowi wiaroomstwo, nadmierne ambicje, zdradzieckie knowania, przygotowania do wojny domowej - czyli dokadnie to wszystko, co sam czyni. Zapewni legionistw, e atwo pokonaj nieliczne wojska Brytanii, dowodzone przez wodza, ktrego trudno by nazwa nie tylko dzielnym, ale nawet trzewym. Woa: Kt nie sysza o jego rozpustnym yciu, sposobnym raczej do tacw i chrw ni do bitewnego szyku? Ruszymy wic odwanie przeciw niemu, mnie i odwanie jak zwykle, pewni, e pomog nam ci sami bogowie, ktrych on znieway swoim krzywoprzysistwem! Zebrane oddziay gromko okrzykny Klodiusza Albina wrogiem publicznym, co rwnao si wyjciu go spod prawa. T wol oniersk potwierdzi nastpnie senat odpowiedni uchwa. Albin w odpowiedzi na to obwoa si w styczniu 196 roku Augustem, czyli jawnie i przed caym imperium uzna si za rwnego Sewerowi godnoci i wadz. Nowa wojna domowa bya nieunikniona, a w stolicy - gdzie ju od dawna kryy guche wieci o narastajcym konflikcie -panowao powszechne przygnbienie. W przytoczonym urywku mowy Sewera zawarte s zoliwoci wobec Albina, pniej chtnie powtarzane i rozdymane. Nam trudno dzi sprawdzi ich wiarygodno, rda bowiem, ktrymi obecnie dysponujemy, s nie tylko fragmentaryczne, ale i wyjtkowo tendencyjne. Jego biografia w zbiorze Pisarze historii cesarskiej naley do najbardziej zafaszowanych w tym dziele, nie cieszcym si zreszt najlepsz opini wrd historykw. Ot powtarza ona niemal z luboci wszelkie oszczerstwa, jakimi Sewer obrzuca swego niegdy syna, a pniej przeciwnika. Rwnie i takie bzdury: Klodiusz Albin potrafi zje na raz 500 fig, 100 brzoskwi, 10 melonw, 20 funtw winogron i na dodatek jeszcze 40 ostryg; to pijaczyna, nieznony wobec ony, niesprawiedliwy dla domownikw, okrutny w stosunku do onierzy, ktrych karze mierci na krzyu nawet z powodu bahostki. Te i tym podobne wymysy s oczywicie tylko echem zaciekej wojny propagandowej, jak obie strony toczyy nie przebierajc w rodkach, a zwaszcza w kamstwach. Do naszych czasw dotaro rzecz prosta tylko to, co puci w obieg zwycizca, wymazano natomiast z pamici sowa i argumenty pokonanych; podobnie pracowicie wykrelano z wszelkich dokumentw i napisw nazwisko Klodiusza Albina. Tak dzieje si zawsze, ale sam fakt, e Klodiusz Albin, od pocztku wyranie sabszy militarnie,

mia tylu jawnych i ukrytych zwolennikw w rnych krainach, a jego ludzie walczyli do koca bohatersko, pokazuje dowodnie, jak bezpodstawne lub wyolbrzymione byy Sewerowe oszczerstwa. Powrmy wszake do tego, co wydarzyo si w Brytanii w styczniu 196 roku. Moment to wany i wrcz symboliczny - nie tylko w dziejach staroytnego Rzymu - z co najmniej trzech wzgldw. Oto po raz pierwszy w historii udokumentowanej dokona si w Brytanii akt polityczny, ktry musia bezporednio ksztatowa bieg wydarze na kontynencie. Dalej, Albin by pierwszym czowiekiem, ktry na tej wanie wyspie przybra sobie tytu cesarski. I wreszcie - po raz pierwszy przeprowadzono std wielk, zorganizowan inwazj na ld. Skoro bowiem nie byo ju sensu duej zwleka, Albin przerzuci trzy swoje legiony na wybrzea Galii, gdzie wnet zyska szerokie poparcie take w gbi kraju. Otwaro przed nim bramy ludne i bogate miasto Lugdunum, dzisiejszy Lyon, najwikszy orodek caej Galii; wtedy bowiem Pary, czyli Lutetia Parisiorum, by niewiele znaczc miecin. W Lugdunum wic Albin ustanowi swoj gwn kwater, i tutaj te jego mennica wybijaa monety. Opowiedzia si za nim rwnie jeden z namiestnikw Hiszpanii, a nawet legion stojcy daleko u wschodnich granic, w miejscowoci Bostra. Potna armia Renu dochowaa natomiast wiernoci Sewerowi. Jej trzon wszake nie opuszcza przygranicznych obozw trzymajc stra przed barbarzycami mimo wojny domowej zagraajcej na tyach. W obu nadreskich prowincjach, Germanii Grnej i Germanii Dolnej, dochodzio do walk i utarczek pomidzy zwolennikami wrogich stronnictw. Przedziwna to bya sytuacja. Nie zwleka rwnie Sewer, ktry da ju tyle dowodw niesychanej energii i zdecydowania w dziaaniu. Jeszcze w peni zimy rozpocz na czele swych wojsk marsz z pustynnych rwnin Mezopotamii przez gry Azji Mniejszej do Bizancjum i znowu przez pasma grskie Bakanw nad rodkowy Dunaj. Nie pozwala onierzom - wspomina Herodian - na adn przerw, duszy wypoczynek i wytchnienie. Nie zwaa ani na chody, ani te na upay. Podczas pochodu wrd mrozw i zadymek przez onieone, przepaciste gry kroczy czsto na czele szeregw z gow odsonit, aby da przykad, jak trzeba znosi wszelkie utrapienia; tak wiza z sob onierzy. W dniu 6 kwietnia roku 196 w obozie wojskowym w Wiminacjum, nieco na wschd od dzisiejszego Belgradu, cesarz dokona wanej ceremonii; mianowa cezarem swego dziesicioletniego synka Basjana, ktry do historii przeszed pod przydomkiem czy te raczej przezwiskiem Karakalli. W ten sposb Sewer zapewni dziedzictwo tronu swojej rodzinie. Znad Dunaju cesarz pospieszy do Rzymu. Jego armia posuwaa si tymczasem dalej w gr rzeki, wysane za przodem oddziay obsadziy przejcia alpejskie, aby zagrodzi drog ewentualnemu atakowi wojsk przeciwnika. W stolicy Sewer ostentacyjnie okazywa przychylno senatowi i poszczeglnym senatorom; rycho miao si okaza, co myli naprawd. Po kilkumiesicznym pobycie w stolicy pody za Alpy, jego legiony bowiem przeszy ju przez ziemie obecnej Szwajcarii i dolin grnego Rodanu

zmierzay ku Lugdunum. W pobliu tego miasta doszo 19 lutego 197 roku do bitwy decydujcej, jednej z najwikszych i najkrwawszych w dziejach rzymskich wojen domowych. Do bratobjczej walki stano cznie 150.000 Rzymian, a obaj cesarze dowodzili osobicie. Zmagania byy wyjtkowo zacieke, wojska bowiem nie ustpoway sobie ani dyscyplin i wywiczeniem, ani te wol zwycistwa. Walczyy przecie nie tylko o wadz dla swych cesarzy, ale kieroway si rwnie patriotyzmem dzielnicowym, jeli wolno posuy si tym terminem. Po jednej stronie przewaali Rzymianie z Brytanii, Galii, Hiszpanii, po drugiej za ci z krain naddunajskich, czyli Ilirowie, jak to wwczas okrelano. Losy bitwy wayy si dugo. Na lewym skrzydle Albina jego oddziay poniosy porak i wycofay si do obozu, idcy za w pocigu onierze Sewera ju wdarli si w obrb umocnie i zaczli rabowa namioty. Tymczasem na skrzydle prawym rzeczy wziy odmienny obrt. Brytascy legionici przygotowali tam zasadzki - wykopali skrycie rowy i studnie, ktre starannie pokryli ziemi, traw, listowiem. Na pocztku bitwy podeszli do owego terenu i natychmiast zaczli si cofa, jakby przeraeni samym widokiem przeciwnika. onierze Sewera ruszyli biegiem ku nim. Pierwsze szeregi lepo rwce naprzd wpady w zamaskowane doy, nastpne za popychane z tyu toczyy si bezradnie, zasypywane gradem strza i pociskw. Sewer pospieszy z pomoc na czele kohort pretorianw, ale sam znalaz si w miertelnym niebezpieczestwie. Jego ko pad raony strza. Cesarz zrzuci wwczas swj paszcz purpurowy, pewnie po to, aby uciec nie rozpoznany. Oficjalna propaganda usiowaa pniej wyjani w gest przeraenia inaczej, niezbyt jednak przekonywajco: cesarz chcia tylko powstrzyma popoch i walczy wrd swoich jak prosty onierz. Brytaskie legiony ju ruszay do ataku wznoszc pie triumfaln, gdy sytuacja niespodziewanie znowu si zmienia. Oto na placu boju pojawia si nagle jazda Sewera pod wodz Letusa. Przybya w por, by uratowa cesarza, a uderzajc z flanki na onierzy Albina zmusia ich do odwrotu. To przewayo szal, odwrt bowiem rycho zmieni si w bezadn ucieczk onierzy rzucajcych bro i szukajcych ratunku w murach Lugdunum. Tysice lego na polu bitwy i na drodze do miasta, do ktrego zwycizcy wtargnli na karkach pokonanych. Majc rozkaz i przyzwolenie wodza dali upust swej nienawici rabujc, niszczc i palc to kwitnce, wspaniae miasto, ktre nigdy ju w staroytnoci nie powrcio do dawnego stanu. Klodiusz Albin zgin opuszczony przez wszystkich. Wedug jednej wersji zosta zabity, a wedug innej sam sobie odebra ycie. Pewne jest, e Sewer oglda zwoki i pastwi si nad nimi, nie szczdzc wyzwisk i szyderstw. Potem rozkaza odci gow, ciao za cisn psom na poarcie. Zabito rwnie on Albina i jego synw, a zwoki ich rzucono do rzeki. Odcit gow odesano do Rzymu, gdzie wbito j na pal i wystawiono na widok publiczny. Rwnoczenie ogoszono list Sewera do ludu. W pimie tym pobrzmieway tony pogrek wobec tych, ktrzy omielili si sprzyja pokonanym. Cesarz przebywa w prowincjach zachodnich i pnocnych jeszcze przez

kilka miesicy, aby doprowadzi do koca dzieo pomsty i nowe porzdki. Brytania, dotychczas stanowica jedn prowincj, zostaa podzielona na dwie, co miao uszczupli wadz namiestnikw; wczeniej podobnie postpi Sewer w Syrii, ktr po zwycistwie nad Nigrem kaza przepoowi administracyjnie. We wszystkich prowincjach konfiskowano majtki zwolennikw Albina i gsto sypay si wyroki mierci. I nie miao adnego znaczenia to, czy kto szed za nim dobrowolnie, czy te tylko pod przymusem. W czerwcu 197 roku Sewer powrci do stolicy. Lud wita go gazkami wawrzynu, senat za pochlebstwami. Ale nie wzruszyy one wadcy. Prawdziwe uczucia wobec poddanych brutalnie objawi ju w mowie, w ktrej przedstawi nowy program swych rzdw. Wychwala w niej najbezwzgldniejszych w przeszoci panw Rzymu, potpia za tych, ktrzy jak Pompejusz i Cezar postpowali wobec przeciwnikw wyrozumiale, przez to bowiem - jak twierdzi - sami sobie gotowali zgub. Zarzuci senatorom w ostrych sowach niewdziczno i zdrad. Otwarcie broni Kommodusa, a potpiajce go uchway uzna za niesuszne. Czy trzeba dodawa, e w okrutnik i szaleniec zosta natychmiast nie tylko oficjalnie rehabilitowany przez senat, ale te zaliczony w poczet bogw, przez co zyska kult i kapanw? Narcyza, ktry owej pamitnej nocy noworocznej udusi Kommodusa, rzucono w cyrku lwom na poarcie. A potem rozpocza si nagonka na senatorw. Pretekstem do niej byy ich listy, rzekomo odnalezione w kancelarii Albina, oraz zwyke donosy. Skazano ponad pidziesiciu. Tak koczy si picioletni okres wojen domowych. Podrczniki powicaj mu zazwyczaj tylko kilka zda. Niesusznie. By to przecie dla wczesnego wiata potworny szok o doniosych konsekwencjach. Prawdziwa burza przewalia si wtedy przez wschodnie i zachodnie ziemie cesarstwa; walk wewntrznych o takim nasileniu nie znano tu od ponad dwustu lat, od wojen za Cezara i potem Oktawiana w latach 49-30 p.n.e.; krtkotrwae bowiem zmagania po mierci Nerona toczyy si gwnie i przede wszystkim w samej Italii. Obecne, Sewerowe wojny pochony dziesitki tysicy ofiar. Trzy wspaniae, ludne miasta legy w ruinach. Skutkiem kosztw zbroje, rosncych wydatkw na wojsko, zniszcze, zachwiana zostaa rwnowaga gospodarcza. Nastpio zdziczenie obyczajw i barbaryzacja ycia spoecznego w krainach dotd spokojnych, kwitncych, cywilizowanych. Chyba wic maj racj ci, ktrzy dopatruj si zarodkw kryzysu i upadku wiata rzymskiego wanie w tych wydarzeniach. Maj racj tym bardziej, e Septymiusz Sewer wcale nie zamierza przerywa swej dziaalnoci wojennej.

SEWER I PLAUTIAN
Wczesnym latem 197 roku Sewer opuci Rzym udajc si na Wschd wraz z ca rodzin, to jest z on Juli Domn oraz synami - starszym Karakall i modszym Get. Cz armii przerzucono tam ju wczeniej,

cz za towarzyszya wadcy. Nowa wyprawa wschodnia bya konieczna, Partowie bowiem korzystajc z wojny Sewera z Klodiuszem Albinem w Galii, najechali rzymskie posiadoci w Mezopotamii i oblegali gwne tam miasto Nisibis. Wystarczya jednak wie, e zblia si sam cesarz na czele wielkich wojsk, by przerwali oblenie i wycofali si w swoje granice. To wszake Sewera nie zadowolio. Postanowi przenie wojn na ziemie nieprzyjaci i raz na zawsze odsun partyjskie niebezpieczestwo. A zapewne marzyy mu si te laury cesarza Trajana sprzed prawie wieku. Niektre oddziay popyny na pokadach okrtw z biegiem Eufratu, nastpnie za duym kanaem czcym t rzek z Tygrysem. Reszta wojska maszerowaa w tyme kierunku brzegiem. Partowie ewakuowali Babilon nad Eufratem, potem Seleucj nad Tygrysem, gotowali si wszake do obrony swej stolicy, Ktezyfontu, ale i to miasto wkrtce pozostawili samo sobie. Rzymianie zupili je i zniszczyli, wielu mczyzn wymordowali, a okoo 100.000 mieszkacw, gwnie kobiety i dzieci, pognali w niewol. W rce zdobywcw dostay si te ogromne skarby krla krlw. U schyku 197 roku Sewer przybra sobie dumny tytu Parthicus Maximus, Najwikszy Zwycizca Partw, Karakall ogosi augustem, czyli penoprawnym wspwadc, Get za cezarem. Rok nastpny, 198, nie by ju tak pomylny. O pocigu za krlem Partw, Wologezem, nawet nie mylano, przeraa bowiem sam ogrom ppustynnych, wrogich obszarw jego monarchii. Jednake rwnie trudno byoby pozostawa duej w zrujnowanym i wyludnionym Ktezyfoncie, tym bardziej e zaopatrzenie w ywno przedstawiao si coraz marniej. Opuszczono wic te okolice i skierowano si na pnoc, ku miastu Hatra, ktre niegdy oparo si samemu Trajanowi. I tym razem wszystkie szturmy okazay si daremne. Pomaszerowano wic dalej na pnoc, lecz na zim powrcono w rzymskie granice, do Nisibis. Wiosn 199 roku armia znowu stana pod murami Hatry, gdzie jednak spotkaa si z oporem jeszcze zacieklejszym. Obrocy, jak i poprzednio, imali si wszelkich sposobw. Na rzymskich onierzy i ich machiny wojenne rzucali pociski z poncego, naturalnego asfaltu i ropy, samoczynnie wydobywajcej si w wielu miejscach tej krainy (taki by wwczas poytek z bogactw, ktre do innych celw zaczto powszechnie stosowa dopiero po 17 stuleciach). Ciskano te z murw garnki z jadowitymi skorpionami. W wojsku rzymskim doszo niemal do buntu. onierze z prowincji europejskich nie chcieli szturmowa, przywykli bowiem do innych warunkw, take klimatycznych, a legionici z azjatyckich krain stawali do walki nieudolnie i wrcz tchrzliwie. Gdy wreszcie zrobiono wyom w murach i jeden z oficerw zawoa do cesarza: Daj mi piciuset dobrych ludzi, a zdobd miasto! - ten odpowiedzia bezradnie: A skde wezm a tylu? Tak wic ju po dwudziestu dniach armia odstpia od Hatry. Mimo tego niepowodzenia ca kampani mona uzna jednak za sukces Rzymian. Rozgromiono przecie Partw, zdobyto ich stolic, z zajtych ziem pnocnej i rodkowej Mezopotamii utworzono now prowincj, ktrej obron powierzono trzem organizowanym wwczas legionom, tak zwanym Partyjskim. Po tej cikiej wyprawie cesarz powsta na Wschodzie jeszcze przez dwa

lata. Podrowa wraz z on i synami przez Syri i Palestyn ku Egiptowi, a po drodze przeprowadza inspekcje miast i krain oraz wydawa zarzdzenia. Owa dziaalno najbardziej korzystna bya zapewne dla Syrii, o czym wiadcz lady rozwoju jej miast z tego okresu. Przywrcono autonomi i prawa Antiochii, tak srodze ukaranej przed kilku laty za popieranie Nigra. Podobnie postpi cesarz w Palestynie, gdzie znis lub przynajmniej zagodzi ograniczenia i ciary naoone niedawno na ydw z tych samych powodw. Ale prawdopodobnie ju tam i wtedy zabroni zarwno ydom, jak te chrzecijanom, uprawiania propagandy religijnej; surowymi karami grozi wszystkim, ktrzy by do wyznawania chrystianizmu i judaizmu przystpowali. Ksita Palmiry, bogatej syryjskiej oazy, otrzymali w nagrod za swe zasugi obywatelstwo rzymskie i mogli odtd nosi nazwisko rodowe Septymiuszw. Po wkroczeniu do Egiptu Sewer zoy w Peluzjum ofiar cieniom wielkiego wodza Pompejusza, ktry wanie tam zosta zamordowany przed prawie dwustu pidziesiciu laty; cesarz uczyni tym pikny gest wobec przeszoci. Wjedajc do Aleksandrii ujrza nad bram napis sporzdzony przed kilku laty ku czci Nigra, a pozostawiony tam przez zapomnienie: Miasto Pana Nigra. Na chwil zapanowaa powszechna konsternacja, ale kto z aleksandryjczykw zauway przytomnie i dowcipnie: Napis trafny, bo przecie to ty jeste panem Nigra. To rozadowao sytuacj, a wielkie miasto doznao sporo ask od wadcy. Przede wszystkim zezwoli on na ustanowienie rady miejskiej, co rwnao si przyznaniu autonomii; podobne przywileje otrzymay wwczas rwnie inne wiksze miasta Egiptu. Sewerowi zawdziczaa Aleksandria rwnie kilka okazaych budowli: witynie, gimnazjon, termy. Cesarz Rzymian zoy te hod znajdujcym si tu szcztkom Aleksandra, wielkiego krla Macedoczykw; kaza otworzy sarkofag i umieci w nim jakie wite pisma i ksigi. Potem podrowa w gr Nilu, zwiedzajc i podziwiajc wspaniae zabytki: prastar stolic kraju - Memfis, piramidy i sfinksa w jej pobliu, potne witynie Teb, a take tak zwany posg Memnona, syncy z tego, e o wschodzie soca piewa, co potwierdzio napisami wielu greckich i rzymskich turystw. Sewer kaza w posg restaurowa, co spowodowao, e Memnon zamilk i milczy po dzie dzisiejszy. Podczas tej podry cesarz dotar a do poudniowych granic Egiptu, dalej jednak si nie posun z obawy przed zaraz, ktra podobno grasowaa w tamtych stronach. Opuszcza kraj nad Nilem pod koniec 200 roku bardzo zadowolony. Pniej zawsze mile wspomina t podr, mg bowiem odda hod bogu Sarapisowi w jego ojczynie, widzia mnstwo staroytnych zabytkw, podziwia niezwykoci przyrody. Przez Syri, kraje Azji Mniejszej i Tracj dotar Sewer nad Dunaj, gdzie przeprowadzi inspekcj obozw wojskowych. Do Rzymu wjecha w kwietniu 202 roku. Mia to by wjazd triumfalny, do ktrego uprawniao cesarza zwycistwo nad Partami. Do tego te namawia go senat. Sewer jednak owiadczy, e nie zdoa sta tak dugo na rydwanie, dolegaj mu bowiem ble artretyczne. Odbyy si wszake wspaniae, siedmiodniowe uroczystoci, i to a z czterech powodw, gdy jednoczenie wicono

powrt cesarza, dziesiciolecie jego panowania, sukcesy wojenne na Wschodzie, a take lub Karakalli z Plautill, crk prefekta pretorianw Plautiana. Podczas tych uroczystoci rozdawano obywatelom i pretorianom zboe i zote monety, co cznie kosztowao skarb 200 milionw sestercw. Odbyway si rnego rodzaju spektakle, pokazy, igrzyska. Widzowie szczeglnie dugo pamitali walki dzikich bestii. W jednym z amfiteatrw zbudowano ogromn klatk w ksztacie okrtu, z ktrej wypuszczono naraz niedwiedzie, lwy, pantery, tury - cznie czterysta sztuk tych zwierzt. W latach 203 i 204 cesarz wraz z Karakall przebywa krtko w ojczystej Afryce, moe z powodu niepokojw, ktre tam wybuchy. Ta kraina, podobnie jak Syria, wiele skorzystaa z jego rzdw, o czym wiadcz pozostae z owych czasw resztki budowli miejskich oraz drogi. Ale i w dziejach samego Rzymu Sewer zapisa si jako wielki budowniczy. W 203 roku stan na Forum Romanum, w pobliu Kapitolu, zachowany do dzi wspaniay uk triumfalny ku czci jego i obu synw. Upamitniono na nim wszystkie tytuy i zwyciskie przydomki Sewera oraz Karakalli; napisano tam take, i senat i lud rzymski powicaj ten monument najlepszym i najdzielniejszym cesarzom z powodu odrodzenia rzeczypospolitej dziki ich cnotom i rozszerzenia granic imperium. Na Palatynie powikszono paac, a od poudnia zbudowano ozdobny gmach, zwany Septizonium lub Septizodium, jakby witajcy podrnych przybywajcych do stolicy od tej strony (jego ruiny papiee rozebrali na budow kociow dopiero w XVI wieku). Wyrosy nowe koszary pretorianw, termy, akwedukty. Odrestaurowano te wiele budowli z dawnych czasw, midzy innymi portyk Oktawii, teatr Pompejusza, Panteon, wityni Pokoju. W tej ostatniej umieszczono duy, marmurowy plan Rzymu. Mia on okoo 18 metrw szerokoci, 13 metrw wysokoci i ponad 240 metrw kwadratowych powierzchni, a wykonany by w skali mniej wicej 1:240. Zachowaa si zaledwie dziesita cz tego dziea i to we fragmentach. Cho to niewiele, plan w dziki wietnoci roboty stanowi wane rdo naszej wiedzy o Rzymie cesarzy. W 204 roku stolica ogldaa uroczystoci zwane ludi saeculares, czyli wiekowe, obchodzono je bowiem co wiek, obliczany na 110 lat. Pierwsze z nich witowano za Augusta, nastpne - jeli nie liczy Klaudiuszowych za Domicjana; te byy trzecie z kolei. Nastpne przypaday na rok 314, ale gdy czas w nadszed - nikt o nich nie pamita lub nie chcia pamita. Tak wic Sewer mia zaszczyt zamknicia tej tradycji, ktr ustanowi twrca cesarstwa, August. Patrzc z perspektywy dziejowej musimy stwierdzi, e jest w tym jaka wymowa symboliczna. Przebieg tych uroczystoci, wiconych od 26 maja do 1 czerwca, znamy czciowo dziki protokoowi wyrytemu w marmurze, czciowo za z relacji Herodiana. Za czasw Sewera - wspomina w historyk widzielimy take przedstawienia kilku rnych sztuk we wszystkich teatrach jednoczenie oraz obrzdy religijne i nocne uroczystoci urzdzane na wzr misteriw (...). W Rzymie i Italii kryli heroldowie wzywajcy wszystkich, aby przybywali oglda widowisko, jakiego nigdy nie widzieli i nigdy wicej widzie nie bd. Chciano w ten sposb powiedzie, e czas midzy poprzedni uroczystoci a nastpn

przekracza dugo ycia jakiegokolwiek czowieka (przekad L. Piotrowicza). Pod koniec tego roku, 204, zmar brat cesarza, Geta (tak samo zwa si modszy syn Sewera). Ju na ou mierci - tak utrzymywano wyjani on bratu pewne fakty dotyczce prefekta pretorianw, Plautiana. Zdarzenie to wstrzsno wadc i stao si pocztkiem koca najbardziej wpywowego dotd czowieka u jego boku. Plautian, krajan Sewera, nalea od 193 roku do jego najgorliwszych stronnikw, za co zosta rycho nagrodzony godnoci prefekta pretorianw. Odkd usun skrytobjczo swego koleg w urzdzie, sprawowa j sam, co wtedy byo wyjtkowe. Cesarz darzy go cakowitym zaufaniem, graniczcym wprost z zalepieniem. Ju staroytni zastanawiali si nad istotnymi tego przyczynami. Wdziczno za pewne tajemne usugi? Wsplne przygody miosne z lat modzieczych? W kadym razie Sewer obsypywa Plautiana zaszczytami i bogactwami, a ten - jak powiada wiadek tamtych wydarze, Kasjusz Dion - poda wszystkiego, domaga si od wszystkich wszystkiego i wszystko te otrzymywa; nie byo ani ludu, ani miasta, ktrych by nie ograbi; zewszd przysyano mu wicej darw ni samemu cesarzowi. Na gwnych placach miast ustawiano jego posgi liczniejsze i okazalsze od Sewerowych, a wznosili je ludzie prywatni, gminy, senat. Publicznie, oficjalnie przysigano na jego imi i modlono si do bogw o jego zdrowie. Jak bezgraniczna bya jego wadza, jaki lk szerzy w samej stolicy, najlepiej wiadczy zdarzenie wrcz niewiarygodne, a przecie przez wielu potwierdzone. Aby ksztaci swoj crk Plautill w rnych umiejtnociach, wybra najlepszych nauczycieli, jakich tylko mona byo znale w Rzymie, ale wszystkich kaza potajemnie wykastrowa bez wzgldu na wiek, eby dziewczyna przebywaa tylko wrd eunuchw. A wszystko to wyszo na jaw dopiero po jego mierci! On sam nurza si w swym kwirynalskim paacu we wszelkich najwymylniejszych orgiach. Ucztowa jak bydl, na przemian jedzc, pijc i wymiotujc. Wobec Sewera czu si tak pewny, e nawet jego on, Juli Domn, traktowa pogardliwie. Stale przeciw niej intrygowa, a to z obawy, aby jej wpywy nie przewayy u cesarza. Usiowa te zebra dowody, e le si prowadzi; w tym celu torturom poddawa nawet panie ze sfer wyszych. Wreszcie cesarzowa wycofaa si w ogle z ycia publicznego. Prowadzia rozmowy o filozofii, obcowaa tylko z intelektualistami. Wrd tych wyrnia si Grek Filostrat, wytworny eseista, autor zachowanej do dzi biografii Apoloniusza z Tiany, wdrownego filozofa, mistyka i cudotwrcy, yjcego w I wieku n.e. (uwaanego pniej za pogaskiego odpowiednika Chrystusa). U szczytu powodzenia znalaz si Plautian w 202 roku, kiedy wyda sw crk za Karakall i zwiza si w ten sposb z rodzin panujc. Bya ju mowa o tym lubie. Naoczny wiadek uroczystoci, Kasjusz Dion, wspomina: Posag, jaki da crce, wystarczyby dla obdzielenia pidziesiciu krlewien. Widzielimy to, gdy przenoszono bogactwa przez Forum do paacu. Ale wanie w zwizek rodzinny przyczyni si walnie do katastrofy wszechwadnego dostojnika. Przebieg sprawy przedstawia

si wedug najwiarygodniejszej relacji nastpujco: Ostrzeenia umierajcego brata zrobiy tyle, e cesarz zacz ogranicza uprawnienia prefekta. Zreszt niezalenie od tego doszo midzy nimi do zatargu z powodu nadmiernej liczby posgw ku czci Plautiana; cz z nich Sewer rozkaza przetopi, owiadczy jednak publicznie: Przenigdy nie spotka go nic zego z mojej przyczyny. Ale Plautian podejrzewa, e istotnym sprawc zmiany nastawienia cesarza jest Karakalla, ktry y bardzo le z niedawno polubion on. Prefekt wic nie ukrywa swej wrogoci wobec niego, co uatwio Karakalli przeprowadzenie intrygi niezbyt wymylnej, ale skutecznej. Za porednictwem swego wychowawcy namwi trzech centurionw, by zgosili Sewerowi, e otrzymali od Plautiana rozkaz zamordowania cesarza wraz z synem; przedstawili nawet pismo z owym zbrodniczym poleceniem. Zoyo si szczliwie dla Karakalli i centurionw, e cesarz ni poprzedniej nocy, jak to Klodiusz Albin spiskuje przeciw niemu, gotw wic by uwierzy wszystkiemu: oto sen si sprawdza! Poleci natychmiast przyzwa prefekta. Stra przy bramie paacowej wpucia tylko samego Plautiana, nie pozwolia wej nikomu z jego otoczenia. Wzbudzio to oczywicie podejrzenie zawsze czujnego dostojnika, nie byo ju jednak sposobu, by si wycofa. Gdy wszed do sali, w ktrej oczekiwali na Sewer i Karakalla, pierwszy z nich zapyta go bez adnych wstpw, ale gosem spokojnym: I c to takiego podobao ci si dokona? Dlaczego chciae nas zabi? Przeraony Plautian zaniemwi, nim za zdoa sowo wykrztusi, run na niego Karakalla, wyrwa mu miecz, pici uderzy go w twarz. Byby go udusi wasnymi rkami, gdyby nie ojciec, ktry rozkaza dobi prefekta onierzom stray przybocznej. Kto ze suby, widocznie nienawidzcy Plautiana szczeglnie, pozwoli sobie na art makabryczny: wyrwa gar wosw z jego brody i pobieg do sali, w ktrej rozmawiay nie wiedzce jeszcze o niczym Plautilla i Julia Domna, synowa i teciowa. Pokaza im z triumfem owe wosy, woajc: Oto wasz Plautian! - ku przeraeniu jednej, a nie ukrywanej radoci drugiej. Zwoki prefekta wyrzucono na ulic, potem jednak Sewer kaza zabra je stamtd i pochowa. Podczas posiedzenia senatu cesarz nie oskara zamordowanego prefekta wprost, lecz rozwodzi si nad saboci natury ludzkiej, ktra nie moe unie nadmiaru powodzenia. Zarzuca te sam sobie, e tak dugo ufa w zalepieniu komu bardzo niegodnemu. Na stronnikw Plautiana pado oczywicie przeraenie, spodziewano si licznych wyrokw mierci. Sewer wszake wykaza w tym wypadku zdumiewajc wyrozumiao, gdy tylko jeden z senatorw zosta skazany na wygnanie, z ktrego zreszt powrci po pewnym czasie. Poza tym inny senator popeni samobjstwo. Crka i syn Plautiana zostali zesani na Wyspy Liparyjskie, gdzie yli w biedzie i ponieniu, ale yli. mier przysza dopiero w kilka lat pniej, z woli i na rozkaz Karakalli, ktry wci jeszcze nienawidzi byej ony. Wszystkie posgi prefekta obalono natychmiast, a pniej zniszczono je lub przetopiono. Tak nagle i tak aonie zakoczya si kariera czowieka, o ktrym Kasjusz Dion mwi: Najmoniejszy on by z ludzi w moich czasach, tote wszyscy bardziej przed nim dreli, bardziej si go bali ni samych cesarzy.

SEWER I SYNOWIE
mier Plautiana miaa wszake skutek uboczny, bardzo przykry dla cesarza. Oto wzajemna nienawi obu jego synw, Karakalli i Gety, wybucha jawnie i z niesychan si. Dotychczas modzi ludzie nie mogli i nie chcieli jej okazywa z lku wanie przed Plautianem, w ktrym susznie widzieli wsplnego wroga. Obecnie jednak nikt im nie grozi i niczym nie musieli si krpowa. A obaj pod wpywem panujcej w Rzymie rozwizoci, bujnego ycia, nadmiernego rozmiowania w widowiskach, wycigach rydwanw i popisach tanecznych, wcale nie odznaczali si prawymi obyczajami. Wadzili si ze sob bezustannie. Pocztkowo wszczynali ktnie powodowani dziecinn zazdroci o walki przepirek lub kogutw, czy te zapasy chopice. Nie zdarzyo si, aby obaj jednoczenie znaleli w czym to samo upodobanie. Przeciwnie, zawsze to, co jednemu byo mie, budzio niech u drugiego. A pochlebcy i suba jeszcze ich podjudzali przeciw sobie. To sowa Herodiana. Chopcy, jak przystao na dzieci wadcy, uwaali, e wszystko im wolno i wszystko im si naley. Habili kobiety i modych ludzi, grabili pienidze, obracali si gwnie w towarzystwie wonicw i gladiatorw. Zdarzyo si, e podczas wycigw, ktre urzdzali sobie dla zabawy, sami powoc zaprzgami kucykw, ich rydwany wpady na siebie. Karakalla zama sobie przy tym nog, co jeszcze bardziej rozpalio jego wcieko; zreszt wanie on by zawsze bardziej agresywny. Cesarz usiowa pogodzi synw ostrzegajc, e po jego mierci moe doj do wojny domowej z wszystkimi jej okropnociami, wojny zgubnej dla obu. Daremnie. Niewiele te pomg pomys przeniesienia si wraz z dworem ze stolicy i przemieszkiwania w okolicach Rzymu lub w Kampanii; miao to uzdrowi braci moralnie. Codzienny tryb ycia cesarza w okresie pokoju by unormowany. Zaczyna pracowa jeszcze przed witem. Potem spacerowa omawiajc jednoczenie biece sprawy polityczne. Nastpnie, jeli nie by to dzie wielkiego wita, odprawia sdy. A wedug Kasjusza Diona czyni to znakomicie; stronom dawa do czasu, aby przedstawiay stanowiska, a swym doradcom pozwala wypowiada si swobodnie. Na tym schodzio do godzin poudniowych. Pniej odbywa przejadk konn, bra kpiel, uprawia gimnastyk. Obiadowa sam lub z synami, do obficie. Po drzemce poobiedniej zabiera si do prac pozostaych, a podczas spacerw dyskutowa po grecku i po acinie. Pod wieczr kpa si powtrnie i wieczerza ze swym otoczeniem. Wystawne przyjcia urzdza rzadko i tylko z koniecznoci. W kwestiach prawnych najbliszym doradc cesarza by Papinian, ktry po mierci Plautiana zosta jednym z prefektw pretorianw. Jak wielkie to nazwisko, wie kady prawdziwie wyksztacony prawnik. Podobnie sawni s nieco modsi wczeni asesorzy Papiniana - Paulus i Ulpian. Rzecz to znamienna, e interpretacja ustaw staa si wtedy szersza, bardziej humanitarna, mniej sformalizowana. Uwzgldniaa rne okolicznoci,

przez co porednio braa w opiek ludzi sabych. Czy jest to zasuga osobistego nastawienia samego Sewera? Tak przypuszczaj niektrzy. To by si jednak nie zgadzao z obrazem cesarza surowego, a nawet okrutnego, jaki maluj wspczeni historycy. Trzeba wszake pamita, e pisali oni pod wpywem opinii warstw wyszych lub te sami byli senatorami, jak Kasjusz Dion. Std stronniczo ich pogldw i sdw. Sewer bowiem, ktry potrafi okazywa wyrozumiao ludziom niszej kondycji, bywa bezwzgldny wobec wielmow, stale i chyba nie bez racji podejrzewajc ich o wrogo i spiskowanie. Jedna z wczesnych spraw sdowych miaa mimo caego tragizmu, aspekty wrcz humorystyczne; bya te znamienna dla atmosfery panujcej w senacie i otoczeniu cesarza. Namiestnik prowincji Azji, Apronian, zosta zaocznie oskarony o to, e jego piastunka ujrzaa go we nie cesarzem, on za rzekomo stosowa zabiegi magiczne, aby widzenie si zicio. Zeznania wiadkw spisane podczas tortur, odczytywano przed caym senatem. W pewnym momencie pada wzmianka, e w to wszystko zamieszany by jaki ysy senator; jego nazwiska wiadek nie zna i nie wymieni. Gdy pady te sowa - pisze Kasjusz Dion - znalelimy si w pooeniu okropnym. Przerazili si wszyscy, nawet ci, co nigdy nie bywali u Aproniana; i nie tylko ysi, ale take ci o wysokich czoach. Nikt nie czu si bezpieczny prcz tych, ktrzy mieli gste wosy. Wszyscy patrzylimy na ysych lub ysiejcych i szed pomruk po sali: To ten! Nie, to raczej tamten! Nie bd ukrywa, co mnie si wtedy zdarzyo, cho to bardzo omieszajce. Staem si mianowicie skutkiem strachu tak bezwolny, e rk prbowaem, czy mam wosy. Podobnie robili te inni. Patrzylimy na ysych i ysawych wymownie, jakbymy chcieli na nich przesun groce nam niebezpieczestwo. Potem okazao si, e wiadek zauway te obramowan purpur tog owego senatora. Wtedy oczy wszystkich zwrciy si na Marcellinusa, bo tylko on by i ysy, i jako urzdujcy edyl nosi wanie tak tog. Wprowadzony wiadek rozpozna go po chwili wahania - ale dopiero wtedy, gdy kto z sali da mu ledwie dostrzegalny znak gow. Marcellinus zosta natychmiast skazany i wyprowadzony na egzekucj; nieco czasu dano mu tylko na poegnanie si z czwrk dzieci. Cesarza na tym posiedzeniu nie byo, a o sprawie Marcelinusa dowiedzia si podobno ju po egzekucji. Jeli nawet zawiniy w tym wypadku nadgorliwo i tchrzostwo senatorw, to i tak byy one skutkiem tego, e jawny i konsekwentnie realizowany cel polityki Sewera stanowio obnianie roli senatu przez stae wytaczanie procesw o knowania oraz przez odbieranie mu rozmaitych, dotd przysugujcych przywilejw i kompetencji. Rwnie konsekwentnie natomiast podnosi cesarz rang stanu ekwitw, czyli zamonych przedsibiorcw, atwiej bowiem ulegali oni woli wadcy i nie ywili nadmiernych ambicji politycznych. Ekwitom powierza zatem coraz czciej rne godnoci, ktre dotychczas tradycyjnie piastowali senatorzy. Oczywicie, jeszcze hojniej obsypywa przywilejami armi, jej oficerw i onierzy. Legionici najbardziej cenili przyznan im teraz mono zawierania legalnych maestw w czasie trwania suby, co dotychczas byo zakazane, a miao due znaczenie ze wzgldu na status prawny

potomstwa. Skutkiem teje decyzji onierze wizali si mocniej z prowincjami, w ktrych obozowali, tam bowiem znajdoway si teraz ich domy i rodziny. Dotychczas nie wolno byo kwaterowa legionom w Italii teraz i tu powstay obozy. Moe zreszt z pewn korzyci dla mieszkacw Pwyspu Apeniskiego, gdy szerzyy si tu - podobnie zreszt jak w wielu innych krainach - rozboje, nieuchronny skutek wojen domowych oraz oglnego zuboenia ludnoci. W samej Italii przez dwa lata grasowa niejaki Bulla. Na czele szeciuset onierzy prowadzi niemal wojn partyzanck tu pod nosem cesarza i jego wojsk. Dokonywa wyczynw niesychanie miaych. Pewnego razu uwolni swych pojmanych towarzyszy podajc si za cesarskiego oficera, ktry ma odstawi ich na igrzyska do amfiteatru. Mia wszdzie swoich zaufanych i szpiegw, drwi sobie z wielmow i urzdnikw. I jego dzieje, podobnie jak wspomnianego poprzednio Maternusa, mogyby uchodzi za prardo legend i opowieci o rozbjnikach rzucajcych wyzwanie wszelkiej wadzy. Bulla, jak przystao na prawdziwego rozbjnika, zosta pojmany skutkiem zdrady swej kochanki. Stan przed prefektem Papinianem, odpowiada mu hardo, a potem zosta rzucony dzikim bestiom w amfiteatrze. W amfiteatrach laa si rwnie krew ludzi niewinnych, mczennikw. Wanie bowiem za Sewera podniosa si fala nowych przeladowa, zwaszcza po 202 roku. W pierwszym dziesicioleciu rzdw postawa tego cesarza wobec chrzecijastwa bya obojtna, a moe nawet nieco yczliwa, co zdaj si powiadcza porednio pewne drobne fakty. Jednake cakowicie zmieni sytuacj wydany w 202 roku zakaz prowadzenia dziaalnoci misyjnej przez ydw i chrzecijan, czy te mwic cile: zakaz pozyskiwania nowych wyznawcw tych religii. Koci nie mg si wyrzec swego powoania, powstaway wic wci nowe konflikty i tarcia. Co prawda nie wszyscy namiestnicy przestrzegali zarzdzenia z jednakow surowoci, przeladowania wic, jak i wszystkie poprzednie, byy sporadyczne i miay charakter raczej lokalny. Najbardziej chyba sroono si w Egipcie i w prowincjach pnocnoafrykaskich, gdzie nowa religia miaa ju rzesze gorliwych wyznawcw. A pniej, rwnie w naszych czasach, wanie te same krainy daway najgortszych gosicieli islamu. Taki widocznie jest genius loci, duch owych miejsc palonych socem. W Aleksandrii zgin jako mczennik Leonidas. Pozostawi wdow i siedmiu synw, z ktrych najstarszy, Orygenes, mia zaledwie 17 lat. Ten mody chopiec mia wkrtce zdoby ogromn saw dziki niezomnoci swej wiary i niesychanej uczonoci. Nalea do najwietniejszych umysem i najwitobliwszych trybem ycia pord chrzecijan chyba nie tylko staroytnoci, nie zyska jednak nigdy miana witego, albowiem sam siebie wykastrowa, aby unikn wszelkich pokus. W Kartaginie natomiast poniosy mier wrd wielu innych osb take dwie kobiety, Perpetua i Felicyta. Zachowane akta ich mczestwa stanowi szczeglnie czcigodny zabytek literatury starochrzecijaskiej. Nowa religia rozprzestrzeniaa si stopniowo, lecz nieustpliwie, a

znakomici wczeni pisarze kocielni nie przerywali swej twrczoci. Do najwybitniejszych z nich zalicza si Tertulian z Kartaginy, wadajcy wspania, pomienn acin, a tak kracowy i arliwy w swych pogldach, e wreszcie popad w herezj. Zupenie odmienn osobowoci by Klemens z Aleksandrii. Grek ten imponowa wiedz, kultur literack, szerokoci horyzontw mylowych i pewn wyrozumiaoci. W swych traktatach pragn zuytkowa dorobek filozofii pogaskiej na rzecz teologii w ujciu chrzecijaskim. Poniewa nie czu powoania na mczennika, przezornie unikn przeladowa; kiedy bowiem rozpoczy si one w Aleksandrii, gdzie sta na czele sawnej szkoy katechetycznej, po prostu wyjecha do spokojniejszych prowincji. Jego miejsce jako kierownika szkoy zaj wanie modziutki Orygenes. Dlaczego jednak Sewer zmieni swe pocztkowe nastawienie do chrzecijastwa? Mona przypuszcza, e du w tym rol odegrali jego doradcy prawnicy, zwaszcza Papinian i Ulpian. Obaj oni, szczerze przywizani do starorzymskich ideaw, chcieli kontynuowa polityk religijn poprzednich cesarzy. A wikszo z nich, nie wyczajc szlachetnego Marka Aureliusza, usiowaa wszelkimi sposobami powstrzyma rozwj gmin chrzecijaskich, widzc w nich ciao obce, trudne do kontrolowania, spoecznie za niebezpieczne, zwizane bowiem gwnie z niszymi warstwami ludnoci. By natomiast Sewer przykadnym czcicielem dawnych bogw. Spenia powanie obowizki kapana najwyszego, czyli oficjalnego zwierzchnika kultw uznawanych przez pastwo. Popiera te bstwa cieszce si du popularnoci w niektrych prowincjach: w Afryce, skd sam pochodzi, oraz w Syrii, ojczynie ony. Szczeglnym kultem darzy egipskiego Sarapisa. Gboko wierzy w znaki wrebne, sny wieszcze, przepowiednie astrologw - jak wszyscy ludzie tamtych czasw. I podobno one wanie ostrzegay go przed wypraw wojenn, na ktr wyruszy z Rzymu wiosn 208 roku, po szeciu latach prawie nieprzerwanego pobytu w Italii. Celem wyprawy bya Brytania. Ju wczeniej dochodziy stamtd wieci o upieczych napadach nie ujarzmionych dotd plemion zamieszkujcych dzisiejsz Szkocj, zwan wtedy Kaledoni. Fortyfikacje potnego wau Hadriana niewiele wida pomagay. Twierdzono, e cesarz przyj nawet z pewnym zadowoleniem meldunki o zej sytuacji na wyspie, to bowiem dawao mu sposobno nie tylko zyskania nowej chway wojennej, ale take oderwania synw od rzymskiego zepsucia; chcia, by nabrali hartu w twardym yciu obozowym. Uda si wic do dalekiej krainy pnocnej, cho by ju i posunity w latach, i bardzo schorowany skutkiem blw artretycznych. Prawie przez ca drog niesiono go w lektyce. Towarzyszya mu Julia Domna i obaj synowie: Karakalla i Geta. Jak wygldali przodkowie dzisiejszych Szkotw, z ktrymi Sewer mia wojowa, w jakich yli warunkach? Naleeli chyba do najdzikszych, najuboszych i najprymitywniejszych plemion, z jakimi stykali si Rzymianie u swych granic. wiadectwa wczesnych historykw s zgodne, cho moe nieco przesadne. Kasjusz Dion powiada, e Kaledoczycy zamieszkuj grone, bezwodne gry i puste, podmoke niziny. Nie maj ani grodw, ani miast, nie uprawiaj roli, yj tylko z pasterstwa i polowa,

zjadaj te owoce niektrych drzew; ryb natomiast nawet nie kosztuj, cho jest ich mnstwo w tamtejszych wodach. Chodz pnadzy i bez obuwia, ich domy to namioty, kobiety stanowi wspln wasno i wsplnie te wychowuje si wszystkie dzieci. Nie maj pana nad sob, rzdz si demokratycznie, kochaj grabie. Na wypraw ruszaj albo na wozach, a konie maj mae i rcze, albo te pieszo. Biega potrafi bardzo szybko, ale podczas bitew stoj mocno w miejscu. Ich bro to tarcza i krtka dzida z elazn kul u szczytu drzewca; powoduj ni haas, ktry przeraa przeciwnika. Nosz te u boku sztylety. Odporni s na chody i wszelkie uciliwoci. Herodian za dodaje: Majc przewan cz ciaa nie okryt nic sobie z bagien nie robi. Waciwie nie uywaj nawet szat, a tylko stroj biodra i szyj elazem, ktre uwaaj za ozdob i znami bogactwa, jak inni barbarzycy zoto. Ciao za tatuuj pstrymi rysunkami i obrazami rnych zwierzt. Wanie dlatego si nie odziewaj, aby byy one widoczne na ciele. Odznaczaj si wielk walecznoci i wrcz krwioerczoci, osaniaj si jedynie niewielk tarcz i nosz wczni oraz miecz przypasany do goego ciaa. Nie znaj natomiast i nie uywaj pancerzy czy szyszaku, uwaajc, e przeszkadzayby przy przechodzeniu przez moczary, ktrych gste wyziewy powoduj, e powietrze w tym kraju jest stale mgliste (wedug przekadu L. Piotrowicza). Walka z takim nieprzyjacielem i w takim kraju nie rokowaa olniewajcych sukcesw, cho cesarz czyni staranne przygotowania przez cay rok. Gwn kwater ustanowi w miecie Eburakum, dzisiejszym Yorku. Tam te pozostawi on, a take Get jako namiestnika Brytanii, a sam wiosn 209 roku wyrusza wraz z Karakall na pnoc, poza wa Hadriana. Droga przez ziemie niegocinne i pene zasadzek bya niesychanie uciliwa. Wyrbywano lasy, zasypywano bagna, budowano mosty. Obrocy nigdzie nie wystpowali do bitwy w otwartym polu, znosili natomiast rzymskie oddziaki wyprawiane w celach zwiadu lub aprowizacji. Ofiar wic po stronie rzymskiej byo sporo. Mimo to onierze Sewera posuwali si wci naprzd. Cesarza niesiono w zakrytej lektyce. Wyprawa dotara wreszcie do pnocnych kracw Kaledonii. Tutaj najbardziej uderzyo cesarza to, i zachodzce soce tak powoli chowa si za horyzontem i e dni letnie s dugie. Podobno podczas wyprawy Sewer mia wiele trudnoci z Karakall, niesfornym i penym dzikich pomysw. Opowiadano nawet, e mody czowiek dwukrotnie przygotowywa zamach na ycie ojca, raz nawet ju miecz chwyci. Trudno w to uwierzy; nie ze wzgldu na charakter Karakalli, ktry rzeczywicie zdolny by do wszelkiej zbrodni, ale raczej z tej racji, e Sewer nadal okazywa synowi pene zaufanie. Jesieni 209 roku, ju po powrocie do Eburakum, Sewer i obaj synowie przybrali sobie tytu Britannicus Maximus, Najwikszy Zwycizca Brytanii. Pod koniec tego roku mody Geta otrzyma godno augusta. Formalnie wic imperium miao od tego momentu trzech cesarzy, rwnych tytuami. Faktycznie jednak o wszystkim decydowaa tylko wola Sewera. Postpujca choroba nie pozwolia mu osobicie stan na czele wyprawy w 210 roku. Wysa wic na pnoc syna starszego, sam za z

on i Get pozosta w Eburakum. Karakalla wszake mniej dba o sprawy wojny, bardziej za o zjednywanie sobie onierzy i oficerw, aby w razie mierci ojca odstpili od Gety i tylko jego uznali za cesarza. Podobno usiowa te wpyn na sub i lekarzy Sewera, aby przypieszyli jego zejcie. Choroba cesarza, intrygi, wzajemna nieufno, oczekiwanie zmian ciyy nad wszystkimi, tote wyniki tej kampanii, podobnie zreszt jak i poprzednich, nie przedstawiay si imponujco. Cesarz wszake nie rezygnowa. Przygotowywa now, trzeci wypraw, lecz w toku prac zmar w Eburakum 4 lutego 211 roku. W chwili mierci mia przeszo 65 lat. Jego za panowanie trwao ponad 17 lat. Cho fizycznie schorowany, do koca zachowa bystro umysu i wielk energi. Trudno scharakteryzowa go jednoznacznie. By to czowiek jak powiada Kasjusz Dion - niewielu sw, lecz wielu pomysw; nie zapomina o przyjacioach, wrogw niszczy; zabiega usilnie o to, co planowa, nie zwracajc uwagi na to, co o nim mwi; pienidze zdobywa wszelkimi sposobami, ale dla samych tylko pienidzy nie skaza na mier nikogo; wydawa bardzo duo, ale skarb pozostawi peny. Odchodzi po msku, wiadomie i spokojnie. Kaza zawczasu sprowadzi porfirow urn, do ktrej miano zebra jego prochy po spaleniu ciaa. Urna ta miaa by nastpnie przeniesiona do Rzymu i zoona obok szcztkw Marka Aureliusza. Tu przed zgonem pogadzi naczynie rk i powiedzia sowa smutne, ale i dumne: Zamkniesz w sobie czowieka, dla ktrego wiat by za may. Swoim synom pozostawi testament polityczny krtki, lecz wymowny: yjcie w zgodzie, wzbogacajcie onierzy, a poza tym moecie gardzi wszystkimi.

XXIII

GETA

---oOo---

(LUCIUS SEPTIMUS GETA)

Urodzony 27 maja 189 roku. Zmar 26 lutego 212 roku. Panowa od jesieni 209 roku wesp z ojcem Septymiuszem Sewerem i bratem Karakall, a od 4 lutego 211 roku razem z Karakall jako Imperator Caesar Publius Septimius Geta Augustus. Nie zosta zaliczony w poczet bogw.

Uroczystoci pogrzebowe Sewera odbyy si najpierw tam, gdzie zmar

i gdzie przebywaa jego rodzina, to jest w Eburakum w Brytanii. Zwoki cesarza odziane w peny strj wojskowy zoono na stosie, wok ktrego onierze wraz z Karakall i Get kryli biegiem, jak nakazywa prastary obyczaj, i rzucali na mary swe odznaczenia wojenne. Stos podpalili synowie. Prochy zebrano do porfirowej urny i ruszono w aobnym pochodzie do Rzymu. Dziedzice wadzy nie zamierzali bowiem dugo pozostawa na wyspie. Uznali, e cele trzyletniej kampanii zostay osignite: ludom pnocy pokazano potg imperium, zawarto pokj oraz umocniono i rozbudowano wa Hadriana, t oson rzymskich prowincji w Brytanii. W chwili mierci Sewera, w 211 roku, Geta mia niespena 22 lata. Karakalla by starszy od niego o trzy lata. Obaj bracia mieli formalnie te same tytuy i godnoci oraz tak sam wadz, obaj te od dziecistwa nienawidzili si serdecznie. Bardziej agresywny Karakalla wysuwa si na pierwsze miejsce, albowiem ju za ycia ojca uczestniczy w rnych naradach i wspdecydowa w wielu sprawach. Pod wpywem matki i wskutek naciskw otoczenia bracia zawarli przy zwokach ojca pozorn

zgod, ale ju w drodze powrotnej okazywali daleko posunit, wzajemn nieufno. Nigdy razem nie zatrzymywali si w tych samych gospodach, nie zasiadali wsplnie do posikw, nie ukrywali te swych obaw, e jedzenie moe by zatrute bratersk rk. Ufali, e w stolicy bd bezpieczniejsi. Podobno Karakalla rzeczywicie zamierza zgadzi Get ju w Brytanii lub podczas podry, cofn si jednak widzc, jak popularnoci cieszy si jego brat wrd legionistw. Modzi cesarze zostali przyjci przez senat i lud u bram stolicy z nalenym ceremoniaem. Tumy wyszy im naprzeciw z gazkami wawrzynu, a dostojnicy wygosili odpowiednie przemwienia ku czci wadcy, ktry odszed, i tych, ktrzy przejmuj dziedzictwo. Bracia w purpurowych paszczach prowadzili pochd przez ulice miasta, urn za z prochami Sewera nieli konsulowie; zoono j obok urny Marka Aureliusza w mauzoleum Hadriana, dzisiejszym zamku Anioa. W paacu na Palatynie bracia natychmiast zachowaniem swoim potwierdzili wzajemn nieufno. Kady zaj oddzieln cz gmachu i uczyni z niej pilnie strzeon fortec. Zamknito wszystkie wejcia prcz gwnego uytkowanego wsplnie. Wszdzie stay osobne strae zoone z najwierniejszych legionistw, pretorianw i gladiatorw, cesarze za spotykali si tylko podczas bardzo uroczystych ceremonii. Do takich naleao ogoszenie ich zmarego ojca bogiem. Stao si to na mocy uchway senatu i miao przebieg uwicony tradycj. By to waciwie powtrny symboliczny pogrzeb. Podobizn zmarego, wiernie wykonan z wosku, uoono na marach z koci soniowej, ustawionych na podwyszeniu przy wejciu do paacu; ca drog przez dziedziniec na podium wysano kobiercami tkanymi zotem. Po lewej stronie przez wiele godzin kadego dnia siedzieli senatorzy w czerni, po prawej za dostojne matrony w biaych szatach i bez jakichkolwiek ozdb. Trwao to przez dni siedem, a co pewien czas do mar z powag podchodzili lekarze, pilnie ogldali podobizn i nastpnie ogaszali, e stan zdrowia cesarza uleg pogorszeniu. Wreszcie dnia sidmego oznajmili mier wadcy. Wwczas modzi ludzie ze stanu senatorskiego i przedstawiciele ekwitw przenieli mary z Palatynu w d wit Drog na Forum Romanum. Tam egna zmarego aobny chr chopcw i dziewczt z najznakomitszych domw. Nastpnie procesja udaa si za mury miasta, na Pole Marsowe, gdzie ju staa ogromna, drewniana budowla, w ksztacie piciu szecianw ustawionych jeden na drugim, mniejszy na wikszym. Zewntrzne ciany byy przesonite kobiercami, posgami z koci soniowej, malowidami; wntrze wypeniono chrustem. Mary wniesiono na drugie pitro, wok za uoono stosy przernych pachnide. Byo ich mnstwo, kada bowiem prowincja i kade miasto uwaay za swj wity obowizek ofiarowanie czego dla uczczenia zmarego wadcy. Najznakomitsi przedstawiciele rnych stanw okrali budowl biegiem lub konno, wykonujc przy tym co w rodzaju ewolucji tanecznych. Potem ruszyy rydwany; ich wonice ubrani w purpurowe szaty mieli na twarzach maski wyobraajce wielkich Rzymian z czasw republiki i cesarstwa. Oznaczao to, e zmarego egna caa wietna przeszo Rzymu i jego chwaa obecna. Wreszcie obaj cesarze przyoyli pochodnie do drewnianego gmachu, ktry natychmiast

stan w pomieniach. W tyme momencie na najwyszym pitrze otworzya si klatka i wzbi si z niej w gr orze. To dusza cesarza - tak goszono oficjalnie - wzlatywaa jako bstwo na skrzydach ku niebu. Ubstwiony Sewer szybowa w postaci ora na Olimp, jego za synowie na ziemskim padole wiedli ze sob walk jawn i coraz bardziej bezwzgldn, lekcewac wszelkie pozory. Konflikt ogarnia stopniowo ca stolic, a zwaszcza warstwy wysze, nikt bowiem nie mg pozosta neutralny, choby naprawd tego pragn. Kady senator, ekwita, urzdnik musia si opowiedzie, czyim jest stronnikiem, poniewa do kadego docierali wysannicy obu cesarzy i usiowali go zdoby obietnicami lub pogrkami. Wikszo, rzecz to znamienna, sprzyjaa bratu modszemu. Uwaano bowiem, e Geta zachowuje przynajmniej pozory przyzwoitoci, jest bardziej przystpny i wyrozumiay, a w swym otoczeniu ma sporo ludzi wyksztaconych. Karakalla natomiast odpycha gwatownoci i dzikimi pomysami, jego za upodobania obracay si tylko w sferze widowisk cyrkowych i ycia obozowego. Jednake tarcia i nieporozumienia midzy brami byyby najprawdopodobniej nie do uniknicia nawet wtedy, gdyby darzyli si prawdziwie rodzinnymi uczuciami lub choby tylko wzajem tolerowali. Przecie obaj mieli jednakow wadz, ktrej zakresu nie rozdzielono ani terytorialnie, ani te kompetencyjnie! Idea wsprzdw na rwnych prawach bya nierealna, niezgodna z wrodzon saboci ludzkiej natury i pokusami jedynowadztwa. Dlatego te zrodzi si wreszcie jedynie sensowny w tych warunkach pomys: skoro nie ma adnych szans na zgodne kierowanie caoci imperium, naley wyznaczy terytorialne strefy wpyww. Kto by autorem koncepcji, trudno dzi stwierdzi; mwiono, e Julia Domna, ale to wydaje si mao prawdopodobne. W kadym razie zadecydowa miaa narada u niej; stawili si obaj bracia ze swymi doradcami. Projekt przedstawia si prosto. Wszystkie prowincje europejskie oraz niektre pnocnoafrykaskie miay przypa Karakalli, azjatyckie za wraz z Egiptem i Libi - Gecie. Jeli wierzy Herodianowi a z historykw staroytnych tylko on zdaje o tym relacj - wanie Julia Domna gwnie przyczynia si do utrcenia projektu. Kiedy bowiem podczas narady ju przystpiono do opracowywania szczegw, rzeka w pewnym momencie: Ale jak podzielicie si matk, w jaki sposb chcecie mnie rozczonkowa lub poci? Musicie najpierw zabi mnie i przepoowi, a potem niech kady pogrzebie jedn cz w swojej ziemi! Rozpakaa si, obja ich obu, raz jeszcze usiowaa pogodzi. Na tym skoczya si narada, bracia odeszli z niczym do swych ufortyfikowanych skrzyde paacu. Potem ju nigdy nie wracano do sprawy. Jakie rzeczywiste motywy kieroway Juli Domn, gdy tak gwatownie odrzucaa w projekt podziau? Zapewne wyobraaa sobie, e wobec niezgody i ktni midzy brami, ona bdzie w ostatecznej instancji decydowaa o wszystkim. Ona zatem jako najwyszy autorytet dla obu cesarzy stanie si rzeczywist wadczyni imperium. Kiedy wszake spogldamy na w moment dziejowy z perspektywy pniejszych wydarze, widzimy jasno, e podzia imperium stanowi

jedyn realn szans ratunku, jeli chciano unikn cigych niesnasek, zbrodni rodzinnej lub wojny domowej. Gdyby za ju wtedy, w roku 211, doszo do utworzenia dwch cesarstw, przypieszono by jedynie to, co stao si faktem w niecae dwa wieki pniej, kiedy w 395 roku Teodozjusz Wielki podzieli pastwo midzy dwch synw. Walka midzy brami trwaa nadal. Gdy przychodzio mianowa namiestnikw, wyszych urzdnikw, dowdcw, jeden i drugi cesarz pragn oczywicie przeforsowa swojego czowieka: Przy rozpatrywaniu spraw sdowych decydoway powizania personalne. Podobno te bracia lub ich najzagorzalsi stronnicy - nie ustawali w prbach skrytobjstwa, zwaszcza za pomoc trucizny, tote obaj zachowywali jak najdalej posunit ostrono w czasie kadego posiku. Nie uda si Karakalli pomys, by zgadzi brata podczas grudniowych wit, Saturnaliw, kiedy wszdzie peno byo zabaw, krzyku, wesela, zamieszania. I oto w pocztkach 212 roku wanie Karakalla pierwszy da do zrozumienia, e pragnby ostatecznie i prawdziwie zaagodzi wszystkie nieporozumienia, usun przyczyny konfliktw, zawrze zgod rzeczywist i trwa. Uporczywie przekonywa matk o szczeroci swoich zamiarw, prosi, by ona staa si poredniczk i by w jej obecnoci mona byo przeprowadzi decydujc rozmow. Julia Domna chtnie uwierzya starszemu synowi, zakoczenie konfliktw odpowiadao bowiem jej najgbszym pragnieniom. Geta rwnie przysta na takie rozwizanie. Ustalono, e spotkanie odbdzie si pod wieczr 26 lutego w pokojach Julii Domny. Obaj bracia mieli stawi si bez swoich stray, matka bowiem gwarantowaa bezpieczestwo synom. Zaledwie jednak Geta wkroczy do pokoju, rzucio si na kilku centurionw. Nie majc gdzie ucieka podbieg do matki, przytuli si do niej caym ciaem, krzyczc w przeraeniu: Matko, matko, urodzia mnie, ratuj, morduj! W tyme momencie przeszyy go miecze oficerw, a krew z otwartych ran Gety bluzna na sukni matki mieszajc si z jej krwi, albowiem i j ugodzono w rk, gdy usiowaa osoni syna. Wszystko to dziao si na oczach Karakalli. Gdy tylko Geta osun si na posadzk z ramion okrwawionej matki, jego brat wybieg z pokoju krzyczc straszliwym gosem, e przygotowano tu zasadzk i chciano go zabi. Rozkaza onierzom stray przybocznej nie si szybko do koszar pretorianw, a po drodze wci woa: W paacu mier mi grozi! Zapada ju zmierzch, gdy ujrzano na ulicach w biegiem pdzcy oddzia, zaraz wic wszcz si popoch w miecie. Przybywszy do koszar cesarz najpierw wpad do niewielkiej wityni, w ktrej przechowywano goda bojowe i posgi. Tam run na ziemi, lubujc bogom dary dzikczynne za ocalenie; zoy te ofiary. O tej porze onierze ju si kpali i udawali na spoczynek, ale wie o tym, e stao si co niezwykego, zgromadzia wszystkich na placu. Pierwsze sowa, ktre Karakalla do nich wypowiedzia, brzmiay: Ratujcie si, towarzysze broni, wreszcie bd mg wiadczy wam dobrodziejstwa. Obwieci nastpnie, jakie to otrzymaj od niego dary, jakie podwyki odu, a byy one imponujce. Potem zacz zawile i niejasno opowiada o dramacie w paacu. Wynikao z tego, e to on by niewinn ofiar zamachu zaplanowanego przez brata,

ktrego nazywa wrogiem. Dajc do zrozumienia, e sprawca zasadzki zgin, uzna si za cesarza jedynego. Rzek wreszcie: Jestem jednym z was i tylko dla was y pragn, abym mg wam duo dawa. Wszystkie moje skarbce do was nale. Najgorcej modl si o to, abym z wami mg y, a jeli to niemoliwe, z wami umrze. Gdy tylko obwieci, e pienidze s do odebrania natychmiast, ozway si gromkie okrzyki na cze jedynego pana imperium. Mimo to sytuacja wcale nie przedstawiaa si najlepiej i Karakalla wola spdzi t noc wrd pretorianw. Lka si mianowicie legionistw, ktrych obz sta niedaleko Rzymu, koo miasteczka Alba (w pobliu obecnej letniej rezydencji papieskiej - Castel Gandolfo), sprzyjali bowiem Gecie. I rzeczywicie, na wie o zamordowaniu modszego cesarza zamknli bramy woajc, e lubowali wierno obu braciom i przysigi tej dochowaj. Ale po pewnym czasie dali si uagodzi obietnic nagrd i podwyszenia odu. Komu zreszt mieli by wierni, skoro mier Gety postawia ich przed faktem dokonanym? Dnia nastpnego Karakalla opuci koszary pretorianw i uda si na posiedzenie senatu. Towarzyszy mu wszake duy zastp onierzy w penym uzbrojeniu, ktrzy wkroczyli te na sal obrad; on sam mia przezornie pancerz pod tog. Co powiedzia struchlaym z przeraenia dostojnikom? Przemawia, jak utrzymuje jeden z pisarzy, bezadnie. Powtrzy czciowo to, co rzek ju pretorianom, przedstawiajc ofiar zbrodni, Get, jako jej waciwego sprawc, siebie za jako cudem uratowanego. Twierdzi, e wsta napadnity znienacka i zdrad, gdy odwiedza matk. Przykaza senatorom, aby dzikowali gorco bogom, odtd bowiem bd mieli tylko jednego pana, co jest zgodne z przyrodzonym porzdkiem rzeczy. Wygasza to wszystko w sposb gwatowny i gosem dzikim. Usprawiedliwia si, e z powodu blu garda nie moe przemawia dugo. Powsta wic z tronu i ju podchodzi do drzwi, gdy nagle odwrci si i rzek jakby od niechcenia: Ach, dowiedzcie si ode mnie jeszcze o jednej wanej sprawie. Aby bowiem cay wiat si cieszy, postanawiam, e powrc do ojczyzny wszyscy wygnacy, bez wzgldu na to, dlaczego i w jaki sposb zostali skazani. Cesarz rzeczywicie oprni pniej wszystkie wyspy ze skazacw i darowa najstraszliwsze zbrodnie najgorszym kryminalistom, ale wkrtce owe wyspy zaludniy si na nowo. Zreszt niektre osoby wygnane, a szczeglnie nienawistne Karakalli, zgadzono ju wczeniej; wrd nich jego by on Plautill i jej brata - dzieci prefekta Plautiana. Senatorzy suchali cesarskiej mowy drc i blednc z trwogi, susznie bowiem przewidywali, co ju niedugo bdzie si dziao w miecie. Krwawa rozprawa z wszystkimi choby tylko podejrzanymi o sprzyjanie Gecie rozpocza si chyba jeszcze tego dnia. Wymordowano nie tylko jego bliskich i przyjaci, ale rwnie ca sub bez wzgldu na wiek i pe; nawet dzieci. Ciaa ich, sponiewierane i zmasakrowane, wywoono caymi stosami za miasto i tam palono lub po prostu porzucano. Ponieli mier take mili Gecie atleci, wonice, aktorzy, muzycy. cznie zgino podobno 20.000 osb. Liczba niewiarygodna, ale podaje j powany

wiadek wydarze - senator i historyk, Kasjusz Dion. Z nazwiska znane s oczywicie tylko najwybitniejsze ofiary masakry. Zabito wic Kornificj, ostatni yjc crk cesarza Marka Aureliusza, staruszk powszechnie szanowan. Zawinia tym, e odwiedzia Juli Domn i opakiwaa mier jej syna. Zreszt nawet matce zamordowanego nie pozwalano okazywa adnych oznak aoby; musiaa wrcz si weseli, jakby nic si nie stao. Kazano rozsta si z yciem synowi cesarza Pertynaksa i siostrzecowi cesarza Kommodusa. Te egzekucje osb wpywowych i majcych jakie prawo do tronu byy oczywicie uwarunkowane politycznie. Dwukrotny konsul i byy prefekt miasta, Fabiusz Cylon, dostojny senator, przyjaciel cesarskiej rodziny, ktrego sam Karakalla nazywa ojcem, narazi si tym, e kiedy namawia braci do prawdziwej zgody. Teraz do jego domu wtargnli onierze, zrabowali naczynia, szaty, pienidze, a samego gospodarza porwali wprost z kpieli i wyprowadzili na ulic tylko w krtkiej tunice, a wic jakby w koszuli, i w lekkich sandakach. Wlekli go przez Forum na Palatyn, aby tam dokona egzekucji. Po drodze naigrawali si ze starca targajc jego lekkie odzienie i bijc go po twarzy. Lecz wanie to go uratowao. Kiedy bowiem powstao zbiegowisko, w ktrym byli te onierze kohort niechtni pretorianom, podnis si straszliwy krzyk oburzenia. Karakalla z obawy przed rozruchami musia interweniowa. Zjawi si bezzwocznie - Palatyn wznosi si przecie tu przy Forum i pozwoli sobie na gest niezwykej, niespodziewanej wspaniaomylnoci: zdj swj paszcz jedziecki, narzuci go Cylonowi na ramiona z synowsk czuoci i zacz gromi pretorianw, e omielili si poniewiera jego ojca, bi jego opiekuna. Wszyscy onierze tego oddziau wraz z oficerem zostali skazani na mier za rzekom samowol, cho prawdziw ich win byo to, e nie zabili Cylona od razu; a ten powrci do swego domu dosownie znad grobu. Nie mia takiego szczcia prefekt pretorianw, sawny prawnik Papinian. I on doradza braciom zgod, co obecnie w oczach Karakalli uchodzio za przestpstwo i zdrad. Nie do na tym. Kiedy cesarz prosi go, by w senacie i przed ludem przeprowadzi wywd prawniczy usprawiedliwiajcy dokonan zbrodni, odrzek miao: Morderstwa nie da si tak atwo usprawiedliwi, jak atwo go dokona. Papinian zgin na Palatynie city toporem. Cesarz surowo skarci onierza, ktry wykona egzekucj, twierdzc, e narzdzie byo niestosowne: naleao uy miecza. Tylko tyle mia do powiedzenia w zwizku ze mierci jednego z najwybitniejszych ludzi nie tylko swoich czasw. Ale dzieo Papiniana nie zgino pod katowskim narzdziem. yje do dzi, mona to rzec bez przesady, w ustawodawstwie wikszoci krajw wiata. Tak samo, jak yje przykad prawnika, ktry nie sprzeniewierzy si swemu powoaniu nawet pod grob mierci. Ale ilu ugio si i ustpio usprawiedliwiajc przerne niegodziwoci, cho grozia im tylko utrata posady!

XXIV

KARAKALLA

---oOo---

(SEPTIMUS BASSIANUS)
Urodzony 4 kwietnia 186 roku. Zmar 8 kwietnia 217 roku. Od 196 roku Marcus Aurelius Antoninus Caesar. Od 198 roku Imperator Caesar Marcus Aurelius Antoninus Augustus. Panowa od 211 roku wesp z ojcem Sewerem i bratem Get, od lutego 211 roku do lutego 212 roku z Get, potem a do mierci samodzielnie. Zosta zaliczony w poczet bogw. zwana w staroytnoci Novae, pooona na ziemiach obecnej Bugarii nad Dunajem, gdzie w czasach cesarstwa stacjonowa Legion Pierwszy Italski, jest terenem kolejnych kampanii wykopaliskowych polskiej ekspedycji archeologicznej Uniwersytetu Warszawskiego. Prace przyniosy ju wiele cennych znalezisk rnego typu i ogromnie wzbogaciy nasz wiedz o yciu miast pogranicznych w tamtej epoce. W 1977 roku odkryto wrd gruzw wityni obozowej (uywa si rwnie okrelenia kaplica sztandarw) gwk marmurow wysokoci (wraz z szyj) niewiele ponad 12 centymetrw. Przedstawia ona oblicze modego mczyzny, niebrzydkie, niezbyt jednak sympatyczne, jest w nim bowiem wyraz jakby surowoci. Rysy s regularne, nos prosty i do szeroki, brwi wyranie zaznaczone, wosy fryzowane, bokobrody cz si z krtk brod, ws jest niewielki. Identyfikacja nie budzia najmniejszych wtpliwoci, mona jej byo dokona dosownie na pierwszy rzut oka.

Miejscowo

Cho bowiem podpisu nie byo adnego, twarz ta jest doskonale znana z mnstwa monet i z wielu posgw. Nie ma cienia wtpliwoci: to gowa Karakalli, od roku 212 jedynego wadcy imperium. Rzymskie rzeby portretowe cechuj si z reguy duym realizmem, ta za jest dobrej roboty i wykonana zostaa moe nawet w samej stolicy. Tak zatem wygldao oblicze cesarza. atwo odgadn, e pozowa on na czowieka marsowego i bezwzgldnego - lub te by takim z natury. W tym wypadku wyraz twarzy ksztatoway oba czynniki - zarwno przyrodzona twardo, a moe nawet dziko charakteru, jak te ch, by pokaza si jako dobry onierz i prawdziwy mczyzna. Ludzie obcieni pewnymi kompleksami psychicznymi miewaj skonno do przybierania pozy wadczej, jeli nie chroni ich od tego kultura, samokrytycyzm i poczucie humoru. A wanie Karakalla cechowa si fizycznie postur nikczemn, o czym mwi pisarze wspczeni, na krytycyzm za wobec siebie i autoironi na pewno sta go nie byo. Zachoway si te wzmianki, e cesarz ju ysia majc zaledwie dwadziecia kilka lat. A zatem owe gste wosy na rzebie z Novae i na wszystkich innych wizerunkach, to zwyczajna peruka. Przy wszelkich okazjach, a zwaszcza podczas wypraw wojennych, Karakalla usilnie stara si okazywa sprawno, odporno, wytrzymao. Wykonywa wwczas roboty prostego onierza. By pierwszy do kopania roww, budowy mostw, wyrwnywania drg, sowem do tego, co wymagao pracy rcznej i duego wysiku. Jada bardzo skromnie, naczynia mia drewniane. Niekiedy wzorem szeregowca sam przyrzdza sobie pewn odmian plackw, wasnorcznie mielc ziarno, wyrabiajc ciasto, wypiekajc je na ogniu. Pamitajmy, e suby aprowizacyjne armii rzymskiej przedstawiay si skromnie, onierz w zasadzie musia sam si wyywi. Nie nosi Karakalla adnych kosztownoci, wystarczay mu ozdoby pospolite. Lubi, gdy nazywano go towarzyszem broni. Maszerowa rami w rami z onierzami, rzadko siada na wz lub wskakiwa na konia, sam te nosi swoj bro. Chtnie bra na barki goda bojowe, tak cikie z powodu dugoci drzewca i mnstwa zotych ozdb, e nawet silni onierze uchylali si od dwigania. Czyni to wszystko z rnych powodw. Chcia, jak si rzeko, pokaza si i sprawdzi. Pragn dowie, e jest nowym Aleksandrem Wielkim. Bratajc si z onierzami, yjc i pracujc jak oni, zjednywa sobie ich sympati i przywizanie. Zapomina wszake, na co zwrcili uwag ju staroytni, e inna to rzecz by dobrym wojakiem, a inna - dobrym wodzem. Zapraw do trudw onierskich mia znakomit, jeszcze bowiem jako chopiec odbywa z woli ojca regularne wiczenia, przede wszystkim dugie i uciliwe jazdy konne oraz pywanie, nawet we wzburzonej wodzie. Potem wyywa si w polowaniach, co prawda do atwych, urzdzano je bowiem ku uciesze widzw w amfiteatrach. Kad tam zwierzyn pokotem, pewnego dnia a setk dzikw. Nie kosztowao to wiele, wszystkiego bowiem dostarczali bogacze; by to wyraz ich mioci do wadcy. W ogle lubowa si w krwawych widowiskach, zwaszcza gladiatorskich. Jednego z gladiatorw zmusi do stoczenia trzech walk kolejno, a kiedy w pad wreszcie w trzecim spotkaniu, urzdzi mu

wspaniay pogrzeb. Sam wystpowa niekiedy jako wonica cyrkowy w barwach stronnictwa Niebieskich. Przyjtym zwyczajem czyni wtedy biczem gest powitania wobec publicznoci proszc o datki pienine niby ubogi zawodnik. Na gospodarzy igrzysk wyznacza ludzi zamonych, aby pokrywali wszystkie koszty. Sewer dba o takie wyksztacenie synw, jakie uwaano wwczas za najbardziej stosowne dla dobrze urodzonych, tote za ycia ojca Karakalla wci przebywa z nauczycielami rnych umiejtnoci; czsto dyskutowa z filozofami przez du cz dnia. Byo tak rwnie wtedy, gdy zosta formalnie wspwadc. Kiedy wszake po zgonie ojca uzyska cakowit samodzielno, nie tylko przerwa owe zajcia, ale nawet chepi si publicznie, e nigdy niczego si nie uczy, wszystkim za osobom wyksztaconym okazywa jawn pogard. Byo to obliczone oczywicie na zdobycie sympatii najniszych warstw spoecznych - tych, ktre pasjonoway tylko widowiska sportowe i rozdawnictwo ywnoci. Jednake owoce studiw pozostay; nawet wrogowie przyznawali, e cesarz z natury inteligentny i bystry, chwyta w lot istot kadej sprawy i atwo myl swoj wypowiada, niekiedy nadzwyczaj zrcznie. Pozosta mu rwnie jakby osobisty stosunek do pewnych postaci historycznych, wybranych w sposb znamienny. Ceni dyktatora Sull jako dobrego wodza i bezwzgldnego polityka, ktry rozprawi si ze swymi przeciwnikami drog legalnych mordw, tak zwanych proskrypcji. Mia te dobre mniemanie o cesarzu Tyberiuszu, ten bowiem nie ufa nikomu. Spord saw obcych bardzo powaa Hannibala ze wzgldu na geniusz strategiczny, pomysowo i okruciestwo. Najbardziej wszake wielbi Aleksandra Wielkiego, krla Macedoczykw sprzed ponad piciu wiekw. W pewnym licie do senatu napisa wprost, e uwaa si za jego wcielenie. W ten sposb Aleksander, ktry zmar modo, obecnie dopeni czas sobie przeznaczony, yjc dugo jako Karakalla. A Macedoczyk mg pociesza si cesarz - by te wzrostu niskiego! Naladowa go we wszystkim. Wznosi jego posgi w Rzymie i w innych miastach, niekiedy tak, e gowy krla i cesarza byy poczone. Utworzy duy oddzia rodowitych Macedoczykw na wzr falangi sprzed wiekw. W ogle zreszt wszystkich Macedoczykw jako rodakw otacza rnorak opiek. Gdy dowiedzia si przypadkowo, e pewien oficer jazdy pochodzi z Macedonii, nazywa si Antigonos i ma ojca Filipa, awansowa go w byskawicznym tempie i nawet uczyni senatorem. Kiedy indziej znowu surowo zgromi oskaryciela, ktry pitnujc jakiego przestpc imieniem Aleksander woa co chwil z pasj: Ten zbrodniarz Aleksander, ten bogom nienawistny Aleksander! Przeladowa filozofw wywodzcych si ze szkoy Arystotelesa, cho bowiem by on nauczycielem Aleksandra, to jednak pniej, jak gosia legenda, przyczyni si do mierci wielkiego krla. Za kar cesarz zamierza obecnie spali wszystkie ksiki arystotelikw, zakaza te odbywania ich tradycyjnych zebra w Aleksandrii. Pomysy to humorystyczne. Ale i w wiekach pniejszych z przyczyn nieraz rwnie bahych popeniano podobnie komiczne, a czsto te bardzo szkodliwe wystpki.

Cesarz pokazywa si w stroju macedoskim, ktrego szczegln cech stanowi szeroki kapelusz filcowy zwany kauzj. Ale jeszcze chtniej uywa stroju Galw. By to jakby paszcz, do luny i sigajcy kostek, z kapturem. Jako modne odzienie - kt bowiem nie naladowa cesarza? upowszechni si szybko w Rzymie i yje do dzi w postaci habitu zakonnikw. Wanie w paszcz, zwany przez Galw karakall, da wadcy przydomek, ktrego wszake nie uywano nigdy oficjalnie (w pimiennictwie wspczesnym posugiwano si nazwiskiem Antoninus). Sprawy, o ktrych bya mowa dotychczas - okruciestwo Karakalli, jego zabawy, zamiowania, stroje - interesoway, przeraay, bawiy gwnie ludno stolicy. Mieszkacw prowincji niewiele obchodzio, ilu senatorw dao gow, ile zwierzt pado w cyrku, w jakich szatach cesarz paraduje i jak wielbi posta historyczn. Wana natomiast bya dla nich polityka gospodarcza, czyli sprawy podatkw, wiadcze, pienidza. Jak widzieli i odczuwali to wspczeni? Kasjusz Dion skary si, e cesarz obsypuje darami tylko onierzy wynajdujc w tym celu pretekst za pretekstem i prowadzc wojn za wojn, wszystkich za innych obdziera, upi, rabuje; powoujc si na rzekome zwycistwa da od miast imperium, aby w dowd wdzicznoci skaday mu wci nowe wiece zote. Ot owe wiece, zwane aurum coronarium, ofiarowywano czsto take poprzednim cesarzom jako niby to wyraz mioci poddanych, w rzeczywistoci za nieformalny podatek. Karakalla wszake przewysza wszystkich panujcych przed nim natarczywoci i wysokoci wymaga. Chodzio za nie o samo wykonanie, ale o wag i warto kruszcu; niekiedy take wpacano zamiast wiecw po prostu pienidze. Wadca ciga te od senatorw, gmin miejskich i ludzi zamonych wszelkie towary, materiay, wiadczenia przy kadej okazji. Wprowadzi nowe podatki, podwysza dawne. I tak w miejsce picioprocentowego podatku od wartoci wyzwalanych niewolnikw, od spadkw i darowizn, ustanowi podatek dziesicioprocentowy, a zarazem znis ulgi, ktre dotychczas przysugiway spadkobiercom. Wedug Kasjusza Diona wanie to byo przyczyn nadania przez cesarza obywatelstwa rzymskiego wszystkim mieszkacom imperium. Karakalla niby to uhonorowa ich, w rzeczywistoci za tylko zwikszy sobie rdo dochodw. Ten akt prawny, wydany w 212 roku i zwany w nauce Constitutio Antoniniana, ma wielkie znaczenie historyczne. Na papirusie, odnalezionym w Egipcie w 1902 roku, zachowa si tekst konstytucji w przekadzie greckim; niestety, mocno uszkodzony. Z owego dokumentu wynika, e - wbrew twierdzeniu Kasjusza Diona - nie wszyscy mieszkacy cesarstwa stali si obywatelami rzymskimi, wykluczona bowiem zostaa kategoria osb zwanych w tekcie dediticu, co naley rozumie przez to okrelenie, jest kwesti sporn, wydaje si jednak, e chodzio o ludno gwnie wiejsk. Aby zrozumie sens i wag konstytucji, trzeba pamita, e imperium z prawnego punktu widzenia byo czym w rodzaju konfederacji setek lub nawet tysicy gmin miejskich, ktre miay du autonomi wewntrzn i rzdziy si - zwaszcza w zakresie prawa cywilnego i majtkowego - wasnymi zasadami i zwyczajami, a zatem nie

podlegay rzymskiemu ustawodawstwu. Skutkiem tego powstaway niekiedy sytuacje paradoksalne. Obywatel rzymski musia paci podatek przyjmujc spadek, natomiast ten, kto takiego obywatelstwa nie mia, albo w ogle nie ponosi owego ciaru, albo tylko w takim zakresie, w jakim przewidywao to prawo miejscowe. Tak wic Karakalla, moe przy pomocy doradcw, znalaz znakomity sposb pomnoenia dochodw pastwa. Przy sposobnoci wszake aktem tym przypieszy cementowanie si jednoci pastwa. Istniaa ju romanizacja polityczna, na duych obszarach pokonywaa si jzykowa, obecnie za wprowadzono prawn. Jeszcze wiksze zyski osign rzd dziki reformie monetarnej. Pomys by prosty: zamiast dotychczasowej monety, denara, zaczto wybija jednostk o nominalnej wartoci zapewne dwch denarw, cho waga bya w rzeczywistoci nieco mniejsza od dawnych dwch monet. Jednostka ta, tak zwany antoninianus, zastaa wprowadzona w obieg prawdopodobnie w 215 roku. Wewntrz imperium system ten dziaa sprawnie, barbarzycy natomiast przyjmowali now monet niechtnie. Wszystko to - podatki, nadanie obywatelstwa, reforma monetarna miao suy jednemu celowi, ktry podobno sam Karakalla uj lapidarnie w sowach: Nikt nie powinien mie pienidzy prcz mnie, abym mg je rozdawa onierzom. A kiedy matka ostrzegaa go, e nie istniej ju adne rda dochodw, sprawiedliwe lub niesprawiedliwe, owiadczy wskazujc na miecz: Bd dobrej myli! Pki to mamy, niczego nam nie zabraknie. By moe obie te wypowiedzi zostay zmylone. Jednake ilustruj one doskonale zasady polityki wewntrznej zarwno Karakalli, jak te jego nastpcw. Mogyby te stanowi motto nowego rozdziau historii cesarstwa. Oczywicie przesadne byoby twierdzenie, e tylko wojsko pochaniao wszystkie dochody. Wspominalimy ju o igrzyskach, cho czsto urzdzano je na koszt zamonych osb prywatnych. Ale Karakalla rwnie budowa i to z ogromnym rozmachem, w niesychanie szybkim tempie. Ju w 212 roku zacz wznosi w Rzymie, u stp Awentynu, termy przewyszajce wielkoci i wspaniaoci wszystkie dotychczasowe. Byy tam nie tylko sale do kpieli, zabaw, gier i spotka, ale rwnie dwie due biblioteki. O przepychu wyposaenia najlepiej wiadczy to, e ju od XVI wieku odkrywa si tu znakomite dziea sztuki, zwaszcza rzeby i mozaiki. Z rzeb najbardziej znana jest olbrzymia grupa marmurowa, zwana Bykiem Farnezyjskim, a przedstawiajca scen przywizywania Dirke do rogw byka przez Amfiona i Zetosa; rzeba znajduje si obecnie w Muzeum Narodowym w Neapolu. Gwny gmach term by gotowy ju w 217 roku, cesarze pniejsi dodali tylko budowle zewntrzne. Imponujce ruiny zachoway si do dzi. Gdy tylko termy zaczto budowa, cesarz opuci stolic i uda si, prawdopodobnie pod koniec 212 roku, przez Gali nad Ren. Musia nawet t rzek przekroczy, albowiem tamtejsze rzymskie umocnienia atakowali Alamanowie. Plemi to, a raczej zesp plemion germaskich, pojawio si wwczas po raz pierwszy na scenie dziejowej; jego nazwa yje do dzi we francuskiej nazwie Niemiec: Allemagne. Cesarz gromi Alamanw nad Menem i w grach Taunus, umacnia fortyfikacje, rozbudowywa drogi.

Odwiedzi te w celach zdrowotnych miejscowo zwan obecnie Baden Baden, sawn ju wtedy z wd leczniczych. Potem walczy za grnym Dunajem, w Recji. Zanotowano fakt znamienny: poniewa brakowao chtnych do suby w wojsku, nadawa tam onierzom ziemie na dziedziczn wasno, lecz pod warunkiem, e ich synowie wstpi do armii po ukoczeniu osiemnastego roku ycia. Do stolicy powrci jesieni 213 roku z tytuem Germanicus Maximus. Zapewne tej zimy rozegraa si tragedia czterech westalek, oskaronych o stosunek z mczyznami. Jedna z nich popenia samobjstwo, trzy za z rozkazu cesarza, ktry by te kapanem najwyszym, pradawnym obyczajem pogrzebano ywcem. Podobno jednak tym, ktry pozbawi jedn z nich dziewictwa, by sam skazujcy. Wiosn 214 roku Karakalla wyprawi si w nastpn podr. By najpierw nad dolnym Dunajem, moe w miecie Novae, potem w Tracji. Wanie tam i wtedy objawi swj kult dla Aleksandra w sposb maniakalny, mianowicie przez zorganizowanie falangi macedoskiej, o ktrej bya ju mowa. Utworzy ponadto oddzia Spartan. Przybra tytu Wielkiego, a w Filipopolis, obecnym Powdiw, urzdzi igrzyska ku czci Aleksandra. Podczas przeprawy na brzeg azjatycki przez Hellespont, przey chwile grozy, gdy pk maszt jego okrtu, i on sam ratowa si na maej dce. W Troi zoy hod bohaterom i wyprawi wspaniay pogrzeb swemu dworzaninowi, jak Achilles Patroklosowi. Twierdzono nawet, e umylnie umierci owego sucego, by mc powtrzy scen z Iliady. W Pergamonie nocowa w tamtejszej wityni Asklepiosa, gdzie w bg uzdrawia wanie noc. Zdaje si, e jednym z objaww choroby i gwnym przedmiotem troski cesarza byy okresy impotencji. Zim spdzi w Nikomedii, gdzie wystpi w igrzyskach jako wonica lub gladiator; tam te wiczy falang macedosk, przygotowywa bowiem wypraw przeciw Armeczykom i Partom. Wiosn przez rne miasta Azji Mniejszej dotar do Antiochii w Syrii. Miastu temu nada prawa kolonii i rozpocz tam due prace budowlane. Jesieni 215 roku wkroczy do egipskiej Aleksandrii, witany uroczycie i radonie, spodziewano si bowiem, e wielbiciel Aleksandra okae te rne aski miastu zaoonemu przez tego krla. Wiedziano rwnie, e Karakalla czci bogw egipskich, zwaszcza Izyd i Sarapisa. Ich kultowi nada ju przywileje w samym Rzymie, gdzie postawi wityni Sarapisa na Kwirynale. Podobnie yczliwy by tym bogom w Aleksandrii. Zoy im ofiary, a przy grobowcu Aleksandra swj paszcz purpurowy i kosztownoci. Potem poleci aleksandryjskim modziecom stawi si na boniach pod miastem, aby wybra najdorodniejszych spord nich do swej falangi. Zgromadziy si w oznaczonym dniu i miejscu tysice. W pewnym momencie wojsko otoczyo pole zwartym kordonem i rzucio si na tumy chopcw, dokonujc prawdziwej rzezi bezbronnych. Rozjuszone odactwo wdaro si nastpnie do miasta, mordujc i grabic, a cesarz osobicie wydawa rozkazy z murw przybytku Sarapisa. Co byo powodem owej ludobjczej wciekoci? Podobno cesarza bolenie dotkny szyderstwa, ktrymi godzili we aleksandryjczycy ju od lat. Ale

by te powd znacznie waniejszy, a mianowicie rozruchy, ktre szalay tutaj przed kilkoma miesicami; ich ofiar pad wwczas namiestnik Egiptu. Cesarz zimowa w Antiochii, gdzie przebywaa te jego matka, Julia Domna. Wiosn 216 roku ruszy do Mezopotamii przeciw Partom, podajc za przyczyn wojny to, e ich krl odmwi mu rki swej crki. Dokona duych spustosze, ale Partowie nie przyjli bitwy. Na zim stan w Edessie, miecie pooonym w uku Eufratu. 8 kwietnia 217 roku wyjecha w otoczeniu stray przybocznej do miasta Karre, by odwiedzi poblisk wityni boga Ksiyca. W pewnej chwili zatrzyma si i zsiad z konia, aby zadouczyni potrzebie naturalnej. Wtedy wanie spotkaa go mier. Pewne jest, e cios. sztyletem zada mu Marcjalis, onierz stray, natychmiast zreszt zasieczony przez innych. Nie jest natomiast pewne, istniej bowiem rne relacje, czy sztylet wbito cesarzowi w momencie, gdy ciga szat z bioder i by odwrcony tyem, czy te wtedy, gdy ju z powrotem dosiada konia. To oczywicie nie ma znaczenia. Wane jest, e zgin mierci niegodn cesarza, cho godn chyba Karakalli.

XXV

MAKRYNUS

---oOo---

(MARCUS OPELLIUS MACRINUS)

Urodzony okoo 164 roku. Zmar 8 czerwca 218 roku. Panowa od 11 kwietnia 217 roku do 8 czerwca 218 roku jako Imperator Caesar Marcus Opellius Macrinus Augustus. Nie zosta zaliczony w poczet bogw. ktry podbieg do krwawicego na pustynnym piasku Karakalli, by prefekt pretorianw Marek Opeliusz Makrynus. On te pierwszy podnis krzyk rozpaczy widzc, e rana jest miertelna i cesarz kona. Zabjca, onierz Marcjalis, usiowa zbiec, ale natychmiast ruszyli w pocig za nim jedcy stray przybocznej, wybrani spord Scytw i Germanw, im bowiem jako obcym Karakalla ufa najbardziej. Ugodzony dzid Marcjalis pad martwy. Nikt si wtedy nie zastanawia, czy mia wsplnika. Nikt te nie prowadzi adnych dochodze w sprawie zamachu, sdzono bowiem powszechnie, e zabjca dziaa na wasn rk i z pobudek czysto osobistych; ywi przecie jawn i uzasadnion uraz do cesarza, ktry przed kilku dniami odmwi mu awansu na centuriona i wyszydza go przy kadej sposobnoci, a nawet - tak twierdzili wtajemniczeni - swego czasu skaza na mier jego brata. Zabjstwo wic, tak wydawao si wtedy, zostao pomszczone na miejscu i do tej sprawy na razie nie wracano. Zreszt najblisze otoczenie zmarego wadcy - to jest pretorianie i wojska w Edessie, gdzie znajdowaa si gwna kwatera - stano wobec problemu wielkiej wagi i nie cierpicego zwoki: kto ma zosta nastpc, komu przekaza wadz? Karakalla zszed ze wiata bezpotomnie, nie byo te adnego mczyzny z rodu Sewerw zdolnego do objcia wadzy. Imperium nie miao pana, a naleao powoa go jak najszybciej, toczya si bowiem wojna z Partami i

Pierwszym,

krl ich, Artabanos, przystpowa wanie do wielkiej ofensywy. Nie mogo te by nawet mowy o tym, by spraw wyboru cesarza przekaza senatowi w Rzymie. Ile to dni, a nawet miesicy, trwaoby przesyanie wiadomoci z Syrii do stolicy, oczekiwanie na wynik deliberacji, nastpnie za aprobowanie lub odrzucenie kandydata senatorw! onierze zreszt uwaaliby za ujm dla siebie przyjmowanie kogo mianowanego z zewntrz. Dotychczasowa praktyka bya inna: to senat potwierdza decyzj i wybr dokonane ju przez wojsko. Od 8 kwietnia, od chwili zamordowania Karakalli, przez trzy dni panowao w obozie zamieszanie. Nawizywano czno z najbliszymi jednostkami, prowadzono gorczkowe narady, a od czasu do czasu dochodzio te do wybuchw rozpaczy. Karakalla bowiem, tak znienawidzony w samym Rzymie jako krwioercza bestia, bratobjca i tyran, cieszy si niekaman sympati onierzy i szczerym ich oddaniem. Dzieli przecie wszystkie ich trudy niemal jak zwyky szeregowiec, nie szczdzi ask i przywilejw, obsypywa pienidzmi. Skoro wyboru nastpcy naleao dokona bezzwocznie, ograniczono si z koniecznoci tylko do dwch kandydatw. Wydawali si oni najodpowiedniejsi z racji sprawowanych urzdw, a take dlatego, e po prostu znajdowali si na miejscu i byli wtajemniczeni we wszystkie plany wojenne Karakalli. Tak wic oczy pretorianw zwracay si samorzutnie ku obu dowdcom Adwentusowi i Makrynusowi. Ale pierwszy z nich owiadczy od razu z prawdziwie oniersk szczeroci: Wiadomo, e wadza mnie si naley, bom starszy od Makrynusa, ustpuj mu jednak wanie ze wzgldu na mj wiek podeszy. Gestem tym zaimponowa wielu i wystawi sobie jak najlepsze wiadectwo - tak rzeczowo bowiem oceni wasne moliwoci. Nie mia przecie adnego wyksztacenia, nie orientowa si w kwestiach prawa, administracji, skarbowoci, nawet wysawia si z trudem. Do wysokiej godnoci prefekta doszed pnc si pracowicie w gr od stopni najniszych. By onierzem zawodowym i wola nim pozosta. By wic ju tylko jeden kandydat - Opeliusz Makrynus. Cho niby wzbrania si i wymawia, zosta okrzyknity cesarzem 11 kwietnia 217 roku. Liczy sobie wtedy nieco ponad 50 lat. Pochodzi z warstw niszych, a urodzi si w Cezarei, miecie prowincji Mauretanii (obecnie zwie si ono Cherchell i ley w granicach Algierii); wspczeni niekiedy nazywali go z tej przyczyny Maurem, cho oczywicie by narodowoci rzymskiej. Mia wyksztacenie prawnicze, pracowa w samym Rzymie i podczas pewnej rozprawy sdowej zapewne jako adwokat zwrci na siebie uwag Plautiana, ktry by wwczas, za panowania Sewera, wszechwadnym prefektem pretorianw; uzyska dobr posad w zarzdzie jego majtkw prywatnych. Upadek Plautiana wcign w katastrof rwnie niektrych wsppracownikw prefekta. Makrynus znalaz jednak szczsnym dla siebie trafem monego opiekuna w osobie Fabiusza Cylona i obj zarzd poczty w wanym miejscu - przy Drodze Flaminijskiej. Potem cesarz Karakalla uczyni go prokuratorem swych majtkw osobistych. Kiedy za prefekt pretorianw Papinian zosta stracony, Makrynus zaj po 212 roku jego miejsce. Do chwili osignicia tego stanowiska, kariera Makrynusa bya typowo cywilna; z urzdami wojskowymi o ile nam wiadomo - nie

mia on dotd nic wsplnego, moe poza sub we wczesnej modoci. Jest rzecz znamienn, e Karakalla na stanowiska prefektw pretorianw, a wic na swych najbliszych wsppracownikw, powoa ludzi o tak rnych karierach i zapewne umysowociach, jakie reprezentowali Adwentus i Makrynus. Zawodowy onierz i fachowy prawnik, dowdca i administrator, mieli wzajem si uzupenia i wspomaga wanie dziki odmiennoci swych dowiadcze i przygotowa. Makrynus to pierwszy w dziejach Rzymu cesarz, ktry nigdy nie by senatorem. Wielu uznao to za niesychan obraz tradycji i niepisanych norm ustrojowych. C jednak mg senat uczyni? Postawiony przed faktem dokonanym nie mia adnych moliwoci pertraktacji. Wiadomoci o mierci Karakalli i obwoaniu Makrynusa przyszy do Rzymu prawie jednoczenie i trzeba byo zgodzi si z wol onierzy. Jakime jednak szokiem dla opinii publicznej byby w wybr, gdyby znano ju wtedy ca prawd o udziale Makrynusa w zamachu na Karakall! Tylko e w takim wypadku do wyboru oczywicie by nie doszo, onierze pierwsi zasiekliby prefekta mieczami. Sprawa wysza na jaw znacznie pniej, cho rzecz prosta nie ze wszystkimi szczegami. Nie mona te wykluczy i takiej ewentualnoci, e udzia Makrynusa zosta zmylony przez wrogw politycznych, aby z kolei usprawiedliwi bunt przeciw jego panowaniu. Jednake autorzy wspczeni owym wydarzeniom zapewniaj zgodnie, e Makrynus rzeczywicie przygotowa zamach i by jego inicjatorem. Uczyni to powodowany lkiem o wasne ycie, przypadkowo bowiem wpady w jego rce listy wysane do Karakalli z Rzymu przez prefekta stolicy, zawierajce ostrzeenie, czy te po prostu donos, e Makrynus dy do przewrotu i trzeba go usun jak najrychlej. Znajc podejrzliwo cesarza i atwo, z jak wydawa on wyroki mierci, uzna, e nie ma ju ani wyboru, ani te chwili do stracenia. Listy zatai, sam za wszed w porozumienie z dwoma trybunami pretorianw i Marcjalisem, ktry i tak zion nienawici do cesarza. Zapewne przekona Marcjalisa, e po dokonaniu zabjstwa nic mu nie grozi, skoro ubezpiecza go i on, i owi dwaj oficerowie. Stao si wszake inaczej, zamachowiec zgin na miejscu, ku satysfakcji i uldze tych, ktrzy mieli go osania. W licie do senatu Makrynus zawiadamia, e zosta okrzyknity cesarzem przez wojsko, oraz przyrzek, i pod jego rzdami nie bdzie lku i rozlewu krwi obywatelskiej, nie stanie si te nic bez zgody senatorw jako wsptowarzyszy odpowiedzialnoci i doradcw; chodzi mu bowiem zapewnia - nie o to, by wada cesarz, lecz by rzeczywicie panowali najlepsi. Pozwoli sobie wszake na uszczypliwe uwagi pod adresem swych poprzednikw, pochodzcych z rodw szlachetnych i wanie dlatego, jak twierdzi - przywykych do pysznego traktowania poddanych. Lecz w tyme samym licie po tak piknych wypowiedziach nowy wadca podpisa si wszystkimi tytuami, jakie przysugiway cesarzom - cho formalnie senat jeszcze mu ich nie przyzna. Oczywicie otrzyma je, co byo z gry wiadome, a senatorzy przecigali si w obsypywaniu go przernymi zaszczytami. Przyj je wszystkie z wyjtkiem wycigw rydwanw, ktre chciano urzdzi specjalnie dla uczczenia pocztkw jego panowania.

Dziewicioletni syn Makryna, Diadumenian, przebywajcy wraz z ojcem na Wschodzie, zosta niemal natychmiast okrzyknity przez tamtejsze wojska cezarem, co oczywicie potwierdzi take senat dodajc chopcu ponadto tytu patrycjusza i przywdcy modziey. Tak wic Makrynus zakada wasn dynasti i ju w pierwszych dniach panowania wyznaczy nastpc. Ale jednoczenie da te synowi nazwisko Antoninus, ktre oficjalnie nosi Karakalla, a take wielcy cesarze II wieku - Antoninus Pius i Marek Aureliusz. Nawizywa tym samym do wielkich, wietnych tradycji, a zarazem zjednywa sobie sympatie onierzy, tak przywizanych do swego dobrodzieja, Antonina Karakalli. Z tyche powodw Makrynus w pimie do senatu nie potpi wprost swego poprzednika, naraziby si bowiem onierzom, ale te nie wspomnia o moliwoci zaliczenia go w poczet bogw, gdy mogoby to wywoa sprzeciw senatorw i ludu stolicy. Znamienny by przebieg dyskusji podczas posiedzenia, na ktrym pismo odczytano. Senatorzy kolejno atakowali gwatownie Karakall i jego rzdy. Wymieniali dziesitki nazwisk jego ofiar, porwnywali go do najgorszych tyranw, dali zniesienia igrzysk w dniu jego urodzin, a take zniszczenia i przetopienia zotych i srebrnych posgw poprzedniego cesarza. Nikt wszake nie omieli si nazwa Karakalli wrogiem publicznym, co miaoby konsekwencje prawne i oznaczaoby wymazanie jego nazwiska z dokumentw oficjalnych, obawiano si bowiem reakcji oddziaw wojskowych stacjonujcych w stolicy. Stawiano ponadto wnioski, by uczci jak najgodniej zasug i pami jego zabjcy, Marcjalisa. Zdumiewajca sytuacja: i nowy cesarz, i senatorzy, dyszcy nienawici do zmarego, posuwali si w swych wystpieniach tylko do pewnej granicy, jakby powstrzymywaa ich niewidzialna sia. By ni strach przed mieczami tych, co tak ukochali Karakall. Tamten cesarz nie y ju, a przecie by jakby wci obecny! Jego szcztki rwnie dotary do Rzymu; zwoki spalono wprawdzie w Syrii, ale urn z prochami potajemnie przewieziono i noc zoono w mauzoleum Hadriana obok popiow Septymiusza Sewera i cesarzy poprzedniego wieku. Wkrtce zesza te ze wiata matka Karakalli, Julia Domna; zdoaa jednak przedtem przysporzy Makrynusowi duo kopotu. Wiadomo o mierci syna zastaa j w Antiochii. Podobno w pierwszym porywie alu i gniewu chciaa popeni samobjstwo, rania si nawet w pier, niegronie jednak; potem rozpocza godwk. Opakiwaa syna, cho kiedy y, sprawi jej ogrom cierpie. Podejrzewano wic, e istotnym powodem rozpaczy by nie tyle jego zgon, ile bl z przyczyny utraty znaczenia, uraona ambicja, dza wadzy. Domna nie moga cierpie, e powrci do zwykego ycia jako kobieta prywatna, nie majc ju honorw, stray, paacw, czoobitnoci, wszelkich urokw i caego blichtru wadzy. Makrynus wszake nie zmieni niczego w jej otoczeniu. Bya wic nadal traktowana jako cesarzowa, mieszkaa w paacu, stra za trzymali pretorianie. Z wdzicznoci przystpia do knowa przeciw nowemu panu imperium. Ziona tak ku niemu nienawici, e nawet nie raczya odpisa na yczliwy list kondolencyjny, jaki do niej wystosowa. Prbowaa podburzy onierzy swej stray, chciaa - tak przypuszczano - sama obj

wadz, cho w Rzymie nigdy dotychczas adna kobieta nie rzdzia jawnie i bezporednio. Makrynus zareagowa stanowczo, ale po ludzku: rozkaza jej opuci Antiochi i zamieszka, gdzie zechce, ale w charakterze osoby prywatnej. Odczua to jako cios najokrutniejszy. Wkrtce potem zmara wedug jednych z godu, wedug innych skutkiem raka piersi, na co podobno cierpiaa od dawna, wspomniana za rana przyspieszya postpy choroby. Tak odesza kobieta inteligentna i ambitna, ktr los wynis z niewielkiego miasta Syrii - bya tam crk kapana - na same szczyty dostojestwa, bogactw i chway, ale po to tylko, by da jej bezmiar blu. Musiaa znosi duo upokorze, gdy na dworze jej ma Sewera niemal o wszystkim decydowa prefekt Plautian. Przez wiele lat towarzyszc schorowanemu cesarzowi bezsilnie obserwowaa narastanie wzajemnej nienawici synw. Nienawi ta doprowadzia wreszcie do tego, e Geta zosta zamordowany przez oficerw Karakalli dosownie w jej objciach, a jej samej nie wolno byo nawet objawi blu. Staa si nastpnie wiadkiem krwawych rzdw syna; co prawda miaa wtedy sporo do powiedzenia w sprawach wewntrznych pastwa, syna bowiem absorboway gwnie igrzyska, wojny, ycie obozowe legionw. Ale wraz z jego mierci run take cay jej wiat. Nie miaa nikogo, z kim mogaby wiza nadzieje. Pierwsze decyzje Makrynusa byy rozumne i sprawiedliwe. Uaskawi osoby skazane z oskarenia o obraz majestatu, przerwa ju toczce si procesy. Sprowadzi do dawnego wymiaru podwojony przez Karakall podatek od wyzwole, spadkw i darowizn. Krytykowano natomiast polityk personaln nowego cesarza uwaajc, e wysuwa on na wysokie stanowiska osoby niegodne lub w trybie niewaciwym. Na przykad oburzenie senatorw wywoao to, e Adwentus zosta wysany do stolicy od razu jako senator i prefekt miasta, cho nie sprawowa dotychczas konsulatu. Ale przecie Makrynus musia wynagrodzi czym czowieka, ktry piknym gestem odtrci purpur cesarsk i przez to umoliwi jego wybr! Inne nominacje byy te z pewnoci czym usprawiedliwione. Sam Makrynus nie mg przyjecha do Rzymu, musia bowiem strzec granicy wschodniej, ktrej zagraaa inwazja Partw. W walkach z nimi w 217 roku nie mia sukcesw i wiosn nastpnego zawar pokj, w ktrym zobowiza si do wydania jecw i zapacenia krlowi 50 milionw sestercw, zatrzymujc jednak zdobyte przez Sewera ziemie Mezopotamii. To mu wystarczyo, aby na monetach umieci napis Victoria Parthica, Zwycistwo Partyjskie. Take w stosunku do Armeczykw prowadzi wojn ugodow. Najwicej czasu spdza cesarz w Antiochii, miecie penym urokw i wspaniaoci, yjc wygodnie, moe nawet nieco ulegajc pewnemu rozleniwieniu. Niektrzy twierdzili zoliwie, e zajmuje go gwnie pielgnacja brdki, mie spacery wolnym krokiem, rozmowy prowadzone ciszonym gosem, w tym za wszystkim pozuje na sposb bycia Marka Aureliusza - ludzie starsi jeszcze pamitali tego wielkiego wadc - nie ma jednak jego siy woli i nie potrafi oprze si pewnym pokusom, na przykad ogldaniu przedstawie, popisw tancerzy, suchaniu gry muzykw, a take strojeniu si bogato i wytwornie. Oczywicie byy to wszystko drobiazgi bez znaczenia, usprawiedliwione zreszt tym, e znikd nie zagraao

powaniejsze niebezpieczestwo, cesarz wic czu si spokojny i jakby rozluniony. Ale wanie owe drobiazgi, w styl ycia, nawet ubir, niezmiernie draniy onierzy, ktrych ideaem by i pozosta Karakalla, zadowalajcy si byle czym, wrcz prostacki. Inne znowu oddziay, stacjonujce w tymczasowych obozach pod namiotami, burzyy si z powodu niewygd. Zostay cignite z rnych krain jeszcze przez Karakall w zwizku z przygotowywan wypraw przeciw Partom. Tymczasem wojna nie przyniosa nikomu ani sawy, ani zdobyczy, onierze czuli si zawiedzeni, chcieliby powrci do krajw macierzystych, Makrynus natomiast wci utrzymywa koncentracj tych oddziaw, czekajc zapewne na cakowite wyjanienie sytuacji u gra nic wschodnich. Z tego te powodu wcale nie pieszy si z przyjazdem do stolicy, cho tam bardzo go oczekiwano. Uczyni wreszcie fatalne posunicie w stosunku do onierzy. Ogosi mianowicie, e nowo wstpujcy do suby bd otrzymywali od w takiej wysokoci, jak ustanowi Sewer, niszy zatem od wprowadzonego za Karakalli. Cho nie naruszao to w niczym przywilejw i wynagrodze przysugujcym onierzom starszym, to jednak odczuli oni w tym zapowied, e w przyszoci rwnie im zostanie odebrane to, co tak hojnie da cesarz poprzedni. Makrynus by moe zdawa sobie spraw z narastajcego niezadowolenia wojsk i prbowa nawet temu zaradzi, zbyt jednak pno i niezbyt udolnie. Zada od senatu, by uznano Karakall za boga, co oczywicie si stao. Zmary cesarz otrzyma wityni, kult, kapanw. Jeli Makrynus rzeczywicie odegra decydujc rol w przygotowywaniu zamachu na Karakall, to bya to ironia losu niezwyka: morderca ubstwia swoj ofiar! W maju 218 roku gruchna po krainach wie, e w witym miecie Emesa pojawi si legalny nastpca Karakalli, jego syn. W cigu zaledwie miesica Makrynus zosta pokonany na polach bitew i opuszczony przez wszystkich musia ucieka w przebraniu prostego onierza przez kraje Azji Mniejszej w kierunku Rzymu. Schwytano go w Chalcedonie i wieziono z powrotem do Antiochii jako pospolitego przestpc na wozie. Po drodze dowiedzia si, e zosta zabity jego syn, Diadumenian, ktrego przed niecaym miesicem uczyni wspwadc, augustem. Chopiec ponis mier podczas ucieczki do Partw, dopadnity przez pocig. Na wie o tym Makrynus usiowa popeni samobjstwo, rzucajc si z wozu w miejscu urwistym, ale tylko zama obojczyk. Wkrtce potem zosta zabity przez centuriona, a jego ciao leao przy drodze nie pogrzebane jeszcze przez czas jaki, aby mg rozkoszowa si tym widokiem zwycizca, czternastoletni chopiec, rzekomy syn Karakalli, znany w historii jako cesarz Heliogabal.

XXVI

HELIOGABAL

---oOo---

(VARIUS AVITUS)
Urodzony w 204 roku. Zmar 11 marca 222 roku. Panowa jako Imperator Caesar Marcus Aurelius Antoninus Augustus od 16 maja 218 roku do 11 marca 222 roku. Nie zosta zaliczony w poczet bogw.

Z EMESY DO RZYMU

Emesa (obecnie Homs), syryjskie miasto nad rzek Orontesem, bya w

staroytnoci wielkim orodkiem kultu religijnego. Odbierao tam cze bstwo soneczne zwane z semicka Elah Gabal, Pan Gry, co Grecy sprytnie przeinaczyli na Heliogabal (wyraz helios oznacza bowiem w grece soce). yjcy w tamtych czasach i ze wschodnich krain pochodzcy historyk Herodian tak to opisywa: Ogromn wityni zdobi mnstwo zota i srebra oraz kosztownych kamieni. Czcicielami s nie tylko tamtejsi mieszkacy, ale take wszyscy ssiedni satrapowie i krlowie barbarzycw, lc bogu corocznie drogocenne dary. Nie ma tam wcale posgu, jak u Grekw i Rzymian, ani adnej podobizny boga sporzdzonej rk ludzk, tylko jaki bardzo duy kamie, na dole okrgy, a koczcy si ostro, barwy czarnej. Pobona wie gosi, e spad z nieba. Pokazuj

te na nim mae wypukoci i zagbienia, a nie uznajc go za dzieo rk ludzkich upatruj w nim podobizn boga Soca (wedug przekadu L. Piotrowicza). Godno arcykapana wityni pozostawaa najprawdopodobniej w jednej rodzinie. Za cesarza Kommodusa piastowa j Juliusz Basjanus, z pochodzenia Syryjczyk, ale obywatel rzymski, jak wskazuje nazwisko. Mia dwie crki, Juli Domn i Juli Mez. Pierwsz z nich pozna Septymiusz Sewer, gdy przebywa w Syrii jako dowdca legionu, a polubi w kilka lat pniej ju jako namiestnik Galii Lugduskiej. Gdy zosta cesarzem, ona staa si pierwsz pani imperium, i to nie tylko w sensie honorowym. Jako kobieta ambitna, energiczna, inteligentna wywieraa bowiem duy wpyw na sprawy polityczne zarwno za ycia ma, jak i po jego mierci, gdy panowa Karakalla. Kariera Domny wpyna te na losy jej siostry, Julii Mezy, ktra rwnie zamieszkaa w Rzymie, stale przebywaa w paacu cesarskim i zebraa ogromne bogactwa. Polubia Juliusza Awitusa, take pochodzcego z Syrii, ktry sprawujc kolejno coraz wysze urzdy, zwaszcza w prowincjach wschodnich, doszed wreszcie do konsulatu. Zmar przed rokiem 218 na Cyprze; z maestwa z Mez pozostawi dwie crki, Soemias i Mame, ktrych mowie rwnie byli rodem z Syrii. M Soemias, Wariusz Marcellus, nalea do stanu ekwitw, zosta jednak pniej senatorem i sprawowa namiestnictwo Numidii. Mia z Soemias kilkoro dzieci, wrd nich syna, ktremu dano przydomek dziadka - Awitus. M Mamei pozosta natomiast ekwit; jego syn, Aleksjan, nosi po pradziadku macierzystym przydomek Basjanus. Kiedy w 217 roku zosta zamordowany Karakalla, a jego matka, Julia Domna, popenia w kilka miesicy pniej samobjstwo, cesarz Makrynus rozkaza, by Julia Meza przeniosa si wraz ze swymi crkami i wnukami do Emesy. Miaa odtd y w rodzinnym, prowincjonalnym miecie jako osoba prywatna, zachowujc jednak wszystkie swobody osobiste i cay majtek, z dala wszake od blasku stolicy, wielkiej polityki, moliwoci intrygowania. Zarzdzenie to, bardzo ludzkie, byo jednak bdem Makrynusa. Nie doceni ambicji Mezy, jej przebiegoci, wpyww i bogactwa, a take przywizania onierzy do Karakalli. W Emesie chopcy zgodnie z tradycj rodzinn sprawowali funkcje kultowe w wityni El Gabala, cho starszy z nich, Awitus, liczy sobie wwczas dopiero 14 lat, modszy za, Aleksjan - zaledwie 10. Awitus wystpowa jako arcykapan; ubiera si - jak wspomina Herodian - w szat purpurow, przetykan zotem, o rkawach tak szerokich, e zwisay mu a do stp; nogi od bioder do kocw palcw pokrywao purpurowozociste odzienie; na gowie mia wieniec, ktrego kwiatami byy drogie kamienie. W rozkwicie modoci by z wygldu najpikniejszy ze wszystkich wczesnych modziecw. Poniewa jednoczy pikno ciaa, wdzik chopicy i powab stroju, mona byo porwnywa go z Dionizjosem, jak go przedstawiaj na piknych obrazach. Orientalne naboestwa cigay tumy widzw, a modziutki arcykapan pradawnym obyczajem odprawia je taczc wok otarza przy muzyce fletw i piszczaek oraz w takt uderze bbnw. Odwiedzao wityni wielu onierzy, due bowiem oddziay cignite przez Karakall przeciw

Partom wci obozoway w okolicy. Nagle gruchna wrd nich pogoska, e w pikny chopiec, arcykapan wcale nie jest synem Wariusza Marcellusa; jego prawdziwym ojcem by nie kto inny, tylko sam cesarz Karakalla! Kiedy bowiem przed laty tak opowiadano - caa rodzina mieszkaa w paacu cesarskim w Rzymie, mody Karakalla chtnie odwiedza pokoje swej ciotki Julii Mezy i szczeglnie upodoba sobie jej crk Soemias. A zatem chopiec zwany Awitusem, rzekomy syn Marcellusa, ma prawo do nazwiska i dziedzictwa swego cesarskiego ojca! Rozeszy si jednoczenie wieci, e Meza i Soemias posiadaj niesychane skarby i hojnie wynagrodz tych, ktrzy by pomogli chopcu odzyska naleny mu spadek po ojcu: purpur i tron. Wielk rol w urabianiu nastrojw onierzy odgrywa jeden z wyszych oficerw, Waleriusz Komazon Eutychian, a take wychowawca chopca, Gannys. W nocy z 15 na 16 maja 218 roku Awitus zosta potajemnie przewieziony do pobliskiego obozu, wedug jednych rde bez wiedzy babki i matki, wedug innych - razem z nimi. Dalszy tok wydarze wskazuje, e prawdziwa jest ta druga wersja. Nazajutrz rankiem pokazano chopca onierzom, ogaszajc zarazem, e jest synem Karakalli i jako taki powraca do oficjalnego i penego nazwiska ojca: Marek Aureliusz Antoninus. Narzucono mu paszcz purpurowy, okrzyknito go cesarzem, obz za zaczto umacnia, przewidujc atak wojsk Makrynusa. Tak wkroczy do historii chopaczek, ktrego wspczeni zwali najczciej Pseudo-Antoninusem albo Asyryjczykiem, albo te Sardanapalem, na zawsze jednak przylgno do imi jego boga - Heliogabal. Prefekt Ulpiusz Julian, znajdujcy si najbliej miejsca owych wydarze, bez wahania popieszy na czele kohort, ktre mia pod rk, aby stumi rebeli w zarodku. I byby zdoby obz za pierwszym szturmem, a Heliogabal zginby w tyme dniu i historia nic by o nim nie wiedziaa. Jednake Julian przerwa natarcie sdzc, e tamci poddadz si bez walki, a moe po prostu nie chcia atakowa w nocy. Swoim ludziom ufa, byo bowiem wrd nich sporo rodem z Mauretanii i dlatego oddanych Makrynusowi, pochodzcemu rwnie z tej krainy. A tymczasem w cigu nocy sytuacja odmienia si zupenie. Tajni wysannicy z obozu przyrzekli ogromne pienidze kademu, kto przejdzie na ich stron, temu za szeregowcowi, ktry by zabi oficera wiernego Makrynusowi, obiecywali stanowisko i majtek po zabitym. Tote gdy rankiem na obwarowaniach obozu ukaza si rzekomy Antoninus i rozlegy si okrzyki: Oto syn Karakalli, umiowanego cesarza! - w oddziaach oblegajcych doszo do zamieszania, odstpstw, buntu i zabjstw. Oficerowie usiujcy powstrzyma swych ludzi legli zasieczeni mieczami. Sam prefekt zdoa uciec, zosta jednak wkrtce odnaleziony w jakiej kryjwce i zabity. Na wie o buncie Makrynus ruszy z Antiochii do Apamei, lecej w poowie drogi pomidzy stolic Syrii a Emes; sta tam wwczas jeden z legionw. Tu wanie cesarz ogosi Diadumeniana, swego syna, augustem, a wic wspwadc, cho chopiec dopiero wkracza w dziesity rok ycia. Uczyni to, aby mie okazj i pretekst do okazania onierzom wyjtkowej szczodrobliwoci, a w ten sposb utrzymania ich przy sobie. Kady legionista mia dosta po 20.000 sestercw, z tego po 4000 od razu. Cesarz

obieca rwnie przywrcenie przywilejw, ktre poprzednio ograniczy ze wzgldw oszczdnociowych. Dla ludnoci miasta wyda uczt. Wszystko to rzekomo tylko z powodu powoania syna na wspwadc. O buncie w Emesie oficjalnie nie wspominano ani sowem. Ale podczas uroczystoci pojawi si przed cesarzem onierz ze sporym tumokiem chust przewizanym sznurami i opiecztowanym sygnetem prefekta Ulpiusza Juliana. Oznajmi, e przybywa wprost od prefekta i przywozi odcit gow rzekomego syna Karakalli. Gdy jednak rozwinito skrwawione chusty, ukazaa si gowa - Ulpiusza Juliana. onierz tymczasem znik. Makrynus powrci natychmiast do Antiochii, a legion z Apamei przyczy si niebawem do wojsk Heliogabala. Obaj cesarze prowadzili gorczkow dziaalno wysyajc kurierw, listy, wezwania na wszystkie strony i do wszystkich miast, namiestnikw obozw legionowych, zwaszcza w prowincjach wschodnich, gdzie miao zapa rozstrzygnicie. Obaj dali poparcia dla susznej, to jest swojej sprawy, obaj pitnowali przeciwnika niemal tymi samymi sowy jako zdrajc, wroga ojczyzny, uzurpatora. Heliogabal oskara Makrynusa o zamordowanie Karakalli, Makrynus za szydzi z chopca traktujc go jak szaleca. Wysi urzdnicy i dowdcy znaleli si w. sytuacji nie do pozazdroszczenia. Co mieli czyni, jak postpowa? Kady gest przyjazny temu lub tamtemu mg grozi konsekwencjami, a neutralno byaby take karana - bez wzgldu na to, kto zwyciy. W licie do prefekta Rzymu, odczytanym w senacie, Makrynus rzeczowo przedstawi niekorzystn sytuacj, do jakiej doprowadziy rne posunicia Sewera i Karakalli, midzy innymi rozprzgajce dyscyplin wojskow. Cho niepodobna - twierdzi - wypaci onierzom penego odu i nagrd, albowiem wydatki na ten cel wzrosy za Karakalli a o 280 milionw sestercw, to wszake jest rwnie niemoliwe nie da im niczego. Przyczyn buntu upatrywa w tym, e nowo zacignici onierze domagali si tych samych przywilejw, ktre przysugiway sucym duej, ci za ostatni poparli spraw swych modszych kolegw. Byy w tym licie sowa brzmice tragicznie: auj, e mam syna, ale pociech dla mnie jest to; em przey bratobjc, ktry chcia wiat doprowadzi do zguby. Wiem wprawdzie, e wielu wyej by stawiao sam mono ujrzenia zwok zamordowanego cesarza nad swe wasne ycie, nie sdz wszake, aby ktokolwiek yczy mi mierci. W tym miejscu jeden z senatorw, znany przygupek, krzykn: Wszyscy modlimy si o to! Innym momentem, ktry podczas tego ponurego posiedzenia wywoa umiech na twarzach senatorw, byy sowa Makrynusa wymiewajce dziecinny wiek Heliogabala - jakby zupenie zapomnia o tym, e wanie mianowa swego jeszcze modszego syna augustem! Jak byo do przewidzenia, senat z ca gotowoci uchwali wszystko, czego chcia cesarz. Uroczycie wypowiedziano wojn uzurpatorowi, Heliogabalowi oraz jego bratu ciotecznemu, Aleksjanowi. Potwierdzono te pen amnesti, jak Makrynus przyzna tym onierzom, ktrzy odstpi od samozwaca. Kiedy jednak w Rzymie dochodzio lub ju doszo do owych uchwa, w Syrii zapado rozstrzygnicie. 8 czerwca wojska Heliogabala i Makrynusa stoczyy bitw w pobliu

Antiochii. Kohortami cesarza arcykapana dowodzi jego wychowawca Gannys, nie majcy chyba adnego dowiadczenia militarnego, ale radzcy sobie zdumiewajco dobrze. W pocztkowej fazie starcia wrd oddziaw Makryna odwag odznaczyli si pretorianie, ktrzy nawet zaczli spycha przeciwnikw. Gdy zauwayy to Meza i Soemias, towarzyszce wojsku, zeskoczyy ze swych wozw, z paczem i lamentem wzywajc cofajcych si do powrotu, Ukaza si rwnie sam Heliogabal pdzcy na koniu z wycignitym mieczem, niby do walki. Jego onierze zatrzymali si i bitwa zacza si od nowa. A wkrtce potem zaama si i po prostu stchrzy Makrynus. Przerazi go meldunek, e jakie jego oddziay przeszy na tamt stron. Lkajc si zdrady oglnej porzuci swoich i uciek do Antiochii. A tymczasem jego wojska walczyy jeszcze przez kilka godzin, pki nie spostrzeono, e cesarza ju nie ma. Dopiero wtedy najpierw legionici, a potem take pretorianie zgodzili si przyj sub pod rozkazami Heliogabala. Makrynus wjecha do Antiochii goszc, e zwyciy buntownikw. Ale wie o klsce sza trop w trop za nim. Na ulicach dochodzio do zamieszek i bjek midzy stronnikami cesarza i samozwaca. W nocy Makrynus zgoli wosy i brdk, okry si zwykym paszczem i w towarzystwie tylko kilku wiernych oficerw ruszy jako wysannik rzekomo w tajnej misji. Pdzi niemal bez przerwy przez kraje Azji Mniejszej zdajc do Rzymu. I byby si uratowa, gdyby tam dotar twierdzi Kasjusz Dion - senat bowiem i lud w stolicy szczerze nienawidzili Karakalli, a wic i jego rzekomego syna. Tak si jednak nie stao; Makrynus zosta przypadkowo ujty w Chalcedonie. Przewoony z powrotem do Antiochii pod stra jak zwyky przestpca, zgin z rk centuriona po nieudanej prbie samobjstwa. Zabity zosta rwnie jego syn Diadumenian, podczas ucieczki do Partw. To wszystko stao si jeszcze w czerwcu 218 roku, najpniej na pocztku lipca. Od chwili mierci Makrynusa, a faktycznie ju od 8 czerwca, Heliogabal by wadc jedynym. Mia dopiero 14 lat, by wic najmodszym cesarzem, jaki w dotychczasowych dziejach Rzymu przywdzia purpur i panowa samodzielnie. Oczywicie, jeli nie liczy tych chopcw, ktrym ich cesarscy ojcowie przyznawali najwysze tytuy i godnoci jeszcze za swego ycia, jak to uczyni Marek Aureliusz z Kommodusem, Sewer z Karakall, Makrynus z Diadumenianem. Ale w tamtych wypadkach chodzio o fikcje, majce uatwi przejcie przez synw rzeczywistej wadzy w swoim czasie, Heliogabal natomiast formalnie nie mia nad sob lub obok siebie nikogo, by pod wzgldem prawnym panem jedynym. W rzeczywistoci sprawa przedstawiaa si inaczej: polityk kieroway osoby dorose z jego najbliszego otoczenia, a wic matka Soemias, babka Meza, a take Eutychian i Gannys. Ale zachcianki chopca coraz czciej daway zna o sobie. A byy to zachcianki ze i niebezpieczne. Chopiec bowiem, ponad wszelk wtpliwo psychicznie niezrwnowaony, mia szczeglny pocig do wszelkich perwersji, a poczucie nieograniczonej swobody pozwalao mu coraz bujniej rozwija skonnoci ze, nawet zbrodnicze. Rozwizy tryb ycia, zamiowanie do niebywaego przepychu i najwymylniejszych orgii erotycznych - to wszystko, co wczeni

Rzymianie uznawali za typowe dla Wschodu. Heliogabal poza tym czci i propagowa bstwa orientalne, a przede wszystkim Soce, w sposb tak oficjalny, jak nigdy dotychczas Rzym tego nie dowiadczy. To jednak miao objawi si dopiero w przyszoci, na razie za, to jest nazajutrz po bitwie, Heliogabal na czele wojska wkroczy do Antiochii. Aby utrzyma dyscyplin wrd swych onierzy, cesarz przyrzek kademu z nich po 2000 sestercw. I wypaci ca t sum. Pienidze wszake cign od mieszkacw! Ze stolicy Syrii wysa jako zwycizca dumny list do senatu w Rzymie. Zamieci w nim sporo szyderczych uwag o Makrynusie, oskara go te o zamordowanie Karakalli. Zoy wiele zwykych w takich wypadkach obietnic, midzy innymi zapewni uroczycie, e zawsze i we wszystkich sprawach bdzie naladowa postpowanie cesarzy Augusta i Marka Aureliusza. Podpisa w list, a take odezw do ludu stolicy, nadajc sam sobie i z gry wszelkie zwyczajowe przydomki, godnoci, tytuy. Nazwa si wic wnukiem Sewera, Piusem, czyli Pobonym, Feliksem, czyli Szczsnym, Augustem, prokonsulem, trybunem ludowym. Mg sobie pozwoli na to z caym spokojem, senat bowiem zareagowa z normaln sualczoci. Aprobowa oczywicie ca tytulatur samozwaca, a Makrynusa i jego syna - jeszcze nie wiedziano o ich mierci - ogosi wrogami publicznymi, czyli osobami wyjtymi spod prawa, urgajc im i zorzeczc dokadnie tak samo, jak niemal przed miesicem czyni to w stosunku do Heliogabala. Sawiono te jawnie i oficjalnie pami tak znienawidzonego Karakalli, bagajc bogw, aby syn jego, Heliogabal, okaza si godny ojca. Miao si to zici rycho i z naddatkiem. Po kilku miesicach spdzonych w Antiochii mody cesarz przewdrowa wraz z dworem przez kraje Azji Mniejszej i jesieni stan w Bitynii, gdzie zatrzyma si na zim w Nikomedii. Zajmowa si gwnie odprawianiem naboestw ku czci swego boga; ubrany w szaty purpurowe przetykane zotem podzwania naszyjnikami i naramiennikami; na gowie mia rodzaj zocistej tiary, wysadzanej drogimi kamieniami. Ceni w ogle tylko tkaniny chiskie, a wic jedwabne, gardzi natomiast wenian odzie rzymsk i greck. Do Rzymu przesa obraz wielkich rozmiarw, przedstawiajcy go w stroju arcykapana podczas skadania ofiar swemu kamiennemu bogu. Obraz w zawis w sali posiedze senatu wysoko nad posgiem bogini Zwycistwa, przed ktrym, jak kaza zwyczaj, senatorzy schodzc si na posiedzenia skadali ofiar z kadzida i wina. Wyniesienie syryjskiego boka nad symbol rzymskich zwycistw i podbojw miao swoj gbok wymow. Rzym wiedzia, czego ma si spodziewa. Wiedzia rwnie i to, e podczas pobytu Heliogabala w Syrii wyroki mierci dotkny wielu wyszych urzdnikw i dowdcw, ktrzy sprzyjali Makrynusowi, zwaszcza w krainach wschodnich. Ale wrd ofiar znalaz si rwnie Gannys, tak zasuony dla sprawy Heliogabala; podobno mia nawet zosta mem jego matki, Soemias, i otrzyma tytu cezara. Narazi si wszake chopcu tym, e nakania go do umiaru i powagi. Cesarz zabi go wasn rk w Nikomedii.

Przychodziy te wieci o tym, e tu i wdzie dowdcy, a take inni ludzie rnych zawodw, usiowali wznieci bunt i przywdziewali purpur cesarsk. Zachca uzurpatorw olniewajcy, szybki sukces Heliogabala. Prby takie zostay wszdzie szybko zdawione, ale bya to zapowied tego, co miao dzia si w caym imperium ju za lat kilkanacie. Wiosn 219 roku cesarz wyruszy w niepieszn podr do Rzymu. Droga wioda przez Tracj, prowincje naddunajskie i Alpy. Do swej stolicy cesarski arcykapan Soca wjecha pnym latem, by nigdy ju nie opuci tego miasta.

BOGI I LUDZIE SZALEJ

Ju si ma pod koniec staroytnemu wiatu - wszystko co w nim yo psuje si, rozprzga i szaleje - bogi i ludzie szalej. Czy te tylekro powtarzane sowa pocztkowe Irydiona - dramatu, ktrego akcja rozgrywa si w Rzymie za Heliogabala - odpowiadaj prawdzie? Kiedy czyta si, jak czyni to Krasiski, rda antyczne oraz wywody historykw pniejszych, surowy sd o tamtych czasach wydaje si w peni uzasadniony. Przewrotna pobono na pokaz i najdziksze pomysy erotyczne, orgie i krew, wyuzdana zmysowo, okruciestwo i bazestwo - oto esencja staroytnych relacji o panowaniu Heliogabala. Na pewno duo w nich przesady, fikcji, ubarwie. W kamliwoci celuje zwaszcza ywot cesarza w dziele Pisarze historii cesarskiej, a na nim to gwnie, porednio lub bezporednio, opiera si poeta tworzc Irydiona. Ale i to, co wydaje si wiarygodne w antycznych przekazach, kae nam twierdzi, e Heliogabal nalea do najgorszych, bo wrcz obkanych, wadcw w caej historii Rzymu. Nic wic dziwnego, e poeta wybra wanie te czasy za to utworu przedstawiajcego ruin dawnego wiata. Co prawda z punktu widzenia cile politycznego do koca Rzymu staroytnego byo jeszcze daleko. Przecie panowanie Heliogabala przypada prawie dokadnie na poow piciowiekowej historii cesarstwa. Mijao wtedy mniej wicej dwa i p stulecia od chwili, kiedy August sta si panem imperium, a miao upyn jeszcze tyle samo, nim ostatni cesarz Zachodu zszed ze sceny dziejowej. Take jeli chodzi o sprawy religii i kultury, najwaniejsze przemiany, oznaczajce kres antyku, miay si dopiero dokona. Mimo tych wszystkich zastrzee, trzeba przyzna, e wizja poetycka w Irydionie ma historyczne podstawy, a przytoczone sowa trafnie ujmuj istot rzeczy: czas Heliogabala szczeglnie wyrazicie symbolizuje kres dawnych wartoci. Jak si to wszystko zaczo w samym Rzymie? Pitnastoletni cesarz, oczekiwany w stolicy od ponad roku, wjecha do niej uroczycie latem 219 roku. Pokaza si swemu ludowi w jedwabnej powczystej, zocistopurpurowej szacie wschodniego arcykapana, wymalowany jak kobieta. Rozdano wrd ludu dary, urzdzono igrzyska, jak dziao si to zawsze po kadym przybyciu (adventus) panujcego. Pierwsz i naczeln trosk Heliogabala byo sprowadzenie czarnego kamienia czczonego w Emesie. Wybudowa mu dwie witynie, obie

ogromne i wspaniae. Jedna stana na Palatynie tu obok cesarskiego paacu i zwaa si Elagabalium, druga za w ogrodach wzgrza eskwiliskiego. Palatyska miaa sta si gwnym orodkiem, nowej, solarnej, czyli sonecznej, religii. Przeniesiono tam najwiksze witoci Rzymu, symbole jego potgi, chway i wiecznego trwania, a wic ogie Westy, palladium, czyli tajemniczy posek pochodzcy rzekomo z Troi, tarcze boga Marsa, a take czarny kamie bogini Kybele, sprowadzony z Azji Mniejszej jeszcze w czasach republiki. Modziutki cesarz zjawia si przy otarzach wityni kadego ranka i skada krwawe ofiary z bykw i owiec, zapala stosy wonnoci, wylewa najlepsze wino. Potem odprawia wok swego boga taniec rytualny wraz z syryjskimi dziewczynami uderzajcymi w bbenki i cymbay. Obowizkowo musieli uczestniczy w tym orientalnym obrzdzie przynajmniej jako widzowie senatorzy, dostojnicy i oficerowie, a wielu z nich suyo przy otarzach w roli ministrantw. Odziani w szaty wschodnie, lune i sigajce do stp, o dugich rkawach, zdobne przez rodek purpurowym pasem, na nogach mieli obuwie pcienne, jak syryjscy kapani i prorocy. Nosili w zotych naczyniach na gowie wntrznoci zwierzt i kadzida. Suba podczas rytualnych czynnoci uchodzia za wielki zaszczyt i wyrnienie nawet dla senatorw, cho zwykle funkcje te wykonywali niewolnicy. Kulty i posgi rozmaitych bstw sprowadzano do Rzymu z Grecji i Wschodu oficjalnie lub pprywatnie ju od wiekw, ostatecznie wic wybaczono by cesarzowi, e tak czci w gaz otacza, cho widok pana imperium plsajcego wok otarza wrd wijcych si dziewczyn musia by dla wiadkw czym w najwyszym stopniu gorszcym. Prawdziw jednak obraz uczu religijnych i patriotycznych byo to, e Heliogabal chcia postawi swego boga nawet przed Jowiszem Kapitoliskim. Zmierza ku temu, by kult solarny sta si now i wszechogarniajc religi pastwa, cementem jego jednoci, zwieczeniem gmachu rnorodnych wierze yjcych wrd ludw cesarstwa. W wczesnym wiecie istniaa wyrana tendencja do czenia rozmaitych kultw, wiar i bstw w pewn wysz cao. Zwie si owa tendencja synkretyzmem, a Heliogabal mgby uchodzi za jej rzecznika i przedstawiciela. Co prawda realizowa swe pomysy w sposb dziecinny i mieszny. Ubzdura sobie, e jego bg musi mie on. Atena, czyli Minerwa, nie wydaa mu si kandydatk odpowiedni, bo to i nieprzystpna dziewica, i zawsze uzbrojona. Wybr pad ostatecznie na bogini czczon w Afryce, zwaszcza w Kartaginie. Zwano j po acinie Caelestis, po grecku Urani, czyli Niebiask, a krya si pod jej postaci prastara semicka pani Tanit, czy te Tinnit. Cesarz uzna, e reprezentuje ona rwnie Ksiyc (po grecku rodzaju eskiego Selene). Czy nie jest to wymarzona partia dla Heliosa - Soca? Posg jej przewieziono natychmiast z Kartaginy do Rzymu i odbyy si uroczystoci zalubin. Mieszkacy Italii i Rzymu musieli wici je radonie, zarwno publicznie, jak i prywatnie w swych domach. Cesarz zada, aby oblubienicy Heliosa wypacono godny posag i zoono odpowiednie dary. Corocznie w poowie lata sza wspaniaa procesja z Palatynu do wityni na Eskwilinie, towarzyszc bogu, ktry zmienia na pewien czas sw

siedzib. Gaz jecha na wozie zoconym i wysadzanym drogimi kamieniami, zaprzonym w sze nieskalanie biaych koni w pozocistej uprzy; lejce przyczepiano do posgu, co czyni miao wraenie, e on sam powozi. Naprawd za prowadzi konie wasnorcznie Heliogabal, trzymajc pierwsz par za uzdy tu przy pyskach, twarz zwrcony ku bogu i patrzcy tylko w niego. Tak szed tyem przez ca tras procesji. Oczywicie dbano o bezpieczestwo cesarza: drog wysypano uprzednio zocistym piaskiem, a po obu stronach szli onierze z tarczami. Wok toczy si tum potrzsajc pochodniami i rzucajc przed toczcy si wz wiece i kwiaty. w wity pojazd poprzedzay posgi wszystkich bogw, niesiono dary wotywne, kosztownoci, insygnia wadzy cesarskiej. Maszeroway szeregi onierzy, kroczyli senatorzy i ekwici. A kiedy bg ju stan w wityni, cesarz wchodzi na wysokie wiee, wzniesione obok, i stamtd rzuca w cib przerne dary, a raczej tabliczki upowaniajce do odbioru darw wedug wypisanych symboli. Kto wic mia szczcie, mg zdoby zote lub srebrne naczynie, kosztowne szaty, a take rozmaite zwierzta hodowlane - prcz wieprzy. Tymi bowiem Heliogabal si brzydzi, ich misa, podobnie jak ydzi, nigdy nie jada. Wiemy te, e kaza si obrzeza - trzeba jednak pamita, i by to obyczaj nie tylko ydowski, ale do czsty wrd innych ludw Bliskiego Wschodu. Stosunek cesarza zarwno do judaizmu, jak i do chrzecijastwa, by przychylny. Podobno zamierza dopuci te kulty do swej palatyskiej wityni. Przeladowa chrzecijan za jego panowania nie byo adnych, to pewne. Biskupem Rzymu w czasach Heliogabala by Kalikst, ktry jeszcze przed swym pontyfikatem zarzdza podziemnym cmentarzem chrzecijaskim przy via Appia. Dlatego te katakumby te, najczciej zwiedzane, nosz dotychczas jego imi. S one wane rwnie dlatego, e tam chowano zmarych biskupw Rzymu III wieku, wrd nich take samego Kaliksta. Ale wczesna gmina chrzecijaska, cho wolna od grozy przeladowa - a moe wanie dlatego - miaa wane wewntrzne problemy; wstrzsay ni mianowicie spory doktrynalne i personalne. Gwnym przeciwnikiem Kaliksta by kapan Hipolit, pniej uznany za witego, wybitny teolog, piszcy po grecku. Niektrzy twierdz nawet, e zosta on formalnie drugim biskupem Rzymu, a wic antypapieem, pierwszym w dziejach; pewne to wszake nie jest. Jeli, jak si rzeko, religijne pomysy i obrzdki Heliogabala mona by jako usprawiedliwia, uznajc je raczej za dziecinne ni szkodliwe, to jego poczynania w ryciu prywatnym wiadcz dobitnie, e by osobowoci patologiczn, a przejawy zwyrodnienia nasilay si i potgoway w miar tego, jak uwiadamia sobie sw cakowit bezkarno. Wnet po przybyciu do Rzymu oeni si, aby - tak gosi - zosta jak najrychlej ojcem. On, ktry - oburza si Kasjusz Dion - nie by nawet mczyzn! Polubi Korneli Paul. Ceremonie weselne byy wspaniae i kosztowne. Obsypano darami senatorw i ekwitw oraz ich ony. Urzdzono przyjcie dla ludu, po 600 sestercw na osob, i dla onierzy, po 1000 sestercw. Byy walki gladiatorw, a podczas pokazu polowania w amfiteatrze zabito mnstwo zwierzt, w tym jednego sonia i 51 tygrysw, wicej ni kiedykolwiek dotychczas w ramach jednego spektaklu. Ale

mniej wicej po roku Heliogabal rozwid si zarzucajc onie, e ma skaz na ciele. W jej miejsce wzi Emili Sewer, czym pogwaci najwitsze prawa Rzymu, wybranka bowiem bya westalk. Chepi si jednak, e czyni to umylnie, aby ze zwizku arcykapana i arcykapanki przyszy na wiat boskie dzieci. Ale znowu po kilkunastu miesicach rozsta si z ni, polubi za, chyba z przyczyn politycznych, Anni Faustyn, spokrewnion z rodem Marka Aureliusza. Jej ma kaza zabi. Maestwo byo krtkotrwae i cesarz powrci w objcia westalki. on podobno mia wicej, nie znamy wszake ich imion. Nie miao to zreszt wikszego znaczenia, Heliogabal bowiem obcowa z rnymi kobietami. Ale jednoczenie sam pragn zosta kobiet! Gotw by nawet podda si operacji, zreszt niewykonalnej ze wzgldu na wczesny poziom medycyny. Przebrany za kobiet pojawia si nocami w tawernach i domach publicznych, odgrywajc rol prostytutki. Wyczynia ze swym ciaem takie rzeczy, wspomina historyk, o ktrych wstyd mwi, wstyd sucha. Poniewa jednak wczenie si po miecie byo niebezpieczne, urzdzono dom publiczny w paacu. Przed jednym z pokojw, zasonitym kotar, cesarz sta nago, jak to czyniy prostytutki najniszej kategorii, zapraszajc rzekomych przechodniw kuszcym gosem, aby wstpili na chwil rozkoszy; byli to oczywicie przechodnie z gry zamwieni przez odpowiednich agentw. On za da zapaty za swe usugi i przechwala si publicznie, ilu ma wielbicieli, ile zarabia. Mao tego, znalaz sobie ma i zachowywa si jak jego ona, tak te kac si nazywa. Owym mem by niejaki Hierokles, niewolnik rodem z Azji Mniejszej, zawodowy wonica rydwanu. Zdarzyo si, e podczas wycigw w cyrku spad ze swego wozu tu przed lo cesarsk; hem zsun mu si z gowy i rozsypay si zociste wosy wok piknej twarzy modzieca. Urzeczony tym widokiem Heliogabal natychmiast rozkaza zabra go i przenie do paacu, a kiedy wonica przyszed do siebie i sprawdzi si rwnie w nocy, zosta na stae u boku cesarza jako jego m. Mia wpywy ogromne, niektrzy twierdzili, e w gruncie rzeczy to on panuje. Mia prawo nawet bi sw on, jeli schwyta j na cudzostwie z innymi mczyznami, a Heliogabal, niewtpliwie masochista, stara si usilnie, aby takich zdrad byo jak najwicej. Tote czsto widywano cesarza z oczyma podbitymi sicami, jak to zdarza si niewiernym paniom. Afekt do Hieroklesa nie by jak przelotn zachciank, lecz prawdziw pasj, mocno zakorzenion i dugotrwa. Podobno Heliogabal chcia nawet mianowa go cezarem, czyli nastpc. Ta sprawa doprowadzia do ostrego konfliktu z babk, Juli Mez, i bez wtpienia przyczynia si do pornienia cesarza z onierzami. Agenci donieli, e w maoazjatyckiej Smyrnie wystpuje atleta Aureliusz Zotikus, wietnie zbudowany i wspaniale mski. Sprowadzono go natychmiast do Rzymu, przywitano w paacu kwiatami i iluminacj, zaliczono do suby z tytuem cubicuIarius, co by mona przyrwna do godnoci szambelaskiej. A gdy Zotikus wprowadzony przed cesarza przywita go jako swego pana, Heliogabal przyj poz wstydliwej, wdziczcej si dziewczyny, zatrzepota oczami i rzek: Nie nazywaj mnie panem, jestem pani. Potem nastpia wsplna kpiel i uczta, podczas

ktrej Heliogabal lea czule przytulony do jego piersi, jak zwyky czyni hetery. Przeraony Hierokles przekupi kucharza i poda rywalowi napj ze specjalnym dodatkiem. Zotikus okaza si impotentem; upokorzony i zawiedziony cesarz odprawi go z paacu, a potem wygna z Rzymu i wreszcie z Italii. Podobnych spraw zdarzao si sporo; Heliogabal bowiem lubowa si w osobnikach o dorodnej mskoci i ciga ich zewszd. Chtnie wystpowa z nimi w wyuzdanych pozach i scenach, odgrywajc rol Wenery. A wszystko, co dziao si podczas lubienych przedstawie, odbywao si bez jakiegokolwiek udawania! Rwnie gorszcy by obdny i dziecinny zarazem luksus, jakim si otacza. Jada na srebrnych i zotych talerzach potrawy najbardziej wyszukane, na przykad pity wielbdw, grzebienie kogutw (wyrywano je ywcem!), sowicze i pawie jzyki, mdki rnych ptakw, jajka kuropatw, najrzadsze ryby. W kadym dniu lata wydawa uczty w innym kolorze. Kpa si w sadzawkach i wannach, ktrych wod zaprawiano winem, ranym olejkiem, szafranem. Przechadza si po salach penych kwiecia r, lilii, fiokw, narcyzw. Infantylnych pomysw mia bez liku. Ryby doprawia perami, w jadalni dosownie zasypywa goci patkami kwiatw, ale te podawa im potrawy z wosku, drewna, koci soniowej, zamiewajc si, gdy brali je za prawdziwe. Podczas uczt wygania na sal lwy i lamparty ku potwornemu przeraeniu goci; ale byy to bestie bez kw i pazurw. Kad biesiadnikw na skrzanych, nadymanych sofach, z ktrych podczas przyjcia wypuszczano ukradkiem powietrze, tak e wszyscy ldowali nagle na posadzce. Rwnie bawio go wrzucanie jadowitych wy w tum i obserwowanie paniki. Jedzi na rydwanie zaprzonym w sonie lub wielbdy. Lista takich bazestw wypenia cae strony w staroytnych relacjach. Naboestwa, udzia w orgiach i zabawach, igraszki i psoty, zabieray cesarzowi tyle czasu, e nie mg zajmowa si sprawami pastwa. A jeli ju kiedykolwiek to czyni, to gwnie w tym celu, aby najwyszymi godnociami obdarowywa ludzi moliwie najmniej na to zasugujcych. Na przykad w cigu godziny awansowali na odpowiedzialne stanowiska tancerze, wonice, fryzjerzy, poganiacze muw, gocy i kucharze. Do jakiej kategorii pomysw naley zaliczy senat niewieci powstay za Heliogabala? Obradowa on na Kwirynale pod przewodnictwem matki cesarza, Julii Soemias, a podejmowa uchway dotyczce towarzyskich przywilejw pa zamnych: ktra ktrej ma ustpowa, ktra ktr ma wita pocaunkiem, ktra ma jedzi pojazdem dla pa, ktra konno, ktra na koniu osiodanym, ktra na ole, ktra na wozie zaprzonym w muy, a ktra na cignionym przez woy, ktra w lektyce i jakiej - czy ze skry, czy z koci zwykej lub soniowej, czy ze srebra - i ktre mog nosi zoto lub drogie kamienie przy obuwiu (Historycy cesarstwa rzymskiego, przekad H. Szelest). Te sprawy towarzyskie zapewne miay znaczenie dla pa wspczesnych, ale w powoaniu owego senatu niewieciego byo take co symbolicznego, pastwem bowiem rzdziy wwczas dwie kobiety, Julia Meza i Julia Soemias, babka i matka cesarza. Ju podczas pierwszego posiedzenia senatu

po przyjedzie Heliogabala do Rzymu zjawiy si wraz z nim na sali obrad i zajy miejsca oficjalnie przy konsulach - rzecz w caych dziejach Rzymu niespotykana, dla wspczesnych wrcz wstrzsajca. Oburzano si, ale odpowiadao to sytuacji faktycznej. O sprawach najwaniejszych decydowaa zwaszcza Julia Meza, energiczna, ambitna, nie pozbawiona rozsdku, a korzystajca z rad i pomocy Eutychiana, piastujcego bardzo wysokie godnoci. Soemias natomiast pod wielu wzgldami przypominaa syna: trybem ycia, zamiowaniem do rozwizoci i przepychu. Rzecz to interesujca, i mimo szalestw na dworze i w stolicy, administracja dziaaa sprawnie. Co prawda nie bya te wystawiana na adn prb podczas tego panowania, nie prowadzono bowiem wojen, nie dokonywano reform wewntrznych, nie rozwijano dziaalnoci ustawodawczej. Wszystko szo jakby si rozpdu. Meza zdawaa sobie spraw, e jej wnukowi grozi co najgorszego dla kadego wadcy: mieszno i pogarda. Zapewne liczc si z jego upadkiem przeniosa swe wzgldy na wnuka modszego, Aleksjana, syna Mamei. Sprawia, e Heliogabal adoptowa go i mianowa cezarem. Stao si to 10 lipca 221 roku, gdy jeden mia lat 18, drugi za 12! Podczas posiedzenia senatu cesarz majc u boku babk i matk zoy oficjalne owiadczenie, gratulujc zarazem sam sobie, e w tak modym wieku staje si ojcem tak duego chopca. Zaznaczy, e czyni to z polecenia boga Elagabala i e daje synowi przydomek Aleksandra. Skd ten pomys? Czy chodzio tylko o zmian dotychczasowego imienia na podobne, lecz bardziej dostojne i sawne? A moe wpyn na t decyzj fakt, e wanie wwczas pojawi si w krainach bakaskich jaki samozwaniec, podajcy si za rzekomo zmartwychwstaego Aleksandra Wielkiego? Heliogabal przy caym swym infantylizmie nie by pozbawiony sprytu i zdawa sobie spraw, e syn jest w istocie rywalem, a w kadej chwili moe sta si nastpc. Wkrtce wic rozgorzaa w stolicy walka zwolennikw tego lub tamtego chopca. Starszy prbowa zgadzi modszego rnymi sposobami, lecz Julia Meza, Mamea i pretorianie dobrze go pilnowali. Aleksander cieszy si sympati onierzy majcych ju do szalestw zwyrodniaego cesarzyka; Heliogabal usiowa rwnie pozbawi go tytuu cezara, musia jednak i z tego zrezygnowa. Wreszcie ju w marcu 222 roku doszo niby do zgody. Przeciwnicy udali si wraz z Soemias do koszar pretorianw w tej samej lektyce. Tam Aleksandra przyjto radonie, cesarza za obojtnie. Obaj spdzili noc w wityni sztandarw, rankiem za - byo to 11 marca - Heliogabal zupenie nie pojmujc nastrojw wrd wojska kaza uwizi tych onierzy, ktrzy zbyt entuzjastycznie witali Aleksandra. Ale wanie tych bya przytaczajca wikszo. Doszo do rozruchw. Przeraony cesarz ukry si w skrzyni, ktr garstka wiernych miaa wynie z obozu. W ostatnim momencie zatrzymano ich i otwarto skrzyni. Heliogabal zosta zabity wraz z matk, zgin te Hierokles i wielu dworzan. Zwoki cesarza i Soemias wczono przez cay dzie po miecie, a wreszcie wrzucono do kanau; popyny nim do Tybru.

XXVII

ALEKSANDER SEWER

---oOo---

(MARCUS GESSIUS BASSIANUS ALEXIANUS)

Urodzony 1 grudnia 208 roku. Zmar 21 marca 235 roku. Od 10 lipca 221 roku Marcus Aurelius Alexander Caesar. Panowa od 11 marca 222 roku do 21 marca 235 roku jako Imperator Caesar Marcus Aurelius Severus Alexander Augustus. Zosta zaliczony w poczet bogw.

CESARZ I JEGO MATKA

Nie byo adnych wtpliwoci i waha po mierci Heliogabala, kto ma

zosta wadc, skoro jego modszy brat cioteczny, Aleksander, mia ju tytu cezara oraz poparcie pretorianw i swej babki, Julii Mezy. Tak wic znowu chopiec przywdzia purpur, tym razem trzynastoletni. I znowu miay rzdzi kobiety, to jest babka, Julia Meza, i matka, Julia Mamea. Senat zebrany w wityni Zgody przyzna mu jednego dnia wszelkie tytuy i godnoci. Da mu te przydomek Wielkiego i nazwisko Antoninusa, ale od obu tych cesarz zrcznie si wymwi, idc oczywicie za wskazwkami swych doradcw. Wielokrotnie, moe przez wiele godzin senat skandowa najbardziej pochlebcze okrzyki w rodzaju: Ty nasze ocalenie, ty nasze ycie! Wszystko w twojej mocy, wszystko zrobimy dla ciebie! Prawdziwy Augucie, niech bogowie otocz ci opiek! Bogowie dali nam ciebie, bogowie zachowuj nam ciebie! Wielki Aleksandrze, niech bogowie ci strzeg! Bogowie niemiertelni, dajcie Aleksandrowi dugie ycie! Byo tych okrzykw setki. Znamienne, e cesarz przyj nazwisko

Sewera; zapewne chciano w ten sposb zaznaczy, e nawie on do tradycji zaoyciela dynastii. Obie kobiety nauczone tragedi Heliogabala postpoway z chopcem surowiej i rozsdniej, a i on by z natury spokojny, zrwnowaony, wolny od gwatownych pasji i namitnoci. Otoczono go najlepszymi wychowawcami i nie pozwalano na adne ekstrawagancje. Efekt owego systemu by taki, e Aleksander pozosta przez cae ycie sympatycznym chopcem, nigdy nie dors do mskoci. Cesarz gwnie uczy si i spenia funkcje reprezentacyjne, natomiast do rzeczywistego prowadzenia spraw pastwa powoano stay doradczy zesp szesnastu powanych, dowiadczonych senatorw. Istniaa poza tym rada cesarska, consilium principis, liczca 50 senatorw i 20 ekwitw, wyrniajcych si znawstwem prawa, administracji, wojskowoci. Jedn z czoowych postaci nowej ekipy by pocztkowo czowiek, ktrego imi janie bdzie tak dugo w kulturze europejskiej, jak dugo pozostanie ona sob. Mowa o Domicjuszu Ulpianie, jednym z najwietniejszych znawcw prawa, jakich mia Rzym w swej historii. Pochodzi z fenickiego Tyru, za panowania Sewera pracowa w stolicy u boku znakomitego prawnika i prefekta pretorianw Papiniana jako jego asesor. Za Heliogabala zosta usunity, a moe nawet wygnany, ale Julia Mamea powoaa go natychmiast na najwysze stanowiska; wystawia to najlepsze wiadectwo jej znajomoci ludzi. By wic Ulpian kierownikiem sekretariatu cesarskiego, nastpnie prefektem zaopatrzenia, a ju w 222 roku, czyli po kilku miesicach, prefektem pretorianw, stajc si faktycznie jednym z najbardziej wpywowych ludzi w pastwie. Jednake w 223 roku doszo w stolicy do gwatownych rozruchw, a nawet bitew ulicznych midzy ludnoci a pretorianami. Walki rozptay si z bahej, jak to zwykle bywa, przyczyny, trway za trzy dni i pochony po obu stronach wiele istnie ludzkich. Zakoczyy si dopiero wtedy, gdy zewszd spychani pretorianie zagrozili podpaleniem miasta. Sam fakt, e wybucha taka zacieko, wskazuje dowodnie, jak chore byy stosunki polityczne i spoeczne w stolicy, czciowo skutkiem szalestw Heliogabala, ale nie tylko. Zmiana wadcy i stylu rzdw nie moga od razu uzdrowi sytuacji. Nigdy zreszt i nigdzie, nie tylko w staroytnym Rzymie, nie da si zaegna konfliktw tego rodzaju z dnia na dzie, a kto tego nie rozumie i nieustpliwie da cudw natychmiastowych, staje si z reguy sprawc nowych nie szcz. Ot po owych zamieszkach doprowadzono do formalnej zgody i uspokojenia, ale gniew pretorianw wcale nie wygas i wkrtce znalaz sobie ujcie. Noc onierze napadli na dom Ulpiana; przyczyn byo moe to, e skaza on na mier dwch swoich poprzednikw na tyme stanowisku, kreatury Heliogabala. Zaskoczony prefekt zdoa jeszcze uciec na Palatyn, schroni si u modego cesarza i jego matki, ale cigajcych wcale nie powstrzyma majestat purpury; dopadli go i zasiekli mieczami. Nie mamy dokadnego opisu tej nocnej sceny, atwo jednak odgadn, jakim wstrzsem, jakim przeyciem by dla chopca widok rozjuszonych onierzy i skrwawionych zwok dostojnika na posadzce. Nie mg

przewidzie, e za kilkanacie lat spotka go los taki sam. Podejrzewano, e waciwym sprawc rozruchw i zamordowania Ulpiana jest niejaki Epagatos, ktry odgrywa du rol w czasach Karakalli. Nie byo mowy, by ukara go w samym Rzymie, wci bowiem mia ogromne wpywy i mogoby doj do nowych rozruchw, uknuto wic intryg. Epagatos zosta wysany do Egiptu jako rzekomy nowy namiestnik tej prowincji, ale zgadzono go po cichu, ju na Cyprze. Typowy to przykad podstpnej, niemal ju bizantyjskiej polityki personalnej . Moliwe, e w jakim zwizku z napit sytuacj w stolicy pozostawaa te mier biskupa tego miasta, Kaliksta. Wedug tradycji zmar on mierci mczesk, ale za Aleksandra nie byo adnych przeladowa. Chyba wic zgin on z rki pogan podczas jakich przypadkowych zaj ulicznych; bo i namitnoci religijne rysoway si wwczas coraz ostrzej i gwatowniej. Ale to tylko przypuszczenie. Nastpc Kaliksta zosta Urban, pierwszy tego imienia na licie papiey, niewiele wszake mona o nim powiedzie. Na czym jednak polegaj niemiertelne zasugi Ulpiana? Ot nalea on do najznakomitszych znawcw, interpretatorw i badaczy prawa rzymskiego. Napisa ponad 280 ksig, w ktrych opracowa, wyjani i rozwin ustawy z najrniejszych dziedzin, a wszystko to w sposb wyjtkowo jasny i przystpny. O tym, jak ogromna i wysoko oceniana bya jego dziaalno, najwyraziciej wiadczy choby ten tylko fakt: gdy w trzy wieki pniej komisja prawnikw z rozkazu cesarza Justyniana opracowywaa zbir najwaniejszych opinii, zarzdze i objanie, zwany Digesta, trzeci cz caego materiau zaczerpnito wanie z ksig Ulpiana. Tak wic cho jego oryginalne prace zaginy, Ulpian poprzez Digesta ksztatowa w cigu wiekw i nadal ksztatuje zasady mylenia prawniczego we wszystkich krajach europejskiej wsplnoty kulturowej, a take w tych, ktre nie przyznaj si wprost do tego dziedzictwa. Jedno z okrele, jakie znajdujemy w opiniach Ulpiana, ma znaczenie wrcz historyczne. Stanowi ono pierwszy zwiastun prawniczy nowej formacji ustrojowej w cesarstwie rzymskim, a zarazem esencj absolutyzmu czasw nowoytnych. Stwierdza mianowicie Ulpian, e cesarz nie jest zwizany ustawami: princeps legibus solutus. Chyba rwny mu talentem prawniczym, pracowitoci i wpywem za ycia oraz u potomnych by Juliusz Paulus. I jego losy ukaday si bardzo podobnie: asesura u boku Papiniana, wygnanie za Heliogabala, czonkostwo rady za Aleksandra. Moe to on obj urzd prefekta pretorianw po mierci Ulpiana. Napisa setki rozpraw z zakresu swej dyscypliny, a ksigi jego pilnie wykorzystano ukadajc Digesta. Te dwa nazwiska najlepiej pokazuj, e nowy rzd zdecydowanie i wiadomie wciga do wsppracy umysy najtsze. Byo to niewtpliwie w duej mierze zasug obu cesarzowych. Mona je tak nazywa, jedna bowiem i druga nosiy oficjalnie tytu augusty, przyznany przez senat i Aleksandra. Julia Meza, ju mocno posunita w latach, zmara najpniej w 226 roku i zostaa zaliczona w poczet bstw jako sanctissima. Po jej odejciu matka cesarza, Julia Mamea, tym mocniej uja ster wadzy. Bya to kobieta ambitna, energiczna, chciwa pienidzy. Jej postpowanie w

stosunku do syna przedstawimy opierajc si na relacji Herodiana. Staraa si utrzyma Aleksandra w zalenoci i nadal wywiera wpyw na niego. Widzc, e ju dorasta, a obawiajc si, aby w wieku modocianym przy nieograniczonej swobodzie nie popad jak brat w ycie rozpustne, otoczya paac straami i nie pozwalaa zblia si nikomu z osb o zej reputacji. Chciaa w ten sposb uchroni go od deprawacji, pochlebcy bowiem mogliby skierowa jego chci ku rzeczom niegodnym cesarza. Namawiaa go zatem, aby przez wiksz cz dnia prowadzi rozprawy sdowe; zajty bowiem wanymi sprawami, ktre wizay si z godnoci wadcy, nie mia czasu na jakiekolwiek wybryki. Zreszt Aleksander ju z natury odznacza si usposobieniem miym i agodnym, podobnie te postpowa. Znalazo to swj wyraz rwnie w pniejszych latach jego panowania. Rzdzi bowiem nie przelewajc krwi obywateli, nie skaza te na mier nikogo. Mia za ze matce i bardzo si gniewa widzc, jak chciwa jest pienidzy i jak bardzo ulega tej podliwoci. Zbieraa za pienidze rzekomo po to, by Aleksander mia ich do na zjednywanie sobie onierzy, naprawd za gromadzia skarby dla siebie. Czsto rwnie przyczyniaa zej opinii urzdom pastwowym, kiedy bez ich wiedzy i ku oburzeniu wielu zagarniaa majtnoci oraz spadki rnych ludzi; dopuszczaa si te innych naduy. Jak to zwykle bywa w podobnych wypadkach, matka wybraa synowi on. Na monetach - a s one bardzo rzadkie - kobieta ta zwie si Sallustria Barbia Orbiana. Pochodzia oczywicie z zamonego rodu arystokratycznego. Ale gdy tylko Mamea przekonaa si, e inna kobieta zaczyna zdobywa miejsce w sercu syna, poczua do niej gbok nienawi, obawiaa si bowiem, e straci wyczno swych wpyww. Aleksander szczerze sprzyja onie, moe nawet j kocha, by jednak bezradny. Za crk usiowa uj si jej ojciec, czowiek powany i do koca peen szacunku wobec cesarza. Ale i on nie zdoa przemc intryg Mamei. Szuka schronienia w obozie pretorianw, ostatecznie jednak zosta z poduszczenia Mamei skazany na mier. Zapewne zarzucono mu przygotowywanie zamachu stanu, co moe nie byo cakiem bezpodstawne, tym bardziej e w kilku prowincjach doszo do prb obwoania cesarzami rnych osb. Orbian usunito z paacu i skazano na wygnanie do Afryki. Herodian zapewnia, e wszystko to dziao si wbrew woli Aleksandra, ktry jednak ulega naciskowi Mamei i robi to, co mu nakazywaa. Waciwie byby to jedyny zarzut, jaki mona by mu postawi, e bdc zbyt agodny i okazujc matce szacunek w wyszym stopniu, niby naleao, ulega jej nawet wtedy, gdy sam mia zdanie odmienne. Te sowa chyba najdosadniej charakteryzuj Aleksandra i stosunki midzy nim a matk. Wtruj temu inne wypowiedzi w rdach. Oto na przykad w zbiorze Pisarze historii cesarskiej znajdujemy zdanie: Kiedy Aleksander obj wadz, niczego nie uczyni bez zgody matki. Wydawao si wic, e ona wraz z nim panuje; a bya to kobieta wprawdzie godna szacunku, chciwa wszake i dna zota i srebra. Aby jednak uzupeni portret Julii Mamei, trzeba jeszcze i to powiedzie, e uchodzia ona za niewiast bardzo pobon. Przyznawali to

nawet chrzecijanie, cho Mamea oczywicie bya i pozostaa pogank. I tak sawny historyk Kocioa, Euzebiusz, yjcy wiek pniej, wystawia jej takie wiadectwo: Matka cesarska imieniem Mamea bya niewiast wielce religijn. Gdy si sawa Orygenesa po caym rozchodzia wiecie, tak e imi jego do uszu jej dotaro, zapragna gorco i za zaszczyt sobie uwaaa pozna tego ma osobicie i przekona si o jego tak powszechnie podziwianej znajomoci rzeczy boych. Podczas swego pobytu w Antiochii posaa do niego onierzy gwardii przybocznej i zawezwaa go do siebie. Orygenes pozosta przy niej przez pewien czas i wykada jej rozliczne zagadnienia, dotyczce chway Paskiej i mocy nauki Boej; a potem powrci do zwykych zaj swoich. Bya ju mowa o Orygenesie. Najwybitniejszy to uczony chrzecijaski tamtej epoki i jeden z najwybitniejszych a po dzi dzie. Jego spotkanie z cesarzow ma w sobie, co symbolicznego; przecie to pierwszy tak bezspornie powiadczony fakt zetknicia si osoby z rzymskiego domu panujcego i wyznawcy chrzecijastwa tej rangi intelektualnej. Take sam Aleksander interesowa si now religi, uwaajc j za godn szacunku. Podobno zamierza zbudowa Chrystusowi wityni w Rzymie i uzna go oficjalnie za boga - ale na rwni z innymi akceptowanymi przez pastwo. Oznaczaoby to wprowadzenie penej tolerancji wobec religii do niedawna jeszcze przeladowanej. Jak potoczyyby si jej losy w takim wypadku? Czy przyniosoby to jej korzy czy te szkod? Odpowied nie jest taka prosta i atwa, jak mogoby si wydawa. W swej kaplicy domowej cesarz czci podobizny tych, ktrych uwaa za ludzi wyrniajcych si szlachetnoci, a wic Apoloniusza z Tiany, Chrystusa, Abrahama, Orfeusza. Stanowi to typowy przykad synkretyzmu, czyli tendencji do czenia rnych wierze i kultw, bardzo ywej u schyku staroytnoci. Kadego dnia wczesnym rankiem Aleksander dokonywa tam obrzdw religijnych. Potem jedzi konno, spacerowa, owi ryby. Nastpnie zajmowa si sprawami pastwa; niezbyt jednak dugo - jak przyznaje uczciwie biograf poniewa wszystko zaatwiali ludzie, ktrym mg ufa cakowicie, wystarczyo wic potwierdza ich decyzje. Z kolei oddawa si lekturze, najchtniej greckiej, ten bowiem jzyk by mu bliszy. Chtnie i pilnie odczytywa Pastwo Platona. Z pisarzy aciskich najwyej ceni Cycerona, zwaszcza jego ksigi O powinnociach i O pastwie. Uwielbia poezj Wergiliusza i Horacego. Jako nowy Aleksander interesowa si czynami swego wielkiego imiennika, krla Macedoczykw, lecz nie podziwia go bezkrytycznie, mia mu bowiem za ze skonno do pijastwa i okrutne traktowanie przyjaci. Umieci jednak jego podobizn w kaplicy domowej. Po lekturze nastpoway wiczenia, gra w pik, biegi, zapasy z przyjacimi, potem kpiel w basenie przez prawie godzin. Wtedy dopiero, po kpieli, spoywa pierwszy posiek: mleko, chleb, jajka, wino z miodem. Po poudniu odczytywano mu listy i podpisywa odpowiedzi. Reszt dnia spdza rozmawiajc z przyjacimi, suchajc deklamacji retorw i poetw, odwiedzajc teatry w miecie. Niekiedy wydawa skromne przyjcia. Najchtniej jada miso zajcze, w wita za podawano mu g lub baanta. Wina pi sporo, ale zawsze w miar. Gdy jada sam, bardzo

lubi czyta i po prostu kad ksik na stole, jak czyni to tylu mczyzn. Do jego ulubionych rozrywek naleao ukadanie wierszy, wrenie z wntrznoci zwierzt i lotu ptakw oraz na podstawie danych astrologicznych, co w staroytnoci uchodzio za wielk sztuk. Rozwizywa te zadania geometryczne, dobrze malowa, przyjemnie piewa, rad sucha muzyki, a sam grywa na cytrze, flecie, organach i na trbie; ale te umiejtnoci starannie ukrywa. Sowem byo to przyjemne ycie dobrze wychowanego dentelmena. Sprawy imperium biegy tymczasem swoim torem, prowadzone dowiadczon rk prawnikw, senatorw, doradcw, namiestnikw i oczywicie matki. Nie da si w tej sytuacji okreli, co byo naprawd zasug cesarza. Jego biograf w dziele Pisarze historii cesarskiej przypisuje mu wszelkie moliwe zalety, czyni ze wrcz idea wadcy. W rzeczywistoci by sabym, kulturalnym, miernie utalentowanym czowiekiem, ktry moe zdoaby doy pnego wieku wiodc w ustalony tryb codziennych, miych zaj, gdyby nie wielkie niebezpieczestwa, jakie niespodziewanie zagroziy granicom wschodnim i pnocnym.

ARDASZIR
Sytuacja staje si grona i budzi powane obawy nie tylko w samym Rzymie, ale i we wszystkich krajach. Sowa te brzmi tak, jakby zostay wyjte z komunikatu prasowego dnia dzisiejszego, a przecie tylko powtarzamy wypowied staroytnego historyka, Kasjusza Diona, oddajc lk, jaki odczuwaa stolica imperium w miar napywania wiadomoci ze Wschodu. Doszo tam rzeczywicie do wydarze o znaczeniu historycznym. Runa partyjska monarchia Arsacydw, obejmujca Iran i du cz Mezopotamii. Od wiekw Rzymianie na przemian toczyli z ni walki lub te yli na stopie pokojowej. Ostatnio silny cios zada Arsacydom cesarz Septymiusz Sewer. Ten moment saboci Partw wykorzysta Ardaszir, wywodzcy si z monego rodu w rdzennej Persji, syn Sasana. Podnis bunt, porywajc za sob wspplemiecw. Ostatni krl dotychczasowej dynastii Artabanos V zgin na polu walki w 224 roku, a wwczas Ardaszir koronowa si w Ktezyfoncie. W cigu kilku lat nastpnych Partowie zostali wyparci zewszd, ale synowie Artabanosa zdoali utrzyma si w Armenii. Tak wic w wiecie iraskim nastpi cakowity przewrt: zmiana dynastii, warstwy rzdzcej, struktury organizacyjnej oraz charakteru pastwa. Ssiadem Rzymu na wschodzie staa si moda i bardzo agresywna monarchia Sasanidw, zwana te po prostu persk, nawizywaa bowiem wiadomie, konsekwentnie i celowo do imienia i tradycji dawnych Persw, tych, ktrzy przed wiekami panowali na caym Bliskim Wschodzie, najedali Grecj, wadali w okresie swej najwikszej wietnoci ziemiami od dolnego Dunaju do Indusu, a zostali pokonani dopiero przez Aleksandra Wielkiego. Ardaszir uwaajc si za prawowitego spadkobierc tamtych krlw da wprost i bez osonek

zwrotu krajw na Wschodzie podlegajcych niegdy dawnej Persji; chodzio zwaszcza o Syri i Azj Mniejsz. Tak wic Rzymianie walczc przez tyle pokole z Partami mocili drog wrogowi znacznie groniejszemu. Czste to w historii wypadki paradoksalnych zwrotw sytuacji, nikt bowiem nie jest w stanie przewidzie dalszych skutkw tych czynw i postaw, ktre w danym momencie zdaj si najbardziej racjonalne i usprawiedliwione. Mogaby wic historia stanowi dla kadego pokolenia najlepsz szko umiaru i powcigliwoci w wydawaniu sdw o wydarzeniach wspczesnych. Ale nie stanowi, w podrcznikach bowiem wci za duo opisu faktw, a za mao refleksji, pyta, problemw. Niebezpieczestwo dla Rzymu polegao jednak nie tylko na tym, e pojawi si nowy twr polityczny wysuwajcy wiatoburcze roszczenia. Imperium silne wojskowo mogoby odeprze zastpy Ardaszira tak samo, jak do niedawna odpierao najazdy Partw, wystpujc niekiedy nawet zaczepnie. Zaszy wszake niekorzystne i wrcz grone zmiany wanie w samej armii rzymskiej. Dyscyplina ulega rozlunieniu. Legionici uwaali si za panw wiata, niezwalczonych i bez odpowiedzialnoci przed kimkolwiek. Byli gotowi do wszystkiego, tylko nie do walki z wrogiem zewntrznym. Chtnie natomiast wzniecali rebelie. Zdarzao si, e zabijali dowdcw rzekomo zbyt surowych, agodnych za usiowali osadzi na tronie. Skutkw owego rozwydrzenia dowiadczy sam Kasjusz Dion. Pretorianie mianowicie oskaryli go przed cesarzem, e swego czasu w Panonii trzyma wojska w ryzach zbyt tward rk. Mimo to Aleksander pozosta niewzruszenie przychylny Kasjuszowi, przyznajc mu nawet godno konsula, prawdopodobnie na 229 rok. Zachodzia wszake obawa, e pretorianie mog uzna t nominacj za wyzwanie i zaczn si burzy, co mogoby skoczy si tragicznie, jak poprzednio w wypadku prefekta Ulpiana. Sam wic cesarz doradzi dostojnikowi, aby usun si ze stolicy. Tote wyjechaem z Rzymu do Kampanii - pisa Kasjusz Dion - i przebywaem tam wraz z cesarzem kilka dni, pokazujc si pretorianom bez adnej trwogi. Potem jednak poprosiem o pozwolenie poegnania dworu, skarc si na chorob ng. I tak wreszcie mogem uda si do mego domu w stronach ojczystych, aby spdzi tam reszt ycia. A kiedym ju znalaz si w Bitynii, jakie bstwo bardzo wyranie polecio mi w widzeniu sennym, abym koczc swe dzieo napisa te sowa z Homerowej Iliady: Zeus za wyprowadzi cao Hektora i z gradu pociskw, i z kurzawy bitewnej, i z rzezi mczyzn, i z krwi, i z jkw blu. Tak koczy si wielkie dzieo historyczne senatora Kasjusza Diona, rdo tylu cennych wiadomoci zwaszcza o tych cesarzach, ktrych osoby i panowanie zna z ywej tradycji lub z wasnych obserwacji. Wielokrotnie powoywalimy si na nie w yciorysach poprzednich, a odejcie tego wiadka pozostawia luk dotkliw. Przez ponad ptora stulecia, a do pojawienia si Ammiana Marcellina i jego relacji nie bdzie adnego dziejopisa, ktry by przedstawia wspczesne sobie wydarzenia tak wiarygodnie, tak szeroko i na takim poziomie literackim. Zdani jestemy odtd na historykw niszych lotw, jak Herodian, lub zgoa

kamliwych, jak Pisarze historii cesarskiej, i wreszcie na dane przypadkowe. Zmienia si wic charakter rde, ale zmienia si rwnie epoka: koczy si forma ustrojowa cesarstwa zwana pryncypatem, nadchodzi pwiecze kryzysu politycznego i gospodarczego, rodzi si nowy system rzdw zwany dominatem. Inna posta wiata, inne te usta tych, ktrzy nam o tym opowiadaj. Kasjusz Dion odszed w por, albowiem ostatnie lata Aleksandra Sewera pene byy - by powtrzy sowa poety - pociskw, kurzawy bitewnej, rzezi, krwi i jkw. Co prawda cesarz, prawdziwie miujcy pokj, pragn tego unikn - i trudno mu si dziwi, skoro nie mia adnego dowiadczenia wojskowego, nigdy nie bra udziau w adnej wyprawie, a zachowanie si wasnych onierzy mogo tylko przeraa kadego mylcego, prawego czowieka. Przecie to na oczach Aleksandra zabito najpierw Heliogabala, potem prefekta Ulpiana, ostatnio za groono mierci Kasjuszowi Dionowi, jeli tylko tych wymieni. Czego mg si spodziewa po swych pretorianach, gdyby znalaz si na ich asce w obozie? Te trwone przeczucia miay si zreszt sprawdzi, cho dopiero za lat kilka. Wieci ze Wschodu o Ardaszirowych daniach zwrotu wielu tamtejszych krain i o grobie wojny wstrzsny nim tym bardziej, powiada Herodian, e od dziecka wzrasta wrd pokoju i stale y w wygodach stolicy. Najpierw wic po naradzie z przyjacimi wyprawi do krla posw, pragnc listami powstrzyma impet i roszczenia barbarzycy. Wywodzi w tych pismach, e wadca Persw powinien pozosta w granicach swego pastwa, a nie wszczyna zawieruchy i wznieca wojny powodowany nierealnymi nadziejami. Obie strony musz poprzesta na tym, co posiadaj, ewentualna za wojna z Rzymem rniaby si zasadniczo od walk, ktre prowadzi dotychczas z innymi ludami. Przypomina wreszcie zwycistwa, jakie w tamtych krainach odnosili poprzedni cesarze: August, Trajan, Lucjusz Werus, Septymiusz Sewer. Jak zwykle bywa w podobnych wypadkach, pokojowe inicjatywy i wezwania spotykay si tylko z pogard ze strony agresywnej, ktra uznaa je za dowd saboci. Ardaszir stale nka rzymskie posiadoci najazdami, rabujc i uprowadzajc, co tylko si dao. Jego wojska grasoway w pnocnej Mezopotamii i w Kapadocji, oblegay rzymsk twierdz Nisibis. Ostatecznie wic cesarz, acz bardzo niechtnie, musia si zdecydowa na podjcie dziaa wojennych, a nawet na to, e sam stanie na czele armii. Oczywicie ani on, ani te nikt w Rzymie nie przecenia jego wojskowych talentw, sama wszake bezporednia obecno wadcy imperium podczas operacji wojennych miaa wywrze pewien efekt psychologiczny, zarwno w wiecie rzymskim, jak i wrd wrogw. Przygotowano si do wyprawy nader starannie, to trzeba przyzna. Pobr obj Itali i wszystkie prowincje, powoywano za pod bro modych ludzi, wyrniajcych si tyzn i sprawnoci fizyczn. Tu przed opuszczeniem stolicy cesarz wygosi mow do wojsk na Polu Marsowym, nazywajc onierzy starym zwyczajem commilitones, czyli towarzyszami broni, cho osobicie stroni dotychczas od ora i wszyscy o

tym wiedzieli. Zwrci si te do senatorw. Mowy pene byy tych samych grnolotnych frazesw, jakich uywa si ku pokrzepieniu serc w podobnych okolicznociach od wiekw. Wyruszy ze stolicy wrd paczu ludnoci, sam te majc zy w oczach i czsto spogldajc wstecz ku miastu, w ktrym spdzi tyle lat i tyle przey. Przeprawiono si przez Adriatyk, maszerowano potem przez prowincje bakaskie, zabierajc cz wojsk z obozw naddunajskich, a nastpnie przez kraje Azji Mniejszej, aby moliwie szybko dotrze do Syrii. Cesarz ustanowi swoj gwn kwater w Antiochii. Towarzyszya mu matka. Cho siy skoncentrowane przeciw Ardaszirowi imponoway liczebnoci i mogy rokowa zwycistwo, Aleksander jeszcze prbowa zawrze pokj i wyprawi nowych posw do krla. Powrcili z niczym, nie zaszczyceni nawet odpowiedzi. Niebawem jednak przybyli do Antiochii wysannicy perscy. Prezentowali si wspaniale: czterystu dorodnych, wysokich mczyzn, piknie wystrojonych i wietnie uzbrojonych, na wspaniaych rumakach. Owiadczyli zwile i butnie, e przywo rozkaz swego pana, aby Rzymianie bezzwocznie opucili jego ziemie, to jest ca Syri i Azj Mniejsz. Ten niezwyky zastp niby posw mia zastraszy cesarza - krl widocznie nie mia zbyt dobrego mniemania o jego duchu bojowym - i pokaza naocznie Rzymianom, z kim przyjdzie im walczy. Aleksander wszake zachowa spokj i powcigliwo. Rozkaza wprawdzie posw uwizi, odebra im bro, stroje i konie, ale zachowa ich przy yciu i wyprawi do Frygii, gdzie mieli odtd uprawia ziemi jak zwykli chopi. Tymczasem koncentracja wojsk przyniosa te skutki nieoczekiwane. Doszo do buntu czci oddziaw, do prby zamachu i obwoania nowego cesarza. I wszystko to w obliczu tak gronego niebezpieczestwa z zewntrz! Przewrotu usioway dokona zwaszcza legiony cignite z Egiptu. Zamach wprawdzie udaremniono, przywdcw ujto i stracono, ale musiano przegrupowa siy w przededniu kampanii. W 232 roku wojska podzielone na trzy korpusy wkroczyy w granice monarchii perskiej. Pnocny pokona gry Armenii i uderzy na Medi. Poudniowy szed tam, gdzie Eufrat i Tygrys zleway si wrd ogromnych moczarw przed ujciem do morza. Wreszcie rodkowy ruszy na ziemie Mezopotamii waciwej, uprawne i gsto zaludnione: Wszystkie trzy miay spotka si zapewne w okolicach Ktezyfontu. Korpus pierwszy wypeni swe zadania i pustoszy szeroko kraj Medw. Take rodkowy pocztkowo posuwa si szybko nie napotykajc oporu. Trzeci natomiast nie dokona prawie niczego. Czy stao si to z winy samego Aleksandra - pyta Herodian - lkajcego si niebezpieczestw, czy te jego matki, powodowanej kobiecymi obawami o ycie syna? W kadym razie ta opieszao okazaa si katastrofalna dla korpusu rodkowego. Ardaszir uderzy na wszystkimi siami, otoczy oddziay, zasypywa je gradem celnych strza. Mimo mnej postawy i prb wypadw znaczna cz tej wietnej armii zgina. Wie o klsce zaamaa cesarza. By zreszt chory, le znosi klimat i z wod, podobnie jak wikszo jego onierzy, zwaszcza tych znad Dunaju. Zarzdzi odwrt, taki te rozkaz wyda korpusowi pnocnemu. Ale kiedy ten znalaz si w grach Armenii, nadesza jesie, chody i niegi, co

spowodowao mnstwo ofiar w ludziach. W Antiochii cesarz szybko powrci do zdrowia dziki lepszemu powietrzu i dobrym wodom, doszli do siebie rwnie onierze. Z pocztku wprawdzie jawnie zorzeczyli nieudolnemu dowdztwu, wnet jednak si uspokoili, gdy otrzymali wielkie pienidze. Ju zaczto przygotowywa wypraw nastpn, na szczcie jednak przyszy wieci, e Ardaszir rozpuci swe wojska. I one bowiem doznay strat tak duych, e krl musia zaniecha wojny na kilka lat. Aleksander powrci do Rzymu w 233 roku. Odby triumf, otrzyma tytuy Perskiego i Partyjskiego, gratulacje senatu. Wyda wspaniae igrzyska, przeprowadzi rozdawnictwo ywnoci wrd ludu i ustanowi fundacj imienia swej matki, wspierajc ubogich chopcw i dziewczta w Italii. Wszyscy udawali, e wierz we wspaniao zwycistwa nad Persami, wszyscy wzajem si oszukiwali, wadze i spoeczestwo.

MOGUNCJA
Nie mona jednak byo udawa, e nie syszy si wieci znad Renu i grnego Dunaju, gdzie plemiona germaskie, zwaszcza Alamanowie, przeamyway granic. Rosy obawy, e barbarzycy zagro Italii. Donoszono o tym ju podczas pobytu cesarza w Antiochii, on jednak wci zwleka. Opuci stolic wraz z matk dopiero u schyku 234 roku, udajc si do Galii. Wid ze sob znakomitych oszczepnikw z Mauretanii, ucznikw znad Eufratu, a nawet Partw - zbiegw lub najemnikw. Sdzono widocznie, e oddziay tak uzbrojone oka si szczeglnie skuteczne w wojnie z Germanami i zaskocz ich odmiennoci sposobu walki. Lecz podobnie jak na Wschodzie, Aleksander rwnie tutaj wcale si nie kwapi do podjcia dziaa. Dla postrachu zbudowa wprawdzie most pontonowy na Renie w pobliu Moguncji - wtedy nazwa miasta brzmiaa Mogontiacum - ale jednoczenie prowadzi przez posw rokowania, zamierzajc po prostu kupi pokj od Germanw, a uchodzili oni za lud szczeglnie chciwy na zoto. Czeka na wynik pertraktacji i prnowa, spdzajc czas gwnie na powoeniu komi. Oburzao to wielu onierzy. Uwaali oni, e zachowanie si cesarza jest niegodne mczyzny i wodza; wielu z nich miao jeszcze w wieej pamici podobn sytuacj i pniejsz klsk na Wschodzie! I pod jeszcze jednym wzgldem sprawy pod Moguncj przybray obrt taki sam, jak przed dwoma laty w Antiochii. Oto i tutaj znaleli si miakowie gotowi podj prb zamachu i obwoa nowego cesarza. Ale tym razem mieli wicej szczcia. Spisek zawizali modzi onierze z prowincji naddunajskich, pozostajcy pod rozkazami Maksymina, prefekta rekrutw. Oficer ten, imponujcy wzrostem, si, msk postaw, pochodzi z Tracji; za modu by podobno pastuchem byda; w wojsku przeszed wszystkie szczeble zaczynajc od najniszego. Podkomendni uwielbiali go w rwnym stopniu, jak gardzili Aleksandrem, grzecznym synem Mamei, wodzem lkliwym i

gnunym. Zreszt po tym cesarzu nie spodziewali si ju niczego, adnych korzyci dla siebie, wierzyli natomiast, e nowy wadca, powoany przez nich i spord ich szeregw, otworzy przed nimi nowe perspektywy. Pewnego dnia marcowego, podczas porannego apelu przed wiczeniami, spiskowcy niespodziewanie narzucili Maksyminowi paszcz purpurowy i okrzyknli go cesarzem. Ten rzekomo si wzbrania, ale gdy onierze zagrozili mu obnaonymi mieczami, rycho ustpi, przyj godno, przyrzek hojne dary i natychmiast ruszy wprost ku kwaterze Aleksandra, odlegej o dzie marszu, tam gdzie dzisiaj znajduje si miejscowo Bretzenheim koo Moguncji. Gocy powiadomili cesarza o buncie. Przeraony wybieg z namiotu dosownie trzsc si ze strachu, paczc, przeklinajc niewdziczno Maksymina, obiecujc onierzom wszelkie moliwe aski i przywileje. Ci zapewnili go o swej niezomnej wiernoci, cesarz wic spdzi jeszcze t noc w namiocie, na pewno bezsennie. Rankiem ujrzano najpierw tumany kurzu, potem dobiegy okrzyki zastpw Maksymina. Aleksander rozkaza swoim wystpi do walki, nie wznieci jednak zapau. Ludzie powoli si wycofywali, nikt si nie kwapi do podniesienia broni. Rozlegy si natomiast z szeregw woania, by wyda na mier doradcw, oni bowiem winni s wszystkiemu. Inni znowu gono pokrzykiwali, e bunt spowodowaa matka cesarza przez chciwo i skpstwo. Tymczasem tamci podeszli ju blisko i woali: Przejdcie do nas, zostawcie tego mokosa i skp bab! Wnet rozpoczy si odstpstwa masowe. Dygoccy ze strachu Aleksander zdoa jeszcze uciec do namiotu, gdzie pad w objcia rwnie przeraonej matki. Co mieli sobie do powiedzenia w tych ostatnich chwilach? Podobno cesarz jczc skary si, e ona winna jest wszystkiemu. Wkrtce w namiocie stan przysany przez Maksymina trybun wraz z centurionami, aby wypeni rozkaz. Tak zgin ostatni przedstawiciel tak zwanej dynastii syryjskiej, ostatniej dynastii epoki pryncypatu. Tego marcowego dnia w obozie pod Moguncj cesarstwo rzymskie wchodzio w now faz swego istnienia, rozpoczyna si nowy okres jego dziejw, ale nikt ze wspczesnych nie zdawa obie z tego sprawy. mier Aleksandra Sewera, cho tak tragiczna, wydawaa si przecie czym niemal normalnym; tak samo przecie zeszli ze wiata, od ran mieczem zadanych, jego poprzednicy: Heliogabal, Makrynus, Karakalla, Geta. A jednak w tym momencie dokonao si co niezwykego i o nieobliczalnych skutkach! Miecz, ktry przeci ycie Aleksandra, przeci te co niewidzialnego, symbolicznego, niezmiernie wanego: ni idealnej kontynuacji wadzy. Ni, ktrej znaczenie rozumia Septymiusz Sewer, gdy adoptowa siebie i swych synw do rodziny Antoninw. Odtd cesarzem mg by kady.

KSIGA DRUGA

KRYZYS CESARSTWA

WSTP Tom drugi Pocztu cesarzy rzymskich obejmuje wszystkich wadcw,

ktrzy kolejno panowali w latach 235 - 476, a wic okres od wstpienia na tron Maksymina Traka do odebrania bera Romulusowi Augustulusowi, co uwaa si za okres istnienia cesarstwa na Zachodzie. Poczynajc od 395 roku utrwali si podzia pastwa rzymskiego na dwa wadztwa, wschodnie i zachodnie. To pierwsze miao y jeszcze prawie tysic lat po upadku pastwa bratniego, albowiem a do 1453 roku. Tu przedstawiono portrety tylko imperatorw zachodnich, wschodni natomiast zostan ujci w ksice noszcej tytu Poczet cesarzy bizantyjskich. Prawie dwa i p wieku zamknite midzy 235 a 476 rokiem podzieli mona na trzy wyranie odrbne okresy. Pierwszy z nich to niemal dokadnie 50 lat kryzysu politycznego i gospodarczego. Przewino si wwczas kilkudziesiciu wadcw, prawie wszyscy ginli mierci gwatown, pastwem wstrzsay bunty, w jego granice wdzierali si zewszd najedcy, gospodarka zostaa niemal zrujnowana. Z wielkim trudem imperium dwigno si z grocego mu upadku dopiero dziki energii i reformom Dioklecjana, ktry obj rzdy w 284 roku, i jego nastpcw. Rozpoczyna si wic okres nowy, zwany umownie dominatem, cesarz bowiem wystpuje w roli pana - po acinie dominus - wyniesionego pod kadym wzgldem ponad tum jego poddanych. W tym te czasie dokonaa si, dziki decyzji Konstantyna Wielkiego, rewolucja ideologiczna, ktr byo uznanie chrzecijastwa za religi panujc; rycho, zaledwie w cigu kilkudziesiciu lat, stao si ono z religii przeladowanej - przeladujc. Z pewnoci najbardziej dramatyczn, a zarazem budzc najwikszy podziw postaci owego okresu jest cesarz Julian, do koca wierny ideaom i bogom dawnej kultury, chyba jej ostatni wiadomy i konsekwentny obroca na tronie, czowiek niezwykej skromnoci i prostoty, ale te ogromnej odwagi cywilnej, prawdziwy Rzymianin, gdy chodzio o dobro pastwa, ale zarazem szczery wielbiciel greckiej myli i sztuki. Tote wydawao si rzecz suszn i sprawiedliw powici mu wicej uwagi; tym bardziej e materia rdowy jest tu wyjtkowo obfity i bezporedni. Wreszcie w 395 roku, z chwil mierci cesarza Teodozjusza Wielkiego, dokona si ju wspomniany podzia imperium na cz wschodni i zachodni. Podzia brzemienny w skutki, okaza si bowiem trway i ostateczny, cho wwczas nikt nie zdawa sobie z tego sprawy. Ludzie zreszt kadej epoki rzadko s w stanie uwiadomi sobie, co w danym momencie jest naprawd wane i ma znaczenie rzeczywicie historyczne, a co tylko pozorne. Najczciej ulegaj psychozie zbiorowej i s porywani przez pd stadny, daj si zwie spektakularnym gestom i wydarzeniom lub osobom uwielbianym z tej lub innej racji, tak zwanym charyzmatycznym. Tymczasem za to, co jest rzeczywicie doniose i

wartociowe, dokonuje si jakby gdzie na uboczu i w cieniu, nie dostrzegane lub niekiedy przyjmowane ze wzgard. Od chwili podziau imperium upadek jego czci zachodniej nastpowa w tempie przeraajco szybkim. W cigu ycia zaledwie dwch lub trzech pokole zawali si jeden z najbardziej imponujcych gmachw politycznych, jakie kiedykolwiek ludzko zbudowaa. Stao si to gwnie - cho spory wci trwaj - z przyczyn zewntrznych. Cesarstwo rzymskiego Zachodu zostao zamordowane przez barbarzycw. By to rozoony na lat kilkadziesit proces dobijania ofiary, wyrywania z ywego organizmu jego czci skadowych. Ale sam akt kocowy mia charakter niezbyt bohaterski. Do rangi bowiem symbolu urasta fakt, e ostatni cesarz, chopczyk Romulus Augustulus, zosta wysany przez germaskiego wodza po prostu na bardzo wczesn, cho dostatni emerytur. Sylwetki wadcw opracowano w sposb podobny i na tych samych zasadach, jak i w tomie poprzednim, obejmujcym cesarzy epoki pryncypatu. Niektrzy z panujcych omwieni zostali do szeroko, inni stosunkowo zwile. Rnica ta uwarunkowana jest przede wszystkim zasobnoci i charakterem materiau rdowego, ten za rozkada si nierwnomiernie. Z zachowanych dzie historiografii antycznej na czoo wysuwaj si dwa. Jedno z nich to Scriptores Historiae Augustae, czyli Pisarze historii cesarskiej (tytu polskiego wydania w przekadzie H.Szelest brzmi Historycy cesarstwa rzymskiego), zbir biografii panujcych w wiekach II i III - wane szczeglnie dla okresu kryzysu imperium. Rzecz to jednak niekompletna, nade wszystko za niezbyt wiarygodna. Dzieo drugie to Ammiana Marcellina Dzieje, przedstawiajce w czci zachowanej histori od 353 do 378 roku. Autor, wiadek wydarze, a nawet uczestnik niektrych, to jeden z najbardziej utalentowanych historykw staroytnych, relacja jego jest i rzeczowa, i sugestywna. Bardzo wiele informacji zawdziczamy pomnikom prawa rzymskiego, a zwaszcza sawnemu Kodeksowi Teodozjusza. Nie bez znaczenia s rwnie wszelkie rda chrzecijaskie, cho te z natury rzeczy cechuj si stronniczoci. Czerpiemy wreszcie wiadomoci z wszelkiego rodzaju kronik, zarysw historii, korzystamy z napisw, monet, papirusw. Tak z fragmentw i uomkw rnorakiego materiau usiujemy odtworzy przebieg wydarze i naszkicowa portrety wadcw. Ksika ta bowiem, podobnie jak tom poprzedni, pragnie by relacj wprawdzie przystpn, ale opart we wszystkich szczegach na dokumentach.

XXVIII

MAKSYMIN TRAK
i jego syn

---oOo---

(GAIUS IULIUS MAXIMINUS)

Urodzony w 172 lub 173 roku. Zmar w czerwcu 238 roku. Panowa jako Imperator Caesar Gaius Iulius Verus Maximinus Augustus od marca 235 roku do mierci ---oOo---

(VERUS MAXIMUS)
Urodzony w 216 roku. Syn Maksymina. By cezarem u boku ojca jako Gaius Iulius Verus Maximus od 236 roku do swej mierci w czerwcu 238. cesarzem rzymskim rodem spoza Italii by Trajan. Pierwszym wywodzcym si z niszych warstw i pncym si w gr tylko wasnym wysikiem - Pertynaks. Pierwszym wreszcie, ktry przywdzia purpur nie bdc czonkiem senatu - Makrynus. W losach Maksymina zabjcy i nastpcy Aleksandra Sewera, nie tylko poczyy si te wszystkie wymienione cechy poprzednikw, ale i zawieray si dwie inne osobliwoci, dajce mu szczeglne miejsce wrd wadcw Rzymu. Urodzi si poza Itali, jak Trajan, nie w Hiszpanii wszake, lecz w Tracji, czyli na terenach obecnej Bugarii. Za modu by podobno pastuchem, a na pewno pochodzi z krgw spoecznych jeszcze niszych

Pierwszym

ni Pertynaks, syn kupca. Doszed do wysokich stanowisk wojskowych, nie zasiada jednak w senacie - co go czyo z Makrynusem. A pod jakim wzgldem by pierwszy? Ot jego rodzice uchodzili za barbarzycw, byli zapewne zlatynizowanymi autochtonami trackimi. On sam na pocztku suby wojskowej rzekomo nie umia po acinie. Dzieo Scriptores Historiae Augustae (Pisarze historii cesarskiej) utrzymuje nawet, e ojciec Maksymina by Gotem, a wic Germaninem, i nazywa si Mikka, matka za, Ababa, wywodzia si z iraskiego ludu Alanw. Niektrzy zatem historycy nowoytni, zwaszcza niemieccy, uznali go za pierwszego Germanina na rzymskim tronie. Lecz owe dane o imionach i pochodzeniu rodzicw s zmylone, jak zreszt wikszo szczegowych informacji w tej biografii. Inny tytu do pierwszestwa rwnie wydaje si bezsporny: Maksymin, jak aden z wadcw dotychczas, zawdzicza wszystko wojsku; dobrze si czu jedynie w obozie, wrd onierzy. W zdobywaniu coraz wyszych stopni ogromnie pomagay mu cechy zewntrzne - wzrost i postawa, sia fizyczna, msko oblicza. Opowiadano, e sw ylast rk mg cign naadowany wz, ktrego woy nie zdoay ruszy z miejsca. I e ama lub wyrywa z ziemi due drzewa, a kamienie kruszy w rkach. Ale i te - tak bajano - odywia si odpowiednio, zjada bowiem dziennie 60 funtw misa i wypija amfor wina. A palec u rki mia tak gruby, e uywa naramiennika ony zamiast piercienia. Takie opowieci kr w rnych krajach i epokach o wielu osobach, a jest w nich zwykle sporo przesady, lud bowiem zawsze i wszdzie ubstwia siaczy. A czy Maksymin by istotnie wielkoludem, jak chce biografia? Trzeba wzi pod uwag, e rednia wzrostu bya wtedy nisza od obecnej. Wojskowo staroytna nie wymagaa wyszego, a nawet adnego wyksztacenia, sprzyja za osobnikom krzepkim, energicznym, bezwzgldnym. Maksymin wanie do takich nalea. Podobno wstpi do suby za Septymiusza Sewera, gdy ten przebywajc w Tracji urzdzi zawody onierskie w rocznic urodzin swego modszego syna, Gety. Maksymin, wtedy rzekomo jeszcze pastuch, nie umiejc nawet wysawia si po acinie, prosi o dopuszczenie go do zapasw, ale pozwolono mu zmierzy si tylko z obozowymi pachokami. Pooy szesnastu z nich i w nagrod zosta wcignity w szeregi armii. W trzy dni pniej znowu zaimponowa cesarzowi galopujcemu konno - bieg za nim dug tras bez ladu zmczenia, a bezporednio potem pokona w zapasach siedmiu wybranych legionistw. I te opowiastki wydaj si podejrzane, choby z tej racji, e armia rzymska stale cierpiaa na brak rekrutw, wcale wic nie trzeba byo prosi jak o ask, by do niej przyjto. Przeciwnie - modych, krzepkich ludzi brano niemal si. I chyba tak te stao si z Maksyminem. Gdzie suy, jakie byy stopnie jego awansu i kariery? Istnieje sporo wtpliwoci. onierz, tak wybijajcy si postaw i si musia zwraca uwag wadcw rozmiowanych w wojskowoci, jakimi byli Septymiusz Sewer i Karakalla, odpowiada bowiem ich ideaowi. Gdy drugi z tych cesarzy zosta w 217 roku zamordowany, Maksymin nie chcc suy jego

nastpcy, Makrynowi, podejrzewanemu o udzia w tej zbrodni, porzuci na jaki czas wojsko i przenis si wraz z on Paulin i synkiem do majtku nabytego w rodzinnej Tracji. Za Heliogabala, w latach pokoju, nie mia okazji, by da si pozna. Zabysn natomiast odwag i zaradnoci, gdy cesarz Aleksander Sewer walczy z Persami w Mezopotamii; Maksymin zapewne dowodzi wwczas garnizonami strzegcymi brzegw Eufratu. Aleksander przygotowujc potem wypraw przeciw Germanom zza Renu mianowa tego olbrzymiego Traka prefektem rekrutw. Maksymin traktowa bardzo powanie swoje obowizki. Jego ludzie musieli stale wiczy i stacza midzy sob walki pozorowane, a co pi dni defilowali w penym uzbrojeniu - byo za co dwiga. Prefekt osobicie przeglda skrupulatnie cae uzbrojenie, nawet odzie i obuwie. Lubi, jak to czsto bywa u wojskowych, wzorow czysto, ad i porzdek. A dziw bierze, e cho by tak wymagajcy, zdoby sobie sympati, a nawet wrcz oddanie podwadnych. Jak jednak uczy dowiadczenie, wanie przywdca surowy imponuje, cieszy si posuchem i szacunkiem. Kto liberalny natomiast i zabiegajcy o wzgldy cigymi ustpstwami oraz pobaaniem spotyka si najpierw z lekcewaeniem, a potem wrcz z pogard - i to wanie przypado w udziale Aleksandrowi Sewerowi. Wojska skoncentrowane nad Renem przeciw Germanom niechtnie te znosiy nierycersk postaw cesarza, ktry wolaby wrogw przekupywa, ni z nimi walczy. Jak doszo do buntu pod Mogoncjakum, czyli obecn Moguncj, w marcu 235 roku, co byo jego bezporedni przyczyn, kto go naprawd wywoa? Czy rzeczywicie chodzio o samorzutny, ywioowy zryw onierzy uwielbiajcych swego dowdc, a gardzcych nieudolnym cesarzem, czy te waciwym sprawc rebelii by Gajusz Maksymin? Moe tylko uda zaskoczenie, gdy podczas apelu nagle narzucono mu paszcz purpurowy i okrzyknito cesarzem? Tego nie dowiemy si nigdy, jeli bowiem prowadzono jakie knowania, to w najgbszej tajemnicy, a lady zatarto pniej starannie. Trudno jednak uwierzy w cakowit niewiadomo Maksymina. To chyba jego zaufani ludzie urabiali nastroje i realizowali taki plan, jakby wszystko dziao si poza wiedz i nawet wbrew woli ich kandydata na imperatora. Aleksander Sewer, zaskoczony przez szybki marsz uzurpatora, leg zasieczony wraz z matk mieczami oficerw w swym namiocie; opucili go wszyscy. Armia Renu, najpotniejsza wwczas w imperium, uznaa Maksymina za cesarza, senat za w Rzymie musia pogodzi si z faktami dokonanymi. O tym, co stao si pod Mogoncjakum, wiedziano w stolicy ju 25 marca. Nowy wadca zerwa natychmiast z dotychczasow polityk i z ludmi, ktrzy j ksztatowali. Usun pod rnymi pretekstami rad przyboczn; jej czonkowie powrcili do Rzymu lub zostali wysani do prowincji. Podobnie postpi z osobist sub Aleksandra; niektrych wszake jego niewolnikw i wyzwolecw kaza umierci za rzekome popenienie rnych przestpstw. Od pocztku bowiem dawao zna o sobie okruciestwo Maksymina. By te chorobliwie podejrzliwy, zwaszcza wobec osb znamienitszych i wyksztaconych, zdajc sobie spraw, jak bardzo nim pogardzaj. I nie byo wane, czy istotnie pasa bydo za modu; wystarczao, e powszechnie w to wierzono. Pastuch cesarzem! Kto w

takim razie nie jest godny purpury? Jeli za chodzi o walk z Germanami, to Maksymin zachowa si jak przystao na wodza. Zerwa bezzwocznie wszelkie rokowania i przystpi do dziaa wojennych. W byskawicznym tempie zbudowa ogromny most na Renie, aby atwiej i szybciej przerzuci wojska na tamt stron. Zaledwie jednak most stan, wykryto grony spisek. Byy konsul, senator Magnus, zosta oskarony o to, e wraz z grup oficerw planowa zniszczenie mostu, gdy tylko Maksymin i armia znajd si na drugim brzegu; w ten sposb - tak twierdzili oskaryciele - cesarz, nie majc powrotu na rzymsk stron, staby si atwym upem Germanw. Mona jednak podejrzewa, e ca spraw po prostu zmylono. Spisek - jeliby tak wyglda, jak podaj rda - byby bez sensu. Po pierwsze - godziby przecie nie tylko w samego Maksymina, ale i w ca wypraw! A ktry Rzymianin podjby myl tak szalecz, by z nienawici do wadcy gubi tysice rodakw, naraajc pastwo na klsk o nieobliczalnych skutkach? Po drugie, plan tylko wtedy miaby znaczenie, gdyby wyprawa ju zakoczya si niepowodzeniem i zwyciscy barbarzycy cigali cofajce si wojska; kto jednak mg z gry przewidzie, e tak to bdzie? Lecz nawet w takim wypadku przeprawa przez Ren nie byaby beznadziejna, most bowiem mona by szybko zbudowa zaczynajc od tamtego brzegu. Wydaje si wic, e to sam Maksymin, podejrzliwy i sprytny, jak wielu ludzi prymitywnych, sfabrykowa faszywe oskarenie, aby pozby si Magnusa, ktry - jak chyba mniema - mgby zosta obwoany cesarzem, gdy on bdzie wojowa z Germanami. Historia po najnowsz wcznie zna wiele spiskw i zamachw sfingowanych lub sprowokowanych przez samych wadcw pragncych uprzedzi, skompromitowa i zgnie zawczasu osoby podejrzane. Kampania rozpocza si wczesnym latem 235 roku. Cesarz wid mnogie zastpy, wrd nich take oddziay ucznikw znad Eufratu i mauretaskich oszczepnikw; z tymi Germanie jeszcze si nie stykali. Mieszkacy ziem za Renem wycofywali si bez walki, Rzymianie za pustoszyli wszystko, nawet dojrzewajce ju any zboa. onierzy z krain poudniowych i wschodnich ogromnie dziwio, e tutaj wszystkie domostwa s w caoci budowane z drewna, w ich bowiem ojczyznach wznoszono je z kamieni lub cegie. Ale za to siedziby Germanw atwo byo puszcza z dymem, co czyniono ochoczo przy kadej sposobnoci. Bogactw tu nie znajdowano, udawao si jednak zagarnia due stada byda. Nie znamy dokadnie ani przebiegu walk, ani te nazw terenw, na ktrych si toczyy. Wiadomo tylko, e do ostrych star doszo wrd rozlegych moczarw. onierze niezbyt si kwapili do brnicia przez zdradliwe bagna, ale cesarz pierwszy wpar swego konia w botniste dno, cho mtna i gsta od iw woda miejscami sigaa rumakowi niemal po brzuch. Wojsko nie opucio wodza, ruszyo za nim hurmem i tak wreszcie wyparto Germanw z tych trudnych do przebrnicia terenw. Zadano wrogom dotkliwe straty, zebrano wielkie upy. Dumny cesarz wysa do Rzymu relacj o swym pochodzie oraz kaza wymalowa monumentalny obraz przedstawiajcy najbardziej dramatyczne epizody wyprawy; wysta-

wiono go na widok publiczny przed gmachem posiedze senatu. Gdybymy mieli przynajmniej opis owego malowida, poprzednika tylu pniejszych obrazw batalistycznych! Ale senat, nienawidzcy Maksymina, kaza zniszczy to dzieo natychmiast po upadku cesarza, co byo, niestety, przejawem swoistego barbarzystwa. Chyba podczas tej wyprawy doszo do rebelii, tym razem rzeczywistej. ucznicy z krainy Osroene, w pnocno-zachodniej czci Mezopotamii, przywizani do Aleksandra Sewera, a walczcy obecnie w Germanii, postanowili go pomci. Gdy przypadkowo znalaz si wrd nich senator Kwartynus - obwoali go cesarzem, cho broni si i opiera. Ale wkrtce jeden z oficerw osroeskich zamordowa go noc w namiocie, ktry wsplnie dzielili. Zabjca, pewien nagrody, zanis odcit gow Kwartynusa cesarzowi. Otrzyma w zamian - wyrok mierci. Po pierwsze za to, e uczestniczy w buncie, po drugie za z tej przyczyny, e zdradzi swego przeoonego, Kwartynusa, ktry mu zaufa. Maksymin nie by wic pozbawiony swoistego poczucia sprawiedliwoci. Ale ta rebelia musiaa oczywicie jeszcze pogbi jego nieufno i wrcz nienawi do wielkich panw. Aby wic okaza, e nie tylko jest i pozostanie cesarzem, ale i zaoycielem nowej dynastii, mianowa cezarem swego dwudziestoletniego syna, Werusa Maksyma. Rzym, imperium, senat musz pogodzi si z tym, e odtd wada bdzie jego rd! Do Italii Maksymin wcale si nie pieszy - dobrze i bezpiecznie czu si tylko wrd swoich onierzy. Jego gwn kwater, ju od jesieni 235 roku, by obz legionowy w Sirmium nad Saw. Wystawia mu to zreszt dobre wiadectwo. By przede wszystkim onierzem i na pierwszym miejscu stawia obowizek obrony granic, gardzc wygodami i uciechami ycia stolicy. Mia plany ambitne, podobno zamierza podbi wszystkie ludy germaskie a po wybrzea Morza Pnocnego; byby to powrt po dwustu kilkudziesiciu latach do koncepcji cesarza Augusta, by utworzy prowincj Germani pomidzy Renem a ab. Lecz w warunkach III wieku, gdy cesarstwo byo sabsze, a Germanie prniejsi, takie zamiary nie day si realizowa. Mimo to Maksymin dokona w latach 236 i 237 kilku wypraw na pnocny brzeg Dunaju, gromic Sarmatw i Dakw. Uwieczni to przydajc sobie tytuy Germanicus Maximus, Sarmaticus Maximus, Dacius Maximus - czyli najwikszy zwycizca Germanw, Sarmatw, Dakw. Ale jaki by poytek z tego - zapytuje wiadek i historyk tamtych czasw, Herodian - e pokonywa barbarzycw, skoro wicej krwi przelewa w Rzymie i po prowincjach? I co z tego, e upi Germanw, skoro ograbia te Rzymian? Popiera i nagradza donosicieli, a niemal kady proces koczy si mierci i konfiskat majtku oskaronego. Co dzie widziao si wczorajszych bogaczy, dzi dosownie ebrakw. Ale to chciwe zagarnianie prywatnych majtkw miao te pewne usprawiedliwienie: trzeba byo opaca wojska i ponosi koszty wojen. Namiestnicy i dowdcy legionw, ludzie sawni z mstwa i wielcy zasugami, stawali si winiami na skutek bahego oskarenia. Zwoono ich ze wszystkich stron wiata do Sirmium, gdzie czekay ich kary najsurowsze.

Jednake - wywodzi Herodian - ludno miast i prowincji wcale si tym nie przejmowaa, dopki ciosy spaday tylko na bogaczy i monych, ich bowiem nieszczcia zawsze daj satysfakcj zawistnym. Te nastroje zmieniy si dopiero wtedy, gdy Maksymin naciskany potrzebami wojska zacz grabi majtki miast i przybytki bogw. Zagarnia pienidze przeznaczone na pomoc dla ubogich, na urzdzanie igrzysk i uroczystoci. Zabiera ze wity dary wotywne, posgi bogw, ozdoby, ogoaca te gmachy publiczne. Wszystko to przetapiano, a z uzyskanego materiau wybijano monety. Wszdzie wic widniay lady spustoszenia, jakby przez najspokojniejsze prowincje przeszy hordy najedcw. W niektrych miejscowociach dochodzio nawet do rozruchw i walk, ludno bowiem stawaa w obronie swych bogw, a onierze te niezbyt chtnie przykadali rce do rabunkw. Burzyli si wic poganie, dotknici gwaceniem ich witoci, ale nierwnie gbsze powody do blu mieli chrzecijanie, cesarz bowiem rozpta nowe przeladowania. Spady one na wyznawcw Chrystusa tym bardziej niespodziewanie i przeywano je tym mocniej, e ju od pokole panowa spokj i stosowano faktyczn tolerancj, ostatni za wadcy odnosili si do nowej religii wrcz przyjanie. Poniewa jednak wrd suby Aleksandra Sewera sporo byo chrzecijan jawnych, wzbudzio to podejrzliwo Maksymina; obawia si on ich zwizkw z gminami wspwyznawcw w caym imperium. Powody wic tego przeladowania byy czysto polityczne, jak zreszt i wszystkich poprzednich. Wadze rzymskie nigdy si nie interesoway istot nauk chrzecijastwa i obyczajami jego wyznawcw. Chodzio wycznie o to, e tworzyli oni ptajn organizacj niedozwolon przez pastwo. Staroytny historyk Kocioa, Euzebiusz z Cezarei, powici temu przeladowaniu tylko jedno zdanie: Maksymin nienawidzc suby Aleksandra, w ktrej przewaali chrzecijanie, rozkaza kara zwierzchnikw Kocioa za to, e nauczaj ewangelii. Chcia wic Maksymin wcieli w czyn sowa Pisma: uderz w pasterza i rozprosz owce jego. Jednake przeladowania przeprowadzono tylko lokalnie i niezbyt surowo, najostrzej chyba w samej stolicy i w Palestynie, ale i tam, jak si zdaje, wiziono i deportowano wycznie kapanw. Z Rzymu zesano na Sardyni biskupa Poncjana i uczonego kapana Hipolita, skconych zreszt ze sob; obaj zmarli na wygnaniu podobno pogodzeni. W Kapadocji i w Poncie, krainach Azji Mniejszej, doszo natomiast do krwawych zaj przeciw chrzecijanom samorzutnie. Tamtejsze bowiem tereny dotkno straszliwe trzsienie ziemi, spowodowane - tak wierzya ludno przez chrzecijan, ktry obraaj dawnych, dobrych bogw. Przeladowania przerwano rwnie dlatego, e ju wiosn 238 roku wadztwo Maksymina zaczo chyli si ku upadkowi. W prowincji Afryce (Africa) cesarsk purpur wrczono dostojnemu starcowi, Markowi Antoniuszowi Gordianowi, ktry natychmiast powoa do wsprzdw swego syna o tyme imieniu. Senat i lud w stolicy przyjli wie o tym wydarzeniu z entuzjazmem. Uznano obu Gordianw za jedynych prawowitych cesarzy, ogoszono Maksymina wrogiem publicznym, wymordowano

jego stronnikw. Gordianowie wszake nie zdoali nawet opuci Afryki, gdy po niecaym miesicu panowania pokona ich nieskadne wojska namiestnik Numidii, ssiedniej prowincji, Kapelian. Gordian modszy poleg w bitwie, starszy za popeni samobjstwo w Kartaginie. Senat nie mg ju jednak ustpi, skoro tak si narazi Maksyminowi - powoa zatem dwch nowych cesarzy, tym razem ze swego grona, Pupiena i Balbina, powierzajc im obron Italii. Maksymin bowiem ju maszerowa z Sirmium, przekroczy Alpy i przystpi do oblegania Akwilei. Byo to wwczas miasto due, ludne, bogate, odgrywajce jako orodek handlu morskiego i ldowego rol poniekd Wenecji, wtedy jeszcze nie istniejcej. Dlatego te, jak pisze Herodian, mieszkao tu wielu nie tylko obywateli, ale take obcych i kupcw, a wobec groby walk napyna jeszcze z okolicy ludno wiejska. Stare mury na dugich odcinkach jednak leay ju w gruzach, gdy bowiem umocnio si rzymskie panowanie, niepotrzebne byy miastom Italii fortyfikacje ani bro, skoro radowano si penym pokojem. Musiano wic w popiechu mury odbudowywa, wznie na nowo czci zwalone, naprawi wiee i blanki. Bramy zamknito i trzymano na nich czujn stra dniem i noc. Dowdztwo sprawowali dwaj byli konsulowie, Kryspin i Tuliusz Menofil. Ci zadbali te przezornie o niezbdne zapasy ywnoci. Nie brakowao wody, wykopano bowiem duo studzien, a obok murw przepywaa rzeka. Maksymin wysa przodem oficera, rodem z Akwilei, by skoni swych rodakw do otwarcia bram przed cesarzem; namowy nie zday si na nic. Cesarz ruszy zatem z caym wojskiem wcieky i dyszcy dz zemsty, ale drog przecia mu rzeka Sontius - dzisiaj nazwana Isonzo - wezbrana na skutek topnienia niegw w grach; kamienny most nad ni, imponujce dzieo dawniejszych cesarzy, zosta ju wczeniej zerwany przez obrocw miasta. Z najwikszym trudem udao si skonstruowa rodzaj mostu pontonowego, wykorzystujc do tego ogromne kadzie po winie, jakich duo znajdowano w opuszczonych wsiach okolicznych. Po przejciu rzeki zniszczono podmiejskie miejscowoci, wycinajc nawet drzewa i krzewy winnej latoroli. Kraj, ktry dopiero co wydawa si wspaniaym parkiem, strojnym girlandami, utraci ca urod jak po najedzie najdzikszych barbarzycw. Ale ten ponury widok tylko wzmg wol walki obrocw; poznali bowiem naocznie, jak mogoby wyglda ich miasto, gdyby onierze Maksymina zdoali wedrze si w jego mury. Odpierali wic wszystkie kolejne szturmy zaciekle i zarazem przemylnie. Ich szczeglnie gronym orem walki stay si naczynia wypenione rozgrzan mieszanin siarki, smoy, asfaltu i oliwy, umocowane na dugich drgach i wylewane na szeregi atakujcych. Rzucali te ponce agwie z ostrzami na podtaczane pod mury machiny oblnicze. Chyba jednak bardziej ni w smolny ukrop i pomienie nkay onierzy Maksymina gd i wszelkie niewygody zwizane z dugim bytowaniem pod namiotami w okolicy, ktr lekkomylnie sami doszcztnie spustoszyli - przekonani, e zdobd miasto za pierwszym szturmem i przejm zgromadzone tam zapasy. Z rozkazu senatu zamknito wszystkie drogi wiodce w gb Italii, tak e oblegajca armia bya

pozbawiona nie tylko dostaw, ale nawet wieci ze stolicy. Nie moga rwnie oderwa si od Akwilei i maszerowa na Rzym, nie miaa bowiem odpowiednich rodkw transportu, wozw i zwierzt jucznych. Normaln kolej rzeczy w wojsku znuonym, wygodzonym, cierpicym od chorb, szerzy si defetyzm, roso niezadowolenie. I wreszcie ktrego dnia czerwcowego, gdy trwaa przerwa w walkach, a sam Maksymin odpoczywa w namiocie, doszo do buntu. Wszczli go onierze legionu II Partyjskiego (legio II Parthica), ktry mia swj obz macierzysty w Grach Albaskich w pobliu Rzymu; tam te zostawili ony i dzieci, a za najprostszy sposb powrotu do swoich rodzin uznali zamordowanie cesarza. Okoo poudnia podeszli do jego namiotu nie napotykajc oporu, pretorianie bowiem przyczyli si do nich. Maksymin i jego syn Werus wybiegli z namiotu, aby ich uspokoi i przekona, nie zdoali jednak wypowiedzie ani sowa. Padli zabici. Wkrtce potem z obozu popiesznie wyruszyli jedcy. Pognali na poudnie, ku Rzymowi. Wieli do stolicy odcite gowy cesarzy.

XXIX

GORDIAN I
i

GORDIAN II

---oOo---

(MARCUS ANTONIUS GORDIANUS)

Urodzony okoo 159 roku. Zmar w marcu 238 roku. Panowa wsplnie z synem ponad 20 dni w marcu 238 roku jako Imperator Caesar Marcus Antonius Gordianus Sempronianus Romanus Africanus Senior Augustus ---oOo---

(MARCUS ANTONIUS GORDIANUS)

Urodzony okoo 192 roku. Zmar w marcu 238 roku wesp z ojcem jako Imperator Caesar Marcus Antonius Gordianus Sempronianus Africanus Iunior Augustus. Po mierci obaj zostali zaliczeni w poczet bogw.

Pierwszy rok kalendarzowy po mierci Nerona przeszed do historii pod

nazw roku czterech cesarzy. Tylu ich bowiem zasiadao na tronie od stycznia do grudnia 69 roku, kolejno lub nawet jednoczenie: Galba, Othon, Witeliusz, Wespazjan. W roku 193 natomiast imperium miao a piciu wadcw: Pertynaksa i Dydiusza Juliana w Rzymie, Septymiusza Sewera, wysunitego przez legiony naddunajskie, Nigra w prowincjach wschodnich i Klodiusza Albina w Brytanii. Jednake lata te przewysza pod tym wzgldem roku 238, gdy panowao wtedy przynajmniej szeciu cesarzy! Maksymin Trak i jego syn, ktrego powoa na wspwadc, zostali zamordowani wczesnym latem pod Akwilej przez wasnych

onierzy; nieco wczeniej, bo wiosn, powstali przeciw niemu w Afryce dwaj Gordianowie - zginli jednak po mniej wicej dwudziestu dniach panowania, niedugo te cieszyli si purpur Pupien i Balbin, obdarzeni ni przez senat po mierci poprzedniej pary wadcw; potem osadzono na tronie w tym samym roku modziutkiego Gordiana III. Pojawili si te samozwacy. Rok to wic wyjtkowo bogaty w wydarzenia, ale nie tak atwy do ujcia poprzez yciorysy cesarzy, poniewa panowania zachodz na siebie. Nie jest te moliwe ustalenie dokadnych dat, zamt bowiem wywoany szybkimi zmianami wadcw dezorientowa nawet wspczesnych. Posta Maksymina Traka, zasiadajcego na tronie ju od 235 roku, zostaa przedstawiona osobno, kolej wic na dwch cesarzy nastpnych. Dwch, stanowi bowiem jako ojciec i syn par nierozczn.

WYDARZENIA W TYSDRUS
Autor staroytnego ywotu Gordianw utrzymuje, e rd ich wywodzi si po mieczu od sawnych Grakchw, po kdzieli za od cesarza Trajana; ale to tylko zmylenia. Rzeczywicie jednak przodkowie ich zaliczali si w cigu kilku pokole do stanu senatorskiego i piastowali wysokie godnoci. Wyrnia si wrd nich Herodes Attyk, grecki intelektualista i zarazem rzymski dostojnik w czasach Hadriana i Antoninusa Piusa. Literackie zainteresowania trway w rodzinie. Jeszcze przed 238 rokiem grecki pisarz Filostrat powici wanie Gordianowi, ojcu lub synowi, dzieko o sofistach - eseistach epoki cesarstwa. W przedmowie motywuje dedykacj tym, e Gordian spokrewniony jest z Herodesem Attykiem, take sofist; przypomina rwnie, jak to kiedy on sam, Filostrat, dyskutowa z Gordianem w wityni Apollona w Dafne. Podobno Gordian Starszy w wieku modzieczym pasjonowa si poezj i uoy epopej w trzydziestu ksigach, sawic cesarzy Antoninusa Piusa i Marka Aureliusza. Potem widocznie uzna, e mimo wszelkich wysikw nie zdobdzie laurw prawdziwego poety, zaj si wic retoryk i wygasza publicznie mowy popisowe. Kocha ksiki, najchtniej obcowa nie z ludmi, lecz z dzieami Platona i Arystotelesa, Cycerona i Wergiliusza. Do swych przyjaci zalicza uczonego Serenusa Sammonika, znawc gramatyki aciskiej i staroytnoci Rzymu; zosta on zabity w 212 roku z rozkazu Karakalli, gdy rozprawiano si ze stronnikami Gety. Ogromna biblioteka tego erudyty, liczca podobno ponad 60.000 woluminw, dostaa si w darze lub w spadku domowi Gordianw. Poniewa Gordian Starszy nalea jednak do stanu senatorskiego, nie mg powica si wycznie literaturze. Spoeczestwo wymagao od niego rwnie, a nawet przede wszystkim suby publicznej, traktujc tamte zainteresowania jako nieszkodliwy, lecz te niezbyt powany kaprys wielkiego pana. Piastowa wic kolejno rne godnoci, cho chyba zbytnio nie zabiega o honory, skoro konsulat obj pno, moe dopiero po siedemdziesitym roku ycia. Dla uwietnienia swych urzdw wydawa wspaniae igrzyska, co lud rzymski zawsze mile przyjmowa i dobrze

pamita. Zjednywa sobie powaanie i sympati rwnie prawdziwie rzymsk postaw, dostojestwem oblicza, spokojnym trybem ycia, a nawet pikn siwizn. Istny wzr idealnego senatora - tak powinien kady z nich wyglda, tak si zachowywa! Powiadano, e jedyne, czego naduywa, to kpiele; w lecie bowiem korzysta z nich w cigu dnia kilkakrotnie, w zimie za przynajmniej dwukrotnie. By to wic m ze wszech miar zasugujcy na uznanie, kulturalny i zawsze na swoim miejscu; musia jednak odznacza si te pewnym talentem politycznym i zrcznoci. Gdyby bowiem nie potrafi przystosowywa si do rozmaitych okolicznoci i ukadw w czasach tak zmiennych i burzliwych, jakeby przetrwa rzdy cesarzy okrutnych, podejrzliwych, pobkanych, jakimi byli Kommodus, Karakalla, Heliogabal? I to nawet bez uszczerbku swego ogromnego majtku! Poczuciem bezpieczestwa cieszy si w modoci za Marka Aureliusza, a potem dopiero za panowania Aleksandra Sewera, ju jako starzec. I chyba wtedy dopiero przyznano mu wspomniany konsulat, a potem namiestnictwo prowincji Afryki. Wyjecha tam ze swym synem jako legatem, czyli doradc i zastpc namiestnika. Obaj pozostali na tych urzdach przez lat kilka, rwnie za panowania Maksymina Traka. Modszy Gordian pod wieloma wzgldami przypomina ojca. By mczyzn przystojnym, z natury spokojnym i yczliwym ludziom, cho energicznym. Prowadzi ycie, o jakim wielu by marzyo, i to nie tylko w staroytnoci. Mieszka w paacach wrd uroczych ogrodw i parkw, oddawa si gwnie studiom humanistycznym. Nie oeni si nigdy, mia wszake ponad dwiecie konkubin - i z kad z nich dzieci. Ubiera si wytwornie, jada natomiast bardzo skromnie, lubujc si w potrawach jarskich; wino pija zwykle zaprawione wonnymi dodatkami. Podobnie jak ojciec nie zaniedbywa kariery politycznej. Zrobi j nawet szybko, konsulat bowiem osign w stosunkowo modym wieku. Wczesn wiosn 238 roku podczas podry inspekcyjnej przybyli obaj do miasteczka Tysdrus; leao ono na poudnie od Kartaginy, stolicy prowincji. I tam wanie dosigo ich przeznaczenie, wynoszc na szczyty sawy i wadzy po to tylko, aby natychmiast strci w przepa. A wszystko dokonao si przez splot przypadkw. Dziaa mianowicie w Tysdrus prokurator (w cesarstwie rzymskim bya to osoba zarzdzajca pewnymi agendami lub majtnociami, a nie oskaryciel publiczny) wypeniajcy szczeglnie bezwzgldnie rozkazy cesarza Maksymina, ktry stale potrzebowa pienidzy dla swoich onierzy. Ot prokurator w oboy miejscowych wacicieli majtkw takimi podatkami, e straciliby oni niemal wszystko stajc si wrcz ebrakami. Grupa modych ludzi z owych rodzin, przywiedziona do ostatecznoci widmem ruiny, powzia plan rozpaczliwy, majc wiadomo obecnoci Gordiana w Tysdrus. Modziecy ci kazali swym zaufanym dzierawcom przyby do miasteczka z pakami i toporami ukrytymi w szatach. W tyme dniu sami udali si do prokuratora rzekomo w celu zaatwienia patnoci, ale gdy tylko w urzdnik stan przed nimi, rzucili si na niego z obnaonymi sztyletami i pooyli trupem. Ich dzierawcy przepdzili tymczasem garstk stranikw urzdu. Wkrtce

potem - a byo to w poudnie - tum pod wodz sprawcw zamachu ruszy do siedziby namiestnika. Gordian odpoczywa lec, gdy wdarli si buntownicy. W pierwszym momencie starzec zapewne by przekonany, e to ju ostatnia chwila ycia, ale gdy tylko powsta w przeraeniu z oa, narzucono mu paszcz purpurowy i rozlegy si gromkie okrzyki witajce go jako cesarza. Dugo broni si i wymawia, podejrzewa bowiem, e to zasadzka i podstp, wreszcie jednak ustpi - co najmniej z trzech powodw. Po pierwsze, w razie odmowy grozia mu prawdopodobnie mier z rk rozszalaego tumu. Po drugie, nienawidzi Maksymina jak wszyscy senatorzy i chyba wikszo mieszkacw imperium, wystpienie wic przeciw niemu uzna za swj obowizek. I wreszcie po trzecie, by przekonany, e za samo dopuszczenie do ekscesw w prowincji, ktrej jest namiestnikiem, czeka go kara najsurowsza od podejrzliwego, okrutnego cesarza. W kilka dni pniej Gordian wyruszy wraz z synem, ju jako wspwadca, do Kartaginy. By to pochd wrcz triumfalny. Liktorzy mieli rzgi owinite wawrzynami, a przed cesarzami niesiono poncy ogie, jak kaza zwyczaj. Wszdzie witano ich radonie. Obalano posgi Maksymina, ustawiano podobizny nowych panw. Kartagina staa si stolic imperium. Lecz Afryka bya tylko jedn z wielu prowincji, nie stacjonoway tu te adne wiksze siy wojskowe. W jaki wic sposb porwa inne kraje i ich namiestnikw, jak przecign na swoj stron legiony, jak si zabezpieczy przed nieuchronn akcj wojsk Maksymina?

AKCJA W RZYMIE
Gordianowie susznie uznali, e szans daj im tylko dziaania szybkie, zdecydowane, zaskakujce. Najwiksze nadzieje pokadali w tym, e Maksymin sta si powszechnie znienawidzony skutkiem swych zdzierstw i okruciestw. Wiedzieli rwnie, jak silna jest opozycja przeciw niemu w samym Rzymie, i to zarwno w onie senatu, jak te wrd ludu. Wystarczyaby tylko wiadomo o tym, co stao si w Afryce, by caa stolica bez wahania opowiedziaa si za Gordianami. Istniaa wszake trudno powana: oto w Rzymie rezydowa prefekt pretorium Witalian, czowiek twardy i energiczny, a bezwzgldnie wierny Maksyminowi. Jak go usun, jeli nie dysponuje si adn si zbrojn? Mg tu pomc tylko podstp. Wymylono zatem sposb, ktry - jeliby zestawi realia tamtej epoki z blisz nam rzeczywistoci - to pod wzgldem samej miaoci planu i ryzyka, jakie cigaa na siebie garstka jego wykonawcw, mona porwna do pewnych akcji z lat II wojny wiatowej. Takich, jakie przedstawiaj powieci w rodzaju Dzia Nawarony lub Tylko dIa orw. Z tym wszake zastrzeeniem, e owe historie s fikcj literack, rzecz natomiast, o ktrej mowa, cho mniej spektakularna od rzekomych wyczynw komandosw, ma jednak wyszo nad nimi skromn, lecz bezsporn: wydarzya si naprawd. Realizacji planu podjo si kilku onierzy pod dowdztwem modego kwestora, czowieka wielkiej odwagi, zrcznoci i siy. Ta garstka

przedostaa si natychmiast do Italii i podaa jak najszybciej do Rzymu. Zapewne istniaa nadzieja, e zdoa wyprzedzi wie o buncie w Afryce, ale nie byo to zbyt wane. Ludzie ci bowiem mieli si poda za wysannikw samego Maksymina i przekaza prefektowi rzekomo najtajniejsze rozkazy dotyczce bezpieczestwa pastwa. Dano im tabliczki podwjnie zoone i starannie zapiecztowane, jakimi posugiwaa si kancelaria cesarska. Zwano je po grecku diploma i std wanie nowoytne okrelenia: dyplomata i dyplomacja. Pieczcie podrobiono jak najdokadniej na podstawie wzorw oryginalnych. Witalian rozpoczyna prac w swej siedzibie jeszcze przed witem. O tej te porze wkroczyli tam wysannicy z Afryki a rzekomo znad Dunaju - i na swoje szczcie zastali go prawie samego. Cz interesantw ju odbya posuchanie, cz jeszcze si nie stawia, a suba i stranicy po prostu przysypiali po ktach. Przyjto ich, gdy tylko zameldowali si u oficera dyurnego. Witalian wzi tabliczki do rki i zacz starannie sprawdza autentyczno pieczci oraz bada, czy nie zostay naruszone. W tym momencie kwestor i jego onierze dobyli mieczy i zadali prefektowi ciosy miertelne. Natychmiast wypadli do przedpokoju - nikt nie omieli si ich tam zatrzyma. I to nie ze wzgldu na obnaone miecze! Po prostu wszyscy byli przekonani, e wysannicy Maksymina wypenili jego rozkaz; zwyk on bowiem w ten wanie sposb pozbywa si dostojnikw, ktrych podejrzewa o knowania. Tak wic o wicie ludzie Gordianw mogli ukaza si bezpiecznie w rodku miasta, na Forum, i przekaza waciwe pisma swego pana konsulom i senatorom. W pismach tych, odczytanych oficjalnie podczas posiedzenia senatu i przed ludem, Gordian oskara Maksymina o zbrodnie najcisze, sam za przyrzeka solennie, e bdzie si kierowa zasadami wyrozumiaoci; zapowiada wygnanie donosicieli, rewizje procesw, dary dla onierzy, ywno dla ludu stolicy. Mieszkacw Rzymu ogarn sza radoci; tym bardziej e rozesza si pogoska - przedwczesna - o mierci Maksymina. Obalono i zniszczono jego podobizny, zaczto te dokonywa samosdw, zwaszcza na donosicielach, sdziach, poborcach. Kto z nich nie uciek zawczasu, gin mierci haniebn, wczony przez motoch po ulicach i wrzucany do kanaw. Zabijano te ludzi, jak zwykle w takich wypadkach, zupenie niewinnych i nie obyo si bez zaatwiania porachunkw prywatnych. Kady, kto uwaa si za pokrzywdzonego, mg rzuci haso do rozprawienia si z rzekomym donosicielem, co z reguy prowadzio do mordu i grabiey. Herodian, wiadek epoki, powiada: Dopuszczano si czynw godnych tylko wojny domowej - i to pod szczytnym hasem obrony wolnoci, bezpieczestwa, pokoju. Kady bowiem tum atwo skoni do przewrotu, ale lud rzymski szczeglnie ulega emocjom, poniewa stanowi w swej masie zbieranin najrozmaitszych nacji.

MIER W KARTAGINIE
Senat uzna obu Gordianw za cesarzy, Maksymina za ogosi wrogiem publicznym. Wyprawi te emisariuszy - i to ludzi najpowaniejszych - do wszystkich namiestnikw, aby powiadomi o ostatnich wydarzeniach i wezwa do poparcia sprawy Gordianw. W wikszoci wypadkw namiestnicy i ludno dali posuch uchwaom senatu, gdzieniegdzie jednak posowie spotkali si z wrogoci urzdnikw i dowdcw lojalnych wobec Maksymina; oznaczao to dla wysannikw senatu uwizienie lub odesanie do cesarza w Sirmium, a tam czekaa ich mier po torturach. Poniewa naleao si spodziewa, e Maksymin wnet rozpocznie ofensyw i przerzuci swe wojska znad Dunaju do Italii, senat zabra si te do gorczkowych przygotowa obronnych. W tym celu powoano komisj zoon z samych byych konsulw w liczbie a dwudziestu osb. W toku owych penych uniesienia prac nadesza z Afryki wiadomo, ktry wszystkich razia niby grom z jasnego nieba: obaj Gordianowie nie yj! Syn zgin na polu bitwy, ojciec popeni samobjstwo. Sprawc owej tak rychej i niespodziewanej klski i mierci dopiero co obwoanych cesarzy by namiestnik Numidii ssiadujcej z prowincj Afryk. Zwa si Kapelian. Nalea ju dawniej do przeciwnikw Gordiana z powodu jakiego procesu sdowego, a wic obawia si, e zostanie przez niego usunity ze stanowiska. Niektrzy twierdzili nawet, e Gordian ju mianowa jego nastpc. Ale Kapelian w przeciwiestwie do niemal bezbronnego Gordiana mia pod rozkazami powan si zbrojn, a mianowicie legion III z przydomkiem Augustowy (legio III Augusta); jego gwny obz znajdowa si w Lambezis. Byy to oddziay dobrze wyszkolone i zaprawione w cigych walkach z koczownikami pustyni. Nie zwlekajc wic Kapelian wkroczy na czele legionu w granice prowincji Afryki i maszerowa wprost na Kartagin. Mieszkacy tego wielkiego miasta od samego pocztku entuzjastycznie popierali spraw Gordianw i nie dopucili ich w chwili niebezpieczestwa. Wyruszyli przed mury, aby w polu zmierzy si z legionistami Kapeliana. Pokadali due nadzieje w samej przewadze liczebnej, nie mieli jednak ani przygotowania wojskowego, ani te odpowiedniego uzbrojenia. Kady bra z domu to, co byo pod rk: siekier, wczni do polowania, n lub sztylet, tarcze za robili naprdce ze skr i desek. Jak atwo byo przewidzie, bitwa skoczya si straszliw rzezi Kartagiczykw. Pad w niej sam Gordian II, syn, ktry obj dowdztwo; jego ciaa nie zdoano odnale. Wielu uciekajcych zgino wskutek zamieszania i toku wzajem si tratujc, zwaszcza przy bramach. Zwycizca wkroczy do miasta jak nieprzyjaciel. Z jego rozkazu zginli wybitniejsi i bogatsi obywatele, domy za prywatne i witynie ograbiono. Podobnie postpowa te w innych miastach tej prowincji. O mierci Gordiana I, ojca, kryy dwie wersje. Wedug jednej popeni on samobjstwo ju na pierwsz wie o zblianiu si legionu Kapeliana, nie wierzy bowiem w zwycistwo; mier cesarza jednak zatajono, aby nie

osabi ducha ludnoci. Wedug innej natomiast starzec zdecydowa si odej z ycia dopiero po przegranej bitwie i po meldunku, e syn zgin; powiesi si wtedy w swym pokoju.

XXX

PUPIEN i BALBIN

---oOo---

(MARCUS CLODIUS PUPIENUS MAXIMUS)

Urodzony okoo 164 roku. Zmar latem 238 roku. Panowa wiosn i latem 238 roku wraz z Balbinem przez 99 dni jako Imperator Caesar Marcus Clodius Pupienus Maximus Augustus. ---oOo---

(DECIMUS CAELIUS CALINUS BALBINUS)

Urodzony okoo 178 roku. Zmar latem 238 roku. Panowa wiosn i latem 238 roku wraz z Pupienem przez 99 dni jako Imperator Caesar Decimus Caelius Calvinus Balbinus Augustus. tragicznego obrotu wydarze nikt w Rzymie nie przewidywa. Wizano z Gordianami wszelkie nadzieje, ufano, e lada dzie cesarze ci stan na ziemi Italii jako jej obrocy przed nadcigajcym zza Alp Maksyminem, zdetronizowanym i zioncym dz zemsty. Gdy wic nagle przysza wiadomo, e Gordian Modszy zgin w bitwie pod murami Kartaginy, ojciec za jego popeni samobjstwo, zapanowao przeraenie. Co czyni w takiej sytuacji? Podda si, baga Maksymina o wybaczenie i lito? O tym trudno byo myle, Maksymin bowiem znany by ze swego okruciestwa, a pogard dla Rzymu wyrazi najdobitniej tym, e nie raczy dotychczas tu zawita, cho panowa ju od lat trzech. Obecnie wkroczyby

Tak

w jego mury na czele pbarbarzyskich onierzy po prostu jako zdobywca. Senat wic nie mia wyboru: walk z Maksyminem naleao kontynuowa za wszelk cen i wszystkimi siami. Kto jednak ma j prowadzi, kto przyjmie cesarsk purpur po Gordianach? Posiedzenie senatu odbyo si przy drzwiach zamknitych w wityni Zgody przy Forum Romanum. Po burzliwych obradach powzito decyzj niezwyk, niebywa: ogoszono, e panowa bdzie dwch cesarzy, rwnoczenie i na tych samych prawach, w niczym sobie nie ustpujc ani w tytulaturze, ani te w kompetencjach! Czym byo podyktowane takie rozwizanie sprawy, jaki miao cel i sens? Przede wszystkim naley przypomnie, e w ten sposb nawizywano do tradycji republikaskiej, kiedy to na czele pastwa stao zawsze dwch konsulw, rwnych sobie wadz. Ta kolegialno zapewniaa wzajemn kontrol i zabezpieczaa przed nadmiarem ambicji oraz wykorzystywaniem uprawnie przez jednostk. Istniaa wszake zasadnicza rnica midzy par konsulw a par cesarzy: tamci wybierani byli tylko na rok, cesarze natomiast mieli panowa doywotnio i mieli kompetencje, ktre tamtym nie przysugiway. Ale sama idea kolegialnoci wadzy najwyszej pozostaa. Gdyby prba ta zdaa egzamin, losy cesarstwa mogyby potoczy si inaczej. Obaj wybrani, Pupien i Balbin, byli oczywicie senatorami, ostatnio za wchodzili w skad komisji dwudziestu, powoanej do obrony Italii przed Maksyminem. Starszy z nich, Marek Klodiusz Pupien, liczy sobie ju ponad 70 lat. Niektre przekazy twierdz, e ojca mia rzemielnika, inne za uwaaj jego rd za patrycjuszowski. Te pozornie sprzeczne dane mona jednak pogodzi. Pupien mg rzeczywicie pochodzi z rodziny ubogiej i jak wielu w jego sytuacji obra drog kariery wojskowej. Stopniowo awansowa do wysoko, w yciu wszake politycznym i tak niczego by nie osign, nie posiada bowiem majtku. Dopiero hojny dar pewnej pani, kochajcej go jak syna, otworzy mu wstp do senatu. Piastowa rne urzdy, sprawowa kolejno namiestnictwa kilku prowincji, wrd nich Germanii i Azji. By rwnie przez pewien czas prefektem stolicy, gdzie zdoby sobie opini dobrego organizatora; narazi si jednak ludnoci, tumi bowiem bezwzgldnie rozruchy i niepokoje, ktre plebs rzymski wszczyna z najbahszych powodw. By te konsulem, moe nawet dwukrotnie. Chyba jeszcze cesarz Septymiusz Sewer zaliczy go w poczet patrycjuszy, co byo ju od dawna tylko pustym tytuem i nie dawao adnych rzeczywistych przywilejw, cieszyo jednak i napawao dum tak samo, jak jeszcze dzi w niektrych spoeczestwach, z nazwy nawet demokratycznych, posiadanie herbu lub pikny rodowd. Decymus Celiusz Balbin, znacznie modszy od Pupiena, mia 60 lat. Pochodzi z zamonej rodziny arystokratycznej, co oczywicie uatwiao i przypieszao karier. I on, podobnie jak Pupien, sprawowa namiestnictwa rnych prowincji, by dwukrotnie konsulem, niewiele natomiast mia do czynienia z wojskiem. Jeli wolno kusi si o charakterystyk czowieka na podstawie bardzo szczupych danych, zaliczy by go naleao do kategorii panw kulturalnych i dobrze wychowanych, lubicych jednak wygod i nieco lkliwych.

Senat wic wybra cesarzy o odmiennych usposobieniach i o rnym dowiadczeniu yciowym. Nie bez powodu. Na pewno przewidywano, e w swej dziaalnoci bd si wzajem uzupeniali, ale te powcigali, jeli tak wypadnie. To z kolei dawao gwarancj, e nie powrc czasy absolutnego jedynowadztwa. Gdyby za midzy nimi doszo do powanej rnicy zda lub do konfliktu, automatycznie wzmocniaby si rola senatu jako porednika i rozjemcy. Byy to plany i nadzieje pozornie wcale realne. Ale ju pierwsze godziny po zamkniciu posiedzenia pokazay, jak bardzo te wizje s zudne, nie uwzgldniaj bowiem woli i postawy ludu stolicy. Gdy obaj cesarze udawali si na Kapitol, aby zoy zwyczajowe ofiary w wityni Jowisza, napotkali wzburzony tum wznoszcy wrogie Pupienowi okrzyki i wrcz grocy mu mierci. Przyczyn byo oczywicie to, e swego czasu jako prefekt stolicy twardo trzyma plebs w ryzach. W tumie rozlegy si te woania, aby purpur da komu z rodu Gordianw, a poniewa wnuk Gordiana I, kilkunastoletni chopiec, wanie przebywa w Rzymie, atwo zatem odgadn, e podsycali te dania przyjaciele rodziny. Pupien i Balbin najpierw prbowali przedrze si na Kapitol na czele uzbrojonej modziey i oddziau weteranw, ale gdy zaatakowano ich kamieniami i pakami, musieli ustpi. Kto wreszcie wpad na pomys, by uspokoi masy pokazujc im maego Gordiana jako wspwadc. Zaraz te posano po chopca, ktry beztrosko bawi si w domu, niewiadom, jak wielkich spraw sta si bohaterem i jaki los go czeka. Zosta przyniesiony na ramionach rozentuzjazmowanych stronnikw. Powitay go gromkie okrzyki radoci i oklaski, zewszd posypay si kwiaty. Senat natychmiast powzi uchwa uznajc modego Gordiana za cezara, czyli modszego koleg panujcych. Wtedy dopiero pochd mg wstpi na Kapitol i dopeni ceremonii. Jednym z pierwszych aktw nowej wadzy byo zaliczenie obu Gordianw w poczet bogw. Potem - cho zagraaa, a waciwie ju si toczya wojna domowa u bram Italii -urzdzono igrzyska i przeprowadzono rozdawnictwo ywnoci; jeliby bowiem tego nie uczyniono, na pewno wybuchyby grone rozruchy. Nastpnie podzielono zadania midzy obu cesarzy. Pupien jako dowiadczony oficer wyruszy ze stolicy przeciw Maksyminowi, ktry w tym czasie oblega Akwilej. Balbin natomiast pozosta na miejscu, aby czuwa nad biecymi sprawami oraz organizowa materialn i moraln pomoc prowincji dla Rzymu. Wydawao si, e to na Pupiena spad obowizek najwaniejszy i prawdziwie niebezpieczny, bo walki ornej, jego za kolega bdzie spokojnie obradowa w stolicy z senatem, przygotowujc akty prawne, z dala od placu boju. Jednake przekorny los inaczej pokierowa wydarzeniami. Pupien bowiem wbrew przewidywaniom nie musia prowadzi adnych dziaa w polu, gdy zakwaterowa si w Rawennie i nigdy si nie znalaz w sytuacji bezporedniego zagroenia - a wanie Balbin dosta si w sam wir krwawych zamieszek i bitew. Doszo do tego pozornie przypadkowo, prawdziwe jednak podoe wydarze stanowiy zadawnione uczucia wzajemnej nienawici midzy ludnoci stolicy i

pretorianami. Wnet po wyjedzie Pupiena zwoano posiedzenie senatu. U bram kurii zgromadzi si jak zwykle tum osb ciekawych przedmiotu i przebiegu obrad. Znalazo si tam rwnie sporo pretorianw, bez broni jednak i w cywilnej odziey. Ciekawo taka jest w peni uzasadniona w momentach, gdy maj zapa historyczne decyzje, a kady spragniony jest wiadomoci najwieszych i najpewniejszych. Nic wic dziwnego, e kilku pretorianw weszo - oczywicie bez pozwolenia - a na sal posiedze. Dwaj z nich popychani przez innych znaleli si wreszcie tu przy otarzu bogini zwycistwa, Wiktorii, a wic niemal w miejscu witym. Dostrzegli to dwaj senatorzy. Znienacka wycignli bro spod swych tg - w owych niespokojnych czasach kady, kto wychodzi z domu, mia ukryty w szatach krtki miecz lub sztylet - i bez ostrzeenia rzucili si na owych dwch pretorianw, stojcych przy otarzu; ci za nie zdyli si obroni, gdy nie spodziewajc si ataku rce trzymali zoone. miertelnie ranni onierze padli broczc krwi na marmurow posadzk, wybucho zamieszanie, podnis si zgiek. Jeden z senatorw zabjcw nie zwaajc ju na nic wybieg przed gmach krzyczc gosem przeraliwym, by chwyta i zabija pretorianw na miejscu, bo to wrogowie ludu i senatu, sojusznicy Maksymina. I na pewno wielu uwierzyo, e pretorianie przygotowuj zamach zbrojny, by przywrci wadz w stolicy zdetronizowanemu cesarzowi, i po to te zgromadzili si przed kuri, a nawet weszli do jej wntrza. Nie trzeba byo niczego wicej, by wywoa wielki zryw ludnoci. Tum rzuci si z wciekoci na garstk pretorianw, ale ci zdoali uciec do koszar. Natychmiast ich zaoga zamkna bramy i obsadzia mury, pod ktrymi gromadziy si rzesze coraz liczniejsze i uzbrojone w to, co byo pod rk. Wkrtce do oblegajcych przyczyy si oddziay gladiatorw. Szturmowano mury zaciekle, ale i onierze dzielnie si bronili, celnie rac atakujcych, sami bezpieczni za blankami. Gdy za pod wieczr zmczone masy zaczy bezadnie si wycofywa, pretorianie dokonali miaego wypadu za mury, kadc trupem mnstwo ludzi nieprzywykych do walki wrcz. Tak rozpocza si w stolicy krwawa wojna domowa. Senat wezwa pod bro modych mczyzn z caej stolicy. Uderzano na mury koszar nieustannie dzie po dniu, ale za kadym razem musiano odstpowa majc wielu zabitych i rannych. Prno cesarz Balbin, odpowiedzialny za spokj w stolicy, wzywa obie strony do zgody, daremnie obiecywa onierzom amnesti i nawet nagrody, jeli tylko zo bro. Nikt go nie sucha, nienawi zalepiaa i bya silniejsza od rozsdku, cho zarwno jednym, jak i drugim zagraa Maksymin - gdyby pokona Pupiena. Wreszcie oblegajcy wpadli na pomys prosty i skuteczny: odcili dopyw wody do koszar. Zrozpaczeni pretorianie dokonali wwczas desperackiego wypadu, rozgromili byle jak uzbrojonych przeciwnikw, wdarli si gboko do miasta, tam jednak losy walki znowu si odwrciy, ludno bowiem rzucaa kamienie i dachwki z gry, a ulice byy bardzo wskie. Z kolei wic onierze chwycili si sposobu ostatecznego: podpalili domy w rnych punktach miasta. Rozszala si poar, ktry pochon

wiele dzielnic, obracajc w popi paace i domy czynszowe, warsztaty, skady, przybudwki. Zgino te wielu ludzi, ktrzy nie zdoali w por opuci swych mieszka. Jak zwykle w takich sytuacjach dochodzio do rabunkw. Poar by tym groniejszy, e stra ogniowa, vigiles, nie moga skutecznie go zwalcza, skoro na ulicach wci trway boje. Tak wic katastrofa ta swymi rozmiarami moe przewyszaa poar Rzymu z czasw Nerona - takiej sawy historycznej wszake nie zdobya. Owe pomienie i zniszczenia miay przynajmniej ten dobry skutek, e wrd popiow wygasy te walki, usta przelew krwi i obie strony doszy wreszcie do porozumienia. A wkrtce dotara te wie radosna, ktra uwolnia wszystkich od drczcego niepokoju: Maksymin zosta zabity wraz z synem pod Akwilej przez wasnych onierzy! Przybyli jedcy z jego gow zatknit na palu. Nie da si w sowach opisa radoci, jaka dnia tego zapanowaa. Nie byo czowieka w jakimkolwiek wieku, ktry by nie popieszy do otarzy i wity. Nikt nie pozosta w domu, wszyscy wybiegali, jakby szaem ogarnici i weselili si razem. Zeszli si na koniec w cyrku, jakby mieli tam odby zgromadzenie ludowe. Balbin sam zoy hekatomb w ofierze, a senatorzy i urzdnicy - kady jakby si pozby topora zawieszonego nad karkiem - oddawali si niepohamowanej radoci. Do prowincji wyprawiono posw i heroldw uwieczonych wawrzynem (Herodian, wedug przekadu L. Piotrowicza). Tymczasem Pupien wkroczy do Akwilei, do niedawna obleganej przez Maksymina. Ludno wyzwolonego miasta witaa go entuzjastycznie. Wnet zaczy tam napywa delegacje miast Italii z gratulacjami, przywoono nawet posgi bstw opiekuczych i zote wiece jako dary. Rwnie armia Maksymina, wci stojca pod Akwilej, okazywaa najlepsze pokojowe intencje. Jej onierze, pozbawieni cesarza wskutek zbrodni, ktrej dopucia si cz ich towarzyszy, nie mieli wyboru musieli uzna nowych wadcw. Owa wszake ulego bya tylko pozorna, w istocie czuli si upokorzeni i zawiedzeni, rebelia moga wybuchn w kadej chwili i z byle powodu. Pupien rozumia to doskonale. W uroczystym przemwieniu do legionw i kohort zebranych na polach pod Akwilej ogosi cakowit amnesti dla wszystkich - a wic i dla zabjcw Maksymina! Potem jednak jak najrychlej wyprawi wszystkie jednostki do ich przygranicznych obozw, likwidujc w ten sposb koncentracj si potencjalnie niebezpiecznych. Zatrzyma przy sobie tylko oddziay zoone z najemnikw i sojusznikw pochodzenia germaskiego, tych bowiem darzy zaufaniem jeszcze od czasw, gdy sam sprawowa namiestnictwo nad Renem. Do stolicy wraca Pupien jak triumfator, cho oczywicie nie mg odby triumfu prawdziwego, zwyciy bowiem w wojnie domowej, a nie w walce z wrogiem zewntrznym. Balbin wyszed mu naprzeciw z modym Gordianem. Wydawao si wszystkim, e nadchodz dni zgody i pokoju, upragnione po tylu miesicach grozy. Mylano ju nawet o wyprawach przeciw ludom atakujcym granice imperium: Balbin, ktry widocznie pozazdroci wspcesarzowi wojennych laurw, zamierza odeprze Gotw nad dolnym Dunajem, Pupien natomiast snu ambitne plany

wielkiej wojny z Persami. Lecz zudne byy owe zamysy i wiadczyy tylko o tym, e cesarze nie orientuj si, jakie niebezpieczestwa czyhaj tu obok, ich wasnej stolicy. Po pierwsze bowiem nie wygasa nienawi midzy pretorianami a ludnoci. Po drugie - pretorianw zaniepokoio przybycie do Rzymu z Pupienem germaskich onierzy. Podejrzewali, chyba nie bez racji, e Germanie maj zaj ich miejsce; podobnie przecie przed czterdziestu laty Septymiusz Sewer rozbroi tych pretorianw, ktrzy zamordowali Pertynaksa i uformowa nowe kohorty z wiernych mu onierzy naddunajskich. Po trzecie wreszcie - midzy obu cesarzami toczya si cicha walka o pierwszestwo i wpywy, zgodnie zreszt z podstawowymi prawami psychologii i polityki, ktra dwuwadzy nie znosi. Pozornie wszystko byo w najlepszym porzdku, na monetach pojawiay si nawet symbole i napisy goszce wzajemn mio panw imperium, ale w rzeczywistoci kady dzie pogbia nieufno, jak si wzajem darzyli. Do tragedii doszo zupenie niespodziewanie latem 238 roku, gdy w stolicy trway igrzyska kapitoliskie, a Balbin i Pupien przebywali spokojnie w paacu na Palatynie. Kohorty pretorianw wymaszeroway ze swych koszar i ruszyy ku siedzibie cesarzy. Doniesiono im o tym natychmiast, by wic jeszcze czas, aby przyzwa oddziay Germanw, stacjonujce w innej dzielnicy miasta. Balbin jednak sprzeciwi si temu gwatownie, podejrzewajc podstp, uwaa mianowicie, e Pupien wyolbrzymia niebezpieczestwo, aby majc swych Germanw na Palatynie usun go i sta si jedynowadc. A w godzin potem byo ju za pno. Pretorianie wtargnli do paacu - strae nie stawiay adnego oporu - i porwali obu starcw. Zdarli z nich wszelk odzie i wlekli nagich przez ulice wrd szyderstw, bicia, zniewag. Wykrzykiwali przy tym: Oto cesarze z woli senatu! Umylnie ich nie zabijali, aby duej si pastwi i zadawa wymylniejsze katusze. Pupien i Balbin jeszcze yli, gdy zamkny si za nimi bramy koszar. Kiedy jednak nadesza wie, e Germanie piesz porwanym z pomoc, obaj natychmiast zostali zabici - co byo dla nich tylko wyzwoleniem. Potem zwoki wyrzucono na ulice. Panowali 99 dni. Byli trzeci par cesarzy, ktra koczya mierci gwatown w owym nieszczsnym 238 roku.

XXXI

GORDIAN III

---oOo---

(MARCUS ANTONIUS GORDIANUS)

Urodzony 20 stycznia 225 roku. Zmar w pocztkach marca 244 roku. Panowa jako Imperator Caesar Marcus Antonius Gordianus Augustus od lata 238 roku do pocztkw marca 244 roku. Zaliczony w poczet bogw.

CHOPIEC W PUPURZE
zadajc latem 238 roku mczesk mier Pupienowi i Balbinowi, cesarzom z wyboru senatu, wcale nie zamierzali narzuca Rzymowi nowego wadcy. Chodzio im gwnie o to, by pokaza tym krwawym czynem, e bez ich zgody nikt nie moe panowa. Tak wic po trzech miesicach skoczyy si marzenia senatorw o powrocie do niektrych idei republikaskich: miao rzdzi dwch rwnorzdnych cesarzy, jak niegdy na czele pastwa stao dwch konsulw. Pozostay z owych szczytnych, wolnociowych zamierze tylko trupy dwch starcw, potwornie okaleczone, odarte z odziey, haniebnie wyrzucone na ulice miasta ku uciesze gawiedzi. Kto mia by nastpc zamordowanych, a sidmym ju z kolei cesarzem 238 roku - po Maksyminie i jego synu, Werusie Maksymie, po obu Gordianach, po Pupienie i Balbinie? Formalnie biorc nastpca ju by i nikt nie kwestionowa lego praw do purpury - ani senat, ani pretorianie, ani

Pretorianie

te lud. Trzynastoletni Gordian, wnuk Gordiana Starszego, nosi przecie tytu cezara u boku ostatniej pary cesarzy. To lud stolicy wymusi przed trzema miesicami przyznanie mu tej godnoci, gdy senat da wadz najwysz Pupienowi i Balbinowi. Wtedy widziano w tym przejaw rozwydrzenia mas, i nie bez racji. Okazao si jednak, e byo to szczsne wydarzenie, gdy tamto ustpstwo senatu uchronio obecnie Rzym przed grob wojny domowej. Co by si stao, gdyby poszczeglne legiony i armie w prowincjach oraz rne ugrupowania w stolicy chciay osadzi na tronie swoich kandydatw? W tej wszake sytuacji - za cich zgod wszystkich, bez jakiegokolwiek oporu i natychmiast - uznano maego Gordiana za wadc jedynego i penoprawnego. Nadano mu oczywicie tytu augusta. Kada ze stron witaa to z zadowoleniem. Pretorianie udzielili nauczki senatorom, byli wic pewni, e ju nie spotkaj si z lekcewaeniem. Lud Rzymu radowa si, e jego faworyt, chopiec, ktry przyszed na wiat w samej stolicy, wreszcie zasiad na tronie jako pan imperium. Senat wreszcie, str legalizmu, widzia w tym dziecku prawowitego nastpc obu Gordianw, a zapewne liczy te na to, e ze wzgldu na jego maoletnio w istocie decydowa bdzie gos doradcw senatorw. Lecz wanie maoletnio stwarzaa powany problem polityczny. W Rzymie nie istniay adne konstytucyjne zasady dotyczce sukcesji wadzy, w szczeglnoci za opieki i regencji w wypadku, gdy purpur przywdziewa chopiec. A wanie taka sytuacja powtarzaa si ju po raz trzeci za ycia jednego pokolenia! Przypomnijmy: w 218 roku cesarzem obwoano kilkunastoletniego Heliogabala, a ju w cztery lata pniej Aleksandra, rwnie modocianego. Rzeczywiste rzdy sprawoway wtedy inne osoby, przede wszystkim za kobiety z rodziny cesarskiej, energiczne, ambitne, maostkowe - i nie byy to rzdy najlepsze, zwaszcza jeli chodzi o czas Heliogabala. Te faktyczne regencje nie wyszy na korzy ani maoletnim cesarzom, ani pastwu. A jak miay si te sprawy, jeli chodzi o Gordiana III? Niestety, historycy staroytni nie udzielaj nam dostatecznych wskazwek ani w tej, ani te w innych kwestiach dotyczcych tamtego okresu. Moe to zreszt zbyt szumnie powiedziane: historycy staroytni. Dzieo Herodiana, nie najwyszych wprawdzie lotw, ale przecie stanowice rdo wielu informacji o pwieczu od wstpienia na tron Kommodusa w 180 roku, koczy si - wanie na 238 roku - tymi sowami: Obwoano cesarzem Gordiana, majcego zaledwie 13 lat, i przyj on rzdy nad imperium. A jeszcze wczeniej, bo panowaniem Aleksandra Sewera, zamyka swj obraz dziejw Rzymu Kasjusz Dion; w czasach, o ktrych mowa obecnie, zapewne ju nie y. Skd wic czerpiemy wiedz o Gordianie III i jego nastpcach? Istnieje tylko jedna zwarta, ciga i obszerna relacja, noszca dumny tytu Pisarze historii cesarskiej. Jest to poprzednio ju powoywany i cytowany zbir biografii wadcw Rzymu II i III wieku. Przypomnijmy raz jeszcze, e powsta on znacznie pniej, chyba pod koniec IV wieku, i peen jest pomyek, anachronizmw, nawet wiadomych kamstw i fikcji. Kademu, kto uwanie czyta to dzieko, wyda si musi niekiedy, e

autorowi - czy te autorom - wrcz chodzio o to, by przekaza potomnoci wykrzywiony obraz tamtych czasw i osb. A wanie ywot Gordiana III naley w tym zbiorze do najmniej wiarygodnych, cho zawiera te elementy prawdy, zasugujce na uwag. Oczywicie, mamy te rnego rodzaju drobne przekazy rdowe i wskazwki - monety, napisy, papirusy, krtkie wzmianki u pniejszych historykw - lecz w wielu wypadkach, zwaszcza jeli chodzi o III wiek, zdani jestemy tylko na domysy lub te musimy powiedzie uczciwie: nie wiemy, brak bowiem danych. Trzeba jednak przyzna, e mimo tych wszystkich zastrzee jestemy lepiej poinformowani o cesarzach III wieku w Rzymie ni o niektrych krlach i ksitach na przykad okresu piastowskiego w Polsce, cho ci ostatni o tyle nam blisi w czasie. Znamienne to zjawisko: obumieranie wartociowego pimiennictwa historycznego w latach kryzysu imperium! Okazuje si, e literatura, a zwaszcza dziejopisarstwo, nale do najbardziej czuych tworw ludzkiego ducha. Ich uprawianie wymaga szczeglnie sprzyjajcych warunkw: spokoju, oglnej stabilizacji, wysokiego poziomu spoecznej kultury i wyksztacenia. A take duej odpornoci psychicznej, umiejtnoci wzniesienia si nad drobne, lecz uciliwe, sprawy codziennoci i zalepienie zwalczajcych si ugrupowa. Mona si wic zastanawia, czy nasza epoka bdzie naprawd naleaa do dobrze udokumentowanych przez powane dziea wspczesnych historykw. A jeli kto z czytajcych te sowa pragnby kam mi zada - prosz, nieche sprbuje przedstawi wydarzenia obecne spokojnie, rzeczowo, jakby z dystansu, nie gubic si w szczegach, nie ulegajc emocji, wydobywajc tylko to, co istotne! Przecie dzieje si wok nas wielka dramatyczna historia! Ale kto wemie si do jej spisywania potomnym ku pamici i przestrodze, stwierdzi rycho, e zadanie to ponad siy, zbyt bowiem jest si uwikanym w wielkie i mae sprawy biece, zbyt atwo poddajemy si emocjom i stronniczoci, zbyt trudno nam o sd wywaony. Na pewno nie inaczej przeywali i odczuwali to przed wiekami Rzymianie pogreni w swoim kryzysie i wanie std ubstwo penych relacji. C zatem wiemy o Gordianie III? W 238 roku, gdy obwoano go augustem, jego ojciec chyba ju nie y. Zdaje si to wynika z dwch faktw. Po pierwsze, Gordian nosi pene nazwisko nie ojca, Juniusza Balbusa, lecz dziadka. Dlaczego? Wyjanienie moe by tylko jedno: dziadek zaadoptowa chopca po przedwczesnej mierci ojca. By to zwyczaj czsto praktykowany w Rzymie. Po drugie, gdyby ojciec y, czym by si zapisa w historii, zwaszcza u boku syna w purpurze cesarskiej. A tymczasem rda milcz o nim zupenie! ya natomiast matka, ktra - jeli wierzy zbiorowi ywotw Pisarze historii cesarskiej - staraa si cakowicie podporzdkowa sobie modziutkiego pana imperium. Przytacza si nawet jego pniejsze listy, w ktrych ubolewa: Co miaem robi, skoro matka mnie oszukiwaa i wydawaa opinie o ludziach w zmowie ze swymi doradcami? Inny za list, pisany do Gordiana rzekomo przez Tymezyteusza, jego przyszego tecia, mwi o niedawnych habicych praktykach, gdy eunuchowie matki sprzedawali

urzdy, rozkradano skarb pastwa, a intryganci decydowali o losie ludzi najwartociowszych, odsuwajc ich od wpyww politycznych, a protegujc tych, ktrych naleaoby tylko oddali. Lecz dokumenty te, przedstawiajce poczynania dworu pod rzdami kobiety, s niewtpliwie fikcyjne, sfaszowane, odnosz si do czasw i stosunkw pniejszych. W kadym razie nie wolno na ich podstawie mwi o sytuacji Gordiana III. Drugi ze wspomnianych listw, niby pisany przez samego wadc, zawiera te pewn refleksj zawsze aktualn: Nieszczliwy to cesarz, przed ktrym tai si prawd! Kto bowiem sam nie moe bezporednio przestawa z ludmi, musi chcc nie chcc opiera si na tym, co mu przekazuj inni. Z tym za, jak ucz dzieje wszystkich narodw i epok, bywa rnie. I wanie dlatego tyle tragedii wynikajcych z bdnych decyzji wadzy wskutek niepenego lub sfaszowanego obrazu sytuacji. A wiedzieli ju o tym staroytni Rzymianie! Jak za rzeczywicie przedstawiaa si sprawa opieki nad chopcem w purpurze? Rodzice nie odgrywali adnej roli. Ojciec prawdopodobnie nie y, a o matce nie moemy powiedzie nic pewnego. Niewtpliwie wan osobistoci u boku cesarza by natomiast dostojnik noszcy dugie nazwisko, co wwczas naleao do mody: Gajusz Furiusz Sabinus Akwila Tymezyteusz. Jego karier, wszystkie jej kolejne etapy, znamy dokadnie dziki napisowi ku jego czci, ktry zachowa si w Lugdunum (pniejszym Lyonie), najludniejszym miecie galijskim, stolicy prowincji Gallia Lugdunensis. Ot wynika z tej inskrypcji, e Tymezyteusz najpierw dowodzi kohort w Hiszpanii, a potem piastowa rne stanowiska w administracji rozmaitych, odlegych od siebie prowincji. Dziaa wic kolejno za panowania Aleksandra Sewera i Maksymina w Belgice (Gallia Belgica), Germanii, Arabii (mniej wicej na terenach obecnej Jordanii i czci Syrii), w Palestynie, Azji Mniejszej i Galii Lugduskiej. By z ca pewnoci dobrym, energicznym urzdnikiem wyszego stopnia, jednym z tych, dziki ktrym machina administracyjna ogromnego imperium wci funkcjonowaa sprawnie mimo szalestw i nieudolnoci wadcw, mimo przewrotw, wojen domowych, uzurpacji, mimo wreszcie nierbstwa plebsu wielkomiejskiego i ndzy ludnoci wiejskiej. W jaki sposb dosta si on do otoczenia Gordiana III, czemu i komu to zawdzicza? Moe znajomociom, a moe splotom rnych okolicznoci? W kadym razie dobrze to wiadczy o wczesnej ekipie rzdzcej, e wanie taki czowiek, dowiadczony i znajcy niejako od wewntrz mechanizm wadzy w rnych krainach i dziedzinach, wszed do elity dworskiej. Na pocztku 242 roku lub nieco wczeniej modziutki cesarz polubi Sabin Trankwilin, crk Tymezyteusza, ktry wkrtce potem zosta prefektem pretorium, czyli obj najwyszy w praktyce urzd. Sabina Trankwilina otrzymaa natomiast tytu augusty. atwo byoby wyobrazi sobie romantyczn histori: dorastajcy chopiec poznaje pikn dziewczyn, zakochuje si w niej i bierze za on, obdarzajc jej ojca najwietniejsz godnoci. Ale w tamtych czasach sprawy wyglday zwykle inaczej: maestwo stanowio nie przyczyn, lecz wynik pozycji spoecznej Tymezyteusza. Oczywicie naiwnie brzmi rwnie twierdzenie w Pisarzach historii cesarskiej, e wadca wybra go na tecia i

mianowa prefektem, poniewa by to m uczony i wymowny, godny skoligacenia si z domem panujcym; i e majc go u swego boku przesta by zabawk w rkach otoczenia matki, zacz za postpowa rozsdniej. My moemy stwierdzi tyle, e od pocztku sprawowano rzdy zdecydowanie, zwaszcza gdy w gr wchodziy zagroenia zewntrzne lub wewntrzne. I tak jednym z pierwszych posuni byo rozwizanie legionu III Augustowego w Numidii, ktry wiosn 238 roku wystpi pod wodz Kapeliana przeciw Gordianom Afrykaskim. onierzy legionu przydzielono do rnych jednostek w prowincjach europejskich, a jego nazw wykrelono z urzdowych dokumentw. Posunicie surowe, ale z punktu widzenia prestiu nowego cesarza usprawiedliwione. Chodzio o podkrelenie, e Gordian III jest spadkobierc tamtych dwch, a wic rwnie mcicielem. Wprawdzie tam w Afryce rycho podnis bunt namiestnik Sabinian, ale zosta stosunkowo atwo pokonany przez zarzdc prowincji Mauretanii. W Europie natomiast rs nacisk Alamanw nad Renem, lecz nie przewidywano tam bezporedniego niebezpieczestwa przeamania granicy. Groniejsza sytuacja powstaa nad dolnym Dunajem, gdzie pojawio si wojownicze plemi Karpw - zapewne od nich pochodzi nazwa Karpat. Due ich grupy, naciskane od pnocy i wschodu przez Germanw, zaatakoway Dacj i Mezj. Wodzowie Karpw domagali si, aby cesarz paci im coroczny haracz jak Gotom, od ktrych - jak utrzymywali - s dzielniejsi. Jednake namiestnik Mezji, Menofil, umia rozmawia z barbarzycami. Przez wiele dni kaza oglda ich posom imponujce wiczenia wojsk rzymskich i dopiero, gdy spokornieli, udzieli im posuchania. Karpowie powtrzyli swe dania, on za wtedy rzek: Cesarz Rzymian ma tyle pienidzy, e od czasu do czasu moe je da kademu, kto o to poprosi. A gdy posowie zakrzyknli, e i oni prosz, Menofil kaza im czeka kilka miesicy na odpowied ze stolicy. Da wic do zrozumienia, e Karpowie mog otrzyma dar, jeli bd o to bagali u stp majestatu; tego nie uczynili, ale przez kilka lat zachowywali si ju spokojnie.

PUSTY GROBOWIEC
Prawdziwe jednak niebezpieczestwo zawiso nad wschodnimi obszarami imperium. W Persji w 240 roku wstpi na tron mody wadca Szapur, zwany przez Grekw i Rzymian Saporem; mia panowa 30 lat. Ambitny i energiczny krl powrci do polityki poprzednikw sprzed lat kilkunastu: zada od cesarstwa zwrotu wszystkich krain, ktre niegdy podlegay Persom. W 241 roku zaj rzymsk Mezopotami i Syri, dotar w okolice Antiochii. Wobec tej agresji nie byo ju wyboru, na si naleao odpowiedzie si. W 242 roku Gordian III dokona w stolicy ceremonii otwarcia bramy w wityni Janusa, co wedug prastarej tradycji oznaczao rozpoczcie dziaa wojennych; by to zreszt ostatni potwierdzony w rdach wypadek praktykowania tego obyczaju. Wyprawie przeciw Persom oficjalnie

przewodzi sam cesarz, ale u jego boku znajdowa si prefekt Tymezyteusz. Droga wioda najpierw przez prowincje naddunajskie, gdzie przy sposobnoci zademonstrowano Sarmatom i Gotom potg wojskow imperium. W 243 roku wyparto Persw z Syrii i rzymskiej Mezopotamii. Jesieni tego roku zmar na skutek choroby Tymezyteusz; podobno w testamencie cay swj majtek przekaza pastwu. Jego urzd obj Marek Juliusz Filip. Tu zaczynaj si zagadki i pytania. W ksidze Pisarze historii cesarskiej wanie owemu Filipowi przypisuje si, a podchwycili to pniejsi historycy - cae pasmo zdrad i zbrodni. To on rzekomo przyczyni si do zgonu Tymezyteusza: gdy prefekt cierpia na biegunk, Filip podsun mu niewaciwy lek, ktry jeszcze spotgowa chorob. Nie mona oczywicie tego sprawdzi, ale caa historia wydaje si nieprawdopodobna. Twierdzono dalej, e to Filip - ju jako nowy prefekt pretorianw - zdezorganizowa zaopatrzenie armii w ywno podczas nowej kampanii pn zim 244 roku, odpowiedzialnoci za to obarczajc samego Gordiana. Doszo wreszcie do tego, e wygodzeni i rozjtrzeni onierze w pocztkach marca obwoali Filipa augustem, wspwadc dziewitnastoletniego cesarza. To wsppanowanie trwao zaledwie kilka lub kilkanacie dni, gdy Gordian szybko straci cesarski autorytet. wiadom tego, e nie jest ju uwaany za augusta, modzieniec prosi najpierw, by pozostawiono mu tytu cezara - spotka si jednak z odmow. Gotw wic by poprzesta na godnoci prefekta przy Filipie, lecz i tego da mu nie chciano. Wreszcie baga tylko o ycie. Filip waha si jaki czas, potem jednak rozkaza wyprowadzi go w ustronne miejsce i zabi. Do stolicy wysano oficjalnie wiadomo, e Gordian III po krtkiej chorobie zmar mierci naturaln. Senat zaliczy go w poczet bogw, Filip za, aby oddali od siebie wszelkie podejrzenia, nigdy nie usun adnego posgu ani napisu ku czci poprzednika. Nad Eufratem, w miejscu gdzie straci ycie Gordian, armia wzniosa ogromny grobowiec, pusty jednak, prochy bowiem zmarego odesano z honorami do Rzymu i tam uroczycie pochowano. Czy Filip by istotnie sprawc mierci Gordiana? Wielu podaje w wtpliwo relacje staroytnych historykw. I rzeczywicie nie s one wolne od pewnych sprzecznoci, trudno te oprze si wraeniu, e mamy do czynienia z oszczerczymi zmyleniami wrogw Filipa. Stosunkowo za niedawno, w latach 1939-1940, odkryto w Persji, w pobliu dawnej stolicy Persepolis, obszern inskrypcj krla Szapura I wyryt w skale w trzech jzykach: w greckim oraz w dwch dialektach rednioperskiego - parsik i pahlawik. Jest to sprawozdanie wadcy z jego dokona i zwycistw, lista ludw i krajw, nad ktrymi panowa. Powiada na pocztku: Gdym tylko obj krlowanie, cesarz Gordian zebra z caego pastwa rzymskiego siy Gotw i Germanw. Najecha Asyri atakujc nas i lud Ariw. Doszo do wielkiej bitwy w asyryjskiej miejscowoci Misiche. Cesarz Gordian zgin, a my zniszczylimy wojska Rzymian, ktrzy okrzyknli cesarzem Filipa. Ten wda si w ukady. Wykupi ycie swoich ludzi za 50.000 denarw i zgodzi si na danin. Dlatego te zmienilimy nazw miejscowoci Misiche na Peroz Szapur.

A wic jeszcze jedna wersja wydarze: mier modego cesarza na polu bitwy, klska Rzymian, ukad na niekorzystnych dla nich warunkach, nadanie miejscu walki miana: Zwycistwo Szapura - to bowiem oznacza nazwa przytoczona w inskrypcji. Komu mamy wierzy? Krl zapewne przypisa sobie i swym wojskom zasugi, ktre im si nie naleay; chodzi zwaszcza o mier Gordiana z rki Persw. Tak dzieje si zwykle w relacjach sawicych czyny wadcw. Duo w nich samochwalstwa, przesady, krtko mwic - takiego ujmowania spraw, by jak najwicej blasku padao na tego, kto w napis kaza wyry. W rzeczywistoci za byo chyba tak: Gordian zmar pod Misiche zapewne skutkiem choroby, jego za armia znalaza si w trudnej sytuacji; dotychczasowy prefekt pretorianw, Juliusz Filip, obwoany przez wojska cesarzem, zgodzi si na ukady z Persami, gdy pragn jak najprdzej si wycofa; ci uznali to za swoje wielkie zwycistwo. Ale nagy zgon modego imperatora podczas wyprawy wzbudzi chyba w stolicy podejrzenia, e doszo do zamachu; sdzono, i to prefekt zgadzi swego cesarza. A krl Szapur, oczywicie, rad by gosi, e to perski or powali wadc Rzymian. Lecz s to tylko przypuszczenia i nie ma dzi danych, by rozwika zagadk do koca. Nie udao si te dotychczas odnale grobowca Gordiana III na pustkowiach Mezopotamii. A gdyby nawet kiedy to si stao, byby to przecie, jak si rzeko, grobowiec pusty. Jest w tym co symbolicznego.

XXXII

FILIP ARAB i jego syn

---oOo---

(MARCUS IULIUS PHILLIPUS)

Urodzony okoo 200 roku. Zmar we wrzeniu 249 roku. Panowa jako Imperator Caesar Marcus Iulius Philippus Augustus od marca 244 roku do mierci. ---oOo---

(MARCUS IULIUS PHILIPUS)

Urodzony okoo 237 roku. Zmar we wrzeniu lub padzierniku 249 roku. Od 244 roku nazywa si Marcus Iulius Severus Philippus Caesar. Od 247 roku panowa wraz z ojcem jako Imperator Caesar Marcus Iulius Philippus Augustus do wrzenia lub padziernika 249 roku z nich, ojcu, dawano nieoficjalnie nieco pogardliwy przydomek - Arab. Czy susznie? Pewne jest, e pochodzi z poudniowej Syrii, urodzi si bowiem w miasteczku pooonym przy szlaku wiodcym ze sawnej Palmiry do Bostry i dalej do Palestyny. Potem jako cesarz podnis t miecin do rangi kolonii i da jej swe imi, zwaa si wic odtd Philippopolis. Zbudowa tam rwnie wityni swego ubstwionego ojca Marynusa. W owych czasach w miastach tej krainy mieszkao wielu Grekw, a take zhellenizowanych autochtonw semickich z warstw wyszych; duo byo tam maestw mieszanych. Nie jest wic wykluczone, e Filip mia istotnie wrd przodkw kogo

Pierwszemu

krwi arabskiej. Co oczywicie nie oznacza, by chodzio o koczownikw pustynnych. Nazwisko Iulius wskazuje, e rodzina miaa obywatelstwo rzymskie, a stosunkowo szybka kariera samego Filipa, jak te jego brata, Gajusza Juliusza Pryskusa, dowodzi, e by to rd zromanizowany i zamony. Oskarano Filipa, e podczas wyprawy Gordiana III przeciw Persom najpierw jesieni 243 roku zdradziecko otru jego tecia, Tymezyteusza, prefekta pretorianw, a nastpnie, objwszy urzd po swej ofierze, wiosn 244 roku odebra wadz, a potem ycie samemu cesarzowi. Tak relacjonuj historycy staroytni, ale napis naskalny krla perskiego Szapura I gosi co innego: cesarz Gordian zgin w bitwie. O sprawach tych i wtpliwociach mowa bya szerzej poprzednio, w ywocie Gordiana III. Pniejsza tradycja chrzecijaska uznaa Filipa za pierwszego panujcego w imperium rzymskim wyznawc Chrystusa. Prawie wiek przed Konstantynem Wielkim! Ile w tym prawdy, rozwaymy w innym miejscu. rda dotyczce okresu panowania Filipa i kilku nastpnych cesarzy s wyjtkowo skpe. Na przykad zbir ywotw Pisarze historii cesarskiej - rzecz wartoci miernej, lecz przecie do obszerna i szczegowa pomija cesarzy, ktrzy zasiadali na tronie w latach 244-253. Skd ta luka, to kwestia inna. Faktem jest, e w badaniach nad owym dziesicioleciem, bardzo burzliwym, zdani jestemy wycznie na napisy, monety, krtkie wzmianki u historykw pniejszych. Wielka to szkoda, pierwszy bowiem z owych wadcw pominitych, Filip, by niewtpliwie osobistoci siln i okaza si dobrym, cho niezbyt szczliwym cesarzem. Pierwszym zadaniem nowego imperatora byo dojcie do porozumienia z krlem perskim, Szapurem I. Ten uwaa si za zwycizc, przynajmniej tak twierdzi w inskrypcji wyrytej na skale w pobliu Persepolis. W rzeczywistoci jednak Rzymianie nad Eufratem ponieli tylko nieznaczn porak, cho spotgowan zgonem Gordiana III. W sumie natomiast kampanie dwch lat poprzednich byy dla nich korzystne, zdoali bowiem wyprze Persw z wszystkich lub prawie wszystkich terenw spornych. Ostatecznie wic obie strony doszy do wniosku, e siy ich s rwne i adna nie ma szans wywalczenia przewagi. Zawarto ukad kompromisowy. Rzymianie faktycznie utrzymali dawny stan posiadania na wschodzie imperium, cho formalnie Szapur tego nie uznawa, musieli natomiast wypaci mu 500.000 denarw (tak mwi napis, ale w istocie chodzio chyba o 500.000 monet zotych), co mona byo uwaa za rodzaj wykupu lub haraczu. Tak wic obaj, cesarz i krl, wychodzili z twarz, obaj mogli gosi swym ludom, e s zwycizcami. I tak te czynili. Szapur uwieczni w swym napisie wanie taki obraz wydarze, miejscowo za Misiche nazwa Peroz Szapur, Szapur Zwyciski. Filip natomiast przybra sobie przydomki Persicus Maximus, Parthicus Maximus, czyli Najwikszy zwycizca Persw, Najwikszy zwycizca Partw (cho tych ostatnich ju nie byo), na monetach za wybija sowa Pax cum Persis fundata, Pokj z Persami ugruntowany. A zatem, nie dugotrwaa wojna, lecz dyplomacja

uratowaa w tym wypadku interesy i honor obu mocarstw. Filip rozumia jednak doskonale, e nie zaegnao to konfliktu w sposb rzeczywisty i trway, pozostawi wic na stray terenw spornych czowieka, ktremu ufa cakowicie: swego rodzonego brata, Gajusza Juliusza Pryskusa. Otrzyma on tytu prefekta Mezopotamii oraz rektora Wschodu, a dziki temu sta si naczelnym wodzem si zbrojnych na tamtym obszarze i generalnym namiestnikiem, zastpc cesarza. Filip uda si w drog powrotn do Italii przez Syri, Azj Mniejsz, prowincje bakaskie. Do stolicy przyby w lecie 244 roku, co uwietniono igrzyskami, rozdawnictwem zboa, emisj monet z odpowiednimi napisami i symbolami. W tym samym czasie i rwnie ze wschodu przyjecha do Rzymu czterdziestoletni mczyzna, ubogi i nie znany nikomu. Nikt te go nie wita, nikt nie zwraca na najmniejszej uwagi, wszyscy natomiast kierowali wzrok ku nowemu cesarzowi, ku blaskowi jego chway. A dzi, po tylu wiekach, imi Filipa Araba znane jest tylko tym, ktrzy zajmuj si bliej histori staroytn, w za skromny czowiek yje wci dziki swym dzieom i ma we wszystkich cywilizowanych krajach tysice wielbicieli jako jeden z najoryginalniejszych mylicieli w dziejach filozofii. Mowa u Greku z Egiptu imieniem Plotinos; w naszym jzyku przyja si forma: Plotyn. Wszystko co wiemy o yciu tego mdrca, zawdziczamy jego uczniowi i biografowi Porfiriuszowi. Oto pocztek tej relacji (w przekadzie A. Krukiewicza): Plotyn, filozof naszych czasw, czu jakby wstrt, e jest w ciele. Z powodu takiego nastawienia nie chcia opowiada ani o swym pochodzeniu, ani o rodzicach, ani te o ojczynie. O malarzu lub rzebiarzu nie chcia w ogle sysze, do tego stopnia, e powiedzia raz Ameliuszowi, kiedy ten go prosi, aby pozwoli zrobi sobie portret: - Oczywicie! Nie do znosi to widmo, jakim nas przyobleka natura, lecz powinienem jeszcze sam z wasnej woli pozostawi widmo widma, i to znacznie trwalsze, niby co naprawd godnego widzenia! Ale jeden z malarzy i tak wykona wierny wizerunek filozofa - co prawda bez wiedzy zainteresowanego, skrycie portretujc go na wykadach. Plotyn - opowiada dalej Porfiriusz - nie wyjawi te nikomu miesica i dnia swych urodzin, nie chcia bowiem, by skadano ofiary i urzdzano mu przyjcia; uroczycie natomiast obchodzi tradycyjne rocznice urodzin Sokratesa i Platona. Porednio mona obliczy, e przyszed na wiat w pocztkach III wieku. Filozofi zainteresowa si dopiero, gdy mia 28 lat. Uczszcza na wykady najsawniejszych profesorw w Aleksandrii, ale nie wzbudziy jego zachwytu. Dopiero zetknicie z platonizujcym mistykiem Ammoniosem Sakkasem - czyli z aciska Amoniuszem - stao si dla prawdziwym przeyciem. Wykrzykn po pierwszym wykadzie: Tego szukaem! Od owego dnia wci przebywa z Amoniuszem i tak si zapali do filozofii, i zapragn take pozna t, ktr uprawiali Persowie, i t, ktra kwita u Hindusw. Tote kiedy cesarz Gordian wybiera si na wypraw przeciwko Persom, przyczy si do wojska i cign za nim razem; liczy wtedy sobie trzydziesty dziewity rok ycia, bo spdzi jedenacie okrgych

lat w szkole Amoniusza. To znowu wiadectwo Porfiriuszowe. Ile to trzeba byo naukowego zapau i odwagi, ale te i naiwnoci aby tak nagle i gruntownie zmieni tryb ycia, otoczenie, narazi si na takie niebezpieczestwo - wszystko po to, aby bezporednio zetkn si z kapanami i mdrcami Wschodu, w nadziei, e posiedli oni jak niezwyk, tajemnicz wiedz! Do spotkania jednak nie doszo, a udzia w wojennej wyprawie i w yciu obozowym omal e nie skoczy si tragicznie. Gdy bowiem - oddajemy gos Porfiriuszowi - Gordian zosta zamordowany w Mezopotamii, Plotyn ledwie e zdoa uj szczliwie do Antiochii. A kiedy wreszcie Filip zdoby panowanie, udaje si do Rzymu majc ju lat czterdzieci. Pozosta tutaj niemal do koca swoich dni, czyli prawie wier wieku. Rozpocz wykady z filozofii - pocztkowo tylko dla kilku suchaczy. Jeden z jego uczniw twierdzi pniej, e byy to zajcia chaotyczne, rodzaj rozmowy i dyskusji, mistrz bowiem zachca do stawiania pyta. Powoli i stopniowo grono wielbicieli roso, a imi Plotyna, ktry po pidziesitym roku ycia zacz te swe myli spisywa, nabrao takiego rozgosu, e filozof zyska sobie zwolennika nawet w jednym z pniejszych wadcw Rzymu; by nim cesarz Galien. Ju to usprawiedliwia, e powicilimy tu Plotynowi nieco uwagi, cho jest to poczet cesarzy, a nie filozofw. Czsto wszake losy mylicieli i wadcw splataj si ze sob. Ale chodzio te o to, aby przerwa ponure wyliczanie wypraw wojennych, zamachw, walk o tron, intryg i okruciestw, i pokaza, e nawet w czasach tak krwawych kultura nie umieraa. Znamienne co prawda, e twrczo duchowa w takich momentach dziejowych czsto odrywa si od rzeczywistoci i szybuje w wysokie rejony abstrakcji, a nawet mistyki. Taki wanie charakter miay nauki Plotyna. Przetwarzay one i rozwijay niektre elementy platoskie w duchu jakby systemu religijnego; przyjo si nazywa w system neoplatonizmem. Taki zwrot ku religijnoci, take w myleniu filozoficznym, wydaje si typowy dla trudnych okresw w yciu wielu spoeczestw w kadej epoce. Nie brak przykadw tego i dzisiaj. Pobyt cesarza w Rzymie trwa tylko kilkanacie miesicy. U schyku 245 roku Filip uda si nad dolny Dunaj, gdzie prawie przez dwa lata walczy pomylnie z Karpami i Gotami. Swoje sukcesy uczci przybierajc tytuy Carpicus Maximus i Germanicus Maximus oraz wybijajc monety z symbolik zwycistw. Gdy wraca do stolicy, zapewne latem 247 roku, pokj u wszystkich granic zdawa si ugruntowany, a wic i przyszo nowej dynastii rysowaa si janiej. Chyba wtedy to syn Filipa - Juliusz Sewer Filip - obdarzony tytuem cezara ju w 244 roku, zosta podniesiony do rangi augusta, czyli formalnego wspwadcy, cho mia dopiero 10 lat. ona za cesarza, Marcja Otacylia Sewera, otrzymaa pikne tytuy: Matka Augusta, Matka obozw wojskowych, Matka senatu i ojczyzny. Gdy Filip jeszcze wojowa nad Dunajem, w kwietniu 247 roku, Rzym wkroczy wedug niektrych kronikarzy w tysiczny rok istnienia, liczc od legendarnej daty zaoenia miasta 753 rok p.n.e. Wielki, symboliczny moment! Nieobecno wadcy nie pozwalaa naleycie uczci tej chwili,

przeniesiono wic obchody tysiclecia na kwiecie 248 roku. Zgodnie bowiem z tradycj 21 kwietnia uznano za dzie, w ktrym Romulus wytyczy granice miasta. Kronikarze i dziejopisowie spierali si, w ktrym byo to roku, nigdy wszake nie mieli wtpliwoci w sprawie dnia narodzin Rzymu. Uroczystoci trway trzy dni i trzy noce, a formalnie stanowiy wito nowego wieku - cho poprzednie obchodzono zaledwie przed czterdziestu czterema laty, za Septymiusza Sewera. Odbyy si oczywicie ceremonie religijne, a take igrzyska, pokazy, uczty. W Cyrku Wielkim podziwiano setki drapienych bestii, ktre kaza sprowadzi z Afryki jeszcze Gordian III, aby uwietniay jego przewidywany triumf po zwycistwie nad Persami. Obchodom przewodniczyli obaj cesarze, ojciec i syn. Wypuszczono w obieg odpowiedni seri monet. Byo to pierwsze milenium Rzymu, a miao te by ostatnim. Stolica wiata radowaa si, pewna swej potgi i chway. Najgorsze ju mino takie panowao przekonanie wchodzimy w okres pokoju i dobrobytu. Lecz zudne byy te nadzieje. Wanie bowiem w tym czasie, gdy Rzym bawi si i witowa, doszo nad Dunajem i nad Eufratem do gronych wydarze. Legiony znad pierwszej z tych rzek obwoay cesarzem jednego ze swych dowdcw, Klaudiusza Pakacjana. Co prawda rwnie niespodziewanie i szybko odstpiy od niego - ju bowiem po kilku czy kilkunastu tygodniach pad on pod mieczami wasnych onierzy - ale rebeli t wykorzystali Goci. Wdarli si wraz z innymi plemionami w rzymskie granice i oblegli miasto Marcjanopolis (w dzisiejszej pnocnej Bugarii). Cho pierwszy atak odparto dziki mnej postawie mieszkacw, to jednak wci grozia nowa inwazja. Niemal rwnoczenie doniesiono o niepokojach w prowincjach wschodnich. Powstali tam dwaj samozwaczy cesarze: Marek Jotapian w Kapadocji i Uraniusz Antoninus w Syrii. Przyczyna w obu wypadkach bya chyba ta sama: twardy ucisk finansowy, jaki stosowa w tamtych krainach Pryskus - brat cesarza i rektor Wschodu. O tych wydarzeniach, jak i o samych uzurpatorach, wiemy bardzo niewiele. Nieznane s ani okolicznoci, w jakich signli po wadz, ani dokadne daty, ani czas trwania obu rebelii, ani nawet obszary zagarnite przez samozwacw. Na pewno jednak Uraniusz zdoa utrzyma si duej od Jotapiana, chyba przez kilka lat, w cigu ktrych purpur przywdziao moe a siedmiu cesarzy legalnych. Zachoway si monety Uraniusza. Nosi na nich dugie nazwisko: Aurelius Sulpicius Uranius Antoninus Augustus. Oczywicie senat nigdy go nie uzna, a jego wadza ograniczaa si zapewne do czci Syrii. Filip zrozpaczony tymi wieciami uczyni gest bardzo rzadko spotykany w historii, nie tylko Rzymu: poprosi o pomoc senatorw, a jeli nie odpowiadaj im jego rzdy, to niech go uwolni od ciaru wadzy. To wystawia dobre wiadectwo Filipowemu poczuciu odpowiedzialnoci, a zarazem porednio dowodzi, e nie ponosi on winy za mier modego Gordiana. Trudno bowiem uwierzy, by kto tak atwo i dobrowolnie z purpury rezygnowa, jeli dla jej zdobycia popeni zbrodni. Senat wszake przyj t deklaracj guchym milczeniem. Zaskoczya wszystkich, a poniewa nie wiedziano, czy cesarz mwi powanie, nikt

przeto nie kwapi si z okreleniem swego stanowiska. Wreszcie zabra gos Mesjusz Decjusz. Powiedzia miao, e cesarza nie powinny przeraa wydarzenia, ktre tylko z pozoru s grone. Oczywicie, mona byo t wypowied uzna za poredni krytyk zbyt nerwowych reakcji cesarza, ale i Filip, i senatorzy przyjli j z doznaniem ulgi. Sowa Decjusza okazay si prorocze, wnet bowiem doniesiono o mierci uzurpatora Pakacjana, a i rebelie wschodnie zdaway si wygasa. Pozostaa jednak kwestia unormowania stosunkw nad Dunajem. Cesarz obawia si tamtej armii, moga bowiem w wypadku nowego buntu atwo zaatakowa Itali, co ju zdarzao si nieraz w przeszoci. Naleao te ukara sprawcw rebelii Klaudiusza Pakacjana i powstrzyma zapdy plemion barbarzyskich. Zadanie to Filip powierzy czowiekowi, ktremu ufa najbardziej - Decjuszowi. Ten podobno opiera si pocztkowo, twierdzc, znowu proroczo, e jeli obejmie dowdztwo armii Dunaju, nie wyjdzie to na dobre ani jemu samemu, ani cesarzowi; wreszcie jednak ustpi. Udao mu si poskromi Gotw stosunkowo atwo, ci bowiem musieli walczy jednoczenie ze swymi ssiadami Gepidami. W cigu kilkunastu miesicy nowy wdz zyska taki mir wrd onierzy, e zmusili go do przyjcia purpury cesarskiej. Stao si to zapewne w czerwcu 249 roku. On sam rzekomo broni si i wymawia, by jednak winiem wasnej armii, ktra uwaaa za punkt honoru, by nad imperium panowa jej wdz, a nie Arab. Podobno Decjusz zapewnia Filipa listownie, e zoy purpur w Rzymie, jeli otrzyma gwarancje bezpieczestwa, cesarz jednak nie da temu wiary, czemu trudno si dziwi. Tymczasem legiony naddunajskie przekroczyy Alpy, a Filip zastpi im drog pod Weron we wrzeniu 249 roku. Armia prawowitego cesarza mimo przewagi liczebnej poniosa klsk. Sam Filip zgin w bitwie, raony tak silnym ciosem miecza, e jego ostrze przecio mu gow a po zby. Gdy tylko wie o tym dotara do stolicy, pretorianie zabili w koszarach jego dwunastoletniego syna drugiego augusta Filipa. Jak ju wspominalimy, utrzymywano pniej, e cesarz Filip by chrzecijaninem, bra udzia w naboestwach i nawet odprawia pokut. Ale staroytny historyk Kocioa, Euzebiusz z Cezarei, podaje t informacj jako niezbyt wiarygodn i uprzedza zwrotami: opowiadaj i wie niesie. Jest to wic na pewno legenda, mona jednak wskaza, dlaczego i na jakim tle moga si uksztatowa. Ot Filip i jego ona, Otacylia Sewera, utrzymywali pewne kontakty z Orygenesem, najwybitniejszym wwczas uczonym chrzecijaskim, a wyznawcy nowej religii cieszyli si za tego panowania cakowit swobod - piastowali nawet wysze urzdy pastwowe. Wtedy te biskup Rzymu Fabian mg sprowadzi do stolicy z Sardynii prochy jednego ze swych poprzednikw, Poncjana. Tak wic lata owej tolerancji musiay sprzyja powstaniu opowieci o cesarzu chrzecijaninie. Ale do historii cesarskiej wkracza teraz zwyciski Decjusz - inny czowiek, inna polityka.

XXXIII

DECJUSZ, HERENNIUSZ i HOSTYLIAN

---oOo---

(GAIUS MESSIUS DECIUS)

Urodzony okoo 200 roku. Zmar w czerwcu 251 roku. Panowa od wrzenia 249 roku do mierci jako Imperator Caesar Gaius Messius Quintus Decius Traianus Augustus. ---oOo---

(QUINTUS HERENNIUS ETRUSCUS MESSIUS DECIUS)

Urodzony okoo 230 roku. Zmar w czerwcu 251 roku. Syn poprzedniego. Panowa razem z ojcem i modszym bratem od maja 251 roku do mierci jako Imperator Caesar Quintus Herennius Etruscus Messius Decius Augustus. ---oOo---

(GAIUS VALENS HOSTILIANUS MESSIUS QUINTUS)

Urodzony po 230 roku. Zmar w listopadzie 251 roku. Syn Decjusza, modszy brat Herenniusza. Panowa od maja 251 roku wraz z poprzednimi do mierci jako Imperator Caesar Gaius Valens Hostilianus Messius Quintus Augustus

EDYKT CESARSKI
Mesjusz Decjusz urodzi si w Panonii Dolnej, w okolicach Sirmium nad Saw, na ziemiach obecnej Jugosawii. Pochodzi z rzymskiej rodziny, zapewne posiadajcej tam majtki. Obszary naddunajskie, zachodni cz Pwyspu Bakaskiego, nazywano wtedy Iliri, Decjusz by wic pierwszym w dziejach cesarzem iliryjskim. Pniej miao pojawi si ich wicej, a wszyscy cechowali si energi, odwag, twardym sprawowaniem wadzy, przywizaniem do tradycji. Widocznie ludno tamtych rejonw zachowaa wiele starorzymskich rysw w psychice i trybie ycia. Rzecz to zrozumiaa, skoro bytowao si tam w warunkach surowych w porwnaniu z italskimi, a do tego w cigym zagroeniu przez barbarzycw. O stopniach kariery Decjusza nie wiemy nic pewnego. Przypuszcza si, e sprawowa namiestnictwo Mezji Dolnej nad Dunajem, a potem Hiszpanii Tarrakoskiej. Poj za on dziewczyn z monej i starej rodziny italskiej; zwaa si Etruscylla (Herennia Cupressina Etruscilla). Mia z ni dwch synw, starszego Herenniusza i modszego Hostyliana. Wszystkie rda - niestety, bardzo nieliczne - charakteryzuj Decjusza pochlebnie: wyksztacony, przystpny, rozsdny, uczciwy, oddany pastwu, odwany. Zasiada w senacie. Gdy w 248 roku cesarz Filip przeraony wiadomociami o rebeliach chcia zoy wadz, Decjusz pierwszy powstrzyma go od tego, twierdzc, e zawieruchy rycho min. Chyba w nagrod za to otrzyma naczelne dowdztwo armii Dunaju, cho podobno wcale si do tego nie kwapi, trafnie bowiem przewidywa dalszy bieg wydarze. I rzeczywicie; gdy wiosn 249 roku pokona Gotw, onierze okrzyknli go cesarzem. Uchyla si od przyjcia purpury, a gdy wreszcie musia j przywdzia, napisa do Filipa, e chtnie wadz zoy - ale w Rzymie. Na to cesarz prawowity nie mg przysta. Doszo do wojny domowej. Filip poleg w krwawej bitwie pod Weron we wrzeniu 249 roku, a jego maoletniego syna pretorianie zamordowali w stolicy. Senat natychmiast jednogonie uzna Decjusza. Zaraz w pocztkach panowania doda do swego nazwiska przydomek Traianus - Trajan, co miao wymow symboliczn i programow. Oto w osobie Decjusza przybywa do Rzymu zwycizca znad Dunaju - tak jak przed stu pidziesiciu laty powraca stamtd zdobywca Dacji! Przydomek zapowiada te, e nowy wadca pragnie nawiza do Trajanowych zasad poszanowania prawa i senatu. Sprawy ukaday si najpierw pomylnie. Lud stolicy przyj cesarza entuzjastycznie, spodziewajc si igrzysk i darw; Decjusz speni te oczekiwania. Kademu obywatelowi wypacono po 250 denarw. Obaj synowie Decjusza otrzymali tytuy cezarw. Przez kilka miesicy panowa wzgldny spokj wewntrzny i u granic. Chyba te wanie wtedy pojmano i zgadzono na Wschodzie uzurpatora Marka Jotapiana, a jego gow triumfalnie wwieziono do Rzymu. Wprawdzie gdzie w Syrii utrzymywa

Gajusz

si jeszcze samozwaniec Uraniusz, ale nie miao to wikszego znaczenia, podobnie jak lokalne niepokoje w Galii i nad Renem. Sytuacja wygldaa na tyle dobrze, e mona byo nawet zwolni z armii wysuonych onierzy. W niektrych dziedzinach Decjusz kontynuowa dziaalno Filipa; szczegln wag - jak jego poprzednik - przywizywa do budowy i konserwacji drg, o czym wiadcz liczne kamienie milowe z jego nazwiskiem. Lecz wanie w pocztkach swych rzdw cesarz, zbyt pewny siebie, powzi decyzj, ktra staa si przyczyn wielu nieszcz i zaburze. Uzna mianowicie, e nadszed stosowny moment, aby przywrci dawny porzdek religijny i zniszczy chrzecijastwo do gruntu. Czyni to nie z jakiej obdnej nienawici, ale przede wszystkim z gbokiej potrzeby ratowania tego, co uwaa za istotne dla samego bytu Rzymu. Wierzy na pewno, jak wielu mu wspczesnych, e klski spadajce na imperium od kilkudziesiciu lat s kar za to, e tak wielu poniechao czci dawnych bogw i e toleruje si obc, wrog pastwu religi. Widzia rwnie doskonale, e gminy chrzecijaskie stay si potn organizacj majc szerokie wpywy zwaszcza w miastach, a sprzyjajce nowej religii panowanie Filipa jeszcze j umocnio. Sami chrzecijanie przypuszczali nawet, e Decjusz rozpta przeladowanie tylko w tym celu, aby pokaza, jak stanowczo sprzeciwia si polityce poprzednika. Jest moe nieco racji w tych przypuszczeniach, ale tylko pod tym wzgldem, e oparciem dla Filipa byy legiony wschodnie, w czci ju schrystianizowane, Decjusza natomiast wyniosy na tron wojska naddunajskie, gdzie chrzecijastwo miao niky zasig. Jesieni 249 roku ukaza si edykt cesarski nakazujcy wszystkim obywatelom rzymskim, aby okazali sw wiar w bogw i lojalno wobec wadzy przez zoenie ofiar w obecnoci odpowiedniej komisji; powoano za takie w kadej miejscowoci. Edykt, to znamienne, nie by skierowany wprost przeciw chrzecijanom, chyba nawet ich nie wymienia, ale faktycznie o nich gwnie chodzio. Komisja potwierdzaa dopenienie przez dan osob, zwykle gow rodziny, aktu ofiary. Zachoway si oryginay kilkudziesiciu dokumentw tego rodzaju w piaskach Egiptu. S to jakby krtkie podania, bdce zarazem owiadczeniem i zawiadczeniem wedug nastpujcego schematu: Do czonkw komisji ofiar (tu nazwisko zwracajcego si). Przez cae ycia skadaem ofiary bogom i take teraz zgodnie z zarzdzeniem w waszej obecnoci zoyem ofiar, wylaem wino, skosztowaem ofiary. Prosz o potwierdzenie tego. Dopisane jest zawiadczenie: Ja (tu nazwisko urzdnika) widziaem ci skadajcego ofiar. Wrd takich dokumentw zachowao si zawiadczenie wystawione nawet kapance pogaskiej! Kto by nie zoy ofiary, demaskowa si tym samym - tak niewtpliwie postanawia edykt - jako ateista, bezbonik i blunierca, a winien by te zbrodni obrazy majestatu. Podlega wic karom, ktre wadze sdowe egzekwoway stopniowo, aby oskaronego doprowadzi - tak to okrelano - do opamitania. Grozio najpierw wizienie, a gdy to nie pomogo - konfiskata majtku, potem wygnanie, a dopiero w ostatecznoci i tylko najbardziej opornych skazywano na mier.

Przeladowania za Decjusza objy - w odrnieniu od wielu poprzednich - cae imperium. Akcj t pocztkowo przeprowadzano bardzo konsekwentnie, a jej ofiar byy setki, a moe i tysice. Jedn z pierwszych by Fabian, dugoletni biskup stolicy, ktry zgin ju w styczniu 250 roku. Po nim biskupstwo pozostao nie obsadzone ponad rok. Zmarli w wizieniu biskupi Antiochii i Jerozolimy, a dugo w nim przebywa i ciko zaniemg uczony Orygenes. Ich los podzielio wielu zwierzchnikw gmin w rnych miastach, wielu za musiao y w ukryciu. Do tych ostatnich nalea niedawno wybrany biskup Kartaginy, Cyprian, ktry jednak nie straci kontaktu ze sw gmin przez cay czas przeladowa. Sytuacja w Aleksandrii, stolicy Egiptu, bya o tyle odmienna, e tam posplstwo pogaskie jeszcze za panowania Filipa samo dopuszczao si krwawych ekscesw przeciw chrzecijanom. O tym za, co dziao si po opublikowaniu edyktu Decjusza, opowiada w zachowanym licie biskup Aleksandrii, Dionizy. Wszystkich strach przej. Natychmiast wielu spord najznakomitszych stawio si przed komisjami czci z bojani, innych za jako urzdnikw woay ich obowizki, a innych wreszcie pocigny ich otoczenia. Wywoywani po imieniu stawali do ofiar nieczystych i bezbonych, jedni okryci bladoci i z dreniem, nie jak ofiarnicy, ale jak przeznaczeni boyszczom na ofiar i rze; tote szydzi z nich wielki tum wok. Okazao si, e ju zgoa do wszystkiego tchrzem byli podszyci, tak do umierania, jak i do skadania ofiary. Inni za skwapliwiej zbliali si do otarzy i zapewniali z czoem podniesionym, e nigdy w yciu nie byli chrzecijanami (...). Inni wreszcie szli za przykadem jednych lub drugich albo te ratowali si ucieczk. Niektrych pochwycono, spord tych jedni wytrwali a do okucia w kajdany i wtrcenia do wizienia, inni za siedzieli zamknici przez szereg dni, a potem, jeszcze nim ich stawiono przed trybunaem, odprzysigali si. Inni wreszcie do pewnego momentu cierpieli tortury, ale na dalsze mki pj ju nie chcieli (przekad A. Lisieckiego). Sam Dionizy, jak twierdzi w swym licie, uratowa si niemal cudem. Prefekt po otrzymaniu edyktu wysa natychmiast jednego z oficerw, aby przyprowadzi biskupa. Jednake Dionizy, zamiast ukry si gdzie, czeka na owego funkcjonariusza w domu - a 4 dni. Tymczasem on - to ju relacja z listu biskupa - poszukujc mnie biega po wszystkich miejscach, przetrzsajc drogi, rzeki i pola, wszdzie tam, gdzie si domyla, e si ukryem, albo ktrdy przechodziem. Ogarna go lepota, e nie przeszuka domu mojego, bo zgoa nie sdzi, e ja, ktrego cigaj, pozostaj wanie w domu. I z niechci, po upywie dopiero czterech dni, dopiero gdy Bg mi kaza uchodzi, i gdy w cudowny sposb drog przede mn otworzy, wyszedem razem z dziemi i wielu brami. Jak wynika z tego listu, ale te z innych wiadectw, zaamao si wielu chrzecijan, cho w rnym stopniu. Jedni zoyli ofiary, lecz spord tych niektrzy ograniczyli si tylko do zapalenia kadzida. Inni przekupywali komisje i otrzymywali zawiadczenia, cho faktycznie aktu ofiary nie dopenili. Wrd tych, ktrzy odstpili od chrzecijastwa, znalazo si take wielu kapanw, a nawet biskup Efezu. Stworzyo to rycho w yciu

wewntrznym Kocioa bolesny problem moralny, co z kolei doprowadzio do powanych sporw, konfliktw, rozamw. Znamienne, e przeladowania za Nerona stay si niesychanie gone i yj po dzi dzie w wiadomoci milionw na caym wiecie dziki powieciom, obrazom, filmom. A przecie byy one krtkotrwae, lokalne, w istocie przypadkowe, liczba za mczennikw przedstawiaa si nader skromnie w porwnaniu z mnogoci ofiar przeladowa Decjuszowych. Lecz o tych ostatnich og, nawet gorliwie chrzecijaski, nie wie nic lub bardzo niewiele. Oczywicie, wspomina si o nich w podrcznikach, rozprawia w uczonych dysertacjach, istniej te pewne utwory literackie osnute na ich tle, lecz nie doczekay si jeszcze ani swego Sienkiewicza, ani te Siemiradzkiego, cho sam dramatyzm tak licznych zaama i konfliktw moralnych a prosi si o piro mistrza. Jednake pami historyczna, jak wypadao to stwierdzi ju wielokrotnie, nie odznacza si sprawiedliwoci. Darzy nadmiern uwag pewne okresy lub momenty, pomija za inne, nie mniej wane, jakby je traci z pola widzenia - wszystko to czsto z przyczyn zupenie przypadkowych. Dodajmy wreszcie, e wanie z tymi przeladowaniami wie si jedna z najpikniejszych legend starochrzecijaskich, znana zreszt w rnych wersjach. Opowiada o siedmiu modziecach z Efezu, ktrzy schronili si przed pocigiem w pieczarze i tam zostali ywcem zamurowani. Nie umarli jednak i wyszli na wiat zdrowi, cali i nadal modzi dokadnie w sto lat pniej, kiedy panowa chrzecijaski cesarz Konstancjusz II. Stopniowo wszake przeladowania traciy na rozmachu i sile, cho formalnie ich nie przerwano i nie odwoano. czyo si to ze zmian sytuacji zewntrznej, z grob nowej wojny nad Dunajem.

BITWA NA BAGNACH
W pocztkach 250 roku Karpowie zaatakowali Dacj, Goci za przeprawili si przez Dunaj i wtargnli do Mezji Dolnej, czyli obecnej pnocnej Bugarii. Tam pod wodz Kniwy oblegli Novae, miejscowo znan dzi dziki prowadzonym w niej pracom archeologw polskich. Cz Gotw posza dalej na poudnie i dotara a do Filipopolu (Phillippopolis - obecnie Powdiw w Bugarii); miasto jednak bronio si dzielnie. Na wie o tym Decjusz natychmiast wyprawi nad Dunaj swego syna Herenniusza. Stan on na czele oddziaw, ktre wanie stamtd przed kilku miesicami wyruszyy z Decjuszem przeciw Filipowi; ich to odejcie omielio barbarzycw do najazdu na prowincje naddunajskie, atwiejsze wwczas do zdobycia. Tymczasem namiestnik Mezji, Gajusz Trebonian Gallus, odpar Gotw spod Novae, ale ci zwrcili si zaraz na poudnie ku Nikopolowi; nie naley myli tego miasta z portem o tej samej nazwie, powstaym dopiero w VII wieku. Mwiono ju, e najedcy zmierzaj ku Tesalonice, czyli pniejszym Salonikom, a nawet planowano obron Termopil, by osoni Grecj. Byy to wprawdzie pogoski panikarskie, spowodoway jednak, e i Decjusz wyruszy w tamte strony. Byo to latem 250 roku. W stolicy

pozostawi swego modszego syna, Hostyliana, przydajc mu do pomocy senatora Publiusza Licyniusza Waleriana. Pod Nikopolem cesarz odnis wielkie zwycistwo; podobno lego na placu boju a 30.000 wojownikw germaskich - liczba na pewno przesadzona. Pokonany Kniwa zawrci na poudnie, ku Filipopolis. Armia rzymska sza za nim tak pewna swej przewagi, e daa si zaskoczy Gotom po Beroj (Berrhoea) i poniosa dotkliw porak, tracc zdolno prowadzenia dziaa w miesicach jesieni i zimy. Rzymski dowdca w obleganym Filipopolu, Tytus Juliusz Pryskus, nie mogc ju liczy na odsiecz, ima si rodka rozpaczliwego. Nakoni swych onierzy, by obwoali go cesarzem, a majc ju ten tytu i pozr wadzy najwyszej wszed w ukady z Gotami. W zamian za swobodny wymarsz wyda im miasto. Barbarzycy obrabowali je, mordujc lub uprowadzajc w niewol wielu mieszkacw, wrd nich take kilku senatorw, ktrzy szukali tam schronienia. Sam Tytus Pryskus za zdrad zapaci wkrtce yciem, w nie znanych jednak okolicznociach. Przeduajca si wojna doprowadzia do rebelii take w stolicy. Wiosn 251 roku lud obwoa tam cesarzem Juliusza Walensa Licyniana, zupenie nam skdind nie znanego. Ale to panowanie, ograniczone moe tylko do pewnych dzielnic ogromnego miasta, trwao zaledwie kilka dni. Ani Pryskus, ani te Licynian nie wybijali wasnych monet, a chronologia obu buntw jest wtpliwa i sporna. W kadym razie nieco osabiy one wadz legaln i przyczyniy si do zagodzenia przeladowa. W samym Rzymie sytuacja chrzecijan o tyle si poprawia, e wreszcie mogli wybra nowego biskupa; zosta nim Korneliusz. Decjusz, zaniepokojony pojawieniem si samozwacw, postanowi umocni wadz i zapewni swej rodzinie cesarsk przyszo. Dlatego te w maju 251 roku podnis obu swych synw, Herenniusza i Hostyliana, do rangi augustw. Od tego wic momentu imperium miao formalnie trzech cesarzy. Po porace pod Beroj przez kilka miesicy Decjusz zbiera siy. Patrzy bezradnie i bezczynnie, jak watahy wrogw pldruj i grabi rzymskie prowincje. Mia jednak pewien plan; postanowi mianowicie zastpi Gotom drog, gdy obcieni upami bd wracali za Dunaj przez tereny Mezji Dolnej. Tak te si stao. Barbarzycy w czerwcu 251 roku musieli przyj bitw pod Abrittus. Pocztkowo przebiegaa ona pomylnie dla Rzymian. Wkrtce jednak zgin przeszyty strza mody cesarz Herenniusz. Otoczenie zaczo pociesza ojca i prosi go, by przerwa bitw, gdy mier augusta wymagaa dokonania ceremonii aobnych. Lecz Decjusz tumic bl przeci te woania sowami prawdziwie rzymskimi: Nic si nie stao, zgin przecie tylko jeden onierz! Ale dalsze zmagania przybieray zy obrt. Czy skutkiem zdrady lub opieszaoci Treboniana Gallusa, namiestnika Mezji? Czy te moe zawini sam cesarz zbyt wiele ryzykujc w nieodpowiednim momencie? A moe klsk spowodowaa po prostu nieznajomo terenu i zwyky przypadek? Tego nikt nie wyjani, gdy przekazy rde s skpe i czciowo sprzeczne. W kadym razie doszo do katastrofy. Spory zastp Rzymian,

wrd nich sam cesarz, zapdzi si za wrogiem w moczary. Wielu tych onierzy zgino z rk barbarzycw, wielu te utono. W liczbie tych, ktrych pochona woda, znalaz si rwnie Decjusz Trajan. Jego ciaa nie znaleziono nigdy. By pierwszym rzymskim wadc - okolicznoci bowiem mierci Gordiana III s niejasne i wtpliwe - o ktrym mona powiedzie z cakowit pewnoci, e poleg mierci onierza w walce z najedc.

XXXIV

TREBONIAN GALLUS i WOLUZJAN

---oOo---

(GAIUS VIBIUS TREBONIANUS GALLUS)

Urodzony okoo 206 roku. Zmar w sierpniu 253 roku. Panowa od czerwca 251 roku do mierci jako Imperator Caesar Gaius Vibius Trebonianus Gallus Augustus. ---oOo---

(GAIUS VIBIUS AFINIUS GALLUS VELDUMNIANUS VOLUSIANUS)

Urodzony po 230 roku. Zmar w sierpniu 253 roku. Panowa wraz z ojcem od jesieni 251 roku do mierci jako Imperator Caesar Gaius Vibius Afinius Gallus Veldumnianus Volusianus Augustus.

rzymska pokonana przez Gotw pod Abrittus w czerwcu 251 roku pozostaa bez wodza naczelnego. Cesarz Decjusz podczas bitwy uton w moczarach, a nieco wczeniej poleg ugodzony strza jego syn Herenniusz. Pozosta wprawdzie syn modszy, Hostylian, majcy ju tytu augusta, formalnie wic cesarz penoprawny, przebywa jednak daleko od placu boju, w Rzymie, a jako dorastajcy chopiec nie mia autorytetu i odpowiedniego dowiadczenia, aby samemu sprawowa rzdy. Ale tu, nad dolnym Dunajem, u samych granic, potrzebny by w tak dramatycznej chwili kto, kto by natychmiast podj waciwe decyzje, wyda rozkazy, wzi na siebie odpowiedzialno - jeli chciano unikn klski ostatecznej i ocali to, co jeszcze si dao. Zawiadamianie stolicy o katastrofie i

Armia

wypatrywanie posacw z poleceniami od Hostyliana rwnaoby si samobjstwu, gdy Goci na pewno nie czekaliby spokojnie, a pokonani Rzymianie otrzsn si z szoku i zbior nowe siy. onierze wic i oficerowie armii pod Abrittus nie mieli wyboru, musieli jak najpieszniej okrzykn kogo cesarzem choby po to, aby mg on autorytatywnie prowadzi ukady z Gotami. W rachub wchodzi z racji swego stanowiska wanie tylko jeden czowiek spord dostojnikw znajdujcych si w obozie: namiestnik obu Mezji, senator i byy konsul Gajusz Wibiusz Trebonianus Gallus. Pod Abrittus dowodzi on, jak si wydaje, oddziaami rezerwowymi i dlatego ocala wraz ze swymi ludmi, podczas gdy Decjusz, uniesiony wczeniejszymi sukcesami, nierozwanie da si wcign w zasadzk. Co prawda sam fakt, e cesarz zgin, a namiestnik uratowa si, da pniej podstaw oskareniom, e ten ostatni zdradzi lub przynajmniej zawini opieszaoci. Trebonian - tak utrzymywali pniejsi historycy - podstpnie namwi cesarza do stoczenia bitwy wanie w takim miejscu albo te nie przyszed mu w por z pomoc. Jednake uczestnicy i bezporedni wiadkowie bitwy pod Abrittus z pewnoci nie mieli podejrze tego rodzaju, skoro dali Trebonianowi Gallusowi purpur. A w tym momencie w wspaniay paszcz by przede wszystkim wielkim ciarem. Pierwsze zadanie nowego wadcy, ktrym byo zawarcie ukadu z barbarzycami, nie mogo przynie mu chluby, skoro prowadzi rozmowy jako pokonany. Przyj twarde warunki: Goci odchodzili za Dunaj z wszystkimi upami, a ponadto mieli corocznie otrzymywa znaczn sum pienidzy. Jako szczeglnie haniebne odczuli Rzymianie to, e najedcy uprowadzili jecw, wrd nich osoby wysokiego rodu, nawet senatorw. Zawiadamiajc stolic, e zosta okrzyknity cesarzem, Gallus prosi jednoczenie o zatwierdzenie woli onierzy i o uznanie jego syna Woluzjana za cezara. Wnosi take, aby senat zaliczy w poczet bogw Decjusza i Herenniusza, polegych pod Abrittus. W Rzymie wszystko to przyjto i uczyniono zgodnie z jego wol. August Trebonian i cezar Woluzjan przybyli do stolicy jeszcze tego samego lata po uoeniu spraw w Mezji nad Dunajem, gdzie namiestnictwo obj Marek Emiliusz Emilian. Jak jednak nowy cesarz mia si ustosunkowa do Hostyliana, wadcy przecie legalnego? Wielu z poprzednich panw Rzymu rozwizaoby ten problem w sposb prosty - kac zabi modego czowieka pod jakimkolwiek pozorem. I nikt by si nie oburza, rozumiejc, e wadza najwysza jest niepodzielna. Naley wic na chwa Treboniana zapisa, e postpi inaczej - uczciwie i wspaniaomylnie. Pocztkowo wprawdzie uznawa Hostyliana tylko za cezara, a wic odebra mu tytu augusta i zrwna z rang z wasnym synem. Wkrtce jednak, chyba we wrzeniu, adoptowa Hostyliana i obu synom, wasnemu i przysposobionemu, da tytuy augustw. Imperium wic miao przez pewien czas trzech formalnie rwnych sobie cesarzy. Rwnie wdowa po Decjuszu, Herennia Etruscylla, moga zatrzyma tytu augusty, tym bardziej e ona Gallusa, Afinia, wtedy - w 251 roku - ju chyba nie ya. Senat i lud stolicy witali nowego pana yczliwie, pochodzi bowiem z

Italii, jak przed nim ostatnio tylko Gordianowie, by wic rodakiem w wszym tego sowa znaczeniu. Jego rodzina mieszkaa od pokole w Peruzji - to dzisiejsza Perugia - nad grnym Tybrem, podobnie jak rodzina ony, Afinii. W penym nazwisku ich syna wystpuje czon wyranie etruski, Veldumnianus, wzity po dziadku, co wskazuje, e rd mia powizania z dawnymi mieszkacami tej krainy i bardzo si tym szczyci. Ale w nazwisku ony cesarza Decjusza, Herennii, spotykamy przydomek Etruscilla, od czego z kolei poszed przydomek jej syna starszego Etruscus. A wic rodziny Treboniana i ony Decjusza wywodziy si na pewno z tego samego regionu Italii, to jest z Etrurii, i moe nawet byy spokrewnione. To by wyjaniao, dlaczego Decjusz objwszy panowanie od razu wybra Treboniana Gallusa na namiestnika Mezji. Pokrewiestwem tym mona by byo zatem tumaczy ow niezwyk askawo, z jak Trebonian jako cesarz potraktowa Hostyliana i Herenni Etruscyll. Wszyscy oni byli zapewne w jakim stopniu poczeni wizami krwi i tradycj etruskiego pochodzenia. Dla ludu przybycie cesarza - zwano je adventus, std nasz adwent kocielny - stanowio zawsze radosne, tsknie wyczekiwane wydarzenie, towarzyszyy mu bowiem igrzyska oraz rozdawnictwo ywnoci, darw, pienidzy. Tym razem jednak w uroczystociach owych wyczuwao si smutn obecno gocia niewidzialnego i nieproszonego: co najmniej od kilku miesicy grasowaa w Rzymie i w prowincjach zaraza - przywleczona podobno z Etiopii - pochaniajc wiele ofiar. Ju w listopadzie 251 roku zabraa modego cesarza Hostyliana, ostatniego z rodziny Decjuszw. Dwaj pozostali wspwadcy, Trebonian i Woluzjan Gallusowie, urzdzili mu wspaniay pogrzeb. Lecz i tak nie obyo si bez pogosek, powtarzanych chtnie przez pniejszych historykw, e starszy Gallus korzystajc z epidemii kaza potajemnie otru prawego spadkobierc Decjuszowego tronu. Nie mogc powstrzyma rozszerzania si zarazy, ktra zreszt miaa nawiedza rne krainy imperium jeszcze przez kilkanacie lat, cesarze usiowali przynajmniej uly rodzinom jej ofiar; najuboszym urzdzano pogrzeby na koszt pastwa. Jeden z pisarzy staroytnych wspomina o tym nieco kliwie, dajc do zrozumienia, e wadcom chodzio gwnie o zdobycie popularnoci. Ale przecie szybkie usuwanie zwok mogo by podyktowane wzgldami sanitarnymi, o czym staroytni lekarze dobrze wiedzieli. Szukano take, jak zwykle w takich okolicznociach w kadej epoce, ratunku u bogw. O tym wiadcz do dzi monety wwczas wybijane z napisem: Apolloni Salutari - Apollonowi Uzdrowicielowi. Zmiana na tronie, klska pod Abrittus, szerzenie si epidemii - to wszystko musiao te mie wpyw na przeladowanie chrzecijastwa, rozpoczte za Decjusza z takim rozmachem i z tak konsekwencj. Trebonian formalnie ich nie odwoa, ale te nie dba o kontynuowanie, tote za jego panowania miay one charakter tylko lokalny, przypadkowy i raczej agodny. Gdzieniegdzie burzyo si jednak posplstwo woajc, e to z winy chrzecijan bogowie karz ludzko zaraz. Ale wanie ta chwila wzgldnego spokoju sprawia, e w onie samego

Kocioa rozgorzay spory i konflikty wok problemu, jak traktowa tych wspwyznawcw, ktrzy zaparli si wiary. Biskup Rzymu Korneliusz opowiada si za tym, by umoliwi im powrt do wsplnoty, oczywicie po odbyciu odpowiedniej pokuty. Takie wszake stanowisko gwatownie potpia prezbiter Nowacjan - energiczny, zdolny, ambitny; gosi, e odstpcom nie wolno udziela przebaczenia nawet na ou mierci. Pewna grupa wybraa Nowacjana na biskupa Rzymu, sta si wic rywalem Korneliusza, jakby antypapieem. Polemika midzy nimi nie dotyczya adnej kwestii wiary w tej materii obie strony zgadzay si cakowicie lecz tylko spraw dyscyplinarnych i personalnych. Chodzio wic nie o herezj, lecz o schizm, rozam. Zatargi wewntrzne gminy rzymskiej rycho znalazy oddwik w niektrych innych metropoliach, bo i tam sytuacja przedstawiaa si podobnie: rzesze zaprzacw, take wrd kleru, i rozmaite wobec nich postawy. Cyprian, biskup Kartaginy, popar Korneliusza, podobnie jak Dionizy w Aleksandrii, ale w Antiochii rzecz wygldaa inaczej. W ogle zwolennicy Nowacjana mieli due wpywy w wielu prowincjach i byo ich sporo. Sami siebie zwali katharoi, to jest czyci, wolni od grzechu, a gminy ich przetrway gdzieniegdzie a do VII wieku. Sporom tym zawdziczamy porednio pewien interesujcy dokument. Oto w jednym z zachowanych listw biskup Korneliusz podaje dokadne liczby dotyczce gminy chrzecijaskiej w Rzymie. Byo tam wtedy 46 prezbiterw, 7 diakonw, 42 akolitw, 52 lektorw i egzorcystw. W sumie kler rzymski liczy ponad 150 duchownych rnych stopni, gmina za wspomagaa 1500 wdw i sierot. Na tej podstawie przypuszcza si, e wyznawcw nowej religii mogo by w stolicy co najwyej 50.000, zapewne jednak znacznie mniej, stanowili wic zaledwie kilka procent wszystkich mieszkacw. Po przeszo dwch wiekach pracy misyjnej byli zatem wci tylko garstk i nik mniejszoci, osadzon gwnie w niszych i najniszych warstwach spoecznych pochodzenia przewanie wschodniego. Ich si wszake stanowia nieustpliwo i arliwo przekona, organizacja, a take braterska pomoc dla wspwyznawcw w kadej sytuacji yciowej. W wiecie pogaskim natomiast pogldy byy rne i zwykle zabarwione lekkim sceptycyzmem, a jednolita organizacja w dziedzinie kultw i wity nie istniaa w ogle, wszelkie za akcje charytatywne miay charakter dorany i ograniczony. Zabrzmi to moe nieco paradoksalnie, ale wanie tak byo: w wczesnych warunkach ubogiemu czowiekowi w miecie przystpienie do chrzecijastwa przynosio due wartoci - mimo sporadycznych przeladowa - w paszczynie i duchowej, i materialnej. Wyznawca otrzymywa zwarty system wierze, nadajcy sens zarwno biegowi historii caej ludzkoci, jak te yciu jednostkowemu, nadziej na szczcie po mierci, a take pewno, e dozna konkretnego wsparcia w razie choroby, godu, osamotnienia oraz w sprawach pogrzebu. Tyle o losach Kocioa za Treboniana Gallusa. Trzeba jeszcze doda, e biskup Korneliusz zosta ostatecznie wygnany do niezbyt odlegego od Rzymu miasta Centumcellae, obecnie Civitavecchia, gdzie zmar w 253 roku. Prochy sprowadzono pniej do stolicy i pochowano w katakumbach

Kaliksta. Niewiele poza tym mona powiedzie o sytuacji wewntrznej cesarstwa za Treboniana. Jedno tylko zwraca uwag: cho cesarz w cigu dwch lat swego panowania nie opuszcza Rzymu i jego okolic, to jednak w wielu prowincjach budowano i naprawiano wiele drg. Tak byo w Azji Mniejszej, Dalmacji, Galii, Hiszpanii, Brytanii, Egipcie. O tym wiadcz liczne tam kamienie milowe z nazwiskami obu Gallusw. Ale ta dziaalno bya tylko kontynuacj tego, co w tym zakresie robili Gordian III, Filip Arab, Decjusz. Tote odnosi si wraenie, e wszelkie zmiany na tronie, klski u granic, przewroty i wstrzsy nie miay wikszego znaczenia, jeli chodzi o dziaalno administracji w niektrych dziedzinach. Istniaa cigo planw i prac, wykonywano konsekwentnie to, co zostao uznane za uyteczne dla pastwa - jak wanie drogi. Gdyby to wszystkie kraje nowoytne wzoroway si choby w tej mierze na mdroci politycznej dawnych Rzymian! Tymczasem na wschodzie Persowie przepdzili sprzymierzonego z Rzymem krla Armenii. Atakowali te wprost granice imperium, ale bez wikszego rozmachu; ustaliy to najnowsze badania, wbrew temu, co twierdz niektrzy historycy staroytni, a za nimi liczne opracowania wspczesne. Jednake owe ataki stanowiy zapowied prawdziwie gronej inwazji za lat kilka. Nad Dunajem natomiast odpierano wci Gotw i inne ludy, ukad bowiem zawarty po klsce Decjusza mia krtki ywot. W 252 roku legia II Adiutrix stojca obozem w Akwinkum (Aquincum), na terenach obecnego Budapesztu, otrzymaa w nagrod za sukcesy w walce z barbarzycami tytuy ter pia, ter odelis, ter constans - po trzykro pobona, wierna, staa oraz zaszczytne nazwy od przydomkw cesarzy: Galliana i Volusiana. Podobny honor spotka oddzia jazdy stacjonujcy w innej miejscowoci nad Dunajem. Ale mimo dzielnej postawy wielu formacji przygranicznych Goci przeprawiali si w rnych miejscach przez rzek w jej dolnym biegu i pustoszyli gboko rzymskie prowincje. Dowodami grozy tamtych dni - niemymi, a przecie wymownymi - s skarby monet z czasw owego panowania. Zakopywano je popiesznie w ziemi, gdy nadchodzia wie o zblianiu si barbarzycw. Wiele z nich przeleao przez wieki a po nasze dni, gdy ich prawi waciciele ju nie powrcili, aby wydoby owe skarby z kryjwek - zostali by moe zamordowani lub popdzeni w niewol. Namiestnik obu Mezji, Marek Emiliusz Emilian, okaza si dobrym dowdc. Powstrzyma najazdy Gotw - i w nagrod za te sukcesy wczesnym latem 253 roku podlege mu cztery legiony okrzykny go cesarzem. Jaki by bezporedni powd rebelii, jakie jej okolicznoci? To chyba na zawsze pozostanie tajemnic, dane bowiem, jakimi dzi dysponujemy, s skpe i baamutne, pozwalaj na odtworzenie tylko zarysu wydarze. W kadym razie ironi losu byo to, e nowy cesarz pojawi si wanie na tych ziemiach naddunajskich, z ktrych przed dwoma laty wyruszy w purpurze do Rzymu - Trebonian Gallus.

XXXV

EMILIAN

---oOo---

(MARCUS AEMILIUS AEMILIANUS)

Urodzony okoo 210 roku. Zmar zapewne w padzierniku 253 roku. Panowa od lata 253 roku do mierci jako Imperator Caesar Marcus Aemilius Aemilianus Augustus.

Marku Emiliuszu Emilianie, wybranym w Mezji na cesarza przez swoje legiony, nie wiemy prawie nic poza tym, e pochodzi z afrykaskiej prowincji Mauretanii, a w 253 roku mia czterdzieci kilka lat. By chyba onierzem zawodowym i swoj karier zawdzicza wojsku, jak przed nim Maksymin Trak. Std te pewnie mir, jaki zdoby wrd podwadnych. Trebonian Gallus i jego syn Woluzjan stracili natomiast kontakt z armi, rezydowali bowiem tylko w stolicy. Lecz samozwaniec mg liczy wycznie na te siy, ktre mia pod swymi rozkazami w Mezji. Inne legiony zajy postaw wyczekujc, jak te w Panonii, albo te wrcz wrog, jak nadreskie i znad grnego Dunaju. Emilian wic mia tylko jedno wyjcie: moliwie szybko zaatakowa Itali, aby usun Treboniana i Woluzjana, nim zdoaj przyj im z pomoc inne wojska. Tak te uczyni - w sierpniu 253 roku by ju za Alpami, na ziemiach pwyspu. Obaj legalni cesarze, ojciec i syn, zastpili mu drog pod miejscowoci Interamna - to dzisiejsze Terni - ale do bitwy nie doszo. Prawi wadcy zostali zamordowani przez wasnych onierzy, ktrzy po prostu uznali, e s sabsi, walka wic byaby zbyt ryzykowna, pewna natomiast jest w razie zdrady nagroda od Emiliana. Zamiast krwi swojej woleli przela krew cesarzy. Senat, ktry dopiero co ogosi Emiliana wrogiem publicznym, przyzna mu natychmiast wszelkie tytuy i uprawnienia. Lecz panowanie to miao

by bardzo krtkie, jego za materialnym ladem s gwnie monety. Uwieczniy one podobizn wadcy, a take jego ulubione bstwa: Jowisza, Apollona, Marsa, Dian, Herkulesa. Emitowano rwnie monety z wizerunkiem ony Emiliana, augusty Gai Kornelii Supery. Mennice wic pracoway gorliwie, pewnie gwnie po to, aby byo czym opaca wojska. Ale mciciel Treboniana Gallusa i Woluzjana ju si zblia. By nim Publiusz Licyniusz Walerian, ktry wkroczy do Italii wiodc potn armi, zoon gwnie z legionw nadreskich. I oto znowu powtrzya si historia. Emilian wyszed ze stolicy i stan przeciw tamtym w okolicach Spolecjum, lecz jego onierze wiadomi przewagi wroga wcale nie kwapili si do walki. Wybrali drog atwiejsz - zabili swego wodza, ktremu przed kilkoma miesicami dali purpur! Stao si to w padzierniku 253 roku. Tak wic panowanie Emiliana trwao zaledwie trzy miesice, dokadnie podobno 88 dni. By to rok ponury. Cesarstwo pograo si coraz gbiej w odmtach krwi i anarchii. Ale najgorsze miao dopiero przyj.

XXXVI

WALERIAN

---oOo---

(PUBLIUS LICINIUS VALERIANUS)

Urodzony okoo 193 roku. Zmar po 260 roku. Panowa od jesieni 253 roku do 259 lub 260 roku jako Imperator Caesar Publius Licinius Valerianus Augustus. Zosta zaliczony w poczet bogw. Wesp z nim panowa jego syn Gallienus.

NAJEDCY I OBROCY
ktry zapisa si w historii jako jeden z cesarzy najnieszczliwszych - osobicie i dla imperium - a w pamici chrzecijan jako przeladowca szczeglnie bezwzgldny, mia chyba 60 lat, gdy otrzyma purpur. Pochodzi z rodu znakomitego, odby sub wojskow w stopniu oficera wysokiej rangi, zapewne dowodzi jednym z legionw, piastowa te kolejno urzdy prawem i zwyczajem przepisane, a po konsulat wcznie. ona jego, Maryniana, zostaa po mierci ubstwiona. Gdy w 238 roku obwoano w Afryce cesarzami Gordianw, ojca i syna, podobno wanie on odczyta senatowi ich listy, w ktrych prosili o uznanie tytuw wadzy. By to ze strony Waleriana akt odwagi, albowiem jawnie opowiada si za samozwacami w sytuacji, gdy wadza legalna naleaa jeszcze do bezwzgldnego Maksymina Traka. Postawa Waleriana na pewno przyczynia si do tego, e senat mg miao odebra purpur znienawidzonemu Maksyminowi i przyzna j Gordianom. Za panowania Decjusza cieszy si duymi wpywami, cho nie jest prawd, jak to utrzymuje jego staroytny biograf, e powierzono mu godno cenzora. Pewne jest natomiast, e gdy Decjusz wyruszy przeciw

Czowiek,

Gotom do Mezji, Walerian zosta w stolicy jako doradca modego Hostyliana. Nastpca Decjusza, Trebonian, rwnie wysoko ceni Waleriana i ufa mu. Gdy wic w 253 roku Emilian podnis bunt i maszerowa znad dolnego Dunaju na Rzym, wanie Walerian, przebywajcy wtedy nad grnym Renem, popieszy Trebonianowi z pomoc; prowadzi legiony z Recji i Germanii. Zjawi si jednak za pno, gdy Treboniana wraz z synem zamordowali onierze, a wadz obj Emilian. Ale legionici Waleriana nie mogli pogodzi si z tym, e imperatorem jest teraz kto wyniesiony przez inn armi okrzyknli wic cesarzem swego wodza. W padzierniku 253 roku Emilian po niespena trzech miesicach panowania leg z rki wasnych onierzy, ktrzy wcale si nie kwapili do walki w jego obronie z legionami Waleriana. Tak wic tylko ten ostatni zosta na placu boju jako jedyny pan imperium. Senat uzna go natychmiast i na pewno ze szczer satysfakcj. Jego starszy syn, Galien, majcy wwczas 35 lat, otrzyma tytu cezara, a ojciec nieco pniej uczyni go augustem, czyli penoprawnym wspwadc. Byo to mdre posunicie. Walerian stojcy ju u progu staroci pragn zapewni dziedzictwo tronu, aby w wypadku mierci ochroni pastwo przed klskami wojen domowych. Chcia te mie u swego boku kogo, z kim ju teraz dzieliby rzdzenie i odpowiedzialno. Imperium byo zbyt wielkie i naraone na wiele rnorakich niebezpieczestw, aby jeden czowiek mg kierowa wszystkimi sprawami. Dugie granice wci pkay w rnych miejscach pod naporem wrogw. Zza Renu nacierali Frankowie i Alamanowie, nad dolnym Dunajem wci groni byli Goci oraz inne plemiona, czynice wypady a do Tracji, na wschodzie za naleao si liczy z now inwazj persk. Rozdzielono wic zadania. Galien jako modszy ruszy w 254 roku za Alpy, gdzie ju toczyy si walki, a Walerian pozosta przez jaki czas w Rzymie, aby w razie potrzeby popieszy na wschd. Chronologia wydarze tego okresu naley, niestety, do najbardziej niejasnych i zagmatwanych problemw historii III wieku. Przypomnijmy raz jeszcze, e by to czas gbokiego i dugotrwaego kryzysu imperium we wszystkich dziedzinach, co przejawiao si rwnie w upadku dziejopisarstwa. Zachowa si wprawdzie ywot Waleriana w dziele Pisarze historii cesarskiej, powstay zreszt duo pniej, jest on wszake stosunkowo krtki, a nade wszystko baamutny i nawet wrcz kamliwy, cho powouje si na rzekome dokumenty oficjalne - oczywicie sfaszowane. W kadym razie rzecz ta po pewnej przerwie znowu bdzie nam towarzyszya. Inne relacje antyczne s pobiene, najdusza za, Zosimosa; pochodzi ju z czasw wczesnobizantyjskich. Pomagaj nieco dane zawarte w pismach chrzecijan, sporo nowego wniosa inskrypcja krla perskiego, Szapura I, ale chronologia tych lat jest wci sporna. Zapewne ju w 253 roku Boranie - by to chyba iraski lud znad Morza Azowskiego - prbowali zdoby miasto portowe Pitjunt u stp Kaukazu. Odpar ich energiczny dowdca tamtejszych si rzymskich, Sukcesjan. Gdy jednak zosta odwoany przez cesarza, Boranie zjawili si znowu w rok lub dwa pniej na okrtach, ktrych musieli dostarczy im mieszkacy znad

Bosforu Kimeryjskiego, zwany obecnie Cienin Kerczesk. Tym razem Pitjunt zdobyli. Zagarnli take znajdujce si w tym porcie okrty. Obsadzili je jecami i ruszyli wzdu wybrzey pod Trapezunt, miasto bogate i ludne, do ktrego napyno wielu mieszkacw z okolicy wraz z dobytkiem, gdy tylko przysza wie o zblianiu si barbarzycw. Mury Trapezuntu byy potne, ale zaoga rozleniwiona i zbyt pewna siebie. Tote pewnej nocy najedcy po prostu przystawili do murw - ktrych nikt nie pilnowa - wysokie pnie drzew i zrcznie wspili si po nich. Wikszo onierzy ucieka z miasta, Boranie za zdobyli niemal bez oporu ogromne bogactwa i mnstwo jecw. Okazalsze budowle zniszczyli dla samej przyjemnoci niszczenia. Powrcili do kraju na okrtach wypenionych upami, wzbudzajc podziw i zawi swych ssiadw Gotw. Rwnie ci postanowili zatem wyprawi si na ziemie imperium, ktre tak atwo grabi. Zbudowali okrty - pomagali w tym jecy - i zim zapewne z 266 na 267 rok ruszyli wzdu zachodnich brzegw Morza Czarnego; cz gockich wojownikw sza natomiast ldem. Tak dotarli w okolice Bizancjum. Tu zajli odzie rybackie i miao przeprawili si przez cienin na brzeg azjatycki. W Chalcedonie sta silny garnizon rzymski, ale cz onierzy przezornie wycofaa si ju wczeniej, niby to na spotkanie nowego dowdcy, przysanego przez cesarza, pozostali za uciekli natychmiast, gdy tylko usyszeli, e Goci s w pobliu. Barbarzycy opanowali miasto i zdobyli bogate upy bez walki. Nastpnie zajli, rwnie nie napotykajc oporu, stolic Bitynii, Nikomedi. W tym duym, kwitncym miecie szukali schronienia liczni mieszkacy okolic z wszystkim, co mieli najcenniejszego. Podobnie atw zdobycz stay si inne miasta krainy, wrd nich Nicea i Prusa. Goci podczas powrotu z wyprawy pucili je z dymem. Wszystko, co zupili, zaadowali na swe okrty i odzie. Odpynli do ojczyzny spokojnie, nie zaczepiani przez nikogo. To tylko wyrywkowe, przypadkowo zachowane relacje o grozie tamtych dni w krainach, ktre od dawna cieszyy si pokojem i dobrobytem. Zwraca uwag niemal identyczny scenariusz wydarze w Trapezuncie, Chalcedonie, Nikomedii, a pewnie i gdzie indziej. Oto ludno cywilna, ufajc w moc i opiek rzymskiego ora, zawczasu przenosi si z terenw otwartych do miast, w ktrych stacjonoway wojska i wszdzie powtarza si to samo: tchrzliwi, zdemoralizowani onierze nawet nie prbuj walczy, uciekaj pierwsi, wydajc barbarzycom bezbronnych mieszkacw i cay ich dobytek. Tak wygldaa wczesna armia rzymska, tak nisko upad duch bojowy legionw Augusta, Trajana, Marka Aurelego, Septymiusza Sewera! Trudno si dziwi, e majc takich obrocw, imperium doznawao tylu klsk. A co robi cesarz? Walerian przebywa na Wschodzie na pewno ju w 256 roku, a moe i wczeniej. Wie o najedzie Gotw zastaa go gdzie nad Eufratem. Zamierza uda si do Bitynii, powstrzymaa go jednak zaraza, dziesitkujca jego legiony. Zreszt nie byo po co tam pieszy, skoro Goci odeszli rwnie szybko, jak si zjawili. Pozosta wic w innych rejonach, wysyajc tylko posiki do Bizancjum.

NAPIS NA SKALE
Naprawd grone i bliskie niebezpieczestwo czyhao od wschodu. Poprzednie bowiem najazdy - Boranw i Gotw cho bolesne w skutkach i zaskakujce, zwaszcza te dokonywane od strony morza, miay jednak zasig stosunkowo ograniczony; przynajmniej na razie. Persowie natomiast pod wodz wojowniczego krla Szapura zadawali ciosy straszliwe na rozlegych obszarach. Wanie za Waleriana Szapur dokona dwch wypraw w gb Wschodu rzymskiego; prawdopodobnie w latach 253 i 256 badacze dotd wiod spory o chronologi tych wydarze. Krl perski we wspomnianej ju tu inskrypcji naskalnej, odkrytej w pobliu Persepolis w latach 1939-1940, oznajmia: Ruszylimy na pastwo Rzymian. Rozgromilimy w Barbalissos ich wojska, 60.000 ludzi. Syria oraz krainy i ludy wok, wszystko to zostao przez nas spalone, spustoszone, zdobyte. Nastpnie napis Szapura I wymienia 37 miast i miasteczek w Syrii, Palestynie, Kapadocji. Na licie tej znajduje si take syryjska Antiochia, jedno z najwikszych i najwspanialszych miast wczesnego wiata. O zdobyciu Antiochii za Waleriana wspominaj te, co prawda bardzo mtnie, inne rda. Wiemy wic, e Persowie zjawili si tam zupenie niespodziewanie - tak szybki by ich pochd. Podobno podczas przedstawienia, gdy wszyscy patrzyli na scen, aktorka nagle krzykna: To chyba Persowie, jeli nie ni! Nie nia: perscy ucznicy stali na ogrodzeniu okalajcym amfiteatr i nacigali ju ciciwy. Nim widzowie zdyli zwrci gowy ku grze, dosigy ich strzay. Tak samo zgino wielu spokojnych przechodniw na ulicach. Najedcy obrabowali miasto, podpalili gmachy publiczne i prywatne, a nikt nie stawia najmniejszego oporu; take wtedy, gdy odchodzili obadowani zdobycz, wiodc mnstwo jecw. Wejcie do Antiochii uatwi Persom niejaki Mariades, czonek rady miejskiej, wyrzucony za naduycia i dyszcy dz zemsty. By moe pocztkowo popieraa go cz ludnoci umczona rzymskim uciskiem podatkowym. Kto wie, czy Szapur nie zamierza uczyni z Mariadesa marionetkowego cesarza. Wnet wszake zdrajca zgin; wedug jednych z rki Szapura, wedug innych schwytany przez wspobywateli i ywcem spalony. Podczas ktrego z owych dwch najazdw - w 253 lub 256 roku Persowie zdobyli te twierdz Dura Europus nad Eufratem. Jako osad zaoyli j Macedoczycy przed rokiem 300 p.n.e., potem wadali ni Partowie, a od II wieku n.e. Rzymianie. Zawdzicza ona obecny rozgos i znaczenie dla nauki wanie swej nagej mierci i temu, e ludzie opucili j niemal cakowicie od chwili tamtego najazdu perskiego na wiele wiekw. Dopiero w 1928 roku rozpoczto tu systematyczne wykopaliska, ktre day wyniki godne najwikszej uwagi. Odsonito oblicze codziennoci w staroytnej miejscowoci pogranicznej, ktr zamieszkiwaa ludno rnego pochodzenia i gdzie mieszay si rozmaite kultury, obyczaje, wierzenia. Byli tam Grecy, Syryjczycy, Persowie, Rzymianie, ydzi. Istniay witynie wielu bstw. Interesujce s

pozostaoci synagogi ydowskiej, zdobionej malowidami ciennymi o tematyce biblijnej. Bya te kaplica chrzecijaska. Dla historyka niezmiernie wane, bo te niesychanie rzadkie, s dokumenty z kancelarii wojskowej tamtejszego garnizonu; pozwalaj one wejrze w funkcjonowanie administracji wojskowej w najdrobniejszych szczegach. Greckie i rzymskie rda milcz cakowicie o klsce pod Barbalissos. Czy to przypadek? Jak ju mwilimy, rda do tej epoki s bardzo skpe, ale przecie istniej. Nasuwa si wic przypuszczenie, e t dotkliw klsk chciano po prostu przemilcze. Ostatecznie wiadomo historyczna narodw dziaa na tych samych zasadach co i wiadomo jednostkowa, to znaczy tumi i usuwa z powierzchni wszystko, co draliwe, niewygodne, zawstydzajce. Kanny nie day si wymaza, bitw bowiem stoczono w samej Italii, miejscowo Barbalissos natomiast leaa gdzie nad Eufratem, na kracach wiata. Zreszt po Kannach przyszy wreszcie zwycistwa, bitwa wic moga stanowi powd do swoistej dumy, skoro nie zaamaa ducha. Po Barbalissos natomiast przeyto wkrtce jeszcze straszliwsz klsk i jeszcze wiksz hab. Walerian zapewne w tej bitwie nie dowodzi, krl perski bowiem nie omieszkaby tym si pochwali w swej relacji wyrytej na skale. Moe cesarza jeszcze tam nie byo? A moe przyby na rzymski Wschd wanie z powodu klski? W kadym razie jego obecno na tych obszarach cesarstwa, niewtpliwie od 256 roku, chyba wpyna na to, e Persowie po dokonaniu potwornych zniszcze szybko si wycofali, widocznie zdajc sobie spraw z wojskowej przewagi Rzymian. I oto po tak bolesnych wydarzeniach, gdy miasta wielu krain jeszcze leay w gruzach, a wrg dopiero co ustpi z granic, Walerian, jakby nie do byo tych nieszcz, sam rozpta fal represji w stosunku do czci swych poddanych! W 257 roku ukaza si edykt wznawiajcy przeladowanie chrzecijan; jego postanowienia rozszerzy i zaostrzy edykt w roku nastpnym. Pierwszy zabrania biskupom i prezbiterom odprawiania naboestw publicznych, wszystkim za chrzecijanom wstpu na ich cmentarze i odbywania zgromadze, drugi natomiast grozi natychmiastow mierci kapanom, surowymi za karami osobom stanw wyszych i sucym domu cesarskiego, gdyby nie porzucili chrzecijastwa. Ta gwatowna akcja przeciw nowej religii zaskoczya tym bardziej, e w pocztkach panowania Walerian podobno okazywa chrzecijanom przychylno. Nag zmian w nastawieniu cesarza, jak sdzono, wywoa Makrian, naczelnik finansw, rzekomo zwizany - tak gosili chrzecijanie - z magami egipskimi. Lecz nowsza krytyka rde wykazaa odpowiedzialno samego Waleriana. Jak niemal wszyscy arystokraci rzymscy by on niechtny kultom wschodnim i chyba wspdziaa poprzednio z Decjuszem we wszczciu tamtych przeladowa. Jeli okazywa potem jak yczliwo chrzecijastwu, to tylko przejciowo ze wzgldw taktycznych. Ale pasmo ostatnich klsk kazao mu szuka winnych, aby odwrci uwag ogu i rzuci posplstwu na pastw tych, co cignli na wiat rzymski gniew bogw. A przy sposobnoci mg nieco podreperowa skarb imperium - oczywicie przez konfiskaty dbr

nalecych do chrzecijan. W tym zakresie inicjatywa ministra finansw, Makriana, moe istotnie odegraa pewn rol. Przeladowania objy cae pastwo i pochony wiele ofiar. W Rzymie biskup Sykstus II uwiziony zosta wraz z diakonami podczas naboestwa w katakumbach. Wszystkich ich potem cito. Tame i w tym samym okresie ponis mier mczesk diakon Laurencjusz, czyli Wawrzyniec, pniej jeden z najbardziej popularnych witych. W Kartaginie zgin biskup Cyprian, po ktrym pozostay liczne i wane traktaty teologiczne. Zabito tam rwnie diakonw Lucjusza i Montanusa. W numidyjskiej Cyrcie zgadzono lektora Mariana i diakona Jakuba. W Aleksandrii natomiast biskup Dionizy oraz liczni tamtejsi prezbiterzy i diakoni poszli na wygnanie. To tylko gar przykadw z dugiej listy ofiar. Gdy trway owe przeladowania, doszo do nowej i niespodziewanej katastrofy w tym tak nieszczsnym okresie. Oddajmy najpierw gos krlowi perskiemu Szapurowi. Podczas trzeciej wyprawy, gdy ruszylimy na Karry i Edess i gdy oblegalimy te miasta, cesarz Walerian wyszed przeciw nam. A byli z nim ludzie z krain wielu [tu nastpuje wyliczenie prawie wszystkich prowincji imperium], armia siedemdziesiciotysiczna. I tam w okolicach miast Karry i Edessa stoczylimy wielk bitw z cesarzem Walerianem i wasnymi rkami schwytalimy go oraz pozostaych namiestnikw, senatorw, wodzw, ktrzy stali na czele tej armii. Ich wszystkich schwytalimy naszymi rkoma i poprowadzilimy do Persji. A Syri, Cylicj, Kapadocj spalilimy ogniem, spustoszylimy, ludno za pognalimy w niewol. Kiedy bya ta bitwa, jaki by jej przebieg, w jaki sposb cesarz Rzymian dosta si do niewoli? Jak doszo do rzeczy niebywaej - najstraszliwszego upokorzenia imperium w caej jego historii? O tym skaa z napisem Szapura milczy, a rda greckie i rzymskie mwi bardzo powcigliwie. Najobszerniejsze z nich, Historia Nea (czyli Historia najnowsza) Zosimosa, dzieo pisane po grecku dopiero pod koniec V wieku, cho oczywicie na podstawie relacji wczeniejszych, przedstawia spraw w ogle inaczej. Gdy zaraza zabraa wiksz cz wojsk Waleriana, Szapur najecha ziemie wschodnie i zagarn je. Cesarz nie potrafi zaradzi krytycznej sytuacji, brako mu energii, chcia zakoczy wojn za pomoc pienidzy. Szapur jednak odprawi jego posw z niczym, da natomiast, aby cesarz osobicie z nim pertraktowa. Walerian nierozumnie przysta na te dania. Uda si z ma eskort do Szapura, aby prowadzi rozmowy o zawarciu trwaego pokoju. Tam zosta niespodziewanie i zdradziecko schwytany. Pozosta u Persw jako jeniec i zmar w niewoli. A wic - pojmanie w bitwie, podczas walki czy te podstpem? Komu mamy wierzy - Persom czy Rzymianom? Na te pytania dzi nikt nie odpowie, jak zreszt nie umiano lub nie chciano odpowiedzie w przeszoci. Pewne jest, e stao si to w Syrii, gdzie pomidzy Edess (dzisiejsz Urf, Orhai, w poudniowej Turcji) a Karrami (Carrhae, obecnie Harran). Kiedy? Moe wiosn 259 roku, a moe dopiero u schyku 260 roku. I tej kwestii nie da si dzi rozstrzygn. Jaki by los pojmanego

cesarza? Jeli wierzy niektrym opowieciom, przeywa kadego dnia najgorsze upokorzenia, krl bowiem wsiadajc na wz lub na konia zawsze kad nog na zgitym karku cesarza. Gdy za Walerian zmar - nie wiadomo po ilu latach niewoli - zdarto ze skr i powieszono w wityni. Moe opowieci te s tylko podem atwego fantazjowania. Zwaszcza propaganda chrzecijaska, jak zawsze w takich wypadkach kada propaganda, rada bya pokaza, e przeladowc spotkaa kara straszliwa. Faktem jest jednak, e Szapur I kaza uwieczni na skalnej paskorzebie posta klczcego przed nim cesarza. A take to, e nikt nie stara si wykupi go z niewoli, nawet rodzony syn Galien, drugi pan imperium.

XXXVII

GALIEN

---oOo---

(PUBLIUS LICINIUS EGNATIUS GALLIENUS)

Urodzony w 218 roku. Zmar wiosn 268 roku. Panowa od jesieni 253 roku do 259 lub 260 roku wraz z ojcem Walerianem, nastpnie za do mierci sam jako Imperator Caesar Publius Licinius Egnatius Gallienus Augustus. Zosta zaliczony w poczet bogw.

IMPERIUM W RUINIE

Poniewa Walerian rzdzi gwnie Wschodem, zadaniem jego syna i

wspwadcy, Galiena - w 253 roku mia 35 lat - byo osanianie prowincji europejskich przed najazdami ludw barbarzyskich zza wielkich rzek granicznych. Czyni to nie bez powodzenia. Zdoa ubezpieczy przynajmniej czciowo i na jaki czas lini Renu, gdzie pokona Alamanw. Przybra sobie przydomek Germanicus Maximus, a na jego monetach pojawiy si napisy Restitutor Galliarum, Odnowiciel prowincji galijskich. Nie byy to wszake sukcesy pene i trwae, gdy hordy Germanw, zwaszcza Frankw, przedzieray si pniej a do Hiszpanii. Co gorsza, Alamanowie przeamali obron grnego Dunaju i latem 257 lub 258 roku po przekroczeniu Alp dotarli a w okolice Mediolanu. Podobno jakie ich watahy grasoway nawet w pobliu Rzymu, co wywoao tam straszliwy popoch. Cesarz jednak rozgromi barbarzycw w bitwie pod

Mediolanem, cho siy mia liczebnie mniejsze. Chyba tu po raz pierwszy wykazay przydatno w walce nowe, due formacje jazdy wprowadzone do rzymskiej armii wanie za Galiena. Dowodzi nimi Marek Acyliusz Aureolus, przez wiele lat jeden z najzdolniejszych wodzw cesarza. Wkrtce potem - chyba w 258 roku - w Panonii nad rodkowym biegiem Dunaju pojawi si samozwaniec, namiestnik tamtejszej prowincji, Ingenuus. Bezporedni przyczyn buntu stanowia podobno podejrzliwo, ktr okazywaa namiestnikowi ona cesarza, Kornelia Salonina; ten wic wola uprzedzi spodziewany akt nieaski. W rzeczywistoci powodem byo jednak gbokie niezadowolenie wojsk i ludnoci prowincji naddunajskich. Uwaano tam, e cesarz zaniedbuje te ziemie i powica zbyt wiele uwagi Italii i Galii, co umoliwia Gotom, Markomanom, Jazygom, Kwadom i Karpom dokonywanie bezustannych upieczych najazdw. Rebelia zostaa wkrtce stumiona, cho zmagania byy wyjtkowo krwawe i dosownie bratobjcze, gdy po obu stronach walczyli ludzie z tych samych prowincji, miejscowoci, a nawet rodzin. I tutaj du rol odegraa jazda Aureolusa. Cae panowanie Ingenuusa byo tak krtkie, moe kilkunastodniowe, e nie zdoa on nawet wybi swych monet; w kadym razie adne si nie zachoway. Pokonany uzurpator znalaz rycho nastpc. By nim Publiusz Korneliusz Regalian, ktremu purpur day zapewne najbardziej nieprzejednane resztki rozgromionej armii Ingenuusa. Lecz i ten jest dla nas tylko cieniem, cho musia wada gdzie nad Dunajem nieco duej, skoro spotyka si monety, co prawda bardzo rzadkie, z napisem: Regalianus Augustus. W stolicy Panonii Grnej, w Karnuntum, wybijano rwnie antoniniany z wizerunkiem ony uzurpatora, Driantylli, i tytuem: Sulpicia Dryantilla Augusta. Podobno Regalian szczyci si pochodzeniem od sawnego krla Dakw Decebala, ktrego zwyciy cesarz Trajan przed prawie stu pidziesiciu laty. Te efemeryczne postaci samozwacw nie byy zbyt grone same przez si, lecz jako symptom gbszej choroby zapowiaday ca lawin podobnych, cho znacznie groniejszych rebelii. Galien rwnie zjawi si nad Dunajem. Tam spotka go ciki cios: w pocztkach 258 roku zmar moe jako ofiara wci niewygasej zarazy? jego starszy syn, cezar Walerianus (Publius Cornelius Licinius Valerianus). Przedwczenie zmary mody czowiek zosta zaliczony w poczet bogw przynajmniej wiadcz o tym monety, ojciec za musia obdarzy tytuem cezara syna modszego, jeszcze chopca, Licyniusza Salonina; ten przydomek wzi oczywicie po matce, Kornelii Saloninie. Chyba w dwa lata pniej cesarz nada mu tytu augusta - moe byo to ju po klsce Waleriana - i osadzi go w Kolonii nad Renem. Wierzy zapewne, e sam tytu chopca oraz wie o jego obecnoci tu u granic wystarcz, aby powstrzyma zapdy barbarzycw. Poniewa musia uda si w inne strony, do Italii i nad Dunaj, piecz nad synem powierzy Sylwanowi, zapewne prefektowi pretorium. Jednake faktyczne dowdztwo armii Renu mia w swym rku Marek Kasjanus Latyniusz Postumus, rezydujcy w Moguncji (Mogontiacum). Midzy obydwoma dostojnikami musiao nieuchronnie doj do rywalizacji o pierwszestwo w podejmowaniu

decyzji. Prawdziwy konflikt wybuch wczesnym latem 260 roku. Przedmiotem sporu stay si upy, jakie zdoano odbi Germanom powracajcym z wyprawy do Galii. Postumus zamierza rozdzieli je midzy swych onierzy, Sylwan natomiast zgodnie z prawem zatrzyma na dworze i ewentualnie zwrci dawnym wacicielom. Ale w czasach zdziczenia decydowaa nie ustawa, lecz wola, a raczej chciwo onierzy. Postumus wic ruszy ze swoimi wojskami na Koloni i otoczy miasto. Zaoga przesza wnet na jego stron, wydajc Salonina i Sylwana; obu zabito, Marka Postumusa za okrzyknito cesarzem. Wkrtce opowiedziay si za nim wszystkie prowincje Galii, a potem take Brytania i Hiszpania. Postumus wic sta si panem caego pasa krain nadatlantyckich, Galien za nie mg rozpocz adnych dziaa, groziy mu bowiem inne niebezpieczestwa. Co stanowio rzeczywist przyczyn zarwno tej rebelii, jak te poprzednich i wielu nastpnych? Oczywicie w kadym wypadku jak rol odgrywaa ambicja jednostek, rywalizacja armii, spory lokalne. Bya wszake wsplna przyczyna, byo podoe sprzyjajce owym buntom i uzurpacjom. Oto w obliczu katastrofalnej sytuacji gospodarczej i wojskowej caego pastwa kada kraina uwaaa, e to ona jest szczeglnie krzywdzona i lekcewaona. Wszdzie ludno bya najgbiej przewiadczona, e powinno si dba najpierw o jej dobro i spokj. Kada prowincja uwaaa za rzecz oczywist, a zarazem oburzajc, e to jej kosztem broni si innych rejonw. Std zabiera si wojska, zasoby, pienidze i wysya gdzie daleko, podczas gdy nieprzyjaciel wchodzi swobodnie jak przez otwart bram, niszczc wszystko ogniem i mieczem! Czemu to - na pewno tak woano w Galii - cesarz widzi tylko kraje naddunajskie, a nad Renem zostawia jako obroc maego chopca? Tak wic wszystkie kraje imperium mylay egoistycznie i krtkowzrocznie tylko o sobie i wszystkie miay pretensje do cesarza, e powica za duo troski innym obszarom. Pastwo, na ktre zewszd waliy si burze, byo po prostu zbyt wielkie, aby jeden czowiek mg sprosta problemom rnych dzielnic, tak odlegych od siebie. W tym tkwia prawdziwa przyczyna tendencji odrodkowych i cigego pojawiania si samozwacw. A wrd nich Postumusowi pisany by sukces wyjtkowy, na co zoyy si co najmniej trzy istotne przyczyny. Po pierwsze, wszystkie prowincje zachodnie byy cile powizane gospodarczo i etnicznie, a take miay wsplne potrzeby obronne. Po drugie, Postumus, pochodzcy z niszych warstw spoecznych, zapewne onierz zawodowy, dobrze si wywizywa z trudnych zada i speni nadzieje, ktre pokadaa w nim ludno i armia. Zdoa obroni Gali przed zalewem barbarzycw zza Renu, cho watahy germaskie nieraz wdzieray si bardzo gboko, o czym wiadcz skarby wczesnych monet popiesznie zakopywane w ziemi i nigdy ju nie odnalezione przez prawych wacicieli. I wreszcie po trzecie, Postumus mia do czasu, by umocni sw wadz, poniewa cesarz legalny nie mg natychmiast wyprawi si przeciw niemu.

Postumus by dobrym gospodarzem i organizatorem. Ukonstytuowa wasny senat, mianowa swoich konsulw niezalenie od powoanych w Rzymie - rezydencj za ustanowi w Trewirze (Augusta Treverorum). Wybija te zote monety, w Lugdunum (dzisiejszy Lyon) i w Kolonii oraz oczywicie w Trewirze. Zachowao si ich niewiele, stosunkowo czsto natomiast spotyka si jego monety z niemal czystej miedzi z nieznaczn domieszk srebra, a wic typowy pienidz inflacyjny, nie gorszy jednak od Galienowego. Wizerunki i napisy na nich wiadcz rwnie, e Postumus uwaa si po prostu za wadc Rzymu. Wystpuje wic jako Obroca Wiecznego Miasta, jako rzymski Herkules, a nawet jako Odnowiciel wiata. W odpowiednich warunkach zapewne prbowaby zdoby ca Itali wraz z Rzymem, ale zbyt absorboway go sprawy nadreskie. Podobno jednak zawadn na krtko Mediolanem. W kadym razie, jak zobaczymy, zdoa si utrzyma przez dziewi lat, a do 269 roku. Lata 259-260 byy wyjtkowo tragiczne dla Galiena osobicie i dla caego imperium: mier syna w Kolonii, uzurpacja Postumusa na Zachodzie, klska Waleriana na Wschodzie i jego perska niewola - haba, jakiej cesarstwo nigdy nie zaznao. Wojska Szapura rozlay si szeroko po Syrii i Azji Mniejszej rabujc i niszczc dziesitki miast kwitncych, a ludno ich masowo uprowadzajc w niewol. Nazwy owych krain i miejscowoci krl wymienia z dum w swej inskrypcji, owiadcza te wyranie, e przygnan z rzymskich prowincji ludno osadzi na ziemiach perskich. Ale w bitwie z Szapurem w okolicach Edessy - jeli rzeczywicie doszo tam do tak wielkiej bitwy, jak chepi si krl - nie wzi udziau minister finansw Waleriana i szef zaopatrzenia armii, Makrian. Pozosta na tyach, w miecie Samosata nad Eufratem, strzegc kasy wojskowej i magazynw; zreszt trudno mu byo rusza w pole, jako e by chromy. Walerian - ju jako perski jeniec - wysa natychmiast do Makriana urzdnikw z wezwaniem, aby si stawi u Szapura; chodzio niewtpliwie o pertraktacje w sprawie wykupu. Makrian wszake odmwi stanowczo. Wysannikom powiedzia: Ci, od ktrych przynosicie wezwanie, nie s moimi panami; jeden jest po prostu naszym wrogiem, drugi za obecnie nie jest nawet panem samego siebie. Tak wic minister pozostawi cesarza jego wasnemu losowi, powici natomiast wszystkie siy ratowaniu tego, co jeszcze byo do ocalenia. Mia w swym rku cay skarb, a w rnych miastach i obozach pozostao sporo oddziaw wojska. By te dzielny dowdca Kalikst, noszcy przydomek: Ballista. Cz jego zbrojnych zaatakowaa z okrtw kolumn Persw, beztrosko posuwajc si wybrzeami Cylicji. Zdoby te tabory Szapura i jego harem. Moe wanie te poraki zmusiy perskiego krla do odwrotu, podczas ktrego znaczne straty zada mu ponadto wadca Palmiry, Septymiusz Odenat. Wszystko to sprawio, e potem Persowie przez duszy czas zachowywali spokj. Makrian pocztkowo wybija monety z wizerunkiem i w imieniu Galiena, ale jesieni 260 roku otoczenie postanowio go usamodzielni. Powody byy na pewno te same, ktre skaniay do buntw i uzurpacji gdzie indziej. Uznano widocznie, e Galien nie zdoa udzieli prowincjom

wschodnim naleytej pomocy, tote Ballista i Makrian musz wzi sprawy w swoje rce. Poniewa ten pierwszy by czowiekiem zbyt niskiego rodu, a drugi zasania si wiekiem i kalectwem, obwoano cesarzami dwch synw Makriana: starszego, noszcego imi ojca, oraz modszego, Kwietusa. Wschd rzymski przyj nowych wadcw przyjanie, ufajc, e osoni oni te ziemie przed najazdami Persw. Rwnie Egipt opowiedzia si po stronie modych Makrianw. Sytuacja Galiena staa si rozpaczliwa. Utraci cay Zachd i cay Wschd, prowincje najbogatsze i najludniejsze. Pozostay mu prcz Italii tylko krainy alpejskie i bakaskie, straszliwie jednak spustoszone, oraz na szczcie - prowincje w pnocnej Afryce, yzne i stosunkowo spokojne. Co prawda i tam sporo zego czyniy wypady koczownikw z pustynnego poudnia. W walce z nimi poleg w 260 roku oficer Gargiliusz Marcjalis, autor dziea o rolnictwie i lekach rolinnych, ktrego cz si zachowaa. Pisa te o yciu cesarza Aleksandra Sewera. Mieszkacy jednego z miast w Mauretanii uczcili pami Marcjalisa napisem sawicym wielk mio do wspobywateli i szczeglne przywizanie do ojczyzny oficera, ktry zgin w zasadzce. Jeli imperium jeszcze trwao, to gwnie dziki tysicom ludzi - takich jak Marcjalis - speniajcych wci swj onierski i urzdniczy obowizek na wszystkich jego kracach, nieraz w beznadziejnych sytuacjach. Galien by w 260 roku wadc kadubowego pastwa. Co gorsza, sam nie mg uczyni adnego posunicia. Walczy naraz na dwch frontach nie by w stanie, gdyby za zwrci si tylko przeciw jednemu wrogowi, zadano by mu niechybnie cios z tyu. C wic pozostawao? Musia czeka na ruch ktrego z tamtych, modlc si do bogw, aby obaj nie zaatakowali jednoczenie. Jako pierwsza ruszya wiosn 261 roku armia uzurpatorw wschodnich. Obaj Makrianowie, ojciec i syn, wkroczyli do prowincji bakaskich wiodc kilkadziesit tysicy ludzi; Kwietus i Ballista pozostali w Syrii. Wojska Galiena pod wodz Aureolusa zastpiy najedcom drog chyba w Panonii. Pocztkowo wydawao si, e do bitwy w ogle nie dojdzie, gdy legiony prawowitego cesarza wyranie sprzyjay Makrianowi; nie zapomniano przecie Galienowi, e tak niedawno stumi wanie w Panonii dwie rebelie, Ingenuusa i Regaliana. Ale i legiony wschodnie nie miay najmniejszej ochoty toczenia walki. Gdy zatem ju na polu bitwy jeden z ich chorych przypadkowo upad, wszyscy pozostali uznali to za sygna umylny - i zgodnie pochylili goda swych oddziaw na znak, e si poddaj. Samozwaczy cesarz, Tytus Fulwiusz Juniusz Makrian, i jego ojciec zapacili gow za ambicje i blask krtkotrway. W kilka miesicy pniej drugi cesarz Wschodu, Kwietus, oraz jego wdz Ballista zginli w Emesie syryjskiej za przyczyn Odenata. Wadca Palmiry stan wic zdecydowanie po stronie Galiena i zyska przez to wiele. Otrzyma mianowicie od cesarza tytu rzymskiego wodza i zarzdcy caego Wschodu; mg dysponowa armi i zasobami imperium w tamtych stronach. Sta si w istocie wadc niezalenym, gdy pan Rzymu, saby i przebywajcy daleko, nie mia adnej moliwoci nadzorowania jego

rzdw. Odenat sytuacj t wykorzysta do uwietnienia samej Palmiry, ktr znacznie rozbudowa i uczyni z niej miejsce do wypadw na terytorium perskie. I tak rozpoczy si wielkie dni pustynnego miasta wity i paacw, ktre swe bogactwa i znaczenie zawdziczao handlowi karawanowemu midzy Mezopotami i Syri. A jakie korzyci wynis z tego Galien? Niemae. Traci wprawdzie faktyczn kontrol nad duymi obszarami Syrii i Mezopotamii, formalnie jednak nadal pozostawa ich wadc; nade wszystko za zyskiwa potnego sojusznika, ktry skutecznie broni prowincji wschodnich przed najazdami Szapura. Nagle jednak pojawio si niebezpieczestwo w Egipcie, kraju niezmiernie wanym, bo zaopatrujcym stolic w zboe. Jego prefekt, Lucjusz Musjusz Emilian, wnet po upadku Makriana i Kwietusa przywdzia purpur, co z kolei doprowadzio do walk i zamieszek w rnych rejonach nad Nilem. Dopiero przysany na czele floty Aureliusz Teodot usun uzurpatora i przej w 262 roku urzd prefekta. To tylko zarys klsk i nieszcz, jakie spady na imperium podczas zaledwie dziewiciu lat 253-262. Rejestr ponury, a przecie mona by go jeszcze przeduy wymieniajc nazwiska kilku zupenie efemerycznych samozwacw, wyliczajc najazdy barbarzycw zza Dunaju, opisujc trzsienia ziemi. Cesarstwo zamienio si w jedn wielk ruin, a jego cakowity zgon wydawa si bliski i nieuchronny. A Galien sta nadal na swym posterunku i mia ju wkrtce rozpocz dziesity rok tragicznego panowania. Kim wic by w czowiek? Co mona rzec o jego postawie, przekonaniach i celach? Jak go ocenia? Czy rzeczywicie zrobi wszystko, co byo w jego mocy w tych warunkach, czy wykaza hart ducha i odporno, czy te po prostu da si nie fali wydarze i trwa jedynie dziki szczliwym okolicznociom. Jak go widzieli wspczeni, a jak historycy pniejsi z perspektywy wiekw? Na te pytania - najwaniejsze przecie, jeli pragnie si odmalowa portret czowieka i cesarza - mona da odpowied ledzc zarwno dalszy tok wydarze, jak te przytaczajc wiadectwa o yciu osobistym i postpowaniu Galiena; wiadectwa jak zobaczymy, bardzo sprzeczne.

DWA PORTRETY
Staroytny biograf Galiena w zbiorze Pisarze historii cesarskiej twierdzi, e w cesarz doprowadzi Rzym do ruiny przez sam tryb swego ycia. Myla tylko o wasnych przyjemnociach, nurza si we wszelkich rozkoszach. Igrzyska, przedstawienia teatralne, polowania, walki gladiatorw - wypeniay mu dni cae. W gruncie rzeczy nawet cieszy si z tego, e Persowie pojmali jego ojca, ciya mu bowiem powaga i surowo Waleriana; natychmiast te wymaza go ze swej pamici. By rozpustnikiem skonnym do popeniania przernych czynw habicych. Znosi spokojnie, a nawet z lekcewaeniem wszelkie ciosy i klski, ktre waliy si na cesarstwo, jeli tylko czu si osobicie bezpieczny. Odpad Egipt, gdy zbuntowa si tam prefekt Emilian? Wiadomo t Galien

przyjmuje niemal z umiechem: C to, nie potrafimy obej si bez egipskiego ptna? Kiedy prowincje Azji dotkno trzsienie ziemi i zaraza, a wiele tamtejszych miast zdobyli i zniszczyli Goci, wadca zbywa ponure relacje arcikiem: Jak to, nie wyyjemy bez soli tam wydobywanej? Postumus ogosi si samozwaczym cesarzem w Galii. On macha rk zwracajc si do swego utoczenia z nonszalanckim pytaniem: A wic nasze pastwo nie bdzie bezpieczne, jeli zabraknie mu paszczy stamtd sprowadzanych? Tote gardzono nim powszechnie, twierdzi w historyk, co rwnie przyczyniao si do upadku imperium. Wadza bez autorytetu nie jest wadz. Nie do na tym - oburza si pisarz - Galien omieli si obchodzi uroczycie i z wielkim przepychem dziesiciolecie swych rzdw! Odby procesj na Kapitol we wspaniaej szacie, otoczony przez poczty sztandarowe i przez senatorw w togach, a poprzedzany przez onierzy w biaych strojach i tum nioscy wiece woskowe. Po obu stronach tego pochodu prowadzono po sto biaych wow ofiarnych; ich rogi byy opasane zocistymi wstkami, na grzbietach za miay barwne, mienice si sztuki jedwabiu. Pdzono stada owiec, szo dziesi soni. Maszerowa zastp tysica gladiatorw, przesza ponadto procesja dostojnych matron, a na wozach jechay haaliwe gromady wesokw i aktorw. Odbyway si przedstawienia, na ulicach bawiono si jak za najlepszych czasw. I wszystko to - daje do zrozumienia biograf - gdy imperium leao w ruinie, a jego krainy odpaday obwoujc wasnych cesarzy, w wielu za prowincjach grasowali barbarzycy. Czy nie jest to dowd wyjtkowej beztroski i lekcewaenia sytuacji? Po zoeniu ofiar na Kapitolu cesarz od razu powrci do swego wyrafinowanego wygodnictwa wrd najwymylniejszych rozkoszy. I tak - idziemy wci za tym samym biografem - w porze wiosennej mia sypialni z patkw r. Dla zabawy wznosi cae twierdze z owocw. Rozmyla, jak utrzyma winogrona w wieoci, nawet przez trzy lata, jak mie melony w rodku zimy, jak przechowywa w dobrym stanie moszcz winny przez cay rok i chcia o kadej porze roku zrywa owoce prosto z drzewa. Jada z naczy zotych i srebrnych, wosy posypywa zotym pyem, czsto wkada diadem. Strj jego by pyszny, ale nierzymski, togi bowiem nie nosi. Paski od butw nawet mia wysadzane drogimi kamieniami. Gdy wychodzi z paacu, przygryway mu flety, a gdy wraca organy. Latem kpa si sze lub siedem racy dziennie, zim dwa lub trzy, pywajc w basenach w otoczeniu dostojnikw i piknych kobiet. Ucztowa wraz z konkubinami. Pija tylko ze zotych pucharw, szklanymi gardzi jako pospolitymi; gatunki wina podczas przyj wci zmienia. Ale w pan wytworny odznacza si zarazem straszliwym okruciestwem, bywao bowiem, e jednego dnia potrafi skaza na mier tysice onierzy. I tak, konkluduje biograf, Galien bez przerwy baznujc wid cay wiat ku zgubie. Wtruje mu rzymski historyk, Sekstus Aureliusz Wiktor, yjcy jednak te nie za czasw Galiena, lecz cay wiek pniej. Po przedstawieniu klsk, jakie spady na imperium, pisze: A cesarz odwiedza jadodajnie i

garkuchnie przyjanic si ze sprzedawcami wina. By pod wpywami ony Saloniny i haniebnej mioci do crki germaskiego krla; zwaa si Pipa (...). Niegodziwie przekonywa ludzi, nie zdajcych sobie sprawy, jak powszechne jest nieszczcie, e wszdzie panuje spokj. Czsto te urzdza igrzyska oraz triumfy, jak to zwyko si czyni w sytuacji pomylnej. I stwierdza na zakoczenie: Nigdy nie da si ukry wystpkw Galiena i kady najgorszy wadca zawsze bdzie uwaany za podobnego mu. Twarde sowa, ponure fakty, osd surowy. Ale wadca by widocznie wyjtkowo nieudolny, skoro imperium si rozpadao. Czemu mielibymy nie wierzy twierdzeniom rzymskich autorw, e zachowywa si haniebnie? Ilu to przed nim cesarzy zabawiao si rwnie nikczemnie w obliczu katastrofy pastwa! Historyk wic miaby prawo przyj bez wikszych zastrzee werdykt swych kolegw sprzed stuleci, pisarzy wprawdzie nie wspczesnych Galienowi, lecz przecie jeszcze staroytnych. Wikszo zatem podrcznikw i opracowa a do czasw niemal najnowszych uznaje wanie tego cesarza za jednego z najgorszych w dziejach Rzymu. Jednake jednym z cichych, lecz wspaniaych triumfw myli badawczej jest to, e wysiki dwch ostatnich generacji uczonych zdoay przekreli w tak czarno malowany portret Galiena. Wykazano, e pdzel prowadzia stronniczo pewnych krgw zrodzona ze lepej nienawici. Prawdziwy Galien to cesarz znakomity, jeden z najwybitniejszych, cho i najnieszczliwszych w poczcie panw imperium, zasugujcy ze wszech miar na szacunek jako czowiek i wadca. Dokonao si wic zwycistwo przenikliwoci i rzetelnoci badawczej nad zadawnionym faszem. Pozwala to stwierdzi z satysfakcj, e historia jako nauka bywa sprawiedliwa, cho nierychliwa; odda kademu, co mu si naley, jeeli nie za lat sto, to na pewno za dwa tysice. Na jakiej wszake podstawie i jak drog mona by przeprowadzi tak gruntowne przewartociowanie? Jakie argumenty przemawiaj za rehabilitacj Galiena i za przyznaniem nalenego mu miejsca wrd zasuonych, dobrych, moe nawet najlepszych cesarzy? Trudno byoby tu odtwarza dowd, a raczej szeregi dowodw, rozproszone po uczonych rozprawach, gdzie dokadnie i krytycznie analizuje si cay materia rdowy. Mona jednak wskaza pewne sprawy generalne. Przede wszystkim wic zwrcono uwag na fakt, e ze, oczerniajce sdy o Galienie zawarte s tylko w dzieach historykw rzymskich, greccy natomiast nie mwi o nim nic uwaczajcego. Skd ta rnica opinii? Ot gwnie std, e dziejopisowie rzymscy powtarzaj opinie krgw senatorskich w stolicy, ktre nienawidziy Galiena z caego serca. I nie bez powodu. Wanie bowiem on zada dotkliwy cios znaczeniu stanu senatorskiego, konsekwentnie - cho nie bez wyjtkw - odsuwajc jego przedstawicieli od dowodzenia legionami i od sprawowania namiestnictwa prowincji, powierzajc za owe stanowiska czonkom stanu ekwitw. Krtko mwic, Galien pozbawi senatorw rzeczywistego wpywu na administracj wielu krain i na armi, pozostawiajc im tylko tytuy, tradycyjne przywileje i funkcje reprezentacyjne w stolicy. Uczyni to z dwch przyczyn. Po pierwsze, senatorzy stojcy na czele legionw i

majcy wadz nad wanymi prowincjami mogli szczeglnie atwo siga po purpur pod naciskiem swych wojsk, a w czasach, gdy wybuchao tyle rebelii i wci pojawiali si samozwacy, kwestia ta staa si wyjtkowo draliwa. Po drugie, senatorzy jako urzdnicy i dowdcy na og nie odznaczali si ani pracowitoci, ani te zbytni lojalnoci. Byli po prostu zbyt pewni siebie z racji swych bogactw, dostojestwa, powiza. Ekwici natomiast, reprezentujcy stan redni, mieli skromniejsze wymagania, mniej pychy, a wicej rzeczywistych talentw organizacyjnych. I jeszcze jedno: nowa polityka kadrowa Galiena oznaczaa w praktyce oddzielenie wadzy wojskowej od cywilnej w prowincjach, a przynajmniej wejcie na drog ku temu zmierzajc. Jeli chodzi o wojskowo, to bya ju mowa o doniosej reformie tego cesarza: utworzy due oddziay jazdy, co umoliwiao szybkie i skuteczne przeciwstawianie si najedcom lub buntownikom. By to zalek wielu dalszych zmian, ktre ju w pokolenie pniej cakowicie przeksztaciy oblicze i struktur armii rzymskiej. Tak wic w dziejach wojskowoci Rzymu Galien zajmuje miejsce poczesne. Jemu te zawdzicza, jeli nie pocztek, to na pewno rozbudow i umocnienie formacja tzw. protektorw. Tytu ten dawano wtedy oficerom bezporednio zwizanym z cesarzem i stanowicym jakby sztab przyboczny; pniej oddziay protektorw miay przej rol stray osobistej. Ju sam krtki przegld tych reform, bardzo przemylanych, celowych i skutecznych, wystarcza, aby wykaza cakowit bezpodstawno tych opowiastek, ktre przedstawiaj Galiena jako zniewieciaego nieroba, yjcego w niesychanym przepychu ranych komnat i mylcego wycznie o przyjemnociach, a wieci o klskach zbywajcego gupkowatymi arcikami. Zreszt na w rozkoszny tryb ycia Galien zbyt wiele czasu by nie mia, gdy w latach 254-262 prawie bez przerwy przebywa i walczy w krainach nadreskich i naddunajskich. We wrzeniu 262 roku rzeczywicie urzdzi w stolicy wito dziesiciolecia panowania, i to bardzo okazale, ale miao to sens i cele polityczne. Chodzio o naoczne zademonstrowanie ludowi Rzymu, e mimo wszelkich klsk imperium wci jest potg. Stwarzao to rwnie okazj do zjednania sobie przychylnoci armii, co byo wane po tylu buntach w latach poprzednich. A wanie w 262 roku doszo do buntu w Bizancjum, ktry Galien stumi osobicie i krwawo; echem tych wydarze jest przytoczone wyej oskarenie, e skazywa na mier po kilka tysicy onierzy jednego dnia. Wnet po uroczystociach, zapewne w 263 roku, cesarz wyprawi si za Alpy przeciw samozwacowi Postumusowi, panu Galii, Brytanii i Hiszpanii. Dotychczas nie mg tego uczyni, zagraali bowiem uzurpatorzy wschodni, Makrianus i Kwietus, a obecnie, po ich rozgromieniu, rce mia rozwizane. Zaproponowa Postumusowi, by stoczyli pojedynek - kto wygra, bdzie panowa nad caym imperium. Przekonywa, e oszczdzioby to wiele tysicy istnie ludzkich. Pomys godny mczyzny, prawdziwie rycerski, a zarazem rozsdny. Ju sam ten fakt wystarcza, by obali stert faszerstw i kamstw, ktrymi wrogowie usiowali przesoni prawdziwe oblicze Galiena. Jego przeciwnik wszake

nie przyj wyzwania, odpowiadajc pogardliwie: Nie jestem i nigdy nie byem gladiatorem; uratowaem prowincje, nad ktrymi powierzye mi piecz, a skoro ich mieszkacy dali mi purpur, bd im pomaga w miar si rad i orem. Wojna prowadzona pocztkowo ze zmiennym szczciem, przyniosa w pewnym momencie duy sukces Galienowi, ale nie mg go wyzyska wskutek opieszaoci czy nawet zdrady gwnodowodzcego jazdy, Marka Acyliusza Aureolusa. Postumus zamkn si w jednym z warownych miast, a oblegajcy go Galien odnis cik ran, tote przerwa walk i wycofa si do Italii. Rwnie w latach nastpnych pozostawi samozwaca w spokoju. Byo to pewne ryzyko polityczne, dobrze jednak wiadczce o rozumie i powcigliwoci cesarza. Przede wszystkim liczyo si przecie dobro imperium i bezpieczestwo mieszkacw tamtych krain, a skoro Postumus potrafi osoni ich przed najazdami barbarzycw, przelewanie krwi rzymskiej w nowych wojnach domowych byoby zbrodni. Tak wic ta decyzja przynosi chwa wielkodusznoci Galiena. Rwnie roztropne i dalekowzroczne byo pozostawienie Odenata, ksicia Palmiry, w roli wielkorzdcy krain wschodnich. Ten dzielny wadca toczy zwyciskie walki z Persami, uznajc zarazem lojalnie formalne zwierzchnictwo cesarza. Lata 263-266 przebiegay stosunkowo spokojnie w porwnaniu z poprzednimi, kiedy to niemal kady rok przynosi rebelie, najazdy, wojny. Tylko wic wtedy Galien mg nieco duej przebywa w stolicy oddajc si pracom pokojowym i swym prawdziwym umiowaniom. Zostay one jednak zoliwie znieksztacone przez ludzi nienawidzcych cesarza, a pniej historycy utrwalili w karykaturalny obraz. W rzeczywistoci za Galiena zajmoway nie uczty, igrzyska, wymylne rozkosze, ale sprawy ducha, intelektu. Nalea on mianowicie do najgortszych wielbicieli greckiej kultury klasycznej, jacy kiedykolwiek zasiadali na tronie cesarskim. Pod tym wzgldem rwna si mg z nim tylko Hadrian w wieku minionym, w nastpnym za Julian. Czci greckich twrcw i bogw. Da temu symboliczny wyraz wobec caego imperium obejmujc w Atenach honorowo urzd gwnego archonta i uczestniczc w pradawnych misteriach eleuzyskich bogini Demeter. Pragn oywi i rozpowszechni jej kult, sam za jako wyznawca niejako utosamia si z bogini, o czym wiadcz wyobraenia na niektrych monetach. A skoro ju wspomnielimy o monetach tego cesarza, trzeba powiedzie, e nale one do najczciej spotykanych, ale te do najpodlejszych, jeeli idzie o jako. S to gwnie antoniniany, czyli sztuki o wartoci niby dwch denarw srebrnych, w istocie za blaszki miedzi zaledwie kpane w srebrze. Proceder ten, spowodowany trudnociami finansowymi pastwa, oczywicie rwnie przyczyni si do powstania zej opinii o Galienie jako wadcy. Ale ktokolwiek byby wtedy u steru rzdw, musiaby postpowa podobnie. Powrmy jednak do zainteresowa kulturalnych cesarza. Oto co pisze Porfiriusz, ucze sawnego filozofa Plotyna, o ktrym bya ju mowa: Wyjtkowy szacunek i cze okazywali Plotynowi cesarz Galien i jego ona Salonina. Korzystajc z ich przyjani Plotyn rzuci myl, aby

odbudowa jedno miasto w Kampanii, podobno dawne miasto filozofw, lece w gruzach. Miano podarowa nowo zaoonemu miastu przylege okolice, a mieszkacy rzdziliby si prawami Platona i nazwaliby miasto Platonopolis. Obiecywa rwnie, e sam w nim osidzie ze swoimi przyjacimi. I byoby si spenio yczenie filozofa, gdyby nie przeszkodzili temu niektrzy dworacy z zawici czy zoliwoci (wedug przekadu A. Krokiewicza). Chodzio oczywicie o utopijny ustrj pastwa doskonaego, jak wymyli go Platon w IV wieku p.n.e. Bya to tylko mrzonka, ale samo rozwaanie takich planw wystawia dobre wiadectwo Galienowi i jego otoczeniu. Jednoczenie za wanie on, cho tak rozmiowany w kulturze Grecji klasycznej i czczcy jej bogw, przerwa przeladowanie chrzecijan, gdy tylko Walerian, ktry je rozpta, dosta si do niewoli perskiej. Odtd wyznawcy nowej religii cieszyli si cakowit swobod, co miao ogromne znaczenie historyczne. Salonina zapewne odgrywaa du rol w ksztatowaniu stosunku ma do spraw kultury, zwaszcza greckiej. Towarzyszya mu prawie wszdzie, take podczas wypraw wojennych. Byo to chyba jedno z najlepszych maestw, jakie zasiaday na tronie Rzymu. Co nie przeszkadzao, e Galien istotnie wzi na swj dwr w charakterze konkubiny crk krla Markomanw; uczyni to z oczywistych i usprawiedliwionych wzgldw politycznych, aby uzyska pokj na wanym odcinku granicy naddunajskiej. W 267 roku Goci najechali kraje Azji Mniejszej. Przypynli na okrtach zza Morza Czarnego. Zdobyli wiele miast, wrd nich Efez i Ilion (staroytn Troj); zapucili si daleko w gb ldu, ale zagrodzi im drog Odenat, wadca Palmiry. Musieli wic zawrci, odjechali jednak z wszystkimi upami i jecami. Ju w pocztkach roku nastpnego Goci, Herulowie i Bastarnowie, olnieni tak atwym sukcesem i bogat zdobycz tej wyprawy, uderzyli na kraje bakaskie, rwnie od strony morza. Spustoszyli ca Grecj, pod Atenami wszake day im odpr uzbrojone oddziay tamtejszej ludnoci pod wodz Deksyposa, ktry zdoby sobie pniej imi jako historyk. Take komendanci rzymskiej floty dzielnie atakowali okrty najedcw u wybrzey. Rycho te przyby sam cesarz. W wielkiej bitwie nad rzek Nestus w Tracji rozgromi cofajcych si barbarzycw, nie mg jednak wyzyska zwycistwa, nadeszy bowiem grone wieci z Italii. Zasuony wdz Acyliusz Aureolus, stojcy na stray alpejskiej prowincji Recji przed ewentualnym wtargniciem barbarzycw, obwoa si tam cesarzem i wkroczy do pnocnej Italii. Galien natychmiast popieszy przez Dalmacj i Alpy na rwniny nadpadaskie. Pokona Aureolusa w otwartym polu nad rzek Add i zamkn go w Mediolanie. Salonina przebywaa wraz z mem w obozie, dzielc z nim trudy i niebezpieczestwa. Tymczasem w najbliszym otoczeniu wadcy powsta spisek. Uknu go prefekt pretorium Heraklian oraz wysocy rang oficerowie: Marcjan, Klaudiusz, Aurelian i Kekrops. Trudno dzi ustali, jakie byy bezporednie

przyczyny sprzysienia, znamy natomiast sam przebieg zamachu. Pewnego czerwcowego wieczora, gdy cesarz zasiad ju w namiocie do posiku, nadszed faszywy meldunek, e Aureolus dokonuje wypadu z miasta. Galien natychmiast wsta od stou i wskoczy na konia, nie czekajc nawet na stra przyboczn; chcia jak najrychlej zachci onierzy do odparcia ataku. Nie ujecha jednak daleko. W ciemnoci i zamieszaniu kto zada mu ran mierteln. Wedug innej wersji w por spostrzeg zdrad, zawrci konia i byby uszed, ale ko przestraszony nagle stan przed kau; tam dopadnito cesarza i zabito. Publiusz Licyniusz Egnacjusz Galien mia w chwili mierci lat 50, w tym 15 panowania.

XXXVIII

KLAUDIUSZ GOCKI i KWINTYLLUS

---oOo---

(MARCUS AURELIUS VALERIUS CLAUDIUS)

Urodzony 10 maja zapewne w 214 roku. Zmar w pocztkach 270 roku. Panowa jako Imperator Caesar Marcus Aurelius Valerius Claudius Augustus od lata 268 roku do mierci. Zosta zaliczony w poczet bogw. ---oOo---

(MARCUS AURELIUS CLAUDIUS QUINTILLUS)

Brat poprzedniego. Panowa mniej wicej 2 miesice po jego mierci wiosn 270 roku jako Imperator Caesar Marcus Aurelius Claudius Quintillus Augustus.

Galien zgin zamordowany przez swych oficerw pn wiosn, moe

w czerwcu 268 roku, w obozie pod Mediolanem, a los jego podzielia towarzyszca mu ona Kornelia Salonina. Na wie o tym doszo w Rzymie do wybuchu ywioowej nienawici wobec wszystkich bliskich mu osb. Podsycali j szlachetni senatorzy, gboko uraeni tym, e Galien odsuwa ich od dowdztw i namiestnictw. Lud obarcza go win za wszelkie nieszczcia, jakie od kilkunastu lat nieprzerwanie spaday na imperium; chodzio take, a moe przede wszystkim, o droyzn i pody pienidz. Zabito wic w stolicy brata oraz najmodszego, jedynego ju syna Galiena, a take wielu doradcw i urzdnikw. Dziao si to w sposb bestialski, zniewaano ywych i zmarych. Jak zwykle bywa w takich

wypadkach, rozptay si najnisze instynkty motochu. Wrd wycia i przeklestw wznoszono mody, by bogowie podziemni zepchnli dusz Galiena na samo dno piekielnej otchani. Groziy jeszcze gorsze ekscesy i samosdom nie byoby koca, gdyby nowy wadca, wci jeszcze stojcy pod Mediolanem, nie zakaza ostro dalszego przelewu krwi w stolicy, powoujc si na wol wojska. Tym nowym cesarzem by Marek Klaudiusz. Okrzykny go po mierci Galiena wojska oblegajce Mediolan, a senat bezzwocznie ich wol zatwierdzi. Nowy pan imperium nalea do najwyszych stopniem oficerw armii i na pewno uczestniczy w spisku przeciw wadcy - lub przynajmniej o nim wiedzia. W kadym razie sprzysieni jeszcze przed dokonaniem zamachu ustalili, e to on przywdzieje purpur. Pniej wszake zmylono opowie, e Klaudiusz w ogle nie by w t spraw wmieszany, zosta za cesarzem, poniewa umierajcy z upywu krwi Galien wanie jemu ostatkiem si przekaza w swym namiocie insygnia wadzy najwyszej. Cel opowieci jest jasny. Chciano oczyci Klaudiusza ze zmazy knowa przeciw czowiekowi, ktremu przysiga wierno, oraz stworzy legalne podstawy nowego panowania. W rzeczywistoci jednak ponosi on przynajmniej wspodpowiedzialno za zamordowanie swego poprzednika. Istniay rwnie konkretne powody, dla ktrych starano si jak najrychlej odsun ode wszelkie podejrzenia. Okazao si mianowicie, e Galien cieszy si w wojsku du popularnoci; wiksz, ni przypuszczali spiskowcy. Aby wic umierzy wzburzenie, Klaudiusz rozda onierzom po 20 sztuk zotych monet i powstrzyma, jak si rzeko, krwaw rozpraw z rodzin i ludmi Galiena w Rzymie. Co wicej, poleci senatowi, aby zaliczy zamordowanego w poczet bogw! Dostojni ojcowie uczynili to pokornie i bez wikszych oporw, cho tak serdecznie nienawidzili Galiena i tak yczliwie niedawno patronowali nagonce na jego bliskich. Kim by Klaudiusz? Obejmujc wadz liczy sobie ponad pidziesit lat. Pochodzi z prowincji bakaskich, czyli Ilirykum (Iliricum). By pierwszym po Decjuszu rodem stamtd i zarazem otwiera szereg kilku nastpnych cesarzy iliryjskich. Ci twardzi ludzie, dobrzy onierze, szczerzy Rzymianie, reprezentowali cechy ju zanikajce wrd ludnoci Italii, o czym bya mowa w zwizku z Decjuszem. Kryy pniej pogoski, e prawdziwym ojcem Klaudiusza by cesarz Gordian III, ktremu - tak opowiadano - podsunito dziewczyn, gdy dorasta, aby uczynia ze mczyzn; jako owoc tych dowiadcze miosnych przyszed na wiat Klaudiusz. Plotka to absurdalna ze wzgldw chronologicznych - Gordian urodzi si w 225 roku - ale znamienna, pokazuje bowiem, jak usilnie starano si poczy Klaudiusza wizami krwi z ktrym z poprzednich cesarzy, aby ugruntowa jego prawo do tronu - nawet za cen wystawienia niezbyt pozytywnego wiadectwa jego matce. ywot Klaudiusza w zbiorze Pisarze historii cesarskiej mwi o rnych dowdztwach, ktre kolejno sprawowa. e suy w armii i doszed do stopni najwyszych, to pewne, szczegw jednak ustali si nie

da, wikszo bowiem informacji, ktre podaje ta biografia, jest niezbyt wiarygodna. Trudno te odpowiedzie na pytanie, dlaczego spiskowcy wyznaczyli go na przyszego cesarza, skoro inicjatorem i przywdc spisku by rwny mu wiekiem i stopniem, a moe wyszy autorytetem, Lucjusz Domicjusz Aurelian, rwnie Iliryjczyk, ale pochodzcy z bardzo ubogiej rodziny. Autor biografii czyni z Klaudiusza idea wadcy doskonaego - w przeciwiestwie do Galiena, ktrego okrela wprost mianem potwora. Powouje si na rne listy i dokumenty, nie szczdzce Klaudiuszowi sw najwyszego uznania ju wtedy, gdy by zwykym oficerem. Ale materia ten, majcy podbudowa tezy autora, jest niemal w caoci zmylony. Skd wic w ton panegiryczny? Z jakiej przyczyny tyle uwielbienia dla tego cesarza? Ot panujcy pniej rd Konstantyna Wielkiego, aby wylegitymowa rwnie swoje prawo do purpury, wywodzi swoje pochodzenie od jednego z braci Klaudiusza. Protoplasta Konstantyna musia by wadc znakomitym; ktry historyk omieliby si twierdzi inaczej? Zreszt w wypadku Klaudiusza kwestia oceny o tyle przedstawiaa si dobrze, e sprawdzi si jako wdz, panowa za krtko - niecae dwa lata i nie mia ani czasu, ani sposobnoci, by naprawd zaj si sprawami wewntrznymi, zaznaczajc tu swoj osobowo. Mona byo zatem woa: Jak wietnym okazaby si wadc, gdyby los pozwoli rzdzi mu duej! Mona byo te twierdzi, e czy w sobie mstwo Trajana, poczucie sprawiedliwoci Antonina Piusa, umiarkowanie i roztropno Augusta. W yciu prywatnym i publicznym przekonuje nas biograf odznacza si samymi cnotami: kocha rodzicw, braci i krewnych, co jest w naszych czasach, dodaje pisarz, czym tak wyjtkowym, e niemal cudownym. Gdyby Klaudiusz y nawet 125 lat, jego mier wydawaaby si przedwczesna! Lecz historyk zastrzega si, e nie mwi tego, by pozyska aski domu Konstantyna. Faktem jest, e ju pierwsze dni i miesice nowego panowania przyniosy sukcesy wojenne. Oblegany w Mediolanie samozwaniec Aureolus podda si, zapewne po rokowaniach, w ktrych usiowa wytargowa przynajmniej gwarancje osobistego bezpieczestwa. I moe nawet je otrzyma, wnet jednak po kapitulacji zosta zabity przez onierzy. Rozruchy te chyba sprowokowano, aby zwali na nie win za mier uzurpatora. Tak zakoczy si bunt wywoany przez wodza niegdy bardzo zasuonego. Ta krtkotrwaa rebelia ma swoje miejsce w historii, doprowadzia bowiem do tragicznej mierci Galiena i uatwia Alamanom dokonanie inwazji na ziemie imperium. Gdy bowiem znaczna cz armii bya zwizana obleganiem Mediolanu, germascy wojownicy przekroczyli grny Dunaj i dolinami alpejskimi wtargnli do Italii. Pocztkowo Rzymianie w walce z nimi ponosili poraki. Klaudiusz wic ruszy spod Mediolanu i zada najedcom klsk nad jeziorem Benakus; to obecne Lago di Garda. Dopiero po tych zwycistwach Klaudiusz mg po raz pierwszy zawita

do stolicy jako cesarz. Bya ju jesie 268 roku. Przybycie nowego pana uczczono zgodnie z tradycj seri monet z napisem: Adventus Augusti. Pobyt jednak w Rzymie nie trwa dugo, najwyej kilka miesicy. Za Galiena imperium miao w rzeczywistoci trzech wadcw. Samemu Galienowi podlegaa faktycznie tylko rodkowa i poudniowa cz pastwa, a wic Italia, Bakany, Azja Mniejsza i Afryka. Na wschodzie najwicej znaczy Septymiusz Odenat, ksi - czy te krl - Palmiry, wadajcy sporymi obszarami Syrii i pograniczem Mezopotamii, a w istocie kontrolujcy take inne prowincje wschodnie. Uznawa jednak formalnie zwierzchno cesarza; otrzyma pikne rzymskie tytuy oraz dostojestwa, a w zamian dzielnie odpiera Persw i innych najedcw. Na zachodzie natomiast Gali, Brytani i Hiszpani rzdzi Marek Kasjan Postumus. Przybra godno cesarza, z czym Galien si nie godzi i w 263 roku usiowa zbrojnie z nim si rozprawi. Potem jednak powaniejszych konfliktw midzy tymi dwoma nie byo, kady bowiem mia swoje kopoty. Los chcia, e mniej wicej w cigu kilkunastu miesicy odeszli wszyscy trzej. Najpierw Odenat. Jeszcze w 267 roku zamordowa go w Emesie z przyczyn podobno czysto osobistych jeden z siostrzecw, Meoniusz. Wkrtce wadztwo przej syn Wabalat, w istocie wszake rzdzia jego matka, wdowa po Odenacie, Septymia Zenobia. Bya to kobieta niezwyka. Sama wywodzia swj rd od legendarnej Semiramidy, krlowej asyryjskiej, a kazaa te zwa si now Kleopatr. I rzeczywicie miaa wiele cech, ktre legenda i historia przypisuje obu tak sawnym wadczyniom wschodnim. Energiczna, pikna i dzielna, towarzyszya Odenatowi nawet podczas jego wypraw przeciw Persom, a po jego mierci prowadzia sprawy pastwa mdrze i gospodarnie. Miaa te szerokie, autentyczne zainteresowania intelektualne, bdc - jak w ogle warstwy wysze na caym wczesnym Bliskim Wschodzie - pod silnym wpywem kultury greckiej. Jako doradca na jej dworze du rol odgrywa filozof i filolog Kasjusz Longinus, zwany yw bibliotek i chodzc wityni Muz. Wrd wysokich urzdnikw znalaz si nawet Pawe, biskup Antiochii, twrca herezji goszcej, e Chrystus by tylko czowiekiem, cho doskonaym pod kadym wzgldem i przewyszajcym nawet prorokw. Zenobia sprzyjaa te ydom i kazaa na swj koszt odnowi jedn z synagog w Aleksandrii. Podobno Galien zaraz po mierci Odenata zamierza zaj Palmir jako pastwo zbyt ju potne i samodzielne, odstpi jednak od tego planu. Powrcono do poprzedniego stanu rzeczy, to jest yczliwej wsppracy na wschodzie pod formalnym zwierzchnictwem Rzymu. T polityk przej take Klaudiusz. Skomplikoway si sprawy na zachodzie imperium. W rok po Galienie zgin wadca Galii Postumus. I on, cho tak skutecznie osania swoje kraje przed Germanami, mia powane trudnoci wewntrzne. Zbuntowa si przeciw niemu namiestnik w Germanii, Gajusz Lelian (C. Ulpius Cornelius Laelianus), majcy kwater w Moguncji (Mogontiacum), i obwoa si tam cesarzem. A wic samozwaniec przeciw samozwacowi! Postumus dobra sobie wwczas jako wspwadc Marka Piawoniusza

Wiktoryna, zwizanego z bogat arystokracj galijsk, wodza bardzo zdolnego. Lelian zosta oblony w Moguncji i zgin po zdobyciu miasta. Ale poleg tam rwnie Postumus, i to z rk wasnych onierzy, sprzeciwia si bowiem stanowczo rabowaniu dobytku ludnoci cywilnej. Tak wic cay spadek polityczny po nim obj Wiktoryn, ktry jednak musia pokona nastpc Leliana. By nim niejaki Marek Aureliusz, z zawodu kowal, potem onierz i oficer. Przez jaki czas wada on jako niby-cesarz w Kolonii (Colonia Agrippina), ale zgin zamordowany; podobno ugodzono go mieczem, ktry niegdy sam wyku. Historycy staroytni twierdz, e panowa tylko trzy dni w 269 roku, ale przeczy temu fakt, e zachowao si stosunkowo sporo jego monet. Tymczasem odpado od Wiktoryna due miasto Augustodunum, pniejsze Autun. Jego mieszkacy zbuntowali si przeciw uzurpatorowi i zwrcili si do cesarza Klaudiusza z prob o pomoc, ale wysane przeze oddziay z Italii zatrzymay si gdzie nad Izer. Ostatecznie wic po siedmiu miesicach oblenia przez legiony galijskie Augustodunum zostao zdobyte, zrabowane, zniszczone i nigdy ju nie powrcio do dawnej wietnoci. Prowincje hiszpaskie natomiast moe ju za Galiena, a na pewno za Klaudiusza, przeszy na stron prawowitego cesarza, chyba dobrowolnie i bez walki. Tak odtwarza si obecnie przebieg wydarze na zachodzie cesarstwa w 269 roku. Trzeba jednak zaznaczy, e z powodu ubstwa rde wiele tam kwestii niejasnych, std te niemae rozbienoci w opracowaniach. To ku przestrodze, by si nie dziwi, e niemal kady podrcznik ujmuje pewne sprawy nieco inaczej. Nasuwa si wszake pytanie, czemu Klaudiusz nie wkroczy bezporednio do Galii, czemu nie wczy jej pod swoje wadztwo i nie rozprawi si z samozwacami, skoro doszo tam do tylu zaburze? Ot nie pozwolio mu na taki krok zagroenie prowincji bakaskich przez now inwazj germask znad Morza Czarnego. Uzna za swj naczelny obowizek obron ziem naddunajskich. Ogromne zastpy Gotw i Herulw zebray si na pocztku 269 roku u ujcia Dniestru; wojownicy ci dysponowali podobno dwoma tysicami okrtw. Chodzio w kadym razie o najwiksz z upieczych wypraw morskich. Odmienne twierdzenia niektrych rde - jakoby wielkie siy szy rwnie ldem, i to wraz z rodzinami i caym dobytkiem - s chyba przeniesieniem wstecz sytuacji o cay wiek pniejszej, kiedy to po roku 370 istotnie tak wyglda pochd Wizygotw. Rzymianie dowiedzieli si w por o tej wyprawie i zdoali umocni miasta przybrzene. Wiosn 269 roku potna flota barbarzycw nie zdobya wic adnego z miast nadczarnomorskich, a potem na prno atakowaa Bizancjum. Jednake najedcy miao pynli dalej na poudnie przez cieniny i wzdu pnocnych wybrzey Morza Egejskiego, cho wichury i burze wyrzdzay ogromne szkody ich okrtom. Oblegali Tesalonik, dzisiejsze Saloniki, uywajc nawet machin oblniczych, odstpili jednak, gdy przysza wiadomo, e maszeruje przeciw nim sam cesarz.

Germanie podzielili si. Cz postanowia pyn dalej na poudnie, cz za wolaa wrci nad Dunaj ldem. Rzymianie rwnie utworzyli dwa korpusy. Pierwszy, zoony przewanie z jazdy, mia pod wodz Lucjusza Aureliana osania Macedoni operujc w dolinie Wardaru, sam cesarz natomiast sta dalej na pnocy, nad rzek Margus. I tam te, pod osobistym dowdztwem Klaudiusza, stoczono decydujc bitw pod Naissus (obecnie Nisz w Jugosawii). Cho liczebnie sabsi, Rzymianie odnieli wietne zwycistwo. Lego okoo 50.000 germaskich wojownikw, reszta za rozproszya si po grach, gdzie jeszcze stawiaa opr do dugo. Owe bandy stopniowo zniszczono lub wychwytano, cz wcielono do armii, cz osadzono na ziemi. Tymczasem pynce na poudnie okrty barbarzycw pustoszyy wybrzea, cho nie zdobyy adnego wikszego miasta. Najedcy dotarli a na Kret, Rodos, Cypr, byli u brzegw Azji Mniejszej. Potem eskadry rzymskiej floty wojennej pod wodz namiestnika Egiptu, Probusa, stopniowo rozproszyy i zniszczyy okrty wrogw. Tak wic rok 269 przynis Rzymianom triumf na ldzie i na morzu. Impet i upiecze zapdy Gotw zostay zamane na czas dugi, Klaudiusz II za prawdziwie zasuy sobie na przydomek Gothicus Maximus, Najwikszy zwycizca Gotw. Ale jego dni byy ju policzone. Zmar w pocztkach 270 roku w obozie wojskowym Sirmium nad Saw, moe jako ofiara wci grasujcej zarazy. Od lat szedziesiciu, to jest od Septymiusza Sewera, by pierwszym cesarzem, ktry umiera mierci naturaln - jeli nie liczy Gordiana III i Waleriana, ich bowiem zgony okrywa tajemnica. Wszyscy inni, wadcy legalni i samozwacy, dobrzy i li, ginli od mieczy broczc krwi. Przedwczesna mier pomoga te jego legendzie. Powstaa bowiem opowie, e przed bitw z Gotami pod Naissus ofiarowa bogom ycie w zamian za zwycistwo. Taka ofiara i lubowanie, rzeczywicie skadane w pradawnych wiekach przez wodzw rzymskich, zway si devotio, czyli powicenie siebie samego. Wyraz ten yje do dzi w naszym jzyku, ale w sferze religijnej. Inny los pisany by jego jedynemu bratu, Markowi Kwintyllusowi. Pozosta on w Akwilei, aby osania Itali przed ewentualnym najazdem. Okrzyknito go cesarzem natychmiast po mierci Klaudiusza, co senat zaaprobowa, zmary bowiem nie mia potomstwa. Wnet jednak zawiadomiono, e armia Dunaju daa purpur swemu wodzowi, Aurelianowi. W tej sytuacji wikszo onierzy natychmiast porzucia Kwintyllusa, ktry zaama si i popeni samobjstwo - lub te zosta zabity. Jedni twierdz, i panowa tylko 17 dni, inni za, e kilka miesicy. Emitowano jednak tyle jego monet, e musia wada przynajmniej dwa lub trzy miesice. Ostatecznie wic spadek po Klaudiuszu II przejmowa jego rodak, towarzysz broni i spisku przeciw Galienowi - Lucjusz Domicjusz Aurelian.

XXXIX

AURELIAN

---oOo---

(LUCIUS DOMITIUS AURELIANUS)

Urodzony 9 wrzenia okoo 214 roku. Zmar jesieni 275 roku. Panowa od wiosny 270 roku do mierci jako Imperator Caesar Lucius Domitius Aurelianus Augustus. Po mierci zosta zaliczony w poczet bogw.

MURY RZYMU
porwnywali go z Aleksandrem Macedoskim i Juliuszem Cezarem, tak znakomitym by wodzem. Historycy nowoytni uznaj go za osobowo siln i niezwyk, rwn zasugami dla Rzymu takimi cesarzom jak Septymiusz Sewer przed nim lub Dioklecjan i Konstantyn Wielki po nim. Ale w wiadomoci przecitnie wyksztaconego Europejczyka Aurelian prawie nie egzystuje. Zdarza si nawet, e ten i w myli go ze wzgldu na podobiestwo nazwiska z Markiem Aureliuszem! A przecie nalea rzeczywicie do najwybitniejszych spord mniej wicej stu wadcw, ktrzy w cigu wiekw zasiadali na tronie imperium. I wanie on zacz wyprowadza je mocn rk z dna kryzysu, dokd stoczyo si w czasach Galiena, cesarza tak oddanego Rzymowi i tak nieszczsnego. Aurelian, jak i jego poprzednik Klaudiusz II, pochodzi z prowincji bakaskich, naddunajskich, by wic Iliryjczykiem. Co do tego wszystkie rda s zgodne, podaj wszake rne rejony tamtego obszaru jako jego ojczyzn - okolice Sirmium lub lece jeszcze dalej na wschd. Rodzin mia ubog. Ojciec podobno by kolonem, czyli dzierawc ziemi w duym

Staroytni

majtku, zobowizanym do wielu danin i wiadcze. Matka bya rzekomo kapank boga Soca; zapewne zmylono to pniej, aby wyjani gorliwo, ktr Aurelian okazywa w kulcie tego bstwa; arliwa wiara bya bowiem wwczas, jak i potem, przywilejem nie tylko chrzecijan. Jak wielu modych ludzi z domw niezamonych, Aurelian szuka moliwoci kariery w wojsku. Postawny, odwany i energiczny, cechujcy si du inteligencj wrodzon, awansowa szybko. Niewiele jednak wiadomo o szczeblach owej kariery. Wprawdzie ywot w dziele Pisarze historii cesarskiej zawiera sporo danych, przytacza dokumenty wychwalajce Aureliana jako oficera, ale s to materiay zmylone. Autor skomponowa je, aby rzuci moliwie korzystne wiato na swego bohatera. Nie oceniajmy jednak rzymskiego dziejopisa zbyt surowo! Ktra epoka nie popenia jakich wystpkw przeciw prawdzie? Zawsze pisywao si i bdzie pisywa panegiryczne yciorysy wadcw i wielkich kadego narodu, odpowiednio dobierajc i przystrajajc dokumentacj. I zawsze autorzy bd usiowali przesoni brak wasnych koncepcji lub stronniczo balastem erudycyjnym i napuszonoci stylu. Historyk wic musi kierowa si zasad: relacje i opracowania w treci dyskusyjne, bo dajce wyraz osobistym pogldom, w formie za proste i nie udajce uczonoci, s z reguy cenniejsze jako autentyczne, wiarygodne, uczciwe. I tylko prace zwane pogardliwie kontrowersyjnymi stanowi o postpie nauki wanie przez to, e powoduj dyskusje. I tylko prace rzekomo nienaukowe w formie przyczyniaj si do prawdziwego szerzenia wiedzy. Aurelian zapewne najpierw suy w oddziaach jazdy posikowej, nastpnie w legionach, a wreszcie powrci do jazdy, rozbudowanej przez Galiena, jako jeden z dowdcw. Walczy nad Dunajem i Renem. Podobno askami obsypywa go cesarz Walerian. I rzekomo z woli tego Waleriana przybra go sobie za syna Ulpiusz Krynitus, wywodzcy si z rodu wielkiego Trajana. Biograf chcia powiza w ten sposb przyszego cesarza z osob sawnego imperatora sprzed ptora wieku. Zmylono wic bez enady scen wspaniaej uroczystoci - miaa si ona odby w Bizancjum w obecnoci mnstwa dostojnikw a Ulpiuszowi Krynitusowi przypisano rol adoptujcego. Fikcj jest rwnie rzekome posowanie Aureliana do Persw. Nie ulega natomiast wtpliwoci, e odegra on wan, a moe nawet kluczow rol w spisku i zamachu na ycie cesarza Galiena pod Mediolanem w 268 roku. Dlaczego wic dano purpur nie jemu, lecz Klaudiuszowi? Zawaya zapewne sprawa niskiego pochodzenia Aureliana. Ale chyba take to, e mia on opini czowieka surowego i gwatownego, utrzymujcego dyscyplin twardymi sposobami i atwo sigajcego po or. Z tej to przyczyny dawano mu w wojsku przydomek: manu in ferrum, co mona by po polsku odda sowami z rk na mieczu. Kryy rne opowieci o karach, ktre wymierza. I tak na przykad, gdy pewien onierz zgwaci on swego gospodarza, Aurelian kaza nachyli ku ziemi wierzchoki dwch drzew, przywiza do nich winnego za nogi - i nagle puci wierzchoki, by prostujc si rozdary go ywcem. Te spektakularne egzekucje przywracay natychmiast porzdek i karno, ale budziy te strach nawet w korpusie oficerskim, wrd towarzyszy

Aureliana. Zapytywano, do czego byby on zdolny, gdyby obj wadz najwysz? Lkiem napawao zreszt samo jego oblicze - ponure i jakby odpychajce. Trzeba tu jednak powiedzie od razu, e te obawy nie sprawdziy si, gdy zosta cesarzem. Wprawdzie postpowa czsto surowo, bywa nieubagany, nie splami si wszake okruciestwem bezmylnym. Kara dla pomsty i przykadu, ale nie pastwi si nigdy, jak wielu przed nim. Potrafi te okazywa wspaniaomylno, wyrozumiao, nawet lito - rzadk cech w tamtej epoce, zwaszcza u cesarzy. Za Klaudiusza by naczelnikiem caej jazdy. Odznaczy si w 269 roku, gdy walczono z Gotami w prowincjach bakaskich. A kiedy Klaudiusz zmar w Sirmium w pocztkach 270 roku, tamtejsze wojska obwoay cesarzem wanie Aureliana. Tymczasem purpur po Klaudiuszu przej w Italii brat zmarego Kwintyllus, od razu uznany przez senat. Grozio to wybuchem nowej wojny domowej. Jednake Kwintyllus, przeraony wydarzeniami w Sirmium i niepewn postaw swych wojsk, popeni samobjstwo. W tej sytuacji senat oczywicie potwierdzi wybr dokonany przez armi naddunajsk. Tytu augusty otrzymaa rwnie ona Aureliana, Seweryna. Nowy cesarz zawita tylko na krtko do stolicy, musia bowiem pieszy z powrotem nad Dunaj, do Panonii; wtargny tam hordy Wandalw i Sarmatw. Zdoano jednak uprzedzi najazd gromadzc ludzi i zapasy w miejscach obronnych, co utrudnio barbarzycom zaopatrywanie si w ywno. Aurelian by we wszystkich swych kampaniach niezmordowany w byskawicznych pochodach; przerzuca si z miejsca na miejsce zaskakujc przeciwnikw. Tak miaa si rzecz i tym razem. Zjawi si nadspodziewanie szybko i pokona najedcw. Barbarzycy prosili o pokj, a rzymscy onierze rwnie nie kwapili si do dalszych walk z twardym nieprzyjacielem. Pozwolono wic Wandalom i ich sojusznikom wrci za Dunaj, dostarczajc im nawet ywnoci, ale dwaj ich krlowie musieli da swych synw jako zakadnikw oraz przekaza pod rzymskie rozkazy dwa tysice jedcw. Owi wandalscy wojownicy suc w rzymskiej armii natychmiast zoyli dowd przykadnej lojalnoci. Gdy bowiem cz ich wspplemiecw dopucia si podczas pochodu ku Dunajowi rabunkw wbrew ukadowi, wanie oni znieli t band do szcztu. Tymczasem samej Italii zagrozi inny lud germaski - Jutungowie. Przeamali granic nad grnym Dunajem, spustoszyli Recj i Norykum, czyli dzisiejsze poudniowe Niemcy i Austri, a potem dolinami alpejskimi przedarli si a na nizin nadpadask. Groza ogarna stolic i cay Pwysep Apeniski. Aurelian wic znowu przerzuci wojska ze zwyk sobie szybkoci nie zwaajc na adne przeszkody, adne trudy - znad Dunaju przez wschodnie Alpy na rwniny pnocnej Italii. Stan obozem pod Placencj - to dzisiejsza Piacenza - zapewne zamierzajc odci drog powrotn Jutungom oraz ich sojusznikom, Alamanom i Markomanom. Da si jednak zaskoczy barbarzycom i ponis dotkliw klsk; rozesza si nawet pogoska, e zgin w bitwie. Germanie wszake nie potrafili

wykorzysta zwycistwa. Aby jak najwicej zagrabi, rozdzielili si i pustoszyli rne okolice, cesarz wic mg kolejno gromi odosobnione watahy. Reszta wycofaa si w popochu przez Alpy i Recj ku Dunajowi. Gdy idcy w pocigu Rzymianie dopadli ich i raz jeszcze pokonali - pod Ticinum (Pawi) zjawili si posowie. Cesarz przyj ich w caym swym majestacie. Siedzia w purpurowym paszczu na wysokim podium, otoczony przez oficerw, dostojnikw, goda bojowe, a za nim stay szeregi onierzy w penym uzbrojeniu. Musiao to wywrze odpowiednie wraenie na barbarzycach - Aurelian chcia pokaza im wietno, potg i dyscyplin rzymskiej armii. Posowie pokornie prosili o pokj, obiecywali nawet zawrze przymierze. Cesarz proby te odrzuci, pozwoli im wszake bezpiecznie wrci do ojczyzny. Posunicie byo zrczne, pozostawiao bowiem Jutungw w niepewnoci, czy Rzymianie nie zamierzaj podj wkrtce wyprawy karnej na ich terytoria. Najedcy wic odchodzili za Dunaj przekonani, e doznali wielkiej aski cesarza, ktry darowa im ycie. Nie wiedzieli, e nie mg on pozostawa tu duej, w samym bowiem Rzymie doszo do gronych zamieszek. Sprawcami rozruchw byli ludzie zatrudnieni w mennicy, ktr Aurelian kaza zamkn z powodu ogromnych naduy, jakich tam si dopuszczano. Zrozumiae, e wieci o klsce pod Placencj i o rzekomej mierci cesarza, a potem o jego wyprawie za Alpy, wzbudziy wielkie nadzieje byych pracownikw, ktrzy dotychczas wietnie zarabiali tworzc - jak mona si domyla - prawdziwy gang przestpczy, obecnie za pozostali bez jakichkolwiek dochodw. Byo ich tysice - ludzi wolnych i niewolnikw: rachmistrzw, skrybw, nadzorcw, przedstawicieli wielu innych sub. Przewodzi im niejaki Felicissimus, zarzdca rachunkowoci, a buntowi sprzyjao sporo senatorw, niechtnych Aurelianowi, poniewa by niskiego rodu i zosta narzucony przez wojsko. Ale cesarz stan w stolicy nadspodziewanie szybko. Doszo w miecie do bitwy, monetarii bowiem, czyli pracownicy mennicy, ufortyfikowali si na wzgrzu Celiusz. Pado tysice zabitych. Aurelian kara bezlitonie zarwno buntownikw, jak te tych, ktrzy choby skrycie popierali ich spraw. Wielu senatorw zapacio za to gow i majtkiem, a wystarczyo za podstaw wyroku nawet bahe podejrzenie. Wydarzenia te rozegray si w cigu 270 roku i na pocztku 271. Jednake w wielu opracowaniach, zwaszcza starszych, przyjmuje si nieco odmienny obraz wydarze: Aurelian najpierw pokona Jutungw i dotar a nad Dunaj, potem by w Rzymie, nastpnie wyprawi si do Panonii przeciw Wandalom, znowu powrci do Italii, albowiem Jutungowie wdarli si tutaj po raz wtry, i wprawdzie ponis klsk pod Placencj, ale ostatecznie najedcw wypar i zaj si buntem w stolicy. Taka kolejno wojen, a zwaszcza teza o dwch najazdach Jutungw w cigu roku, nie zmienia oczywicie istoty tego, co wwczas si dziao, zwiksza natomiast podziw dla energii i rzutkoci cesarza, ktry tyle zdoa dokona, tyle drg przemierzy w tak krtkim czasie. Dodajmy jeszcze to, e zapewne wanie w tym okresie pojawili si trzej samozwaczy cesarze: Septymiusz w Dalmacji, na innych za terenach

Domicjan i Urbanus. Byy to jednak postaci zupenie efemeryczne, nic o nich nie wiemy, a uzurpacje chyba rycho zostay stumione. Ogromn natomiast trosk Aureliana stanowiy dwa wielkie, faktycznie niezalene pastwa, ktre uksztatoway si przed dziesiciu laty w granicach imperium i wci utrzymyway sw odrbno. Jedno z nich, zachodnie, dziedzictwo Postumusa, obejmowao Gali i Brytani. Drugie, wschodnie, miao stolic w Palmirze i stopniowo rozszerzao stref wpyww korzystajc z osabienia Rzymu. Panowa tam syn Odenata, Wabalat (Lucius Aurelius Septimius Vaballathus Athenodorus), pod opiek swej matki, niezwykle utalentowanej i energicznej Zenobii. Pastwo zachodnie, cho tak bliskie Italii, w istocie stanowio mniejsze zagroenie, miotay nim bowiem walki wewntrzne o tron. Wanie mniej wicej wtedy, gdy przywdziewa purpur Aurelian, a wic w pocztkach 270 roku, w Galii zosta zamordowany Wiktoryn, jeden z nastpcw Postumusa, a wadz przej namiestnik Akwitanii, senator Tetrykus. Nie ywi on adnych wojowniczych zamiarw, od tej wic strony cesarz mg by na razie spokojny. Sytuacja na wschodzie budzia natomiast obawy. Wadcy Palmiry, formalnie bdcy sprzymierzecami, a nawet wysokimi dostojnikami imperium, w rzeczywistoci prowadzili polityk samodzieln. Kt zreszt na ich miejscu postpowaby inaczej? Owszem, osaniali ziemie rzymskie przed Persami, ale natychmiast po mierci Klaudiusza II, gdy grozi wybuch wojny domowej - obwoano bowiem cesarzami Kwintyllusa i Aureliana - a zza Dunaju najazd barbarzycw, Palmireczycy miao podporzdkowali sobie bezporednio ca Syri i Palestyn, prawie wszystkie prowincje w Azji Mniejszej a po Bityni, a nawet Egipt. Kraj nad Nilem zajli korzystajc z tego, e tamtejszy namiestnik Probus ktrego nie naley myli z pniejszym cesarzem Markiem Probusem! wypyn na czele floty przeciw piratom germaskim grasujcym na wschodnich wodach Morza rdziemnego. Mieli te Palmireczycy wsparcie antyrzymskiego stronnictwa wrd samych Egipcjan. Wprawdzie Probus powrciwszy zdoa wyprze najedcw, lecz wkrtce potem zgin w zasadzce na terenach Syrii. Wabalat znowu sta si panem Egiptu, a przynajmniej znacznej jego czci. Palmireczycy ju byli wic faktycznie wrogami imperium, Aurelian jednak nie reagowa. To zrozumiae, skoro musia odpiera ataki Jutungw i Wandalw bezporednio grocych Italii. Zdawa si nie dostrzega owych zmian na wschodzie - nieprzyjaciele uchodzili za sprzymierzecw. Ale Wabalat i Zenobia rwnie zachowywali pewne pozory, o czym wiadcz choby monety wybijane wtedy w Aleksandrii; po jednej ich stronie widnieje gowa Aureliana, po drugiej za Wabalata z napisem aciskim obwieszczajcym, e to Imperator, dux Romanorum. W 271 roku cesarz przystpi w samej stolicy do dziea ogromnego, a mianowicie do budowy wielkich murw obronnych. Bezporedni przyczyn rozpoczcia prac tak niesychanie kosztownych, wymagajcych tyle wysiku, byy dni grozy, ktre Rzym przey przed kilkoma miesicami, gdy po bitwie pod Placencj germaskie hordy mogy dotrze i

wtargn a do stolicy - bo nic jej nie osaniao. Istniay wprawdzie dawne mury miejskie, pochodzce jeszcze z IV wieku p.n.e., byy jednak sabe, zaniedbane i obejmoway tylko cz faktycznie zamieszkanych terenw. Pewne partie tych starszych umocnie zachoway si jeszcze tu i wdzie. S to waciwie murki z tawych blokw kamiennych, sterczce nawet tu przy hali obecnego dworca centralnego, Stazione Termini. Zwie si je umownie i tradycyjnie Murami Serwiaskimi, co by miao oznacza, e budowa je jeszcze Serwiusz Tuliusz, przedostatni krl rzymski - ale to nieprawda. Przez wiele stuleci, w czasach wietnoci republiki i cesarstwa, Rzym mg nie troszczy si o fortyfikacje miejskie, jego bowiem rzeczywistymi murami byy obozy legionowe nad Renem i Dunajem. Ale wydarzenia lat ostatnich, a zwaszcza roku minionego, pokazay brutalnie, jak saby to acuch obronny, jak atwo pka. Mury, ktre zaczy powstawa za Aureliana, imponuj do dzi. Zachoway si na wielu odcinkach i na znacznej dugoci w stanie cakiem dobrym, a dziki rnym ladom i resztkom mona wytyczy bardzo dokadnie ich bieg wok miasta. Peny obwd mia prawie 19 kilometrw, a ceglany mur 6 metrw wysokoci, gruboci za 3,5 metra. Co sto stp, czyli mniej wicej co 30 metrw, wznosia si kwadratowa wiea, a przy bramach stay po dwie pokrge. cznie byo wie prawie czterysta, bram gwnych kilkanacie. Prowadzono prace z ogromnym popiechem, wczajc do murw pewne budowle ju istniejce, na przykad koszary pretorianw lub uki jednego z akweduktw. Jako materiau uywano czsto nawet elementw z rnych grobowcw. Dziki temu mur by prawie gotw po kilku latach, jeszcze przed mierci Aureliana. Jednake wszystkie prace ukoczy dopiero cesarz Probus w latach 276-282. Potem wielu nastpnych wadcw Rzymu - zwaszcza Maksencjusz i Honoriusz rozbudowywao umocnienia, gwnie przez podwyszanie zarwno samych murw, jak i wie. Traktujc rzecz tylko materialnie, to jest pod wzgldem iloci i wagi budulca, mury te, zwane Aureliaskimi, s najwikszym dzieem architektury, jakie pozostao do naszych czasw po Rzymie cesarzy. S te czym bardzo symbolicznym. Serce imperium musi si broni i zabezpiecza, czasy pokoju i poczucia pewnoci odchodz na zawsze. I chyba takie myli nawiedzay mieszkacw stolicy podziwiajcych tempo, w jakim rs wok ich miasta krty pas murw, najeony wieami. Te prace jednak dopiero si rozpoczynay, gdy Aurelian opuszcza Rzym, aby podj nowe walki.

AURELIAN I ZENOBIA
W 271 roku Aurelian wyruszy nad dolny Dunaj. Najpierw oczyci Mezj i Tracj z wci tam grasujcych barbarzycw, potem za przeprawi si przez rzek i rozgromi Gotw ju na ziemiach Dacji; odtd przestali oni by groni dla imperium na mniej wicej sto lat. I oto natychmiast po tym imponujcym zwycistwie przysza decyzja zdumiewajca: ewakuacja prowincji Dacji z rzymskich wojsk i ludnoci

cywilnej! Cesarz dobrowolnie rezygnowa z ziem, ktre przed stu pidziesiciu laty zdoby Trajan! Wycofywa si z potnego bastionu po pnocnej stronie Dunaju, cho pozornie nic go do tego nie zmuszao. C wic skonio Aureliana do przedsiwzicia, ktre na pewno kosztowao go wiele, a ranio dum wszystkich obywateli? Powodw byo kilka. Najpierw to, e granice Dacji zostay ju wczeniej, bo za Galiena, mocno uszczuplone i cienione; w rkach Rzymian pozostawaa tylko cz dawnego terytorium. Dalej - czy opacao si utrzymywa garnizony na pnoc od Dunaju, skoro jednoczenie trudno byo ustanowi mocny kordon wzdu samej rzeki i barbarzycy wci si przeprawiali na t stron? Mezja, Tracja, Panonia zostay wyniszczone i wyludnione wskutek najazdw, przesiedlenie wic mieszkacw z Dacji na te ziemie dawao szans gospodarczej odnowy. Wreszcie - i to by powd wwczas chyba najwaniejszy naleao jak najrychlej wyprawi si przeciw wadcom Palmiry; to zmuszao do zabrania czci wojsk naddunajskich, ktr mona byo zastpi tylko garnizonami cignitymi z Dacji. Ewakuacja bya w wczesnych warunkach spraw bardzo trudn, dokonano jej wszake szybko i skadnie. Oddziay z Dacji osadzono w dwch miejscowociach nad rzek, na ziemiach obecnej Bugarii. Aby jednak duma rzymska nie doznaa zbytniej ujmy i by formalnie nie zmienia si liczba prowincji, cesarz ukonstytuowa dwie nowe jednostki administracyjne na terytoriach Mezji i Tracji. Pierwsza, zwana Dacia Ripensis, czyli Dacja Nadbrzena, miaa za stolic Ratiari, druga za, Dacia Mediterranea, czyli rdziemska - Serdyk (to obecna Sofia). Przesiedlono rwnie ludno cywiln. Czy cakowicie? Uczeni rumuscy twierdz, e odeszy tylko warstwy zamoniejsze, miejskie, pozostaa natomiast zromanizowana masa mieszkacw wsi i ona to daa pniej pocztek nowej narodowoci. Ale w nauce reprezentowany jest rwnie pogld, e ewakuacja za Aureliana nie pozostawia adnych romaskich grup ludnociowych na pnoc od Dunaju. Owszem, utrzymuj zwolennicy tego stanowiska, napyny one tam znowu, ale dopiero w kilka wiekw pniej, gdy rzymska ludno z terenw obecnej Jugosawii uciekaa przed Sowianami, szukajc schronienia a w grach Dacji, za Dunajem; wtedy wic dokonaaby si wtrna romanizacja tego kraju. Spr trwa od dawna i chyba nieatwo bdzie go zakoczy. Jedno jest pewne: decyzja Aureliana miaa wymiar historyczny. Na opuszczonych przez Rzymian ziemiach usadowili si Terwingowie, Goci zachodni, czyli Wizygoci, i uformowali tam swoj pastwowo. Odegrali ogromn rol pniej, w czasach upadku cesarstwa, kiedy to pod naporem Hunw opucili po 370 roku Dacj i stopniowo przemierzyli w zbrojnym pochodzie kraje bakaskie, potem Itali - gdzie w 410 roku zdobyli Rzym - i przez Gali dotarli do Hiszpanii. Na razie jednak przez czas duszy zachowywali spokj. Wanie dziki temu cesarz mg wreszcie podj rozpraw z pastwem palmireskim. Tego nie dao si ju odwleka. Zenobia i Wabalat wadali Syri i wiksz czci Azji Mniejszej, a nawet Egiptem, spichlerzem

imperium, skd co roku pyny transporty zboa do stolicy; jak si wydaje, w 271 roku okrtw tych nie wypuszczono z portu Aleksandrii. A jednoczenie Zenobia i jej syn przyjli tytuy cesarskie - augusty i augusta. Zaczli te wybija monety z odpowiednimi napisami. By moe oba te posunicia zostay spowodowane tym, e Aurelian z gry odrzuci moliwo kompromisu w sprawie ziem zagarnitych ostatnio przez wadcw pustynnej oazy. Armia pod wodz cesarza przeprawia si z Bizancjum na brzeg azjatycki. Maszerowaa nie napotykajc oporu przez ziemie Bitynii i potem Galacji - gdzie gwnym miastem bya Ancyra, obecna Ankara, stolica Turcji. Dopiero Tiana w Kapadocji, niedaleko acucha potnych gr Taurus, zamkna swe bramy przed Aurelianem. Cesarz rozwcieczony tym krzykn: Nie zostawi tam ani psa ywego! Sowa te day onierzom nadziej, e po zdobyciu miasta bd mogli bezkarnie rabowa i gwaci, atakowali wic mury z furi. Niepotrzebnie, zjawi si bowiem zdrajca, ktry wskaza, e opanowanie pewnego miejsca zmusi tiaczykw do kapitulacji. Tak te si stao. Tymczasem cesarz ochon z gniewu i zabroni jakichkolwiek rabunkw. Wierny wszake danemu sowu rozkaza wybi w miecie wszystkie psy - i zgadzi zdrajc. Krya te inna opowie wyjaniajca, dlaczego Aurelian okaza tak askawo opornemu miastu. Podobno mia widzenie: objawi mu si sawny mdrzec i cudotwrca sprzed dwch wiekw, Apoloniusz, rodem std wanie, i wezwa go po trzykro: Aurelianie, jeli chcesz zwyciy, nie myl o rzezi moich wspobywateli! Aurelianie, jeli chcesz wada, powstrzymaj si od przelewu krwi niewinnej! Aurelianie, postpuj agodnie, jeli chcesz y! Cesarz zastosowa si do tych przykaza, osoni Tian przed wciekoci swych onierzy, a wie o tym rozesza si natychmiast po wszystkich krainach ssiednich. Gdy zatem przekroczy gry Taurus, grody Cylicji poddaway si mu jeden po drugim. Wojska Zenobii pod wodz Zabdasa - cikozbrojna jazda i piesi ucznicy - zastpiy Rzymianom drog w pobliu Antiochii. Dziki zrcznej taktyce Aurelian odnis zwycistwo: rozkaza swoim ustpowa, gdy atakowaa jazda przeciwnika, nastpnie odczeka, pki nie umczy jej skwar - i dopiero wtedy uderzy. Zenobia i Zabdas wycofali si do Antiochii. Aby nie dopuci do zamieszek, rozgaszali tam, e to oni s zwycizcami, a na dowd kazali przeprowadzi ulicami miasta czowieka w stroju cesarskim - mia to by pojmany do niewoli imperator. Wskutek tego podstpu mogli spokojnie opuci miasto w nocy. Nastpnego dnia wkroczy w jego mury Aurelian. Wbrew obawom antiocheczykw i tutaj okaza wielk wyrozumiao. Nie dopuci do adnych rabunkw, ogosi nawet amnesti dla tych, ktrzy uciekli wraz z Zenobi. Nastpn potyczk stoczono na przedmieciach Antiochii, w Dafne, ale do bitwy decydujcej doszo pod Emes (obecnie Homs), miecie tak sawnym z kultu boga Soca, gdzie swego czasu arcykapanem by modziutki Heliogabal. Walka miaa pocztkowo przebieg niepomylny dla Rzymian, ale - tak opowiadano - w momencie krytycznym zjawia si wrd rzymskich onierzy niezwyka posta i dodaa im si i odwagi; byo to samo bstwo Soca. Wanie dlatego - tak twierdzono - cesarz

wspaniale obdarowa jego wityni w Emesie, a potem zbudowa mu jeszcze wiksz w samym Rzymie. Te dwie opowieci - o ukazaniu si Apoloniusza pod Tian i boga Soca podczas bitwy - s o tyle wane, e zapewne stay si bodcem do uoenia w kilkadziesit lat pniej tak sawnej do dzi opowieci o widzeniu Konstantyna Wielkiego; cesarz sprzyjajcy chrzecijanom nie mg by gorszy od cesarza czciciela Soca, tote i jemu ukazywa si musiay znaki cudowne. W kadym razie, kto wierzy w historyczno wizji Konstantyna, nie moe odmawia jej tym objawieniom i znakom, ktre rzekomo dane byy Aurelianowi. Podstawa bowiem rdowa w obu wypadkach jest tak samo wta, a funkcja propagandowa widze rwnie ewidentna. Armia rzymska przemierzya pustyni i przystpia do oblegania Palmiry. Zenobia i jej poddani nie upadali na duchu, gdy miasto miao mocne mury i byo dobrze zaopatrzone, a liczono te na odsiecz persk. Rzymianie natomiast ponieli due straty w obu bitwach i podczas marszu przez pustyni, a take cierpieli z powodu uciliwoci klimatu; mieli ponadto kopoty z zaopatrzeniem w ywno i wod, gdy koczownicy przerywali im dostawy. Aurelian wszake, cho sam zosta ranny strza wypuszczon z murw, uporczywie prowadzi prace oblnicze. Zdoa przekupi koczownikw i rozgromi Persw. Wreszcie, gdy miastu zacz doskwiera gd, Zenobia skrycie przedostaa si za mury i z maym orszakiem uciekaa ku granicy na wielbdach; pocig dopad j tu nad Eufratem. Wkrtce potem Palmira skapitulowaa. Byo to prawdopodobnie w 272 roku. Aurelian i tutaj powstrzyma si od aktw zemsty. Pozostawi miasto nietknite, zabierajc tylko Zenobi, Wabalata, ich doradcw i wodzw, a take ogromne skarby. W Emesie odby sd nad pojmanymi, byli bowiem formalnie i faktycznie buntownikami. Podczas przesucha Zenobia nie popisaa si odwag, zrzucajc ca win na swych ministrw, a zwaszcza na Kasjusza Longinusa; ponis on mier, zachowujc si do koca bardzo godnie. Wojsko domagao si take, by zgadzi Zenobi i jej syna, pozostawiono ich wszake przy yciu, mieli bowiem zdobi triumf cesarza w Rzymie. Podczas przeprawy przez Bosfor zaton okrt, na ktrego pokadzie znajdowali si palmirscy wielmoe, Zenobia wszake i jej syn uratowali si. Jakie byy ich dalsze losy? Podobno szli jako jecy w triumfalnym pochodzie Aureliana. Zenobia miaa pniej otrzyma rezydencj w miejscowoci Tibur, pniejszym Tivoli, a jej potomkowie rzekomo mieszkali w Rzymie jeszcze w sto lat pniej. Tak wic Aurelian potrafi okazywa pokonanym wrogom wicej wspaniaomylnoci ni chrzecijanin Konstantyn Wielki, mciwy i okrutny. Z pobytem Aureliana w Syrii wie si pewna sprawa majca znaczenie w historii Kocioa. Ot w antiocheskiej gminie byo wwczas dwch biskupw: Pawe, uznawany przez wikszo za heretyka, a politycznie zwizany z Zenobi, oraz nowo wybrany - Domnus. Przedmiotem sporu by dom biskupi, ktrego zoony z urzdu Pawe nie chcia opuci.

Przedoono spr cesarzowi, ten za zadecydowa, e dom ma nalee do tego, kogo wska biskupi italscy i miasta Rzymu; ci opowiedzieli si za Domnusem. Wydarzenie to wiadczy najlepiej, e chrzecijanie cieszyli si wwczas peni swobd. Jest take dowodem autorytetu biskupa stolicy imperium. Podobno nastawienie Aureliana do chrzecijan zmienio si pod koniec rzdw i rzekomo ju przygotowywano edykt w sprawie nowych przeladowa, ale naga mier cesarza przecia te zamiary. Czy to prawda, nie da si dzi stwierdzi. Niektre rda wspominaj o mczennikach z tego okresu, zapewne jednak chodzi o pomylenie podobnych imion cesarzy: Aureliusz i Aurelian.

TRIUMF AURELANA
Tymczasem wieci o najedzie ludu Karpw na prowincj Mezj Doln nad Dunajem zmusiy cesarza do opuszczenia krain Wschodu. Popieszy tam natychmiast i zada barbarzycom cikie klski - szczeglnie w bitwie pod Karzjum (Carsium) - a reszt ich osiedli na spustoszonych ziemiach bakaskich. Szczycc si tytuami Parthicus Maximus, za zwycistwa na Wschodzie, i Carpicus Maximus, za pokonanie Karpw, zamierza powrci do Italii, aby przygotowa wypraw nad Ren, gdy przyszed alarmujcy meldunek: w Palmirze i w Egipcie doszo do buntu, grozi ruina wszystkiego, co zostao tam osignite z takim trudem. Sprawc rebelii w Palmirze by niejaki Apsajos. Prbowa on najpierw namwi rzymskiego dowdc Marcellinusa, aby ogosi si cesarzem, ten jednak poprosi o czas do namysu i bezzwocznie powiadomi Aureliana. Wtedy Apsajos obwoa cesarzem niejakiego Antiocha, czowieka niskiego rodu. Zapewne w tyme czasie powsta w Aleksandrii przeciw wadzy rzymskiej kupiec Firmus - moe zwizany interesami handlowymi z Palmir? - nie przybierajc jednak tytuu cesarza. Aurelian zareagowa z waciwym sobie zdecydowaniem i z prawdziwie piorunujc szybkoci. Stan w Antiochii, kiedy cay lud zebrany na stadionie obserwowa wycigi rydwanw. Std ruszy wprost na Palmir i zaj miasto bez walki; nikt nie stawia oporu, wszyscy bowiem byli kompletnie zaskoczeni. Teraz wszake spotkaa Palmir kara surowa: zostaa gruntownie zupiona, cz ludnoci zapewne przepdzono, miasto - do niedawna tak potne i bogate - nigdy ju nie odzyskao wietnoci. Pozostay jednak a po nasze dni ogromne, imponujce ruiny, teren intensywnych prac archeologicznych po II wojnie, w ktrych znakomite rezultaty osignli polscy uczeni: K. Michaowski, M. Gawlikowski, A. Sadurska, by tylko tych wymieni. Samozwaca Antiocha cesarz nie ukara; z pogard puci go wolno. Z Palmiry pody do Aleksandrii, gdzie Firmus usiowa si broni, widzc jednak beznadziejno sytuacji popeni samobjstwo. Buntownicze miasto ukarano zburzeniem murw. Wymienione dotychczas wydarzenia - walki z Gotami nad Dunajem, ewakuacja Dacji, pierwsza i druga wyprawa przeciw Palmirze, stumienie rebelii w Aleksandrii - zajy prawie dwa lata, 271 i 272, a zapewne te

poow 273 roku. Przysza obecnie kolej na Gali, gdzie panowa od trzech lat Gajusz Pius Ezuwiusz Tetrykus, przybrawszy sobie na wspwadc syna, Tetrykusa II. Ale byy to rzdy sabe. Zza Renu atakowali Alamanowie i Frankowie, od strony morza piraci rnych plemion, wewntrz za wci dochodzio do buntw i zamieszek. Sam Tetrykus czu si przede wszystkim Rzymianinem odpowiedzialnym za losy caego imperium, a ta odpowiedzialno nakazywaa uznanie wadzy tylko jednego cesarza. Gdy zatem Aurelian na czele swej armii przekroczy Alpy, starszy Tetrykus wrcz dezorganizowa opr, cho mia pod swymi rozkazami liczne wojska. Podobno w tajnych listach baga cesarza, aby wyzwoli go od nieszczsnego ciaru panowania. A kiedy wreszcie doszo do bitwy w okolicach Catalaunum (obecnie Chalons sur Marne w Szampanii), w pewnej chwili po prostu zdradzi swych onierzy i przeszed na stron Aureliana. Zwycizca nie tylko darowa ycie jemu i jego synowi, ale potwierdzi im obu godno senatorsk i przyzna wysokie urzdy. W pocztkach 274 roku odby si w Rzymie wspaniay triumf, w ktrym jako pokonani ukazali si oczom mieszkacw wadcy Palmiry i Galii. By to rzeczywicie moment wielki, historyczny: po pitnastu latach rozbicia, buntw i uzurpacji imperium miao jednego tytko wadc, ktremu podlegay wszystkie prowincje od Brytanii po Syri i Mezopotami. Tak wic Aurelian okaza si jednym z najwybitniejszych wodzw w historii cesarstwa. A jakim by wadc w sprawach wewntrznych? Zasta w gospodarce sytuacj fataln. Pusty skarb, inflacja, zaduenie ludnoci, a i cige wojny wymagay nakadania nowych ciarw. W tych warunkach szybkie zaradzenie zu nie byo moliwe. Trzeba jednak na chwa Aureliana zapisa, e nie pozostawa bezczynny. Zdajc sobie spraw, jak wany jest zdrowy pienidz i zaufanie do niego, zacz wprowadza pewne zmiany w systemie monetarnym, ktre mogyby sta si podstaw prawdziwej reformy, na co jednak zabrako czasu. Pozostaa wszake na stae drobna innowacja formalna, wana jednak dla numizmatykw - oto poczynajc od tego panowania znaczono odpowiednimi symbolami na monetach, w ktrej mennicy zostay wybite, co zapewne miao dopomaga w wykrywaniu naduy i faszerstw. Zdobycie ogromnych skarbw palmireskich pozwolio na jednorazowe umorzenie wszystkich dugw wobec pastwa. Odbyo si spektakularnie przez spalenie odpowiednich dokumentw na Forum. Moliwa te staa si rozbudowa systemu rozdawnictwa ywnoci wrd ubogiej ludnoci stolicy: chleba, oliwy, misa wieprzowego, soli. Godno cesarsk traktowa Aurelian z wielk powag. Kult boga Soca jako gwnego, a moe nawet jedynego bstwa, oraz kult wadzy jako zwieczenia caego gmachu imperium wzajem si dopeniay. A na niektrych napisach i monetach, nielicznych co prawda, okrela si cesarza wyrazami: Deus et Dominus, Bg i Pan. Nie bya to jeszcze polityka oficjalna, ale jakby zapowied rozwoju w tym kierunku na przyszo. W jaki czas po swym wietnym triumfie, ale jeszcze w 274 roku, Aurelian opuci stolic. Najpierw umierzy niepokoje w Galii, potem

odpar barbarzycw nad grnym Dunajem, nastpnie za, ju pnym latem 275 roku, zacz przygotowywa wypraw do Azji. I wanie wtedy sta si ofiar spisku. Zorganizowa go jeden z zaufanych sekretarzy cesarskich, Mnesteusz, przyapany na faszowaniu dokumentw i kamstwie. Obawiajc si kary, przekona kilku oficerw, e to wanie oni maj zosta ukarani przez cesarza. Gdy wic Aurelian wyjecha bez naleytej eskorty z Peryntu, gdzie mia gwn kwater podczas przeprawy wojsk z Europy na brzeg azjatycki, grupa oficerw stray rzucia si na niespodziewanie w maej miejscowoci Cenofrurium, zadajc mu mieczami rany miertelne. Tak zgin - przedwczenie i waciwie przypadkowo - jeden z najwybitniejszych cesarzy rzymskich.

XL

TACYT

---oOo---

(MARCUS CLAUDIUS TACITUS)

Urodzony w 200 roku. Zmar pn wiosn 276 roku. Panowa od jesieni 275 roku do mierci jako Imperator Caesar Marcus Claudius Tacitus Augustus. dokonali zamachu na cesarza Aureliana szybko i jakby nerwowo, chcieli bowiem uprzedzi niebezpieczestwo rzekomo zagraajce im z jego strony. Mieli tylko jeden cel zgadzi Aureliana; nie mieli adnych innych zamiarw, nie upatrzyli sobie nawet kandydata do purpury! Sdzili zapewne, i wszystko potoczy si trybem normalnym, czyli e wrd dowdcw natychmiast znajdzie si chtny nastpca, ktry skorzysta z okazji, skupi poplecznikw, kae okrzykn si cesarzem, im za wszystko wybaczy, a moe nawet czyn ich hojnie wynagrodzi. Zawiedli si wszake ogromnie. Aurelian, cho surowy, twardy, porywczy, cieszy si wielkim mirem wrd oficerw i onierzy, jego wic nage odejcie wywoao szok i przerazio wszystkich. Nikt wic nie mia wystpowa w roli pretendenta do spadku po nim. Urzdzono cesarzowi uroczysty pogrzeb tam, gdzie zgin, dowdcy za postanowili zwrci si do senatu, by wyznaczy nastpc. Bya to decyzja niezwyka w dziejach imperium, dotychczas bowiem w podobnych sytuacjach wojsko stawiao senat przed faktem dokonanym, domagajc si tylko formalnego potwierdzenia swego wyboru. Dlaczego wic obecnie stao si inaczej? Mona wskaza pewne przyczyny. Wysi dowdcy, spord ktrych wypadaoby kogo wybiera, patrzyli na siebie wzajem

Spiskowcy

zawistnie i podejrzliwie, wzajem te utrcali starania rywali usiujcych potajemnie pozyska poparcie onierzy. Wielk niewiadom stanowia te postawa innych armii, zwaszcza Renu i Eufratu, gdy nad Bosforem, gdzie zgin Aurelian, znalazy si formacje cignite znad Dunaju. Czy tamte legiony byyby skonne zaakceptowa wybr, ktrego dokona si tutaj? Ostatecznie wic uznano, e najwygodniej i najbezpieczniej bdzie, jeli przerzuci si ca odpowiedzialno na senat. Dowd to zreszt, e cieszy si on wci jeszcze ogromnym autorytetem, moe nawet wikszym, ni na to zasugiwa. Ale senat by zaskoczony i zdumiony takim obrotem wydarze, od dawna bowiem odwyk od rzeczywistego decydowania o czymkolwiek. Nie zamierza wic i w tym wypadku czyni adnego kroku, poniekd susznie. Mogo przecie si zdarzy, e tymczasem wojsko jednak okrzyknie cesarzem ktrego z dowdcw, a ten z koniecznoci natychmiast stanie si wrogiem senatorw i ich kandydata, majc za si za sob atwo wywrze na nich srog zemst - i to tylko za to, i zbyt zawierzyli onierzom i popieszyli si z wyborem. Senat wic uchwali konsekracj Aureliana, czyli zaliczy go w poczet bogw, powiadomi jednak wojsko, e to najpierw ono powinno wypowiedzie si w kwestii najgodniejszego nastpcy tak wietnego cesarza. onierze wszake nie przystali na to. Ta niebywaa sprawa - uchylanie si od dokonania wyboru i przerzucanie odpowiedzialnoci za to z jednej strony na drug - trwaa ponad miesic. By to wic okres zwany interregnum, bezkrlewie, a w dziejach Rzymu zdarzy si dotychczas raz tylko - jeli wierzy legendzie po mierci pierwszego krla, Romulusa, a wic w VIII wieku p.n.e. Obecnie oczywicie naleaoby mwi raczej o okresie bezcesarskim. Ostatecznie jednak nowego wadc wybra senat. Zosta nim byy konsul, Marek Klaudiusz Tacyt, liczcy sobie 75 lat. Pochodzi z miasteczka Interamna w rodkowej Italii. Twierdzi, e jego przodkiem by sawny dziejopis Tacyt, zmary przed stu pidziesiciu laty, ten sam, z ktrego dzie tylekro korzystalimy przedstawiajc sylwetki kilkunastu pierwszych cesarzy. Ale twierdzenie o takim powizaniu genealogicznym trzeba uzna za zupenie bezpodstawne, a nawet jawnie faszywe, gdy wielki pisarz nalea do rodu Korneliuszy, cesarz za mia nazwisko Klaudiusz! Ale w snobizm, ktry kaza senatorowi w III wieku uwaa si za potomka wielkiego, moe nawet najwikszego historyka piszcego po acinie, mia pozytywny, bardzo doniosy skutek dla naszej wiedzy o dziejach Rzymu. Oto Marek Klaudiusz Tacyt, ju jako cesarz, rozkaza, aby prace jego wielkiego imiennika znalazy si we wszystkich bibliotekach i by przepisywano je corocznie w dziesiciu ksigach. Nie ulega adnej wtpliwoci, e wanie to pomnoenie egzemplarzy zdecydowanie pomogo w uratowaniu dzie, ktrym inaczej groziaby cakowita zagada i zapomnienie, jak utworom tylu wietnych pisarzy wiata staroytnego. A o ile ubosza byaby nasza znajomo Rzymu za Tyberiusza i Nerona, gdyby nie Roczniki Tacyta, o ile niszy i opniony w rozwoju poziom historiografii, jeliby zabrako pokoleniom Europejczykw rda gbokiej refleksji, wzoru piknego stylu, jaki

stanowi do dzi kada stronica pism tego mdrego myliciela i utalentowanego pisarza! Zbir biografii wadcw Pisarze historii cesarskiej zawiera wyjtki z przemwie i z protokou posiedzenia senatu, na ktrym dokonano wyboru Tacyta. Jest to wszake materia w caoci zmylony, cho nie bezwartociowy. Tre mianowicie owych rzekomych mw i uchwa odzwierciedla ideay i pogldy Rzymian schyku IV wieku - wtedy bowiem powstawaa ksika Pisarze historii cesarskiej - a pozwala te zrozumie, jak oni sami widzieli swoj przeszo. Na przykad w jednej z mw rzekomo wygoszonych podczas wyboru Tacyta chwali si jego podeszy wiek. Sens wywodw jest taki: skoro wie on dziki swemu dowiadczeniu i obserwacji przez wiele lat rnych cesarzy, jaki powinien by wadca dobry - sam bdzie takim. Jeli bowiem przypomnie dawnych cesarzy wystpnych, owych Neronw, Heliogabalw, Kommodusw, atwo zauway, e postpowali le zarwno na skutek przyrodzonych cech charakteru, jak i wad waciwych modoci. Nieche wic bogowie nas strzeg przed nadawaniem tytuw pana i ojca ojczyzny dzieciom i modzieniaszkom! Owym chopaczkom, ktrych rce przy skadaniu podpisw prowadzi musz nauczyciele! I ktrych skania si, by przyznali konsulat temu lub owemu ofiarowujc sodycze, kka lub inne zabawki dziecinne! Autor ywotu Tacyta, rzekomy Flawiusz Wopiskus, czyni ze wadc wrcz idealnego, ktry ju w mowie programowej zapowiedzia cis wspprac z senatem, a pniej rzeczywicie tak postpowa oraz wprowadzi wiele zbawiennych reform. Najpierw odda hod pamici Aureliana - wznis mu liczne posgi i ukara jego zabjcw. Sam y skromnie i usiowa ograniczy w stolicy luksus, zakazujc na przykad noszenia jedwabnych szat przez mczyzn. Postanowi rwnie wprowadzi obyczajno w wielkich aniach i w tym celu zaleci zamykanie ich o zmroku. Trudno jednak orzec, w jakim kierunku poszoby jego panowanie, gdyby nie musia wkrtce opuci Rzymu. Zapewne w pocztkach 276 roku popieszy do Azji Mniejszej, pustoszonej przez watahy Gotw i Alanw. Byli to prawdopodobnie onierze najemni, cignici na wypraw wojenn przeciw Persom przez Aureliana; obecnie, korzystajc z zamieszania i okresu niepewnoci po jego mierci, dali upust instynktom grabiey, mordu, niszczenia. Cesarz wyprawi si przeciw nim wraz ze swym przyrodnim bratem Florianem, ktrego mianowa prefektem pretorium. Odnis zwycistwo stosunkowo atwo i szybko; barbarzycy zostali wyparci z pwyspu. Sam fakt, e cesarz w wieku tak podeszym decydowa si na trudy kampanii w odlegych krainach, wystawia mu, jego poczuciu obowizku, wiadectwo jak najlepsze. Ale bya to jego ostatnia podr w yciu, zmar bowiem pn wiosn 276 roku, zapewne w maju lub w czerwcu. Okolicznoci zgonu nie s dokadnie znane, a relacje rde antycznych s sprzeczne. Wedug jednych mier nastpia wskutek choroby, co nie byoby dziwne; wedug innych cesarza zabili spiskowcy, ktrzy poprzednio zgadzili namiestnika Syrii Marcellinusa i obawiali si kary. Tak samo nie

ma zgody co do miejsca zgonu: jedni mwi o miecie Tars (Tarsus) w Cylicji, inni o Tianie w Kapadocji, a jeszcze inni oglnie o obszarach Bitynii lub Pontu.

XLI

FLORIAN

---oOo---

(MARCUS ANNIUS FLORIANUS)

Urodzony po 200 roku. Zmar pnym latem 276 roku. Panowa ponad dwa miesice latem 276 roku jako Imperator Caesar Marcus Annius Florianus Augustus.

razem bezkrlewia nie byo, natychmiast bowiem po mierci cesarza Tacyta przywdzia purpur jego brat przyrodni, Marek Anniusz Florian. Senat uzna go bezzwocznie i chtnie, o czym wiadcz napisy, a zwaszcza monety z jego wizerunkiem, stosunkowo licznie znajdowane na terenach zachodnich prowincji cesarstwa. Lecz byo to panowanie bardzo krtkie, nie trwao trzech miesicy, a Florian nawet nie zdy opuci Azji Mniejszej. Zamordowany zosta przez wasnych onierzy w Tarsie, miecie poonym na poudniowo-wschodnim wybrzeu pwyspu. Wedug innych przekazw Florian opuszczony popeni samobjstwo podcinajc sobie yy. W Tarsie za podobno znalaz si, aby zagrodzi drog rywalowi do tronu, ktry tymczasem zosta okrzyknity przez legiony w Syrii i rozpocz marsz na ich czele. Owym rywalem by Probus.

Tym

XLII

PROBUS

---oOo---

(MARCUS AURELIUS PROBUS)

Urodzony 19 sierpnia 232 roku. Zmar latem 282 roku. Panowa jako Imperator Caesar Marcus Aurelius Probus Augustus od pnej wiosny 276 roku do mierci.

Marek Aureliusz Probus pochodzi, jak przed nim Aurelian i Klaudiusz

II, z prowincji naddunajskich - urodzi si bowiem w Sirmium - nalea zatem do tak zwanych Iliryjczykw. By popularny wrd onierzy, suy bowiem w wojsku zawodowo od modoci i kolejno zdobywa coraz wysze stopnie. Walczy w rnych formacjach i na rozmaitych frontach za panowania Waleriana, Galiena oraz ich nastpcw. Przywdziewajc purpur mia 44 lata. By czowiekiem niezwykle energicznym i dowiadczonym w wojennym rzemiole, tote zapisa si w dziejach imperium jako jeden z najlepszych wadcw. Najpierw ukara mierci tych zabjcw Aureliana, ktrych nie dosiga rka Tacyta. Moe pomci te mier tego ostatniego, jeli istotnie zgin on zamordowany. Potem przyjecha do Rzymu, na krtko jednak, ju bowiem wiosn 277 roku popieszy do Galii, aby odeprze najazd Frankw i Lugiw zza Renu. Barbarzycy spustoszyli tam ponad 60 miast. Okrty Frankw docieray nawet do brzegw Luzytanii (Portugalii). Armia rzymska podzielia si na dwa korpusy, a jednym z nich - przeciw Lugiom dowodzi sam cesarz. Oba odniosy zwycistwa, odzyskujc upy i jecw. W rce Probusa dostali si nawet wdz Lugiw Semnon i jego syn, tote lud ten zawar z Rzymianami pokj. Pozwolono Lugiom powrci do

siedzib, a potem wypuszczono z niewoli take ich wodza. Gdyby przyj, jak czyni niektrzy badacze, e Lugiowie to Sowianie, chodzioby o fakt z dziejw naszych przodkw - jest to wszake wtpliwe. Tymczasem z pomoc Frankom przyszli Burgundowie. Probus pokona ich poczone siy, cho wojska mia mniej liczne. Gdy za barbarzycy zamali ukad pokojowy nie zwracajc upw i jecw, uderzy na nich raz jeszcze. Wzici do niewoli Germanie czciowo otrzymali dziaki ziemi, ktre mieli uprawia jako kolonowie, czyli drobni dzierawcy, a czciowo zostali w maych grupach przydzieleni do garnizonw rzymskich w rnych prowincjach. Aby umocni zwycistwo, cesarz przekroczy Ren i szed przez ziemie midzy grnym biegiem tej rzeki a Dunajem, ju od dawna opuszczone przez rzymskie oddziay, cho istnia tam niegdy potny system fortyfikacji, limes Germanicus, ktrego szcztki do dzi pozostay. Nie mogo by mowy o przywrceniu dawnych granic, wydaje si jednak, e obsadzono pewne miejsca na prawym brzegu Renu, aby przynajmniej kontrolowa przeprawy przez t rzek. W 278 roku Probus toczy walki w prowincjach bakaskich wypierajc wdzierajcych si zza Dunaju Wandalw. W nastpnym roku by ju w Azji Mniejszej, gdzie oczyszcza z rozbjnikw gry, a z piratw wybrzea Licji i Pamfilii na poudniu pwyspu. Ze wzgldu na konfiguracj terenu nie byy to operacje atwe; gwn fortec w miejscowoci Kremna zdobyto tylko dziki zdradzie czowieka, ktry wskaza saby punkt tego niedostpnego gniazda skalnego. Wiele ziem w tamtych krainach rozdano weteranom, pod tym jednak warunkiem, e ich synowie podejm sub w armii. W 280 roku ujrzay cesarza znowu prowincje naddunajskie. Usiowali tam wtargn Bastarnowie; zostali pokonani i osiedleni jako rzymscy poddani w liczbie okoo stu tysicy na ziemiach Tracji. Tak polityk osadzania obcych ludw w granicach imperium w celu uprawy ziem opuszczonych i wyniszczonych stosowali niektrzy cesarze ju poprzednio, nigdy jednak tak konsekwentnie i w takich rozmiarach jak Probus. Miaa ona oczywicie pozytywne skutki ekonomiczne, krya wszake wielk grob na przyszo; rwnie niebezpieczne okazao si wcielanie pojmanych barbarzycw do rzymskiej armii, praktykowane coraz szerzej. W 281 roku ludno Rzymu ogldaa wspaniay wjazd triumfalny Probusa. Cesarz mg by rzeczywicie dumny ze swych czynw. By godnym nastpc Aureliana, w cigu zaledwie piciu lat przywrci wszdzie pokj u granic i wypar lub podda swej woli wrogie ludy. Pokona te samozwaczych cesarzy, a pojawio si ich kilku: Prokulus w Lugdunum, czyli Lyonie, Bonozus w Kolonii, kto - nie znany nawet z imienia w Brytanii, Juliusz Saturnin w Syrii. Co prawda wszyscy oni zostali szybko usunici, niektrzy nawet przez wojska miejscowe, pokazali jednak, e w imperium nawet pod rzdami energicznego i dowiadczonego w bojach wadcy znajd si miakowie gotowi wiele ryzykowa dla purpury. Niektrzy historycy przypuszczaj, e wanie z powodu owych buntw

w prowincjach Probus wprowadzi istotn zmian w polityce rolnej. Zezwoli mianowicie na zakadanie lub te rozszerzanie plantacji winoroli w rnych krainach, na przykad w Galii, Panonii, Mezji, gdzie byo to zakazane lub ograniczane od czasw ustawy cesarza Domicjana sprzed dwustu lat, nakazujcej oddawanie ziemi przede wszystkim pod upraw zb. Zapewne podczas uroczystoci triumfalnych wyrzek Probus sowa dumne i pene nadziei: Wkrtce nie bdziemy ju potrzebowali onierzy. Zgodnie z przekonaniem, e wreszcie wracaj czasy niezmconego pokoju, cesarz zacz kierowa oddziay wojsk do pracy przy budowie drg, mostw, kanaw, a take do robt polnych. Tak dziao si w epoce wietnoci imperium, Probus zatem nawizywa do dawnych, zdrowych tradycji. I chyba wanie onierze brali udzia we wznoszeniu murw obronnych wok Rzymu, rozpocztych przez cesarza Aureliana. Ale owe prby przywrcenia karnoci w armii i zmuszanie onierzy do wykonywania cikich prac fizycznych miay srodze zemci si na inicjatorze. Latem 282 roku podczas pobytu w rodzinnym miecie Sirmium nad Saw cesarz rozkaza zaodze tamtejszego garnizonu kopa kanay odwadniajce i zbiorniki. Spowodowao to rozruchy wrd wojsk, ktre odwyky od wszelkiej pracy. Ofiar tego buntu pad sam cesarz Marek Aureliusz Probus. A by on, jak twierdzi rzymski historyk, rwny Aurelianowi saw wojskow, wyszy za od tamtego obyczajnoci i kultur.

XLIII

KARUS

---oOo---

(MARCUS AURELIUS CARUS)

Urodzony okoo 230 roku. Zmar w lecie 283 roku. Panowa od lata 282 roku do mierci jako Imperator Caesar Marcus Aurelius Carus Augustus. Po mierci zosta zaliczony w poczet bogw.

latem 282 roku cesarz Probus leg od miertelnych ciosw onierzy w Sirmium nad Saw, Karusa tam nie byo, to pewne. Piastowa on wwczas urzd prefekta pretorium i znajdowa si daleko od tej miejscowoci; przebywa bowiem a nad grnym Dunajem. Nie da si wszake ustali - gdy informacje rdowe w tej sprawie s niepene, a nawet wrcz sprzeczne - czy Karus zosta obwoany przez swoje wojska cesarzem jeszcze przed mierci Probusa, czy te dopiero wtedy, gdy przysza wiadomo o jego losie i tron by pusty. W pierwszym wypadku Karus okazaby si jako samozwaniec w pewnej mierze porednim sprawc rebelii w Sirmium - niektrzy nawet twierdz, e Probus ju wysa przeciw niemu wojska - w drugim natomiast nie obciaaby go adna wina. Tak czy inaczej nikt nie oponowa, gdy Karus przywdzia purpur. Senat oczywicie wyraziby natychmiast swoj aprobat, ale nowy cesarz by pierwszym w dziejach imperium, ktry nawet nie raczy zwrci si do z prob o potwierdzenie aktu dokonanego przez wojsko. Wzgardliwe pominicie przez Karusa tej tradycyjnej formalnoci to fakt wany i znamienny. Odtd umocnia si wadza onierzy, a senatowi odebrano moc rozkazywania i prawo mianowania cesarzy a po dni nasze. Nie wiadomo za, czy stao si to z woli samego Karusa czy te skutkiem niedbaoci, obawy lub przewidywania konfliktw. Sowa te, ktre wyszy

Gdy

spod pira historyka z IV wieku, Aureliusza Wiktora, s z pewnoci przesadne, z senatem bowiem ju od dawna nikt si nie liczy i nie mia on adnych moliwoci powoywania wadcw - chyba e samo wojsko tego dao, jak w wypadku Tacyta - tak jednak odczuwano wwczas to, e Karus demonstracyjnie odrzuci tradycyjny zwyczaj. Kim by nowy pan imperium? O jego rodzie i karierze nie potrafimy powiedzie nic pewnego. Pochodzi, jak si wydaje, z Narbo, stolicy prowincji Gallia Narbonensis, ale rda mwi te o Panonii i Ilirii, o Mediolanie i nawet o samym Rzymie. Jeli za Probusa zosta prefektem pretorium, to widocznie cesarz w darzy go szczeglnym zaufaniem - a by to wadca umiejtnie dobierajcy najlepszych wsppracownikw. Karus okaza si natychmiast po objciu wadzy najwyszej godnym spadkobierc i jego, i Aureliana. Znad grnego Dunaju popieszy natychmiast do Sirmium. Przywrci tu porzdek, stumi onierskie rozruchy, sprawcw zabjstwa Probusa ukara przykadnie. I chyba tutaj te da swym synom Karynusowi i Numerianowi, tytuy cezarw, co oznaczao, e czyni ich wspwadcami i przewiduje na nastpcw. Potem zaj si poskramianiem Kwadw, ktrzy usiowali wtargn w gb rzymskich prowincji naddunajskich. Dziao si to jesieni 282 roku. Nastpnie podj Karus wypraw przeciw Persji jako pierwszy wadca imperium po cesarzu Walerianie. Zapewne wic nie mia czasu, aby zawita do stolicy nad Tybrem, a jeli nawet to uczyni, to tylko na krtko. Na pierwszym miejscu stawia spraw bezpieczestwa pastwa, co dobrze wiadczy o jego rozumieniu obowizkw. Przygotowania do wyprawy wschodniej poczyni moe ju Probus koncentrujc wojska pod Sirmium. To uatwio Karusowi wykonanie wielkiego planu. Chyba jeszcze pod koniec 282 roku przeprawi si wraz z armi do Azji Mniejszej, majc u boku syna modszego, Numeriana, starszy bowiem, Karynus, pozosta na stray prowincji zachodnich. Nie zachowa si aden opis tej wojny, zdani jestemy tylko na krtkie wzmianki, wiadomo jednak, e uwieczy j sukces szybki i olniewajcy. Nie napotykajc powaniejszego oporu wkroczono do Mezopotamii, opanowano Seleucj i Ktezyfon nad Tygrysem, Karus wic w peni zasuy sobie na tytu Persicus Maximus, Najwikszy Zwycizca Persw. Wydaje si, e upojony tak atwym zwycistwem, a take wskutek namw prefekta pretorium Arriusza Apra - ktrego crk polubi Numerian - postanowi i jeszcze dalej na wschd. I wtedy to, ju latem 283 roku, zdarzyo si nieszczcie: cesarz zmar nagle. Czy powalia go niespodziewana choroba, czy razi piorun, czy te dokonano zamachu? Zdania byy podzielone ju w staroytnoci, mier bowiem nastpia w okolicznociach niezwykych. W ksidze Pisarze historii cesarskiej przytacza si rzekomy list kierownika sekretariatu Karusa, podajcy pewne szczegy tego zdarzenia. Jeli nawet w list uzna, jak zreszt wikszo dokumentw w tym dziele, za sfaszowany, to w kadym razie daje wyobraenie o tym, co sobie opowiadano w stolicy o tajemniczej sprawie jeszcze w dziesitki lat pniej. Gdy Karus, nasz cesarz prawdziwie drogi (gra sw: Carus, przydomek cesarza, i carus - po acinie drogi), chorowa i lea w namiocie,

niespodziewanie rozptaa si taka nawanica, e wiat pokryy ciemnoci i czowiek nie widzia czowieka. Potem nieustanna wibracja byskawic i piorunw, niby gwiazdy ognistej, wszystkim nam odebraa wiadomo tego, co dzieje si wok. Nagle rozleg si krzyk: Cesarz nie yje! A stao si to wanie po tym piorunie, ktry najbardziej przerazi wszystkich. Doczyo si to jeszcze, e suba osobista bolejc z powodu mierci swego pana, podpalia jego namiot. Std zaraz posza pogoska, e zgin od pioruna, cho, o ile nam wiadomo, przyczyn mierci bya choroba. Dziwaczna relacja. Wikszo rde opowiada si za pogldem, e mier spowodowa piorun. Niektrzy zbudowali nawet na tej podstawie ca teori: to przeznaczenie wyznaczyo Ktezyfon jako najdalszy punkt na wschodzie, poza ktry aden cesarz rzymski i dalej nie moe, Karus wic zgin raony gromem, poniewa chcia przekroczy to, co los ustanowi. Polemizujc z tym przesdnym twierdzeniem autor cytowanej ksiki woa z oburzeniem: Pozostawmy te wybiegi tchrzostwu na wasny jego uytek, mstwo nasze i tak je podepta; z pewnoci mona i zawsze bdzie mona zwycia Persw, a nawet i jeszcze dalej, poza ich ziemie!

XLIV

KARYNUS i NUMERIAN

---oOo---

(MARCUS AURELIUS CARINUS)

Urodzony okoo 250 roku. Zmar latem 285 roku. Panowa od lata 282 roku jako cezar wraz z ojcem, augustem Karusem i modszym bratem Numerianem, a od lata 283 roku do mierci jako Imperator Caesar Marcus Aurelius Carinus Augustus. ---oOo---

(MARCUS AURELIUS NUMERIUS NUMERIANUS)

Urodzony okoo 260 roku. Zmar jesieni 284 roku. Modszy syn Karusa, brat Karynusa. Panowa od lata 282 roku jako cezar wraz z ojcem i bratem, a od lata 283 roku jako Imperator Caesar Marcus Aurelius Numerius Numerianus Augustus.

po mierci Karusa obaj jego synowie przyjli tytuy augustw, cesarstwo miao wic dwch rwnorzdnych wadcw. Jednemu z nich winny by przypa prowincje wschodnie, drugiemu za zachodnie. I taki te by stan faktyczny - modszy brat, Numerian, ju si bowiem znajdowa w Azji, starszy za, Karynus, w Galii lub Italii. on tego drugiego brata Magnia Urbika, noszca tytu augusty; ich syn, Nigrynian, do historii przeszed gwnie dlatego, e by ostatnim ubstwionym po mierci czonkiem rodziny cesarskiej. Do bezporedniego spotkania bracia na razie nie dyli, cho Numerian uzna wojn z Persami za zakoczon i po pewnym czasie rozpocz powoln podr przez kraje Azji Mniejszej do Europy. Numerian mia podobno zamiowanie i zdolnoci literackie, ukada i

Natychmiast

wygasza publicznie mowy popisowe, by rwnie dobrym poet, co zreszt niewiele mwi, poziom bowiem twrczoci w tym okresie by niski, nie pojawi si na polu pimiennictwa nikt prawdziwie utalentowany. Na pewno jednak nie dorwnywa ojcu energi, autorytetem, dowiadczeniem wojskowym. Nie cieszy si te najlepszym zdrowiem, a latem i jesieni 284 roku, gdy w asycie wojska podrowa ku Bosforowi, nabawi si choroby oczu, podobno na skutek intensywnej lektury nocami. Niesiono zatem Numeriana w zasonitej lektyce, nikt nie mia do dostpu, a stra nad chorym sprawowa osobicie jego te, prefekt pretorium, Arriusz Aper. Przez wiele dni onierze pytali, jak ze zdrowiem modego wadcy, Aper za owiadcza niezmiennie: Nie pokazuje si, albowiem wiatr i soce szkodz sabym oczom. Wreszcie pod sam Nikomedi - byo to ju w drugiej poowie listopada - smrd rozkadajcych si zwok zdradzi, e Numerian nie yje od dawna i e przez wiele dni dwigano trupa. Doszo do rozruchw. Podejrzenie pado na Apra: to on dopuci si zbrodni, zamordowa cesarza i tai to, aby we waciwym momencie zagarn wadz! Tego oczywicie wykluczy nie mona. Ale rwnie moliwe jest i to, e Numerian zmar mierci naturaln, Aper za nie wyjawi tego od razu, aby nie dopuci do niepokojw, zamieszek, prb uzurpacji; chcia doprowadzi wojsko moliwie daleko na zachd i tam przekaza je Karynusowi, jedynemu w danym momencie wadcy prawowitemu. Tajemnica tego nieszczsnego zgonu, podobnie jak poprzedniego, Karusa, bya i pozostaje nie wyjaniona. A moe nawet byli tacy, ktrym wanie zaleao na popiechu, na obarczeniu ca win Apra, na usuniciu tego niewygodnego i wpywowego wiadka moliwie szybko? Tum onierzy rzuci si na prefekta. Wycignito go na gwny plac obozowy, gdzie trzymano goda legionw i zazwyczaj obradowao dowdztwo. Zebray si wzburzone masy, w mgnieniu oka wzniesiono trybun. Stanli na niej wysi oficerowie oraz prefekt Aper. Relacja, ktr przekazuj Pisarze historii cesarskiej, jest grnolotna: Szukano czowieka, ktry by najwaciwiej pomci mier Numeriana i najlepiej wada. Wwczas to z boskiego natchnienia zgodnie okrzyknito cesarzem Dioklecjana. Ju przedtem, jak powiadano, wiele znakw wskazywao, e bdzie kiedy wadc, a w owym czasie sprawowa dowdztwo cesarskiej stray przybocznej. By to m znamienity, bystry, oddany zarwno pastwu, jak te swoim bliskim, przygotowany zawsze na wszystko, co niesie zmienno wydarze. Zamysy ywi gbokie, postpowa niekiedy bardzo bezwzgldnie, roztropnoci wszake i a nadmiernym uporem tumi porywy niespokojnego serca. Gdy tylko wszed na trybun i przyj tytu augusta, zaraz zaczto pyta, w jaki to sposb zgin Numerian. Wwczas wycign miecz, wskaza na Apra i przebi go ostrzem woajc: Oto jest sprawca zabjstwa! Mj dziad opowiada, e uczestniczy w tym wiecu i e Dioklecjan doda wtedy takie sowa: Moesz si szczyci, Aprze, powalia ci bowiem prawica wielkiego Eneasza! Wyraz aper po acinie znaczy dzik, a si zatem prosio, aby w zwizku z tym zmyli jak wrebn opowie. Zrczny, obdarzony

fantazj autor nie omin takiej okazji. Dziad mj przekaza rwnie, czego si dowiedzia od samego Dioklecjana. Ot swego czasu przebywa on w Galii, w kraju Tungrw jako oficer niszego stopnia. Sta kwatera w jakiej gospodzie, a gdy paci za utrzymanie, gospodyni - a bya ona zarazem kapank druidk powiedziaa: Zbyt jeste chciwy, zbyt oszczdny! On zaartowa: Jako cesarz oka si bardzo szczodry! Na co kapanka: Zostaniesz cesarzem, gdy zabijesz dzika. Mwi to powanie! Dioklecjan, jako czowiek bardzo skryty, rozemia si tylko i zamilk. Ale potem, ilekro nadarzya si sposobno podczas polowa, zawsze zabija dziki wasnorcznie. Cesarzem jednak zosta najpierw Aurelian, nastpnie za Probus, Tacyt, Karus. Mawia wic artem, e to on zabija dziki, ale ich misem poywia si kto inny. Dopiero gdy przebi mieczem Apra, westchn: Wreszcie zabiem tego dzika, ktrego los mi wyznaczy! Mj dziad powtarza takie sowa Dioklecjana: Nie miaem adnej innej przyczyny, aby zabi go wasn rk, prcz tej tylko, e chciaem wypeni wrb druidki. Zabiem wic z wyroku losu. My cenimy wycznie uzasadnienia rzeczowe i racjonalne, staroytni lubowali si w znakach wieszczych, przepowiedniach, tajemnych powizaniach wydarze. Taki by duch epoki - lub te taka bya znajomo zapomnianego dzi jzyka wrb. Nie majc wic pretensji do antycznego autora, musimy z kolei postawi konkretne pytania i wyjawi nasze wtpliwoci co do przebiegu wypadkw, a zwaszcza roli Dioklecjana, ktry wwczas zwany by jeszcze Dioklesem. Jeli Aper rzeczywicie zgadzi Numeriana, jakim sposobem mgby tego dokona bez wiedzy i pomocy stray przybocznej, a wic wanie Dioklesa? Moe wic zabjcami byli obaj? Jeli tak, to mielszy z nich musia w odpowiednim momencie usun swego rywala i wsplnika, wskazujc go jako morderc. Jeliby natomiast zaoy, e Numerian zmar mierci naturaln, to wanie lojalno Apra wobec jego brata, Karynusa, uatwia Dioklesowi wysunicie oskarenia o morderstwo. A kto waciwie okrzykn Dioklesa cesarzem? Cytowany autor powiada oglnikowo i patetycznie, e wszyscy jednomylnie, z boskiego natchnienia. Trudno temu uwierzy i chyba ma racj inny historyk z IV wieku, Aureliusz Wiktor, stwierdzajc krtko, e wybrali go oficerowie. Nasuwa si wic przypuszczenie, e w powracajcej ze wschodu armii powsta spisek oficerski, zwrcony zarwno przeciw Numerianowi, jak i przeciw jego teciowi, Aprowi. Godne uwagi jest rwnie to, e Diokles nigdy nie mieni si mcicielem mierci Numeriana - cho tak utrzymuje cytowana relacja. Wrcz przeciwnie, dokada stara, aby wymaza tamtego cesarza z pamici wspczesnych. Dowodnie wiadcz o tym napisy, z ktrych starannie usunito imiona Numeriana i jego brata Karynusa, oczywicie na polecenie wadz. Nowy cesarz twierdzi nawet, e zgodzi si obj rzdy tylko po to, aby pooy kres krwawej tyranii. Obwoano Dioklesa cesarzem pod Nikomedi w dniu - jak obecnie przyjmuje si najczciej - 20 listopada 284 roku. Wielu wtedy sdzio zapewne, e bdzie to panowanie rwnie efemeryczne, jak tylu cesarzy w

minionym pwieczu. Jeszcze jeden uzurpator! I rzeczywicie, z legalnego punktu widzenia Diokles by tylko uzurpatorem, z chwil bowiem mierci Numeriana jedynym prawym wadc imperium stawa si brat zmarego Marek Aureliusz Karynus. Ten faktyczny pan krajw zachodnich i samego Rzymu ju od dwch lat nie cieszy si jednak popularnoci. Przeciwnie, nienawidzono go z powodu okruciestwa, zamiowania do przepychu, lubienych orgii, ekscesw rnego rodzaju. Tote gdy tylko rozesza si wie, e Numerian zmar, a legiony Wschodu day purpur Dioklesowi, pojawi si nowy samozwaniec, wanie na Zachodzie. Julian, namiestnik kraju Wenetw na pograniczu Italii i Ilirii, ogosi si cesarzem; zdoa rwnie opanowa Panoni. T rebeli Karynus stumi szybko, chyba w pocztkach 285 roku. Pozosta wszake w prowincjach naddunajskich, aby zagrodzi drog wojskom uzurpatora Dioklesa, ktre ju przeszy z Azji Mniejszej na Bakany. Bitw decydujc stoczono nad rzek Margus, dzisiejsz Moraw, niedaleko jej ujcia do Dunaju, w lecie 285 roku. Zmagania miay najpierw przebieg niezbyt korzystny dla Dioklesa, w chwili krytycznej pomogli mu jednak oficerowie samego Karynusa - dokonali zamachu na swego cesarza i zasiekli go mieczami. Podobno byli to ci, ktrych ony uwodzi, a dziaali zarwno powodowani dz zemsty, jak te obaw, e Karynus, gdyby zwyciy, staby si jeszcze gorszym potworem. Tak wic bitwa nad rzek Margus przyniosa ostatecznie triumf Dioklesowi-Dioklecjanowi. Imperium przeyo, zwaszcza w ostatnich dziesicioleciach, wiele bratobjczych bitew, ta jednak miaa wymiar prawdziwie historyczny: wraz z tym Dioklecjanowym zwycistwem cesarstwo - z czego oczywicie nikt wtedy nie zdawa sobie sprawy wkraczao w now epok.

KSIGA TRZECIA

DOMINAT

XLV

DIOKLECJAN

---oOo---

(GAIUS VALERIUS DIOCLES)

Urodzony okoo 240 roku. Zmar 3 grudnia 313 lub 316 roku. Panowa od 20 listopada 284 roku do 1 maja 305 roku jako Imperator Caesar Gaius Aurelius Valerius Diocletianus Augustus.

RDA
jak wikszo cesarzy trzeciego wieku, z niskich warstw spoecznych. Urodzi si w Dalmacji, a wic na ziemiach dzisiejszej Jugosawii, chyba w okolicach Salony (na przedmieciach dzisiejszego Splitu), w ktrej pniej wznis swj synny paac. Gdy przez aklamacj wojsk zosta cesarzem 20 listopada 284 roku pod Nikomedi, mia zapewne 44 lata. O jego rodzinie nawet wspczeni niewiele wiedzieli, oficjalnie bowiem w ogle o nich nie wspominano. Przewanie twierdzono, e ojciec by skromnym urzdnikiem; a rzymska biurokracja zatrudniaa cae zastpy ubogich pisarczykw, skrybw. Wedug innych rde pniejszy wadca w czasach modoci pracowa jako wyzwoleniec w dalmackich dobrach pewnego senatora, co wydaje si mao prawdopodobne. A do chwili wstpienia na tron nosi nazwisko Valerius Diocles. Ten ostatni czon wskazywaby, e ktry z przodkw by Grekiem, zwa si Diokles, i zosta wyzwolony przez jakiego Waleriusza. Ju jako cesarz przybra sobie do nazwiska czon Aurelius, tak bowiem zwao si wielu poprzednich wadcw, a do greckiego przydomka Diokles doda kocwk -tianus, co sprawio, e cao, Diocletianus, brzmiaa dostojniej i bardziej

Pochodzi,

po rzymsku. Wstpi w szeregi armii jako mody czowiek i szybko awansowa a do wysokiej godnoci w przybocznej stray cesarza, widocznie wic odznacza si odwag i energi. Wszystko zawdzicza tylko sobie; nie urodzeniu, nie majtkowi, nie czyjemu poparciu. Trudno dociec, jak rol odegra w ostatnich dniach ycia Numeriana, moliwe jednak, e na tron wynis go spisek oficerw, zawizany podczas powrotu armii ze wschodu, a skierowany zarwno przeciw cesarzowi, jak te jego prefektowi i teciowi zarazem, Arriuszowi Aprowi. Faktem jest, e tego ostatniego Diokles zabi wasnorcznie i publicznie na onierskim wiecu, woajc: To Aper zgadzi Numeriana! Ale moe chcia tylko usun wspwinnego i niewygodnego wiadka? W rok pniej, latem 285 roku, prawowity cesarz Karynus zgin z rk wasnych ludzi podczas bitwy niedaleko ujcia Margus do Dunaju. Z t chwil Diokles, chyba ju jako Dioklecjan, sta si wadc jedynym. Mieszkacy cesarstwa od dziesicioleci przywykli do raptownych zmian na tronie. Byli te na pewno przekonani, e Dioklecjan nie utrzyma si duej ni ktrykolwiek z jego poprzednikw. On za mia panowa lat 20, jak nikt z cesarzy od mniej wicej ptora wieku; ostatnim bowiem, ktry wada duej, by Antoninus Pius (138 - 161). A jeszcze bardziej niezwyke byo to, e po owych dwudziestu latach Dioklecjan zrzek si wadzy cakowicie dobrowolnie! Schyek ycia spdzi jako czowiek prywatny, cho cieszcy si autorytetem ogromnym, podobno zajty wycznie hodowl jarzyn w ogrodach dalmatyskiego paacu. W dziejach cesarstwa owa nieprzymuszona abdykacja stanowia wydarzenie bez precedensu. Zreszt rwnie w epokach i pastwach niewiele by mona wskaza gestw podobnych. Nasuwa si wic pytanie: jakie przyczyny sprawiy, e po okresie nieustannych burz i przewrotw nadeszy lata stabilizacji? Jaki jest obraz dugotrwaych rzdw Dioklecjana, jak wpyny one na sytuacje imperium? I tu nowy paradoks: to wieloletnie panowanie, a przy tym, jak zobaczymy, wrcz przeomowe w dziejach wewntrznych imperium, nie jest tak dobrze znane, jak na to zasuguje, gdy rda o nim mwice s nader skpe. Poprzednio, poczynajc od czasw Hadriana, towarzyszyo nam - prcz innych - dzieo aciskie noszce tytu Scriptores Historiae Augustae (Pisarze historii cesarskiej), nie we wszystkim wprawdzie wiarygodne, ale przecie podajce sporo informacji. Jednake koczy si ono opisem mierci Numeriana i krtk relacj o rzdach i upadku Karynusa, panowania za Dioklecjana ju nie obejmuje. Odtd wic zdani jestemy tylko na wzmianki w rnych dzieach greckich i aciskich, z ktrych jednak adne nie daje penego obrazu wydarze. Wrd autorw staroytnych piszcych w czasach i o czasach Dioklecjana miejsce szczeglne zajmuje Laktancjusz. Po pierwsze - by naocznym wiadkiem wielu spraw, zna lub przynajmniej widzia wiele osobistoci. Po drugie - jego dzieko De mortibus persecutorum, czyli Jak umierali przeladowcy, zawiera sporo danych i stanowi zwart, cho niekompletn i bardzo stronnicz relacj o tamtych latach. y Laktancjusz prawdopodobnie w latach 250-330, pochodzi chyba z Afryki, a wanie

dziki Dioklecjanowi otrzyma stanowisko profesora wymowy aciskiej w Nikomedii. Straci wszake to miejsce, gdy przyj chrzecijastwo, a cesarz zacz t religi przeladowa. To oczywicie wywoao gboki uraz w psychice Laktancjusza. Dzieko wic jest rodzajem pamfletu politycznego, wymierzonego w tych cesarzy, ktrzy wrogo odnosili si do chrzecijastwa. Autor nawet nie ukrywa swej pasji. Nienawi oczywicie zawsze znieksztaca widzenie spraw, ale zarazem czyni, e nawet po wiekach obraz jest ywy i barwny, a namitne sowa potpienia najlepiej wprowadzaj w problemy i konflikty tak odlege. Oto wic fragmenty Laktancjuszowych wywodw. Dioklecjan, peen pomysw zbrodniczych, sprawca nieszcz, niszczy wszystko; nawet przeciw Bogu rce swe podnis. On to sprowadzi zgub na wiat cay, zarwno przez swoj chciwo, jak te bojaliwo. Uczyni bowiem jeszcze trzech wsplnikami wadania. Podzielono wiat na cztery czci, a armie pomnoono, poniewa kady z rzdzcych pragn mie wicej wojsk ni cesarze poprzedni, ktrzy panowali sami. Tote liczba utrzymywanych tak bardzo przewyszaa liczb utrzymujcych, e ogrom wiadcze wyczerpa siy kolonw; opuszczali swe ziemie, uprawne pola zamieniay si w lasy. Aeby za terror sta si wszechobecny, take prowincje podzielono na mae czci. Mnogo namiestnikw i urzdnikw obsiada wszystkie krainy, a nawet miasta: ciba funkcjonariuszy finansowych, przewodniczcy agend rzdowych, zastpcy prefektw. A wszyscy oni nader rzadko zajmowali si sprawami cywilnymi, czsto natomiast skazywali, konfiskowali, wyjmowali spod prawa. Przerne za zobowizania egzekwowano bezustannie. A w trakcie tych czynnoci dopuszczano si oburzajcych naduy. Trudno te byo cierpie to wszystko, co si wizao z poborem onierzy. Powodowany nienasycon chciwoci Dioklecjan nigdy nie zezwala na uszczuplanie zasobw skarbu. Bez przerwy gromadzi dodatkowe zapasy i bogactwa, aby rezerwy trway nietknite. A gdy wreszcie jego przerne krzywdzce posunicia doprowadziy do niezmiernej droyzny, usiowa narzuci ustaw o maksymalnych cenach wszelkich towarw. Drobiazgi bez wartoci staway si przyczyn wielkiego przelewu krwi, tak e ze strachu w ogle nie wystawiano niczego na sprzeda. Droyzna szalaa jeszcze sroej, pki same wymogi ycia nie usuny ustawy. Przedtem jednak przyniosa ona zgub wielu ludziom. Bya te w Dioklecjanie jaka bezgraniczna dza budowania. Tote prowincje znosiy ucisk niemay, musiay bowiem dostarcza robotnikw, rzemielnikw, wozw i materiaw. Tu powstaway bazyliki. Tam cyrk. Tu mennica. Tam zakad patnerski. Tu dom dla ony, tam dla crki. Niespodziewanie burzy si du dzielnic miasta. Wszyscy wywdrowuj z onami i dziemi, jakby uciekajc przed barbarzycami. A kiedy ju ukoczono dzieo za cen ruiny wielu prowincji, cesarz nagle orzeka: To le wykonane, trzeba inaczej! Znowu wic burzy si i zmienia, po to tylko, aby moe raz jeszcze wszystko obali. Tak szala bez przerwy, pragn bowiem, aby jego Nikomedia dorwnaa Rzymowi.

Czytajc powysze sowa chciaoby si uzna, e panowanie Dioklecjana stanowio tylko przeduenie owych wszystkich plag i nieszcz, ktre gnbiy cesarstwo w poprzednim pwieczu. Jednake w sprzecznoci z takim pogldem pozostaje fakt zasadniczy i niepodwaalny: cesarz wada ponad 20 lat, purpur zoy dobrowolnie, zmar mierci naturaln. Widocznie wic sprawy przedstawiay si inaczej, ni to opisuje Laktancjusz. Poczynania Dioklecjana, cho na pewno surowe, musiay spotyka si z jakim zrozumieniem mieszkacw imperium i odpowiada potrzebom sytuacji.

TETRARCHIA
Na czoo oskare Laktancjusz wysuwa powoanie wspwadcw jako rdo wszelkiego za, a zatem wypada zaj si t spraw jako pierwsz w kolejnoci. Sformuowanie: podzielono wiat na cztery czci - nie jest cise. Wprawdzie Dioklecjan rzeczywicie wprowadzi system czwrwadztwa, co zwykle okrela si greckim terminem tetrarchia, ale doszo do tego stopniowo i nigdy nie byo mowy o rzeczywistym podziale imperium. Chodzio raczej o rozoenie odpowiedzialnoci za jego czci i uatwienie bezporedniego nadzoru. W 286 roku do godnoci augusta podniesiony zosta Maksymian. Mia on ten sam tytu co Dioklecjan, nie mg si jednak mierzy ze swym koleg autorytetem. Przejawiao si to nawet w przydomkach, jakie dodali do swych nazwisk. Dioklecjan zwa si Iovius, czyli Jowijski, od najwyszego bstwa Rzymu, Jowisza, Maksymian natomiast otrzyma cognomen Herculius, czyli Herkulijski. A jak wiadomo Herkules by synem Jowisza i tylko dziki bohaterskim czynom dosta si na Olimp. W 293 roku ci dwaj dobrali sobie modszych kolegw zwanych tytularnie cezarami. Przy Dioklecjanie zosta nim Gajusz Galeriusz, przy Maksymianie Gajusz Flawiusz Konstancjusz; utrzymali oni odpowiednio przydomki swych augustw: Iovius i Herculius. Mona by wic co najwyej mwi o podziale imperium na cz wschodni i zachodni; pierwsz wada Dioklecjan, drug Maksymian. Tylko ci dwaj wydawali oglne rozporzdzenia i podejmowali najwaniejsze decyzje, cezarowie jedynie wprowadzali w ycie ich wol, przede wszystkim za stali na stray najhardziej zagroonych granic. Wyznaczono pewne strefy wpyww. Dioklecjan rezydowa w bityskiej Nikomedii i zajmowa si sprawami Azji Mniejszej, Syrii, Palestyny, Egiptu. Jego cezar Galeriusz czuwa nad prowincjami bakaskimi, a sw siedzib mia w Sirmium nad Saw. Maksymianowi, przebywajcemu gwnie w Mediolanie, podlegaa Italia, kraje alpejskie, Hiszpania i pnocna Afryka, a Konstancjuszowi, ktrego rezydencj byo miasto Augusta Treverorum, czyli Trewir - Galia i Brytania. Mimo to imperium stanowio formalnie i faktycznie jedno, przed Dioklecjanem bowiem trzej pozostali kornie si chylili. Tetrarchowie poczyli si rwnie zwizkami rodzinnymi. Galeriusz rozwid si i polubi crk Dioklecjana, Waleri. Konstancjusz za rozsta si z Helen, ktra daa mu ju syna imieniem Konstantyn, i wzi za on

Teodor, pasierbic Maksymiana. Niezalenie od tego obaj cezarowie zostali adoptowani przez swych augustw, aby w przyszoci przej spadek polityczny jako ich synowie. A wic cezarowie byli formalnie i synami, i ziciami augustw! Podzia wadzy nie wynika ze strachliwej maodusznoci, jak to utrzymuje Laktancjusz. Przeciwnie, Dioklecjan postpi jak czowiek, ktremu chodzi nie o wasn chwa, lecz gwnie o dobro pastwa. To poprzedni cesarze zazwyczaj kurczowo trzymali wszystko w swym rku - i dlatego tak atwo i szybko tracili wszystko. Zreszt i wrd nich niektrzy podejmowali prby wsprzdcw, niekonsekwentne jednak i ograniczone. Dioklecjan natomiast wprowadzi system, dajc tym dowd wielkiego rozumu politycznego. Pokaza, e nie jest maostkowy i sta go na ryzyko. Poj, e imperium jest zbyt wielkie, aby jeden czowiek mg sprosta wszystkim obowizkom. Od dziesitkw lat cesarstwem wstrzsay bunty wodzw i namiestnikw prowincji, ludzi z reguy ambitnych i zdolnych, a majcych wojska pod swymi rozkazami. Sigali po wadz, poniewa nie uwaali si za gorszych od tych, ktrych okrzykny cesarzami armie w innych prowincjach. Naleao wic rozadowa te ambicje, dzielc si wadz z kilkoma ju niemal w pocztkach panowania. Jednoczenie w ten sposb uregulowana zostaa wana i zawsze rodzca konflikty sprawa nastpcw. Kady august mia dobiera sobie cezara, aby po dwudziestu latach przekazywa mu wadz i purpur, a ten z kolei powoywa wwczas nowego nastpc, ktry jako cezar u boku wadcy przygotowywaby si do roli augusta. System racjonalny, majcy dziaa konsekwentnie i niejako automatycznie, chronicy cesarstwo od wojen domowych, uzurpacji, wstrzsw, a take od przypadkowoci uzdolnie, ktr charakteryzuje si zasada dziedziczenia. Nie bra on tylko pod uwag pewnego drobiazgu: uomnoci, czy te przywary ludzkiej psychiki, ktra kae kademu czowiekowi przekazywa dziedzictwo zarwno ubogiej chaty, jak i paacu - wasnemu potomstwu. Nie wimy jednak zbytnio Dioklecjana, wsplna to bowiem cecha wszelkich reformatorw wszystkich epok, e nigdy nie dbaj o takie drobnostki, jak przyrodzone skonnoci czowiecze. Liczy si tylko zbawcza idea i doskonao wydumanego modelu. Z wprowadzeniem tetrarchii wizaa si te inna reforma, a mianowicie nowy podzia administracyjny. I znowu Laktancjusz ma racj twierdzc, e prowincje wwczas rozdrobniono, ale racja to tylko czciowa, gdy proces ten zacz si znacznie wczeniej, a Dioklecjan tylko przypieszy go i rozwin. Przed jego panowaniem prowincji byo mniej wicej 50, pniej za liczono ich ponad sto. Dlaczego sprawa sza w tym kierunku? Laktancjusz ma oczywicie odpowied gotow: aby terror sta si wszechobecny. Naprawd jednak chodzio gwnie o ukrcenie potgi namiestnikw oraz sprawiedliwe rozdzielenie zada midzy krainy cesarstwa; a take o to, by mieszkacy kadego regionu mieli atwiejszy dostp do orodkw administracji. Jednoczenie wszake dokonywa si proces jakby odwrotny:

organizowano po kilka prowincji w cao nowego typu, ktr zwano diecezj. Byo ich po sze w czci wschodniej i zachodniej. Te pozornie przeciwstawne posunicia stan si moe bardziej zrozumiae, jeli wskaemy, e tworzeniu u nas maych wojewdztw towarzyszy dno do formowania makroregionw. Na czele kadej diecezji sta wikariusz, czyli zastpca; zastpowa on bowiem prefekta pretorium. Tych ostatnich byo odtd czterech, po jednym u boku kadego augusta i cezara. A czy odpowiada prawdzie zdanie Laktancjusza, e kady z tetrarchw pragn mie armi liczniejsz od wojsk cesarzy poprzednich? Za Dioklecjana liczba jednostek taktycznych i oglna liczba ludzi pod broni wyranie wzrosy, ale na pewno nie czterokrotnie. Zreformowano natomiast w sposb zasadniczy struktur armii, opierajc si na pewnych pomysach z czasw cesarza Galiena. Dzieo to kontynuowali pniej nastpcy Dioklecjana, zwaszcza Konstantyn Wielki, trudno wic okreli precyzyjnie, jaki by w tym udzia kadego z owych cesarzy. Zaczto dzieli wojska na dwie kategorie. Pogranicznicy, zwani limitanei, stacjonowali na rubieach i stanowili obsad fortyfikacji granicznych, czyli limeus. Doborowe oddziay natomiast stay w gbi, skd mona byo przesuwa je swobodnie ku odcinkom zagroonym; zway si comitatenses, albowiem naleay do otoczenia wadcy, do jego comitatus. Pomys wprowadzenia owych dwch kategorii wynika z trafnej oceny sytuacji: zbyt dugie granice nie pozwalay na to, by obsadzi je rwnomiernie silnymi jednostkami, limitanei zatem mieli wytrzyma tylko pierwsze uderzenie i czeka na przyjcie armii polowej - comitatus. Ta reorganizacja okazaa si zbawienna. Utrzymano granice pastwa od Brytanii poprzez Ren i Dunaj a po Eufrat i katarakty Nilu oraz pustynie Afryki. Ludno umczonych prowincji odetchna, tym bardziej e w imponujcy sposb rozbudowano graniczne umocnienia. Ale nakadom na armie i fortyfikacje musia odpowiada wzrost wiadcze od teje ludnoci. Z tym poradzi sobie Dioklecjan wprowadzajc nowy system podatkowy, uwzgldniajcy ilo i jako ziemi oraz liczb rk do pracy, a take pogowie byda i rodzaj upraw. Podatek patny by gwnie w naturze, a wysoko wiadcze co 15 lat poddawano rewizji, przeprowadzajc spis i szacunek ziemi oraz spis uprawiajcej j ludnoci; bya to tak zwana indykcja. Spisu pierwszego, czyli pierwszej indykcji, dokonano w 297 roku. Ludno - wbrew temu, co mwi Laktancjusz - odczuwaa w system chyba jako ulg, gdy kryteria, cho surowe, byy jednak jasne, poprzednio natomiast panowaa dowolno zarwno co do wysokoci, jak i terminw wiadcze. Cesarz Dioklecjan myla zdumiewajco nowoczenie.

PODRE, CEREMONIA, CENY

Naiwnoci byoby sdzi, e ktokolwiek zdoa dokona rzeczywistych reform gospodarczych, ustrojowych, spoecznych i wydoby pastwo z gbokiego kryzysu w cigu kilku miesicy lub lat. Rekonwalescencja po cikiej chorobie jest zawsze procesem dugotrwaym - i tak byo w

staroytnoci, tak te si dzieje w wieku XX. Tote wszystkie ju omwione reformy wewntrzne Dioklecjana - oraz inne, ktre jeszcze przedstawimy - nie zostay przeprowadzone jednorazowo, nie byy wynikiem jednego aktu ustawodawczego, nie zawsze te miay takie skutki, jakich si spodziewano. Ale droga, na ktr wszed cesarz, wioda we waciwym kierunku, przesilenie nastpio, choroba mijaa. Naley rwnie pamita, e Dioklecjan przeistaczajc stopniowo struktur imperium nie traci te z pola widzenia - bo traci nie mg spraw zewntrznych. Przenosi si niezmordowanie do wci innych krain, zmaga si z ociennymi nieprzyjacimi, toczy boje u rnych granic. W latach 286-288 przebywa gwnie w prowincjach Wschodu, ale gdy tylko zawar tymczasowy ukad z krlem perskim, popieszy na zachd; tu udzieli pomocy swemu wspwadcy Maksymianowi, walczcemu w pnocnej Galii z uzurpatorem Karauzjuszem, i odpar Alamanw nad grnym Renem. W 289 roku pokona Sarmatw nad Dunajem, a w roku nastpnym musia znowu stan u granic wschodnich, ktrym zagraay arabskie plemiona wspomagane przez Persw; wtedy te osadzi na tronie Armenii krla Tirydatesa III. Zimowa w Sirmium nad Saw, a w 291 roku odby spotkanie z Maksymianem. Rok 292 by ciki; wypado najpierw odpiera Sarmatw nad Dunajem, a potem tumi wrzenie wzburzonej ludnoci nad Nilem. Cesarz udrczony cigym przerzucaniem si z jednego kraca imperium na drugi utworzy ostatecznie - jak bya ju o tym mowa - peny system tetrarchii: 1 marca 293 roku powoa dwch cezarw, Galeriusza i Konstancjusza. W 294 roku obchodzi w Nikomedii dziesiciolecie swego panowania. Wiosn 295 roku ruszy przez Azj Mniejsz i Syri do Egiptu, gdzie doszo do rebelii, ktrej przewodzi samozwaniec Domicjusz Domicjan, a po jego mierci Aureliusz Achilles. Powody owego buntu byy przede wszystkim gospodarcze, wadze rzymskie nakaday bowiem na urodzajny kraj szczeglnie due ciary. Aleksandri oblegano 18 miesicy i zdobyto j dopiero w pocztkach 297 roku - tylko dlatego, e udao si odci dopyw sodkiej wody. Przywdcw powstania cesarz ukara z ca bezwzgldnoci, nastpnie za przeprowadzi w Egipcie pewne reformy administracyjne i wojskowe. W tyme roku 297 i w nastpnym Dioklecjan i Galeriusz walczyli zwycisko przeciw Persom w Mezopotamii i w Armenii. Nieco wczeniej, bo zapewne w 296 roku, cezar Zachodu Konstancjusz usun samozwaczego wadc Brytanii Allektusa. Tak wic u schyku III wieku imperium dziki Dioklecjanowi i jego towarzyszom wadzy miao granice bezpiecznie i spokojne, wewntrz za nie byo adnych uzurpatorw sytuacja, jakiej nie pamitano od wielu lat. Odtd cesarz przewanie przebywa w Nikomedii, w Azji Mniejszej na wybrzeu Propontydy, czyli morza Marmara. Rozbudowa to miasto wspaniale. Owe wzgldy Dioklecjana pyny czciowo std, e wanie pod Nikomedi zosta wyniesiony na tron przez wojsko, czciowo za byy usprawiedliwione samym pooeniem miasta u granic Azji i Europy, przy morskim szlaku ku Morzu Czarnemu. Tak wic - fakt godny uwagi! zacz si dokonywa proces przenoszenia orodka imperium ku

prowincjom wschodnim. A niezbyt daleko od Nikomedii, lecz po stronie europejskiej, leao miasto Bizancjum; ju niedugo miao ono zmieni nazw i odegra wielk rol w historii. Jednake stolic pastwa by nadal tylko Rzym. Dioklecjan i wspwadca Maksymian usilnie dbali o jego uwietnienie. Odrestaurowano wic Forum Romanum, zniszczone przez wielki poar w 283 roku. Przy tyme Forum odnowiono dawn bazylik Julijsk oraz kuri, czyli sal posiedze senatu. Odbudowano teatr Pompejusza. Ulepszono wodocig zwany Aqua Marcia. Na wzgrzu awentyskim wzniesiono monumentaln fontann zasilan wodami trzech akweduktw, ktre tam miay swe ujcie. Najsawniejszym jednak dzieem Dioklecjana w Rzymie byy ogromne termy, czyli anie, noszce jego imi. Do dzi pozostay z nich imponujce resztki opodal gwnego dworca kolejowego, Stazione Termini. W jednej z sal mieci si od wiekw wspaniay koci renesansowy Santa Maria degli Angeli, inn cz zajmuj przebogate zbiory staroytne rzymskiego Muzeum Narodowego, jeszcze inn planetarium, a ogromna, pkolista exedra, czyli sala zebraniowa, przeksztacia si w plac noszcy do dzi nazw Piazza Esedra. Dzisiejsze jugosowiaskie miasto Split, tak masowo odwiedzane przez turystw, niejako gniedzi si w ruinach olbrzymiego kompleksu paacowego wznoszonego w cigu lat z woli cesarza. Zreszt sama nazwa Split jest tylko znieksztaceniem aciskiego Palatium - paac. To zamiowanie do ogromu, przepychu, blasku, tak uchwytne w architekturze tego okresu, znalazo te wyraz w rozwoju ceremoniau dworskiego, wzorowanego w duej mierze na perskim. Wadca wystpowa w szacie purpurowej, byszczcej zotem i drogimi kamieniami. Przed jego oblicze dopuszczano tylko najwyszych dostojnikw, w sali za czuwali nad porzdkiem i cisz specjalni urzdnicy; inni unosili w stosownym momencie zason, za ktr si znajdowa. Wszyscy, nawet czonkowie najbliszej rodziny, padali wwczas na kolana i kornie caowali rbek jego szaty. Ten akt hodu zwa si adoracj, adoratio, i mia charakter niemal religijny. Ju samo udzielenie audiencji, a tym bardziej zezwolenie na dotknicie szaty ustami, byo dowodem wielkiej aski. Podczas narad, nawet z urzdnikami najwyszej rangi, siedzia tylko cesarz, wszyscy inni stali z uszanowaniem. Dlatego te cesarska rada otrzymaa pniej, chyba ju po Dioklecjanie, nazw consistorium, od aciskiego wyrazu consistere sta wesp. Zamiast wic naszych posiedze byy postania, co na pewno wpywao na to, e wypowiadano si zwilej i bardziej rzeczowo. Na monetach widniej nawet takie wyobraenia: Dioklecjan i Maksymian siedz na krzesach, a bogowie Jupiter i Herkules stojc wkadaj im wiece na gowy. miertelni siedz w obliczu bstw stojcych! A przecie pierwsi cesarze z uszanowaniem wstawali przed senatem, a nawet przed poszczeglnymi senatorami. Obecni jednak wadcy uwaali si za czcigodniejszych nawet od bogw. Dbano te usilnie o to, aby nimb boskoci otacza wszystko co cesarskie. Coraz czciej do okrelenia spraw i rzeczy dotyczcych wadcy uywano sowa sacer, czyli wity. Byy wic wite zarzdzenia, wite podpisy, wite listy, wity paac, wita komnata, wita szczodrobliwo.

W cigu trzech pierwszych wiekw cesarstwa zachowywano przynajmniej pozory, e wadca to tylko najwyszy urzdnik rzeczypospolitej, gowa senatu, pierwszy z obywateli. Dlatego te przyjo si nazywa ten ustrj pryncypatem od aciskiego wyrazu princeps przywdca. Natomiast poczynajc od Dioklecjana mwi si o dominacie. Wyraz ten, pochodny od aciskiego dominus - pan, wskazuje, e cesarz sta si wadc absolutnym, ktry ju nie dba o adne preteksty i pozory. W istocie jednak panowanie Dioklecjana stanowio. tylko jakby ukoronowanie tendencji, ktre stopniowo narastay ju znacznie wczeniej. Rwnie w ceremonia dworski - sam przez si moe nie tak istotny, ale bdcy przecie symbolem gbszych zjawisk - wyksztaci si za poprzednich cesarzy. Strj, adoracja, nimb boskoci - wszystkie te elementy kultu osoby panujcego wystpoway, cho w rnym stopniu, ju w cigu III wieku, a sporadycznie nawet wczeniej. Zasug Dioklecjana byo ujcie owych zacztkw i prb w pewien system. Jednake panujcego otaczali nie tylko dworacy. Ceremonia by tylko majestatyczn fasad majc budzi korny strach i uwielbienie w ludziach patrzcych z zewntrz. Waciwym natomiast mzgiem imperium i miejscem rzeczywistej pracy cesarza byy rozliczne sekretariaty i urzdy, cywilne i wojskowe, zwane officia; ich kierownicy stale przebywali w paacu. Wszystkie istotne decyzje zapaday w trakcie narad z owymi wysokimi urzdnikami. Nosili oni tytu komesw, od wyrazu comes, towarzysz, byli bowiem towarzyszami wadcy w jego pracach. Potem ju za nastpcw Dioklecjana tytuu udzielano tak hojnie, e powstay trzy kategorie komesw. Wyraz ten yje do dzi w jzykach romaskich, na przykad we francuskim comte, jako okrelenie wysokiego stopnia szlachectwa. Niezmordowana dziaalno cesarza i jego wsppracownikw obejmowaa wszystkie dziedziny ycia spoecznego. Postanowi te - jak niektrzy wadcy przed nim i bardzo wielu po nim - kierowa gospodark za pomoc zarzdze odgrnych. W szczeglnoci pragn otoczy opiek warstwy najsabsze, ukrci spekulacj, unormowa ceny i pace. Temu miaa suy duga i bardzo dokadna taryfa cen maksymalnych za towary i usugi. Zostaa opublikowana w 301 roku, a dziki napisom zachoway si obszerne jej fragmenty; przede wszystkim za wstp, niezmiernie pouczajcy. Czy jest kto o tak stpiaym sercu i tak pozbawiony ludzkoci, e nie dostrzega powszechnej samowoli w oznaczaniu cen w wielkim i drobnym handlu? I e wyuzdana dza grabiey nie daje si uagodzi ani obfitoci rzeczy, ani urodzajem lat? Tym powodowani postanowilimy ustanowi nie ceny na towary - bo takie zarzdzenie byoby niesuszne wobec faktu, e niekiedy wiele prowincji chlubi si szczciem upragnionej tanioci - lecz granic cen, aby w razie pojawienia si fali droyzny chciwo, ktra nie zna umiaru, znalaza kres w granicach naszego rozporzdzania oraz w wytycznych prawa. Jest wic nasz wol, aby ceny, ktre podaje spis zaczony, byy przestrzegane w caym naszym pastwie i by wszyscy wiedzieli, e ich przekracza nie wolno. Przy tym jednak nie usuwa si

bynajmniej bogosawiestwa tanioci w tych miejscowociach, gdzie panuje obfito towarw. Postanawiamy zarazem, e kto by wbrew brzmieniu tego edyktu postpi zuchwale, ma by karany mierci. Niech nikt nie uwaa tego wymiaru kary za srogi, skoro z atwoci moe si uchyli od niebezpieczestwa przestrzegajc miary. Od kary i ten nie bdzie wolny, kto by majc artykuy potrzebne do ycia czy te do uytku pragn je ukry po ogoszeniu edyktu; w takim wypadku kara powinna nawet by srosza, poniewa powodowanie braku towarw na rynku jest ciszym przestpstwem ni samo naruszanie zarzdze. Odwoujemy si wic do sumienia wszystkich, aby przestrzegali z yczliwym posuszestwem i z naleyt pilnoci tego postanowienia, ktre suy dobru ogu. Tym bardziej e ma ono na celu przyj z pomoc nie pojedynczym miastom, ludom i prowincjom, ale caemu wiatu, na ktrego zgub zaciekle dziaa nadzwyczaj maa garstka ludzi powodowanych chciwoci; garstka, ktrej nie nasyci i nie zagodzi ani obfito wszystkiego w naszych czasach, ani nawet bogactwa, stanowice cel jej wysikw. Po tym ojcowskim upomnieniu nastpuje duga lista towarw i usug; maksymalne ceny i pace podane s w denarach. Chodzi w tym wypadku o jednostk obliczeniow, a nie obiegow, o niewielkiej zreszt, jak zobaczymy, wartoci. Czsto spotykany od czasw Aureliana tzw. nummus, maa monetka z brzu, ledwie kpana w srebrze, odpowiadaa nominalnie piciu denarom. Zreszt sam Dioklecjan przeprowadzi rwnie reform monetarn. Zwikszy liczb mennic, wybija pienidze zote, srebrne, brzowe. Aureus way nieco ponad 5 gram zota, argenteus ponad 3 gram srebra, moneta za z brzu pocztkowo 10 gram, pniej znacznie mniej. T ostatni okrela si czsto w numizmatyce mianem follis, chyba niesusznie. Wiadomo w kadym razie, e w czasach pnego cesarstwa ze wzgldu na nik warto monet z brzu czsto pakowano je w worki i tak pacono - pikny przejaw inflacji; a wyraz follis znaczy po acinie wanie worek. Nas interesuj jednak przede wszystkim relacje cen i pac, a nie bezwzgldna warto umownego denara. Na przykad funt misa wieprzowego kosztowa 12 denarw, woowego - 8, para dobrych butw mskich - 120, trzewikw damskich - 60. Za 10 ogrkw miano paci 4 denary, tyle samo za 10 jabek pierwszego gatunku; maksymalna cena jajka - 1 denar. Najprzedniejsze gatunki wina - 30 denarw za sextarius (nieco ponad p litra), najlichsze za - 2 denary. Robotnik rolny mia za otrzymywa za dzie pracy 25 denarw i utrzymanie, murarz - 50 i utrzymanie, poganiacz osw - 25 i utrzymanie; malarz pokojowy - 75 i utrzymanie; fryzjer za strzyenie - 2 denary. Nauczyciel czytania i pisania - 50 denarw miesicznie od ucznia; gimnastyki - tyle; rachunkw - 75; stenografii - 75; architektury - 100; literatury - 200; geometrii - 200; retoryki - 250. A wic nauczycieli nawet najwyszych kategorii wynagradzano marnie. Retor majcy tylko dziesiciu uczniw otrzymaby miesicznie niewiele wicej ni trzykrotny zarobek poganiacza osw, ktremu ponadto

zapewniano caodzienne utrzymanie. Ale historia zna wiele epok, kiedy nauczanie byo powszechne i oficjalnie powaane, pobory za nauczycieli skandalicznie niskie - na poziomie zarobkw wanie tych, ktrzy poganiaj osy. Intencje cesarza, jak wynika z cytowanej przedmowy, byy godne wszelkiej pochway. Jednake rezultaty okazay si opakane, i w tym ma racj Laktancjusz, surowy krytyk Dioklecjana. Nie pomogy najbezwzgldniejsze kary - ustawy nie przestrzegano. Handel zstpi w podziemia, rozkwity spekulacje, szerzya si korupcja aparatu urzdniczego. A tymczasem na rynku brak towarw dawa si we znaki jeszcze dotkliwiej ni poprzednio. Ustawa, cho oficjalnie nigdy i przez nikogo nie anulowana, zmara powoli mierci naturaln. Bya szlachetna w zaoeniach, nie liczya si wszake zupenie z dwoma drobiazgami: z realiami gospodarki i ze skonnociami psychiki ludzkiej.

MANICHEJCZYCY
W dniu 31 marca 297 roku, a wic wkrtce po stumieniu buntu w Aleksandrii, ukaza si edykt cesarski, ktrego tre zasadnicz - po usuniciu retorycznych ozdb i powtrze - przytaczamy poniej. Zdarza si, e gboki pokj zachca ludzi, aby przekraczali miar, ktr wyznaczya natura. Wprowadzaj wtedy cakowicie bezsensowne i wrcz odpychajce rodzaje wierze, a lekko traktujc swj bd pocigaj za sob rzesze innych. A przecie bogowi niemiertelni raczyli sprawi w swej opatrznoci, e myl i dziaalno wielu znamienitych, mdrych mw przeszoci wyprbowaa i ustanowia, co dobre i prawdziwe. Temu nie wolno si sprzeciwia i opiera. Nowe wierzenia nie powinny zwraca si przeciw starym. Najwiksz bowiem zbrodni jest gani to, co ustanowili i okrelili ju przodkowie, a co wci zachowuje sw warto. Dlatego dokadamy wszelkich stara, aby ukara zatwardzia przewrotno ludzi niegodziwych, to jest tych, ktrzy przeciwstawiaj nowe wyznania starym wierzeniom, a na podstawie dowolnego osdu odtrcaj dawny dar bogw. Manichejczycy przybyli do nas od Persw, wrogiego nam ludu, w czasach ostatnich; przybyli jako nowe i niezwyke cudactwo. Popeniaj wiele zbrodni. Wprowadzaj zamieszanie wrd ludu i wyrzdzaj ogromne szkody w miastach. Naley si obawia, e z biegiem czasu bd usiowali zatru ludzi niewinnych, to jest nard rzymski, skromny i spokojny, oraz cay nasz wiat, jadem przekltych obyczajw i wstrtnych praw perskich. Tote rozkazujemy, by ogie pochon przywdcw manichejskich i ohydne ich pisma. Wyznawcy, gdyby zachowywali si krnbrnie, niech zapac za to gow; ich majtki przejmie skarb pastwa. Jeli jacy urzdnicy lub znamienitsi obywatele przycz si do bezecnej, nienawistnej i niesychanej sekty i nauki Persw, utrac majtek na rzecz skarbu, sami za bd zesani do kopal. Zaraz niegodziwoci naley z korzeniami wykarczowa z najszczliwszego naszego wieku! Kim byli manichejczycy? Z jakich powodw cesarz atakuje ich tak gwatownie? Na czym polegay ich rzekome zbrodnie? Mani urodzi si

okoo 215 roku w Babilonii. Pochodzi z arystokratycznego rodu iraskiego. Jego ojciec ywo interesowa si sprawami religii i moe nawet zwiza si z ktr ze wsplnot gnostycznych. Greckim wyrazem gnosis, czyli poznanie, okrela si synkretyczny prd religijny, ktry powsta w pocztkach naszej ery i mia rzesze zwolennikw, cho nigdy nie wyksztaci si w zwarty system wyznaniowy i nie utworzy adnej organizacji. Nauki gnostykw byy zgodne midzy sob tylko w samym jdrze: drog do zbawienia mona osign jedynie przez mistyczne poznanie ostatecznej, boskiej Prawdy. Okoo 240 roku Mani odby podr do Indii, gdzie zetkn si z buddyzmem. Potem wrci do ojczyzny. Wiernie suy wielkiemu krlowi Persw Szapurowi I i chyba nawet piastowa wysok godno podczas wyprawy przeciw rzymskiemu cesarzowi Walerianowi; zakoczya si ona, jak pamitamy, wietnym zwycistwem Persw i pojmaniem wadcy imperium. Ale moe ju wtedy Mani zacz rozwija dziaalno misyjn, sta si bowiem twrc nowej religii, ktra czya elementy wierze iraskich z mistyk gnostykw oraz z pewnymi pogldami chrzecijan. We Wszechwiecie trwa - gosili manichejczycy - nieprzerwana walka wiata i Ciemnoci. Rozgrywa si ona rwnie w kadym czowieku, gdy w jego umyle zamknite s czstki wiatoci, ukradzione i uwizione w materii przez szatana. Obowizkiem naszym jest dopomc owym elementom Jasnoci i Dobra, by osigny wyzwolenie. W tym celu naley prowadzi zbony tryb ycia i stosowa praktyki ascetyczne. Prorocy - Budda, Jezus, sam Mani - wanie po to si pojawiaj, aby wci na nowo wskazywa ludzkoci prawd. Pocztkowo w Persji odnoszono si do dziaalnoci Maniego do tolerancyjnie, pniej jednak zosta on uwiziony i ponis, jak si wydaje, mier mczesk. Jego wszake nauki szerzyy si szybko, take w granicach imperium rzymskiego. To musiao wywoa zaniepokojenie wadz, podejrzewano bowiem, e manichejczycy s organizacj na usugach obcego mocarstwa i prowadz dziaalno szpiegowsk oraz wywrotow. Tote gdy w 297 roku doszo do konfliktu z Persj, macierz manicheizmu, powzito najostrzejsze rodki represyjne. Ale przeladowania nic nie day. Religia ta, cho ograniczona, przetrwaa w niejednym orodku. W kilkanacie lat po edykcie Dioklecjana pisarz chrzecijaski, Euzebiusz z Cezarei, skary si, e manicheizm wci yje. Sowa jego w tej sprawie wykazuj zadziwiajc zbieno z pogldami cesarza. Mani by barbarzyc w mowie i obyczaju, a w istocie by te optany i szalony; takie rwnie byy zamysy jego. Faszywe i bezbone zasady pozbiera i poata z niezliczonych herezji, rwnie bezbonych, a ju dawno wygasych, i z Persji wyla je na nasze kraje jakby miercionon trucizn. Mona by mniema czytajc te wywody, e cesarz i chrzecijanie byli wwczas sprzymierzecami. Tak - ale tylko wobec wsplnego wroga. Wnet za miao doj midzy nimi do otwartego konfliktu.

WIELKIE PRZELADOWANIA
Dioklecjan, wierny i praktykujcy wyznawca starej religii, nigdy nie skpi bydlt otarzom wity, kapani za i wrbici tumaczyli mu, jak ofiary zostay przyjte. Jednakowo - pisze Laktancjusz, czowiek tamtych czasw - niektrzy spord jego suby znali ju naszego Pana. Ci asystujc przy ofierze uczynili na swych czoach znak niemiertelny. Sprawi on, e ze duchy pierzchy i ofiara si nie udaa. Gwny haruspeks Tages - to wci relacja Laktancjusza - oznajmi wwczas, e ofiary nie daj odpowiedzi, poniewa w ceremonii uczestnicz ludzie niewierzcy. Szalejcy z gniewu Dioklecjan rozkaza, by wszyscy w paacu zoyli ofiary pod grob chosty. Opowie ta wanie dziki swej szczerej naiwnoci daje znakomity wgld w mentalno ludzi tamtej epoki. Nie ma powodu wtpi, e takie wydarzenie istotnie si rozegrao. W czasie skadania ofiar kto z obecnych si przeegna, co dostrzegli i na swj sposb wyzyskali kapani. Zakrzyknli, e ofiara jest niewana, przeszkadzaj bowiem w jej spenieniu wrogowie bogw. Obie strony - to naley podkreli - traktuj wierzenia i moliwoci przeciwnika z ca powag. Chrzecijanie, wrd nich take uczony Laktancjusz, wcale nie przecz, e pogascy kapani potrafi rozpoznawa przyszo; uwaaj jednak, e moce, ktre su wrbitom, s ze, demoniczne. I na odwrt - wrbici przypisuj obecnoci chrzecijan zgubny wpyw na przebieg ceremonii. A wic jedni i drudzy stawiaj si na tej samej paszczynie i walcz t sam broni. Cay problem sprowadza si do tego, czyi opiekunowie s dobrzy i prawdziwie silni, nikt bowiem nie neguje, e istniej oni realnie. Cesarz, cho bardzo wzburzony, na razie ograniczy si tylko do rozkazu, by dworzanie i onierze zoyli ofiary na otarzach bogw. Potem wadca wyjecha do swej ulubionej siedziby, do Nikomedii, gdzie spdzi zim z 302 na 303 rok. Przyby tam rwnie jego cezar, Galeriusz. Przez cay ten czas w paacu odbyway si poufne narady. Podobno ich przedmiotem bya polityka wobec chrzecijan. Dioklecjan - jak utrzymywano opiera si stanowczo naleganiom Galeriusza, bezwzgldnego i krwioerczego przeciwnika nowej religii, ostatecznie jednak musia mu ustpi; tak przynajmniej przedstawia to Laktancjusz. Nigdy nie bdziemy mogli stwierdzi, e wina za rozptanie przeladowa chrzecijan obarcza gwnie Galeriusza. Sam Dioklecjan by z pewnoci niechtny tej religii, jak w ogle wszelkim nowinkom i organizacjom wymykajcym si spod kontroli pastwowej, co wyoy z ca otwartoci we wstpie do edyktu przeciw manichejczykom. Uwaa te, e naley konsekwentnie usuwa z ycia spoecznego wszystko, co grozi starorzymskim ideaom i tradycjom oraz zwartoci pastwa. Ewentualne naciski Galeriusza mogy tylko doda mu odwagi i przypieszy wszczcie akcji. O pierwszym brzasku 23 lutego 303 roku przed budynkiem kocioa w Nikomedii zjawi si prefekt pretorianw wraz z wyszymi oficerami i

urzdnikami skarbowymi. Wyamano bramy i wdarto si do rodka. Szukano najpierw posgw i obrazw, ale chrzecijanie jeszcze si wwczas obywali bez tego rodzaju przedmiotw kultu - i bardzo si tym szczycili. Znaleziono natomiast i od razu spalono ksigi liturgiczne, pozwolono te grabi ruchomoci kocielne. Potem pretorianie zrwnali z ziemi ca budowl, bardzo okaza. W dniu nastpnym, a wic 24 lutego, ukaza si na murach Nikomedii edykt w sprawie chrzecijan, a jego odpisy docieray do odleglejszych prowincji w cigu marca i kwietnia. Gwne postanowienia, jak moemy je odtworzy na podstawie rnych wzmianek, byy tej treci: wszystkie budynki kocielne naley zburzy, a pisma wite wyda wadzom i spali; chrzecijan usuwa si z urzdw, ludzie stanu wyszego strac przywileje, jeli bd wierni nowej religii; aden chrzecijanin nie moe wystpowa przed sdem, nawet gdyby spotkaa go osobista krzywda. Edykt nie przewidywa kary mierci za przynaleno do gminy chrzecijaskiej, ustawodawcom chodzio tylko o zniszczenie organizacji i o zastraszenie jej czonkw, a nie o ich fizyczn likwidacj. Ju wprawdzie 24 lutego wykonano w Nikomedii wyrok mierci na chrzecijaninie, popeni on jednak czyn oboony kar najcisz w kadym wypadku, omieli si bowiem zerwa edykt cesarski i potarga go miejc si szyderczo; nawet Laktancjusz nie pochwala tego wystpku wspwyznawcy. Kara bya surowa: przestpca zosta spalony ywcem. Potem w odstpie pitnastodniowym wybuchy w paacu w Nikomedii dwa poary. Podejrzewano oczywicie, e tak mszcz si chrzecijanie, ale dochodzenia nie wykazay niczego. Galeriusz wszake opuci miasto zarzekajc si, e nie chce mierci w pomieniach. Dioklecjan natomiast wyadowa swj gniew na wszystkich, a zwaszcza na najbliszych, podejrzewa bowiem cae otoczenie. Ofiary bogom musiay zoy nawet jego ona Pryska i crka Galeria Waleria. Co jeszcze nie oznacza, by byy one chrzecijankami, mogy wszake okazywa pewn sympati przeladowanym. Wielu chrzecijan natomiast znalazo si wrd niewolnikw i wyzwolecw. Ci ponieli mier. Oczywicie pojmano te i stracono duchownych w Nikomedii. We wszystkich wityniach zasiedli sdziowie, a ludno musiaa w ich obecnoci oddawa cze bstwom. Odpowiednie zarzdzenia wysano rwnie do augusta Zachodu, to jest Maksymiana, i do jego cezara, Konstancjusza. Ten pierwszy wykona je do dokadnie, Konstancjusz natomiast ograniczy si do zburzenia budynkw kocielnych. Pniej bardzo go chwalono za t powcigliwo, jako cichego poplecznika nowej religii, jednake rzeczywisty powd by inny: w Galii i w Brytanii chrzecijastwo nie miao tylu zwolennikw, ilu na Wschodzie, tote nasilenie akcji represyjnych mogo by sabsze. Wiosn 303 roku wybuchy rozruchy w Syrii, wywoane zapewne trudn sytuacj gospodarcz i nieurodzajem. Ale poniewa byo tam wielu chrzecijan, ich przede wszystkim oskarono o spowodowanie zamieszek. W zwizku z tym wydano nowy edykt cesarski, nakazujcy uwizienie kapanw chrzecijaskich w caym imperium. Wreszcie jesieni tego roku Dioklecjan w trzecim edykcie ogosi, e wszyscy, ktrzy porzuc chrzecijastwo, zostan uwolnieni, oporni natomiast mog by

torturowani. Poniewa w wielu okrgach wizienia byy przepenione, namiestnicy przyjli edykt z ulg i stosowali jego postanowienia bardzo liberalnie. Z lku przed torturami zaamao si mnstwo uwizionych, innych za si przymuszono do wykonania odpowiednich obrzdw. Wadze staray si unika krwawych przeladowa, jednake wielu chrzecijan wrcz pragno mczestwa - cho tak postaw potpiay nawet niektre synody, namiestnicy za gotowi byli zadowoli si nawet pozorem ustpstwa. Sam Euzebiusz z Cezarei, wiadek przeladowa na terenie Palestyny, podaje znamienne przykady. Niektrych chrzecijan, powiada, si cignito do zoenia ofiar - i potem zaraz ich wypuszczano, cho w istocie ofiary nie zoyli. O innych znowu rozgaszano, e zastosowali si do dania, a jeli temu nie zaprzeczyli, natychmiast ich zwalniano. Byli jednak tacy, ktrzy nawet torturowani nie chcieli pokoni si bogom; tych, omdlaych z blu, wleczono tam, gdzie ju znajdowali si ci, ktrzy ofiar zoyli. Jeli taki wanie przebieg miaa akcja przeladowa, to liczba zamczonych nie moga by zbyt wielka. Na przykad w Palestynie w latach 303-305 ponioso mier 12 osb, ktre zreszt niemal domagay si mczestwa. Edykty przeciw chrzecijanom formalnie obowizyway wprawdzie przez osiem lat, czyli do 311 roku, ale w rzeczywistoci represji karnych nie stosowano systematycznie i w tym samym stopniu nasilenia. Istniay te rnice lokalne. Na obszarze caego imperium zapacio wtedy yciem za swe przekonania kilkaset osb; byli to przewanie kapani. Naley take pamita, e tortury, jakim ich poddawano, w ustawodawstwie rzymskim nakazywane byy wobec wszystkich wystpujcych przeciw wadzy, nie wymylono ich specjalnie dla chrzecijan. Trzeba rwnie wzi pod uwag, e obraz wczesnych wydarze jest niepeny, znamy bowiem relacje z jednej strony - wanie przeladowanej, a ta z oczywistych wzgldw pragna przedstawi cierpienia wiernych w barwach jak najczarniejszych oraz zwielokrotni liczb mczennikw. Pewne jest natomiast - wynika to bezporednio z rnych wypowiedzi pisarzy kocielnych, porednio za z dalszego biegu wypadkw - e liczba odstpcw od wiary bya ogromna, a znaleli si wrd nich nawet biskupi, co z kolei stworzyo pniej wielki problem moralny i doprowadzio do rozamw wewntrz Kocioa.

ABDYKACJA
Jesieni 303 roku zbliaa si dwudziesta rocznica objcia wadzy przez Dioklecjana (wliczajc rzymskim zwyczajem rok 289 jako pierwszy). Gwne uroczystoci rozpoczy si w Rzymie 20 listopada, a zaszczyci je obecnoci sam cesarz. Potem przez cay miesic a do 20 grudnia odbyway si igrzyska, przedstawienia, zabawy. Dioklecjan jednak okaza si niezbyt hojny, w kadym za razie nie tak, jak spodziewa si tego lud stolicy imperium. Cesarz niezbyt zadowolony z przyjcia go przez Rzymian wyjecha std jeszcze przed 20 grudnia, cho rozpoczynaa si

surowa zima, pada nieg i deszcz. Nowy rok powita w Rawennie. Potem, jak przed laty, przeprowadzi inspekcj prowincji naddunajskich. Utrudzony podr i chodami nabawi si choroby - lekkiej, lecz chronicznej, tote stale noszono go w lektyce. Tak mino lato 304 roku. Do Nikomedii wadca wrci ju powanie chory. Mimo to jeszcze pokaza si publicznie, aby dokona dedykacji cyrku, ktry zbudowa w tym miecie; od wita Dwudziestolecia min ju rok. Potem zasab i bagano bogw, by utrzymali go przy yciu. 13 grudnia zapanowaa w paacu aoba, a nad caym miastem ciya cisza przeraenia. Opowiadano szeptem, e cesarz nie tylko zmar, lecz ju zosta pogrzebany. Niespodziewanie dnia nastpnego rozesza si wiadomo, e yje; oblicza dworzan znowu promieniay radoci. Niektrzy wszake podejrzewali, e to nieprawda i e ukrywa si mier Dioklecjana, pki nie przybdzie Galeriusz, a to z obawy, by wojsko nie dokonao przewrotu i nie obwoao augustem kogo innego. Jednake 1 marca 305 roku Dioklecjan pojawi si publicznie. Zaledwie mona go byo rozpozna, tak by wycieczony dugotrwa chorob, po owym za krytycznym dniu, 13 grudnia, odzyska siy tylko czciowo, sta si te bardzo pobudliwy nerwowo. Wkrtce potem przyby do Nikomedii Galeriusz. 1 maja na rwninie pod miastem, z ktrej wyrasta niewielki wzgrek, odby si wiec onierski. Przed frontem zbrojnych oddziaw i legionowych znakw stanli na trybunie wadcy oraz dostojnicy. Zabra gos Dioklecjan. Mwi ze zami w oczach. Stwierdzi, e jest chory i potrzebuje wytchnienia po tylu trudach, dlatego pragnie przekaza wadz w modsze rce. Zdj swj purpurowy paszcz i narzuci go Galeriuszowi, ktry w ten sposb sta si augustem, a sam Dioklecjan prywatnym czowiekiem, zwykym miertelnikiem. Gdy zstpiono z trybuny, niedawny pan imperium wsiad na prosty wz i skierowa si do swej ojczyzny, do Dalmacji. Nadal jednak, cho formalnie nic ju nie znaczy, otacza go nimb majestatu, nadal te zachowa ogromny autorytet; wtedy nawet, gdy w swym paacowym ogrodzie Salony zajmowa si hodowl jarzyn.

XLVI

MAKSYMIAN HERAKLIUSZ

---oOo---

(MARCUS AURELIUS VALERIUS MAXIMIANUS)

Urodzony przed 250 rokiem. Zmar w 310 roku. Panowa od wiosny 285 roku jako cezar Dioklecjana, a od wiosny 286 roku wesp z nim jako august - Imperator Caesar Marcus Aurelius Valerius Maximianus Augustus Heraculius - do 1 maja 305 roku. Powrci do wadzy w latach 307-308.

Laktancjusz, wspczesny wydarzeniom i wielokrotnie ju tu cytowany,

wydaje taki sd o Maksymianie, ktry jako wspwadca Dioklecjana mia piecz nad prowincjami zachodnimi. C mam rzec o bracie Dioklecjana, Maksymianie, ktry otrzyma przydomek Herkulijskiego? Ot ci dwaj nie rnili si niczym. Nie mogliby zreszt nigdy zwiza si przyjani tak wiern, gdyby nie identyczno ducha, tosamo myli i pragnie, zgodno pogldw we wszystkim. Odbiegali od siebie w tym tylko, e Dioklecjan by bardziej chciwy, lecz i bardziej trwoliwy, podczas gdy Maksymian, mniej zachanny, wykazywa wicej zapau - oczywicie wcale nie do tego, by czyni dobrze, lecz do wszelkiego za. Mia pod bezporednim wadaniem stolic imperium oraz Itali, a take prowincje najbogatsze, to jest Afryk i Hiszpani, nie musia wic tak pilnie jak Dioklecjan czuwa nad stanem skarbu, skoro mia do dyspozycji mnstwo wszelkich majtnoci. A gdy tylko zaczynao brakowa pienidzy, byli przecie w zasigu rki najbogatsi senatorzy. Jake atwo mg oskara ich przez podstawionych donosicieli, e knuj spiski antypast-

wowe! W ten sposb, by rzec obrazowo, ustawicznie upiono najwietniejsze gwiazdy senatu, a okrutny skarbiec Maksymiana zawsze opywa w dobra krwi splamione. Podliwo tego potwora zwracaa si nie tylko ku mczyznom, co jest wstrtne i godne przeklestwa, lecz kazaa mu rwnie gwaci crki najwybitniejszych osobistoci. Gdziekolwiek si zjawi podczas swych podry, natychmiast dostarczano mu dziewczta wyrwane z obj rodzicw. Uwaa, e jego osobiste szczcie oraz bogosawiestwo rzdw na tym si zasadzaj, by niczego nie odmawia swej podliwoci i zbrodniczej rozpucie. Tyle Laktancjusz. Jest to z ca oczywistoci obraz zaprawiony jadem nienawici, cho moe w jakiej mierze prawdziwy. Naley pamita, e w owych czasach oskarano wadcw o zwyrodnienia seksualne czsto i atwo, stao si to nawet jakby nieodzownym rysem portretu tyrana, wywoujcym oburzenie i potpienie - a wiarygodnoci nie sposb byo sprawdzi. W tym jednak wypadku opini Laktancjusza zdaje si potwierdza inna charakterystyka, przekazana w pniejszym, anonimowym dzieku aciskim, podajcym skrtow histori cesarzy a po Teodozjusza wcznie; jest to tak zwana Epitome de Caesaribus. Czytamy tam: Aureliusz Maksymian, z przydomkiem Herkulijski, z natury dziki, poncy dz, umysu ograniczonego, pochodzenia wiejskiego z Panonii; jeszcze i teraz niezbyt daleko od Sirmium wida paac zbudowany w miejscu, gdzie jego rodzice pracowali jako najemnicy. Sub w wojsku zacz Maksymian jako prosty onierz. Walczy w rnych krainach - nad Dunajem, Renem, Eufratem, w Brytanii - za panowania Aureliana i Probusa. Awansowa do stopni dowdczych. Wtedy te, w czasie owych walk i wypraw, pozna Dioklesa, pniejszego Dioklecjana. Zwizali si przyjani tym atwiej, e obaj byli krajanami pochodzili z terenw dzisiejszej Jugosawii - mieli podobne, to jest niskie pochodzenie spoeczne, i tak samo obrali karier wojskow, zaczynajc j od stopni najniszych. Wanie ta przyja zadecydowaa o wietnoci dalszych losw Maksymiana. Dioklecjan mianowicie dobrze pozna i oceni jego waciwoci, a wic talenty dowdcze i organizatorskie, lojalno i energi, ale te niewielkie moliwoci umysowe; by to, krtko mwic, wietny wykonawca cudzych pomysw, uzdolniony pomocnik. Tote wiosn 285 roku, gdy tylko Dioklecjan pokona Karynusa, stajc si w ten sposb jedynym panem imperium, mianowa wanie Maksymiana cezarem i wysa go natychmiast do Galii, aby stumi tam powstanie ubogiej ludnoci wiejskiej, tak zwanych bagaudw, przeciw wielkim wacicielom ziemskim. W rok pniej otrzyma Maksymian tytu augusta, wadz trybuna ludowego i godno kapana najwyszego, a take przydomek Herculius, Herkulijski, sta si wic formalnie wspwadc pastwa, ustpujc Dioklecjanowi tym tylko, e tamten mia przydomek Iovius, Jowijski. Imperium jednak nie zostao podzielone, cesarze mieli tylko inne tereny dziaania, faktycznie za o sprawach najistotniejszych decydowa nadal tylko jeden, Dioklecjan, pewien cakowitej lojalnoci swego modszego brata - bo tak go nazywa. Po stumieniu ruchu bagaudw Maksymian musia odpiera germaskie plemiona Burgundw, Alamanw i Herulw, wci wdzierajce si do

Galii. Wojownicy germascy stanli pod samym Trewirem dokadnie 1 stycznia 287 roku, gdy Maksymian uroczycie obejmowa w tym miecie swj pierwszy konsulat. Ale jeszcze w tym roku i w nastpnym cesarz przekroczy dla postrachu Ren, zmusi do ulegoci krla Frankw, a u wybrzey morskich pokona piratw saskich. Tymczasem w toku tych pomylnych walk niespodziewanie pojawio si nowe niebezpieczestwo wewntrzne. Oto niejaki Mauzeusz Karauzjusz, obywatel rzymski rodem z wybrzey dzisiejszej Belgii, ktry poprzednio odznaczy si w starciach z bagaudami, a na morzu i eglarstwie zna si doskonale - za modu bowiem suy na statkach jako sternik - otrzyma od Maksymiana zadanie zorganizowania floty i odpierania pirackich napaci. Wywiza si z tej misji dobrze. Przywrci w duym stopniu bezpieczestwo nadmorskiego pasa od Armoryki po ujcie Renu, zdoby wiele okrtw barbarzycw. Rycho jednak powstao podejrzenie, e tylko cz upw zwraca poszkodowanym i skarbowi pastwa, a reszt po prostu przywaszcza. Ba, kryy nawet pogoski, e niekiedy umylnie przepuszcza piratw, aby pniej atakowa ich powracajce, obadowane zdobycz okrty; tak wic bogaci si - jeli byo to prawd - obrabowujc bezporednio piratw, porednio wszake sam ludno. Jak byo w rzeczywistoci - ani wtedy, ani te dzi nikt by doj nie mg. W kadym razie Maksymian uwierzy oskareniom i gotw by ukara dowdc floty mierci jako przeniewierc i zdrajc. Ten dowiedzia si wszake w por i wybra jedyn pozosta mu drog ratunku - rebeli. Karauzjusz na czele swej floty popyn do Brytanii, okrzykn si cesarzem - byo to w 286 roku - przecign na swoj stron stacjonujce tam wojska i szybko zawadn ca rzymsk czci wyspy nie napotykajc prawie adnego oporu. Mia te w swym rku pewien obszar pnocnej Galii wraz z obecn Boulogne; wtedy dolne miasto zwao si Gezoriakum (Gesoriacum), grne za Bononia, i to ostatnie, jak si zdaje, pozostao wierne Maksymianowi nawet w tej niezwykej sytuacji. W kadym razie majc flot i panujc na morzu Karauzjusz czu si zupenie bezpieczny. Wybija nawet wasne monety i tytuowa si w 287 roku Imperator Caesar Marcus Aurelius Mausaeus Carausius Augustus. Fakt, e Brytania tak atwo poddaa si Karauzjuszowi, musia mie oczywicie przyczyn. Bya to pierwsza od lat prawie stu, to jest od czasw Klodiusza Albina, udana i dugotrwaa prba rzeczywistego, cho nie formalnego oderwania si od imperium i usamodzielnienia si wyspy. Jej ludno, a nawet wojska i administracja przeszy na stron samozwaca niewtpliwie dlatego, e miay powane pretensje wobec rzdu centralnego: o lekcewaenie i zaniedbywanie spraw tych peryferyjnych, pnocnych prowincji, o nieskuteczn ich obron, o wyciganie z nich tylko korzyci. Pretensje suszne lub nie, nikt tego dzi nie wyway, w kadym razie byy widocznie powszechnie podzielane i ywo odczuwane. Maksymian oczywicie usiowa zdawi w bunt, rozkaza wic wybudowa flot i wyprawi j do Brytanii. Jednake znaczn jej cz zniszczyo lub rozproszyo wzburzone morze; reszt okrtw cesarskich zdobya lub zatopia flota Karauzjusza. Krtko mwic los tej wyprawy

morskiej - a wyruszya ona najprawdopodobniej w 288 roku - by staroytnym odpowiednikiem czy te zapowiedzi tego, co wydarzy si miao na tyche wodach dokadnie w 1300 lat pniej, gdy Wielka Armada hiszpaska pyna ku wybrzeom wyspy, by rzuci na kolana oporn Angli krlowej Elbiety. Wtedy rwnie morze pomogo obrocom Brytanii. Niewtpliwie wanie ta nieudana wyprawa staa si przyczyn przybycia do Galii samego Dioklecjana. Odby on rozmowy z Maksymianem i obaj ostatecznie uznali, e w danej sytuacji jedynym honorowym wyjciem bdzie zawarcie ukadu z uzurpatorem. Karauzjusz, jak si wydaje, otrzyma oficjalnie urzd namiestnika i powierzono mu obron Brytanii oraz wybrzey Galii przed atakiem barbarzycw od strony morza; oczywicie nie uznano jednak jego cesarskiego tytuu oraz aspiracji do samodzielnoci. On za pozornie na to przysta, lecz wcale nie zaniecha wybijania wasnych monet i nie wyrzek si tytuu. Pojawiy si nawet takie monety, na ktrych widniej podobizny jego oraz Dioklecjana i Maksymiana, napis za gosi: Carausius et fratres sui - Karauzjusz i jego bracia. Cesarze byli poniekd zmuszeni do pjcia z Karauzjuszem na kompromis rwnie dlatego, e w Afryce tamtejsze plemiona grskie atakoway zaciekle miasta i yzne rwniny Mauretanii. Na razie napastnikw poskromi namiestnik tej prowincji, a sam Maksymian odby zim 291 roku konferencj z Dioklecjanem w Mediolanie. Pniej przez dwa lata prowadzi walki z Germanami za grnym Renem i Dunajem. 1 marca 293 roku zgodnie z wol i decyzj Dioklecjana powoa podczas uroczystej ceremonii w Mediolanie swego cezara, a wic modszego pomocnika i przewidywanego nastpc. Zosta nim Gajusz Flawiusz Konstancjusz. 23 maja tego roku Dioklecjan podczas podobnej ceremonii w Nikomedii obwieci, e jego cezarem jest Galeriusz. Dopiero w tym momencie powsta faktycznie i formalnie system tetrarchii, czyli czwrwadzy. Obaj cezarzy zostali jednoczenie adoptowani przez swych augustw, a take poczyli si z ich rodzinami jeszcze cilej: Konstancjusz wzi za on pasierbic Maksymiana, Teodor, Galeriusz za crk Dioklecjana, Waleri. Postaciom Konstancjusza i Galeriusza powicony zostanie oczywicie oddzielny rozdzia. Ale tutaj trzeba wskaza - bo wie si to bezporednio z panowaniem Maksymiana - e mody cezar Zachodu dowid ju w roku swego powoania, jak trafny by to wybr. Ot zdoa on odebra Karauzjuszowi jego posiadoci na kontynencie wraz z Gezoriakum, co wywoao przeciw uzurpatorowi rewolt w Brytanii. Przewodzi jej minister finansw, rationalis summae rei, Allektus. Wykorzysta on upadek prestiu Karauzjusza i przekupujc onierzy doprowadzi do otwartego buntu. Wadc Brytanii zamordowano, a purpur przywdzia Allektus. Utrzyma si on jako wadca Brytanii przez trzy lata, to jest do 296 roku, kiedy to cezar Gajusz Konstancjusz dokona miaej inwazji na wysp. Maksymian ubezpiecza te dziaania stojc ze swoj armi nad Renem. Ostateczne stumienie - dziki Konstancjuszowi - buntu w Brytanii pozwolio Maksymianowi na pozostawienie swemu cezarowi krajw

pnocnych i na udanie si do prowincji afrykaskich. Przebywa tam przez kilka lat od 297 roku, zwaszcza w Mauretanii, gdzie zada cikie klski grskim plemionom, ktre Rzymianie okrelali mianem Quinquegentiani moe oznaczao to pierwotnie Pi szczepw lub Picioszczepowcy? Maksymian upamitni pobyt na ziemiach Afryki wzniesieniem wielu budowli w rnych jej miastach, szczeglnie w Kartaginie, oraz umocnieniem fortyfikacji granicznych od strony pustyni. Gdy doszy do jego rk edykty Dioklecjana nakazujce wszczcie surowych przeladowa najpierw manichejczykw, a wkrtce potem take chrzecijan, zastosowa zawarte w nich zarzdzenia z ca bezwzgldnoci, gwnie na terenach Italii i Afryki, podczas gdy jego cezar zachowa na obszarze Galii i Brytanii pewn powcigliwo pod tym wzgldem. Jesieni 303 roku Maksymian i Dioklecjan znowu si spotkali, tym razem w samej stolicy imperium, w Rzymie. Tutaj drugi z nich wici dwudziestolecie panowania i tutaj te obaj odbyli wspaniae triumfy z powodu pokonania wielu nieprzyjaci, uwietnione oczywicie igrzyskami. Dioklecjan opuci Rzym w niespena miesic po tych uroczystociach, Maksymian natomiast pozosta tu jeszcze przez czas jaki, urzdzajc w 304 roku, jak si zdaje, wito 21 kwietnia. W dniu tym od wielu wiekw obchodzono rocznic narodzin Rzymu, a tradycja trwa a po nasze czasy. Ale zblia si ju kres panowania, i to wanie wtedy, gdy pokonano najgorsze niebezpieczestwa, a sytuacja zdawaa si stabilizowa. Maksymian mia wyrzec si wadzy, mia odrzuci purpur i powrci znowu do ycia prywatnego, tak bowiem yczy sobie jego kolega, grujcy nad nim jak Jowisz nad Herkulesem. Maksymian, dotychczas zawsze lojalny i posuszny wobec tego, ktremu zawdzicza wszystko, tym razem oponowa, i to stanowczo, nie ukrywajc swego gniewu, a echa jego sprzeciwu jeszcze si zachoway w rdach antycznych. Zasmakowa we wadzy, jak tylu przed nim i po nim, czepia si jej kurczowo. Dioklecjan chcia jednak konsekwentnie wciela w ycie swj system ustrojowy, tote da nieustpliwie, aby Maksymian porzuci wszystko i odda purpur Konstancjuszowi, ktry jako nowy august dobierze sobie cezara. Mia prawo tego da, bo i sam gotw by tak postpi. Maksymian znalaz jednak saby punkt w argumentacji Dioklecjana. Jeli mianowicie w myl proponowanych zasad zmiana u steru rzdw ma si dokonywa co lat dwadziecia, to jemu, Maksymianowi, pozostaje jeszcze rok - formalnie bowiem zosta obdarzony tytuem augusta dopiero w 286 roku. Nie pomogy wszake te wybiegi i wykrty. Dioklecjan obstawa przy tym, aby odejcie ich obu dokonao si rwnoczenie. Tak te si stao. 1 maja 305 roku odbya si w Mediolanie ceremonia identyczna w treci i formie z t, ktra staa si faktem w tyme dniu w Nikomedii. W tamtym maoazjatyckim miecie Dioklecjan publicznie przekaza wadz i tytu augusta Galeriuszowi, tutaj za Maksymian odda to samo Konstancjuszowi. Sam uda si ju jako czowiek prywatny do swego majtku na poudniu Italii, w Lukanii. Towarzyszya mu ona Eutropia, z ktr mia syna Maksencjusza i crk Faust. Crka natomiast

Eutropii z poprzedniego maestwa, Teodora, bya ju maonk Konstancjusza. Wymieniamy wszystkie te osoby, gdy miay one odegra jeszcze due role w historii lat nastpnych. Podobnie zreszt jak sam Maksymian. W przeciwiestwie do Dioklecjana akt zoenia przeze purpury by czysto zewntrzny. Ambicja i dza wadzy pozostay w sercu, moe nawet jeszcze si wzmogy.

XLVII

GALERIUSZ i KONSTANCJUSZ I

---oOo---

(GAIUS GALERIUS MAXIMIANUS ARMENTARIUS)

Urodzony okoo 250 roku. Zmar 5 maja 311 roku. Panowa jako cezar u boku Dioklecjana od 23 maja 293 roku, a od 1 maja 305 roku do mierci jako august - Imperator Caesar Gaius Galerius Valerius Maximianus Augustus. ---oOo---

(GAIUS FLAVIUS CONSTANTINUS)

Urodzony 31 marca okoo 250 roku. Zmar 25 lipca 306 roku. Panowa jako cezar u boku Maksymiana od 1 marca 293 roku, a od 1 maja 305 roku do mierci jako august - Imperator Caesar Gaius Flavius Valerius Constantinus Augustus. Przydawany mu pniej przydomek Chlorus nie wystpuje nigdzie, a w rdach pojawia si dopiero od VI wieku. Po mierci obaj zostali zaliczeni w poczet bogw. i Konstancjusz podobnie jak ich poprzednicy, Dioklecjan i Maksymian, rwnie pochodzili z krain Pwyspu Bakaskiego, nazywanych wtedy Illyricum, cho chyba z rnych stron tego regionu. Galeriusz, to wiadomo na pewno, urodzi si w pobliu Serdyki, czyli dzisiejszej Sofii, trudno natomiast wskaza, w jakich okolicach Ilirii przyszed na wiat Gajusz Konstancjusz. Rodzice Gajusza Galeriusza byli wieniakami, on sam za modu pasa stada byda, armenta, std te jego przezwisko armentarius, ktrego nieco

Galeriusz

pogardliwy wydwik najtrafniej oddaby w naszym jzyku wyraz pastuch. Rd natomiast Konstancjusza pochlebcy wywodzili pniej od panujcego w latach 268-270 cesarza Klaudiusza Gockiego, co jednak byo fikcj. Ale takie zabiegi genealogiczne praktykowano zawsze w dziejach ludzkoci. Obaj suyli w wojsku i awansowali tylko dziki zdolnociom - na czyje bowiem poparcie mogli liczy? - do wysoko jeszcze za Aureliana i Probusa. Konstancjusz nalea do cesarskiej stray przybocznej, by trybunem, a wreszcie namiestnikiem prowincji Dalmacji. Ale chyba jeszcze wczeniej, zapewne gdy stacjonowa w Naissus, zwiza si z dziewczyn imieniem Helena, posugujc w tamtejszej gospodzie, a rodem z maego miasteczka w Bitynii w Azji Mniejszej. Mia z ni jedno tylko dziecko, syna, ktry jako Konstantyn zdoby wielkie imi w historii, cho pocztkowo jego los nie zapowiada si wietnie. Przede wszystkim zwizek z Helen nie by, jak si zdaje, maestwem prawowitym. Co gorsza, Konstancjusz musia w pniejszych latach w ogle odsun j od siebie - on czy nie on - nakazano mu bowiem ze wzgldw politycznych polubi inn kobiet. Gdy mianowicie sta si w 293 roku cezarem u boku Maksymiana, zgodnie z zasadami nowego porzdku dynastycznego wzi za on jego pasierbic, Teodor. Mia z ni trzech synw i trzy crki. Tak samo zreszt Galeriusz jako cezar porzuci swoj on i polubi crk Dioklecjana, Waleri, ktra zreszt dzieci mu nie daa. Mia natomiast crk z poprzedniego maestwa, Maksymill, i syna Kandydiana z jedn ze swych konkubin. Jakimi byli ci dwaj, Galeriusz i Konstancjusz, jako wadcy? Pierwszego z nich Laktancjusz odmalowuje w barwach jak najwstrtniejszych, twierdzc wprost, e by on gorszy od wszystkich poprzednich cesarzy. Byo w tej bestii jakie przyrodzone barbarzystwo i dziko, cechy najzupeniej obce krwi rzymskiej. I nic dziwnego: jego mianowicie matka pochodzia z ziem zadunajskich, ale gdy lud Karpw najecha tamte okolice, przeprawia si przez rzek i ucieka do prowincji Dacia Nova. A posta Galeriusza odpowiadaa jego charakterowi. Odznacza si bowiem wysokim wzrostem i potn mas ciaa, rozlan jednak i rozdt do przeraliwych rozmiarw. Take jego sowa i postpowanie, na rwni z wygldem, wzbudzay u wszystkich lk i przeraenie. Ba si go nawet te, sam Dioklecjan. Podobnie ostre s inne wypowiedzi Laktancjusza o Galeriuszu; niektre z nich jeszcze przytoczymy. Nie ulega wszake wtpliwoci, e jest to charakterystyka stronnicza, podyktowana gwnie tym, e Galeriusz nalea do najbardziej zacitych przeciwnikw chrzecijastwa - a Laktancjusz by chrzecijaninem. Jednake oceny podane przez innych pisarzy staroytnych wypadaj znacznie korzystniej; niestety, s to wzmianki bardzo krtkie. Na przykad w dzieku Epitome de Caesaribus czytamy opini zwiz i wyrazist: Galeriusz by - cho poczucie sprawiedliwoci mia nie pielgnowane i prostackie - do godnym pochway, piknej postawy, wojownikiem za znakomitym i szczsnym. Rzeczywicie, Galeriusz jako cezar i wdz odnis sporo sukcesw. Najpierw broni granicy Dunaju, gdzie odpar ataki rnych ludw:

Sarmatw, Karpw, Bastarnw, zapewne te Gotw. Ale ju w 296 roku popieszy ze swej kwatery w Sirmium do Syrii, gdy do Armenii wtargnli Persowie i wojna z nimi bya nieunikniona. Armia pod wodz Galeriusza przekroczya Eufrat i wbrew radom Dioklecjana rozpocza dziaania nie czekajc na posiki - tote poniosa klsk pod Karrami (Carrhae). Galeriusz zdoa si wycofa, musia jednak cierpie straszliwe upokorzenie od cesarza. Dioklecjan oczekiwa swego cezara siedzc na rydwanie, a gdy ten si zbliy, rozkaza wonicy popdzi konie. I tak na oczach wszystkich pokonany Galeriusz musia w purpurowym paszczu biec spory kawa drogi za rydwanem swego augusta! To dziao si w 297 roku. Ale rok nastpny przynis wspania nagrod za te gorzkie chwile. Galeriusz wszed do Armenii na czele potnej armii, wzmocnionej posikami cignitymi znad Dunaju, i pokona samego krla Persw, ktrym by wwczas Narse. W toku tej kampanii cezar Wschodu wykaza zarwno zdolnoci strategiczne, jak te osobist odwag, niekiedy udajc si na zwiady z kilkoma tylko jedcami. Zdoby obz krla perskiego wraz z haremem, rodzin i skarbami, a jego samego ciga daleko na wschd. Tym razem Dioklecjan przyj Galeriusza uroczycie w Antiochii. Sawa owych zwycistw i baniowej zdobyczy wywara niesychane wraenie na wspczesnych. Jeszcze w dziesitki lat potem twierdzono, e Galeriusz dokona czynw porwnywalnych z podbojami Aleksandra Wielkiego. On sam oczywicie podsyca ten rozgos jak najgorliwiej. Upatrywa w sobie - i kaza upatrywa! - jakby wcielenie krla Macedoczykw sprzed siedmiu wiekw. Rozpowszechniano te inn legend, oplatajc j wok faktu, e matka Galeriusza miaa na imi Romula, a zaoyciel Rzymu zwa si Romulus. Poniewa mit gosi, e ojcem Romulusa by bg Mars, wic i Galeriusz uznawa w nim swego ojca. Podobno bg wojny zbliy si do Romuli pod postaci wa lub smoka. Na Galeriuszowych monetach ukazyway si napisy: Marti patri semper victori - Ojcu Marsowi zawsze zwyciskiemu. Zim 302/303 roku Galeriusz przyby do Nikomedii podobno ju z gotowym zamiarem nakonienia Dioklecjana, by ostatecznie rozprawi si z chrzecijanami. Powiadano - tak przynajmniej utrzymuje Laktancjusz - e z kolei za Galeriuszem staa jego matka. Romula bowiem naleaa do gorliwych czcicielek opiekuczych bstw pl i lasw; bya to trjca: Sylwan, Diana, Liber Pater. Ich kult rozkwita wanie w prowincjach naddunajskich, w ktrych osiedlia si rodzina matki Galeriusza, uciekajc przed barbarzycami, wpywy za chrzecijastwa byy tam znikome. Skadajc ofiary bstwom pobona matka cesarza czsto zapraszaa na biesiady swych krajanw; oczywicie chrzecijanie zawsze odmawiali i wanie to miao si sta powodem jej zdecydowanej niechci. Tak wic zdaniem Laktancjusza to Galeriusz przyczyni si najbardziej do rozptania przeladowa wyznawcw nowej religii. Pewne jest, e postanowienia odpowiednich edyktw wciela w ycie z ca bezwzgldnoci. Jednake wanie Galeriusz, jak zobaczymy, by pierwszym wadc, ktry wyda edykt tolerancyjny, na dwa lata przed sawnym edyktem Konstantyna Wielkiego.

Powiadano rwnie, e Dioklecjan abdykowa pod wpywem namw, a nawet grb Galeriusza, ktry po tylu latach cezarowania pragn wreszcie wadzy najwyszej. To na pewno nieprawda, gdy system tetrarchii i zasada rotacji na tronie - a raczej na tronach - co lat dwadziecia byy dzieem Dioklecjana; i on to osobicie wymusi na niechtnym temu Maksymianie zoenie purpury. Faktem jest natomiast, e Galeriusz odegra istotn rol w doborze cezarw, czyli tych, ktrzy mieli stan u boku nowych augustw jako ich pomocnicy, a w przyszoci nastpcy. Gdy zatem w Nikomedii 1 maja 305 roku Dioklecjan skada wadz w rce Galeriusza, na cezara powoano siostrzeca tego ostatniego - Maksymina Daj. Tego samego dnia w Mediolanie ustpujcy august Maksymian uczyni swym nastpc Konstancjusza, a jako cezara przyda mu Flawiusza Sewera, ktry zalicza si do najbliszych przyjaci Galeriusza. Tak wic wanie Galeriusz, majc oddanych sobie ludzi jako cezarw na Wschodzie i na Zachodzie, faktycznie stawa si wadc o najwikszych wpywach, cho ze wzgldw czysto formalnych za augusta starszego, a wic za symbol jednoci imperium, uchodzi Konstancjusz. Nominacje nowych cezarw zaskoczyy wielu, tym bardziej e Konstancjusz mia dorosego syna, Konstantyna. Syna mia te Maksymian, cho nieco modszego; zwa si Maksencjusz. Obaj jednak zostali pominici, gdy zasada nowego systemu sukcesji wadzy, obmylana przez Dioklecjana, gosia: przekazuje si purpur nie dziedzicznie, lecz wybranym spord najgodniejszych. Na wszelki jednak wypadek Konstantyn przebywa chyba ju od swych lat chopicych nie przy ojcu, lecz na dworze Dioklecjana; by jakby honorowym zakadnikiem, rkojmi lojalnoci Konstancjusza. Bya to w kadym razie dobra szkoa poznawania ludzi, polityki, wojskowoci - a take geografii, gdy dwr Dioklecjana czsto zmienia miejsce pobytu, wdrujc po rnych, zwaszcza wschodnich, krainach imperium. Miasta Azji Mniejszej, Syrii, Egiptu syny ze wspaniaych budowli i zabytkw sztuki. Bogactwo ich ycia gospodarczego i kulturalnego byo mimo tylu klsk wci imponujce, przewyszajc wszystko, co mia wtedy do pokazania i zaoferowania Zachd. Konstancjusz by jednak wierny prowincjom zachodnim, zwaszcza Galii, zarwno jako cezar, jak i pniej, gdy zosta augustem. Spord czterech tetrarchw tylko on znalaz uznanie w oczach surowego Laktancjusza, ktry mwi o nim krtko, lecz znamiennie: Jeden on by godny, by samodzielnie wada wiatem. Ale rwnie inne rda antyczne wystawiaj mu dobre wiadectwa. Eutropiusz, historyk yjcy kilkadziesit lat pniej, pisa o nim z zachwytem. By to czowiek wybitny, peen wietnych cnt obywatelskich. Pragn, by bogacili si mieszkacy prowincji i w ogle ludzie prywatni, niezbyt zabiega natomiast o korzyci dla skarbu pastwa. Mawia bowiem: Lepiej jest, gdy zasoby znajduj si w posiadaniu publicznym, ni zamknite w jednym skarbcu! Prowadzi dwr tak skromny, e w dniach witecznych, gdy wydawa przyjcia dla wikszej liczby przyjaci, stoy zastawiano srebrem, ktre poyczano chodzc od domu do domu. Mieszkacy Galii nie tylko go kochali, lecz wrcz czcili, dziki bowiem jego rzdom uniknli zarwno podejrzanej roztropnoci Dioklecjana, jak te wybuchowej

lekkomylnoci Maksymiana. Jako cezar Konstancjusz zdoa szybko zawadn wybrzeami Galii i Brytani, gdzie od kilku lat utrzymywa si samozwaniec Karauzjusz, a po jego zamordowaniu - Allektus. Rozgromi Frankw nad dolnym Renem, odbudowa gospodark Galii, niszczonej najazdami germaskimi oraz powstaniami kolonw, osadzajc w miastch rzemielnikw z Brytanii, po wsiach za jecw wojennych. Edyktw przeciw chrzecijanom nie wprowadza w ycie, jak si rzeko, zbyt surowo. Std yczliwe oceny Laktancjusza oraz Euzebiusza z Cezarei, wczesnego historyka Kocioa. Ten drugi pisa: Jedyny spord wadcw dni naszych z poczuciem godnoci sprawowa rzdy przez cay czas panowania swego. Wszystkim okazywa askawo, a w wojnie nam wytoczonej nigdy adnego nie bra udziau; owszem, podlegych sobie ludzi bogobojnych chroni przed szkod i pokrzywdzeniem, nie burzy nawet budynkw kocielnych (przekad ks. A. Lisieckiego). Laktancjusz natomiast twierdzi, e cesarz ograniczy przeladowania tylko do burzenia kociow! Jak wyjani t sprzeczno? Sam Konstancjusz by zapewne czcicielem bstwa Sol Invictus, Soca Niezwycionego, moliwe jednak, e wrd kobiet jego rodziny istniay sympatie dla chrzecijastwa. I tak imi jego crki Anastazji urobione jest od greckiego wyrazu anastasis, ktrym chrzecijanie - ale i ydzi! okrelali zmartwychwstanie. Wiosn 306 roku Galeriusz otrzyma listy z Galii. Konstancjusz zawiadamia, e jest powanie chory i prosi, aby syn pierworodny, Konstantyn, jak najrychlej przyjecha. Podobne proby nadchodziy poprzednio, ale zbywano je niczym, Galeriusz bowiem wola nie wypuszcza z rk tak cennego zakadnika. Tym jednak razem ostatecznie wyrazi zgod, gdy odmowa mogaby mie niebezpieczne dla nastpstwa polityczne; u schyku dnia przyoy swoj piecz na pimie zezwalajcym Konstantynowi posugiwa si w podry komi poczty pastwowej. Ale jednoczenie poleci mu, by wyjazd odoy do jutra, wtedy otrzyma dodatkowe instrukcje. Gdy jednak w poudnie dnia nastpnego cesarz rozkaza wezwa Konstantyna do siebie, stwierdzono po dugich poszukiwaniach, e ju go nie ma w paacu; wyjecha wczoraj wieczorem. Pchnito pocig, ale onierze wnet wrcili meldujc, e na najbliszej stacji pocztowej znaleli wszystkie konie martwe. Konstantyn zabija te, na ktrych przyjecha, a zabiera z postoju wypoczte. Podobno bowiem przejrza zamysy Galeriusza, ktry ju dawniej umylnie naraa go na niebezpieczestwa podczas wojen i prowokowa do ryzykownych walk - nawet z lwami - na arenie paacu cyrkowego, obecnie za zezwoli na wyjazd po to tylko, aby przygotowa zasadzk i zgadzi zdradziecko podczas podry przez niespokojne, grzyste krainy. Ojca zasta Konstantyn w nadmorskim miecie Galii w Gezoriakum (obecnie Boulogne). Wanie z portu wypywaa flota, Konstancjusz bowiem szykowa wypraw przeciw Piktom, wci niepokojcym Brytani z Kaledonii, obecnej Szkocji. Cesarz Zachodu by rzeczywicie chory, ale jeszcze poprowadzi t kampani. Zmar wkrtce po jej zakoczeniu, w

obozie wojskowym Eburakum (dzisiejszy York) 25 lipca 306 roku. W teje miejscowoci niemal przed wiekiem, bo w 211 roku, zmar cesarz Septymiusz Sewer. Powszechnie aowany Konstancjusz zaliczony zosta w poczet bogw - pierwszy z tetrarchw. Oficjalnie goszono pniej, e natychmiast po jego zgonie onierze zmusili Konstantyna, by przyj purpur. W kilka lat pniej autor aciskiego panegiryku na jego cze pisa o tym w stylu oracji. Bogowie dobrzy, jakime szczciem obdarzylicie Konstancjusza jeszcze w chwili jego zgonu! Odchodzcy do nieba imperator ujrza swego dziedzica. Natychmiast bowiem, gdy tylko zabrano go z ziemi, cae wojsko jednomylnie wyrazio zgod na ciebie. Myli i oczy wszystkich ciebie wyznaczyy nastpc. I cho ty przekazae spraw starszym wadcom, zapa onierski uprzedzi to, co tamci wkrtce aprobowali. Gdy tylko pokazae si po raz pierwszy, onierze majc na uwadze nie twoje uczucia, lecz dobro powszechne, narzucili ci purpur, cho ty zy miae w oczach. Nie godzio si jednak, by paka wadca uwicony. Powiadaj te, e usiowae uciec przed naleganiami wasnego wojska i konia bode ostrogami. Musisz obecnie usysze sowa prawdy: czynic tak, bdzie skutkiem modocianego wieku. A wic Konstantyn rzekomo odpycha godno, ktr onierze narzucili mu si. Ci, ktrzy od lat walczyli pod rozkazami jego ojca, uwaali za naturalne, e spadkobierc zmarego augusta winien by syn. Oczywicie akt ten rwna si zburzeniu caego porzdku tetrarchii. Przecie po mierci Konstancjusza starszym augustem stawa si Galeriusz, modszym za Flawiusz Sewer; oni to powinni wyznaczy nowego cezara. A tymczasem onierze okrzyknli Konstantyna nawet nie cezarem, lecz od razu augustem! W gruncie rzeczy stanowio to nawrt do gronych praktyk III wieku, gdy poszczeglne armie ogaszay cesarzami swoich wodzw. Dlatego te urzdowa propaganda utrzymywaa pniej, e Konstantyn nie chcia wadzy i przekaza spraw do rozstrzygnicia legalnym panom imperium. Naprawd jednak po prostu postawi ich przed faktem dokonanym. Latem roku 306 posowie Konstantyna popieszyli z Brytanii na wschd, do Galeriusza, wiozc listy swego pana oraz jego podobizn ozdobion laurami; jej przyjcie oznaczaoby akceptacj wszystkiego, co dokonao si w Eburakum po mierci Konstancjusza, to jest uznanie Konstantyna za augusta. Galeriusz dugo si zastanawia, co pocz, mia bowiem zupenie odmienne plany. Zamierza mianowicie po Konstancjuszu uczyni augustem swego najbliszego przyjaciela i doradc, Licyniusza. Podobno w pierwszym napadzie furii chcia spali podobizn samozwaca, i to wraz z posami, jednake odwiedziono go od tego zamiaru wskazujc, e odmowa uznania rwnaaby si wszczciu wojny domowej. Ostatecznie wic, cho z wielk niechci, Galeriusz przyj wizerunek i posa Konstantynowi purpur; nie augusta wszake, lecz tylko cezara. W istocie obaj poszli na honorowy kompromis. Konstantyn utrzyma si jako wadca legalny, lecz dopiero na czwartym miejscu, po augucie Galeriuszu, po augucie Flawiuszu Sewerze - bo on automatycznie zaj miejsce

Konstancjusza i wreszcie po Maksyminie Dai. Galeriusz natomiast pokaza, e jest jedynym spord nich, ktry moe udziela prawnych nominacji. Rycho wszake objawiy si grone skutki tego ustpstwa i wyomu w systemie.

XLVIII

FLAWIUSZ SEWER i MAKSENCJUSZ

---oOo---

(FLAVIUS SEVERUS)
Urodzony zapewne po 250 roku. Zmar pod koniec 307 roku. Panowa jako cezar od 1 maja 305 roku, a jako august - Imperator Caesar Flavius Valerius Severus Augustus - do wiosny 307 roku. ---oOo---

(MARCUS AURELIUS VALERIUS MAXENTIUS)

Urodzony okoo 280 roku. Zmar 28 padziernika 312 roku. Panowa od 28 padziernika 306 roku jako cezar, a od 307 roku do mierci jako august - Imperator Caesar Marcus Aurelius Valerius Maxentius Augustus.

WALKA O RZYM

Pnym latem 306 roku cesarstwo rzymskie miao czterech wadcw,

tetrarchw. Wschodnimi i poudniowymi prowincjami rzdzili Galeriusz i jego cezar, Maksymin Daja, Zachodem za august Flawiusz Sewer i Konstantyn, niedawno uznany za cezara. Ten ostatni jednak obj wadz po swym ojcu, cesarzu Konstancjuszu, co byo pierwszym odstpstwem od Dioklecjanowej zasady przekazywania wadzy. A jeeli w jednym wypadku zgodzono si na dziedziczenie tronu, to na jakiej podstawie miano by odmwi tego prawa komu innemu? Nie tylko bowiem Konstantyn by

synem augusta. W Italii, pod samym Rzymem, przebywa Maksencjusz, ktrego ojciec, Maksymian Herkuliusz, w 305 roku wbrew swej woli zoy purpur rwnoczenie z Dioklecjanem. Maksencjusza nie uczyniono wwczas cezarem, poniewa, jak powiadano, zrazi sobie Galeriusza, cho by jego ziciem. Zreszt podobno nie darzy go sympati nawet ojciec, Maksymian; kryy nawet plotki, e w rzeczywistoci nie by jego synem. Mwiono, e gdy ona Maksymiana, Eutropia, urodzia crk zamiast upragnionego chopca, tu po porodzie dziewczynk t usunito, a zamiast niej pokazano ojcu zabrane innej kobiecie niemowl pci mskiej. W kadym razie Maksencjusz odczu bolenie, e nie zosta cezarem i tylko czeka na sposobno, by przywdzia purpur. Fakt, e udao si to Konstantynowi, dodawa odwagi. A sposobna chwila nadarzya si ju jesieni tego 306 roku. Galeriusz i Flawiusz Sewer popenili wwczas dwa bdy. Po pierwsze, zamierzali opodatkowa ludno Rzymu, woln dotychczas od wszelkich ciarw, i to ju od wielu wiekw. Przecie to oni, Rzymianie znad Tybru, byli twrcami i panami imperium, wadcami wszystkich podbitych ziem i ludw! Przybycie urzdnikw majcych dokona spisu i szacunku majtkw wywoao niesychane oburzenie. Drugim bdem augustw bya decyzja rozwizania kohort pretorianw, ktre od pocztku istnienia cesarstwa stacjonoway w stolicy i w Italii. Decyzj mona uzna za suszn o tyle, e pretorianw jako siy wojskowej ju nie potrzebowano, gdy wadcy rezydowali w rnych miastach imperium; nawet Flawiusz Sewer - pan Rzymu - przebywa czciej w innych miastach Italii, w Mediolanie, Rawennie, Akwilei. Jednake pretorianie, ktrym yo si dobrze i spokojnie, wcale nie zamierzali pogodzi si z rozkazem. Wybuchy rozruchy. Zamordowano urzdnikw cesarskich. Nie sposb dzi ustali, czy to Maksencjusz wyzyskujc nastroje ludnoci i pretorianw sprowokowa zajcia przez swoich agentw, czy te odwrotnie - zjawi si na scenie dopiero wtedy, gdy krew si ju laa i tum woa o przywdc. W kadym razie 28 padziernika woy purpur; sdzi zapewne, e Galeriusz znowu ustpi i uczyni go cezarem, aby zachowa pozory legalnoci. A mia Maksencjusz wszelkie dane, aby spodziewa si takiego obrotu sprawy; czym bowiem jego sytuacja rnia si od Konstantynowej? Przecie obaj gosili, e przyjli wadz tylko wskutek nalega onierzy! Jednake Galeriusz nie mg ju akceptowa pitego wspwadcy. Poleci wic Sewerowi, znajdujcemu si wwczas w Mediolanie, by stumi powstanie rzymskie. Popeni nowy bd - nie doceni determinacji ludnoci, gotowej broni do koca wadcy, ktrego sama wyniosa. Nie wzi te pod uwag, e armia Sewera skada si z oddziaw pozostajcych jeszcze przed rokiem pod rozkazami Maksymiana, ojca Maksencjusza. Tymczasem samozwaniec bardzo zrcznie wyzyska t okoliczno. Przyzwa do stolicy swego ojca i sprawi, e Maksymian zosta obwoany augustem po raz drugi. Gdy Flawiusz Sewer stan pod murami Rzymu, opucia go wikszo onierzy i przesza na stron dawnego wodza i jego

syna. Prawowity wadca z resztkami wojsk wycofa si w popochu do Rawenny, miasta obronnego i dobrze zaopatrzonego; mia nadziej, e Galeriusz wkrtce popieszy z odsiecz. Ale nastaa zima, przejcia alpejskie byy nie do przebycia. Obawiajc si wic, e onierze nie wytrzymaj duszego oblenia i wydadz go wrogom, Sewer nawiza rokowania z Maksencjuszem i jego ojcem. Wreszcie wczesn wiosn 307 roku zgodzi si na kapitulacj, ale pod warunkiem, e zachowa ycie. Flawiusz Sewer - niedawny pan wielkiej czci imperium - zosta przywieziony do Rzymu i internowany w jego okolicach. Zgin zapewne pod koniec 307 roku. Jedni twierdzili, e go powieszono z rozkazu Maksencjusza, inni za, e w drodze aski mg sam podci sobie yy i tak rozsta si z yciem. Zwyciski Maksencjusz kaza obwoa si augustem; cesarstwo obecnie miao zatem a trzech wadcw z tym tytuem Galeriusza, Maksymiana (po raz drugi) i Maksencjusza a ponadto dwch cezarw: Maksymina Daj na Wschodzie oraz Konstantyna w Brytanii i Galii. Galeriusz na wydarzenia te zareagowa natychmiast: z bakaskich i azjatyckich prowincji imperium zebra wojska i ruszy na zachd. Po wkroczeniu do Italii armia ta nie napotykajc oporu pomaszerowaa prosto na Rzym. Tu jednak cesarz stan bezradny. Podobno dotychczas nigdy nie widzia stolicy imperium, tote nie zdawa sobie sprawy ani z ogromu miasta, ani te z potgi jego obwarowa; mury obronne, zbudowane przed przeszo trzydziestu laty przez cesarza Aureliana, wci bowiem wzmacniano. Poniewa byo fizyczn niemoliwoci zamkn cay ich obwd regularnym obleniem, Galeriusz odstpi od Rzymu i stan obozem w miecie Interamna, kilkadziesit kilometrw na pnoc od stolicy. Stamtd zamierza pustoszy okolice wypadami. Zreszt jego onierze nie zdradzali chci szturmowania gronych murw take dlatego, e cho pochodzili z krain odlegych, w wikszoci byli i czuli si Rzymianami. Najedca widzc, e si nie zyska niczego, chcia jesieni przystpi do rokowa z Maksencjuszem. Ten za usiowa przez swych agentw przekupi onierzy przeciwnika. Doszo do tego, e Galeriusz obawiajc si powszechnego odstpstwa i losu Flawiusza Sewera - rzuca si do ng swym ludziom i baga, by nie wydawali go wrogom. Wreszcie, zapewne w listopadzie 307 roku, nakaza odwrt, pozwalajc onierzom rabowa i niszczy wszystko wok, a to umocnio wrd mieszkacw Italii przekonanie, e Galeriusz to w istocie barbarzyca podajcy zguby wiata rzymskiego.

RZDY MAKSENCJUSZA
Gdy Maksencjusz zwycisko zmaga si z augustem Wschodu, Maksymian usiowa zjedna sobie i synowi przychylno cezara Konstantyna. Uda si do niego do Trewiru (Augusta Treverorum) i prosi o pomoc, a gdy Konstantyn nie zgodzi si na to, prbowa przynajmniej zapewni sobie jego neutralno w wojnie z Galeriuszem. Rkojmi tego mia by zwizek maeski wadcy Galii z crk Maksymiana, Faust. Po

do dugich rokowaniach doszo wreszcie do owego lubu, a take uroczystoci zwizanych z obwoaniem Konstantyna augustem, ju czwartym w cesarstwie. Maksymian powrci wic do Rzymu i przez kilka miesicy rzdzi wsplnie z Maksencjuszem. Rycho wszake doszo midzy nimi do ostrego konfliktu, obaj bowiem mieli rwne prawa i kompetencje - oraz ogromne ambicje. Starcza draliwo Maksymiana nie pozwalaa mu cierpie, e jego synowi okazywano wicej powaania, oficerowie bowiem i urzdnicy woleli wiza swe nadzieje z czowiekiem modym. Maksymian sdzi jednak, e moe liczy cakowicie na swych onierzy, tote w kwietniu 308 roku dokona zamachu stanu przeciw wasnemu synowi. Podczas wiecu wojska i ludu, gdy obaj augustowie stanli na trybunie, starzec najpierw przedstawi ogrom nieszcz, ktre ostatnio spady na imperium, a w pewnym momencie niespodziewanie i ku cakowitemu zaskoczeniu wszystkich zwrci si w stron Maksencjusza woajc, e ten oto jest sprawc wszelkich klsk. Potem na oczach tumw gwatownym ruchem zerwa z syna paszcz purpurowy. Mody czowiek, przeraony, zeskoczy z trybuny prosto w szeregi swych onierzy, a ci zgodnie wraz z ludem stanli w jego obronie. Maksymian musia ucieka z Rzymu. Popieszy za Alpy, do swego zicia Konstantyna. Ten przyj tecia z szacunkiem, nie udzieli mu jednak adnej konkretnej pomocy. Maksymian, zalepiony nienawici do syna, postanowi zatem pojedna si ze swym dotychczasowym miertelnym wrogiem, Galeriuszem, i nie zwaajc na ryzyko uda si do prowincji naddunajskich. Na szczcie dla Galeriusz, upokorzony klsk 307 roku, pragn jakiego ukadu normalizujcego sprawy. Odwoa si do Dioklecjana, ktry w tak rozpaczliwej sytuacji, gdy cay jego system szed w ruin, zdecydowa si opuci swj dalmacki paac i ogrd warzywny, aby spotka si z obecnym cesarzem. Wielka trjka - Dioklecjan, Galeriusz, Maksymian - rozpocza rozmowy w listopadzie 308 roku w obozie wojskowym pod Karnuntum; miejscowo ta leaa nad Dunajem, nieco na wschd od Windobony, czyli pniejszego Wiednia. Najpierw nalegano tam na Dioklecjana, aby znowu przywdzia purpur; odmwi stanowczo. Co wicej, skoni Maksymiana, by ten raz jeszcze zrzek si wadzy. Augustem w miejsce zmarego Flawiusza Sewera uczyniono Licyniusza, ktry obj t godno w dniu 11 listopada. Zapewne na zakoczenie zjazdu odprawiono ceremoni, ktr uwieczni napis zachowany do dzi na kamiennej tablicy: Bogu Socu, Niezwycionemu Mitrze, opiekunowi ich wadzy, odnowili wity przybytek Augustowie i Cezarowie, peni kornej czci, Jowijscy i Herkulijscy. Jednake polityczne efekty zjazdu byy nike. Imperium miao nadal a szeciu wadcw faktycznych. Czterech z nich panowao legalnie i wzajem si uznawao: Galeriusz w prowincjach bakaskich i w Azji Mniejszej, Licyniusz w Panonii i moe w Recji, Maksymin Daja w Syrii i Egipcie, Konstantyn w Galii i Brytanii. Ale byo rwnie dwch uzurpatorw: Maksencjusz, wadajcy Itali i Hiszpani, oraz Lucjusz Domicjusz Aleksander, pan prowincji afrykaskich od lata 308 roku.

Pniejsza literatura chrzecijaska przedstawiaa Maksencjusza jako krwawego tyrana i zwyrodniaego rozpustnika. Jeli wszake odsun zway tych oszczerstw, ukazuje si obraz odmienny. Maksencjusz, oczywicie nie pozbawiony wad, nie rzdzi gorzej i surowiej od pozostaych panw imperium. Nie mia natomiast talentw wojskowych i w ogle zrozumienia dla spraw militarnych. Rezydowa niemal wycznie w Rzymie, nawet swj paac opuszcza niechtnie; podobno spacer po parku by dla ju wypraw. Stolica ju dawno nie gocia tak dugo adnego wadcy, ten za, tu wychowany i wyniesiony na tron przez lud tego miasta, uwaa Rzym nadal za orodek pastwa i mawia z dum: Tamci cesarze musz walczy u granic w mojej obronie. Nawizywa wiadomie do najstarszych tradycji, uwietnia stolic wspaniaymi budowlami. Przy Forum Romanum wznis ogromn bazylik swego imienia. Odznaczaa si mia konstrukcj sklepie i ukw, a jej zachowane szcztki do dzi imponuj. Wanie architektura tej bazyliki posuya w czasach Odrodzenia na wzr budowniczym kocioa w. Piotra w Watykanie. Take witynia Wenery i Romy obok Koloseum zawdzicza Maksencjuszowi gruntown restauracj. Poza murami miasta, przy via Appia, zbudowa duy cyrk, czyli stadion, w pobliu za wspaniay grobowiec swego modo zmarego syna Romulusa oraz paac. Godna uwagi jest rwnie jego troska o budow i konserwacj drg na wszystkich podlegych mu terenach: wiadczy o tym wiele supw milowych z jego nazwiskiem. Pocztkowo Maksencjusz cieszy si du popularnoci wrd ludu stolicy, ktry nie tylko uczyni go cesarzem, ale dwukrotnie stawa w jego obronie odpierajc najpierw wojska Flawiusza Sewera, a potem Galeriusza. Jeli stopniowo traci poparcie, to nie z powodu rzekomych wybrykw tyraskich, jak utrzymuj wrogie mu rda, lecz wskutek czynnikw niezalenych od jego woli. W Italii, jak si zdaje, przez kilka lat z rzdu nie byo urodzaju, prowincje za afrykaskie, skd gwnie dostarczano zboa, opanowa na jaki czas uzurpator Domicjusz Aleksander. Droyzna i gd w stolicy doprowadziy do rozruchw, a potem do zacitej bitwy midzy ludnoci a pretorianami, w ktrej zgino podobno 6000 osb. Przerwaa j dopiero osobista interwencja Maksencjusza, ale nienawi do pozostaa. W stosunku do chrzecijan wadca ten zachowywa si przyjanie, cho by przywizany do dawnych tradycji. Wynikao to czciowo std, e przeladowca chrzecijan Galeriusz odmawia legalnoci jego rzdom, by wic wsplnym wrogiem. Pan Rzymu nie tylko zezwoli na swobodne wyznawanie nowej wiary, lecz nawet zwrci gminom wasnoci poprzednio skonfiskowane. Ale z kolei poczucie swobody i bezpieczestwa doprowadzio, jak to czsto si dzieje, do konfliktw w onie samej spoecznoci chrzecijan. W 304 roku zmar biskup Rzymu Marcellinus, o ktrym powiadano, e w czasie przeladowa splami si odstpstwem, tote gmina podzielia si pniej na dwa obozy. Rygoryci opowiadali si za bezwzgldnym wykluczeniem odstpcw, wikszo wszake skaniaa si ku wyrozumiaoci. Ktnie wyrodziy si w bjki, doszo do rozlewu krwi. Cesarz musia usun dwch kolejnych biskupw, Marcelego i

Euzebiusza, a miejsce ich zaj wybrany w 311 roku Milcjades. W tym te czasie doszo do wanych wydarze, ktre zapowiaday ju nastpn wojn domow. Ot Maksencjusz zdoa wyrwa Afryk z rk Domicjusza Aleksandra, sam jednak utraci Hiszpani na rzecz Konstantyna. A poniewa ten ostatni zwiza si sojuszem i maestwem swej przyrodniej siostry Konstancji z Licyniuszem, Maksencjusz zbliy si do Maksymina Dai; omielony jego poparciem wyranie prowokowa ssiada z pnocy. Rozkaza mianowicie obali w Rzymie posgi Konstantyna oraz wymaza z napisw jego nazwisko; dotychczas bowiem w Italii podobizny innych wspcesarzy tak samo oficjalnie wystawiano i szanowano, jak jego wasne. Wojna Bya nieuchronna, ale poniewa jej przebieg, jak te dalsze losy Maksencjusza, a wczeniej dzieje Maksymiana, jego ojca, splecione s w historii nierozerwalnie z postaci Konstantyna Wielkiego, powicimy im miejsce w biografii tego wanie cesarza.

XLIX

LICYNIUSZ i MAKSYMIN DAJA

---oOo---

(LICINIUS)
Urodzony okoo 250 roku. Zmar w 325 roku. Panowa od 11 listopada 308 roku do 18 wrzenia 324 roku jako Imperator Caesar Valerius Licinianus Licinius Augustus. ---oOo---

(DAIA lub DAZA)

Rok urodzenia nie znany. Zmar zapewne w lecie 313 roku. Adoptowany przez Galeriusza zwa si Galerius Valerius Maximinus. Panowa od 1 maja 305 roku jako cezar przy Galeriuszu, a od 309 lub 310 roku jako august - Imperator Caesar Galerius Valerius Maximinus Augustus.

NA WSCHODZIE IMPERIUM

Licyniusz, podobnie jak niemal wszyscy wadcy tego okresu, pochodzi

z naddunajskich krain Ilirii, z terenw prowincji Nowa Dacja (Dacia Nova); jego rodzice pracowali na roli. Wizaa go z Galeriuszem serdeczna przyja, umocniona wspln sub wojskow, trudami i niebezpieczestwami razem odbytych walk i wypraw, zwaszcza podczas kampanii perskiej. I tylko Galeriuszowi zawdzicza wspania karier, uwieczon przyznaniem tytuu augusta na zjedzie w Karnuntum jesieni

308 roku. Ten za wynoszc a tak wysoko dugoletniego towarzysza broni kierowa si przekonaniem, e moe w kadej sytuacji polega na nim cakowicie, czowiek to bowiem twardy, energiczny, nie pozbawiony talentw dowdcy, a nade wszystko lojalny. Licyniusz jako wadca wykaza wiele cech pozytywnych. Poniewa wywodzi si z ubogiej rodziny wiejskiej, dobrze rozumia warunki ycia i potrzeby tej warstwy. Usiowa otoczy j opiek - jak zreszt czynio to wielu cesarzy podobnego pochodzenia - co oczywicie wywoywao wrogo warstw wyszych. A poniewa wanie one miay najwikszy wpyw na twrczo historiograficzn, zdeformowao to portret zarwno tego wadcy, jak te innych prowadzcych podobn polityk. W wypadku Licyniusza rzecz przedstawiaa si tym gorzej, e jako czowiek niewyksztacony odnosi si do wiata kultury z podejrzliwoci i pogard. Szczeglnie nie znosi prawnikw, uwaajc zapewne, e ich formalizm, kruczki i wybiegi tylko przesaniaj prawdziwy stan rzeczy kadego sporu i przeszkadzaj w szybkim, zdecydowanym wymiarze sprawiedliwoci. Twierdzi na przykad, e ludzie uczeni to zaraza i trucizna spoeczna; taka postawa nie moga oczywicie zjedna mu sympatii osb piszcych. Miao to wszake i dobre strony, tpi bowiem zastpy dworskich darmozjadw, ktrych nazywa szkodliwymi insektami i gryzoniami paacowymi. W wojsku utrzymywa tward dyscyplin, biorc wzr z takich poprzednikw, jak Aurelian, Probus czy Dioklecjan. W obejciu bywa przykry i wybuchowy, a do jego wad szczeglnie gronych zaliczano chciwo i lubieno. Formalnie podlegaa Licyniuszowi Italia, prowincje pnocnej Afryki, zapewne Hiszpania, a take Panonia i kraje alpejskie a po Dunaj. Faktycznie jednak mia w rku tylko te dwa ostatnie obszary - dzisiejsze poudniowe Niemcy, Austri, cz Wgier i pnocnej Jugosawii - Itali bowiem i Hiszpani dziery uzurpator Maksencjusz, Afryk za Domicjusz Aleksander. Wojny z tym samozwacami, zwaszcza z Maksencjuszem, nie mia Licyniusz wszczyna. W rzeczywistoci zatem panowanie nowego augusta byo tylko podpor i zabezpieczeniem od pnocy woci Galeriusza, ktry mia pod sob prawie cae Bakany i krainy Azji Mniejszej. Obaj rzdzili jednak zgodnie i podobnie, jak podobne byy ich umysowoci. Od poudnia natomiast rwnie mocnym wsparciem wadzy i wiernym wykonawc woli Galeriusza by jego siostrzeniec Daja, pan Syrii i Egiptu, ktry jako cezar - od 1 maja 305 roku - zwa si: Galeriusz Waleriusz Maksymin. W 309 lub 310 roku zmusi Galeriusza, aby ten przyzna mu godno augusta. Wrogowie okrelali go pogardliwie mianem pbarbarzycy, Laktancjusz za przedstawia jego karier w kilku bardzo zoliwych sowach: Daja dopiero co wzity spord trzd i lasw natychmiast zosta onierzem tarczownikiem, bezporednio potem czonkiem stray przybocznej, wkrtce oficerem trybunem, a ju nazajutrz cesarzem. Bliskie pokrewiestwo z Galeriuszem na pewno przypieszyo jego awans z nizin spoecznych na same szczyty wadzy, on za odwdzicza si lojalnoci.

Zgodnie z wytycznymi Galeriusza surowo przeladowa chrzecijan, szczeglnie licznych wanie w jego prowincjach. Nic wic dziwnego, e wyznawcy nowej religii przedstawiali Maksymina Daj w barwach najczarniejszych jako pijanic, sadyst, rozpustnika, a zarazem czowieka strachliwego i zabobonnego. Ale identyczne lub podobne zarzuty powtarzaj si niemal zawsze, gdy mowa o jakimkolwiek przeladowcy. aciski autor dzieka Epitome de Caesaribus maluje jednak portret bardziej stonowany: Daja czci wszystkich prawdziwie uczonych i literatur, umysu by spokojnego, nazbyt jednak lubi wino, a zamroczony nim wydawa rozkazy surowe; poniewa pniej ich aowa, zaleci, aby wykonanie odwlekano do rana, gdy bdzie trzewy. Znamienna i zastanawiajca jest informacja, e Daja by wielbicielem i protektorem kultury - rni si wic pod tym wzgldem diametralnie od Licyniusza, a chyba i Galeriusza. S jednak inne dowody, i tak rzeczywicie byo. Ale pochodzcy z Palestyny i wspczesny temu wadcy biskup Euzebiusz, autor Historii kocielnej, wystawia mu wiadectwo jak najgorsze: Najprzedniejsi kuglarze i magowie zajmowali u niego najwysze dostojestwa. Do ostatecznych granic by bojaliwy i zabobonny, a najwiksz wag przykada do obdnej wobec boyszcz i demonw suby. Bez przepowiedni i wyroczni nie mia, jak si mwi, palcem nawet ruszy. Z tego te powodu przeladowa nas gwatowniej i zacieklej anieli poprzednicy jego. W kadym miecie wznoszono z jego rozkazu witynie, a przybytki z biegiem czasu podupade z wielk odnawiano gorliwoci. Ustanawia te dla boyszcz kapanw w kadym miecie i stawia w kadej prowincji na ich czele jako arcykapana jednego z urzdnikw, ktry si wyrni w spenianiu wszelkiego rodzaju publicznych obowizkw. Przydziela ponadto do jego boku stra obywatelsk i gwardi zbrojn (przekad ks. A. Lisieckiego). Nastpnie wylicza Euzebiusz przerne bezecestwa Maksymina, prawdziwe lub zmylone, a w kadym razie zgodne z wyobraeniem, jaki powinien by przeladowca. Ale przytoczone sowa relacji pozwalaj na wycignicie bardzo interesujcego wniosku: Maksymin Daja, gboko przywizany do dawnych bogw, usiowa odnowi stare kulty i wzmocni pogastwo organizacyjnie, susznie uwaajc, e wanie pod tym wzgldem chrzecijanie wyranie gruj dziki sieci swych gmin i urzdom kocielnym. Przypomnijmy bowiem raz jeszcze, e nie istnia aden koci pogaski, a kady kult i kada witynia stanowiy jednostk odrbn. Monety za wiadcz, e Maksymin Daja - podobnie jak Galeriusz i Konstantyn ywi szczegln cze dla Soca Niezwycionego, Sol Invictus.

EDYKT GALERIUSZA
Wiosn 310 roku nadesza wiadomo o cikiej chorobie Galeriusza, ktry przebywa wwczas w Serdyce, dzisiejszej Sofii. Jeden z opisw choroby pochodzi od Laktancjusza, a ten upatrywa w niej przejaw pomsty boej za poprzednie czyny cesarza; sowa jego zion nienawici

triumfujc. W pewnym skrcie przebieg choroby mona przedstawi nastpujco. Na genitaliach powsta rodzaj szybko rosncego wrzodu. Lekarze przecili go, lecz rana wnet si otworzya i nastpi grony krwotok, z trudem powstrzymany, ale powtarzajcy si nawet po lekkim ruchu ciaa. Chory by cakowicie wycieczony, a tymczasem rak wypuszcza swe macki na wszystkie czci pobliskie. Zewszd przyzywano najsawniejszych lekarzy, ale rce ludzkie niczego nie potrafiy dokaza. Zwrcono si wic o pomoc do bogw, bagano Apollona i Eskulapa, ale gdy zastosowano ich rady, choroba jeszcze si wzmoga. Gniy wntrznoci wraz z miednic, zalgo si robactwo. Ciao stracio swj ksztat. Jego grna cz cakowicie wyscha, a ta skra zaledwie powlekaa koci, cz dolna natomiast wyda si niby wr, nogi za ulegy deformacji. Podobny opis daje Euzebiusz z Cezarei. Nagle otworzy mu si wrzd porodku czci wstydliwych, potem ropna fistua, szerzca nieuleczalne spustoszenie w gbi jego trzewi. W ranach roio si nieprzeliczone mnstwo robakw i rozchodzi si z nich trupi zaduch. Zreszt caa brya cielska ju przed chorob zamienia si w potworne zbiorowisko tuszczu, ktre obecnie zaczo si rozkada. Jedni lekarze nie mogli znie smrodu, wic ich pozabijano, a innych znowu stracono, poniewa nie potrafili przynie ratunku tej bryle opuchej i olbrzymiej. U obu chrzecijaskich pisarzy prno by szuka cho ladu wspczucia dla cudzego cierpienia. Sowa ich s wyrazem tej samej mentalnoci, ktra kazaa utrzymywa, e najwiksz rozkosz zbawionych bdzie przygldanie si wiecznym i potwornym katuszom tych, ktrzy zostali potpieni. Jednake obie relacje s pomylane jako narzdzie propagandy; maj pokaza, jak potworne kary czekaj kadego, kto omieli si podnie rk na lud boy. Sam pomys nie jest cakowicie nowy, podobnie jak pewne szczegy opisu choroby. Wzorem byo dawniejsze pimiennictwo ydowskie, na przykad relacje o mierci krla Antiocha w II ksidze Machabeuszw. Ale fakt podstawowy by w obu relacjach zgodny z prawd. Galeriusz sta si rzeczywicie ofiar zoliwego nowotworu i cierpia straszliwie, co potwierdzaj inne przekazy. Niespodziewanie w dniu 30 kwietnia 311 roku na murach wielu miast bakaskich i azjatyckich ukazay si odpisy edyktu cesarskiego. W nagwku jako autorzy wymienieni zostali wszyscy czterej legalni wadcy, to jest Galeriusz, Licyniusz, Maksymin Daja, Konstantyn, jednake prawdziwym inicjatorem by tylko pierwszy z nich, co zgodnie potwierdzaj rda wspczesne. Oto osnowa postanowie edyktu. Pragnlimy uzdrowi cao organizmu pastwa zgodnie z istot dawnych ustaw i adu rzymskiego, zmierzalimy te do tego, aby chrzecijanie, ktrzy porzucili religi swych przodkw, powrcili do rozsdku. Z niewiadomego bowiem powodu ogarn owych chrzecijan taki upr i takie zawadno nimi urojenie, e nie szli za ustawami ludzi staroytnych, lecz wedug uznania lub zachcianki sami sobie czynili prawa, gromadzc si w rnych miejscach. Gdymy za objawili nasz wol, by

powrcili do wiary przodkw, wielu z nich zostao pocignitych do odpowiedzialnoci, wielu te ponioso kar, wszelako cz najwiksza trwaa w swych przekonaniach. Doszo te do naszej wiadomoci, e spotyka si takich, ktrzy nie oddaj czci bogom, ale te nie dochowuj wiernoci swemu bogu. Spojrzelimy na te sprawy poprzez nasz niezmierzon agodno i zgodnie z naszym staym obyczajem ukazywania aski wszystkim. Osdzilimy wic, e naley rwnie im objawi wyrozumiao. Nieche znowu bd chrzecijanami i niech buduj miejsca zebra, pod tym wszake warunkiem, e niczego nie uczyni przeciw porzdkowi imperium. Innym listem wskaemy namiestnikom, jak maj postpowa. Zgodnie wic z naszym obecnym zezwoleniem chrzecijanie winni modli si do swego boga proszc o dobro dla nas, dla pastwa i dla nich samych, aby pastwo trwao niewzruszone, oni za yli bezpiecznie w swych siedzibach. Czy edykt by, jak to sugeruj pisarze chrzecijascy, aktem skruchy przeladowcy zdajcego sobie spraw, e stoi w obliczu mierci? Takie wyjanienie powodw moe by przekonujce, ale Galeriusz zagodzi swj stosunek do nowej religii chyba jeszcze przed chorob, a przeladowania najsrosze rozgryway si wwczas w prowincjach podlegych Maksyminowi. Ten za podobno przyj edykt tolerancyjny z najwysz niechci. Jego tre najpierw przekaza urzdnikom tylko ustnie, a list oklny w tej sprawie kaza podpisa jednemu z dostojnikw, nie chcia bowiem odwoywa poprzednich zarzdze wprost i we wasnym imieniu. W kadym razie liczne rzesze wizionych mogy powrci do stron ojczystych; Maksymin Daja rzadko bowiem skazywa na mier, najczciej wtrca do kopal i kamienioomw. W zachodnich krainach cesarstwa edykt mia natomiast mniejsze znaczenie, gdy tamtejsi wadcy ju od dawna wobec chrzecijan postpowali wyrozumiale. W maju 311 roku rozesza si wie u mierci Galeriusza. Przy jego ou obecny by Licyniusz i jemu tu zleci umierajcy upiek nad on Galeri Waleri i nielubnym synem Kandydianem. Maksymin Daja natychmiast popieszy z Syrii na pnoc, aby uprzedzi Licyniusza i zaj prowincje maoazjatyckie. Ten przej natomiast wszystkie krainy bakaskie. Tak wic wojska obu cesarzy stay wzdu cienin wiodcych ku Morzu Czarnemu i zdawao si, e dojdzie do nowej wojny domowej. Ostatecznie jednak wadcy spotkali si osobicie wypynwszy okrtami na rodek Bosforu - i uzgodnili, e kady zatrzymuje to, co obecnie ma w swym rku. Maksymin by teraz panem caego Wschodu, gdzie chrzecijastwu miao najwicej wyznawcw. Pocztkowo przestrzega edyktu tolerancyjnego, ale ju po szeciu miesicach powrci do dawnej polityki ucisku, zmieniajc wszake jej formy. Zabroniono odbywania naboestw na cmentarzach. Potem zaczli przyjeda przed oblicze Maksymina delegaci rnych miast i domagali si, by nie pozwalano chrzecijanom budowa kociow. Podrobiono trudno orzec, czy za wiedz cesarza - protok przesuchania Chrystusa przed Piatem i rozesano go w odpisach po wszystkich prowincjach i miejscowociach, gdzie wkrtce sta si obowizkow lektur szkoln.

Osob i nauki oskaronego przedstawia on w niekorzystnym wietle. Euzebiusz z Cezarei w Historii kocielnej cytuje pewien dokument, ktrego autor - rzekomo sowami samego cesarza przekazuje pogldy religijne i motywy polityki antychrzecijaskiej Maksymina Dai. Byo to pismu wystosowane do mieszkacw fenickiego Tyru. Poniewa w miecie tym powzito uchwa przeciw chrzecijanom, tyryjczycy tekst owego listu kazali wyry na spiowej tablicy. Fragmenty warte s przytoczenia. Kt jest tak nierozsdny i tak do cna pozbawiony rozumu, by nie dostrzega, co zawdziczamy miociwej opiece bogw? Ziemia nie na prno przyjmuje siew i nie zwodzi nadziei rolnikw. Groza zbrodniczej wojny nie tak atwo moe straszy. ywioy niebios nie trac rwnowagi i nie pchaj wyschnitych cia ku mierci. Morze wzburzone porywami nieokieznanych wichur nie pitrzy bawanw, nie zrywaj si znienacka gwatowne nawanice i nie rozptuj si burze. Ziemia, ywicielka i matka, nie trzsie si w swych czeluciach i nie zapada. A przecie wiadomo, e takie i jeszcze straszniejsze nieszczcia dawniej zdarzay si czsto. Wszystko to dziao si z winy bezecnych ludzi optanych omamem prnej gupoty. Bd panoszy si w ich duszach i niemal ca ziemi okrywa hab. Nieche wic spojrz na szerokie pola! Oto any stoj w rozkwicie i koysz si kosy, a zroszone deszczem ki miej si zioami i kwieciem, powietrze za tchnie agodnoci i sodycz. Nieche raduj si wszyscy, e dziki naszej pobonoci, witym ceremoniom i czci oddawanej bogom ucichy wichury niegdy tak gwatowne i uporczywe. Nieche rozkoszuj si pogod pokoju i odpoczywaj w bezpiecznej ciszy. A jeszcze bardziej niech ci si wesel, ktrzy porzucili lepy obd i bezdroa, odzyskali bowiem zdrowe i najlepsze rozumienie rzeczy - tak wanie jak gdyby przeyli gwatown burz lub cik chorob, w przyszoci za mieli zbiera tylko sodycz ycia. Sowa tak pikne i pene polotu wyszy niewtpliwie spod pira literata filozofa, a sam fakt, e czowiek o takiej kulturze znajdowa si w otoczeniu Maksymina Dai, wystawia temu cesarzowi dobre wiadectwo. List pokazuje te, dlaczego wadca Wschodu zwalcza chrzecijastwo. Po pierwsze, by szczerze przywizany do wiary przodkw, po drugie za obwinia chrzecijan za nieszczcia i katastrofy, ktre gnbiy pastwo. Pogld ten podzielao wwczas bardzo wielu, argumentacja za bya prosta: dokd wszyscy kornie czcili bogw i wyznawali wiar ojcw, Rzym by potny, obecnie za, gdy szerzy si odstpstwo i pustoszej witynie, bogowie cofaj tarcz swej opieki.

BITWA NA CAMPUS ERGENUS

Jeszcze chyba w 311 roku na dwr Maksymina Dai przybya rodzina zmarego Galeriusza: syn Kandydian, ona Galeria Waleria oraz jej matka Pryska, maonka Dioklecjana. Widocznie wszyscy troje nie czuli si bezpieczni pod opiek Licyniusza, bezporedniego spadkobiercy Galeriusza. Maksymin zaproponowa Walerii maestwo, a gdy ta si nie

zgodzia, skonfiskowa jej majtek i rozpdzi dwr. J sam i jej matk kaza deportowa w pustynne okolice w Syrii. Mimo to Waleria zdoaa powiadomi swego ojca, Dioklecjana, o swym losie. Starzec baga, by mu odesano on i crk. Daremnie. W 312 roku nieurodzaj i gd trapiy krainy Maksymina, on za wyprawi si nad grny Tygrys, gdzie umierzy bunt miejscowej ludnoci. Politycznie popiera Maksencjusza, Licyniusz natomiast mocno zwiza si z Konstantynem; tote gdy ten ostatni sta si jedynym panem Zachodu, Maksymin Daja wiedzia ju, e wkrtce nadejdzie chwila rozstrzygni na Wschodzie. Postanowi uderzy pierwszy. W lutym 313 roku Licyniusz spotka si z Konstantynem w Mediolanie. Pierwszy z nich polubi tam siostr drugiego, Konstancj. Bya ona ju od trzech lat narzeczon Licyniusza. Przy sposobnoci obaj wadcy dokonali przegldu sytuacji i uzgodnili pewne posunicia. Wiadomo byo, e tylko oni maj podzieli si cesarstwem. Licyniusz bezporednio z Mediolanu popieszy na wschd, przysza bowiem alarmujca wiadomo, e Maksymin Daja przerzuci swoje wojska z Azji do Europy i oblega Bizancjum. Zaoga tego miasta poddaa si po krtkim oporze i Maksymin posun si w gb ldu. Licyniusz zastpi mu drog w pobliu Adrianopola, obecnego Edirne na pograniczu turecko-bugarskim. Tutaj - tak opowiada Laktancjusz w nocy poprzedzajcej bitw ukaza si Licyniuszowi anio i pouczy go, jakimi sowy maj modli si onierze przed walk. Modlitw t natychmiast przepisano w wielu egzemplarzach i rozesano po wszystkich oddziaach. Rankiem 30 kwietnia obie armie uszykoway si na pustkowiach zwanych Campus Ergenus. W pewnym momencie ludzie Licyniusza zoyli swe tarcze, zdjli hemy, wycignli rce ku niebu; za przykadem oficerw i cesarza odmwili sowa modlitwy. Przeciwnik dobrze sysza ich gosy. Oni za trzykrotnie powtrzyli modlitw, a potem, peni odwagi, przywdziali hemy i podnieli tarcze. Obaj wadcy przed frontem swych wojsk odbyli jeszcze midzy sob rozmow, lecz do porozumienia nie doszli. A gdy ozway si trby wzywajce do ataku, onierze Licyniusza ruszyli pierwsi, tamci natomiast nawet nie podnieli broni i wnet tchrzliwie zawrcili ku tyom. Widzc to Maksymin zrzuci purpur i uciek w achmanach niewolnika. Wikszo jego wojsk poddaa si lub rozpierzcha. Maksymin nie liczy ju na adn pomoc, wymkn si z Europy i ucieka dalej. Zatrzyma si dopiero w Kapadocji, na wschodzie Azji Mniejszej, gdzie skupi wok siebie onierzy i zacz organizowa obron. Oczywicie i on musia zmieni polityk religijn. Wyda wic edykt przyznajcy chrzecijanom swobody, jakie przysugiway wyznawcom innych kultw. Lecz los jego ju si dopenia i to nie tylko skutkiem zagroenia ze strony Licyniusza. Zachorowa ciko i zmar w cylicyjskim miecie Tars (Tarsus) na przeomie sierpnia i wrzenia 313 roku. Laktancjusz i Euzebiusz krel obraz jego cierpie wrcz z sadystyczn rozkosz. Wedug Euzebiusza zgin trawiony gorczk i godem, podobny do szkieletu, tarzajc si po ziemi w blach straszliwych. Laktancjusz

natomiast utrzymuje, e nieznone cierpienia doprowadziy go do szau, przez cztery dni jad tylko ziemi i usiowa popeni samobjstwo bijc gow o cian. Obaj zgodnie podaj, e pod koniec choroby olep cakowicie. Ani ladu w tych relacjach wspczucia dla losu bliniego. Zwyciski Licyniusz ukara mierci dostojnikw Maksymina, i to po straszliwych torturach. Rwnie srogo obszed si z jego rodzin, bez wzgldu na wiek i pe. Zgina omioletni synek Maksymina i siedmioletnia creczka, on za utopiono. Rwnie wszystkie osoby, ktre poprzednio szukay schronienia na jego dworze, zapaciy yciem, midzy innymi Sewerianus, mody syn nieszczsnego cesarza Flawiusza Sewera. Wrd ofiar Licyniusza znalaz si take naturalny syn jego przyjaciela i dobroczycy Galeriusza, niespena dwudziestoletni Kandydian. Szczeglnie aosny by koniec Pryski, ony Dioklecjana oraz jego crki Galerii Walerii, wdowy po Galeriuszu. Obie przez wiele miesicy ukryway si w przebraniu prostych kobiet. Ujto je dopiero po ptora roku w Grecji, w Tesalonice, i natychmiast cito, a ciaa wrzucono do morza. Tak mci si Licyniusz za to, e po mierci Galeriusza panie te wyjechay na poudnie, do Maksymina, dajc w ten sposb do zrozumienia, e u jego boku nie czuj si bezpieczne. Co prawda i Maksymin nie postpowa z nimi zbyt askawie, yciu ich wtedy jednak nic nie grozio. Dioklecjan chyba wwczas ju nie y, cho niektrzy twierdz, e twrca tetrarchii zmar dopiero w 316 roku. Jedno jest pewne: starzec jeszcze oglda ruin swego dziea. Imperium wkraczao w 314 rok majc tylko dwch cesarzy, pozornie sobie przyjaznych i nawet skoligaconych, Konstantyna na Zachodzie i Licyniusza na Wschodzie. Cesarzy, ktrych zdawaa si czy przyjazna postawa wobec chrzecijastwa oraz wzniosa tolerancyjno wobec wszelkich wierze, o czym tak piknie mwili. W istocie jednak obaj byli drapienymi i bezwzgldnymi politykami, obserwujcymi si wzajem podejrzliwie i czujnie. Byo tylko kwesti krtkiego czasu, ktry z nich pierwszy skoczy drugiemu do garda. Zmieniaa si bowiem polityka religijna, nie zmieniaa natura ludzka i obyczaje.

KONSTANTYN WIELKI

---oOo---

(GAIUS FLAVIUS VALERIUS CONSTANTINUS)

Urodzony 27 lutego okoo 280 roku. Zmar 22 maja 337 roku. Panowa od 25 lipca 306 roku wraz z innymi cesarzami, a od 18 wrzenia 324 roku do mierci samodzielnie jako Imperator Caesar Gaius Flavius Valerius Constantinus Augustus.

WADCA GALII I BRYTANII

25 lipca 306 roku w Eburakum w Brytanii zmar cesarz Konstancjusz;

tego samego dnia obwoano tam augustem jego syna pierworodnego, Konstantyna. Wkrtce te wyprawiono posw do cesarza Galeriusza, aby zawiadomi go o tych wydarzeniach i prosi o zaakceptowanie nowego wspwadcy, odpowiedzialnego za pnocne obszary imperium. Galeriusz jednake - o tym bya ju mowa - uzna Konstantyna tylko za cezara. Tymczasem nowy pan Galii i Brytanii opuci wysp i przeprawi si na kontynent, by stawi czoo zastpom Frankw, ktrzy usiowali wyzyska zgon Konstancjusza, niedawnego ich pogromcy. Syn okaza si godny sawy ojca - nadspodziewanie szybko znalaz si na zagroonych terenach i rozgromi najedcw, ktrzy przeszli ju Ren, a nawet pojma ich dwch krlw; obu kaza zgadzi. Nieco pniej przekroczy rzek i spustoszy ziemie ludu Brukterw na dzisiejszym niemiecko-holenderskim pograniczu. Najazd przeprowadzono tak byskawicznie, e ludno nie moga si schroni w lasach i wrd bagien. Autor panegiryku

wygoszonego ku czci Konstantyna w kilka lat pniej wykrzykiwa z zachwytem: Wyrnito nieprzeliczone mnstwo ludzi, wzito do niewoli masy. Cae bydo zagarnito lub wzito. Wszystkie osiedla spalono. Mczyni byli zbyt zdradliwi, by mc suy w naszym wojsku, a zbyt dumni, by pracowa jako niewolnicy, wyprowadzono wic ich podczas igrzysk na aren cyrku. Byo ich tylu, e nasyciy si nawet krwioercze bestie. Walki te toczyy si w roku 306 i na pocztku 307, potem jednak sprawy wewntrzne cesarstwa odwoay Konstantyna na jaki czas znad Renu. Gdy bowiem pn wiosn 307 roku Galeriusz rozpocz dziaania przeciw Maksencjuszowi i Maksymianowi w Italii, wiele zaleao od postawy wanie Konstantyna. Gdyby opowiedzia si po stronie legalizmu i popar Galeriusza, tamci dwaj uzurpatorzy zagroeni z dwch stron nie mogliby si utrzyma, jego neutralno natomiast daaby im due szanse przetrwania. Zdajc sobie z tego spraw Maksymian popieszy do Galii, cho by znacznie starszy od Konstantyna wiekiem i godnoci. Rozmowy toczyy si zapewne w Trewirze (Augusta Treverorum), ktry stanowi wwczas prawdziw stolic krain zaalpejskich. Konstantyn z jednej strony nie mia powodw by darzy Galeriusza sympati, ale z drugiej zwyka roztropno nakazywaa czeka, jak rozwin si wypadki. Tote rokowania byy dugie, a jednoczenie pilnie nasuchiwano wieci, co dzieje si w Italii. Maksymian ofiarowywa mu tytu augusta oraz rk swej crki, Fausty. Maestwo to, jak si wydaje, byo ju raz projektowane, jeszcze za ycia Konstancjusza, niedugo po 293 roku. Ot autor pewnej mowy panegirycznej twierdzi, e w cesarskim paacu w Akwilei widzia malowido przedstawiajce ma dziewczynk, Faust, ktra podaje chopcu dar zarczynowy ponad jej siy, a mianowicie zoty hem wysadzany klejnotami i zdobny pirami. Pniej wszake odstpiono od tego projektu, Konstantyn za wzi sobie dziewczyn imieniem Minerwina, a ta daa mu okoo 303 roku syna Kryspusa. Pod wpywem wieci z Italii Konstantyn przychyla si do propozycji swego gocia, sprawy bowiem Galeriusza przedstawiay si coraz gorzej. Najedca si wycofywa, siejc mord i poog wrd ludnoci cywilnej. Ale Maksencjusz nawet go nie ciga; wiadomo ju byo, e obroni swa wadz w Italii. W tej sytuacji wadca Galii przyj ofert Maksymiana. Ceremonia lubu z Faust oraz obwoanie Konstantyna augustem odbyy si tego samego dnia w 307 roku - zapewne 25 grudnia. Dzie ten bowiem powicony by Bogu Socu, gdy wanie wtedy zwycia on moce ciemnoci i rozpoczyna nowy okres pochodu wiata. A Konstantyn by i wwczas, i jeszcze wiele lat pniej wyznawc Soca Niezwycionego. Zachowaa si mowa pochwalna, wygoszona przez pewnego retora podczas obrzdu zalubin, wynoszca pod niebiosa zarwno zicia, jak i tecia. Gdy jednak Maksymian po krtkich wsprzdach z Maksencjuszem zmuszony zosta w 308 roku do ucieczki z Italii i zwrci si o pomoc do Konstantyna, zi zachowa jak zwykle roztropn powcigliwo. Przyj tecia z szacunkiem, lecz nie podj adnych konkretnych zobowiza.

Rozpoczty w Italii cig najwaniejszych wydarze 308 roku zakoczy si - jak ju wiemy z biografii Maksencjusza - jesiennym zjazdem w Karnutum, w ktrym jako doradca bra udzia twrca systemu tetrarchii, Dioklecjan. W wyniku dokonanych tam ustale - co warto jeszcze powtrzy - Maksymian ponownie musia si zrzec purpury, nowym augustem z wadz nad Panoni, Norikum i Recj zosta Licyniusz, Konstantynowi natomiast pozostawiono godno tylko cezara i panowanie nad Gali i Brytani. Najwaniejszym formalnie cesarzem by nadal Galeriusz, a jego domen prowincje bakaskie i Azja Mniejsza. Jego cezar, Maksymin Daja, rzdzi Syri i Egiptem. Reszta cesarstwa pozostawaa w rkach uzurpatorw - Afryk bowiem zagarn kilka miesicy wczeniej Lucjusz Domicjusz Aleksander, a w Italii i Hiszpanii utrzymywaa si wadza Maksencjusza. W 309 roku Konstantyn ruszy na wypraw za Ren przeciw Frankom; uprzednio na wielkiej rzece zbudowa stay most w pobliu Kolonii. W Trewirze rozsta si z teciem, Maksymianem, ktry natychmiast wyjecha na poudnie Galii. Tam w miecie Arelate, dzisiejszym Arles w Prowansji, w stary czowiek, wci zerany dz wadzy, dokona niespodziewanego zamachu stanu przywdziewajc po raz trzeci w yciu purpur cesarsk, cho zoy j uroczycie zaledwie w jesieni roku poprzedniego na zjedzie w Karnutum! Znowu proklamowa si augustem rozpowiadajc, e Konstantyn nie yje. Rozdawa te hojnie pienidze onierzom. Osign tymi sposobami tylko to, e niektre oddziay przyjy postaw wyczekujc, bez zastrzee za uznay go jedynie formacje stray przybocznej. Powiadomiony o tym Konstantyn przerwa dziaania za Renem i szybko poda na poudnie. onierze, jak zapewnia autor mowy pochwalnej ku jego czci, pieszyli z niesychanym zapaem, by rozprawi si z wiaroomc. Gdy jednak stanli pod potnymi murami Masylii (Massilia), gdzie tymczasem przenis si Maksymian, pierwszy ich szturm nie powid si, cho uderzyli z furi. Konstantyn usiowa przekona buntownika sowami, lecz ten w odpowiedzi miota obelgi. Czego wszake nie zdoa wywalczy or, czego nie dokonaa perswazja, to osigna zdrada ludnoci i czci onierzy, ktrzy niemal za plecami Maksymiana otworzyli bramy miasta. Starzec musia stan przed obliczem modego cesarza, swego zicia, ktry zdar ze purpur, darowa jednak ycie. Wkrtce rozegra si dalszy cig dramatu. Wedug jednej wersji Maksymian, nie mogc znie upokorzenia i dyszc dz wadzy, zacz namawia wasn crk, Faust, on Konstantyna, aby pomoga mu w dokonaniu zamachu na ycie ma zostawiajc drzwi wsplnej sypialni otwarte. Przyrzeka, e tak uczyni - i natychmiast powiadomia o wszystkim Konstantyna. Przygotowano wic zasadzk, kadc w ou cesarza jednego z eunuchw; tym sposobem schwytano zbrodniarza na gorcym uczynku, ze sztyletem w rku. Pozwolono mu wybra rodzaj mierci. Zawis na ptli. Tak opowiada Laktancjusz. Pozostali autorzy mwi o tej sprawie tylko pobienie. Jedni podaj, e Maksymian popeni samobjstwo, inni za, e zgadzono go z rozkazu Konstantyna, wszyscy wszake wspominaj o

mierci przez powieszenie. Lecz opowieci o rzekomym zamachu na ycie wadcy i prbie wcignicia w to jego ony czyni wraenie zmylonej, jakby zaczerpnitej z jakiego romansu; i mona by wskazywa pewne wzory w czytywanej wwczas literaturze pseudohistorycznej. Prawda za wygldaa chyba tak, e Konstantyn zgadzi swego tecia wnet po zajciu Masylii, aby zas usprawiedliwi ten mord polityczny, kaza rozpuci wieci, jak to w ostatniej chwili wykryto zbrodniczy spisek, gdy morderca ju si gotowa do zadania ciosu. Naley bowiem pamita - przykadw przytoczymy jeszcze sporo - e Konstantyn by zawsze politykiem zimno kalkulujcym, w razie potrzeby - a niekiedy i bez potrzeby - bezlitosnym, zarazem za doceniajcym znaczenie propagandy, czuym na opinie publiczn oraz na moliwoci jej ksztatowania. Konstantyn usiowa odsun od siebie podejrzenia zwizane ze mierci Maksymiana take ze wzgldu na syna zmarego, Maksencjusza, pana Italii. Przypuszczano nawet, e Maksymian dziaa w cichym z nim porozumieniu. A moe siewc takich pogosek by sam Konstantyn? W kadym razie oznaki wrogoci midzy wadcami zachodnich prowincji staway si od tego momentu coraz wyraniejsze. Tymczasem nadeszy meldunki, e Germanie zza Renu ju si zwiedzieli o rebelii Maksymiana i przygotowuj najazd. Konstantyn popieszy wic na pnoc, ale po drodze okazao si, e alarm by faszywy. Cesarz wic zamiast na pole walki uda si do wityni dawnego bstwa celtyckiego, zapewne nad grn Moz w dzisiejszej miejscowoci Grand, gdzie odbiera wtedy cze Apollon z przydomkiem Grannus. Tam to, jeli wierzy panegirykowi z 310 roku, mia niezwyke przeycie, ujrza bowiem na wasne oczy samego boga. W kadym razie tak brzmiaa oficjalna wersja wydarzenia, gdy mowy pochwalne wygaszane przez retorw odgryway wtedy rol podobn do obecnych przemwie programowych, a tekst ich z gry ustalano. Wierz, Konstantynie, e ujrzae Apollona, ktry wraz z Wiktori ofiarowywa ci wiece laurowe, a kady z nich zawiera wrb lat trzydziestu. Czemu jednak uywam sowa: wierz? Ujrzae boga i w jego postaci rozpoznae samego siebie; boga, ktry ma krlowa nad caym wiatem, jak mwi natchnione pieni wieszczw. Sdz, e ta przepowiednia dopiero teraz si urzeczywistnia. Ty bowiem jeste jak w bg - mody, wdziczny, zbawienie przynoszcy, przepikny! Susznie te uczcie w wspaniay przybytek takimi darami, e nie ma co ju wspomina ofiar dawnych. Jak wyglday owe znaki w wiecach laurowych, mona si tylko domyla. Chodzi albo o cyfry rzymskie pene, a wic XXX, albo te o T, pierwsz liter aciskiego wyrazu ter (trzy razy), wpisan w cyfr X, co oznaczao trzy razy po dziesi Jeli Konstantyn tak sobie wyobraa w znak, jako rodzaj monogramu, rzecz byaby szczeglnie interesujca ze wzgldu na rzekome pniejsze widzenie oraz znak chrzecijaski. Caa sprawa jest ze wszech miar godna uwagi i zapamitania. Po pierwsze stanowi bezsporne wiadectwo wczesnych przekona religijnych Konstantyna, po drugie za wskazuje, jak ambitne i dalekosine byy jego

plany polityczne. Cesarz nawizywa do pradawnych marze o zotym wieku, ktry nadejdzie, gdy Soce sprawiedliwoci i szczcia zajanieje nad ziemi. Poetyck wizje owej promiennej przyszoci daa sawna czwarta ekloga Wergiliusza i retor niewtpliwie j mia na myli, gdy wspomina o natchnionych pieniach wieszczw. Propaganda Konstantyna gosia, e szczsny wiek ju blisko, cesarz bowiem jest wcieleniem samego boga, w kadym za razie jego najbliszym towarzyszem. To ostatnie wyobraenie rozpowszechnio si gwnie na monetach, ktrych legendy gosiy w rnych wersjach haso: Soli Comiti Constantini Augusti - Socu Towarzyszowi Konstantyna Augusta. W tyme panegiryku podano rwnie rodowd Konstantyna, zastrzegajc si zreszt, e znaj go dotychczas tylko nieliczni. Ot jego przodkiem mia by Klaudiusz II Gocki, panujcy w latach 268 - 270. Pokrewiestwo o byo oczywicie cakowita fikcj, zostao zmylone, aby lepiej ugruntowa prawa Konstantyna do tronu, mwca za wskazuje na to bez osonek: Spord wszystkich uczestnikw twego majestatu wyrnia ci szczeglnie fakt, e urodzie si cesarzem. Wadc uczynia ci nie jaka przypadkowa zgoda ludzi lub nagy, sprzyjajcy zbieg okolicznoci; rodzc si uzyskae cesarstwo. Ta mowa zostaa wygoszona w Trewirze, ale sam mwca pochodzi z miasta Augustodunum, czyli dzisiejszego Autun, midzy Loar a Saon. Patrzy on z zawici na dzieo odbudowy dokonane przez Konstantyna w Trewirze, wzniesiono tu bowiem nowe mury, cyrk, paac, bazyliki. Wyrazi w zwizku z tym pobone yczenie, by aska cesarza spyna te na Augustodunum: Rwnie u nas znajduje si wity przybytek Apollona, jego gaj i rdo, a wic twoje bstwo mieszka i na naszej ziemi. I ju z gry si radowa, e wadca nie poskpi swych darw, nada przywileje, powodowany czci nalen miejscom witym. Nie pomyli si - bo te kancelaria cesarska z pewnoci ju wczeniej aprobowaa jego yczenia i proby. Konstantyn odwiedzi Augustodunum w roku nastpnym, 311. Uroczysto nie rnia si w charakterze i przebiegu od tego, co przy podobnych okazjach powtarza si nieodmiennie we wszystkich krajach i epokach od czasw faraonw a po obecne. Witay cesarza tumy na piknie udekorowanych ulicach, stawiay si wszelkie kolegia miejskie ze swymi godami, wyniesiono ze wity posgi miejscowych bstw. Orkiestra - jedna tylko w tej zuboaej miejscowoci - przygrywaa mu kilkakrotnie w rnych punktach, przebiegajc na skrty bocznymi uliczkami, podczas gdy orszak kroczy powoli. askawy wadca umorzy cakowicie zalegoci podatkowe za poprzednie piciolecie, dziki czemu powrcio do swych domostw wielu ukrywajcych si dotd po lasach lub mieszkajcych w stronach dalekich. Obniono te danin, jak winno wpaca Augustodunum do skarbu - o 1/5. Wszystko to znane nam jest z innej mowy pochwalnej, wygoszonej take w Trewirze wczesn wiosn 312 roku. Ale suchajc tego panegiryku Konstantyn by chyba mylami daleko; najwiksz jego trosk stanowi wwczas nieuchronny ju konflikt z Maksencjuszem, wadc Italii, narastajcy od lat.

MOST MULWIJSKI
Maksencjusz wydawa si atw ofiar, mia bowiem wojska mniej bitne od legionw pnocnych, w Italii sroy si gd, ludno bya niezadowolona, a w samym Rzymie dochodzio do rozruchw. Co wicej, Maksencjusz nie mia sojusznika, podczas gdy Konstantyn nawiza porozumienie z Licyniuszem, obiecujc mu rk swej przyrodniej siostry, Konstancji. Obaj zamierzali podzieli si imperium: Konstantyn objby wszystkie prowincje zachodnie, Licyniusz za cay Wschd. To z kolei zaniepokoio Maksymina Daj, pana tamtejszego obszaru, nie mg on jednak da wadcy Rzymu adnej konkretnej pomocy, i to nie tylko z powodu odlegoci. Musia strzec granicy wschodniej, przygotowywa wypraw do Armenii, a na domiar wszystkiego po skpych opadach deszczu rok 312 zapowiada si w rolnictwie le; przyszed nieurodzaj, gd, zaraza - jaka choroba wrzodowa, atakujca gwnie oczy. Tak wic tetrarchowie patrzyli na siebie podejrzliwie, a stosunki midzy nimi ukaday si tak, jakby chodzio o wrogie mocarstwa. Euzebiusz, wiadek wydarze, przedstawia owe dni przed nieuchronnie zbliajc si wojn domow zapewne z przesad, lecz barwnie: Morza stay si niebezpieczne, a ci, ktrzy skdkolwiek przypywali na okrtach, musieli by przygotowani, e zostan wzici na mki i tortury, wrd przernych katuszy bdzie si ich bada, czy nie przybywaj od nieprzyjaci, a wreszcie ponios mier na krzyu lub na stosie. Wszdzie kuo si miecze, tarcze, pancerze, pociski, wcznie oraz wszelki sprzt wojskowy, wszdzie przygotowywano triery i or do walki na morzu. Mylao si tylko o tym, e kadego dnia moe wtargn nieprzyjaciel. Przygrywk do prawdziwej wojny midzy cesarzami byo odzyskanie Afryki przez Maksencjusza, zapewne w 310 roku; jednake z kolei w roku nastpnym utraci on Hiszpani na rzecz Konstantyna. Byo oczywiste, e atak na Itali przyjdzie zza Alp, tote Maksencjusz rozmieci w dolinie Padu ogromne zastpy swych wojsk, 170 000 pieszych i 16 000 jedcw. Magazyny i kwatera dowdztwa naczelnego armii znajdoway si w Weronie oraz w jej okolicach. Wynikaoby std, e liczono si raczej z atakiem ze wschodu lub od pnocy, czyli z terenw podlegych Licyniuszowi. A moe to Maksencjusz zamierza uderzy pierwszy? Mg przecie szybkim marszem w gr doliny Adygi dotrze do Alp, sforsowa przecze i zaj ziemie nad grnym i rodkowym Dunajem. Jednake Konstantyn uprzedzi wszelkie plany przeciwnika. Przeszed Alpy pod koniec lata przez przecze zachodnie. Mia siy stosunkowo niewielkie, okoo trzydziestu tysicy onierzy, ale doborowych, w duej czci pochodzenia germaskiego. Zdobyto najpierw miasto Segusio, dzisiejsz Suz w Piemoncie, a Konstantyn surowo zakaza dokonywania jakichkolwiek rabunkw. Wie o tym rozesza si natychmiast po Italii sprawiajc, e podczas walk ludno zachowywaa si biernie. Pod Turynem (Augusta Taurinorum) pokona miasto Maksencjusza i miasto otwaro bramy, potem podda si

Mediolan. Powtrnie rozgromiono Maksencjuszow jazd pod Bryksj (Brixia), obecn Bresci, i przystpiono do oblegania Werony. Doszo do krwawej bitwy, gdy prefekt Maksencjusza, Rurycjusz Pompejanus, usiowa przyj miastu z pomoc. Konstantyn zwyciy, Werona poddaa si, potem za zajto Mantu i Akwilej. Tak wic w rku najedcy znalazy si wszystkie ziemie na pnoc od Apeninw. Konstantyn przekroczy te gry zapewne pod koniec wrzenia 312 roku i miao ruszy na poudnie, wprost na Rzym. Maksencjusz najpierw zamierza broni si w murach miasta, lecz w ostatniej chwili zmieni plan; chyba nie by pewny postawy ludnoci i ba si zdrady. A moe liczy na to, e bliska ju szsta rocznica wadzy, 28 padziernika, okae si szczsna? W kadym razie stan z wojskiem przy mocie Mulwijskim (pons Mulvius lub Milvius), nieco na pnoc od Rzymu, gdzie czyy si wane szlaki. Jak si zdaje, kamienny most uprzednio czciowo rozebrano, by utrudni Konstantynowi przejcie rzeki. Potem jednak naprdce go naprawiono, obok za sklecono most drewniany na odziach i barkach, aby umoliwi przepraw wasnej armii; zajto bowiem pozycje na tamtym brzegu Tybru, na szerokiej rwninie. Przebieg samej bitwy - a toczya si ona wanie 28 padziernika trudno odtworzy. Po stronie Maksencjusza kohorty pretoriaskie biy si dzielnie, ale i one musiay ustpi, gdy reszta wojsk nie wytrzymaa naporu przeciwnika. Podczas ucieczki drewniany most run pod ciarem stoczonych mas wzajem si tratujcych i spychajcych do rzeki wezbranej od jesiennych deszczy. Maksencjusz przepyn Tyber na koniu, ktry jednak polizgn si na urwistym brzegu i wpad z jedcem do rzeki. Cika zbroja nie pozwolia cesarzowi podnie si i ratowa. Uton, a zwoki odnaleziono pniej w mule i bocie. Konstantyn rozkaza odci gow, wbi na wczni i obnosi po Rzymie ku uciesze motochu. Ten za szydzi i opluwa - nie tyle z nienawici do Maksencjusza, co z samej satysfakcji, e ma t sposobno. posplstwu zawsze sprawia rado naigrawanie si z upadej wielkoci - jak i paszczenie si przed kadym, kto jest u wadzy. Bitw przy mocie Mulwijskim oploty rne podania, a pewne fakty interpretuje si w sposb szczeglny. I tak w kilka lat po tych wydarzeniach zaczto gosi, e tu przed rozstrzygajcym starciem Konstantyn mia widzenie - ujrza znak, jaki winien wymalowa na tarczach swych onierzy, jeli chce zwyciy. By to monogram Chrystusa: liter X (w alfabecie greckim oznacza ona Ch) przecinaa zgita u gry litera I, majca wic ksztat zbliony do P (w alfabecie greckim odpowiadaa naszemu R). Nieco pniej, chyba nawet ju po mierci Konstantyna, pojawia si znacznie dusza i bogatsza opowie o tym, jak to ukaza si mu na niebie nowy sztandar jego armii, sztandar o symbolice chrzecijaskiej; sta si to miao rwnie przed rozpraw z Maksencjuszem. Pierwsz z tych opowieci podaje Laktancjusz, drug natomiast ywot Konstantyna przypisywany, chyba niesusznie, Euzebiuszowi z Cezarei. Cel i wymowa obu s jasne: bitwa przy mocie Mulwijskim to zwycistwo cesarza, ktry zaufa Chrystusowi, nad pogaskim tyranem; triumf znaku i symboli nowej wiary nad dawnymi

bogami. Jednake - bya ju mowa o tym - Maksencjusz nie przeladowa chrzecijan, trudno wic uwaa bitw za rozpraw zwolennika z wrogiem nowej wiary. Tym bardziej trudno, e Konstantyn na pewno nie by wtedy chrzecijaninem formalnie - sta si nim dopiero wier wieku pniej, na ou mierci. Mona si nawet zastanawia, czy w 312 roku nalea rzeczywicie do zdecydowanych sympatykw chrzecijastwa. Jeszcze co najmniej przez kilka lat pochodzce z jego otoczenia wypowiedzi w sprawach religii miay charakter oglny, niejednoznaczny; mona je rozumie jako odnoszce si do bstwa jedynego, ale niekoniecznie chrzecijaskiego. Moe chodzi o jaki najwyszy byt pojmowany filozoficznie albo tez po prostu o Soce. Na monetach i medalach Konstantyna a do 315 roku nie spotykamy adnego symbolu, ktry by mona interpretowa jako chrzecijaski, czsto natomiast wystpuj znaki i napisy zwizane wanie z kultem Soca. mennice jego emitoway monety o tematyce wyranie pogaskiej jeszcze co najmniej do 320 roku. Czy Konstantyn mia w ogle jakie niezwyke widzenia? Mona powiedzie tylko tyle, e powoujc si na objawione mu znaki cesarz ten kontynuowa odwieczn, pogask tradycj. ilu to wadcw i wodzw poprzednio utrzymywao, e w decydujcych momentach wysze moce wskazyway im swoj wol przez najrniejszego rodzaju znaki wieszcze, przez sny i sowa! Zastp owych wadcw otwieraj bohaterowie Homera pod Troj, zwaszcza za krl Agamemnon. W cigu wiekw, poczynajc od Iliady, wzmianki o wszelkich wrbach i objawieniach - ktre rzekomo zawsze si sprawdzay - stay orem propagandy politycznej. Poddani mieli wierzy, e ich pan pozostaje pod szczegln opiek si wyszych, wszystko wic, co czyni, jest realizacj ich planw. Przytaczalimy ju relacje o tym, jak to temu Konstantynowi ukaza si bg Apollon - w 310 roku, na dwa lata przed bitw przy mocie Mulwijskim! Niektrzy chcieliby przypisywa mu skonnoci mistyczne. Byby to jednak mistyk na usugach polityka. A jak przedstawia si sprawa znaku, ktry mia widnie na tarczach wojsk Konstantyna podczas bitwy? Prawdopodobnie by to znak szecioramiennej gwiazdy, to jest X przekrelone kresk pionow, spotykany w rnych krajach i w wielu odmianach jako symbol solarny lub astralny. By on uywany take przez chrzecijan, poniewa stanowi monogram ich Pana (w alfabecie greckim Christos i Iesus), a zarazem jego symbol jako Soca Sprawiedliwoci. Konstantyn, wyznawca Soca Niezwycionego, posuy si owym znakiem na tarczach swych wojsk. Pniej, w zmnienionej sytuacji, mona byo gosi, ze ju wtedy chodzio o symbol chrzecijaski, a nawet utrzymywa, e litera I bya zagita, przypominajc P, czyli greckie R. Nikt tego wwczas nie potrafiby sprawdzi.

ZJAZD W MEDIOLANIE
Nastpnego dnia po bitwie, 29 padziernika 312 roku, Konstantyn uroczycie wjecha do stolicy, witany entuzjastycznie przez ludno i senat. Nowy pan Rzymu da dowd mdroci politycznej, odnoszc si z ostentacyjnym szacunkiem do senatu i przyjmujc ode tytu Maximus Augustus, czyli najwikszy August. Dziki temu sta si formalnie gow imperium. Maksencjusz natomiast pomiertnie uznany za wroga ludu i tyrana, a jego imi polecono wymaza z wszystkich oficjalnych dokumentw. Konstantyn przebywa nad Tybrem niecae trzy miesice, od koca padziernika 312 roku do ostatnich dni stycznia roku nastpnego. W tym czasie wyda sporo aktw prawnych, niektre o wielkiej doniosoci. Rozwiza na przykad kohorty pretorianw, gwn podpor rzdw Maksencjusza. By to ostateczny koniec tej formacji, ktra w cigu trzech wiekw decydowaa czsto o losach wadcw. opublikowa rwnie edykt gwatownie pitnujcy donosicieli, ktrzy wwczas pojawiali si masowo, gdy - jak sdzili - nadarza si wietna sposobno, by zaatwi prywatne porachunki z dostojnikami poprzedniego wadcy. Czytamy w edykcie sowa znamienne: Naley zniszczy jedno z najwikszych nieszcz ludzkoci, przeklt plag donosicieli. Od razu przy pierwszych prbach trzeba chwyta ich za gardo, a jzyk zawi odci i wyrwa z korzeniem. Sdziom nie wolno przyjmowa ich oskare ani nawet gosu donosicieli. Gdy zjawi si kto taki, winien ponie kar mierci. Oczywicie bya to raczej retoryka - sdownictwo wczesne musiao korzysta z usug donosicieli, nie znao bowiem instytucji oskaryciela publicznego - ale w danym momencie edykt na pewno powcign nadmiern gorliwo chciwcw i zawistnikw. wiadczy to dobrze przynajmniej o intencjach Konstantyna. W lutym 313 roku spotka si on w Mediolanie ze swym sojusznikiem Licyniuszem, wadc prowincji bakaskich i naddunajskich, ktry polubi tu Konstancj, przyrodni siostr Konstantyna, swoj narzeczon prawie od trzech lat. Przy sposobnoci obaj wadcy uzgodnili dalsz polityk. Jeli chodzi o chrzecijastwo - postanowili kontynuowa i nawet umocni tolerancj, zapocztkowan edyktem Galeriusza przed dwoma laty. Na tej podstawie obaj wydali pisma oklne do swych urzdnikw. Nam znane jest dziki odpisom tylko to, ktre Licyniusz wystosowa w tej sprawie do namiestnika Bitynii w czerwcu 313 roku, ale Konstantynowe musia brzmie podobnie. Gdymy si zeszli szczliwie w Mediolanie - ja, cesarz Konstantyn, i ja, cesarz Licyniusz - dla omwienia spraw dobra i bezpieczestwa publicznego, uznalimy za konieczne wyda wrd innych zarzdze, zdaniem naszym poytecznych dla wielu, take to, ktre odnosi si do czci bstwa, a mianowicie, by chrzecijanom i wszystkim da zupen wolno wyznawania religii, jak kto chce. Tak bdzie mona zjedna i usposobi askawie niebiaskie dla nas i dla wszystkich naszej wadzy poddanych.

Uwaamy, e nikomu nie naley czyni przeszkd, czy kto odda swoj dusz wyznaniu chrzecijaskiemu, czy tej religii, ktr sam osdzi za najodpowiedniejsz dla siebie. A to dlatego, by najwysze bstwo, ktremu oddajemy cze wedug swobodnego przekonania, mogo nam we wszystkich okolicznociach okaza zwyk przychylno i yczliwo. Dlatego niechaj Twoja Dostojno przyjmie do wiadomoci, e po usuniciu wszelkich zastrzee, ktre zdaway si dotyczy chrzecijan w poprzednich pismach wystosowanych do Twego urzdu, teraz otwarcie i po prostu kady, kto pragnie wyznawa religi chrzecijask, moe to czyni nie naraajc si na adne dochodzenia i przykroci. (...) A skoro tym udzielilimy zezwolenia, to rozumie Twoja Dostojno, e w interesie pokoju swobod wyboru religii czy wyznania, by kady mg swobodnie czci bstwo, jakie sobie wybra. Nie chcemy bowiem adnej religii czyni z naszej strony jakiejkolwiek ujmy . W dalszym cigu nakazywano nieodpatnie zwrci gminom skonfiskowane budynki i majtki, polecono te poda to do wiadomoci ogu, iby niniejsza czynno prawodawcza naszej dobroci nie moga pozosta nie znana nikomu. To jeden z najpikniejszych w swej treci dokumentw w caej historii ludzkoci. Ale zarazem nasuwa bardzo smutne refleksje. Okazuje si bowiem, e ludzko ani wtedy, ani pniej, ani dzi nawet nie dorosa do tak penej tolerancji, jak pragnli ci cesarze wprowadzi. Rok 313 zamyka er przeladowa chrzecijastwa przez pastwo, ktre trway - oczywicie z przerwami - prawie 250 lat, a spowodoway cznie mier kilku, moe kilkunastu tysicy osb. Odtd miaa panowa bogosawiona era pokoju religijnego i swobody wyznania. Jednake niemal natychmiast wybuchy gwatowne konflikty midzy chrzecijanami, a jednoczenie rozpoczy si przeladowania pogan przez chrzecijan, co prawda raczej bezkrwawe, lecz bardzo przykre i powodujce niesychane straty w zakresie kultury: niszczenie posgw i malowide, a nawet ksiek. W wiekach za pniejszych rozpta si obd wojen religijnych, tpienie pogan i kacerzy ogniem i mieczem, polowa na czarownice, inkwizycji, wypdzania innowiercw. Popyna krew milionw ofiar fanatyzmu religijnego, nienawici wyznaniowej, nietolerancji. Chrzecijanie zadawali sobie wzajem rany okrutniejsze i bardziej krwawe ni najgorliwsi cesarze rzymscy. To jeden z najtragiczniejszych rozdziaw historii rozpoczynajcej si - paradoksalnie - jake wznios zapowiedzi tolerancji w 313 roku. Tego wszake Licyniusz i Konstantyn przewidzie nie mogli. Ten pierwszy opuci wkrtce Mediolan na wie o wkroczeniu do Europy wojsk wadcy Wschodu, Maksymina Dai. Wojna midzy tymi cesarzami zakoczya si --jak wiemy z poprzednich biografii - walna bitw na Campus Ergenus, gdzie najedca ponis klsk. Pokonany Maksymin uciek w gb Azji Mniejszej, a cztery miesice pniej zmar na skutek wyniszczajcej choroby. To wietne zwycistwo Licyniusz odnis przecigajc na swoj stron chrzecijan bardzo licznych w armii Maksymina. Odmawiajc modlitw na polu bitwy uczyni gest, ktry wyznawcy nowej religii po tamtej stronie

zrozumieli jednoznacznie; i nie widzieli przyczyny, dla ktrej swoj krew mieliby umacnia panowanie cesarza przeladowcy. Gdy tylu nie chciao walczy, inni poszli za ich przykadem. Odstpia od Maksymina nawet jego gwardia przyboczna. Nie byo adnego cudu, bya natomiast zwyka zdrada, co prawda motywowana wzgldami religijnymi. lecz sprawa ta stanowi nowy przykad tego, jak niesprawiedliwa bywa historia: bitwa przy mocie Mulwijskim, w ktrej czynnik religijny nie odgrywa waciwie adnej istotnej roli, przesza do legendy i podrcznikw jako symbol zwycistwa nowej wiary nad star; ta natomiast na polach pod Adrianopolem, gdzie rzeczywicie w czynnik zdecydowa, zostaa po prostu zapomniana - nawet przez chrzecijan. Dlaczego tak si stao? Odpowied jest prosta w kilkanacie lat pniej Licyniusz zosta pokonany i zgin z woli Konstantyna, nikt wic nie omieli si sawi jego czynw. Gdy rozwaa si takie fakty, przychodzi refleksja, e histori ludzkoci w tym take naszego kraju - naleaoby waciwie przebada i przedstawi od nowa, odrzucajc zway obiegowych, a czsto zupenie bezpodstawnych lub wrcz opacznych sdw, ocen i wyobrae, jakie narosy wok wielu wydarze i osb bezmylnie powtarzane przez wieki. Licyniusz wszake, podobnie jak Konstantyn, nie opowiada si wprost i otwarcie po stronie chrzecijastwa. Modlitwa, ktr przed bitw odmwio jego wojsko, zwracaa si wprawdzie do jakiego najwyszego, witego, wszechmocnego bstwa, ale w sowach oglnych i bez adnych imion wasnych. Uoono j rzeczywicie w duchu wzniosej tolerancji wobec uczu religijnych ludzi rnych wyzna. Podobnie zreszt sformuowano w Mediolanie cytowane wyej urzdowe rozporzdzenie wprowadzajce tolerancj. jego odpisy ukazay si 13 czerwca 313 roku na murach Nikomedii, gdzie Licyniusz przyby w pocigu za Maksyminem Daj. Pocztek drugiego dziesiciolecia IV wieku przynis zaamanie systemu tetrarchii. W okresie tym mier co roku zabieraa kogo z cesarzy: w 311 Galeriusza, w 312 - Maksencjusza, wreszcie w 313 - Maksymiana Daj. Obecnie cesarstwo miao ju tylko dwch wadcw - cay Wschd nalea do Licyniusza, Zachd za do Konstantyna.

WADCA ZACHODU
Zapewne ju w kwietniu 313 roku, a wic wnet po mediolaskich rozmowach z Licyniuszem, Konstantyn opuci Itali i wyjecha do Galii. Przebywa tam gwnie w Trewirze, rozwijajc yw dziaalno ustawodawcz; ale musia te odpiera Frankw nad dolnym Renem i zaj si gwatownymi sporami, jakie wstrzsay Kocioem chrzecijaskim w Afryce. Doszo tam do powanego rozamu, schizmy. Jej korzenie sigay przeladowa za Dioklecjana i Maksymiana, kiedy to zaamao si w rny sposb wielu kapanw, obecnie za rygoryci dali wykluczenia ich ze wsplnoty bez wzgldu na stopie winy. A poniewa Cecylian, biskup

Kartaginy, postpowa w tej sprawie z rozsdnym umiarkowaniem, zaczli gosi, e jeden z konsekrujcych go skala si grzechem miertelnym, rzekomo bowiem wyda wadzom podczas przeladowa wite ksigi. Wybrali wic swojego biskupa, Majoryna, a pniej Donata, czowieka energicznego i wielkich zdolnoci; mia on przewodzi ruchowi przez mniej wicej 40 lat i od niego to pochodzi nazwa schizmy - donatyzm. Spory i wzajemne oskarenia staway si coraz gwatowniejsze. Obie strony wprost lub porednio zwracay si do cesarza, a ten musia zaj si konfliktem, zaleao mu bowiem na spokoju w prowincjach tak wanych gospodarczo i politycznie. Popar zdecydowanie Cecyliana, zgodnie ze wskazwkami swego doradcy w sprawach kocielnych, Hozjusza, biskupa Korduby (dzisiejszej Kordowy). Wywiera on silny wpyw na ksztatowanie si pogldw religijnych Konstantyna. By za przeciwnikiem rygorystw i ekstremistw, gdy sam sporo od nich wycierpia. Powoano do rozpatrzenia tej sprawy najpierw komisj biskupw, ktra obradowaa w Rzymie jesieni 313 roku, a latem 314 roku zebra si synod biskupw w Arelate (Arles). Tu i tam potpiono donatystw, ale schizma nadal trwaa, a przerodzia si w odrbny koci, ktry mia utrzymywa si w Afryce przez wieki - do najazdu Arabw. W istocie bowiem konflikt mia korzenie gbsze ni rnica zda w kwestiach personalnych i religijnych; by mianowicie przejawem take sprzecznoci socjalnych i etnicznych w rzymskiej Afryce. Wrd donatystw, jak si wydaje, przewaali ludzie z warstw niszych i z terenw sabiej zromanizowanych, katolicy natomiast zwizani byli raczej z warstwami posiadajcymi i z aparatem wadzy. Konstantyn, w tym wypadku na pewno peen dobrej woli i szczerze dcy do zaagodzenia sporw, po raz pierwszy zetkn si tu z zaciekoci i zacietrzewieniem religijnych fanatykw, guchych na gos rozsdku i wszelkie perswazje. By to i tak tylko przedsmak tego, co czekao w przyszoci i jego samego, i wielu nastpcw, gdy stawali wobec podziaw w onie chrzecijastwa. Problem donatyzmu i stosunku do cesarza jest dobrze udokumentowany, gdy pisarze chrzecijascy powicali schizmie afrykaskiej duo uwagi. Ale mylny byby wniosek, e Konstantyn gwnie t kwesti wwczas si zajmowa. Z ca pewnoci najbaczniej ledzi wszystko, co dotyczyo Licyniusza, ten bowiem jako wadca bogatych prowincji wschodnich mg wkrtce sta si bardzo grony. Obaj na zjedzie w Mediolanie podzielili si imperium w ten sposb, ze Italia miaa stanowi wsplna domen obu, wszystko natomiast, co byo na zachd od niej, przypado Konstantynowi, co za na wschd Licyniuszowi. Ta zasada bya jednak nie do utrzymania z powodu wzajemnej podejrzliwoci. Doszo wic - w okolicznociach dla nas niezbyt jasnych - do wojny domowej; wedug jednych toczya si ona w 314 roku, wedug innych dopiero w 316. Prawdopodobnie byy jednak dwie wojny w tych latach. W pierwszej strona atakujc by chyba Konstantyn. Do wielkiej bitwy doszo 8 padziernika w Panonii, na ziemiach dzisiejszej Jugosawii, pod miejscowoci Cybale (Cibalae),

midzy rzekami Saw i Dunajem. Po caodziennych krwawych zmaganiach Licyniusz musia si wycofa, ale stan do walki raz jeszcze, ju na terenach Tracji. I tu gr by Konstantyn. gdy jednak maszerowa na Bizancjum, zorientowa si, ze wojska Licyniusza mog zagrozi mu od flanki. Przysta wic na rokowania. Zawarto pokj i postanowiono, e w rku Konstantyna pozostan wszystkie prowincje bakaskie, czyli iliryjskie, z wyjtkiem Tracji i Mezji. 21 lipca 315 roku - a wic wedug jednych podczas przygotowa do wspomnianej wyprawy, wedug innych ju po niej - Konstantyn przyby do Rzymu, aby w stolicy imperium wici decennalia, czyli dziesiciolecie swych rzdw. Teraz dopiero mg ujrze uk triumfalny, ktrego wzniesienie senat uchwali ju w 312 roku dla uczczenia zwycistwa nad Maksencjuszem przy mocie Mulwijskim. Obecnie monument by ju niemal gotw. Zachowa si do dzisiaj z niewielkimi tylko ubytkami; jest jednym z najpikniejszych i najbardziej znanych zabytkw staroytnoci. Niegdy zdobio Rzym kilkadziesit ukw triumfalnych, pozostay z nich w caoci tylko trzy. Dwa stoj na przeciwlegych kracach Forum Romanum: uk Tytusa upamitniajcy zdobycie Jerozolimy w 70 roku oraz uk Septymiusza Sewera z 203 roku. Konstantynowy natomiast zbudowano w pobliu Koloseum, pomidzy wzgrzami Celiusz i Palatyn. Budowla ma 21 metrw wysokoci i skada si z trzech arkad. W attyce nad rodkow arkad znajduje si napis goszcy, e cesarz zwyciy tyrana, to jest Maksencjusza, instinctu divinitatis, czyli z natchnienia boskoci. Pod okrelenia tak oglnikowe mona podkada rne rzeczy i pojcia, a termin divinitatis czsto wystpuje wwczas w filozofii neoplatoskiej. Dowd to, e Konstantyn prowadzi wtedy ostron polityk religijn i nie deklarowa si jako chrzecijanin. Cay monument jest bogato zdobiony kolumnami, posgami i paskorzebami, ale wiele czci wystroju przeniesiono tu z innych, starszych budowli. i tak osiem posgw nad kolumnami wzito z Forum Trajana, osiem medalionw nad bocznymi arkadami z jakiego pomnika Hadriana, a paskorzeby w pycinach attyki zabrano z uku triumfalnego Marka Aureliusza. Rabunki tego typu powtarzaj si we wszystkich wiekach, take w naszym. Pewne jednak ozdoby wykonano specjalnie za Konstantyna. Poziomem artystycznym ustpuj one dzieom okresw wczeniejszych, maj wszake swj program ikonograficzny. Dolny fryz nad bocznymi arkadami przedstawia sceny z ycia Konstantyna: jego czyny, gdy walczy u boku Galeriusza, triumfy nad Frankami i Alamanami, zwycistwo nad Maksencjuszem. Medaliony na cianach bocznych wyobraaj zachd ksiyca i bstwo Soca wznoszce si na rydwanie. nie ma natomiast adnych symboli chrzecijaskich. Zapewne na Forum Romanum stan olbrzymi posg Konstantyna moe ten sam, ktrego czci znajduj si obecnie na dziedzicu Paacu Konserwatorw na Kapitolu. Przedstawia on prawdopodobnie wadc w postaci boga Apollona. Podczas pobytu w Rzymie cesarz po raz pierwszy spotka si z nowym biskupem miasta, Sylwestrem. obj on ten urzd po Milcjadesie w roku 314, a mia go sprawowa dugo, bo a do 335 roku; by to wic jeden z

najduszych pontyfikatw, a niemal w peni pokrywa si z panowaniem Konstantyna. mimo to Sylwester jest dla nas postaci prawie nieuchwytn, gdy rda mwi o nim niewiele. Poniewa jednak wito jego przypada na ostatni dzie roku, imi to naley do najpowszechniej znanych i uywanych przenonie; od niego to przecie wziy zabawy sylwestrowe. Skoro jednak historia tak mao wie o biskupie, tym wymowniejsza jest legenda, pniej bowiem nie umiano sobie wyobrazi, by dwie osoby yjce wspczenie prawie si nie znay. Powstaa wic fantastyczna opowie o tym, jak to Konstantyn, zacieky przeladowca chrzecijan, zachorowa a trd, zosta jednak uzdrowiony przez Sylwestra i przyj chrzest. Ochrzci te matk cesarza, Helen, ktra wczeniej skaniaa si ku judaizmowi, zostaa jednak przekonana i nawrcia si wraz ze swymi rabinami po wielkiej dyspucie teologicznej w Rzymie. Ta cakowicie niehistoryczna, zmylona opowie oddziaywaa jednak na wyobraenia wielu pokole we wczesnym redniowieczu, co z kolei umoliwio dokonanie jednego z najmielszych faszerstw, jakie znane s w dziejach. W smym lub dziewitym wieku sfabrykowano dokument, zwany umownie donacj Konstantyna. W jego pierwszej czci cesarz opowiada, w jaki sposb zosta uzdrowiony i przyj chrzest z rk Sylwestra, czym uzasadnia swoj wdziczno oraz darowizny i nadania wyliczone w czci drugiej. Tak wic biskup Rzymu i jego nastpcy otrzymuj prymat nad rnymi kocioami, panowanie nad Rzymem, Itali i wszystkimi krajami Zachodu, prawo do insygniw i honorw cesarskich, prawo do sdownictwa nad caym klerem. Niemal przez cae redniowiecze donacja ta bya traktowana powanie, nawet przez wrogw papiestwa, i odgrywaa wielk rol w wczesnych sporach religijnych oraz konfliktach politycznych. Dopiero w XV wieku wykazano bezspornie, e cay dokument jest nieudolnym falsyfikatem. Konstantyn opuci Rzym ju pod koniec wrzenia 315 roku, potem zatrzyma si w Mediolanie, a w styczniu stan znowu w Trewirze. Zdenerwowany i zmczony cigymi sporami kocielnymi wysa ze swej galijskiej stolicy znamienny list do namiestnika Afryki: Gdy przyjad, mj jasny wyrok wskae w sposb najoczywistszy zarwno Cecylianowi, jak te jego przeciwnikom, jak naley czci bstwo najwysze i jaki kult odpowiada mu najbardziej. A wic w tym czasie Konstantyn traktowa katolikw i donatystw niemal na rwni. Co waniejsze, uwaa si za uprawnionego do ingerowania w wewntrzne sprawy chrzecijan. Jest to w istocie deklaracja cezaropapizmu; nie tylko sprawy personalne i organizacyjne, lecz rwnie sposoby kultu maj by okrelane przez wadc. Ale dla Konstantyna wane byy tylko cele polityczne. ad i spokj w Afryce naley przywrci za wszelk cen, jeli wic nie udao si to samym chrzecijanom, to cesarz odpowiedzialny przed najwyszym bstwem za cae imperium dokona tego osobicie. Pniej wszake, ju w 317 roku, w postawie Konstantyna znowu zasza zmiana: wyda rozkazy, by si stumi schizm afrykask, wyganiajc ich biskupw i konfiskujc budynki kocielne. Z tego wszystkiego wynika, e polityk cesarza cechowa w tej dziedzinie brak zdecydowania i konsekwencji.

Konstantyn przebywa w Galii a do wczesnej jesieni 316 roku, najpierw w Trewirze, potem na poudniu, w Arelate. Tam Fausta daa mu syna, ktry otrzyma imi ojca, a zwany jest Konstantynem II lub Modszym. Nie by to jednak syn pierworodny, bo ju przed kilkunastu laty przyszed na wiat Kryspus, ktrego matk bya Minerwina. Pniej cesarz przez pnocn Itali przenis si do prowincji bakaskich i stan w Serdyce. Przyczyn tej podry bya prawdopodobnie nowa wojna z Licyniuszem, w wyniku ktrej Konstantyn uzyska zapewne jakie nabytki w zachodniej Tracji. 1 marca 317 roku cesarz proklamowa w Serdyce nowy system wsprzdw. Do godnoci cezarw wyniesieni zostali obaj jego synowie: mniej wicej dwunastoletni Kryspus i kilkunastomiesiczny Konstantyn II oraz kilkuletni syn Licyniusza zwany Licynianem, ktry w prowincjach ojca nosi ten tytu ju od grudnia 314 roku, ale bez zgody Konstantyna. Tak wic utrzymujc system wspwadzy wprowadzony przez Dioklecjana nadano mu sens zupenie odmienny, uznano bowiem za zasad prawo do rodzinnego dziedziczenia tronu. W prowincjach bakaskich Konstantyn przebywa przez lat osiem, bo a do lata 324 roku; tylko w roku 317 wyjecha na kilka miesicy do pnocnej Italii. Najczciej rezydowa w Serdyce i niekiedy w Sirmium nad Saw. Odwiedzi take miasto, w ktrym przyszed na wiat - Naissus, obecny Nisz. Umacnia fortyfikacje w rejonach pogranicznych i rozgromi jakie zagony barbarzycw wdzierajce si zza Dunaju, nade wszystko jednak rozwija yw dziaalno ustawodawcz. Spord okoo trzystu pidziesiciu aktw prawnych zachowanych pod imieniem Konstantyna niemal 150 pochodzi wanie z tego okresu. Dotycz wymiaru sprawiedliwoci, prawa majtkowego, cywilnego, karnego, postpowania administracyjnego. oglnie biorc widoczna w nich jest ch obrony warstw niszych przed uciskiem i wyzyskiem przez monych, cho rnice midzy stanami s respektowane. Karami bardzo srogimi cesarz szafowa hojnie. Na przykad porywacze dzieci byli dotychczas wtrcani do kopal, obecnie jednak postanowiono, e jeli zbrodni te popeni niewolnik lub wyzwoleniec - rzuci si go dzikim zwierztom podczas igrzysk; gdy winnym okae si czowiek wolny, bdzie musia walczy jako gladiator, ale dotd a zginie. Byy wszake w tym ustawodawstwie tendencje stosunkowo humanitarne. Na przykad zalecano, by winiw podczas ledztwa nie skuwa zbyt ciasnymi kajdanami i nie przetrzymywa ich w lochach, lecz wyprowadza na wiato soneczne z brzaskiem dnia. Zakazano rwnie pitnowania twarzy, zostaa ona bowiem uksztatowana na obraz niebiaskiej piknoci, wszelkie znaki naley wic wypala przestpcy na nogach lub rkach. Jeden z najbardziej interesujcych edyktw ukaza si w 321 roku. Postanawia on: czcigodny dzie Soca (venerabilis dies Solis) winien by wolny od rozpraw sdowych i od wszelkich zaj ludnoci miejskiej, ale mieszkacy wsi mog w tym dniu swobodnie uprawia rol, czsto bowiem si zdarza, e wanie wtedy wypada najkorzystniejszy moment orania ziemi lub sadzenia winoroli, nie naley wic traci sposobnoci danej przez niebiask opatrzno. W reskrypcie zas z 21 lipca tego roku cesarz wyjani, e cho wydaje si czym niestosownym zakca

czcigodny dzie Soca sporami i ktniami w sdach, to jednak byoby mie spenianie wwczas spraw podanych, wolno zatem w tym dniu wyzwala niewolnikw oraz dokonywa prawnego wypuszczania dzieci spod wadzy ojcowskiej. Mona rzec bez adnej przesady, e ten edykt Konstantyna dotychczas obowizuje w wikszoci krajw wiata, gdy dzie Soca to po prostu niedziela. Wszystkie pniejsze zarzdzenia w rnych epokach i pastwach dotyczce tej sprawy s tylko tego powtrzeniem lub adaptacj. oczywicie, cesarz nie stwarza swym postanowieniem czego z gruntu nowego, tylko sankcjonowa stan ju istniejcy. Tydzie siedmiodniowy rozpowszechni si w krajach rdziemnomorskich w czasach cesarstwa nie tyle dziki ydom, lecz z powodu popularnoci wierze astrologicznych. przypisyway one kady dzie jednej planecie, a staroytni znali ich wanie siedem, wliczajc Soce i Ksiyc, nie uwzgldniajc za Ziemi. po dzi w jzykach romaskich i porednio germaskich trwaj lady owych astrologicznych powiza. Wystarczy przypomnie francuskie nazwy dni - lundi, mardi, mercredi, jeudi, vendredi - urobione z aciskich okrele: Lunae dies, Martis dies, mercuri dies, Iovis dies, Veneris dies. Ot nakazujc wici dzie Soca, Konstantyn czyni zado czcicielom tego bstwa, wyznawcom astrologii - byli za nimi wtedy prawie wszyscy - a jednoczenie chrzecijanom. Ci odprawiali naboestwa w dniu Soca, aby odrni si od ydw oraz dlatego, e w tym dniu zmartwychwsta mia Chrystus. Wszystko to znakomicie ilustruje wiadom wieloznaczno polityki religijnej Konstantyna w tym okresie. Szed na rk chrzecijanom, czyni to jednak w taki sposb, aby nie narazi si wyznawcom innych kultw. A oto inne przykady. W 317 roku cesarz surowo zabroni praktyk magicznych, jeliby mogy one szkodzi czyjemu zdrowiu lub budzi podanie miosne, pozwoli natomiast na tego rodzaju zabiegi, jeli byy pomocne w lecznictwie lub w uprawie winoroli. W dwa lata pniej zakaza wrbitom wstpu do domw prywatnych, ale zezwoli na dokonywanie wrb publicznie. Radzi nawet, by zwraca si do kapanw o wyjanienie pewnych znakw danych przez bogw, na przykad w razie uderzenia gromu w paac cesarski lub budynek pastwowy. Ukazyway si rwnie prochrzecijaskie edykty Konstantyna. jeden z nich zezwala na przenoszenie procesw z trybunaw wieckich pod sdy biskupie. Moe cesarz dobrze znajcy bezduszno i korupcj wieckiego wymiaru sprawiedliwoci pragn w ten sposb przyj z pomoc ludnoci najuboszej? W praktyce jednak te zbyt hojnie przyznane uprawnienia sdw biskupich nie zday egzaminu i pniejsi wadcy, zreszt gorliwi chrzecijanie, musieli je ogranicza znowu na rzecz trybunaw wieckich. Spotyka si te w niektrych ustawach Konstantyna pogardliwe okrelenia dawnych wierze: przesd, stara praktyka. Dowd to, e w kancelarii cesarskiej pracowao coraz wicej chrzecijan. Znamienne jest rwnie, e ju w roku 317 Konstancjusz powierzy nauczanie swego pierworodnego syna, Kryspusa, wybitnemu pisarzowi chrzecijaskiemu. By nim Laktancjusz; jego dzieko O mierciach przeladowcw

cytowalimy wielokrotnie. napisane ono zostao wanie wtedy, gdy autor jako nauczyciel i opiekun modego Kryspusa przebywa wraz z nim w Galii, w Trewirze. jest oczywicie pene pochwa wobec Konstantyna i jego rodu. Gdyby to Laktancjusz mg przewidzie, jak straszny los spotka Kryspusa wanie z rki bogobojnego ojca!

CHRYZOPOLIS
A jak rzdzi w tym czasie, to jest po roku 313, Licyniusz na Wschodzie? Antyczne przekazy maluj jego portret w barwach ponurych, o czym bya mowa, nazywajc go okrutnikiem i skpcem, tyranem i lubienikiem. Wyda prawo, ze nikomu nie wolno przejawia ludzkich uczu wobec nieszczliwych winiw i dawa im ywnoci; e nie wolno okazywa litoci tym, co jcz w kajdanach i gin z godu (...). Wytacza mnstwo oskare przeciw ludom sobie poddanym, czsto ciga zoto i srebro, a nawet jakie kary od osb, ktre ju zmary. (...) Ilu mw znakomitego rodu i dostojestwa wtrci do wizie, a nastpnie rozwid z modymi maonkami, aby je da swym ohydnym sugom na pohabienie! Ilu zamnym kobietom i modym dziewcztom ten rozpity starzec kaza zaspokaja jego dze! To sowa Euzebiusza z Cezarei: wiadek to jednak stronniczy, cakowicie bowiem oddany Konstantynowi. Dzisiejsi badacze skonni s nieco agodzi w osd dyszcy nienawici. Licyniusz by raczej oszczdny ni skpy. Wydatki na wojsko stara si utrzyma w rozsdnych granicach, w przeciwiestwie do Konstantyna, ktry hojnie wynagradza onierzy - kosztem ludnoci. Podda wojsko elaznej, starorzymskiej dyscyplinie. Uciska wprawdzie bogaczy, ale jednoczenie wspomaga podupade miasta i ubog ludno wiejsk. Jeden z pisarzy staroytnych mwi wprost: By uyteczny prostakom i wieniakom, bo wrd nich wyrs. Ale jako czowiek prymitywny i niewyksztacony zion wrcz patologiczn nienawici do inteligencji, a ta odpacia mu wzajemnoci przekazujc potomnoci jak najgorsz o nim pami. Kopotliwa stawaa si sytuacja religijna w podlegych Licyniuszowi krainach. W Egipcie najpierw doszo wrd chrzecijan do schizmy, gdy biskup Melitios zaj nieprzejednane stanowisko wobec kapanw, ktrzy zaamali si podczas przeladowa. Potem za zrodzia si tam wielka herezja. Aleksandryjski prezbiter Ariusz - po grecku Arejos - zacz w kazaniach gosi doktryn odbiegajc od nauki Kocioa. Mona w skrcie tak j uj: tylko Bg jest wieczny, Chrystus natomiast zosta przeze stworzony, nie jest wic mu rwny i wspistotny, cho stanowi pierwsze i szczeglne dzieo boe. Synod biskupw egipskich ekskomunikowa Ariusza, ale poparli go niektrzy biskupi w Palestynie i w Azji Mniejszej, w tym dwaj Euzebiusze, jeden z Cezarei, tak sawny do dzi historyk Kocioa, drugi z Nikomedii. Nowy synod uchyli wyrok poprzedni, Ariusz powrci do Egiptu, a konflikt rozgorza ze zdwojon si. Stopniowo wcignite we zostao cae chrzecijastwo wschodnie, gdy dyskusje, pozornie tylko teologiczne, wydobywaa na jaw przerne

animozje narose w onie poszczeglnych gmin. Istot za sporu mona rwnie rozumie jako protest greckiego sposobu mylenia, przepojonego wielk kultur filozoficzn, przeciw nieprecyzyjnym pojciom, ktre dominoway w wczesnej teologii. W toku tych wydarze, a czciowo take pod ich wpywem, Licyniusz zacz zmienia swj stosunek do chrzecijan. Usuwa ich z dworu, armii i administracji, zakaza odbywania synodw biskupich, utrudnia dziaalno misyjn, ale krwawych przeladowa nie byo. Wan przyczyn tej nowej polityki religijnej stanowi fakt, e Konstantyn, wrg Licyniusza, zajmowa coraz wyraniej postaw pro chrzecijask. Obaj wadcy przygotowywali si jawnie do nowej wojny. Rozpocza si ona wiosn 324 roku, bya jedn z najwikszych i najkrwawszych, jakie kiedykolwiek wstrzsay imperium. Do pierwszej bitwy doszo 3 lipca pod Adrianopolem. pokonany Licyniusz wycofa si do Bizancjum i zza potnych murw miasta broni si skutecznie. Tam te, aby atwiej sprosta sytuacji, powoa na cezara wysokiego urzdnika swego dworu. Martyniana. Jednake Kryspus, pierworodny syn Konstantyna, zdoa na czele swej floty rozbi okrty Licyniusza blokujce cienin Hellespontu. Wadca Wschodu i jego cezar opucili zatem Bizancjum, pozostawiajc tam zaog, i przenieli si na wybrzee azjatyckie, aby nie dopuci do przeprawy wojsk przeciwnika. Konstantyn wszake zmyli ich czujno i wyldowa na wybrzeach Pwyspu Chalcedoskiego, gdzie we wrzeniu pod miastem Chryzopolis stoczono decydujc bitw. Licyniusz i Martynian, pokonani, schronili si za murami Nikomedii. Bizancjum poddao si od razu. Dziki porednictwu Konstancji, ony Licyniusza, a zarazem przyrodniej siostry Konstantyna, zawarto ukad. Tamci dwaj zrzekli si swych godnoci, w zamian za zwycizca zaprzysig, e daruje im ycie. Licyniusz zosta odesany do Tesaloniki, Martynian zas do wschodniej Azji Mniejszej. W kilka miesicy pniej z rozkazu cesarza zabito obu za rzekome zmowy z barbarzycami. Licynian, syn Licyniusza, pozosta przy yciu o majtku, lecz po latach i on sta si ofiar mciwoci Konstantyna. Bitwa pod Chryzopolis jest jedn z waniejszych w historii, gdy w jej wyniku imperium po dugiej przerwie znowu miao tylko jednego pana. Co wszake sprawio, e zwyciy wanie on? Staroytni pisarze chrzecijascy przedstawiaj jego zmagania z Licyniuszem jako starcie nowej wiary z bstwami pogaskimi; tak spraw ujmujc mona mwi, e bya to pierwsza wojna religijna w dziejach Europy. Ale konflikt mia - co oczywiste - charakter czysto polityczny, wszystko za zaleao od przebiegu dziaa militarnych, a zatem od sprawnoci obu armii, w tym za po obu stronach, wci przewaali czciciele dawnych bogw. Konstantyn zwyciy, poniewa mia dowiadczonych onierzy, doskona baz rekrutacyjn w prowincjach naddunajskich i nadreskich, atwiej te byo mu zacign najemnikw germaskich. Swoj szczodrobliwoci zyska sobie wielki mir wrd onierzy. Tymczasem w armii Licyniusza przewaa element bliskowschodni, mniej odporny na trudy. onierze za nie darzyli sympati swego wodza surowego i bardzo

oszczdnego. Trudno dzi dociec, jaki efekt wywieraa propaganda religijna usilnie rozwijana przez Konstantyna jako jeden z elementw walki, wydaje si jednak, e w tej wojnie nie miaa wikszego znaczenia. Ludno, i to nie tylko chrzecijaska, powitaa zakoczenie wojen domowych z radoci, jednolito bowiem wadzy zapowiadaa stabilizacj, a pokj wewntrzny pozwala ufa, e zmniejsz si ciary na wojsko i zbrojenia. Konstantyn za rozpocz swe rzdy w prowincjach wschodnich od anulowania zarzdze tyrana. obalano posgi i wymazywano z napisw imiona Licyniusza i Licyniana. Cofnito wszelkie ograniczenia, krpujce gminy chrzecijaskie. Wydaje si nawet, e niektrzy wyznawcy nowej religii, le rozumiejc postaw cesarza, chcieli zamyka witynie pogaskie. odpowiedzi by edykt wzywajcy do wyrozumiaoci oraz zaprzeczajcy, by przybytki bstw miay by likwidowane.

SOBR W NICEI
Od czasu zwycistwa, a wic od jesieni 324 roku, Konstantyn przebywa w Nikomedii, dawniej ulubionej rezydencji Dioklecjana. Nosi si z zamiarem podry do Syrii i Egiptu, poczyniono ju pewne przygotowania, lecz niespodziewanie cesarz zmieni plany. Powstrzymay go zapewne wieci o nasilaniu si sporw religijnych w Aleksandrii, a nie chcia opowiada si tam po ktrej ze stron; z podobnych przyczyn zrezygnowa przed laty z podry do Afryki. Do Egiptu wic wyjecha tylko biskup Hozjusz, jego doradca, z listem wzywajcym do zgody; potrafi zdoby si na ni filozofowie, o ile wic bardziej harmonia przystoi sugom boym! List koczy si sowami: Przywrcie pokj moim nocom i beztrosk moim dniom, abym mg rozkoszowa si blaskiem wiata i radoci cichego ycia! Hozjusz oczywicie nie zaatwi niczego, ale wrci przekonany, e racj ma tamtejszy biskup Aleksander, a nie Ariusz. W tej sytuacji cesarz uzna, e najlepiej bdzie przekaza spraw zgromadzeniu biskupw, i to moliwie wszystkich. Tak doszo do pierwszego w dziejach soboru powszechnego. Inicjatorem i zwoujcym by sam Konstantyn, ktry wystosowa pene szacunku zaproszenia. Na miejsce spotkania wyznaczono maoazjatycka Nice (Nicaea), dzisiejszy Iznik, w pobliu Nikomedii. Konstantyn chcia bowiem, aby obrady toczyy si pod jego okiem. Pastwo pokrywao koszty podry i pobytu zaproszonych. Wielu jednak odmwio przybycia; by to w istocie zjazd biskupw tylko wschodnich, z Zachodu przyjechao zaledwie kilku. Biskup Rzymu Sylwester wymwi si podeszym wiekiem i przysa dwch przedstawicieli. Przyczyna obojtnoci Zachodu leaa, jak si zdaje, w tym, e nie zdawano tam sobie sprawy z istoty i powagi sporu, nisza bowiem bya kultura filozoficzna. Spoza granic imperium - z Armenii, Krymu, Persji - przybyo piciu biskupw. Wedug tradycji cznie uczestniczyo trzystu osiemnastu, faktycznie jednak obradowao dwustu kilkudziesiciu. Pierwsza sesja odbya si 20 maja 325 roku w sali paacu. Konstantyn

zjawi si w caym blasku swojego majestatu, ale bez stray przybocznej, zebrani za powitali go wstajc i usiedli dopiero na znak przeze dany. Nastpnie cesarz wygosi mow chwalc Koci i wzywajc do jednoci. Przemawia po acinie, a sekretarz powtrzy jego sowa po grecku. W toku dwumiesicznych obrad wielokrotnie wchodzi do sali i obejmowa przewodnictwo, spotyka si te z biskupami indywidualnie. Kade ugrupowanie starao si przecign go na swoj stron; zasypywano cesarza listami, wzajem oskarajc si o przerne wystpki. Nie czyni wprawdzie adnego uytku z tych materiaw, ale te ich nie niszczy. Usiowa zachowa pozory bezstronnoci, cho w istocie sprzyja przeciwnikom Ariusza. Sobr musia przede wszystkim uoy moliwie precyzyjnie wyznanie wiary. Proponowano rne sformuowania, ostatecznie jednak zwyciy tekst przygotowany przez biskupw Hozjusza i Aleksandra, ktrym na pewno pomaga mody wwczas diakon, sekretarz Aleksandra, Atanazjusz (Atanazy). To nicejskie wyznanie wiary powtarzane jest po dzie dzisiejszy, cho w nieco rozszerzonej formie, w wikszoci kociow chrzecijaskich. Stwierdza wyranie, e Chrystus jest homousios, czyli wspistotny Bogu. jego przyjcie byo rwnoznaczne z potpieniem doktryny Ariusza, co uczyniono rwnie w dodatkowych punktach. Wrd innych postanowie soboru na uwag zasuguje rwnie okrelenie warunkw koniecznych do wyboru biskupw oraz ustalenie hierarchii episkopalnej, to jest zalenoci zwykych biskupw od tych, ktrzy zasiadali w wikszych miastach, co z kolei odpowiadao w znacznym stopniu schematowi administracyjnego podziau. potwierdzono te szczeglne przywileje biskupw Aleksandrii, Rzymu, Antiochii oraz czciowo Jerozolimy. Warto zapamita, e wanie ten sobr wyznaczy dat wit wielkanocnych na pierwsz niedziel po tej peni Ksiyca, ktra nastpuje po wiosennym zrwnaniu dnia z noc. Tak praktyk stosowano od dawna w gminach egipskich i rzymskich, w wielu innych natomiast wito zmartwychwstania obchodzono biorc za podstaw kalendarz ydowski. 25 lipca cesarz obchodzc dwudziestolecie panowania wyda przyjcie dla przebywajcych w Nicei biskupw, co zarazem stanowio zamknicie pierwszego soboru ekumenicznego. Jego uchway obowizuj bezporednio i porednio znaczn cz chrzecijastwa do dzi, jednake cel gwny, to jest doprowadzenie do zgody midzy skconymi stronami, nie zosta osignity. Konflikt trwa, cho rami wieckie dzielnie pomagao Kocioowi, karzc biskupw, ktrzy nie chcieli przyj uchwa wikszoci. Cesarz postpowa tak, gdy pragn jednoci w organizacji, na ktrej coraz silniej si opiera. Problemy teologiczne traktowa natomiast do obojtnie - jego pogldy w tej materii cechoway si pewn mglistoci. Tote w dwa lata pniej, w 327 roku, zwoano drug sesj soboru nicejskiego, na ktrej przyjto do wsplnoty Ariusza i jego zwolennikw, co wywoao opr wielu biskupw. Wczeniej jednak, latem 326 roku, Konstantyn odwiedzi Rzym. Przebywa tam miesic i bya to jego ostatnia wizyta w stolicy nad Tybrem.

Doszo wtedy do zatargu midzy nim a senatem i ludnoci miasta, cesarz bowiem odmwi udziau w ceremonii pogaskiej na Kapitolu. Mieszkacy Rzymu byli wci jeszcze w ogromnej wikszoci wyznawcami dawnych bogw, wierzc, e to one day im panowanie nad wiatem. ten pobyt zapewne wzmg niech Konstantyna do Rzymu i moe wpyn na zamiar rozbudowy nowej rezydencji gdzie indziej. Najwaniejszym wszake wydarzeniem 326 roku bya tragedia, ktra wstrzsna rodzin cesarsk. Najpierw, wiosn lub wczesnym latem, Konstantyn zgadzi swego pierworodnego syna, Kryspusa, tak wsawionego podczas ostatniej wojny z Licyniuszem. Podobno ona cesarza, a macocha Kryspusa, oskarya modego czowieka o prb uwiedzenia. Kryspus zgin w Poli, czyli obecnej jugosowiaskiej Puli na pwyspie Istri. Wkrtce potem, ju w Rzymie, przysza kolej na Faust, oskaron o popenienie cudzostwa. Konstantyn kaza zamkn j w rozgrzanej ani, gdzie si udusia. Podobno do zguby Fausty najwicej przyczynia si matka cesarza, Helena, ktra nie moga przebole mierci swego wnuka i uwaaa, e to nie on by winien, lecz wanie macocha; przekonaa wic syna, e zbrodni najlepiej zmy zbrodni. Stosunki w rodzinie cesarskiej ukaday si jak nagrzej. Fausta na pewno nienawidzia Kryspusa, gdy pragna, aby dziedzicami tronu zostali tylko jej synowie, a ostatnie sukcesy Kryspusa jeszcze wzmogy nienawi; prawdopodobnie wic uknua intryg, majc na celu zdyskredytowanie go i usunicie, co pniej wykrya Helena. O tej znowu wiadomo, e bezwzgldnie przeladowaa przyrodnich braci Konstantyna, a wic tych, ktrych jego ojciec, Konstancjusz, mia ze swoj lubn on, Teodor. Na skutek zabiegw Heleny obaj oni, Dalmacjusz i Juliusz Konstancjusz, musieli przez wiele lat przebywa z dala od dworu, w Akwitanii. Ju w staroytnoci utrzymywano, e Konstantyn zabijajc syna i on splami si zbrodniami godnymi Nerona. i rzeczywicie, w galerii cesarzy ci dwaj s sobie najblisi - jeli chodzi o krew przelan w rodzinie. Co za paradoks: pierwszy przeladowca chrzecijastwa i pierwszy jego wyznawca! Zapewne pod koniec 326 roku Helena opucia Rzym i udaa si w podr do Palestyny. Gdziekolwiek zawitaa, wspieraa hojnie ubogich i okazywaa ask ucinionym, podr wic miaa charakter nabonej i dobroczynnej pielgrzymki. Moe prawdziw jej przyczyn bya niedawna tragedia rodzinna i pragnienie zmazania zbrodni aktami ofiarnoci? Oficjalnym celem byo zbadanie, jak posuwaj si prace nad budow kociow, ktre Konstantyn poleci wznie w miejscach witych. Spord owych kociow najznaczniejszy powsta w Jerozolimie nad grot uchodzc za grb Chrystusa. W miejscu tym za cesarza Hadriana zbudowano wityni Afrodyty. Obecny wadca rozkaza zburzy j do gruntu i usun nawet ziemi spod fundamentw, twierdzc, e skalay j demony. Bazylika, ostatecznie wykoczona okoo 335 roku, zwana jest kocioem Zmartwychwstania lub Grobu witego, a jej ksztat pierwotny znamy gwnie dziki opisom, gdy w cigu wiekw wielokrotnie j niszczono i restaurowano niemal od nowa. inny bardzo sawny koci stan nad grot w Betlejem, gdzie wedug tradycji Chrystus przyszed na

wiat. Wreszcie trzeci koci wzniesiono na Grze Oliwnej. Pielgrzymka Heleny staa si rdem i przedmiotem wielu legend. Do najbardziej znanych naley opowie o tym, jak matka cesarza odnalaza krzy Chrystusowej mki. jego kawaek zabraa do Rzymu, do swego paacu Sessorium w pobliu Lateranu, gwodzie natomiast kazaa przetopi i wprawi w hem syna. Legenda ta, majca rne wersje, zacza si ksztatowa ju pod koniec wieku czwartego. W drodze powrotnej Helena zmara, w Nikomedii lub w okolicy. Aby uczci jej pami, Konstantyn nazwa jedno z miast Bitynii - Helenopolis. Zwoki przewieziono do Rzymu i pochowano w mauzoleum, ktre zbudowaa dla Konstancjusza, swego nieyjcego od lat dwudziestu ma, przy drodze wiodcej ku Preneste (Praeneste). Resztki tej okazaej, omiobocznej budowli znane s obecnie pod nazw Tor Pignatarra. Wielk sal paacu Heleny zmieniono na koci, pniej oczywicie przebudowywany, a obecnie noszcy imi Santa Croce in Gerusalemme. Nie jest to jedyny koci rzymski sigajcy pocztkami czasw Konstantyna. Dwa z nich nale do bardzo znanych. Pierwszy powsta na miejscu paacu rodziny Lateranw, potem cesarzowej Fausty. by to pierwszy wielki koci w obrbie murw miasta. Jako katedra biskupw Rzymu nosi tytu matki i gowy wszystkich kociow miasta i wiata. Zwa si najpierw bazylik Zbawiciela, pniej otrzyma jako patrona witego Jana Chrzciciela. od staroytnoci a do 1309 roku papiee mieszkali w pobliskim paacu; obecny pochodzi z XVI wieku i suy za muzeum sztuki starochrzecijaskiej. Koci drugi to bazylika witego Piotra, wzniesiona w Watykanie nad miejscem, gdzie - wedug tradycji spoczywaj zwoki apostoa. Bya to budowla wspaniaa, pena dzie sztuki, zostaa jednak zburzona w pocztkach XVI wieku za pontyfikatu Juliusza II. Ustpia miejsca bazylice obecnej, imponujcej ogromem. Wygld bazyliki dawnej, Konstantynowej, odtworzono dopiero na podstawie wykopalisk poczynionych w ostatnich dziesicioleciach. Odsoniy one rwnie grobowce rzymskie z pocztkw cesarstwa, zasypane w trakcie budowy pierwszej bazyliki.

KONSTANTYNOPOL
Cesarz, jak si wydaje, nie lubi Rzymu i nigdy nie przebywa w nim duej ni dwa lub trzy miesice. Gdzie jednak mia ustanowi swoj gwn rezydencj, gdy po usuniciu Licyniusza sta si jedynym wadc caego imperium? Oczywicie naleao j umiejscowi gdzie na terenach prowincji bakaskich lub maoazjatyckich, tu bowiem znajdowao si w istocie centrum olbrzymiego pastwa, tdy przebiegay najwaniejsze szlaki handlowe i strategiczne, std te najatwiej byo czuwa nad granic dunajsk i wschodni. Sirmium i Serdyka leay zbyt blisko granic i w gbi ldu, co utrudniao komunikacj oraz transport ywnoci. Nikomedia bya usytuowana dogodniej, ale wizay si z ni wspomnienia Dioklecjana, Galeriusza i Licyniusza. Podobno przez czas jaki Konstantyn myla o rozbudowie Ilionu - dawnej Troi, skd wedug legendy mieli si

wywodzi przodkowie Rzymian - ale nie byo tam adnego portu naturalnego. Ostatecznie wybr pad na Bizancjum (Byzantium). Miasto leao na pagrkowatym pwyspie, u wejcia do Cieniny Bosforskiej, midzy Propontyd, zwan dzi morzem Marmara, a wsk Zatok Zotego Rogu. Poniewa krzyoway si tu szlaki ldowe z morskimi, odgrywao wan rol ju od wiekw, od czasw Grecji klasycznej. Sam Konstantyn musia zwrci uwag na niezwyke walory Bizancjum podczas wojny 324 roku, gdy odpierao ono tak skutecznie szturmy jego armii. Nie jest wykluczone, e wanie w tym roku, zaraz po kapitulacji zaogi Licyniusza, zwycizca da mu nowe imi: Constantinopolis, Miasto Konstantynowe. To wszake jeszcze nie oznaczao,, e chcia tu ju wtedy ustanowi swoj rezydencj. Przecie przed kilkunastu laty kaza rozbudowa Cyrt w Numidii i da jej nazw Constantina, cho nigdy si tam nie zjawi. Decyzja, by Bizancjum uczyni sta siedzib, zapada moe dopiero w 326 roku, po wydarzeniach w Rzymie, ktre wzmogy awersj cesarza do stolicy imperium jako miasta z gruntu wrogiego nowej religii. Od tego momentu rozpoczy si na Bosforem prace na wielk skal, tak e ju 11 maja 330 roku mona byo uroczycie dokona inauguracji Konstantynopola. Odtd dzie ten by wicony corocznie jako urodziny miasta w jego nowym ksztacie, podobnie jak w Rzymie obchodzono 21 kwietnia. Podczas inauguracji, co jest charakterystyczne, zachowano dawny rytua pogaski i podobno nawet zasigano rady astrologa, by wybra dobr konstelacje planet. Uroczystoci trway 14 dni. Zoono ofiary bogom, jak nakazywa zwyczaj, a wok stadionu przed rozpoczciem wycigw rydwanw obnoszono posg cesarza, trzymajcy w prawej rce figurk bogini Tyche, czyli Pani Losw Miasta. Sam Konstantyn podobno wwczas po raz pierwszy wystpi publicznie w diademie na gowie. Ale odbyy si rwnie chrzecijaskie procesje i naboestwa - aby zyska przychylno i nowej, i starej wiary. Typowo Konstantynowa polityka. Cho zachowano sporo z Bizancjum dawnego, to jednak obecne miao charakter i wygld z gruntu odmienny. Byo przede wszystkim czterokrotnie wiksze, przesunito bowiem daleko na zachodni mur obronny biegncy w poprzek pwyspu, od morza Marmara do Zatoki Zotego Rogu. Wzniesiono wiele wietnych budowli. Wzorujc si na dawnym Rzymie postawiono take tutaj Kapitol, dalej Kuri, czyli gmach posiedzenia senatu, Forum - oczywicie Konstantyna! - a nawet Drog wit. Paace cesarskie pooone byy wrd parkw opadajcych ku morzu. Wiele najokazalszych budowli usytuowano przy placu zwanym Augusteum. Jak w kadym miecie rzymskim, take i tutaj byy stadiony, termy oraz bazyliki, czyli hale. Aby je ozdobi, bezlitonie ogaacano rne miasta imperium z dzie sztuki - zewszd zwoono kolumny, paskorzeby, posgi i malowida. Z Delf zabrano ogromny trjng z brzu, pamitk zwycistwa, ktre pastewka greckie odniosy nad perskim najedc w 479 roku p.n.e. pod Platejami, a wic przed omiuset laty. trjng ten zreszt zachowa si do dzi -w tym samym miejscu, gdzie go za Konstantyna ustawiono, to jest na rodku dawnego stadionu.

Rozbudowujc miasto uszanowano jednak istniejce witynie bogw, a nawet wzniesiono nowe: bogini Tyche oraz bogini Rei. Brzowy posg Konstantyna na forum mia koron promienist, co czynio go podobnym do Heliosa, boga Soca. powstay te bazyliki moe chrzecijaskie, ale o imionach filozoficznych: Sophia, czyli Mdro, Eirene - Pokj, Dinamis Potga. Byy to bowiem filary wadzy, wszelkiej wadzy. Pierwsza z nich, pniej cakowicie przebudowana w VI wieku za cesarz Justyniana, to sawna Hagia Sophia, wita Zofia. W ten sposb Konstantyn sta si porednio twrc kultu tej witej. Na kracach miasta zbudowano koci witych Apostow, a przy nim mauzoleum, w ktrym miano pochowa zwoki cesarza i czonkw jego rodziny. Liczba mieszkacw Konstantynopola rosa szybko, wprowadzono bowiem wiele udogodnie administracyjnych i podatkowych dla tych, ktrzy tu zakadali domy. Gwnie wszake napywali Grecy z ssiednich prowincji, gdy tylko nieliczne rodziny arystokratyczne zdecydoway si przenie z Italii nad Bosfor. Tak wic jzyk aciski by od pocztku w tym miecie jzykiem przede wszystkim dworu i wojska. Terytorium Konstantynopola zwolniono od ciarw i danin, wprowadzano, jak w Rzymie, rozdawnictwo zboa, ustanowiono senat, niszy jednak rang od tamtego znad Tybru. Cesarz wic nie myla o utworzeniu tu nowej stolicy, formalnie pozostaa ni nadal kolebka imperium. Ale rezydencja wadcy musiaa sta si stopniowo take faktycznym orodkiem pastwa, co ju po Konstantynie znalazo odbicie rwnie w aktach prawnych. Tak rodzi si Rzym Nowy czy tez Drugi. Konstantyn wic mia swoj now, wspania siedzib, samodzielnie wadajc ogromnym imperium. Wydawao si, e przed jego wol i rozkazami musz korzy si wszyscy. Byli jednak ludzie, byy sprawy, wobec ktrych majestat cesarski okazywa si bezsilny,

SCHIZMATYCY, ARMIA I CESARSKIE USTAWY

W 328 roku nowym biskupem Aleksandrii zosta Atanazjusz, czowiek wwczas mody, niespena trzydziestoletni, zhellenizowany Egipcjanin, wadajcy zarwno grek, jak te jzykiem koptyjskim, nieustpliwy w przekonaniach, nie cofajcy si przed niczym, aby zrealizowa swoje cele i ideay. Mia za przeciw sobie nie tylko arian, ktrzy tymczasem zyskiwali coraz wiksze wpywy na dworze cesarskim, lecz rwnie melitian, fanatycznych schizmatykw w samym Egipcie. Wszystkie strony wzajem oskaray si przed cesarzem o przerne naduycia i wystpki, zwoywano synody biskupie, a wreszcie spad na Atanazjusza wyrok surowy: zosta deportowany, daleko na pnoc, a do Trewiru w Galii, skd mia powrci dopiero po mierci Konstantyna. Ariusz natomiast zmar nad Bosforem; nienawidzcy go Atanazjusz gosi, e wyzion ducha w latrynie. Dochodzio tez do niepokojw w Antiochii w zwizku z obsad tamtejszej stolicy biskupiej, w prowincjach za afrykaskich wci potg byli donatyci. We wspomnianym ju miecie Cyrta (Konstantyna)

zagarnli oni dla siebie nowy, ogromny koci, wzniesiony z rozkazu cesarza - a ten zdoby si tylko na gromy sowne. Tak wic chrzecijastwo, ktre w zamyle Konstantyna miao stanowi ideologiczn i organizacyjn podpor jego wadztwa, samo przysparzao niespodziewanych trudnoci i coraz czciej odwoywao si do autorytetu wieckiego. Rwnie dotkliwe, cho innego rodzaju, kopoty i problemy stwarzaa sytuacja gospodarcza. Wynikay one gwnie z ogromnych kosztw budowy Konstantynopola oraz z wydatkw na wojsko. Szybko zuyto rezerwy nagromadzone przez oszczdnego Licyniusza, a potem zaczto konfiskowa drogocenne przedmioty ze zota, srebra, brzu i miedzi, ktre w cigu wiekw nagromadziy witynie bstw; przyjto te, jak si zdaje, majtki ziemskie wity. Chrzecijanie wyzyskiwali t akcj, przeprowadzan niekiedy bardzo brutalnie, do szydzenia z pogaskich kultw i z bezsilnoci demonw. Same jednak witynie pozostay przewanie nadal czynne. Libaniusz z syryjskiej Antiochii, pamitajcy tamte czasy, pisa pniej: witynie byy wprawdzie ubogie, lecz speniono w nich wszystkie ceremonie kultowe. Konstantyn zreszt pozosta do koca ycia najwikszym kapanem starej religii rzymskiej. Nigdy nie zrzek si tytuu pontifex maximus. Pozwala te ustanawia kolegia kapaskie i budowa witynie ku czci swego rodu, traktujc ten kult jako rodzaj oficjalnej religii pastwowej na uytek pogan. Zagarnicie bogactw witynnych dao zyski tylko jednorazowe, trzeba wic byo zaostrzy system podatkw pieninych. Jeden obcia majtki ziemskie, inny - patny co pi lat - dochody kupcw, rzemielnikw, a nawet prostytutek. Dziki tym zabiegom udao si przynajmniej w czci uzdrowi system monetarny. jego podstawow jednostk stanowi zoty solid (solidus), wprowadzony przez Konstantyna jeszcze w 312 roku, a wacy 1/72 funta rzymskiego, czyli 4,4 grama. Nazwa tej jednostki yje do dzi take w naszym jzyku w rnych okreleniach pochodnych. Kto wie, kto by odgadn, e od niej to wywodzi si nasz wyraz onierz? A jednak tak jest: Rzymianie pacili wojskowym, w tym take najemnikom germaskim, solidami, sta niemieckie Sold, czyli od i nastpnie Sldner onierz, czyli ten, ktry pobiera zote solidy. Utrzymanie duej armii byo nadal koniecznoci ze wzgldu na stae zagroenie granic, zwaszcza nad Dunajem i nad Renem. Sam cesarz oraz jego syn Konstantyn II prowadzili tam walki i kampanie, pokonujc Sarmatw, Alamanw, Gotw. Cz Sarmatw osiedlono w rnych krainach imperium, a Goci, ktrzy ponieli wwczas straszliwa klsk, stali si sprzymierzecami Rzymian i dostarczali najemnikw, a w zamian otrzymywali ywno. Granica wschodnia bya natomiast do spokojna; wybuch wojny zacz tam grozi dopiero w 337 roku. Kontynuujc to, co rozpocz Dioklecjan, przeprowadzi Konstantyn konsekwentnie podzia armii na limitanei, czyli wojska nadgraniczne, i comitatanses, czyli oddziay bojowe, stacjonujce nieco w gbi kraju. Od niego wywodzi si rwnie podzia na dwa rodzaje broni, podlege osobnym dowdztwom: piechot mia pod swymi rozkazami magister

peditum, jazd za magister equitum. Wyraz magister oznacza tu naczelnika. Liczb legionw powikszono, ale odtd byy to jednostki sabsze, majce rednio tysic piechurw. Formacje jazdy zway si vexillationes. W miejsce rozwizanych w 312 roku kohort pretorianw cesarz wprowadzi tak zwane scholae palatinae, czyli gwardyjskie oddziay jazdy, wybrane gwnie z zacinych wojownikw germaskich. Konstantyn bowiem chtnie bra na sub barbarzycw spoza granic imperium, a jego nastpcy czynili podobnie. Oficerowie germascy, zaledwie zromanizowani, dochodzili czsto do najwyszych godnoci, armia za stopniowo stawaa si obcym ciem w stosunku do ludnoci, co miao katastrofalne skutki polityczne. Ale cesarz - zreszt nie on pierwszy - musia siga do takiego sposoby rekrutacji, gdy mieszkacy imperium uchylali si wszelkimi sposobami od suby w armii. Zdarzay si nawet przypadki samookaleczenia przez obcicie palcw. A przecie onierzom powodzio si niele! Byli dobrze wynagradzani, po dwudziestu za lub dwudziestu kilku latach suby otrzymywali dla siebie i dla rodzin zwolnienie od ciarw. Weterani mogli rwnie zajmowa ziemie nieuprawne otrzymujc zasiek na zagospodarowanie si i zwolnienie od danin na zawsze. Ale synowie weteranw winni byli suy w wojsku. Wie si to z ogln tendencj wczesnego ustawodawstwa, by przynaleno do stanw i zawodw staa si dziedziczna. Bya to reakcja pastwa na takie powszechne zjawiska, jak powszechny brak rk do pracy oraz powrt do ekonomiki opartej w duej mierze na wiadczeniach w robocinie i daninach w naturze. proces ten trwa od dawna i stale przybiera na sile, panowanie za Konstantyna stanowio tylko jeden z etapw owych przemian. Takie tendencje i zjawiska powtarzaj si w dziejach i s zawsze gronym sygnaem, e spoeczestwo zmierza do kastowoci i skostnienia, a niekiedy - mierci. Wana historycznie jest ustawa z 30 padziernika 332 roku. postanawia ona, e waciciel posiadoci, w ktrej ukrywa si zbiegy kolon, musi nie tylko go wyda, lecz rwnie zapaci podatek za cay okres, w ktrym w zbieg u niego przebywa. Kolonowie byli to wolni dzierawcy dziaek ziemi w wielkich majtkach, ale w niektrych krainach imperium w rzeczywistoci ju wczeniej przywizano ich do miejsc pracy. Dopiero jednak od dnia wydania tej ustawy przypisanie do ziemi, tak wany filar feudalizmu, stao si obowizujc norm prawn. Pewne zawody i to typowo inteligenckie, darzy Konstantyn szczeglna askawoci. Na przykad ju w 321 roku zwolni od wszelkich ciarw lekarzy, nauczycieli i profesorw - zarwno ich samych, jak tez ich majtki. Potwierdzi te przywileje w ustawach nastpnych, rozcigajc je rwnie na rodziny przedstawicieli tych zawodw. Postanowi dodatkowo, e wymienieni nie podlegaj obowizkowi suby wojskowej, a ich mieszka nie wolno zajmowa na kwatery - aby mogli oni atwiej szkoli w naukach wyzwolonych oraz w podanych umiejtnociach jak najwicej uczniw. W licie za do namiestnika Afryki pisa: Potrzeba wielu architektw, lecz ich nie ma. Nieche wic Wznioso Twoja nakania do

takich studiw ludzi w prowincjach afrykaskich, ktrzy maj okoo dwudziestu lat i przeszli ju kurs nauk wyzwolonych. Aby im to uatwi, zwalniamy ich samych oraz ich rodzicw od ciarw personalnych, a w czasie pobierania nauki winni oni otrzymywa wynagrodzenie. Cesarz Konstantyn prawdziwie zasuguje na wdziczno tych wszystkich, ktrzy dzi czuj si spadkobiercami nauczycieli, lekarzy i architektw sprzed szesnastu wiekw.

OSTATNIE LATA
Ostatnie lata ycia wadcy nie naleay do najspokojniejszych. W Syrii wybuchy rozruchy godowe, spowodowane nieurodzajem w tamtych stronach. Nastpnie na Cyprze pojawi si samozwaniec. Stosunki z Persami stay si naprone. Przeladowali oni chrzecijan, traktujc wyznawcw tej religii jako szpiegw i stronnikw Rzymu, istotn za przyczyn konfliktu by spr o tereny pograniczne. Przygotowujc si do wojny Konstantyn osdzi w Antiochii swego redniego syna, Konstancjusza, a we wschodniej Azji Mniejszej bratanka, Hannibaliana. jednake do wojny nie doszo i wczesn wiosn 337 roku rozpoczy si rokowania. Tymczasem cesarz poczu si le. Wyjecha najpierw do miejscowoci kpieliskowej w pobliu Konstantynopola, potem przenis si do Bitynii i stan na przedmieciach Nikomedii. Przyzwa biskupa tamtejszego, Euzebiusza, i z jego rk przyj chrzest. Zrzuci purpur, odzia si w biae szaty, chcia y odtd tylko dla spraw ducha. Ironi losu byo to, e Konstantyn, inspirator antyariaskiego soboru, umiera jako arianin; Euzebiusz bowiem, ktry go ochrzci i przyj ode wyznanie wiary, nalea do najgorliwszych zwolennikw Ariusza. Ale nie byo to ostatnie uchybienie cesarza wobec chrzecijaskiej ortodoksji. Ot 21 maja, ju po ceremonii chrztu, Konstantyn podpisa edykt zwalniajcy kapanw kultu panujcej rodziny od wszelkich danin i powinnoci. A wic do koca i ju jako chrzecijanin popiera konsekwentnie te aspekty dawnej religii, ktre politycznie mu odpowiaday. Zmar w poudnie 22 maja 337 roku. Zabalsamowane zwoki przewieziono do Konstantynopola, gdzie najwysi dostojnicy dopenili przed nim aktu adoracji. Uroczysty pogrzeb odby si dopiero po przyjedzie z Antiochii jego syna, Konstancjusza II. Zwoki spoczy w kociele witych Apostow. Porfirowy sarkofag, sprowadzony z Egiptu, stan porodku dwunastu innych, rozmieszczonych pkolem; byy to sarkofagi puste, symboliczne groby dwunastu apostow. Konstantyn obra sobie to miejsce jeszcze wiele lat przed mierci. Uwaa si widocznie za rwnego tamtym budowniczym Kocioa. Da w ten sposb wyraz swej pysze, szaleczej zarazem i naiwnej. odnosi si te wraenie, e wczajc samego siebie do chrzecijaskiego panteonu pragn kontynuowa w nowej szacie star tradycj Rzymu pogaskiego; t, ktra przyznawaa cesarzom za ich ycia cze bosk, zmarych za konsekrowaa, czyli oficjalnie wprowadzaa w poczet niebian. Wyznawcy nowej religii mieli

wielbi go jako rwnego apostoom, poganie za jako boga. Konstantyn by czowiekiem niewtpliwie wierzcym, lecz proces przyjmowania przeze nowej wiary trwa dugo. Dopiero pniej zrodzia si legenda o cudownym widzeniu, ktrego dostpi. Lecz ta wiara w zbawcz nauk i misj Kocioa tak cile splota si w sercu cesarza z gr polityczn i z walk o umacnianie swej wadzy, e nie sposb oddzieli owych dwch nurtw jego myli, sw i czynw. Gosi, e wszystko, co czyni, ma za cel ostateczny dobro Kocioa, w istocie za to, czego dokona, utwierdzao jednoczenie jego pozycj i wpywy. Cesarz, jak wielu ludzi wadzy w staroytnoci i w czasach pniejszych, ywi cze do struktur ogromnych i monolitycznych, pragn integrowa, czy, ujednolica. Chyba nie potrafiby zrozumie, ze pikno i sens ycia polega wanie na bogactwie, rnorodnoci i pozornej sprzecznoci wszelkich form i treci. Rozwijaj si one swobodnie i samorzutnie, jakby chaotycznie i wielokierunkowo, a przecie ich rezultatem jest nie tylko zmienno, lecz i rozwj oglny. Idea Konstantyna bya prosta, mona by j uj w krtkiej formule: jedno imperium, jedna wiara, jeden cesarz. Ale wysiki zmierzajce do zintegrowania pastwa i instytucji chrzecijastwa zaczy dawa nieprzewidziane skutki. W onie nowej religii coraz czciej dochodzio do rozamw doktrynalnych i schizm, a wic jeszcze za ycia Konstantyna objawia si klska drugiego czonu formuy: jedna wiara. Klsk za czonowi trzeciemu - jeden cesarz - zgotowa on sam i to wiadomie, wyznaczy bowiem wielu spadkobiercw.

LI

KONSTANTYN II

---oOo---

(FLAVIUS CLAUDIUS CONSTANTINUS)

Urodzony w lutym 317 roku (?). Zmar przed 9 kwietnia 340 roku. Cezar od 1 marca 317 roku. Panowa od 9 wrzenia 337 roku jako Imperator Caesar Flavius Claudius Constantinus Augustus. Wielki umierajc pozostawi trzech synw i dwie crki. yo rwnie dwch jego braci przyrodnich oraz kilkoro ich potomstwa. Cesarz wyznaczy hojne dziay dla wielu czonkw tej licznej rodziny w przekonaniu, e zaegna to niebezpieczestwo walki o spadek po nim. Miao wic znowu doj do faktycznego podziau imperium, cho formalnie nadal pozostawao ono jednoci. Jeli chodzi o synw, to sprawa przedstawiaa si nastpujco. Najstarszy, Konstantyn II, otrzymywa Brytani, Gali, Hiszpani, a wic niemal cay Zachd. Mia by gow pastwa i symbolem jego integralnoci. Niektre rda podaj, e urodzi si w lutym 317 roku. Jeli to prawda - musiaby by synem nie ony Konstantyna I, Fausty, lecz jakiej jego konkubiny; wiadomo bowiem z ca pewnoci, e Fausta daa swemu mowi ju w sierpniu 317 roku syna imieniem Konstancjusz. Ten by w kadym razie synem rednim - obejmowa z woli ojca kraje wschodnie, to jest Egipt z Libi, Syri, Azj Mniejsz, w Europie za Konstantynopol oraz Tracj. I wreszcie najmodszy z braci, siedemnastoletni Konstans, mia dosta Itali wraz z prowincjami alpejskimi a po grny Dunaj, cz ziem bakaskich oraz pnocn Afryk, czyli obecn Tunezj i Algieri, a zatem cay szeroki pas rodkowy cesarstwa. Znaczne dziay przewidywa odchodzcy wadca rwnie dla swych dwch bratankw. Jeden z nich, Dalmacjusz, rzdziby prowincjami nad

Konstantyn

dolnym i rodkowym Dunajem, drugi za, Hannibalian, wschodnimi rubieami Azji Mniejszej, graniczcymi z Armeni i nosiby tytu krla krlw, wkrtce zapewne mia zgosi pretensje do caej Armenii, a moe i Persji. Dalmacjusz i Hannibalian byli synami przyrodniego brata Konstantyna Wielkiego, Dalmacjusza Starszego, wodza o duych zasugach, piastujcego wysokie urzdy. Drugi brat przyrodni, Juliusz Konstancjusz, byy konsul, najszlachetniejszy patrycjusz mia dziki pierwszemu maestwu dobre koneksje z senatorskimi rodami w Italii, a dziki drugiemu - z monymi domami w prowincjach wschodnich i w Konstantynopolu. Syn z pierwszej ony zwa si Gallus, z drugiej - Julian. Najstarszy z synw cesarza, Konstantyn II, ju od czterech lat rezydowa w Galii i nie opuci jej nawet, aby uda si na pogrzeb ojca. Rwnie najmodszy, Konstans, nie popieszy do Konstantynopola. Tylko syn redni, Konstancjusz, zjawi si nad Bosforem w pocztkach czerwca 337 roku. To on odprowadza zwoki ojca do kocioa witych Apostow, gdzie spoczy na wieki w porfirowym sarkofagu. I to on - tak utrzymywano, takie kryy pogoski - znalaz pod purpurowym paszczem, ktrym okryte byy zwoki, zwj papirusu z krtk notatk; rzekomo nakreli j wasnorcznie cesarz tu przed zgonem: Umieram otruty przez swych braci. Dlatego tylko was, synowie, ustanawiam spadkobiercami. A zarazem bagam was i nakazuj, abycie godnie pomcili mier zadan mi zdradziecko. Wedug innej wersji pismo przekaza Konstancjuszowi biskup Euzebiusz; ten sam, ktry ochrzci Konstantyna Wielkiego na kilka dni przed jego mierci. Takie wieci podawano sobie z ust do ust latem 337 roku w Konstantynopolu. Stanowiy one podoe i przyczyn, a zarazem usprawiedliwienie krwawego dramatu, jaki rozegra si w tyme roku: wymordowano przyrodnich braci Konstantyna Wielkiego oraz ich synw, a take wielu wysokich dostojnikw - rzekomo wypeniajc ostatni wol zmarego. Chyba pierwszymi ofiarami masakry byli Juliusz Konstancjusz i jego nastraszy syn, nie znany nam z imienia. redni syn, Gallus, uratowa si, gdy wanie przechodzi cik chorob, sdzono wic, e i tak wnet umrze; najmodszy za, Julian, by jeszcze dzieckiem. Potem zgadzono Dalmacjusza Starszego i jego synw. Nastpnie przysza kolej na zwizanych z nimi wielkich panw. Rze przebiegaa planowo, cho bya niby to dzieem wzburzonych onierzy, pragncych pomci mier umiowanego wadcy. W caym imperium odbyway si wiece w obozach, a ich uczestnicy zgodnie dali, aby dziedzictwo po Konstantynie Wielkim przejli tylko synowie. Ta pozornie oddolna i spontaniczna reakcja wojsk oczywicie nie przekona opinii publicznej. Ju wtedy powszechnie zadawano sobie pytanie, kto by waciwym sprawc owej zbrodni politycznej - i rwnie powszechnie gubiono si w przypuszczeniach. Najczciej obwiniano Konstancjusza, by bowiem na miejscu. On sam zreszt niewiele czyni, by oddali od siebie podejrzenia. Poniekd nawet aprobowa to, co si stao, skonfiskowa bowiem majtki pomordowanych. Moe jednak Konstancjusz tylko uprzedzi rzeczywicie istniejcy spisek?

A moe wprowadzili go w bd zbrodniczy intryganci pragncy rozprawi si ze swymi wrogami wanie w krytycznym momencie zmiany rzdw? Byo te oczywiste, e o wszystkim musieli wiedzie pozostali bracia. Twierdzono rwnie, e Konstancjusz musia z koniecznoci przysta na to, czego i tak nie daoby si unikn wobec postawy rozjuszonego wojska. Ale kto podsyca owe nastroje? Rzymski historyk Eutropiusz, pamitajcy tamte czasy, okreli rol Konstancjusza krtko, lecz w sowach dajcych do mylenia: raczej zezwoli, ni rozkaza. Jedno jest wszake cakowicie pewne i oczywiste: po zgonie pierwszego chrzecijaskiego cesarza Rzymu i w jego chrzecijaskiej rodzinie dopuszczono si ponurej zbrodni politycznej. Jest to zarazem zbrodnia w stylu bizantyjskim: intryga, tajemnica, krew w paacach, rodzina miertelnie si nienawidzca - i brak winnych. Na pewno rzezi tej nie dokonano jednego dnia lub jednej nocy, lecz stopniowo, w cigu co najmniej kilku tygodni. Nikt z monych nie mg by spokojny o swj los, kady y w bezustannym, trwonym oczekiwaniu, czy onierze nie zaczn si dobija do bramy ich domu. Prawdopodobnie wszystko to dziao si latem 337 roku - a tymczasem synowie zmarego prowadzili ze sob rokowania przez posacw. Zadecydowali ostatecznie, e w celu rozstrzygnicia kwestii spornych musz spotka si osobicie. Zjazd odby si w pocztkach wrzenia tego roku, gdzie nad rodkowym biegiem Dunaju. Przebieg rozmw nie jest znany, ale dyskretne wzmianki wskazuj, e nie prowadzono ich w duchu braterskiej mioci. Zawaya podobno pojednawcza postawa Konstancjusza. W dniu 9 wrzenia trzej bracia, dotychczas noszcy tytuy cezarw, nadane im jeszcze przez ojca, obwoali si augustami, a senat rzymski natychmiast ten akt potwierdzi. Formalnie pierwszym z cesarskiej trjki by najstarszy - Konstantyn II. Pewien napis na Cyprze nazywa go Maximus Triumphator Augustus, czyli Najwikszy Triumfator August, podczas gdy jego bracia maj na tyme napisie skromniejsze tytuy - Victores semper Augusti, Zawsze zwyciskich Augustw. Utrzymano podzia terytorialny na trzy wielkie pasy, zlikwidowano jednak wadztwa Dalmacjusza nad Dunajem i Hannibaliana na wschodzie; pierwsze z nich wcielono niewtpliwie do obszaru podlegego Konstansowi, drugie za oddano Konstancjuszowi. Jedna z pierwszych decyzji Konstantyna II, podjta jeszcze przed spotkaniem z brami, dotyczya spraw pozornie cile kocielnych, jednake miaa rwnie aspekt polityczny. Oto od pewnego czasu przebywa na wygnaniu w Trewirze biskup Aleksandrii, Atanazjusz, osadzony tam z woli Konstantyna Wielkiego za opr wobec wadzy cesarskiej i wszczynanie niepokojw w Egipcie. Zaledwie dotara do Galii wiadomo o mierci starego cesarza, Konstantyn II ju 17 czerwca wystosowa pismo do gminy chrzecijaskiej w Aleksandrii: Atanazjusza wysanego swego czasu do Galii tylko z tej przyczyny, e zagraali jego yciu wrogowie, naleao wic chroni wit gow przed niebezpieczestwem. Gdy przebywa u nas, nie brakowao mu niczego. Ojciec mj, majc na uwadze Wasz pen oddania pobono, zamierza przywrci biskupa jego dawnej siedzibie, zmar jednak, zanim zdoa

urzeczywistni owo postanowienie. Uwaam wic za swj obowizek wypeni wol wadcy witej pamici. Zawarte w tym pimie twierdzenia jaskrawo mijaj si z prawd: inny by powd zesania Atanazjusza do Trewiru, a Konstantyn Wielki wcale nie zamierza go odwoa. Co wic sprawio, e mody cesarz tak sformuowa swe pismo i z takim popiechem uwolni biskupa? Atanazjusz na pewno pozyska przychylno pana Zachodu, a du w tym rol musia odegra Maksymin, biskup Trewiru. W przeciwiestwie bowiem do Wschodu, gdzie wrd kleru przewaaa orientacja ariaska, biskupi zachodni prawie wszyscy opowiadali si za nicejskim wyznaniem wiary. Zreszt z braku przygotowania filozoficznego nie miano tu rozeznania w subtelnociach teologicznych; nawet sownictwo aciskie byo zbyt ubogie, aby wyrazi odcienie greckiej terminologii. Powtarzano wic przyjte prawdy i sformuowania, unikajc przez to roztrzsania kwestii draliwych. Nie ulega wic wtpliwoci, e w sprawach religijnych Konstantyn II sprzyja Atanazjuszowi - w przeciwiestwie do ojca. Byy wszake jeszcze inne motywy jego decyzji, i to natury politycznej. W tym samym bowiem czasie uwolni take kilku innych biskupw wschodnich, wygnanych do rnych prowincji. Cel tej askawoci nowego wadcy wydaje si przejrzysty; chodzio o przysporzenie kopotw Konstancjuszowi. atwo przecie byo przewidzie, ile zamieszania wywoa na Wschodzie powrt dostojnikw kocielnych, zwaszcza e w niektrych wypadkach ich stolice byy ju zajte przez rywali. owe za zatargi i spory mogy suy dalszym zamierzeniom modego Konstantyna, pocztkowo przezornie skrywanym. Rycho jednak zacz roci sobie prawa do rodkowej czci imperium, a wic do dziedzictwa Konstansa, mienic si opiekunem chopca i goszc, e jest on zbyt mody, by rzdzi samodzielnie. A ten tymczasem radzi sobie wcale niele. Najczciej przebywa nad rodkowym Dunajem, odpierajc z powodzeniem ataki barbarzycw zza wielkiej rzeki. Przyj tytu Sarmaticus, tamte bowiem plemiona zwano tradycyjnie Sarmatami, i wykazywa du samodzielno w polityce wewntrznej. Wywoao to zaniepokojenie brata, ktry stale rezydowa za Alpami. Owiadczy niespodziewanie, e zosta pokrzywdzony przy podziale prowincji, winien bowiem jeszcze otrzyma Itali i Afryk. Konstans dowiedzia si o tym w marcu 340 roku - niemal jednoczenie nadeszy meldunki, e Konstantyn nie zwaajc na wczesn por roku przekroczy Alpy oraz szybko zmierza przez niziny nadpadaskie prosto na wschd, aby za zmyli czujno gosi i prowadzi wojska na pomoc Konstancjuszowi, toczcemu cikie walki z Persami. Konstans, przebywa wwczas w Naissus, w dzisiejszej Serbii. Musia, aby zagrodzi bratu drog, przerzuci przez wschodnie Alpy znaczn cz swej armii, co byo operacj dugotrwa, na razie wic wysa tylko silne oddziay stray przedniej. Tymczasem za Konstantyn II szed naprzd. Nigdzie nie napotka oporu. Plan mia prosty: opanowa dolin Padu i w ten sposb odci brata od Italii oraz Afryki; Konstans utrzymaby si tylko w tych krainach, ktre najedca gotw by mu pozostawi, to jest w

prowincjach bakaskich. Wojska Konstantyna II byy ju pod Akwilej, a wic w pobliu obecnego Triestu. Dopiero tutaj stary si z oddziaami wyprawionymi przodem przez Konstansa. Te, znacznie sabsze, pierzchy od razu, a onierze Konstantyna pucili si za nimi w pocig, jak to zwykle bywa w podobnych wypadkach, radonie i bezadnie. Lecz w pewnej chwili uciekajcy nagle zatrzymali si, zawrcili, znowu stanli do walki. Jednoczenie zas z tyu, za plecami cigajcych, podniosy si gromkie okrzyki; to ludzie Konstansa, dotychczas ukryci w zasadzce, ruszyli do ataku. Niedawni niby zwycizcy, nagle otoczeni z dwu stron, przeraeni niespodziewanym obrotem wydarze, prawie nie stawiali oporu. W chaotycznej bitwie poleg take Konstantyn II. Jeden z koni jego rydwanu, ugodzony strza lub wczni, rzuca si tak gwatownie, e cesarz, zapewne rwnie ranny, wypad i stoczy si w wody mulistej rzeczki Alsy. Jego zwoki odnaleziono pniej w przybrzenym bocie. Gdy gin w bratobjczej wojnie, ktr sam rozpta, mia zaledwie dwadziecia trzy lub cztery lata.

LII

KONSTANS

---oOo---

(FLAVIUS IULIUS CONSTANS)

Urodzony zapewne w 320 roku. Zmar pod koniec stycznia 350 roku. Cezar od 25 grudnia 333 roku. Panowa od 9 wrzenia 337 roku do mierci jako Imperator Caesar Flavius Iulius Constans Augustus. przyby znad Dunaju do Italii ju po bitwie pod Akwilej, stoczone wczesn wiosn 340 roku, w ktrej zgin jego starszy brat i wrg zarazem, Konstantyn II. Tak te, nieprzyjacielem naszym i ludu, nazywa tragicznie zmarego edykt zwycizcy wydany wanie w Akwilei. Imi Konstantyna II miao ulec damnatio memoriae, czyli urzdowemu wymazaniu z pamici; wykrelono je oficjalnie z wszystkich napisw i dokumentw. Zwyky to w cesarstwie los pokonanych. Ale Konstantyna II potpiano wwczas powszechnie i uwaano, e ponis zasuon kar za rozptanie wojny domowej bez istotnej przyczyny. Od wiosny 340 roku imperium miao zatem ju tylko dwch panw, synw Konstantyna Wielkiego, rodzonych braci. Lecz wadztwa ich byy nierwne. Starszy, Konstancjusz, pozostawa przy prowincjach wschodnich wraz z Konstantynopolem i Tracj w Europie. Niczego nie zyska skutkiem ostatnich wydarze, a musia wci odpiera Persw. Modszy, najwyej dwudziestoletni Konstans, mia natomiast w swym rku dwie trzecie cesarstwa, od Atlantyku po prowincje bakaskie wcznie, a take kraje pnocnej Afryki, a wic ziemie, gdzie dominowa jzyk aciski, oraz Grecj waciw. W zachowanych rdach nie znajdziemy charakterystyki Konstantyna

Konstans

II, panowa bowiem zbyt krtko, posta Konstansa natomiast przedstawia si nam do wyrazicie. By to czowiek energiczny i rzutki. Wci przemierza ogromne obszary podlegych sobie krain, tward rk utrzymywa dyscyplin w armii. Jako gorliwy chrzecijanin hojnie obdarowywa kocioy, ogranicza za kulty pogaskie. Przyj chrzest, jedyny z braci. Naley przypomnie, e w tamtych czasach czsto dokonywano tego obrzdu dopiero w obliczu mierci, wierzono bowiem, e zmywa on bez ladu nawet najcisze grzechy popenione do momentu przyjcia sakramentu; bya to praktyka dogodna zwaszcza dla politykw. Ot Konstans ochrzci si stosunkowo wczenie. Wanie religijne przekonania cesarza, chyba szczere, musiay pogbia nurtujcy go bolesny konflikt psychiczny i moralny. Konstans mia miosne skonnoci do chopcw, a tymczasem chrzecijastwo ostro potpiao homoseksualizm, wiadomie odcinajc si od pobaliwoci, z jak poganie traktowali rne przejawy erotyki, nawet odbiegajce od normy. Cho wic Konstans grzmia w swych ustawach przeciw zboczecom, to jednak gromadzi wok siebie adnych modziecw; lubowa si zwaszcza w modych Germanach, ktrych przysyano zza Renu jako zakadnikw. Nie mg ponadto zdecydowa si na polubienie Olimpiady, crki prefekta pretorium Ablabiusza, zabitego podczas rzezi w roku 337, wkrtce po mierci Konstantyna Wielkiego. Mody cesarz trzyma j przez wiele lat na swym dworze jako narzeczon, a odwlekanie aktu maestwa usprawiedliwia pocztkowo wzgldami politycznymi lub te niedojrzaym wiekiem dziewczyny. Pniej waciwa przyczyna cigego odsuwania ceremonii zalubin musiaa sta si publiczn tajemnic i tylko niektrzy kapani wywodzili ku zbudowaniu wiernych, e stroni on od narzeczonej, poniewa tak bardzo umiowa cnot czystoci. Tak jaskrawa sprzeczno midzy nakazami religii a codziennymi uciechami na pewno nie uatwiaa Konstansowi zachowania wewntrznej rwnowagi. Cierpia zreszt rwnie na schorzenia fizyczne, w ktrych dopatrywano si kary niebios za wystpne ycie. Miewa mianowicie dotkliwe ble artretyczne, a z biegiem lat sta si prawie kalek. Ju po 340 roku ukazao si aciskie dzieko Firmikusa Maternusa rodem z Syrakuz. Nosi ono tytu De errore profanarum religionum (O bdzie religii pogaskich) i wymierzone jest przeciw kultom dawnych bogw. Firmikus by wyznawc nowej wiary od niedawna, a poprzednio, jeszcze jako poganin, wyda duy traktat powicony astrologii i jej obronie. Obecnie - czste zjawisko wrd konwertytw - zion szczegln nienawici przeciw dopiero co odrzuconym przekonaniom. Zadedykowa swe nowe dzieko obu wspwadajcym cesarzom, Konstancjuszowi i Konstansowi. Poucza ich, z jakich to przyczyn i w jaki sposb naley jak najbezwzgldniej rozprawi si z pogastwem. Traktat wic mia stanowi swoisty podrcznik nienawici i rdo natchnienia dla wadzy. A przecie poprzednio, w okresie przeladowa, chrzecijanie domagali si tylko tolerancji, dla siebie i dla innych. Na przykad apologeta chrzecijaski Tertulian ponad sto lat wczeniej pisa: Niech sobie jeden czci Boga, a drugi Jowisza, ten niech do nieba rce z prob wyciga, a ten do otarza Wiernoci. Jeden niech liczy chmury przy modlitwie, drugi

stropy na powale, ten niech lubuje Bogu dusz swoj, a ten dusz kozu. Przypatrzcie si bowiem, czy to nie prowadzi do zarzutu bezbonoci, jeli zabiera si swobod religii i zabrania si wyboru bstwa, tak e nie wolno mi czci, kogo bym chcia, lecz zmusza si mnie czci tego, kogo nie chc. Przecie nikt nie bdzie chcia doznawa czci od kogo, kto czyni to niechtnie, nawet czowiek. (Tertulian, Apologetyk). Pikne i suszne sowa. Zmienia si wszake sytuacja chrzecijastwa, a z ni i pogldy jego wyznawcw na spraw tolerancji, co najlepiej ilustruj wywody Firmikusa. Za pomoc mnstwa przykadw, dobranych bardzo tendencyjnie, stara si on wykaza, e kulty i wierzenia pogan to dziwactwa zdrone i ohydne, a ich bogowie to istoty wystpne i grone. Firmikus bowiem - jak zreszt wszyscy wwczas chrzecijanie - wcale nie przeczy ich realnemu bytowaniu, uwaa tylko, e s to podstpne i ze demony, ktre potrafi nawet zawadn czowiekiem i ustpuj dopiero pod wpywem egzorcyzmw. Nawouje zatem w swym traktacie: Przenajwitsi cesarze! Naley wykarczowa do gruntu i cakowicie wytrzebi pogaskie praktyki. Naley karci je najsurowszymi postanowieniami Waszych edyktw. A to w tym celu, aby zgubny bd przesdu nie kazi duej rzymskiego wiata; aby nie porastaa w siy niegodziwo zaraliwej nauki; aby wreszcie nie panowao ju wicej nad nami to, co stara si zniszczy boego czowieka. S tacy, co namitnie pragnc wasnej zguby nie chc ratunku i stawiaj opr. Mimo to przyjdcie nieszczsnym z pomoc, ratujcie tych, co gin! Bg Najwyszy powierzy Wam wadz wanie po to, abycie uzdrowili t ran krwawic! I dowodzi dalej, ze lepiej wyzwoli pogan od bdu, choby sami oni tego nie chcieli, ni pozwala im, aby dobrowolnie staczali si ku ostatecznej zgubie. Zdaniem bowiem Firmikusa przymusowe leczenie jest cakowicie usprawiedliwione. Kady przecie wie, e chorzy lubuj si wanie w tym, co przeciwne zdrowiu. Cierpicy domagaj si wbrew swemu oczywistemu dobru wanie tego, co szkodliwe. Umys optany i skaony saboci poda jeszcze gorszego nieszczcia. Gardzi lekami podsuwanymi przez znajcych si na rzeczy. Odtrca rodki medyczne i z ca namitnoci poda ku wasnej zatracie. A potem, kiedy ju wzmoe si zo choroby, trzeba siga po rodki skuteczniejsze i stosowa mocne leki dla ratowania ycia. Podaje si wic pacjentom, cho stawiaj opr, przykre potrawy i gorzkie napoje. Przykada si ogie, kraje si ciao elazem. A sam chory, kiedy powrci do zdrowia, przyznaje, e cokolwiek wycierpia wbrew swej woli, to dla dobra. Pogldy te miay przyszo przed sob. Odegray w cigu wiekw wielk rol jako rozumowe uzasadnienie wszelkich przeladowa i przymusowego narzucania wiary. Powtarzano je we wci nowych ujciach, a nastpujce po sobie pokolenia fanatykw religijnych uzasadniay i poszerzay argumentacj, chocia niewielu wiedziao, kto pierwszy sformuowa owe hasa zowieszcze i majce tyle nieszcz wyrzdzi w dziejach ludzkoci. Na razie Firmikus domaga si przede wszystkim, by ograbi witynie.

Zabierzcie z caym spokojem ich ozdoby. Niech ogie mennic lub pomie piecw przetopi posgi bogw! Wszelkie dary wotywne spoytkujcie dla wasnej korzyci! Powouje si tu na Pismo wite, nakazujce bezlitonie kara grzech bawochwalstwa. Bg wic rozkazuje, by nie oszczdza ani syna, ani brata; by mieczem mcicielskim rozcina umiowane czonki wspmaonka. Rwnie przyjaci naley przeladowa z tak sam surowoci. Cay lud chwyta za bro, aby rozszarpa ciaa bluniercw. Miastom, jeli popeniy t zbrodni, grozi zagada. I wreszcie zapewnia w sowach patetycznych, e jeli cesarze pjd za tymi radami, miosierdzie boe hojnie ich wynagrodzi. Lecz miosierdzie opatrznoci sprawio, e jeden z adresatw owego podrcznika nienawici i nietolerancji zgin wkrtce po jego otrzymaniu. Wydawao si, e rzdy Konstansa, trwajce ju 10 lat od mierci Konstantyna II, przebiegaj pomylnie. Nigdzie w krajach zachodnich nie toczono wwczas wojen tak przewlekych i zaciekych jak te, ktre musia prowadzi jego brat, Konstancjusz, u granic wschodnich z Persami. Nie zaznay te prowincje Konstansa adnych klsk elementarnych. Jeszcze w dziesitki lat pniej z zachwytem mwiono o urodzajach tych czasw. I wreszcie, co te miao znaczenie, nie wstrzsay Zachodem adne waniejsze spory kocielne - oczywicie, poza wci trwajc schizm donatyzmu w Afryce. Ta sytuacja zapewne upia czujno Konstansa - a tymczasem nie wszystko ukadao si dobrze na jego ziemiach. Przede wszystkim niezadowolona bya armia. Cesarz trzyma onierzy twardo, a niejednokrotnie traktowa ich po prostu pogardliwie. Uwaa, e moe sobie na to pozwoli, skoro u granic panuje spokj. Dziao si le, cho z przyczyn odmiennych, take w administracji cywilnej. Powodowany chciwoci Konstans sprzedawa wiele urzdw, a ich nabywcy odbijali sobie z naddatkiem wyoone pienidze, co prowadzio do zdzierstw i wszelkich naduy. Kontrola administracji prawie nie istniaa, gdy cesarz po atwym zwycistwie nad bratem by pewny siebie i swej szczliwej gwiazdy. Nie wierzy, by ktokolwiek mg myle o buncie. Nie zdawa sobie sprawy, e wok ma tylko wrogw. Przykry w obcowaniu, otoczony z saw rozpustnika i uwodziciela chopcw, schorowany, niemal kaleka, niewolny od kompleksw psychicznych, odpycha od siebie niemal wszystkich. I wreszcie doszo do zamachu stanu. Jego okolicznoci s nam do dobrze znane. Jednym z przywdcw spisku by Marcelin, comes rei privatae, a wic minister finansw cesarza. Zaprosi on do swego domu w Augustodunum, czyli dzisiejszym Autun, wielu najwyszych dostojnikw wojskowych i cywilnych na dzie 18 stycznia 350 roku; pretekstem byy urodziny syna. Przyjcie trwao do pnych godzin nocnych. Wtedy to jeden z zaproszonych, Magnencjusz, oficer wysokiego stopnia, wsta i opuci sal, podajc ssiadom bardzo prozaiczny powd: wychodzi za naturaln potrzeb. Wnet jednak wkroczy na sal w purpurowym paszczu cesarskim, otoczony zbrojn stra. Natychmiast, po chwili konsternacji, podniosy si tu i wdzie okrzyki pozdrawiajce nowego augusta. Byo ich

coraz wicej, brzmiay coraz doniolej. Najpierw bowiem woali tylko spiskowcy, pniej za z lku przed mieczami onierzy stopniowo przyczali si biesiadnicy nie wtajemniczeni. I tak wszyscy obecni w domu Marcelina, nawet przypadkowi gocie, stali si uczestnikami zamachu stanu, wszyscy wic musieli i konsekwentnie drog rebelii. Nazajutrz ludno miasta entuzjastycznie powitaa nowego wadc. Bya to rado niekamana. Przede wszystkim dlatego, e Konstans by tu znienawidzony, jak zreszt wszdzie. Ale by w Augustodunum rwnie powd szczeglny, lokalny. Mieszkacy miasta spodziewali si, e cesarz, ktry przywdzia purpur wanie w jego murach, okae im nadzwyczajne wzgldy i obdarzy takimi przywilejami, jakimi w Galii cieszy si jedynie Trewir, ulubiona rezydencja Konstantyna Wielkiego, a wczeniej jego ojca, Konstancjusza I. I trzeba przyzna, e obywatele Augustodunum nigdy nie ukrywali, jak bardzo s zawistni w stosunku do tamtego miasta. Istotna wszake dla sprawy Magnencjusza bya postawa nie ludnoci cywilnej, lecz armii. Tutaj wszystko rozwijao si szybko i niezwykle pomylnie: rne oddziay i formacje wojskowe opowiaday si za nim bez wahania. Widocznie spisek przygotowywano od dawna i umiejtnie, a trafi on na grunt podatny. A tymczasem Konstans polowa - i to wanie w okolicach Augustodunum. By zreszt zapalonym myliwym, cho kryy plotki, e polowania stanowi tylko pretekst do obcowania w gszczu lenym z piknymi chopcami, ktrych wszdzie wozi ze sob. W kadym razie cesarz by przez kilka dni zupenie odcity od wiata, a to przypiecztowao jego zgub umoliwiajc rebelii swobodne rozprzestrzenienie si po caej Galii. Gdy wreszcie Konstans wyszed z ostpw syt triumfw owieckich czy te miosnych, natychmiast dowiedzia si z przeraeniem o buncie i musia stwierdzi, e jest ju za pno, odstpili go bowiem wszyscy. Pozostao tylko jedno: ratowa si ucieczk, opuci jak najszybciej Gali stojc za Magnencjuszem, szuka pomocy w innych prowincjach, a ostatecznie u Konstancjusza. Tote cesarz nie zwlekajc ruszy wraz z garstk wiernych na poudnie, ku Hiszpanii. Pocig dopad go wreszcie w miasteczku Helena, to jest w dzisiejszym Elne, u podna wschodnich Pirenejw. W ostatniej chwili Konstans schroni si w tamtejszym kociele i zoy insygnia wadzy, ale onierze dowodzi nimi germaski oficer - si odcignli go od otarza i zabili. Sta si to musiao w ostatnich dniach stycznia 350 roku. Z nazwy miasteczka wywiedziono pniej ca opowie. Ot, gdy tylko Konstans si urodzi, ojciec poleci astrologom, by uoyli jego horoskop. Ci orzekli zgodnie, e czeka go mier w objciach jego babki, to jest Heleny. Ale ta umara, gdy Konstans by jeszcze dzieckiem, odtd wic ten nie pomija adnej okazji, aby szydzi z astrologw. W cigu dziesiciu lat odeszli ze wiata synowie Konstantyna Wielkiego, najstarszy w 340 roku, najmodszy za w 350, obaj mierci gwatown. Pozosta syn redni, Konstancjusz II.

LIII

KONSTANCJUSZ II

---oOo---

(FLAVIUS IULIUS CONSTANTIUS)

Urodzony 7 sierpnia 317 roku. Zmar 3 listopada 361 roku. Cezar od 8 listopada 324 roku. Panowa od 9 wrzenia 337 roku do mierci jako Imperator Caesar Flavius Iulius Constantius Augustus.

WADCA WSCHODU

W chwili mierci ojca, Konstantyna Wielkiego, Konstancjusz II mia 20

lat. Mimo tak modego wieku mia ju pewne dowiadczenie w sprawach wojska, wojny i polityki, zetkn si bowiem z nimi bezporednio jako trzynastoletni chopiec. Ojciec wysa go wtedy do Trewiru w Galii, aby stamtd czuwa nad granic Renu, ktrej stale grozili Germanie. Oczywicie, przydzielono mu do pomocy wyprbowanych urzdnikw i oficerw, formalnie jednak to on odpowiada za wszystko. Musia te przewodniczy obradom, bra udzia w wiczeniach i wyprawach, a zwaszcza reprezentowa majestat imperium. Stanowio to dobr szko wadzy. Ale ju po trzech latach, w 333 roku, z woli ojca porzuci Gali i z kolei przenis si do krain wschodnich, gdzie stan na stray granicy syryjskiej. Jest charakterystyczne, e to odpowiedzialne zadanie powierzono wanie jemu, a nie bratu starszemu, Konstantynowi II. I rzeczywicie by Konstancjusz dobrym onierzem. Take fizycznie. Cho wzrostu raczej niskiego, cechowa si wytrzymaoci, prawie nigdy nie chorowa.

Prowadzi wrcz spartaski tryb ycia, zachowywa du wstrzemiliwo w jedzeniu i piciu, stroni te od uciech oa. Schludny, zawsze gadko wygolony, okazywa jednak dbao o swe ciemne, mikkie wosy i starannie je fryzowa. Z zamiowaniem wprawia si we wadaniu broni, wietnie strzela z uku, by znakomitym jedcem. Co prawda niektrzy powiadali zoliwie, e dobrze strzela majc lekko wyupiaste oczy, podczas jazdy za pomagaj mu nogi krtkie i nieco krzywe. Ale Konstancjusz otrzyma te, podobnie jak jego bracia, staranne wyksztacenie oglne, zwaszcza w zakresie tej umiejtnoci, ktra uchodzia wwczas za krlow nauk. Bya ni retoryka, sztuka krasomwstwa. Nigdy wszake nie sta si mistrzem tego kunsztu, doprowadzonego wwczas niemal do wirtuozerii, i nie potrafi samodzielnie ukada popisowych deklamacji. Dlatego te w krgu mionikw retoryki mwiono niekiedy, e Konstancjusz jest niedoksztacony. Jednake nawet niechtni mu przyznawali, e ma szerokie zainteresowania i ceni nauk. Ukada te poematy, zapewne niezbyt udane. Odznacza si te Konstancjusz niewtpliwymi talentami organizacyjnymi. Okaza je wanie w momencie najkrytyczniejszym, gdy po mierci ojca i po ugodzie z brami powrci jesieni 337 roku na granic wschodni. Z zewntrz atakowali j Persowie, od wewntrz osabiaa za rewolta wojsk oraz bezwad administracji. Mody cesarz natychmiast przystpi do przygotowa wojennych na wielk skal. Przezwycia opieszao sub zaopatrzenia, rekrutowa i formowa nowe zastpy, osobicie nadzorowa ich szkolenie. Wystawi oddziay jazdy uzbrojeniem i sposobem walki wzorowane na perskich. Jedcy ci mieli zbroj z usek stalowych, elastyczn i umoliwiajc swobod ruchu, dosiadali koni pokrytych kapami naszywanymi stal. Formacje takiej jazdy wystpoway w armii rzymskiej ju wczeniej, ale chyba dopiero od czasw Konstancjusza II zaczto posugiwa si nimi mielej i masowo. To one toroway drog redniowiecznym broniom i taktykom wojennym. T energiczn dziaalno Konstancjusz rozwija nie w warunkach pokoju, lecz toczc niemal bez przerwy walki z Persami. Uwolni od oblenia miasto Nisibis w Mezopotamii, cho atakowa je sam krl perski Szapur II. Zagroeni przez Rzymian Persowie wycofali si za Tygrys, co pozwolio uregulowa sprawy Armenii. Przerwa w dziaaniach trwaa zaledwie kilka miesicy. Potem walki wznowiono i toczyy si stale. To Persowie wdzierali si do rzymskich prowincji, to z kolei Rzymianie grabili kraje podlege krlowi. Ale we wszystkich kampaniach Konstancjusz unika przyjmowania lub wydawania wikszych bitew w otwartym polu. Pochlebcy widzieli w tym przejaw chwalebnej przezornoci, ale chyba wicej racji mieli ci, ktrzy kunktatorstwo i uchylanie si od ryzyka uznawali za gwn wad wodza. Nikt wszake nie odmawia mu osobistej odwago. Gdy zasza potrzeba, walczy, cierpia gd i niewygody jak kady prosty onierz. W rzymskich obozach wojskowych u wschodnich granic jeszcze w wiele lat pniej starzy oficerowie wspominali, jak pewnego razu po niezbyt szczsnej utarczce oddzia rozproszy si po przygranicznych pustkowiach, a sam

Konstancjusz szuka schronienia wraz z kilkoma tylko towarzyszami w lichej wiosce, nie majc nic do jedzenia, a wreszcie jaka babina daa im z litoci skibk chleba, ktr cesarz oraz jego onierze dzielili si prawdziwie po bratersku. Poza tym jednak Konstancjusz utrzymywa swe wojska w surowej dyscyplinie i nie obdarza nadmiarem przywilejw, ktrymi szafowao tylu jego poprzednikw, w tym rwnie Konstantyn Wielki. Nie pozwala te na to, aby oficerowie mieszali si do spraw administracji cywilnej. Zasugi podwadnych ocenia skrupulatnie i drobiazgowo, nadajc wysze godnoci dworskie tylko po gruntownej ocenie kandydata. Powanie traktujc obowizki oraz majestat wadcy, Konstancjusz II a do przesady dba o waciw prezencj podczas posucha lub uroczystych przejazdw przez ulice miast. Siedzia sztywno, patrzc wprost przed siebie i nie zwracajc gowy ni w prawo, ni w lewo, jakby by martwym posgiem. Nigdy te nie zezwala adnemu dostojnikowi lub czonkowi rodziny na zajcie miejsca przy sobie. I chyba z owym kultem majestatu cesarskiego wizay si ze cechy Konstancjusza jako wadcy: draliwo, nieufno i mciwo wobec ludzi, ktrzy w jego mniemaniu zagraali bezpieczestwu lub uchybiali powadze majestatu. Sroy si wic wobec osb podejrzanych o udzia w spiskach lub nawet tylko o brak szacunku wobec wadzy. A w jego otoczeniu nie brakowao takich, ktrzy dla wasnej korzyci podsycali w cesarzu owa draliwo. Nic wic dziwnego, e wanie Konstancjusz rozbudowa stanowiska i rozszerzy kompetencje funkcjonariuszy nadzoru i kontroli. Byli to tak zwani agentes in rebus, co znaczy w przekadzie dosownym dziaajcy w sprawach, stanowili za rodzaj policji politycznej. Spotyka si ich poczynajc od panowania Konstancjusza II we wszystkich wyszych urzdach, a im te w praktyce podlegaa poczta pastwowa, wtedy najwaniejszy rodek cznoci. Charakterystyk osoby tego cesarza i jego rzdy, jak te dwch bezporednich nastpcw, znamy gwnie dziki temu, e zachoway si odpowiednie ksigi z Rerum gestarum, czyli Dziejw Ammiana Marcellinusa, wanie wtedy yjcego. Twrca to niezwyky, a jako artysta, oddajcy nastrj i koloryt tamtej epoki, moe nawet genialny. S tacy, ktrzy twierdz, e gdyby acina jego nie bya tak trudna i nieprzekadalna, zaliczy by go mona do najwybitniejszych pisarzy w caej literaturze antycznej. Ammian urodzi si okoo 330 roku w Antiochii w rodzinie zamonej i wpywowej. W jego domu mwiono po grecku, aciny wic musia si uczy, najpierw chyba w szkole, potem suc w armii, a u schyku ycia mieszkajc w samym Rzymie. Wstpi do wojska okoo dwudziestego roku ycia i otrzyma od razu z racji swego stanu stopie oficerski. Swoje wielkie dzieo historyczne zacz pisa chyba dopiero w Rzymie, a po acinie zapewne dlatego, e pragn kontynuowa ksigi najwybitniejszego historyka Rzymu cesarskiego - Tacyta. poniewa za tamten skoczy na 96 roku, Ammian rozpocz opowie wanie od tego momentu dziejowego. jednake pierwszych trzynacie ksig zagino, dla nas wic Dzieje Ammiana rozpoczynaj si od ksigi XIV, przedstawiajcej wydarzenia

353 roku. W nastpnych ksigach siedemnastu narracja doprowadzona zostaa do 378 roku. Jest to gwne rdo naszej wiedzy o tym wierwieczu, bogate w informacje - cho niekiedy stronnicze - barwne i oryginalne w formie. A wiadomoci s tym cenniejsze, e pochodz od czowieka tamtej epoki i wiadka naocznego wielu wydarze. Nastrj tego dziea najoglniej mona by scharakteryzowa sowami Ericha Auerbacha, wybitnego przedstawiciela nowoczesnej teorii i krytyki literackiej, z jego ksiki Mimesis. wiat Ammiana jest ponury. Przepenia go zabobon, dza krwi, przemczenie, miertelny strach, gesty okrutne i w jaki magiczny sposb zastyge w martwocie. Jedyn przeciwwag stwarza tu rwnie ponura, patetyczna determinacja, z jak wykonuje si coraz to trudniejsze i coraz bardziej beznadziejne zadanie: zadanie obrony imperium, zagroonego z zewntrz i rozpadajcego si od rodka. Skonny jest Ammian do mocnych, drastycznych akcentw oraz do sadw surowych. Jeli wic chce podkreli surowo Konstancjusza, to od razu posuwa si do twierdzenia: W swej nieludzkoci przewyszy Kaligul i Domicjana. To na pewno przesada i nieprawda. Istotnie jednak, jak si rzeko, Konstancjusz czsto postpowa bezwzgldnie, maostkowo, okrutnie. A przecie - mogoby si wydawa - wadca ju od dziecka wychowywany by w zasadach religii goszcej mio i przebaczenie, gorliwie t wiar wyznajcy i propagujcy (cho chrzest przyj dopiero pod koniec ycia, podobnie jak ojciec), winien by okazywa poddanym wicej wyrozumiaoci ni jego pogascy poprzednicy. Jednake realia polityki niemal zawsze i wszdzie zmuszaj wadcw do amania lub obchodzenia najszczytniejszych zasad, nawet jeli oni sami prawdziwie w nie wierz i nie s po prostu cynikami. O samousprawiedliwienie atwo. Tak wic Konstancjusz, karzcy surowo prawdziwych, a jake czsto tylko rzekomych wrogw majestatu, by niewtpliwie przewiadczony, e postpuje susznie i zgodnie z zasadami religijnymi; musi przecie za wszelk cen utrzyma wadz nienaruszon, gdy wanie ona sprzyja nowej wierze i broni jej zbawczych nauk przed reakcj pogask. By bowiem zdecydowanie wrogi kultowi dawnych bogw, podobnie jak i jego bracia. Na przykad w ustawie z 341 roku woa: Niech zginie zabobon, niech ustanie szalestwo ofiar! Kto omiela si skada ofiary, postpuje wbrew ustawom boskiego cesarza, naszego ojca i wbrew niniejszemu rozkazowi Naszej agodnoci, winien wic ponie odpowiedni kar na podstawie natychmiastowego wyroku. Lecz ustawy tej w rzeczywistoci nie przestrzegano konsekwentnie, podobnie jak jeszcze ostrzejszych postanowie w tej materii z lat pniejszych. Wiele wity nadal otwierao swe podwoje i skadano ofiary na otarzach rnych bstw. Spotyka si w ustawodawstwie Konstancjusza pewne postanowienia wypywajce, jak si wydaje, z ducha nowej moralnoci i agodzce nieco surowo dawnych zasad postpowania sdowego i wiziennictwa. Zarzdzi na przykad, e osoby podejrzane o popenienie przestpstw i przetrzymywane w wizieniu musz by przesuchane przed upywem miesica. Zabroni rwnie zamykania mczyzn i kobiet w tych samych

celach, co widocznie dotychczas praktykowano. Pogldy religijne cesarza musiay jednak prezentowa si nieco dziwnie, skoro Ammian - poganin wprawdzie, lecz nie wrg chrzecijastwa zarzuca mu, e chrzecijask wiar, jedn i prost, miesza z przesdami godnymi starej baby. I wytyka mu dalej, e przez krt polityk w sprawach kocielnych doprowadzi do wielu rozamw w onie spoecznoci chrzecijaskiej, a zastpy biskupw ustawicznie podroway zaprzgami poczty pastwowej, aby wzi udzia w synodach zbyt czsto zwoywanych w celu przywrcenia jednoci; jednake - dodaje historyk obrazowo i zoliwie - tego tylko dokaza, e naderwa cigna poczty. Doradc Konstancjusza w sprawach Kocioa by biskup Euzebiusz z Nikomedii, poplecznik arianizmu. Z woli cesarza zosta pasterzem Konstantynopola, po usuniciu stamtd biskupa Pawa. Przebywa jednak nad Bosforem rzadko i krtko, najchtniej rezydujc w Antiochii. Odgrywa czoow rol wrd biskupw Wschodu dziki talentom politycznym, wyksztaceniu, osobistym kontaktom z dworem. W spornych kwestiach teologicznych zajmowa stanowisko porednie midzy ciasn interpretacj nicejskiego wyznania wiary a doktryn ariask, cho ku tej ostatniej ywi wyran sympati. Konsekwentnie broni powagi synodw biskupich, twierdzc, e nikt nie ma prawa uchylania ich uchwa. A mimo ogromnych wpyww nigdy nie da ani dla siebie, ani dla swej stolicy biskupiej adnych szczeglnych przywilejw. Ustawicznie podkrela te zasad rwnoci i wsppracy wszystkich biskupw, przeciwstawiajc si czyjejkolwiek supremacji. Podobnie dy te do wspdziaania z wadz wieck ani nie podporzdkowujc si jej biernie, ani te nie usiujc tworzy pastwa w pastwie. A tymczasem wci trwa konflikt wok osoby i metod postpowania Anastazjusza, ktry powrci do Aleksandrii wnet po mierci Konstantyna Wielkiego. Mia poparcie wikszoci biskupw tego kraju, zdoa te zaprosi do Aleksandrii - co prawda tylko na trzy dni - sawnego pustelnika, starca Antoniego, yjcego od dziesitkw lat w grach Pustyni Arabskiej i ju chodzcego w glorii witoci. Lecz synod biskupw w Antiochii zoy Atanazjusza z urzdu, zarzucajc mu samowol zarwno w sprawach kocielnych, jak te wobec wadzy wieckiej; jego miejsce zaj w 339 roku uczony biskup Grzegorz z Kapadocji. Nie obyo si bez rozruchw, ale ostatecznie Atanazjusz musia opuci swj kraj i po duszych wdrwkach dotar do Rzymu, gdzie biskupem by wwczas Juliusz. Przyby tam rwnie Marcellus, biskup Ancyry, obecnej Ankary w Turcji, wygnany skutkiem gwatownych zaj, do ktrych doprowadzi. Synod zwoany przez Juliusza do Rzymu uwolni Atanazjusza i Marcellusa od stawianych zarzutw. W odpowiedzi na to w pocztkach stycznia 341 roku zebra si synod w Antiochii, gdy powicano tam gwny koci. Obradom przewodniczy sam Konstancjusz II. Zebrani potpili Atanazjusza za heretyckie, ich zdaniem, nauki Marcellusa oraz uchwalili nowe wyznanie wiary, kompromisowe w kwestiach spornych. W kilka miesicy pniej zmar Euzebiusz. Natychmiast rozpoczy si spory i walki o osierocony przeze tron

biskupi w Konstantynopolu. Powrci tam dawny pasterz, Pawe, ale biskupi miast ssiednich powoali prezbitera Macedoniusza. Ich zwolennicy walczyli ze sob na ulicach, w kocioach, przy samych otarzach; byo wielu zabitych. Konstancjusz spdza zim 341/342 jak zwykle w Antiochii. Rozkaza naczelnikowi jazdy Hermogenesowi, by przywrci porzdek. jego onierze wycignli Pawa z kocioa, ale tum rzuci si na nich, odbi biskupa, potem za podpali dom, w ktrym mia siedzib dowdca. Hermogenes podczas ucieczki wpad w rce motochu i zgin bestialsko rozszarpany na strzpy. Na wie o tym Konstancjusz opuci Antiochi i po szybkim marszu stan nad Bosforem. Lud wita go paczem, bagajc o lito, wiadom zbrodni, jakiej si dopuci. Cesarz postpi stosunkowo wyrozumiale, og bowiem mieszkacw zosta ukarany tylko zmniejszeniem o poow przydziau egipskiego zboa. Pawe jednak musia natychmiast opuci miasto, a wybr Macedoniusza nie zosta zatwierdzony. Przez 10 lat Konstantynopol nie mia adnego biskupa. W 343 roku zebra si w Serdyce synod stu kilkudziesiciu biskupw ze wszystkich stron imperium. Wkrtce doszo do jawnego rozamu. Biskupi wschodni przenieli si do Filipopolu (obecnie Powdiw w Bugarii), potpiajc i skadajc z urzdw kilku biskupw, wrd nich Atanazjusza, Marcellusa, a take Juliusza z Rzymu i Hozjusza z Korduby. Ci natomiast, ktrzy pozostali w Serdyce, oczycili Atanazjusza i Marcellusa z wszystkich zarzutw, zdjli za z urzdw i ekskomunikowali wielu wschodnich dostojnikw kocielnych. Czy rozam w nie by zapowiedzi i sygnaem tego, co miao si nastpnie pogbia, doprowadzajc ostatecznie do podziau wiata chrzecijaskiego na wschodni ortodoksj i rzymski katolicyzm? W 346 roku, po mierci Grzegorza, biskupa Aleksandrii, Konstancjusz zgodzi si, by Atanazjusz powrci do swego miasta. By to powrt prawdziwie triumfalny. Wprawdzie sam biskup skromnie siedzia na osioku, ale ca drog zacielono najkosztowniejszymi szatami i dywanami. Entuzjazm powitania by niekamany, ludno bowiem Aleksandrii widziaa w tym czowieku, twardym i nieustpliwym, symbol swej tosamoci i odrbnoci. Znane to zreszt zjawisko a po dzie dzisiejszy: separatyzm etniczny i kulturowy, nie zawsze w peni uwiadamiany, znajduje czsto wyraz w szacie kultw religijnych. W latach nastpnych gwatowne spory religijne nieco przycichy, zagroziy natomiast Konstancjuszowi wielkie niebezpieczestwa polityczne. W pocztkach 350 roku przyszy niemal jednoczenie alarmujce wieci ze wschodu i zachodu. Za Tygrysem krl Szapur II przygotowywa potny atak na rzymskie ziemie w Mezopotamii, w Galii za samozwaniec Magnencjusz obali Konstansa, ktry zgin podczas ucieczki. Co mia czyni, w ktr stron wpierw si obrci, jedyny pozostay przy yciu syn Konstantyna Wielkiego?

SAMOZWACY
Magnencjusz pochodzi z rodziny na p barbarzyskiej. Urodzi si wprawdzie w pnocnej Galii, w Samarobriva, obecnym Amiens, lecz jego ojciec i matka naleeli do wieo tam osiadych. Ojciec przywdrowa lub zosta przesiedlony z Brytanii, gdy okoo 300 roku Gajusz Konstancjusz jako cezar Maksymiana Herakliusza przerzuca z wyspy na kontynent tysice ludzi, zwaszcza rzemielnikw, aby oywi miasta Galii, spustoszone przez najazdy germaskie. Matka natomiast wywodzia si z ludu Frankw, prawdopodobnie bya brank. Towarzyszya zreszt synowi do ostatnich chwil jego ycia, a on zawsze okazywa jej szacunek i serdeczn mio, take jako cesarz. Wrogowie wypominali zatem Magnencjuszowi jego czciowo obce pochodzenie, ale on sam czu si Rzymianinem. By czowiekiem do wyksztaconym, mia szerokie zainteresowania, du wrodzon inteligencj, namitnie czytywa ksiki, odznacza si talentem oratorskim. Dziki zdolnociom, ale take energii i atletycznej budowie, robi szybk karier w armii ju za panowania Konstantyna Wielkiego, a za Konstansa zosta dowdc dwch wyborowych legionw w przybocznej armii cesarza. Gdy w Galii powsta spisek wszystkich dostojnikw wojskowych i cywilnych przeciw cesarzowi Konstansowi, uznano Magnencjusza za najgodniejszego purpury. 18 stycznia 350 roku wtajemniczeni zebrali si w Augustodunum niby to w celu obchodw urodzin syna Marcelina, cesarskiego ministra finansw, ale wanie gospodarz tej uroczystoci nalea do przywdcw spisku. Podczas uczty obwoano Magnencjusza cesarzem. Mia wwczas okoo pidziesiciu lat. Mieszkacy miasta, a potem caej Galii, przyjli wiadomo o tym z entuzjazmem, wojska rwnie ochoczo przechodziy na stron nowego wadcy, ktry tytuowa si odtd jako Imperator Caesar Flavius Magnus Magnentius Augustus. Moe to dziwi. Przecie rd Konstansa panowa tam od przeszo p wieku: najpierw Konstancjusz I, nastpnie w latach modoci Konstantyn Wielki, potem syn jego Konstantyn II, a wreszcie, ju od dziesiciu lat, sam Konstans. Wiadomo dziki rnym wiadectwom, e dwaj pierwsi zapisali si dobrze w pamici poddanych. Widocznie wic rzdy Konstansa stay si szczeglnie znienawidzone, skoro nigdzie w Galii nie dao zna o sobie przywizanie do dynastii - z wyjtkiem moe Trewiru. Propagandowe hasa rzdw Magnencjusza mona odczyta z napisw ku czci. Zbiera on w nich pochway jako wyzwoliciel wiata rzymskiego, odnowiciel wolnoci i pastwa, opiekun onierzy i ludnoci prowincjonalnej. Zaraz na pocztku nowy wadca usun wielu dawnych dygnitarzy Konstansa, a wrd nich nawet niektrych spiskowcw. To bezwzgldne rozprawienie si z najbardziej znienawidzonymi reprezentantami poprzedniej ekipy zyskao mu przychylno szerokich rzesz ubogiej ludnoci, i to nie tylko w Galii. Rwnie zrczna polityka religijna umacniaa jego wpywy. Sam Magnencjusz by poganinem, jak

wskazuj na to pewne posunicia - na przykad zezwolenie na odbywanie naboestw nocnych ku czci dawnych bogw. Jednoczenie wszake pozwala umieszcza na swych monetach symbole chrzecijaskie: krzy pomidzy greckimi literami alfa i omega. Prbowa te nawiza porozumienie z biskupem Atanazjuszem w Aleksandrii i wyprawi tam swych emisariuszy. Szczliwe zbiegi okolicznoci oraz zrczna propaganda day Magnencjuszowi ryche uznanie jego wadzy nie tylko w Galii, lecz take w Hiszpanii i Brytanii. Wielk pomoc okaza mu dawny prefekt pretorium Konstansa, Fabiusz Tycjan. Obj on ju w lutym urzd prefekta Rzymu, a caa Italia, kraje alpejskie, Afryka podday si nowemu cesarzowi. Tylko w prowincjach bakaskich sytuacja przedstawiaa si inaczej. Na czele potnej armii Dunaju sta starszy wiekiem oficer Wetranion. jego ojczyzn byy ziemie dzisiejszej Jugosawii, urodzi si w domu ubogim. Nie otrzyma nawet podstawowego wyksztacenia - pisa uczy si dopiero pod koniec ycia - doszed jednak do najwyszych godnoci wojskowych. Cieszy si wielk popularnoci wrd onierzy, zna sztuk wojenn, mia talent wodzowski i zawsze potrafi znale wsplny jzyk z towarzyszami broni. przyjli oni przychylnie wiadomo o przewrocie w Galii, Konstans bowiem by tu rwnie nielubiany jak w pozostaych krainach. Wydawao si wic, e wojska naddunajskie uznaj Magnencjusza, jak to si ju stao we wszystkich prowincjach zachodnich. Wetranion wszake zwleka. Powodowao nim zapewne silne u starego onierza poczucie lojalnoci i przywizanie do dynastii, zacz bowiem sub jako prosty onierz Konstantyna Wielkiego, a dziki niemu i jego synom osign wszystko. W tym czasie na Bakanach, w pobliu gwnej kwatery Wetraniona, przebywaa Konstantyna (zwana te Konstancj), crka Konstantyna Wielkiego, rodzona siostra cesarza Konstancjusza, przed laty ona Hannibaliana, zamordowanego w 337 roku. Bya to kobieta ambitna, pyszna, bezwzgldna, ale te o duym zmyle politycznym. Zrozumiaa ona w lot, e jeeli Wetranion uzna Magnencjusza, to sprawa prawowitej dynastii, czyli jej wasnej rodziny, bdzie stracona ostatecznie, gdy Konstancjusz wadajcy tylko mniejsz, wschodni czci imperium, nie sprosta zjednoczonym siom krajw zachodnich i rodkowych, armii Renu i Dunaju; nie wolno wic za adn cen dopuci, by Wetranion uzna Magnencjusza. Pomys Konstantyny by genialnie prosty: zdoaa przekona starego wodza, e powinien on spowodowa i zezwoli, by jego onierze okrzyknli go cesarzem; w czyme bowiem ustpuje tamtemu samozwacowi z Galii? Popularno Wetraniona sprawia, ze przeprowadzono rzecz szybko i bez oporu w dwch wielkich obozach wojskowych, w Sirmium nad Saw i w Mursie, czyli obecnym Osijeku. Stao si to 1 marca 350 roku, Konstancjusz, dobrze rozumiejcy sytuacj, a pewnie te poinformowany przez siostr, natychmiast zaakceptowa to, co si stao, i przesa Wetranionowi diadem, uznajc go za wadc legalnego z tytuem Imperator Caesar Vetranius Augustus.

Rozpocz si okres delikatnej gry politycznej trzech panujcych. Konstancjusz musia pilnowa granicy wschodniej wobec wielkiej ofensywy perskiej w pnocnej Mezopotamii. Nie mg wic udzieli Wetranionowi odpowiedniej pomocy w ludziach i pienidzach, cho ten o to prosi. Ten wic z kolei zawar ukad pokojowy z Magnencjuszem, uznajc go za legalnego pana Zachodu, co znowu nie byo po myli Konstancjusza, ktry widzia w nim tylko samozwaca i zabjc prawowitego cesarza Konstansa. A tymczasem pojawi si nowy element w tej i tak skomplikowanej sytuacji wewntrznej. W maju 350 roku wystpi w Italii nowy pretendent do cesarskiej purpury. By nim Flawiusz Nepocjan, siostrzeniec Konstantyna Wielkiego, majcy wic z racji zwizkw rodzinnych wiksze prawo do tronu ni obaj uzurpatorzy. Zgromadzi zastp gladiatorw, rozbjnikw, wszelkich stracecw. 3 czerwca zaj stolic i zosta okrzyknity cesarzem jako Imperator Caesar Flavius Popilius Nepotianus Augustus. Odtd przez 28 dni w miecie szala terror, ludzie bowiem Nepocjana zabijali dla samej rozkoszy zabijania. Wkrtce jednak stany pod Rzymem wojska Magnencjusza; dowodzi nimi w Marcelin, w ktrego domu przed kilku miesicami odbywaa si uczta urodzinowa. 30 czerwca wojska te opanoway stolic. Nepocjan zgin. Jego gow odcito, wbito na wczni i triumfalnie obnoszono po miecie, jak przed kilkudziesiciu laty gow Maksencjusza. Wraz z Nepocjanem zabito te jego matk, Eutropi. W ten sposb rd Konstantyna, tak uszczuplony po rzezi 337 roku, znw straci dwoje przedstawicieli. Rozlaa si w Rzymie nowa fala terroru. Tym razem uderzono we wszystkie osoby podejrzane o sprzyjanie Nepocjanowi. Wybierano zwaszcza bogaczy, ktrym konfiskowano majtki na rzecz skarbu Magnencjusza, nowy bowiem pan Zachodu sta w obliczu powanych trudnoci finansowych. Wynikay one gwnie z jego hojnoci dla armii, gdy przez ni zosta wyniesiony i musia si za to odwdziczy. Wprowadzono wic bezlitosny reim podatkowy. Daniny sigay poowy dochodw z ziemi, opieszaym grozia kara mierci. Zachcano niewolnikw, aby skadali zeznania przeciw swym panom, gdyby ci usiowali ukry dobytek lub wprowadza w bd wadze podatkowe. Sprzedawano te niektre domeny cesarskie, zmuszajc do ich nabywania ludzi, ktrzy wcale si nie kwapili do tego. Tymaczasem daleko na Wschodzie, w rzymskiej Mezopotamii, wojska Konstancjusza odpary ogromn armi persk szturmujc zaciekle pod wodz samego krla Szapura II twierdz Nisibis. Walki pod jej murami trway cztery miesice. Ostatecznie krl musia si wycofa, pozostawiajc 20.000 cia swych polegych onierzy, doniesiono mu bowiem, e zagraaj Persji koczownicze plemiona znad Morza Kaspijskiego. Odtd przez osiem lat na wschodniej granicy imperium panowa wzgldny spokj, Konstancjusz za mg powici ca uwag i wszystkie siy sprawom wewntrznym. Wczesn jesieni 350 roku przeprawi si przez Bosfor do Europy. W Heraklei zjawio si przed nim wsplne poselstwo Wetraniona i Magnencjusza, co oznaczao, e ci dwaj ju si porozumieli i zamierzaj

prowadzi zgodn polityk. Ale ich propozycje byy umiarkowane, poniekd nawet korzystne: przerwanie dziaa wojennych, wzajemne uznanie si wszystkich trzech wadcw, honorowy prymat Konstancjusza, ktremu przysugiwaby tytu: Maximus Augustus. Ponadto Magnencjusz prosi o rk Konstantyny, siostry cesarza, sam za ofiarowywa mu rk swej crki. Cesarz rozumia doskonale, e odrzucajc t ofert pokojow i rozpoczynajc wojn narazi cae imperium na niebezpieczestwo i upust krwi, siebie za na ryzyko utraty wszystkiego. Uprzytomni mu to zreszt jeden z posw, senator Nunechiusz, w twardych sowach. Cesarz odoy udzielenie odpowiedzi do dnia nastpnego, by wyranie przygnbiony i pospny. Ale nazajutrz oznajmi swym dostojnikom, e w nocy ukaza mu si ojciec, Konstantyn Wielki, trzymajcy za rk Konstansa i dajcy, by pomci jego mier. Ten rzekomy gos z nieba przeci wszelkie wahania, wojna staa si witym obowizkiem, nakazanym przez zmarego wadc. Posowie zostali uwizieni, pozwolono wyjecha tylko jednemu z nich, by powiadomi tamt stron o losie towarzyszy. Wetranion w tej sytuacji obsadzi wojskami najpierw przecze grskie, przez ktre wioda droga z Filipopolu do Serdyki, ale wkrtce cakowicie zmieni postaw. Poniecha wszelkiej myli o walce i postanowi sprzymierzy si z Konstancjuszem przeciw Magnencjuszowi. Stary oficer Konstantyna Wielkiego nie by w stanie podnie rki na jego syna. Osobicie spotka si z Konstancjuszem w Serdyce. Stamtd obaj podrowali razem ku gwnym obozom wojskowym. 25 grudnia 350 roku odbya si w obozie w Naissus niezwyka ceremonia. Dwaj cesarze w purpurowych paszczach i diademach weszli na trybun, przed ktra stanli onierze i oficerowie w penym uzbrojeniu. Pierwszy przemwi Konstancjusz II. Przypomnia onierzom dobrodziejstwa, jakimi obsypywa ich jego ojciec i on sam. Powtrzy sowa przysigi, w ktrej zaklinali si na wszystkie witoci, e bd wiernie suy cesarskiemu rodowi i nigdy nie dopuszcz do zdrady. Wezwa, by nie pozwolili bezkarnie uj zabjcom Konstansa. Podnis si potny okrzyk pozdrawiajcy Konstancjusza jako augusta. Starzec Wetranion upad cesarzowi do ng, zrzucajc purpurowy paszcz i diadem, a ten poda mu rk, pomg wsta, serdecznie ucisn, nazwa swym ojcem. Potem zaprosi go do stou. Jest oczywiste, e caa uroczysto zostaa odpowiednio przygotowana, i to we wszystkich szczegach, a sam Wetranion zgodzi si wzi w niej udzia, dokadnie wiedzc, jaki bdzie jego przebieg i jak ma odegra rol. W kadym razie zosta potraktowany wspaniaomylnie. Osiad w Prusie w Bitynii i y tam jeszcze przez sze lat jako czowiek prywatny, spokojnie i opywajc we wszystkie dostatki. Po przyjciu pod swe rozkazy wojsk naddunajskich Konstancjusz mg ju wystpi zaczepnie i uderzy na Itali, gdzie przebywa wwczas Magnencjusz, jednake zim przecze alpejskie byy nie do przebycia, wypado wic czeka do wiosny. W zwizku z zamierzon ofensyw naleao jednak pomyle o zabezpieczeniu granicy wschodniej, gdzie

mogaby znowu powsta grona sytuacja, gdyby krl perski stumi powstanie plemion koczowniczych i najecha rzymskie prowincje. Konstancjusz wic postanowi powoa modszego wspwadc, ktry majc tytu cezara objby w roli generalnego namiestnika czy te wicekrla odpowiedzialno za sprawy Wschodu. 15 marca 351 roku w obozie wojskowym Sirmium nad Saw Konstancjusz zaprezentowa armii swego stryjecznego brata, Gallusa, i mianowa go cezarem. Ten za, aby umocni zwizki rodzinne, polubi Konstantyn, rodzon siostr Konstancjusza; t sam, ktra przed czternastu laty bya on Hannibaliana, ostatnio za nakonia Wetraniona, by ogosi si cesarzem. Naleao oczekiwa, e odpowiednio pokieruje swym mem, od ktrego bya starsza o lat kilka. Flawiusz Klaudiusz Konstancjusz Gallus, bo tak oficjalnie zwa si teraz nowy cezar, liczy sobie lat 25 i nie mia adnego dowiadczenia w sprawach politycznych i rozeznania w dworskich intrygach, dugo bowiem wychowywa si wraz z bratem Julianem w odosobnieniu, na wsi, powicajc si gwnie polowaniom. Zapewne nieco wczeniej, moe ju pod koniec 350 roku, powoa modszego wspwadc take Magnencjusz. Cezarem zosta jego brat Decencjusz. Mia zarzdza Gali i broni granicy Renu. Zarysowaa si bowiem groba, e germaskie plemiona wyzyskaj, jak tylekro w przeszoci, wojn domow w imperium i wtargn w gb prowincji galijskich. Rozeszy si nawet pogoski, e tajni wysannicy Konstancjusza kr wrd barbarzycw zachcajc ich do wypraw przez granice, co by odcigno cz si Magnencjusza. Pn wiosn 351 roku Magnencjusz zdoa sforsowa przejcia przez wschodnie Alpy i posuwa si wzdu Sawy i Drawy, zajmujc kilka wanych miejscowoci. Do decydujcej bitwy doszo dopiero 28 wrzenia pod Murs nad Draw. Zwycistwo odniosy wojska Konstancjusza, przewaajce liczebnie, ale onierze strony przeciwnej walczyli bohatersko i nieustpliwie. Sam Magnencjusz zdoa uciec, porzucajc wszystkie insygnia wadzy. Podobno przed bitw za rad wrki germaskiej rozkaza zabi mod dziewczyn, a krew jej zmiesza z winem i poda w kielichu swym onierzom, podczas gdy wrka odmawiaa zaklcia, co miao uczyni uczestnikw tej krwawej komunii niezwycionymi. Gdy rankiem dnia nastpnego Konstancjusz wszed na wzgrze i spojrza na ogromn rwnin zasan ciaami polegych, zy przesoniy mu oczy. Zgino bowiem pod Murs ponad 50.000 ludzi po obu stronach cznie. W bratobjczej walce wymordowa si wzajem kwiat armii Renu, Dunaju, Eufratu. Bya to strata nie do powetowania. Cesarz rozkaza przystojnie pogrzeba wszystkich polegych, zarwno swoich, jak i przeciwnikw. Rannym zapewni opiek lekarsk. Nikt jednak nie by ju w stanie zaradzi upywowi krwi imperium. Magnencjusz ustanowi obecnie swoj gwn kwater po drugiej stronie Alp, w Akwilei, Konstancjusz natomiast w Sirmium, skd wyruszy dopiero latem 352 roku. Zaj atwo przejcia grskie, a na wie o tym Magnencjusz, spokojnie przygldajcy si wycigom rydwanw, rzuci si

do ucieczki. Opar si a w Galii, aby znowu za murem Alp przeczeka jesie i zim. Zagroony odstpstwem wszystkich widzia jedyny ratunek w sadystycznym terrorze, sam przygldajc si wymylnym torturom i egzekucjom. Prbowa te innych metod, by zatrzyma marsz Konstancjusza. Na przykad wysa do syryjskiej Antiochii agenta, ktry mia podstpnie zamordowa Gallusa, co by na pewno doprowadzio do zamieszek i zmusio cesarza do osobistego zajcia si sprawami tamtych prowincji; niedoszy zabjca zosta jednak ujty. Tymczasem Konstancjusz przebywa w Mediolanie. Tam polubi pikn Euzebi, sprowadzon na t ceremoni w orszaku a z Tesaloniki. W rdach sawiona jest nie tylko ze wzgldu na urod, przedstawia si j ponadto jako kobiet sympatyczn i yczliw ludziom. Byo to ju drugie maestwo cesarza. Latem 353 roku Konstancjusz przekroczy Alpy i stan na ziemiach Galii. Magnencjusz prbowa stawi mu czoo w dolinie Izery, ponis jednak klsk i wycofa si do Lugdunum (Lyonu). Sa rozpaczliwe wezwania o pomoc do Decencjusza; nim jednak ten nadszed, Magnencjusz zorientowa si, e jest winiem wasnej stray przybocznej. onierze strzegli go pilnie wraz z rodzin, aby wyda Konstancjuszowi w nadziei, e uzyskaj w zamian nagrod i przebaczenie. 10 sierpnia Magnencjusz wykradzionym mieczem wymordowa najpierw sw rodzin, poczynajc od matki, a potem sam si zabi. Jego gow odcito i wystawiono na widok publiczny. Decencjusz o tragedii dowiedzia si 18 sierpnia, gdy przyby do Agendikum, obecnego Sens. I on popeni samobjstwo przez powieszenie. Z caej rodziny ocala tylko Dezyderiusz, najmodszy z braci. Odnis wprawdzie cikie rany z rki Magnencjusza w Lugdunum i utraci tyle krwi, e przez kilka godzin uchodzi za martwego, powrci jednak powoli do zdrowia, a Konstancjusz wspaniaomylnie darowa mu ycie. Imperium miao znowu tylko jednego pana.

GALIA
Barbarzycy rabowali bogate miasta, pustoszyli wsie, burzyli mury obronne, zabierali mienie, kobiety, dzieci. Nieszczni gnani do niewoli szli za Ren dwigajc na swych barkach cay dobytek. Kto nie nadawa si na niewolnika lub nie mg cierpie, gdy gwacono mu on lub crk, gin. Zwycizcy odebrali nam wszystkie posiadoci, a potem uprawiali nasz ziemi sami, t za w swoim kraju rkami niewolnikw. Te znowu miasta, ktre opary si najedcom dziki silnym murom, nie miay adnej ziemi uprawnej prcz maych skrawkw. Ich wic mieszkacy umierali mierci godow, cho rzucali si na wszystko, co wydawao si jadalne. W kocu niektre miasta wyludniy si do tego stopnia, e same zamieniy si w pola uprawne - przynajmniej tam, gdzie przestrze w obrbie murw bya nie zabudowana; i to wystarczao, aby wyywi ludno ocala. Nieatwo wic przyszoby orzec, kto prowadzi ywot ndzniejszy: ci pognani w niewol, czy ci pozostawieni w ojczynie. Tak przedstawia sytuacj w Galii wspczesny wydarzeniom, cho

mieszkajcy w Syrii, pisarz grecki Libaniusz. Rebelia bowiem Magnencjusza, cho trwaa stosunkowo krtko, miaa skutki prawdziwie katastrofalne. Walczc z cesarzem Konstancjuszem samozwaniec musia cign wojska znad Renu, zwaszcza w latach 352 i 353. Tak wic w cigu kilkunastu miesicy runa zapora, ktr z takim trudem wznieli i podtrzymywali cesarze kilku pokole. Hordy germaskie miay woln drog w gb kraju. Najmielej poczynali sobie Alamanowie; podawali si za sprzymierzecw Konstancjusza i moe istotnie dziaali z jego poduszczenia. Ludno zagroonych obszarw chronia si w miastach, nie wszystkie jednak zdoay si utrzyma. Gdyby Konstancjusz natychmiast po samobjczej mierci Magnencjusza w Lugdunum ruszy na pnoc, na pewno jeszcze wiele ziem i miast Galii mona by uratowa, wielu ludzi ocali, Germanowie bowiem cofnliby si przed zwyciskim cesarzem. Wystarczyaby sama wie o jego pochodzie. Lecz cesarz nie spieszy si, obojtnie wysuchiwa rozpaczliwych woa o pomoc. Wynikao to chyba z waciwego mu niezdecydowania, lecz opieszao ta bardzo si przyczynia do utwierdzenia pogosek, e to on podburza Germanw przeciw Magnencjuszowi i potajemnie zezwoli im na zajmowanie krain pogranicznych. W Lugdunum Konstancjusz przebywa od pocztkw wrzenia 353 roku. Tam wyda edykt, w ktrym wzywa do wykarczowania wszystkiego, co byo najbardziej ponure w czasach tyrana (tj. Magnencjusza), i zapewnia, e obecnie kady obywatel moe cieszy si cakowitym poczuciem bezpieczestwa, do odpowiedzialnoci bowiem zostan pocignite tylko te osoby, ktre popeniy zbrodnie zagroone kar mierci. Potem cesarz wyruszy powoli z biegiem Rodanu na poudnie i dotar w padzierniku do Arelate. Tutaj zatrzyma si na duej, aby wici trzydziestolecie swych rzdw - liczc od otrzymania tytuu cezara w listopadzie 324 roku. Arelate, wwczas najwietniejsze miasto poudniowej Galii, stanowio wymarzon sceneri uroczystych obchodw. Cesarz wyda wspaniae igrzyska i urzdzi wycigi rydwanw, a przerne zabawy, przeplatajce si z oficjalnymi ceremoniami, trway cay miesic. Przybyli take biskupi z wielu, gwnie jednak zachodnich krain imperium, aby zoy hod wadcy i wyrazi rado z powodu jego zwycistwa. Przy sposobnoci wzili udzia w sesjach nowego synodu. Najwaniejszym przedmiotem jego obrad, a take intryg i sporw zakulisowych, bya sprawa Atanazjusza, biskupa Aleksandrii, ktremu zarzucano tajne kontakty z Magnencjuszem. Przewodniczy posiedzeniom Saturnin, biskup Arelate, a biskupa Rzymu Liberiusza reprezentowali jego dwaj legaci. Zebrani niezbyt dobrze orientowali si w sporach teologicznych, ale pragnli potwierdzi przywizanie do dynastii, w ktrego tradycji zostali wychowani. Tote popierany przez cesarza wniosek, by uzna Atanazjusza za winnego, zosta przyjty przez wszystkich, a jedyny oponent poszed na wygnanie. Synod natomiast nie zaj si w ogle kwestiami dogmatycznymi, skutkiem czego Liberiusz i niektrzy biskupi wystpili z daniem zwoania nowego zgromadzenia. Wobec tego zawieszono te wykonanie wyroku i nie usunito Atanazjusza z Aleksandrii.

Przebywajc w Arelate a do wiosny nastpnego roku Konstancjusz rozpocz przeladowania stronnikw Magnencjusza, a nawet osb tylko podejrzanych o sprzyjanie samozwacowi. Wystarczya plotka, by wysocy urzdnicy cywilni i wojskowi szli do wizienia, zakuci w kajdany; czste byy wyroki mierci, konfiskaty majtku, wygnania na wyspy. Dopiero wiosn 354 roku cesarz wyruszy z Arelate na pnoc przeciw Alamanom, ktrych zagony wdzieray si gboko w prowincje nadreskie. Pokonawszy wiele przeszkd, take trudnoci z zaopatrzeniem w ywno, Rzymianie stanli wreszcie nad grnym Renem w pobliu Bazylii, obecnej Bazylei. Alamanowie obozowali po przeciwnej stronie rzeki. Nie udaa si prba przeprawy brodem, nie mona te byo zbudowa mostu pontonowego, prd bowiem rwa zbyt szybko i mocno. Na szczcie Alamanowie zdecydowali si pj na ustpstwa. Moe niepomylnie wypady wrby, ktrych zawsze si radzili przed rozpoczciem i w trakcie wojny? A moe skoczyy si zapasy ywnoci lub doszo do sporu midzy wodzami? Ostatecznie kilku alamaskich ksit klko przed cesarzem, a potem zawarto z nimi pokj i przymierze. W istocie byo to tylko zawieszenie broni, obie bowiem strony wolay odsun jeszcze na jaki czas decydujce starcie. Od lata 354 roku Konstancjusz rezydowa w Mediolanie. Uwag musia darzy obecnie przede wszystkim sprawy wschodnie.

CEZAR GALLUS I KONSTANTYNA

Od wiosny 351 roku za losy Wschodu odpowiedzialny by mody cezar Gallus, stryjeczny brat Konstancjusza. Przebywa w syryjskiej Antiochii i rzadko opuszcza to pikne miasto, gdy podlege mu kraje cieszyy si wzgldnym spokojem. Persowie wci wojowali z ludami stepowymi u pnocnych granic swego pastwa, tote wodzowie krla krlw dokonywali tylko niezbyt gbokich wypadw na rzymskie terytoria. W Nisibis, najwaniejszej twierdzy rzymskiego systemu obrony Mezopotamii, komend sprawowa znakomity dowdca Ursycyn; u jego boku rozpoczyna sub mody oficer Ammian Marcellinus, pniejszy historyk. Dokuczliwi byli koczownicy pustynni, spadajcy niespodziewanie na spokojne osiedla i rwnie szybko znikajcy. Wybrzea poudniowej Azji Mniejszej niepokoili Izauryjczycy, mieszkacy niedostpnych gr; dotychczas nikt ich nie ujarzmi. W Galilei powstacy ydowscy wymordowali w nocy rzymsk zaog pewnego miasteczka i okrzyknli tam swego krla, ale ruch ten stumiono bezwzgldnie; wojsko spalio kilka osiedli i wyrno w pie tysice ich mieszkacw, nie oszczdzajc nawet dzieci. Byy to wic utarczki i rebelie stosunkowo drobne, najwiksz za trosk budzio to, co si dziao w samej Antiochii za wiedz i z woli Gallusa. Ammian obserwowa owe wydarzenia najpierw z pewnego dystansu, bo z Nisibis, ale pniej bezporednio, gdy przeniesiono go wraz z Ursycynem do stolicy Syrii. Wystawia cezarowi ziem wschodnich wiadectwo jak najgorsze.

Zdaniem Ammiana ju samo wyniesienie Gallusa na szczyty cesarskiego majestatu spowodowao wstrzs w psychice modego czowieka, ktry przekraczajc daleko granice powierzonej mu wadzy rzdzi surowo i nieodpowiedzialnie, wzbudzajc powszechne oburzenie. ona za jeszcze podniecaa jego skonnoci do okruciestwa. Chlubia si Konstantyna tym, e jest crk i siostr cesarza, a bya - twierdzi Ammian - prawdziwym potworem w niewiecim ciele, nigdy niesytym krwi ludzkiej. Maonkowie nabierali powoli miaoci i wprawy w czynieniu za, gwnie dziki potajemnym donosicielom, oskarajcym najniewinniejszych ludzi o polityczne knowania lub o praktyki magiczne. Szczeglnego rozgosu nabraa sprawa bogatego obywatela Aleksandrii, Klemacjusza. Zakochaa si w nim do szalestwa jego teciowa. Odtrcona zdoaa trafi do paacu tajnymi drogami. Ofiarowaa wadczyni kosztowny naszyjnik i otrzymaa hojn nagrod: formalny rozkaz natychmiastowego wykonania wyroku mierci na Klemacjuszu. I ten zupenie niewinny czowiek zgin nie majc nawet monoci otwarcia ust w swojej obronie. Podobnie dziao si w innych wypadkach: wykonywano z gorliwym popiechem wszystko, co tylko postanowi Gallus, uznajc to za rzecz legaln. A przecie Gallus i Konstantyna chcieli jednoczenie uchodzi za przykadnych chrzecijan i dokumentowali to nabonymi uczynkami. I tak uczcili pami oraz relikwie mczennika Babylasa, ktry przed wiekiem ponis mier podczas przeladowa za panowania Decjusza. Gallus uroczycie przenis jego szcztki do piknej, podmiejskiej miejscowoci Dafne, gdzie znajdowaa si sawna witynia i wyrocznia Apollona. Poganie twierdzili, e zamilka ona natychmiast, gdy w pobliu stana kaplica Babylasa. Jest to w kadym razie pierwszy dobrze udokumentowany wypadek ceremonialnego umieszczenia relikwii chrzecijaskiego witego w orodku pogaskiego kultu. Gallus wykazywa te zainteresowania teologiczne. Sympatyzowa mianowicie z kracow odmian arianizmu, jak stworzy wtedy diakon antiocheski Aecjusz. Twierdzi on, e Syn, Chrystus, nie jest rwny Ojcu i ma odmienn istot, zosta bowiem stworzony przeze z niczego. Subtelne dysputy teologiczne, intrygi paacowe i kocielne, okruciestwo i krew - to ju atmosfera bizantyjska. Wiosn 354 roku urodzaje w Syrii po skpych opadach zim zapowiaday si le, a tymczasem wojsko przygotowujc wypraw przeciw Persom, zgaszao wiksze zapotrzebowanie. Kupcy i waciciele ziemscy podwyszyli zatem ceny zboa, a spekulanci czynili zapasy. Aby powstrzyma fal droyzny, Gallus ogosi ceny maksymalne - cho ju wtedy wiedziano, dziki dowiadczeniom Dioklecjana sprzed p wieku, e prostoduszne ingerencje administracyjne w ycie gospodarcze s nie tylko bezskuteczne, lecz wrcz szkodliwe, powoduj bowiem chaos i nowy wzrost cen; szlachetne intencje nie maj znaczenia. Zamoni obywatele Antiochii stawiali opr zarzdzeniu i zostali na pewien czas uwizieni. Potem doszo do wypadkw groniejszych. Przed wyruszeniem na wypraw Gallus urzdzi igrzyska. Kiedy tumy zgromadzone w cyrku zaczy skary si gonym krzykiem na droyzn,

owiadczy, e nikomu nie zabraknie chleba, jeli tylko zadba o to namiestnik Teofil - i wskaza go rk. Lud zrozumia, e wszystkiemu winien jest wanie ten dostojnik, tote wkrtce po wyjedzie Gallusa polaa si krew. Kilku kowali z antiocheskich zakadw patnerskich dopado Teofila w cyrku. Zbili go, skopali, a tum wczy ciao po ulicach i rozerwa go na kawaki. Spalono te dom bogacza Eubulosa, ale on sam i jego synowie zdoali w ostatniej chwili cudem uj w gry. Na nieszczcie w pocztkach 354 roku zmar prefekt Talazjusz, czowiek powany, czuwajcy z ramienia Konstancjusza nad poczynaniami Gallusa. Jego miejsce zaj w kilka miesicy pniej, ju po powrocie Gallusa z wyprawy, niejaki Domicjan. Mia on nakoni cezara, aby uda si do Italii, dokd Konstancjusz zaprasza go w listach wielokrotnie. Nowy prefekt zachowywa si od pierwszych dni tak butnie i nietaktownie, e Gallus kaza swym ludziom otoczy jego siedzib. Inny wszake wysoki urzdnik, kwestor Moncjusz, usiowa powstrzyma wykonanie rozkazu. Wywoao to wcieko Gallusa. Jego onierze porwali najpierw Moncjusza, starca sabego i schorowanego. Skrpowali mu nogi powrozem i wlekli go po ziemi a do domu Domicjana, ktrego te zwizali. Potem pdzili obu dostojnikw po ulicach, a popkay im stawy i ciao zaczo odpada. Wtedy skopali ich i stratowali, a krwaw miazg misa i koci wrzucili do rzeki. Gallus rozpocz z kolei polowanie na uczestnikw rzekomego spisku, na ktrego czele stali - tak utrzymywa - Moncjusz i Domicjan. To miao usprawiedliwi przed Konstancjuszem ich zamordowanie. Aby nada procesom znami jakiej powagi i legalnoci, mianowa przewodniczcym trybunau Ursycyna, dotychczas komendanta twierdzy Nisibis, cho stary onierz nie mia ani wiedzy prawniczej, ani te dowiadczenia w trybie postpowania sdowego; musia jednak stawi si w Antiochii, a Ammian Marcellinus wiernie mu towarzyszy. W tej sytuacji wdz usiowa gra na dwie strony. Jako sdzia wykonywa polecenia Gallusa, ale jednoczenie w poufnych raportach donosi Konstancjuszowi o wszystkim, a nawet prosi o pomoc przeciw poczynaniom czowieka, w ktrego imieniu wydawa wyroki. Cesarz rezydujcy w Mediolanie postanowi odwoa Gallusa, tak jednak, aby nie wzbudzao to jego podejrze, mgby bowiem wszcz bunt i przywdzia purpur. Najpierw wic wezwano do Italii Ursycyna, rzekomo na narady wobec groby nowej ofensywy perskiej. Nastpnie Konstancjusz serdecznie prosi sw siostr, aby zechciaa do przyjecha po tak dugiej rozce. Konstantyna przeczuwaa, e wypadnie zda rachunek z wszystkiego, czego dopucia si wraz z mem; ostatecznie jednak zwyciya nadzieja, i nic zego nie spotka j od brata, a w bezporednich rozmowach uda si wiele wyjani, odeprze zarzuty, uagodzi gniew. Podrowaa ldem, przez kraje Azji Mniejszej. U granic prowincji Bitynii, na maej stacji pocztowej, powali j atak gwatownej gorczki. Umierajc miaa zapewne trzydzieci kilka lat. Po jej zgonie z dzieci Konstantyna Wielkiego pozostawali ju tylko Konstancjusz i Helena; on,

ostatni z rodu, by wci bezpotomny. Zwoki zmarej przewieziono do Italii i zoono w mauzoleum, ktre zbudowaa przy via Nomentana, drodze wiodcej z miasta na pnoc. W pobliu znajdowa si cmentarz katakumbowy, jeden z najstarszych, sawny dziki grobowi witej Agnieszki, wielbionej jako przykad i wzr czystej dziewicy, wiernej i odwanej wyznawczyni chrzecijastwa. Mczestwo poniosa zapewne podczas przeladowa Dioklecjana. Nad grobem jej stana bazylika, jedna z pierwszych, a fundatork bya wanie Konstantyna. Do naszych czasw niewiele dotrwao z budowy pierwotnej, gdy w wiekach pniejszych gruntownie j zmieniono i restaurowano. Pozostao natomiast wznoszce si obok wspomniane mauzoleum Konstantyny, jeden z najlepiej zachowanych i najbardziej interesujcych zabytkw architektury rzymskiej IV wieku. Jest to ceglana rotunda nakryta kopu, ktra wspiera si na dwunastu parach kolumn stojcych koem we wntrzu budowli. Na wprost wejcia widnieje pomidzy kolumnami ogromny, ciki sarkofag porfirowy, pokryty paskorzebami przedstawiajcymi pdy winoroli oraz chopcw przy zbiorze winogron i wytaczaniu moszczu. Rwnie pogodne w treci s barwne mozaiki dobrze zachowane na sklepieniu pomidzy murem zewntrznym a krgiem kolumn oraz w niszach murw. Tematyka owej mozaikowej dekoracji amorki, roliny, owoce, ptaki, igrajce delfiny - pozornie nie licuje z powag grobowca chrzecijaskiego, nic wic dziwnego, e jeszcze w XVIII wieku mauzoleum to uwaano za dawn wityni Bachusa, boga wina. Ale kade z wyobrae mozaiki dopuszcza te interpretacj symboliczn w duchu chrzecijaskim, wszystkie za razem stanowi wizj raju, do ktrego wstpia dusza zmarej. Legenda rycho poczya modziutk mczennic i cesarzow, skoro groby ich znajdoway si tak blisko siebie. Poczynajc wic przynajmniej od XIII wieku Konstantyna, czyli Konstancja, odbieraa cze jak wita dziewica. Niespodziewana mier ony bya dla Gallusa ciosem. Dotychczas ufa, e jej porednictwo uagodzi Konstancjusza, tym bardziej e i ona miaa swj udzia w zbrodniach paacowych. Ogarn go lk: co czyni, jeli cesarz nie przyjmie adnych wyjanie i nie wybaczy bdw? Podobno zacz medytowa, czy nie obwoa si augustem, nie wiedzia jednak, jak zareaguje na ten krok otoczenie. Tymczasem z Mediolanu napyway zaproszenia, aby stawi si na dworze. Listy zawieray rwnie pewne aluzje pocieszajce i dajce do mylenia. Konstancjusz pisa: Nie mona i nie naley dzieli pastwa, kady bowiem winien wspiera je wedug swych si. Pomylmy na przykad o spustoszonych prowincjach Galii. Czyby wic, zastanawia si Gallus, cesarz zamierza tam go przenie? W tym mniemaniu utwierdzi go nowy wysannik Konstancjusza, oficer Skudilon. Zapewnia, e Konstancjusz naprawd pragnie go ujrze i wybaczy mu wszystko, albowiem jako czowiek dowiadczony wie, i kady, kto rzdzi, musi niekiedy popenia bdy. Co wicej - mwi Skudilon w najwikszym zaufaniu, przekazujc rzekomo najskrytsze tajemnice - cesarz powzi ju decyzj: mianuje Gallusa wsptowarzyszem swego majestatu, podniesie do rangi augusta, powierzy mu prowincje pnocne.

Jesieni 354 roku Gallus opuci Antiochi. By dobrej myli i w Konstantynopolu pozwoli sobie na duszy odpoczynek; urzdza wtedy wycigi rydwanw. Wprawio to Konstancjusza w furi: przypuszcza, e stanie przed nim grzesznik drcy o ycie, a tymczasem donoszono mu o beztroskich zabawach kogo pewnego swej sprawy i pozycji! Wysa wic do Gallusa kilku wyszych urzdnikw, rzekomo, by suyli mu rad i pomoc, w istocie za mieli czuwa nad kadym jego krokiem. Nastpnie Gallus zatrzyma si w Adrianopolu. Podobno tamtejsze garnizony usioway ostrzec go, by nie jecha dalej, ale nikt ju nie mg rozmawia z nim bezporednio. Musia przypieszy podr, pozostawi dwr prcz kilku osb suby, przesi si na zwyke wozy poczty pastwowej. Przez Serdyk i Naissus, a potem wzdu Dunaju i Drawy dojecha do Poetovio (obecnie Ptuj). Tu dwaj nowi wysannicy Konstancjusza poprosili, by zdj szat cesarsk i przywdzia zwyk tunik; wci si zaklinali, e nie spotka go nic zego. Cho bya ju noc gboka, wsadzono go na wz, ktry ruszy dalej. Ostatecznie niedawny wadca krajw rzymskiego Wschodu znalaz si w wizieniu na maej wysepce w pobliu miasta Pola; to dzisiejsza Pula, niedaleko cypla pwyspu Istria. Wanie tam przed prawie trzydziestu laty zgin Kryspus z rozkazu Konstantyna Wielkiego, swego ojca. Trzej penomocnicy cesarza wypytywali Gallusa, jakimi kierowa si motywami wszczynajc procesy. Blady ze strachu odpowiedzia, e skazywa na mier ulegajc onie. Wyda tym wyrok na siebie, cesarz bowiem odczu w tchrzliwy wybieg jako obraz swej niedawno zmarej siostry. Odcito Gallusowi gow jak zwykemu otrzykowi. Umierajc tak niesawnie pod koniec 354 roku nie mia jeszcze lat trzydziestu. Pozostao ju tylko dwch mczyzn z rodu Konstantyna: cesarz Konstancjusz II i dwudziestokilkuletni student Julian, przyrodni brat Gallusa.

BUNT SYLWANA
Latem 355 roku cesarz wyprawi si z Italii za Alpy, nad grny Ren i Dunaj, aby poskromi Alamanw, ktrzy wci przekraczali owe wielkie rzeki graniczne, wdzierajc si gboko w rzymskie prowincje. Najgorzej przedstawiaa si sytuacja na terenach Recji, obejmujcej cz dzisiejszej Szwajcarii i poudniowych Niemiec. Wysany przodem naczelnik jazdy Arbicjon odnis pewien sukces w bitwie z Alamanami w pobliu jeziora Venetus, zwanego obecnie Bodeskim, tote na wie o tym Konstancjusz II uzna kampani za zakoczon i triumfalnie powrci do Mediolanu. Jeszcze przed wypraw do Recji wyjecha do Galii z rozkazu cesarza naczelnik wojsk pieszych, Sylwanus, Frank z pochodzenia. Cieszy si ogromnym zaufaniem wadcy, albowiem przed czterema laty wanie on opuszczajc szeregi Magnencjusza pod Murs przyczyni si w duym stopniu do odniesionego tam zwycistwa nad samozwacem. Sylwanus zna doskonale stosunki w Galii, kraju rodzinnym, mia te opini energicznego oficera, tote wybr wydawa si ze wszystkich miar trafny.

A wpywowy naczelnik jazdy, Arbicjon, podobno rwnie popiera myl, by powierzy mu misj w Galii, ale czyni to z przyczyn bardzo osobistych; pragn usun gronego rywala z otoczenia cesarza. Sprawy za w Galii przedstawiay si wrcz katastrofalnie. Germanie podchodzili ju do serca tamtejszych prowincji, do krain pomidzy Loar a Sekwan. Przybywszy do Augustodunum Sylwanus zorganizowa oddzia zbrojny z okolicznej ludnoci, a zwaszcza z osiadych tam weteranw, i na jego czele lenymi drogami przedar si ku Autesiodurum, dzisiejszemu Auxerre. Pniej przerzuca si z miejsca na miejsce wypierajc barbarzycw, cigajc rozproszone oddziay i podtrzymujc opr ludnoci. Swoj kwater ustanowi w Konfluentes, obecnej Koblencji, gdzie Mozela wpada do Renu. Podczas gdy Sylwanus gromi Germanw u pnocnych rubiey imperium, jego wrogowie na dworze uknuli intryg przeciw niemu i jego przyjacioom. Sfaszowali listy, w ktrych rzekomo dawa do zrozumienia osobom zaufanym, e signie po wadz najwysz. Dostarczono je cesarzowi. Po naradzie postanowi uwizi tych, do ktrych Sylwanus si zwraca. Wzburzyo to oficerw pochodzenia germaskiego, co oczywicie utwierdzio jeszcze przekonanie, e Sylwanus rzeczywicie co przygotowa wesp z nimi. Na wniosek Arbicjona wysano do Galii oficera do specjalnych porucze (agens in rebus) - Apodemiusza, ktry niedawno zasuy si dopilnowujc egzekucji Gallusa. Wiz listy cesarza, wzywajce Sylwanusa, aby stawi si jak najrychlej. Zamiast jednak wrczy je adresatowi, Apodemiusz zaj si wychwytywaniem i drczeniem ludzi w jakikolwiek sposb z nim zwizanych. Tymczasem w Mediolanie znowu sfaszowano listy Sylwanusa oraz Malarycha; by to rwnie Frank, oficer wysokiego stopnia przy dworze. Odbiorca listw, nadzorca zakadw patnerskich w Kremonie, nie pamita, by kiedykolwiek rozmawia z tymi dostojnikami. Odesa wic listy jednemu z rzekomych nadawcw, Malarychowi, proszc, by ten wyoy mu rzecz janiej: bom czowiek prosty i niezbyt ksztacony, nie pojem wic, co napisano tak zawile. Malarych zwoa swych rodakw sucych przy cesarzu i obnay intrygi. Ale inicjatorom afery wanie o to chodzio, by oficerowie frankijscy poczuli si zagroeni i wszczli jak nieprzemylan akcj. Wprawdzie powoany przez cesarza trybuna wykry, e listy s sfaszowane, ale byo ju za pno. Ktrego dnia wieczorem w drugiej poowie sierpnia stan w mediolaskim paacu wysaniec znad Renu z gron wieci: Sylwanus obwoa si cesarzem! Uczyni tak, poniewa nie mia wyboru. Informowano go nieustannie i zewszd, jak postpuje Apodemiusz z bliskimi mu ludmi, a zbyt dobrze zna sprawy dworu i zowrog posta agenta, by nie zrozumie, e w istocie chodzi o niego samego. Dowiedzia si rwnie o aferze faszerstw w Mediolanie, co wiadczyo, e ma wielu wrogw w otoczeniu cesarza. W obliczu takich niebezpieczestw Sylwanus widzia tylko jedno wyjcie: uciec do Frankw, z ktrych wywodzi si jego ojciec Bonifacjusz, sucy potem w armii pod rozkazami Konstantyna Wielkiego. Jednake Sylwanus,

urodzony ju w Galii, czowiek niele wyksztacony i spokojnych obyczajw, chrzecijanin, nalea cakowicie do wiata rzymskiego, myl wic, by porzuci cywilizacj i rozpocz nowe ycie wrd barbarzycw bya nierealna, wrcz stracecza. Powiedzia mu to wprost pewien zaufany oficer, take Frank z pochodzenia: Germanie albo od razu ci zabij, albo wydadz cesarzowi za pienidze. Skoro wic zguba grozia i od Rzymian, i od Frankw, pozostao tylko jedno - samemu ogosi si cesarzem. Pomys ryzykowny, ale majcy szans powodzenia, gdy mimo klski Magnencjusza tendencje separatystyczne w Galii wcale nie wygasy, liczni za w armii Germanie z natury rzeczy sprzyjaliby swemu rodakowi odzianemu w purpur. Wszystko rozegrao si w cigu zaledwie paru dni w Kolonii. Jeszcze 7 sierpnia 355 roku uroczycie obchodzono tam trzydziest sm rocznic urodzin Konstancjusza, ale ju jedenastego tego miesica Sylwanus wystpi w ceremonialnym stroju cesarskim. Poniewa nie byo w Kolonii odpowiedniej purpury, uszyto paszcz z kawakw czerwonego sukna, zdjtego z chorgwi i gode bojowych. Wie o rebelii w Kolonii zaskoczya wszystkich. Cesarz natychmiast zwoa konsystorz; gdy rozpoczyna on obrady, strae nocne zmieniay si po raz drugi. Nastrj by ponury, obawiano si wojny domowej. Postanowiono wreszcie posuy si podstpem: uda, e nie wie si tu o niczym i po prostu odwoa Sylwana. Kto doradzi, by misj t powierzy Ursycynowi. w tak zasuony na Wschodzie wdz przetrzymywany by ju od roku na dworze, oskarony niesusznie o buntownicze knowania. Bezzwocznie zawezwany Ursycyn musia teje nocy ruszy do Kolonii. Wiz bardzo uprzejme pismo cesarza, wzywajce Sylwanusa, by wanie jemu przekaza dowdztwo, a sam przyby na dwr. Wrd dziesiciu oficerw towarzyszcych Ursycynowi znalaz si rwnie Ammian Marcellinus. Oto fragmenty jego relacji o tej dziwnej i niebezpiecznej wyprawie. pieszylimy wic pokonujc co dzie wielki szmat drogi, pragnlimy bowiem stan w stronach objtych rebeli, nim jakakolwiek pogoska o uzurpacji rozejdzie si szerzej. Lecz cho pdzilimy chyo, uprzedzia nas wie powietrzem chyba lecca. Tote wjedajc do Kolonii stwierdzilimy od razu, e nasze moliwoci nie sprostaj tamtejszej sytuacji. Do miasta zewszd zbiegay si masy ludzi, z gorczkowym popiechem umacniajc rozpoczte dzieo; stay tu take liczne zastpy wojska. C byo nam czyni w takim stanie rzeczy? Wydawao si najwaciwsze, by nasz wdz dostosowa si do woli i zamiarw nowego wadcy. Winien stworzy pozorne wraenie, e do przystpuje i wzmacnia jego siy. Albowiem tylko tak, niby to zgadzajc si z Sylwanem, mona byo sprawi, e nie obawiajc si od nas niczego zego zaniecha czujnoci - i zostanie zwiedziony. Plan jake trudny! Przyjto naszego wodza askawie. Zmuszono go wprawdzie, aby ceremonialnie adorowa dumnego nosiciela purpury, ale warunki i tak nakaniay do schylenia karku. Traktowano zreszt Ursycyna z szacunkiem jako ma wybitnego i zaprzyjanionego. Mia atwy dostp do wadcy,

goszczono go przy stole, gdzie obaj mogli poufnie rozmawia o sprawach najwaniejszych. Sylwan oburza si: - Godno konsulw i najwysze urzdy rozdaje si ajdakom. Mymy dobrze si napocili, eby pastwo ratowa, a co za to mamy? Tylko pogard nam odpacono i obmow! Mnie nka si haniebnymi dochodzeniami przeciw osobom bliskim i fabrykuje si oskarenia, em popeni zbrodni obrazy majestatu. Ciebie porwano ze wschodu i rzucono na pastw podej zawici! Takie i tym podobne sowa czsto powtarza. A nas tymczasem przeraao co innego. Oto zewszd dochodziy grone pomruki Sylwanowych onierzy, skarcych si na braki w zaopatrzeniu i dajcych od wodza, aby natychmiast wid ich przez alpejskie przecze na Itali. ylimy wic w ustawicznym napiciu. Podczas tajnych narad gorczkowo szukalimy planu, ktry by mia szanse powodzenia. Ile to razy strach zmusza nas do zmiany ju powzitych decyzji! Stano ostatecznie na tym, by ostronie wyszuka wykonawcw dziea i zwiza ich najwitsz przysig. Wybr pad na oddziay Brakchiatw i Karnutw, wydawao si bowiem, e s one chwiejne w swej postawie i gotowe byyby przej na nasz stron za dobr zapat. Spraw t zaatwili wybrani agenci spord onierzy szeregowych; nikt nie zwraca na nich szczeglnej uwagi jako na zbyt niskich rang. onierze zachceni nadziej wielkiej nagrody przystpili do akcji o ranym wicie. Zachowywali si miao, jak zwyko si dzia, gdy sytuacja nie jest jeszcze wyklarowana. Zabili strae i wdarli si do paacu. Wycignli Sylwana z maej kapliczki, gdzie schroni si, przeraony najciem zbrojnych. A wanie szed na zebranie wyznawcw religii chrzecijaskiej. Zgin od wielu pchni mieczw. Tyle Ammian Marcellinus. Panowa Sylwanus od chwili uzurpacji dokadnie 28 dni, a wic mier jego przypada na pocztek wrzenia 355 roku. Wie o zgadzeniu uzurpatora Konstancjusz przyj z ogromn radoci, co jednak nie oznaczao, e docenia zasugi Ursycyna. Przeciwnie, dano ode wyjanie w sprawie rzekomo zagarnitego skarbca Galii. Natychmiast te - jak poprzednio po upadku Magnencjusza, a potem Gallusa - zaczto wyawia i przesuchiwa stronnikw uzurpatora, zakuwajc ich w kajdany. Ale owe ledztwa i nawet wyroki mierci groziy stosunkowo nielicznej grupie osb. Natomiast caa Galia odczuwaa bolenie inny skutek upadku Sylwana. Ju wczesn jesieni tego roku wtargna na jej ziemie nowa fala germaskich najedcw zza Renu. Najgroniejsi byli Alamanowie. Dalej od pnocy posuwali si Frankowie i Sasowie. Pady rzymskie umocnienia i forty, pado ponad 40 miast nad Renem i w gbi kraju. Byy wrd nich orodki tak znaczne jak Argentorate, czyli Strasburg, Mogoncjacum Mainz, Augusta Nemetum - Spira. Oblegano Koloni. Barbarzycy spalili osiedla wiejskie, ludno uprowadzali za Ren, bydo za i zboe gromadzili w miejscach bezpiecznych, aby mie zapasy na czas przyszych wypraw. Niektre watahy zapuszczay si znowu w dolin Loary i Sekwany.

NOWY CEZAR
Tymczasem cesarz zastanawia si, waha, medytowa. Przedmiotem rozmyla i narad by problem, jak skutecznie przeciwstawi si najedcom nie opuszczajc Italii? W pewnym momencie zrodzi si pomys, aby zadanie to powierzy bratu stryjecznemu, Julianowi, i uczyni ze wsptowarzysza wadzy. Pomys dziwaczny, nieoczekiwany, niemal absurdalny - jeli zway, e Julian nie mia najmniejszego dowiadczenia w sprawach polityki i wojny, uchodzi za za niezdar, marzyciela, wiecznego studenta, obracajcego si tylko w wiecie bezuytecznych ksiek. Podobno myl t od pocztku popieraa cesarzowa Euzebia. Wedug jednych dlatego, e po prostu obawiaa si podry do ogarnitej wojn Galii, gdzie musiaaby towarzyszy mowi, wedug za innych z pewnej sympatii do modego czowieka, w ktrym moe dostrzegaa co niezwykego, w kadym za razie uwaaa, i to on, jako jedyny poza Konstancjuszem mski przedstawiciel dynastii, winien obj godno cezara. Ceremonia nadania tej godnoci Flawiuszowi Klaudiuszowi Julianowi, tak bowiem brzmiao teraz jego pene imi, odbya si na pocztku listopada 355 roku w Mediolanie. Ale ju zim nowy cezar musia wyruszy na czele garstki onierzy do Galii, zagroonej przez barbarzycw. W dniu 19 lutego 356 roku, gdy Julian by ju za Alpami, cesarz Konstancjusz II podpisa ustaw groc kar mierci kademu, kto skada ofiary i oddawa cze podobiznom bogw. W tyme samym Mediolanie przed czterdziestu trzema laty jego ojciec i Licyniusz ogosili cakowit tolerancj dla wyznawcw wszystkich religii i kultw. Tak toczyo si koo historii: przeladowani chrzecijanie najpierw domagali si tylko swobody wyznania, rycho jednak stali si sami przeladowcami, i to bardzo bezwzgldnymi. Julian dowiedzia si o ustawie rwnie niespodziewanie, jak wszyscy urzdnicy i mieszkacy imperium, nikt go nie pyta o rad lub zgod, cho by formalnie cezarem. A przecie, gdyby traktowa rzecz powanie, Julian take winien by ponie najsurowsz kar - a raczej, jako przedstawiciel wadzy, sam sobie j wymierzy - on rwnie bowiem modli si nocami do bogw; na szczcie wiedziao o tym tylko kilka najbliszych osb. Konstancjusz za, tak niemiosiernie dawicy dawne kulty, jednoczenie bardzo stanowczo narzuca swoj wol Kocioowi, zwaszcza w sprawach personalnych. Pewnej nocy tego samego lutego, Syrianus, dowdca wojsk rzymskich w Egipcie, dziaajc z jego rozkazu si wdar si do jednego z kociow w Aleksandrii, aby usun stamtd biskupa Atanazego, od lat opierajcego si woli cesarza. Biskup wprawdzie zdoa uciec w ostatniej chwili, ale odtd musia ukrywa si prawie sze lat w pustynnych okolicach, korzystajc z pomocy wsplnot mnichw i utrzymujc tajny kontakt z gmin aleksandryjsk. W lecie 356 roku Konstancjusz wyprawi si przeciw Alamanom i

spustoszy ich siedziby za grnym Renem. Ale gdy tylko wodzowie germascy ukorzyli si, powrci do Mediolanu. Tutaj stan przed nim biskup Rzymu Liberiusz, sprowadzony znad Tybru pod eskort. Cesarz mia mu za ze, e nie popar uchwa wielu synodw potpiajcych postpowanie Atanazego. Rwnie i tym razem biskup nie chcia si ugi, mimo usilnych nalega wadcy. Zosta wic zesany do miasta Berrhoea w Tracji (obecnie bugarska Stara Zagora), jego za urzd w Rzymie obj biskup Feliks. Aby wzmocni pozycj nowego pasterza stolicy, cesarz potwierdzi w listopadzie przywileje tamtejszej gminy, a w grudniu wystosowa na jego rce pismo zwalniajce czonkw kleru, ich ony i dzieci od danin i wiadcze, gdyby nawet zajmowali si handlem lub rzemiosem. Te i tym podobne akty woli cesarza stanowiy prawn podbudow przywilejw kleru w wiekach nastpnych, a pokazuj zarazem wyrazicie, jak bardzo rnia si sytuacja spoeczna, zawodowa i rodzinna kapanw chrzecijaskich jeszcze w IV wieku od ich pooenia w redniowieczu i pniej. W 357 roku Wielkanoc przypadaa na dzie 23 marca. Konstancjusz spdzi wita w Mediolanie, ale zaraz potem uda si do Rzymu, aby tam obchodzi uroczycie wito dwudziestolecia swego panowania, wzorem Konstantyna Wielkiego i jeszcze wczeniej Dioklecjana. Ale zapewne pragn te Konstancjusz ujrze stolic imperium, w ktrej nigdy dotychczas nie by! Towarzyszya mu ona Euzebia oraz siostra Helena. Ta musiaa polubi Juliana u schyku 355 roku, wyjechaa z nim do Galii, powia tam syna, ktry jednak zmar natychmiast po przyjciu na wiat, powrcia wic na czas jaki na dwr brata. 28 kwietnia 357 roku cesarz stan pod murami Rzymu. Wyszed mu naprzeciw senat i prefekt miasta oraz wszystkie stare rody, ktrych przedstawiciele wystawili nawet podobizny przodkw. Opis uroczystego wejcia Konstancjusza do stolicy zawdziczamy Ammianowi Marcellinusowi, chyba naocznemu wiadkowi. Przodem niesiono w dwch rzdach goda bojowe. Sam cesarz siedzia w pozocistym powozie, byszczcym mnogoci drogich kamieni. Otaczali go chorowie trzymajcy dugie wcznie, do ktrych przyczepione byy smoki z purpurowych tkanin, rozwierajce swe paszcze; gdy porusza je wiatr, wydaway si sycze gniewnie, a ogony ich wiy si i splatay niby ywe. Po obu stronach kroczyli onierze formacji paacowych; ich hemy miay rnobarwne piropusze. Byli te jedcy w zbrojach z misternych blaszek stalowych, tak i poddaway si wszelkim ruchom ciaa. Tum wita cesarza przyjanie, on za siedzia nieporuszony, niby martwy posg czowieka. Nie odwraca twarzy, nie zmienia pozycji, nie podnosi rki. Orszak zatrzyma si na Forum. Wadca uda si do gmachu posiedze senatu, gdzie wygosi przemwienie do zebranych tam dostojnikw. Potem pozdrowi lud z trybuny na Forum i wyjecha na Palatyn, gdzie mieszka przez 30 dni, jak dugo trwa jego pobyt w Rzymie. Zwiedzajc miasto i podziwiajc skarby jego architektury oraz szacowne zabytki Konstancjusz co krok napotyka pogaskie witynie i posgi

dobrze zachowane, nawet restaurowane, a na otarzach bogw wci skadano ofiary. Istniay te kolegia kapaskie dawnych kultw, westalki za nadal strzegy witego znicza. Formalnie za zwierzchnikiem wszystkich owych kolegiw i kultw by sam Konstancjusz, nosi bowiem, jak jego poprzednicy od Augusta poczynajc, tytu pontifex maximus, kapan najwyszy. Cesarz dobrze rozumia, jak silne jest tutaj przywizanie do religii ojcw, tote zachowa si bardzo powcigliwie, okaza tolerancj tak daleko posunit, e waciwie jako pontifex maximus uzupeni skad pogaskich kolegiw. Lecz i gospodarze miasta starali si nie urazi religijnych przekona dostojnego gocia. Tu przed jego wizyt usunli z sali posiedze senatu otarz bogini Wiktorii, Zwycistwa, byo bowiem zwyczajem, e kady zabierajcy gos skada na tym otarzu symboliczn ofiar. Po wyjedzie Konstancjusza otarz powrci na swoje miejsce, a usunito go na stae dopiero w 382 roku, wbrew rozpaczliwemu oporowi wikszoci senatorw. Tote najwiksze kopoty w Rzymie mia cesarz nie z poganami, lecz ze wspwyznawcami, skconymi i pewnymi siebie. Stawia si przed nim delegacja kobiet chrzecijaskich, zwolenniczek wygnanego Liberiusza. Wadca znowu popar pozycj biskupa Feliksa, ale ju otrzyma informacje, e Liberiusz, zaamany pobytem w Tracji, skania si do potpienia Atanazjusza. Mona byoby wic odwoa go z wygnania, ale co w takim razie zrobi z Feliksem? Zachowaa si materialna pamitka Konstancjuszowej wizyty w stolicy nad Tybrem. Sprowadzono mianowicie wielki obelisk z Egiptu, wykonany w XV wieku p.n.e. za faraona Tutmozisa III, a liczcy ponad 32 metry wysokoci. Transport by niesychanie kopotliwy, ostatecznie jednak ustawiono obelisk z ogromnym trudem na arenie Cyrku Wielkiego. W redniowieczu run on na ziemi i rozpad si na trzy kawaki. Odkopano je dopiero w 1587 roku, zoono i ustawiono na placu przed katedr w. Jana na Lateranie. U podstawy obelisku wyryty by niegdy poemat, nie zachowany, a znany tylko z odpisw. Sawi on wielko cesarza i miao przedsiwzicia, jakim byo przewiezienie monolitu przez morza z krainy tak odlegej: Pan wiata Konstancjusz wierzc, e mstwu wszystko musi ustpi, rozkaza, aby ta niemaa cz skay sza po ldzie i po morzu burzliwym. Poniewa sprowadzenie obelisku z Aleksandrii trwao p roku, cesarza dawno ju nie byo w Rzymie, gdy pomnik ten ustawiano na arenie cyrku. Opuci stolic 29 maja 357 roku i nigdy ju do niej nie wrci. pieszy nad Dunaj, donoszono mu bowiem, e Swewowie przekraczaj jego bieg grny, Kwadowie za i Sarmaci rodkowy. Zapewne w sierpniu przeszed Alpy przecz Brenneru, dotar nastpnie nad Dunaj i posuwa si w d rzeki. Nie musia toczy adnych walk, sama wie o jego zblianiu si wystarczaa, by przerazi najedcw. Na lea jesienne i zimowe zatrzyma si w Sirmium nad Saw. Tymczasem w sierpniu Julian stoczy wielk, zwycisk bitw z Alamanami pod Argentorate, dzisiejszym Strasburgiem, i pojma ich wodza

Chnodomara. Przywiz go do Sirmium i stawi przed cesarzem naczelnik jazdy Ursycyn, ktry dwa lata temu pooy tak wielkie zasugi obalajc uzurpatora Sylwana w Kolonii. I znowu wyprawiono tego wybitnego dowdc z niebezpieczn misj, tym razem na Wschd, aby wzmocni obron tamtej granicy wobec zagraajcego najazdu Persw. Wraz z nim ruszyli te oddani mu oficerowie, wrd nich Ammian Marcellinus. Sam Konstancjusz przeprawi si wiosn 358 roku za Dunaj i spustoszy ziemie dzisiejszych Wgier midzy t rzek a Cis, zamieszkane wwczas przez ludy Sarmatw, Kwadw, Limigantw. Caa kampania trwaa zaledwie dwa miesice, w czerwcu cesarz by ju z powrotem w Sirmium, przybierajc do swej tytulatury jako zwycizca Sarmatw przydomek Sarmaticus. Nieco wczeniej jego wdz Barbacjon pokona Jutungw nad grnym Dunajem - i zosta skazany na kar mierci przez cicie pod zarzutem knucia spisku przeciw wadcy. Rok 358, pomylny dla wojsk rzymskich, by jednym z najczarniejszych dla wielu prowincji wschodnich, w ostatniej bowiem dekadzie sierpnia silne trzsienie ziemi nawiedzio Macedoni i znaczne obszary Azji Mniejszej. Zniszczenia dotkny 150 miast i osiedli. Najstraszliwszy los spotka Nikomedi, obecny Izmit w Turcji. Wczesnym rankiem 24 sierpnia rozptaa si potworna burza, a ziemia zadraa w posadach. Kwitnce, bogate miasto zamienio si w cigu jednej chwili w kup gruzw, pod ktrymi pogrzebane zostay dziesitki tysicy ludzi. Potem wybuch poar, trawic przez pi dni i nocy ruiny oraz jeszcze stojce domy. Spono ywcem wiele osb uwizionych pod zwaami lub tylko lekko rannych. Podobno niewiele brakowao, a zginoby w Nikomedii co najmniej kilkudziesiciu biskupw, ju spieszcych tam na nowy synod - a byby to ju trzeci lub czwarty w cigu tego roku. Ostatni odby si w czerwcu lub w lipcu w Sirmium, a jego kompromisowe uchway podpisa Liberiusz, cesarz wic pozwoli mu wrci do Rzymu. Po pewnym oporze Feliks musia ustpi, Liberiusz za sprawowa rzdy nad rzymsk gmin a do swej mierci w 366 roku. W pamici potomnych pozosta przede wszystkim jako budowniczy jednego z najsawniejszych kociow Rzymu; jest to bazylika zwana obecnie Santa Maria Maggiore, niegdy za Liberiana - od fundatora - lub Santa Maria delle Nevi, czyli niena, wedug bowiem legendy Matka Chrystusa ukazaa si Liberiuszowi i pewnemu patrycjuszowi polecajc, by zbudowano jej koci tam, gdzie rankiem dnia nastpnego, 4 sierpnia, znajd nieg. Gorzej przedstawiay si sprawy gminy w Aleksandrii, gdzie po usuniciu Atanazego nie udao si wadzom rzymskim osadzi na stae nowego biskupa, Georgiosa, czyli Jerzego. W kwietniu 359 roku Konstancjusz znowu ruszy do Sirmium na czele swej armii przeciw sarmackiemu ludowi Limigantw, ktry przeprawiajc si zza Dunaju niepokoi ziemie rzymskie. Obecnie Limigantowie prosili o prawo osiedlenia si w granicach imperium gdziekolwiek. Cesarz wyrazi zgod, ale kiedy tum barbarzycw stawi si pod rzymskim obozem w miejscowoci Acumincum, prawie naprzeciw ujcia Cisy, aby zoy hod wadcy, doszo chyba skutkiem przypadku do zaburze i walki. Konstancjusz, ju stojcy na trybunie, zdoa w ostatnim momencie

wskoczy na konia, ale zgino wielu ludzi z jego otoczenia. Przybyy jednak posiki legionistw i rozprawiono si krwawo z buntowniczym ludem. W maju cesarz by ju z powrotem w Sirmium, gdzie zaj si rozpatrywaniem nowego wyznania wiary oraz organizowaniem nowych soborw w celu jego zatwierdzenia; zebray si one jeszcze latem tego roku, jeden biskupw wschodnich w Seleucji Izauryjskiej, drugi za w Ariminum dla pasterzy gmin zachodnich. Tymczasem u granic wschodnich rozptaa si wielka wojna. Krl perski Szapur II ruszy latem na czele ogromnych zastpw, by odzyska pnocn Mezopotami. O wydarzeniach, jakie wwczas tam si rozgryway, jestemy wietnie, dokadnie i barwnie poinformowani dziki relacji wiadka naocznego, Ammiana, ktry jako oficer w sztabie Ursycyna bra udzia w rnych dziaaniach wojskowych na tamtym obszarze, w szczeglnoci za przey oblenie Amidy, potnej twierdzy rzymskiej nad grnym Tygrysem, przez samego krla krlw. Oblenie to trwao dokadnie 73 dni, od drugiej poowy lipca do 6 padziernika 359 roku. Bronio Amidy osiem legionw - a siedem, w tym dwa z Galii, przerzucone tu niedawno, liczono si bowiem z wybuchem wojny - oraz oddzia konnych ucznikw. Twierdza ponadto miaa potne mury i wiele machin. Zdobyto Amid szturmem po wielu krwawych walkach i nieustannych atakach. Polego prawie 30.000 Persw. Tote krl sroy si wobec bohaterskich obrocw: kaza ukrzyowa dowdc, komesa Eliana, i wielu oficerw, innych za pogna w niewol. Ammian uratowa si cudem; zdoa si wymkn z ju zdobytej Amidy i dugo bdzc po pustyniach powrci do Syrii. Mimo zawadnicia twierdz kampania 359 roku skoczya si dla Szapura II niepowodzeniem. Dugotrway opr jednej fortecy osoni wszystkie rzymskie prowincje, a jesienne chody i deszcze zmusiy Persw do odwrotu. Wie o upadku Amidy zastaa cesarza ju w Konstantynopolu. Pozosta tu na zim. W styczniu zebray si tam delegacje obu synodw, tego z Seleucji i z Ariminum, aby przyj nowe, kompromisowe wyznanie wiary; biskupi, ktrzy nie chcieli go akceptowa, poszli na wygnanie. Najwicej jednak uwagi, to zrozumiae, powica cesarz wojnie perskiej. W zwizku z tragedi Amidy przesuchiwa Ursycyna; musia on odej ze suby czynnej, cho adnej winy nie ponosi. Liczc si z nowym atakiem Szapura postanowiono cign z Galii do Mezopotamii znaczn cz armii Renu, nie przewidujc, jakie pocignie to skutki. Formacje w Galii, ktre miano przerzuci na Wschd, nie chciay opuszcza stron ojczystych. onierze podnieli bunt i okrzyknli cesarzem swego wodza, cezara Juliana. Stao si to w miecie Lutetia Parisiorum, czyli obecnym Paryu, w lutym 360 roku. Julian rzekomo nie chcia tej godnoci, musia jednak ustpi wobec zdecydowanej postawy onierzy. Konstancjusz ze swej strony nie przyj do wiadomoci faktu uzurpacji, odmwi mu tytuu augusta, nie mg jednak wszczyna adnych dziaa przeciw buntowi w Galii, musia bowiem strzec Wschodu. Ustanowi gwn kwater w syryjskiej Edessie. Mia jednak zbyt sabe siy, tote

mg tylko obserwowa, jak Szapur II latem tego roku zdobywa pograniczne miasta i twierdze. Zim cesarz spdzi w Antiochii. Tutaj polubi now on, Faustyn, Euzebia bowiem zmara przed rokiem. W czerwcu 361 roku przenis si do Edessy w oczekiwaniu nowej ofensywy perskiej. Przyszy jednak pewne wiadomoci, e w tym roku Szapur nie rozpocznie adnych dziaa. Z Zachodu natomiast donoszono, e Julian, nie mogc doczeka si uznania tytuu augusta, nadanego mu przez wojsko, ruszy z Galii ku krajom naddunajskim. A wic nowa wojna domowa! W tej sytuacji cesarz powrci do Antiochii, ale opuci j w padzierniku, aby stawi czoo Julianowi. W cylicyjskim miecie Tarsus (Tars) mia lekki atak febry, uzna jednak, e ruch i wysiek pomog zwalczy sabo. Dotar do miejscowoci Mopsukrene, ostatniej stacji pocztowej w granicach Cylicji. Tam zaniemg tak ciko, e dnia nastpnego nie by w stanie kontynuowa podry. Gorczka rozpalia ciao, nawet lekkie dotknicie sprawiao bl. Chory wszake zachowa przytomno umysu. Przyj chrzest z rk biskupa Antiochii, Euzojosa, i przekaza otoczeniu ostatni wol: wadz po nim obejmie Julian. Potem zamilk i dugo zmaga si ze mierci. Zmar 3 listopada 361 roku przekroczywszy czterdziesty czwarty rok ycia. Panowa samodzielnie 24 lata, liczc od mierci ojca. Osieroci on polubion przed kilkoma miesicami; bya przy nadziei i ju po zgonie ma powia creczk. Jako wadca mia tylko jeden cel, ktremu suy wiernie i rzetelnie: utrzyma jedno i potg imperium, zachowujc nienaruszony majestat tronu wobec wszystkich, take wobec Kocioa. Los pooy na barki tego uczciwego czowieka o miernych zdolnociach ciar ogromny, a on, zdajc sobie spraw z odpowiedzialnoci, sania si i upada, lecz nigdy nie zaamywa.

LIV

JULIAN APOSTATA

---oOo---

(FLAVIUS CLAUDIUS IULIANUS)

Urodzony 331 lub wiosn 332 roku. Zmar 26 czerwca 363 roku. Cezar od 6 listopada 355 roku. Panowa na Zachodzie jako Imperator Caesar Flavius Claudius Iulianus Augustus od lutego 360 roku nie uznawany przez cesarza Konstancjusza II, a od jego zgonu w listopadzie 361 roku a do swej mierci sam na caym imperium.

DZIECISTWO I MODO

Przyrodni brat Konstantyna Wielkiego, Juliusz Konstancjusz, by onaty

dwukrotnie. Najpierw polubi w Italii dziewczyn o imieniu Galla, pochodzc z arystokratycznego rodu miejscowego. Daa mu ona w 325 roku syna, od imienia jej nazwanego Gallusem, zmara jednak ju rok pniej. Wdowiec przenis si do Grecji, do Koryntu, a potem do Konstantynopola. Tutaj oeni si powtrnie. Wybrank bya Bazylina, ktrej rodzina posiadaa wielkie majtki w krajach maoazjatyckich i bakaskich. Jej ojciec piastowa najwysze godnoci pastwowe, zwa si Julian. Po nim to, po swym dziadku, odziedziczy imi chopiec urodzony pod koniec roku 331 lub wiosn 332. Bazylina, tak samo jak poprzednio Galla, zmara przedwczenie, zapewne wskutek powika poporodowych. Tak wic Julian, podobnie jak

jego brat przyrodni Gallus, nie pamita swej matki. Zawsze jednak mwi o niej z czuoci, a wiele lat pniej tak napisa: Urodzia mnie jako syna pierwszego i jedynego. W kilka miesicy pniej zmara. W ten sposb Dziewica bez matki, Atena, ocalia j, kobiet pikn i mod, od licznych nieszcz. A do koca swych dni przechowywa troskliwie klejnoty, niegdy stanowice jej osobist wasno. Lecz najcenniejszym spadkiem, jaki Bazylina pozostawia synowi, by jej domowy nauczyciel, Mardoniusz. Ten niewolnik, eunuch, nosi perskie imi, zwany by nieco pogardliwie Scyt, poniewa pochodzi z pnocnych wybrzey Morza Czarnego, okaza si jednak lepszym Hellenem od wielu urodzonych w samych Atenach, prawdziwie bowiem kocha greck literatur i potrafi wzbudza w innych mio do niej. Arystokratyczny dom matki Juliana ceni stare, pogaskie tradycje kulturalne, cho rodzina ju wyznawaa chrzecijastwo. Bya spokrewniona z bardzo wybitnym biskupem owego czasu, Euzebiuszem, pasterzem gminy w Nikomedii, arianinem; to on ochrzci Konstantyna Wielkiego w 337 roku. Gdy tylko cesarz ten zmar, wymordowano - na czyj rozkaz? - wielu czonkw panujcej rodziny, wrd nich rwnie Juliusza Konstancjusza. Jego wic dwaj synowie, bracia przyrodni, stali si zupenymi sierotami; majtek skonfiskowano. Zajli si nimi krewni Bazyliny oraz biskup Euzebiusz. Chopcw rozdzielono: Gallusa wysano do Efezu, Juliana za do Nikomedii i znowu do Konstantynopola, gdy jego opiekun zasiad na biskupim tronie tego miasta. Ale nad wychowaniem chopca wci czuwa Mardoniusz. w wielbiciel klasycznej, pogaskiej literatury by chyba rwnie chrzecijaninem. W kadym razie Julian czytywa nie tylko poetw sprzed wiekw, lecz take wite pisma nowej wiary i pniej dobrze si w nich orientowa. Nie podziela Mardoniusz - jak i chrzecijanie - powszechnego wtedy entuzjazmu dla widowisk teatralnych, co powiadcza sam Julian: Zobaczyem je po raz pierwszy, gdym mia dusz brod ni wosy na gowie. Zreszt i wtedy nie chodziem do teatru z wasnej nieprzymuszonej woli. Naley przypomnie, e w teatrach pokazywano wtedy nie dostojne dramaty klasyczne, nie utwory Sofoklesa, lecz najczciej sztuki pantomimiczne oddajce najbardziej wyuzdane sceny z niezbyt obyczajnej mitologii. Chopca cechowaa, jak wiadczy wiele jego wypowiedzi, wraliwo na pikno przyrody. Oto jak opisuje uroki maej posiadoci wiejskiej, w ktrej za modych lat spdzi wiele chwil miych, a ktr pniej ofiarowa przyjacielowi: Gdy wyjdziesz z domu i staniesz na wzgrzu, obejmiesz wzrokiem Propontyd, wysepki, a nawet miasto nazwane od szlachetnego wadcy. (...) Droga wiedzie wrd powoju, wrd tymianku i zi wonnych. Kto tam odpoczywa i czyta, ma wok gbok cisz. A kiedy oczom daje wytchnienie, jak mio patrze na okrty i morze! Gdy byem jeszcze maym chopcem, wanie takie letnisko wydawao mi si najmilsze. S tam rwnie rda nie najgorsze, s rozkoszne miejsca do kpieli, s ogrody i drzewa. Kiedy dorosem, tskniem za minionymi wczasami. W 342 roku Konstancjusz postanowi ze wzgldw chyba politycznych

odsun obu chopcw od wielkich orodkw miejskich. Osadzono ich w krainie odlegej, odludnej. Trzeba byo z dnia na dzie poegna morze, Konstantynopol i Nikomedi, dom i ciche sioo. A take Mardoniusza. Jeszcze wiele lat pniej Julian przyznawa, e rozstanie z wiernym pedagogiem byo szczeglnie bolesne. Obu braci wywieziono na wschd, do Kapadocji, gdzie znajdowa si majtek cesarski Macellum, pooony zreszt w okolicy malowniczej, wrd pagrkw i lasw, ogrodw i strumieni. Chopcy mieli do dyspozycji liczn sub, mogli si uczy, wiczy w gimnazjonie, jedzi konno, polowa; z tych ostatnich rozrywek korzysta gwnie Gallus. Ale w dugi, bo szecioletni tam pobyt mia te przykre strony. Oddajmy znowu gos Julianowi: ylimy w cudzym majtku na wzr winiw pilnie strzeonych w perskich twierdzach. Nikt obcy nie mg porozumiewa si z nami. Nie pozwolono bywa u nas dawnym znajomym. ylimy odcici od wszelkiej powanej nauki i od jakichkolwiek kulturalnych kontaktw. Wtedy te, jak si zdaje, obaj modzi ludzie przyjli chrzest, piastowali nawet w okolicznych gminach nisze funkcje kapaskie, chyba lektorw. Zbudowali te kaplic ku czci sawnego tam mczennika o dziwnym dla nas imieniu - Mama. Wiosn 347 roku odwiedzi Macellum sam cesarz Konstancjusz, ale gwnie dla polowa. Gallus, starszy od Juliana i reprezentujcy spore umiejtnoci jako jedziec i strzelec, widocznie spodoba si, skoro w pocztkach 348 roku zosta powoany na dwr do Antiochii. Nieco pniej pozwolono opuci Macellum take Julianowi, ktry uda si w strony ojczyste, do Konstantynopola i Nikomedii. W miastach tych kolejno prowadzi prywatn szko retoryki trzydziestoparoletni Libaniusz rodem z Antiochii, chyba najwybitniejszy intelektualista pogaski IV wieku. Obaj, student i mistrz wymowy, czuli wzajemn sympati i obserwowali si pilnie, ale tylko z dystansu, Julian bowiem mg sucha wykadw tylko chrzecijaskiego retora; by nim Hekebolios, umysowo zreszt niezbyt wybitna. Tak w praktyce wygldaa tolerancja. Zreszt mody czowiek nie chcia ciga na siebie uwagi donosicieli. Uczy si pilnie, skupowa stare ksiki, ale nie oglda adnych widowisk. Potem przenis si do Pergamonu i stamtd do Efezu. Tam to zetkn si z mylicielami, dziki ktrym dokona si przeom w jego przekonaniach religijnych. Odstpi - na razie tylko w sercu, potajemnie od chrzecijastwa, sta si wyznawc dawnych bogw. Niewiele wiemy o okolicznociach tej decydujcej zmiany, ktra wtedy wstrzsna tylko psychik modego ksicia, ale w kilkanacie lat pniej miaa si odbi na yciu caego imperium. On sam, pisarz skdind wielomwny, zachowuje w tej sprawie dyskretne milczenie, Libaniusz za ogranicza si do oglnikw: Zetkn si wreszcie z ludmi penymi nauk Platona. Od nich to usysza o bogach i demonach, a wic o prawdziwych stwrcach tego wiata i jego zbawicielach. A take o tym, czym jest dusza, co j oczyszcza, jakie s przyczyny jej upadku i wzlotu, co j pogra, co za wznosi ku

grze, co dla niej wizieniem, a co wolnoci. Wprowadzi do duszy pikno prawdy, jakby do wielkiej wityni wnosi z powrotem posgi bogw, przedtem obrzucane botem. Udawa jednak, e wszystko jest po dawnemu, bo zrzucenie maski miaoby grone nastpstwa. Wrd mistrzw szczeglne wraenie wywar na nim Maksymus. Pisarz wspczesny mu tak go przedstawia: Bdc jeszcze modziecem zetknem si z nim, ju starcem, i gos jego syszaem. Brod mia dug, siw, wzrok za odbija wszelkie drgnienia duszy. Czy to patrzc na, czy to go suchajc, odnosio si jednakowo silne wraenie szczeglnej harmonii. Kto z nim rozmawia, zdumiewa si ywoci spojrzenia i potoczystoci wysowienia. Uchodzi Maksymus za mdrca i cudotwrc, a kierunek ktry reprezentowa, i ktry wywar ogromne na nim wraenie zwa si teurgi, co odda by mona po polsku terminem boodziaanie, czyli dziaaniem wesp z bogami i przez nich. Kierunek ten odcina si ostro od magii i gosi, e tylko ten moe zosta teurgiem, kto otrzyma staranne przygotowanie filozoficzne oraz uwolni si od niskich poda. Ten bowiem oywiony jest bezinteresown mioci do bogw i ludzi. Krtko mwic, bya to mistycyzujca filozofia w duchu nowoplatoskim. Lecz w wyborze Juliana kryo si co wicej ni naiwne - a do czste we wszystkich wiekach - zainteresowanie tajemnymi naukami. By po prostu wyznawc dawnej kultury, jej bogactwa i rnorodnoci, pojmowa j jako najwysz warto stworzon przez dorobek pokole, a za nieodzowny jej element uwaa wiar w starych bogw. Sdzi natomiast susznie czy niesusznie, to inna sprawa - e chrzecijastwo jest w stosunku do owej kultury, traktowanej jako cao, czym obcym, a nawet wrogim. Modego czowieka odpychay rwnie od nowej religii nie koczce si i coraz ostrzejsze spory dogmatyczne i personalne w jej onie. Byy wreszcie powody osobiste, przede wszystkim za niech do pobonego Konstancjusza, sprawcy, jak uwaa, wymordowania rodziny. Pn jesieni 354 roku Gallus, brat Juliana, od kilku lat pan prowincji wschodnich, zosta odwoany przez Konstancjusza i zapaci w Akwilei gow za naduycia wadzy. Sdzono nastpnie jego byych oficerw i dworzan. Wezwano wreszcie do Italii, gdzie przebywa cesarz, take Juliana. Oskarano go nieoficjalnie o to, e przed kilku laty opuci Macellum samowolnie i e w celach wywrotowych spotka si niedawno ze swym bratem, gdy ten przejazdem bawi w Konstantynopolu. Pisze Libaniusz: Otaczali go uzbrojeni stranicy, spogldajcy dziko i przemawiajcy ostro. W porwnaniu z tym, co oni wyczyniali, nawet wizienie mogo wyda si czym lekkim. Nie pozwalano mu zatrzymywa si duej w jednym miejscu, lecz przewoono go z miejscowoci do miejscowoci, co samo przez si byo udrk. Cierpia to wszystko, cho nie przedstawiono mu oskarenia. Przez 7 miesicy Julian nie mg uzyska nawet audiencji u cesarza. Dopiero pn wiosn 355 roku sprawy przybray lepszy obrt dziki wstawiennictwu cesarzowej Euzebii. Julian otrzyma zgod najpierw na

powrt do majtku odziedziczonego po matce w okolicach Nikomedii, a potem, ku swej ogromnej radoci, na wyjazd do Aten w celu kontynuowania nauki. Euzebia wiedziaa, jak cieszy mnie nauka, a rozumiaa te, e tamta kraina sprzyja powanym zainteresowaniom. (...) Podaem tego od dawna, i to bardziej ni gr zota i srebra. Ateny, do ktrych Julian zawita latem 355 roku, byy miastem stosunkowo niewielkim, ubogim, kilkakrotnie grabionym, nadal jednak penym wspaniaych zabytkw. Nade wszystko wszake stanowiy duy orodek nauki. Poday tu rzesze modych ludzi z wszystkich krain imperium, aby studiowa nauki wyzwolone, wykadane w szkoach pastwowych i prywatnych. Najstarsz i wci jeszcze najsawniejsz z uczelni filozoficznych bya Akademia, zaoona przed siedmiu wiekami przez Platona. Podobnie jednak jak dziao si to gdzie indziej najwicej suchaczy skupiali wok siebie mistrzowie nie filozofii, lecz wymowy, zwani take sofistami, retoryk bowiem i tutaj uwaano wwczas za koron wyksztacenia. ycie i obyczaje studenckie w owym miecie znane nam s dobrze dziki rnym relacjom. Zachowaa si wrd nich rwnie ta, ktrej autorem jest Grzegorz z Nazjanzu, pniej nieprzejednany wrg Juliana, a bawicy na studiach w Atenach wraz ze swym przyjacielem Bazylim wanie w latach 352-358. Nie oni zreszt jedyni byli chrzecijanami wrd wczesnej modziey, trafiali si nawet profesorowie wyznajcy t religi. Grzegorz widywa tam Juliana i pozostawi jego portret. Przyjecha wkrtce po wydarzeniach zwizanych ze mierci swego brata; wybaga to u cesarza. Dwa byy powody podry: pierwszy, raczej chwalebny, to ch poznania Hellady i szk ateskich. Drugi, raczej tajny i niewielu znany, to pragnienie zasignicia rady u tamtejszych wrw i zwodzicieli. Wanie wtedy chyba trafnie osdziem tego czowieka, chocia nie param si takimi sprawami. Jeli jednak wrem najlepszym jest kto, kto potrafi wyciga waciwe wnioski, to do wrenia skonia mnie dziwaczno jego zachowania si i wygld niezwyky. Uwaaem, e niczego dobrego nie zapowiada w kark sabowity, barki chwiejne niby szale u wagi, oczy podniecone i rozbiegane, wzrok obkanego, chd nerwowy i niepewny, nos prychajcy arogancj i pych, zawsze ten sam wyraz twarzy o bazeskich rysach, miech wybuchajcy niespodziewanie i bekotliwie, ruchy gowy niespokojne, mowa wci przerywana brakiem tchu, pytania bezadne i przypadkowe, podobne odpowiedzi. Jest to wiadectwo tak jawnie stronnicze i dyszce nienawici, e oskara i demaskuje samo siebie. Wyolbrzymiono w nim pewne rysy i cechy moe istotnie dajce si u Juliana zaobserwowa, na przykad jak nerwowo. Mona przeciwstawia temu obrazowi inne portrety, jak choby w pochodzcy od Libaniusza, a rwnie mwicy o pobycie ateskim: Podziw budzia zarwno jego wymowa, jak te skromno. Nie potrafi sowa powiedzie, by si nie zarumieni. Cho wszyscy mogli cieszy si z jego askawoci, tylko najszlachetniejszych darzy zaufaniem. Jaki wic w istocie by w Julian? Skromny i wstydliwy, czy te pyszakowaty i arogancki?

I jeszcze jedna charakterystyka wygldu nakrelona przez czowieka dobrze znajcego Juliana, a zarazem starajcego si zachowa bezstronno, tak wan dla historyka. Widzia go on takim: Wzrostu by redniego. Wosy mia mikkie, jakby grzebieniem ukadane, brdk za wenist, ostro zakoczon. Oczy wdzicznie janiay blaskiem, wiadczc o bystroci umysu. Brwi adne, nos bardzo prosty, usta nieco za due; dolna warga nieco zwisaa. Kark mocny, lekko pochylony, barki due, szerokie. Od czubka gowy a po same koniuszki paznokci cechowa si prawidow budow ciaa, by mczyzn silnym i dobrze biega. I znowu - czy oczy Juliana wdzicznie janiay, czy te, jak chce Grzegorz z Nazjanzu, byy podniecone i rozbiegane, niby wzrok obkanego? Fakt to dobrze znany i wci potwierdzany w naszym yciu codziennym, e dwaj rnie nastawieni obserwatorzy inaczej widz i tumacz ten sam rys lub sposb zachowania si danej osoby; co jeden okrela jako przejaw ywoci umysu, drugi pitnuje jako niesympatyczn oznak szalestwa. W kadym razie musiao by w oczach i spojrzeniu Juliana co niezwykego, co uderzao ludzi z nim si stykajcych i fascynowao jednych, odpychao za innych. A jak wyjani rozbieno sdw Grzegorza i Ammiana w sprawie tak konkretnej jak budowa karku i ramion? Obaj zapewne mwi prawd, opisuj jednak Juliana w dwch rnych okresach ycia. Student w Atenach wyglda mizernie i chuderlawo, potem wszake warunki sprawiy, e Julian zmnia i sta si krzepki. Najblisza bowiem przyszo miaa zada kam nieyczliwemu sdowi Grzegorza z Nazjanzu. Okazao si, e Julian to nie mieszny i niepewny siebie chopaczek, lecz prawdziwy mczyzna, ktry potrafi w najciszych okolicznociach sprosta kademu niebezpieczestwu. To wdz i polityk dcy miao do wytknitego celu, wiadom swych obowizkw wobec pastwa i spoecznoci. Ta wielka zmiana warunkw i sposobw ycia, a zarazem prba charakteru, wynika z wydarze, ktre rozgryway si wanie podczas ateskich studiw Juliana daleko od Hellady, bo nad Renem, latem 355 roku. One to sprawiy, e pobyt pod Akropolem trwa bardzo krtko: zaledwie trzy miesice. Ju bowiem w pocztkach padziernika rozkazano mu stawi si jak najrychlej na dworze cesarskim w Mediolanie.

CEREMONIA W MEDIOLANIE
Mody student egna Ateny paczc. By przygnbiony i niespokojny, tym bardziej e rozkaz, by stawi si w Mediolanie, wcale nie podawa przyczyny, tote nawet najgorsze przeczucia wydaway si usprawiedliwione. Musia jednak okaza posuszestwo pilnemu wezwaniu, a potem pokornie wyrazi zgod na ofiarowany mu zaszczyt podniesienie do godnoci cesarza u boku Konstancjusza II. Ustpiem. Zmieniem odzie, otoczenie, zajcia, mieszkanie, sposb ycia. W miejsce niedawnej prostoty i ubstwa miaem wok siebie tylko przepych i dostojestwo. Ta obco wszystkiego wywoaa duy wstrzs w

mej psychice. Nie dlatego, aby olniewa mnie ogrom obecnego szczcia, lecz wanie przeciwnie: nie majc zrozumienia dla tych spraw, nie widziaem w nich nic szczeglnie imponujcego. (...) Stanowczo odmawiaem wszelkiej poufaoci z ludmi w paacu. Oni jednak zebrali si razem, jakby to by lokal balwierza. Zgolili mi brod, przyodziali w paszcz onierski. Uczynili ze mnie, jak wtedy myleli, co na ksztat bardzo zabawnego wojaka. Nie odpowiadao mi w ogle strojnisiostwo tych plugawych ludzi. Nie potrafiem chodzi tak jak oni, pysznym wzrokiem rozgldajc si wok; zawsze patrzaem skromnie w ziemi, jak mnie nauczy niegdy mj pedagog. Wtedy wic byem dla nich przedmiotem pomiewiska, wkrtce potem podejrze, a wreszcie rozgorzaa zawi. 6 listopada 355 roku odbya si uroczysta ceremonia. onierze wszystkich formacji stacjonujcych w Mediolanie stanli w penym uzbrojeniu na placu przed wysok trybun, wok ktrej zgromadzili si chorowie, dzierc ory i sztandary. Na trybun weszli Konstancjusz i Julian. Cesarz uj modego czowieka za praw rk i wygosi przemwienie, podczas ktrego zarzuci na jego ramiona paszcz purpurowy. Oznajmi, e czyni go cesarzem, wojsko za powitao to okrzykiem radoci. Gdy skoczy mow, podniosy si znowu woania tumw, lecz wnet zaguszyo je potne, metaliczne dudnienie: to onierze rytmicznie bili kolanami w tarcze, dajc w ten sposb wyraz radoci; uderzenia natomiast dzidami w tarcze oznaczayby bl i gniew. Ammian Marcellinus, wiadek ceremonii, powiada: Oczy wszystkich zwrcone byy na drobn posta modzieca, przyodzianego w cesarsk purpur. Jego oczy zdaway si pene wdziku, lecz zarazem byo w nich co, co lk budzio. Mia twarz na skutek podniecenia staa si jeszcze sympatyczniejsza. Kady z patrzcych rad by wgldn w jego dusz i odpowiedzie sobie na pytanie: Jakime bdziesz wadc? Zstpiono z trybuny. Nowy zaszczyt spotka Juliana: cesarz raczy zaprosi go do swego powozu. Orszak skierowa si w stron paacu. Lecz paac by zarazem wizieniem. Sugestywnie przedstawia to sam Julian: Tak wic narzucono mi z popiechem imi i paszcz cezara. Rozpocz si okres niewoli. Kadego dnia wisia nad gow strach o ycie, ogromny i dawicy. Zamknite bramy. Czujne strae. Przeszukuje si moich ludzi, aby przypadkiem nie dostarczali licikw od przyjaci. Suba obca. Z trudem zdoaem wprowadzi do paacu czterech swoich sucych, aby mie kogo, do kogo przywykem. Dwaj z nich byli to jeszcze mali chopcy, dwaj za nieco wiksi. Jeden z nich wiedzia, e jestem wyznawc bogw i pokryjomu pomaga mi, jak umia najlepiej. Pewnemu lekarzowi powierzyem swoje ksiki. (...) Staem si tak przeczulony i strachliwy, e ilekro ktry z przyjaci pragn zoy mi wizyt, nie zgadzaem si na spotkanie, cho czyniem to wbrew sobie. Obawiaem si jednak, e rozmowa mogaby sta si przyczyn nieszcz i dla mnie, i dla gocia. Najbardziej brakowao Julianowi - ksiek. Wyjedajc z Aten sdzi, e jednak tam powrci. Na szczcie cesarzowa Euzebia ofiarowaa mu sporo dzie rnej treci. W ten sposb zaspokoia moje pragnienia, cho jestem wrcz nienasycony, jeli chodzi o ten rodzaj obcowania

intelektualnego. Ilekro trafia si chwila wytchnienia, siadywaem nad owymi skarbami, zawsze wspominajc wdzicznie t, ktra darowaa mi je tak askawie. Wrd owych ksiek bya jedna, ktra okazaa si szczeglnie uyteczna - aciskie dzieo Juliusza Cezara sprzed czterech wiekw Pamitniki o wojnie z Galami. Albowiem stao si rycho to, co byo do przewidzenia. W samym rodku zimy Konstancjusz wysa mnie na czele trzystu onierzy do kraju Galw, wwczas wstrzsanego gronymi wydarzeniami. Wyprawiajc tam Juliana cesarz nawet nie powiadomi go o tym, o czym na dworze wiedziano ju od kilku dni, lecz umylnie przetrzymywano w cakowitej tajemnicy, by nie przeraa garstki ludzi wysyanych waciwie na zatracenie. Pada Kolonia!

ARGENTORATE
W pocztkach grudnia 355 roku Julian wyruszy z Mediolanu do Galii jako mianowany przez Konstancjusza cezar. Na alpejskich przeczach leay niegi, pokona jednak grskie szlaki do atwo dziki wyjtkowo sonecznej, niemal wiosennej pogodzie. Zstpujc dolinami rzek dotar do Wienny nad Rodanem, gdzie zatrzyma si duej. Jeszcze przed kilkoma miesicami ten skromny, niepozorny modzieniec studiowa w Atenach filozofi i retoryk, swobodny i beztroski. yjc wrd ksiek od lat, nigdy dotychczas nie zajmowa si polityk, nigdy nie suy w wojsku, nie interesowa si widowiskami i sportem. I oto wanie on, wielbiciel dawnej poezji i wyznawca mistycznej filozofii, wychowany w krainach o agodnym klimacie, musia obecnie z woli cesarza, swego kuzyna, stan jako wdz przy pnocnych granicach, aby je broni przed wdzierajcymi si Germanami. A brakowao mu nie tylko dowiadczenia wojskowego, ale nawet ludzi zdatnych do walki. Wspczesny pisarz wystawia takie wiadectwo oddziaom stacjonujcym w Galii: Przywyky ju do ponoszenia klsk i do bronienia si zza murw, atakowa za nie potrafiy, dygotay bowiem ze strachu. Sam Julian przywid do Wienny zaledwie trzystu szedziesiciu zbrojnych, o ktrych wyraa si pogardliwie: Umiej tylko si modli! I rzeczywicie - byo wrd nich sporo chrzecijan. Jednym z nich by dziewitnastoletni Martynus, czyli Marcin, urodzony zapewne w panoskim miecie o nazwie Sawaria (obecnie Szombathely na Wgrzech) jako syn oficera, wychowany potem w Ticinum w Italii, a wcielony do oddziaw jazdy paacowej, gdy mia ledwo 15 lat. Poniewa stra przyboczn Juliana uformowano wanie z tych oddziaw, onierz Martynus ujrza Gali dziki modemu cezarowi. Ten kraj sta mu si ojczyzn z wyboru; porzuciwszy bowiem wkrtce sub w armii Marcin otrzyma po pewnym czasie - dziki rozgosowi swej pobonoci - godno biskupa w Caesarodunum Turonum, dzisiejszym Tours, po mierci za miano witego i tytu patrona chrzecijaskiej Francji. Podczas zimy ustay wszelkie dziaania wojenne i nawet Germanie, cho

przywykli do niegw i chodw, zaniechali najazdw. W kilka lat pniej Julian tak obrazowa wczesn sytuacj: Masy Germanw mieszkay najspokojniej wok zniszczonych miast Galii; byo za takich 45, nie liczc grodw i umocnie. Barbarzycy zajli ogromny szmat ziemi po tej stronie Renu, od jego rde a po ujcie do morza. Znajdujcy si najbliej nas odeszli o 300 stadiw [okoo 50 km] od brzegw rzeki, lecz midzy nimi a nami sta pustk trzykrotnie szerszy pas ziemi, cige bowiem napady nie pozwalay nawet wypasa tam byda. Julian uzna, e owe darowane miesice pokoju musi tak wyzyska, by nie mie sobie nic do wyrzucenia, gdy nadejdzie chwila prby. Poznawa wic ycie obozowe, wiczy nawet krok paradowy w takt muzyki fletw. Uczy si rozrnia goda bojowe poszczeglnych formacji i sposoby ich walki. Ale zdobywa te umiejtno dostojnego zachowania si podczas audiencji i przemawiania do przedstawicieli rozmaitych stanw, a wreszcie orientacj w prozaicznych sprawach kancelaryjnych. Trzeba byo niemaej inteligencji, nade wszystko za hartu woli i ciaa, aby w cigu kilku miesicy tak gruntownie zmieni postpowanie i codzienne przyzwyczajenia. A przecie dla czowieka przybyego z greckiego Wschodu wszystko byo tu obce - i klimat, i kraj, i obyczaje, nawet jzyk, wok bowiem mwiono tylko po acinie, on za przywyk do mowy Hellenw. Julian narzuci sobie tward dyscyplin. y niemal ascetycznie, jada jak zwyky szeregowiec. Za dnia odbywa wiczenia wojskowe, uczestniczy w naradach, udziela posucha. Do pracy wasnej pozostawaa mu tylko noc. Podzieli j na trzy czci. Najpierw odpoczywa. Potem zaatwia biece sprawy urzdowe, podpisywa dokumenty, ukada listy do Konstancjusza. Nastpnie czyta, modli si do bogw, studiowa. A ksiek mia sporo dziki askawoci cesarzowej Euzebii. Towarzyszya mu ona polubiona w Mediolanie w listopadzie roku 355, Helena. Bya rodzon siostr obecnego cesarza, a crk Konstantyna Wielkiego i Fausty. Poniewa Fausta zgina na rozkaz swego ma ju w 326 roku - oskarona o cudzostwo zostaa zamknita w ani, ktr podgrzewano bez przerwy - Helena musiaa liczy sobie ju ponad 30 lat i bya co najmniej o kilka, moe 7 lub wicej lat starsza od ma. Maestwo byo podyktowane oczywistymi wzgldami politycznymi. Trudno przypuszcza, aby Julian darzy narzucon mu on gorcym uczuciem. W pismach, tak licznych, milczy o niej zupenie, nawet wtedy, gdy wrcz wypadao powici jej cieplejsze sowo. By rwnie bardzo powcigliwy w prywatnych listach do Heleny, skoro sam pisze: wiadkami mi wszyscy bogowie, wszystkie boginie, e wcale bym si nie oburzy, gdyby kto opublikowa moj z ni korespondencj, tak jest umiarkowana w tonie. Zreszt jeli wierzy Libaniuszowi, Julian zupenie si nie interesowa sprawami erotyki. Powiada w retor swym pompatycznym stylem: On za tak daleki by od wypytywania (jak to czynio wielu wadcw), czy kto ma pikn on lub crk, e gdyby bogini Hera nie poczya go zwizkiem lubnym, zmarby znajc tylko ze

syszenia sprawy miosne. Helena urodzia dziecko, chopca, ju w pierwszym roku pobytu w Galii. Podobno poona spowodowaa mier niemowlcia natychmiast po porodzie, le przecinajc ppowin, a uczyni to miaa umylnie, przekupiona przez Konstancjusza lub jego on, Euzebi, bezpodn i lkajc si - tak goszono - by spadkobierc dynastii nie zosta wanie syn Juliana. Jak bya o tym ju mowa, Helena wrcia na czas jaki do Italii i wiosn 357 roku odwiedzia wraz z par cesarsk Rzym, ale potem znowu wyjechaa do ma, do Galii. Plotkowano, e podczas pobytu w Italii Euzebia podsuwaa jej trucizn. Schorowana ona Juliana zesza ze wiata w cigu roku 360. Nie wiemy o niej prawie nic, poza tym, e bya pobon chrzecijank. Ale w otoczeniu Heleny dosta si na dwr Juliana eunuch Euterios. Porwany jako chopczyk z Armenii trafi wreszcie do paacu Konstantyna Wielkiego, gdzie wyrnia si inteligencj, uczciwoci, zapaem do nauk. Potem przebywa w otoczeniu Konstancjusza II, a gdy Julian polubi Helen, zosta wyznaczony na prepozyta witej sypialni - pikny tytu! czyli po prostu na szefa domowej suby modego cezara. Odtd Euterios suy nowemu panu wiernie i lojalnie, w pewnym wic sensie zawid zaufanie Konstancjusza, ktry spodziewa si, e bdzie donosi o wszystkim, co dzieje si na tamtym dworze, w Galii. Wrd domownikw Juliana znalaz si rwnie lekarz Orybazjos rodem z Pergamonu. Studiowa medycyn w Aleksandrii, potem praktykowa w miastach Azji Mniejszej i tam zetkn si z Julianem, wwczas jeszcze studentem. Zawizaa si midzy nimi serdeczna, trwaa przyja; prawie si nie rozstawali. To Julian podsun Orybazjosowi myl, by sporzdzi wybr i wycig z pism uczonego lekarza Galena, yjcego przed dwustu laty. Dzieko, ktre istotnie wnet powstao, miao suy adeptom sztuki medycznej jako wprowadzenie do nauk mistrza, a dedykowane zostao inicjatorowi pracy. Rwnie z zachty Juliana jego przyjaciel uoy w Galii rodzaj encyklopedii lekarskiej. Miaa co najmniej 60 ksig, cz z nich si zachowaa. Take i ta rzecz powicona bya modemu cezarowi. Orybazjos cz swego ycia zwiza z Julianem, uczestniczc w jego planach, kampaniach i trudach; po kilku latach mia stan przy miertelnym ou tego wadcy i na prno usiowa zatamowa krew tryskajc z gbokiej rany. Potem jako wygnaniec musia uchodzi za granice imperium, do Gotw. Uaskawiony po latach osiad w Konstantynopolu, gdzie napisa jeszcze wiele traktatw medycznych. Jego dziea, czciowo zachowane po grecku, czciowo za w przekadzie aciskim, stanowiy przez wieki jedno z gwnych rde wiedzy medycznej dla Bizancjum, Europy redniowiecznej, a nawet wiata arabskiego. Wielka to szkoda, e nie dochoway si wspomnienia Orybazjosa o Julianie, moliwe jednak, e czerpa z nich Ammian Marcellinus. W kadym razie mona zaoy, e wiele z tego, co zostao tu i bdzie jeszcze powiedziane o yciu Juliana, pochodzi przynajmniej porednio od jego przyjaciela i przybocznego lekarza. Posta za i losy Orybazjosa, ktry przewdrowa tyle krain w tak dramatycznych okolicznociach i zetkn si z tylu wybitnymi osobami, to wymarzony materia do opowieci

historycznej . Wiosn 356 roku Julian wyruszy w pole. Szed z Wienny na pnoc do Durocortorum Remorum, czyli obecnego Reims, gdzie dokonano koncentracji armii rzymskiej. Droga bya duga i niebezpieczna, zagraay bowiem napady germaskich watah. U sioway one niedawno zdoby Augustodunum, zostay jednak w ostatniej chwili odparte przez garstk obrocw - onierzy i weteranw. Trzeba wic byo przedziera si na dugich odcinkach szlakami lenymi. Dziaania prowadzi Julian gwnie nad rodkowym Renem przeciw Alamanom. Jeszcze przed kilku laty kwito tam wiele miast, wrd nich: Konfluentes, Augusta Nemetum Wangionum, Mogoncjakum (Moguncja); obecnie, w 356 roku, wszystkie leay w gruzach. Wkroczono wreszcie do rwnie zniszczonej Kolonii - sterczaa tam tylko jedna wiea - i zawarto pokj z wodzami Frankw. Nastaa jesie, a poniewa nad Renem brakowao wszystkiego - nie tylko ywnoci, lecz nawet dachu nad gow pozostawiono w Kolonii tylko zaog, gwny za trzon armii odszed w gb kraju i zaj lea zimowe w Agendikum (obecnie Sens). Wrd onierzy nie byo ju Marcina, pniejszego witego, odszed bowiem ze suby jeszcze nad Renem, podobno pod Wangionum. Trzeba byo rozdzieli wojska po miastach i grodach w celu ich obrony i atwiejszego zaopatrywania si w ywno, Julian wic pozosta w Agendikum z niewielkimi siami. Germanie dowiedzieli si o tym od zbiegw i niespodziewanie uderzyli na miasto. Oblegali je cay miesic, a wreszcie odstpili. Byo wiele sytuacji krytycznych, nikt jednak nie przyszed cezarowi z pomoc, cho naczelnik jazdy Marcellus sta stosunkowo niedaleko. Moe jednak chcia on pozby si uciliwego zwierzchnika lub snu jeszcze ambitniejsze plany? Gdy sprawa ta dosza do wiadomoci Konstancjusza, Marcellus zosta odwoany i musia wrci do swej rodzinnej miejscowoci, Serdyki. Usiowa jeszcze oskara Juliana na dworze, lecz oskarenia jego przygwodzi wyprawiony tam umylnie Euterios, ktry przedstawi rwnie mowy pochwalne, jakie Julian uoy wrd wrzawy wojennej ku czci cesarza i jego maonki. Caa sprawa miaa ten dobry skutek, e Julian uzyska szersze kompetencje, miejsce za Marcellusa zaj jako naczelnik jazdy dowiadczony oficer Sewerus. Przywiz on take plan kampanii na 357 rok. Miano wzi Alamanw nad grnym i rodkowym Renem jakby w kleszcze. Rami pnocne stanowiaby armia Juliana, poudniowe za korpus pod wodz Barbacjona, operujcy w okolicach Bazylii (Basilia), dzisiejszej Bazylei. Wiosn przystpiono do dziaa i obie armie ju si zbliyy ku sobie. Mimo to wojownikom alamaskim udao si przemkn pomidzy ich przednimi straami i niespodziewanie zaatakowa Lugdunum. Miasta nie zdobyli, spustoszyli jednak okolice i zagarnli obfite upy. Wprawdzie wysana przez Juliana jazda rozgromia Germanw i odebraa du cz zdobyczy, jednake ci najedcy, ktrzy wycofali si bliej pozycji Barbacjona, przeszli tamtdy bez przeszkd. Ten bowiem nie tylko ich nie

zaatakowa, ale nawet przepdzi dwch oficerw Juliana, obserwujcych w rejon. Wystosowa te do cesarza skarg, e oficerowie ci zjawili si po to, aby podburza jego onierzy. Prawdy mogo by w tym tyle, e zapewne doszo do sprzeczki midzy ludmi Barbacjona a oficerami Juliana, zarzucajcymi im bezczynno. Cesarz Konstancjusz da wiar oskareniu i tamtych obu zwolni ze suby. Wydarzenie jest godne uwagi przede wszystkim jako ilustracja stosunkw panujcych wwczas wrd najwyszych oficerw armii, ktrzy wzajem sobie nie dowierzali i przeszkadzali. Na pami zasuguje take to, e jednym z oficerw Juliana, ukaranych za gorliwo przez cesarza, by trybun legionowy Walentynian. Do suby czynnej wrci dwa lata pniej, to jest w 359 roku, i szybko awansowa, a w 364 roku obwoany zosta cesarzem. W rocznikach historii nazwisko przyszego wadcy imperium po raz pierwszy pojawia si wanie w zwizku z owym sporem o przepuszczenie Alamanw pod Bazyli. Swoj gwn kwater Julian ustanowi w miecie Tres Tabernae, nieco na pnoc od Argentorate, czyli Strasburga, tdy bowiem wid szlak, ktrym Germanie najczciej wdzierali si w gb Galii. Obwarowa je i gromadzi zapasy, zbierajc zboe, ktre przed kilku miesicami zasiali alamascy osadnicy; a plony byy obfite. Cz jego onierzy pracowaa jako ecy, cz trzymaa stra wok nich, wci bowiem zagraay watahy wroga. Armia Juliana zdana bya tylko na t ywno, ktr sama zdobywaa, poniewa Barbacjon zatrzymywa transporty zboa idce z Italii, czynic to zapewne pod pozorem, by nie dostay si one w rce najedcw. Zreszt wdz ten po porakach, ktre odnis nad grnym Renem, rozmieci swoje oddziay na leach zimowych - cho bya penia lata - a sam wyjecha na poudnie, za Alpy. Tak wic Julian zdany zosta tylko na siebie i swych ludzi. A tymczasem na pocztku sierpnia stawili si w Tres Tabernae posowie Alamanw zawiadamiajc go butnie, e wielkie zastpy ich wojownikw przekroczyy Ren pod Argentorate. Dowodzi kilku ksit, wrd nich take Chnodomar, ktry przed kilku laty pokona cezara Decencjusza i zdoby wiele miast w Galii. dali, by Rzymianie natychmiast opucili ziemie, ktre oni zdobyli mstwem i elazem. Te dania Julian oczywicie odrzuci, posw za rozkaza zatrzyma, aby swoim nie zdradzili rzymskich przygotowa. W poowie sierpnia Julian wyprowadzi wojska z obozu i ruszy ku Argentorate. Po kilku godzinach marszu ujrzano ze wzgrza ruiny miasta, a w polu przed nim masy Alamanw; liczebnie przewyszali Rzymian chyba trzykrotnie. Bitwa trwaa od poudnia do zmroku. Zaarta i krwawa, obfitowaa w momenty krytyczne. Skrzydo lewe, ktrym dowodzi Sewerus, paro wprawdzie naprzd, lecz na prawym cikozbrojna jazda zacza si cofa. Julian zjawi si tam natychmiast, a nawet z daleka mona byo go pozna po niesionym przy nim sztandarze; by to purpurowy smok, uczepiony do dzidy, wijcy si na wietrze. Dziki wezwaniom cezara jazda zawrcia, ale barbarzycy tymczasem zaatakowali szyk piechoty. I byby on pk pod ciosami mieczw i toporw, gdyby nie nadbiegy kohorty Bataww, rzymskich sprzymierzecw. Nie powid si rwnie nastpny, ju

desperacki szturm alamaskich wojownikw; Germanie zaczli ustpowa pola, a wreszcie rzucili si do panicznej ucieczki. Polego po stronie rzymskiej dwustu pidziesiciu trzech walczcych, wrd nich czterech wyszych oficerw, po alamaskiej za tysice, a setki utony w rzece. By to jeden z najwietniejszych triumfw ora rzymskiego w walce z wrogiem zewntrznym od dziesicioleci. Nic wic dziwnego, e podniosy si okrzyki, sawice Juliana jako augusta. Ten przerazi si. Woa, e to samowola, anarchia, a on sam nigdy o takim tytule nie myla. Na szczcie w teje chwili przyprowadzono Chnodomara pojmanego w pobliskim lasku. Alamaski wdz zachowywa si butnie, potem jednak zdj go strach, wywoany take sam sceneri. Bya ju noc, pony ogniska i uczywa, legionici ze skrwawionymi mieczami stali wok ciasnym krgiem, ich oczy ziony nienawici. Poblad i pad na kolana, paczliwie bagajc, by darowano mu ycie. Julian odesa go do Konstancjusza.

LUTETIA PARISIORUM
Pnym latem 357 roku, po zwyciskiej bitwie pod Argentorate, Julian zbudowa most pontonowy w pobliu Moguncji i przekroczy Ren. Jego onierze szeroko pustoszyli ziemie germaskie po tamtej stronie, palili domy, pobudowane ju na sposb rzymski, wyswobodzili te wielu jecw, przywleczonych tu zza rzeki w latach ubiegych. Podszed a do pokrytych lasem zboczy gr - moe Taunus? - i natrafi tam na dawno opuszczony grd, wzniesiony przed dwustu pidziesiciu laty za cesarza Trajana. Obsadzi go siln zaog i dobrze zaopatrzy, Alamanowie za obawiajc si, by nie pozosta w ich kraju na ca zim, zawarli pokj przysigajc wicie, e grodu tego nie zaatakuj, a w razie potrzeby dostarcz ywnoci. Po tych sukcesach Julian powrci za Ren, ju bowiem zaczynaa si jesie. Rwnie jego dowdca jazdy, Sewerus, ktry prowadzi dziaania w pobliu Kolonii, zacz wycofywa si ku zachodowi. To on pierwszy natrafi na lady watahy szeciuset wojownikw frankijskich. Korzystajc z nieobecnoci wojsk rzymskich wdarli si oni na ziemie nad Moz, a potem zajli ruiny grodu nad t rzek. Julian zawrci natychmiast i otoczy grd kordonem umocnie. By to ju grudzie 357 roku. Frankowie nie myleli si podda, Julian za oszczdzajc swych ludzi nie przypuszcza szturmw. W styczniu chwyciy mrozy i Rzymianie obawiali si e Moza stanie cita mrozem, co umoliwi obleganym wyrwanie si z grodu. Tote onierze caymi nocami poruszali si dkami po rzece rozbijajc ju krzepnce kry. Frankowie, wygodzeni i wyczerpani, poddali si w pidziesitym czwartym dniu oblenia. Wysano ich na dwr Konstancjusza, a ten przyj ich z zachwytem, byli to bowiem mczyni wyjtkowo roli i wietnie zbudowani; odtd suyli jako onierze rzymscy. Ze wzgldu na w wojenny epizod Julian mg zaj kwatery zimowe

dopiero w styczniu. Wybra miasto nad Sekwan, ktrego jeszcze nie zna, ale ktre polecano mu ze wzgldu na zalety pooenia i urok szczeglny. Zwao si Lutetia Parisiorum, czyli Lutecja Paryzjw, maego ludu celtyckiego, ktry niegdy tam mieszka, ale coraz czciej mwiono krtko o tej miejscowoci Parisii; to oczywicie obecny Pary. Pierwszym pisarzem, ktry wspomnia o Lutecji, by wdz Juliusz Cezar w I wieku p.n.e. Osada zajmowaa wtedy tylko wysp na Sekwanie, noszc dzi miano Ile de la Cit, gdzie wznosi si katedra Notre Dame. Potem w czasach rzymskich miasto szybko si rozwijao, powstay dzielnice mieszkalne i due budowle poza wysp, zwaszcza na brzegu lewym, o czym wiadcz do dzi ruiny term i amfiteatru. Ale wojny III wieku, najazdy i zaburzenia sprawiy, e Lutecja mocno si skurczya. Mimo to wywara dobre wraenie na Julianie, ktry przecie zna wiele wietnych metropolii rdziemnomorskich. Czu si tu dobrze i powraca tam przynajmniej dwukrotnie. To pierwszy wadca rzymski, ktry tak sobie upodoba Pary, jego bowiem poprzednicy rezydowali najchtniej w Trewirze. On te napisa najstarsz zachowan pochwa miasta, pierwsz w nie koczcym si szeregu utworw tego rodzaju. Spdziem pewn zim w mojej miej Lutecji; tak nazywaj Galowie miasteczko Paryzjw. Jest to niewielka wyspa na rzece. Ca j mur wok otacza, z obu za stron cz z ldem mosty drewniane. Rzeka rzadko opada lub wzbiera, poziom jej jest przewanie taki sam latem i zim. Dostarcza wody przeczystej o bardzo miym smaku, mieszkajc bowiem na wyspie musi si gwnie korzysta z wody rzecznej. Zimy bywaj tu agodne. Dzieje si tak chyba wskutek ciepa morza oddalonego co najwyej o 9000 stadiw, tak e niekiedy lekki powiew stamtd dociera a tutaj, wody morskie za wydaj si cieplejsze od sodkich. Nie potrafi powiedzie, czy to jest przyczyn, czy te co innego, faktem jednak pozostaje, e zimy miewaj tam do soneczne. Winorol udaje si dobrze, a niektrzy potrafi wyhodowa nawet figowce, ktre na zim niby ubraniem osaniaj som lub podobnym okryciem chronicym od szkd, jakie mrz zwyk wyrzdza drzewom. Za mego jednak pobytu zima przysza ostrzejsza od normalnej. Rzeki pyny jakby marmurowe bryy. Znacie oczywicie kamie frygijski; wanie do niego byy podobne owe biae krysztay, tak napierajce na siebie, e niewiele brakowao, a sptayby ca rzek, pokrywajc j niby mostem. Zima wic sroya si bardziej ni zwykle, mieszkania jednak, w ktrym sypiaem, nie ogrzewano, cho tamtejsze domy zazwyczaj podgrzewa si od spodu za pomoc piecw. Rwnie i w moim wszystko przygotowano, zaniechano wszake tego wskutek, jak mniemam, mego dziwaczenia i owej nieludzkoci, ktr cechuj si wanie w stosunku do siebie samego. Chciaem mianowicie przywykn do mrozw rezygnujc z opalania domu. Zima jeszcze si wzmoga, lecz i tak nie pozwalaem subie rozpali ognia, obawiaem si bowiem, e ciepo wywabi wilgo ze cian. Poleciem natomiast wnie do rodka popi i uoy na nim arzce si kawaki wgla redniej wielkoci. Chocia nie byo ich duo, wycigny z murw wszelkie wyziewy, to za spowodowao, em zasn. Gowa tak mi ciya,

e niewiele brakowao, a bybym si udusi. Wyniesiono mnie na dwr. Lekarze doradzili, bym zwymiotowa ostatni posiek, zreszt niezbyt obfity. Zrobiem tak i od razu poczuem si lepiej, tak e ju nazajutrz mogem pracowa normalnie. Tyle Julian o przygodzie w Lutecji. Gdybymy znali wicej tego rodzaju wypowiedzi rzymskich cesarzy, wypowiedzi bezporednich i naturalnych! O ile ywiej i plastyczniej jawiyby si nam postaci panw imperium sprzed tylu wiekw, jak bardzo stayby si bliskie i zrozumiae, nawet w swych dziwaczeniach, do czego sam Julian przyznaje si z pewn autoironi! Niestety, stanowi on pod tym wzgldem zupeny wyjtek; jak i pod wielu innymi. Mino niebezpieczestwo najazdw germaskich, wypadao wic powici uwag sprawom wewntrznym Galii, a zwaszcza pooeniu ludnoci uboszej, rujnowanej zarwno grabieami barbarzycw, jak te uciskiem fiskalnym wadz. Julian zaj si tym w pocztkach 358 roku. Stanowczo zabroni, mimo oporu prefekta Florencjusza, podwyszania podatkw i danin, twierdzc, e mona tego unikn dokonujc ci w wydatkach na utrzymanie dworu i administracji oraz cigajc zalege nalenoci od wielkich wacicieli, ktrzy wykorzystujc przekupnych urzdnikw z reguy pacili mao lub prawie nic. Doszo do otwartego konfliktu midzy nim a Florencjuszem, ktry odwoa si do cesarza Konstancjusza. Lecz skarcony Julian odpowiedzia odwanie: Cieszymy si, jeli mieszkaniec prowincji, wci i rnymi sposobami gnbiony, zdoa wnie przynajmniej zwyke daniny. A c mwi o ich podwyszaniu! adne tortury nie wydobd niczego z ludzi cierpicych ostateczn ndz! Odtd wic nie obciano ju ludnoci Galii nadmiernie, pniej za zaczto nawet zmniejsza wysoko podatkw. W 355 roku, gdy Julian tam przyby, pacono 25 zotych solidw od kadego obszaru zwanego capitulum, na ktrym ciy obowizek wystawienia jednego rekruta. W pi lat pniej, kiedy Gali opuszcza, czny podatek od takiego obszaru wynosi tylko 7 solidw. Tak przynajmniej twierdzi Ammian Marcellinus, towarzysz i wielbiciel Juliana. Ale nawet najzacitszy jego przeciwnik, biskup Grzegorz z Nazjanzu, przyznawa pniej, mwic o rzdach Juliana ju nad caym imperium: Zaiste, cakiem niezy to sposb wadania: obnia podatki, dobiera urzdnikw, poskramia zodziejstwa, zadowalajc wszelkie inne pragnienia doczesnej i chwilowej szczliwoci - a zarazem wasnej chepliwoci. Sens tej zoliwej i jake zastanawiajcej wypowiedzi jest chyba taki: gdyby Julian rzdzi gorzej, postpiby suszniej, obrzydziby bowiem poddanym pobyt na ziemi i to byoby chwalebne, skoro wana jest tylko ojczyzna niebiaska, wadca za przygotowujc ludzi do niej, nie powinien dba o marn saw i opini u wspczesnych. Pogld godny uwagi, zwaszcza w czasach kryzysowych. Z Lutecji wyruszy Julian w pocztkach maja, cho normalnie dziaania wojenne rozpoczynano w lipcu, kiedy dojrzewajce zboe uatwiao zaopatrywanie si w ywno. Pragn jednak zaskoczy plemiona

germaskie, oczekujce ataku dopiero latem. Wypieczono rodzaj sucharw z mki przechowywanej w magazynach miejscowych i kady onierz dwiga sam swe zaopatrzenie. Prowadzono walki nad doln Moz i nad dolnym Renem, zmuszajc do poddania si Frankw salickich i gromic lud Chamaww. Odbudowano te trzy twierdze. Doszo jednak w armii do rozruchw, brakowao bowiem ywnoci, a onierze byli te le opacani, nawet normalny od nie dociera terminowo. Po pierwsze Konstancjusz nie przysya do Galii kwot odpowiednich, po drugie za sam Julian prowadzi, jak si rzeko, polityk oszczdnociow, by chroni interesy ludnoci. Julian sta si celem atakw i wyzwisk. Woano, e to Azjata, Greczynek, kamca, gupkowaty mdrek. Wydawao si, e dojdzie do katastrofy. Niespodziewany ratunek przyszed zza morza. Na wodach Renu pojawia si ogromna flota szeciuset statkw wiozca zboe a z Brytanii. Okazao si, e przygotowujc kampani wojenn Julian ju poprzedniej jesieni wyda odpowiednie rozkazy urzdnikom w Brytanii, wyspa ta bowiem podlegaa mu jako cezarowi Zachodu. Zbudowano tam w cigu dziesiciu miesicy 400 statkw i zmagazynowano zboe. Sytuacja wic zostaa uratowana. Na Renie w pobliu Moguncji powsta most pontonowy i ju po raz drugi wojska pod wodz Juliana przeszy na tamten brzeg, by pustoszy ziemie Alamanw. Ich ksita, najpierw Suomar, a potem Hortar, prosili o pokj. Musieli przede wszystkim wyda jecw, ktrych przywiedli z Galii w latach ubiegych. A ju od dawna spisywano z rozkazu Juliana osoby zaginione, miano wic listy prawie pewne. Wnet zjawiy si w obozie rzesze nieszczsnych, by wreszcie powrci do ojczyzny. Alamanowie dostarczyli te materiaw na odbudow rzymskich osiedli. Podobnie zwyciski przebieg miaa wyprawa w 359 roku. I tym razem Julian poprowadzi wojska za Ren, most jednak zbudowano znacznie dalej na poudnie od Moguncji. Wojska dotary a tam, gdzie dawne kamienie graniczne oddzielay ziemie Rzymian i Burgundw. Take i teraz poddajcy si ksita musieli najpierw wyda wszystkich jecw. Kwater zimow ustanowi Julian znowu w Lutecji. Zwrci uwag na sprawy Brytanii, ktrej ziemie najeday plemiona Piktw z gr Kaledonii. Zamierza wyprawi si tam osobicie, uzna jednak, e wie o jego wyjedzie mogaby zachci do powstania dopiero co poskromionych Frankw i Alamanw. Wysa wic na wysp naczelnika jazdy Lupicyna; zaj on niedawno miejsce Sewerusa, ktry podczas jednej z wypraw zaama si psychicznie i sta si wrcz tchrzliwy. Zreszt Julian mia ju w Brytanii swojego czowieka. By nim Alipiusz, przyjaciel z lat studenckich. Zaprosi go do Galii, a potem uzyska dla wysoki urzd wikariusza, czyli zastpcy prefekta wyspy. Ju stamtd Alipiusz przesa Julianowi podarunek, za ktry ten tak podzikowa: Wanie opucia mnie choroba, gdy nadeszo Twe dzieko geograficzne. Z rwn satysfakcj przyjem sporzdzon przez Ciebie mapk. Pod wzgldem rysunkowym prezentuje si lepiej od poprzednich, a ozdobie j rwnie poezj w formie jambw. Jest to wanie taki dar, jaki i Ty moesz przystojnie mi ofiarowywa, i ja najmilej przyjmowa.

Cieszymy si, e wszystkie sprawy zarzdu pragniesz prowadzi rwnie energicznie, co i agodnie. Mapa, o ktrej tu mowa, to zapewne obraz Brytanii. Nie wiemy natomiast nic bliszego o chorobie cezara, o ktrej te wspomina list Juliana pisany w tyme czasie do Pryskosa. Filozof ten, zwizany ze szko w Pergamonie, liczy sobie ju ponad 50 lat. Wanie opucia mnie, dziki opatrznoci wszystkowiedzcego Zbawcy, choroba cika i grona, kiedy mi wrczono Wasze pisma: i to w dniu, w ktrym po raz pierwszy braem kpiel. By ju wieczr, gdym zacz list odczytywa. Trudno wypowiedzie, ile mi si przybyo, skorom tylko odczu Twoj yczliwo czyst i niekaman. Obym okaza si jej godny, obym nigdy nie przynis wstydu Twej przyjani! Nadesza wreszcie radosna wiadomo, e Pryskos przyjeda do Galii. Julian odpisuje: Daem Archelaosowi list do Ciebie i zezwolenie na posuenie si poczt pastwow - wane, jak o to prosie, na czas duszy. Skoro postanowie zbada Ocean, dostarczymy Ci z pomoc boga wszystkiego, czego bdziesz sobie yczy, jeli tylko nie ulkniesz si zimy i nieokrzesania Galw. (...) Przysigam Ci na sprawc wszelkiego dobra, jakiego doznaem, na Zbawc, e pragn y tylko po to, abym mg sta si w czym dla Was uytecznym. Gdy za mwi dla Was, mam na myli prawdziwych filozofw. Listy wic wiadcz, e Julian pragn mie wok siebie ludzi mdrych, kulturalnych, przyjaznych. Dowodz rwnie, jak mocno zakorzenio si w nim umiowanie dawnych bogw. Kime bowiem jest w Zbawca, bg wszystkowiedzcy? Gdyby listy wpady w rce niepodane, wyraenia te nie wzbudziyby podejrze, rozumiano by je w sensie chrzecijaskim. W rzeczywistoci odnosiy si do bstwa, ktremu Julian oddawa potajemnie cze ju od lat. Byo nim Soce - Helios, i jego uosobienie - bg Mitra. Ale nie wszystkich miych sobie ludzi mg Julian utrzyma u swego boku. Skutkiem intryg prefekta Florencjusza i z rozkazu cesarza musia rozsta si z Sekundusem Salucjuszem, jednym z najbliszym, najbardziej oddanych doradcw. Wprawdzie Salucjusz, majcy ju chyba lat 60, zosta przysany przez Konstancjusza po to, by nadzorowa Juliana i o wszystkim donosi, wnet jednak sta si prawdziwym przyjacielem. czyo ich bowiem umiowanie literatury i filozofii, wola osaniania ludnoci ubogiej przed naduyciami monych i urzdnikw, a wreszcie przywizanie do dawnych bogw. egna Salucjusza Julian sowami: Odczuwam z tego powodu bl rwnie gboki, jak wtedy, kiedy musiaem rozsta si ze swym pierwszym opiekunem. Nachodzi mnie istna ciba wspomnie. Dziaalimy z Tob zgodnie, obcujc ze sob szczerze, rozmawiajc otwarcie i uczciwie. Uczestniczylimy jako przyjaciele w kadej sprawie piknej, jednakowa za bya nasza niech i rwnie nieugita postawa wobec ludzi podych. A oto sowa kocowe: Za Twoj spraw czuj si bliski Galom, podczas gdy Ty bdc mieszkacem Galii zaliczasz si do najwybitniejszych Hellenw, tyle masz zalet. Zdobi Ci zwaszcza umiejtnoci krasomwcze, lecz nie brak Ci take wiedzy filozoficznej, w ktrej tylko

Hellenowie maj rzeczywiste osignicia. Poszukuj bowiem istoty prawdy na drodze rozumowania i nie pozwalaj, abymy ufali niewiarygodnym mitom i dziwacznym cudownociom, jak to zwykli czyni barbarzycy. Nie wiemy, kiedy dokadnie Sekundus Salucjusz musia opuci otoczenie Juliana. W kadym razie na pewno nie byo go w Lutecji zim 359/360, gdy Julian stan wobec koniecznoci powzicia chyba najdramatyczniejszej decyzji w swoim dotychczasowym yciu. Oto bowiem dotar w tym czasie do Juliana trybun Decencjusz i przedstawi rozkazy cesarza Konstancjusza: naley bezzwocznie wydzieli z armii Renu silny korpus, ktry wiosn odmaszeruje na poudniowy wschd, aby wzi udzia w walkach z Persami. Odbierano Julianowi dwie trzecie onierzy, i to najlepszych, zostawiajc do obrony Galii oddziay mniej bitne. Z punktu widzenia imperium jako caoci decyzja bya poniekd zrozumiaa, grona bowiem wojna z Persami wymagaa si potnych, sytuacja za nad Renem wydawaa si opanowana dziki ostatnim sukcesom. Byo wszake do przewidzenia, e na wie o odejciu tylu formacji Germanie znowu przekrocz granice, a nie bdzie kto mia ich odpiera. Mimo to cezar Zachodu zastosowa si do woli wadcy. By w Lutecji sam, jego bowiem prefekt pretorium, Florencjusz, nadzorowa dostawy ywnoci w dolinie Rodanu, naczelnik za jazdy, Lupicyn, uda si do Brytanii. A tymczasem naleao si obawia, e wyprawienie z Galii na dalekie rubiee wschodnie tylu onierzy spowoduje zaburzenia, odrywano bowiem tysice ludzi od ich bliszej ojczyzny i rodzin. I rzeczywicie, w wielu obozach ukazay si ulotki goszce: Pdzi si nas na krace ziemi niby zbrodniarzy, a nasze rodziny znowu bd suyy Alamanom! Aby umierzy te niepokoje Julian pozwoli onatym na zabranie ich kobiet i dzieci wozami zwykej poczty pastwowej. Wbrew jego radom penomocnicy Konstancjusza postanowili oddziay odchodzce znad Renu skoncentrowa w Lutecji. W lutym 360 roku nadcigny tam wojska z rnych obozw, i to w jednym dniu. Julian przywita je przemwieniem, ktre przyjto guchym milczeniem. Rwnie przyjcie wydane dla oficerw w paacu upyno w ponurej atmosferze. Pnym wieczorem tum onierzy niespodziewanie otoczy paac gromko obwoujc Juliana augustem. On sam tak opisywa pniej to wydarzenie: Wanie odpoczywaem w prywatnych pokojach - moja ona jeszcze ya - na pitrze w przybudwce gwnego gmachu; byo tam okno w murze i stamtd modliem si do Zeusa, on za poleci mi, abym nie sprzeciwia si woli wojska. Mimo to nie ustpiem atwo. Opieraem si, jak dugo mogem, nie przyjmujc ani tytuu, ani diademu. Nie byem wszake w stanie sam jeden opanowa tumu, bogowie za jeszcze pobudzali onierzy i agodnie nakaniali mj umys. Stao si wic tak, e gdzie okoo godziny trzeciej woyem diadem - nie wiem, kto mi go poda - i udaem si do paacu jczc, bogowie to wiedz, w cichoci serca. Znacznie obszerniejsza relacja Ammiana uzupenia t scen wieloma szczegami. Opowiada wic historyk, e gdy Julian ustpi wobec nalega onierzy, najpierw posadzono go na tarczy piechura i podniesiono w gr. dano, by woy diadem na gow, on za odrzek, e nigdy nie posiada

niczego takiego. Zaczto si domaga, by wzi naszyjnik ony, ale on sprzeciwi si twierdzc, e nie wypada uy niczego z kobiecego stroju, za bowiem byaby to wrba. Szukano wic ozdobnego acucha, jaki nakada si koniom podczas parady, lecz on i ten pomys odrzuci jako niegodny. Wreszcie pewien oficer zdj naszyjnik, zwany torques, ktry nosi jako chory, i miao woy go na gow Juliana. Mamy tu po raz pierwszy powiadczony rdowo ceremonia pniej stale stosowany podczas rzymskich i bizantyjskich koronacji, a mianowicie uwieczenie wadcy diademem, prawzorem pniejszej korony, oraz podnoszenie go na onierskiej tarczy obyczajem germaskim. Jest to te pierwszy znany nam i dobrze powiadczony akt historyczny wielkiej wagi, jaki dokona si w Lutecji, czyli w Paryu. Miasto nad Sekwan wkracza w dzieje razem z Julianem.

W OBLICZU WOJNY DOMOWEJ

Przy dobrej woli Konstancjusz mgby potraktowa w fakt wyrozumiale i uzna nadany Julianowi tytu augusta. On jednak, podejrzliwy i dumny, nie chcia dzieli si godnoci. Wci traktowa Juliana jako studencin i niedorajd, z ktrego usug korzysta si tylko chwilowo. Nie traci te nadziei, e doczeka si syna, by bowiem mczyzn w sile wieku, Euzebia za mod kobiet. Na nic zda si list, w ktrym nowy august wzywa do pokoju i zgody, przedstawiajc szeroko, w jaki sposb zosta zmuszony do przyjcia tytuu, i zapewniajc o swej lojalnoci. Pisa wic: Bd przysya Ci odpowiedni liczb onierzy spord osadnikw obcego pochodzenia barbarzycw urodzonych za Renem albo te tych, ktrzy si poddali. Ostrzega natomiast, e mieszkacy Galii, udrczeni straszliwymi klskami, nie s w stanie wyprawia swoich ludzi do krajw obcych i dalekich. Stawia pewne warunki: agodno Twoja wyznaczy nam prefektw pretorium, ale namiestnikw prowincji oraz onierzy mojej stray przybocznej ja sam wybior. Na ten publiczny list Konstancjusz nie odpowiedzia, posw przetrzyma i wreszcie odprawi ich z niczym. Z kolei jego dostojnik wysany do Galii z daniem, by Julian ustpi, take niczego nie dokaza. Skoro wic rokowania z Konstancjuszem utkny na martwym punkcie, Julian wyruszy wiosn 360 roku za Ren przeciw Frankom. Po zwyciskiej kompanii powrci jesieni do Wienny nad Rodanem, a wic do miasta, do ktrego przyby przed piciu laty jako niedawno mianowany cezar, rzucony na pastw Germanom zalewajcym Gali. Obecnie przybywa jako zwyciski wdz, zbawca wielu krain, august. W Wiennie 6 listopada uroczycie obchodzi pit rocznic nadania mu godnoci cezara, poczon oczywicie z igrzyskami dla ludu. Wwczas to podobno po raz pierwszy wystpi oficjalnie i publicznie jako august we wspaniaym diademie na gowie. W tym to czasie zmara jego ona, Helena. Z caego potomstwa Konstantyna Wielkiego - w 337 roku liczyo ono trzech synw i dwie crki

- pozosta jedynie Konstancjusz, z caego za rodu, tak wielkiego przed dwudziestu kilku laty, tylko tene oraz Julian. W cigu niecaego wierwiecza wyniszczyy rodzin mordy polityczne i wojny bratobjcze; tylko Helena i Konstantyna zmary mierci naturaln, cho przedwczesn. Czy na rodzie ciyo przeklestwo? Poganie zapewne tak utrzymywali twierdzc, e to zemsta bogw ciga potomnych i krewnych wadcy, ktry zerwa z wiar ojcw. Zwoki Heleny przewieziono do Rzymu i pochowano w mauzoleum Konstantyny (Konstancji) przy via Nomentana w cikim, porfirowym sarkofagu, podobnym do tego, ktre kry prochy jej siostry. I mauzoleum, zbudowane w ksztacie rotundy, i sarkofagi zachoway si do dzi. Chyba kilka miesicy wczeniej zmara Euzebia, ona Konstancjusza, ktra uczynia wiele dobrego dla Juliana, wstawiajc si za nim przed laty w chwilach niebezpieczestwa. Jej mier bya ciosem dla sprawy pokoju w imperium, dopki bowiem ya, istniaa nadzieja, e zdoa wpyn na ma i powstrzyma konflikt zbrojny. 6 stycznia 361 roku Julian uda si w Wiennie do kocioa i przykadnie uczestniczy w naboestwie dla uczczenia wita Epifanii, czyli Objawienia Paskiego. Wtedy obchodzono je jako pamitk chrztu Chrystusa, co przetrwao w chrzecijastwie wschodnim; w tym te dniu zwykle udzielano katechumenom sakramentu chrztu. Na Zachodzie natomiast 6 stycznia sta si pniej witem hodu Trzech Krli, czyli - jak to ujmowano - objawienia si Pana poganom. Julian manifestowa publicznie sw chrzecijasko, aby przeciwdziaa pogoskom, e odstpi od wiary. Wyznawcy bowiem Chrystusa byli wwczas tak liczni i tak dobrze zorganizowani, e trzeba byo zabiega przynajmniej o ich neutralno w obliczu zagraajcego konfliktu. Konstancjusz tymczasem zbroi si na wielk skal wszdzie, gdzie sigaa jego wadza; zbiera siy do walki zarwno z Persami, jak i z rebeliantem. Zacigano tysice rekrutw, zwikszano liczb oddziaw jazdy, wyznaczano stanom i rzemielnikom w kadej miejscowoci, ile maj dostarczy odziey, broni, machin, ywnoci, zwierzt pocigowych i oczywicie nakadano nowe podatki. Cesarz od danin i robocizn uwolni tylko kapanw chrzecijaskich, mawia bowiem: to religia podtrzymuje nasze pastwo, a nie urzdy, praca fizyczna, wysiek. Rozwija te Konstancjusz szerok akcj dyplomatyczn, wyprawiajc posw do wschodnich pastewek pogranicznych, aby odcign je od wspdziaania z Persami. Usiowa te upi czujno Juliana - przeciw ktremu si zbroi! - wysyajc do listy nakaniajce do zgody; zawsze jednak tytuowa go cezarem. Wykryto te, e Konstancjusz zachca Germanw do przekraczania Renu, aby w ten sposb zwiza Juliana i uniemoliwi mu mn akcj. Poniewa ksi Alamanw, Wadomar, zdawa si prowadzi gr podwjn, Julian poleci pojma go podstpem i wywie do Hiszpanii, a sam przeprawi si przez grny Ren i spustoszy tamtejsze ziemie. Uczyni to, aby zapewni sobie spokj na tyach podczas decydujcej rozprawy z Konstancjuszem, ktra zbliaa si nieuchronnie.

Julian dobrze zdawa sobie spraw, e cesarz ma nad nim przewag militarn, moraln, polityczn. Legiony znad Renu nie mogyby sprosta zespolonym siom reszty imperium. Opinia publiczna potpiaa samozwaca, wierzya za dobrej gwiedzie Konstancjusza, zawsze mu wiernej w wojnach wewntrznych. Gdyby Julian pozosta w Galii i ograniczy si tylko do defensywy, musiaby przegra, cesarz bowiem nadcignby na czele armii, Germanie za atakowaliby zza Renu - i powtrzyaby si historia upadku Magnencjusza. Jedyn wic szans ratunku dawao wszczcie dziaa zaczepnych. Ale wojska Juliana day mu godno augusta wanie dlatego, e nie chciay opuszcza ojczyzny! Czy wic obecnie pjd na obce ziemie, ryzykujc wszystko w walce ze znacznie potniejszym przeciwnikiem? Urabiano nastroje onierzy rnymi sposobami. Zaufani ludzie przedstawiali groz obecnej sytuacji, tumaczyli konieczno zaskoczenia wroga, obiecywali ogromne nagrody po zwycistwie. Potem sam Julian wygosi mow, w ktrej przypomnia swoje dotychczasowe sukcesy w walkach z Germanami i to, e godno augusta przyj wbrew woli. Powiedzia wreszcie, e obecna sytuacja nakazuje uprzedzi zamiary przeciwnika przez opanowanie Italii oraz Ilirii. Wojsko odpowiedziao potnym okrzykiem zgody i omotem tarcz. Nastpnie chrem odmwio sowa przysigi, w ktrej lubowano wierno wodzowi w obliczu kadego niebezpieczestwa. onierze wzywali sami przeciw sobie wszelkie moce za, gdyby tego nie dotrzymali; wymawiajc wic te sowa przykadali ostrza mieczw do swych karkw. Rozkaz wymarszu pad na pocztku lata 361 roku, w czerwcu lub lipcu. By to marsz szybki i obfitujcy w wiele miaych akcji. Przyjaciel Juliana retor Libaniusz tak opisywa pniej jego pochd: Pdzi niby wezbrany potok znoszcy wszystko co na drodze. Niespodziewanie obsadza mosty. Stawa przed nieprzyjacielem jeszcze picym. Sprawia, e wrg patrzy w inn stron, gdy on obchodzi go od tyu. Wydawao si, e postpi wanie tak, lecz w rzeczywistoci czyni co odmiennego. Armi podzielono na dwa korpusy. Jeden przekroczy Alpy i szed dolin Padu, drugi maszerowa znad grnego Renu podnami Czarnego Lasu ku grnemu Dunajowi; tym drugim dowodzi naczelnik jazdy Newitta, a poprzedza go sam Julian na czele trzech tysicy wybranych onierzy. Gdy zstpiono do doliny Dunaju, szczliwym trafem zajto sporo odzi w miejscu, gdzie rzeka stawaa si spawna. Julian bez wahania umieci w nich swj oddzia i popyn z prdem. Mija bez walki miasta i posterunki graniczne wierne Konstancjuszowi - mia je opanowa idcy ldem gwny korpus - pragn bowiem jak najszybciej dotrze moliwie daleko, nim nieprzyjaciel zorganizuje obron. Armi Dunaju dowodzi wwczas naczelnik jazdy Lucylian, posuszny Konstancjuszowi, a majcy gwn kwater w Sirmium nad Saw. Tam zaskoczy go wyprawiony przez Juliana oddzia komandosw, jak powiedzielibymy dzisiaj. Lucylian spa, gdy zbudzi go krzyk i szczk broni, a obcy onierze poprowadzili go niby jeca przed Juliana, wobec ktrego musia dokona aktu adoracji. Za dnia ruszono na samo Sirmium,

cho pomys, by porywa si na potny obz wojskowy z trzema tylko tysicami ludzi, musia wydawa si szalestwem. Julian jednak wierzy w sw szczliw gwiazd i pokada nadziej w samej nagoci przybycia; by przekonany, e tamci zrezygnuj z myli o walce. Tak te si stao: gdy pod wieczr zblia si ku przedmieciom Sirmium, napotka tum witajcy go kwiatami, a wnet te stawia si zaoga. By to sukces ogromny. adne miasto naddunajskie i adna formacja wojskowa nie mogy ju prbowa oporu. Lecz Julian tylko dzie tu odpoczywa. O wicie dnia nastpnego ruszy dalej na wschd, aby zaj Naissus (Nisz) i Serdyk (Sofi). Obsadzi swymi oddziaami przejcia grskie midzy Serdyk a Filipopolem. Majc opanowane przecze mg patrze w przyszo spokojnie, nikt bowiem nie mg zaatakowa go niespodziewanie od wschodu. Swoj gwn kwater ustanowi w Naissus. Rozwin gorczkow dziaalno administracyjn, ale rwnie pisarsk, pragnc pozyska ludno krain nowo zdobytych. Jego wic kancelaria rozsyaa listy do miast i do znaczniejszych osb, w ktrych wyjaniano powody i okolicznoci wszczcia dziaa, ca odpowiedzialnoci za to obarczajc Konstancjusza. Oskarano go o pogardliwie odrzucenie wszelkich propozycji pojednania i zarzucano mu rwnie udzia w zbrodni 337 roku, kiedy to od mieczy onierskich zgino wielu czonkw rodu Konstantyna Wielkiego. Owe listy spotykay si z rnym, najczciej jednak powcigliwym przyjciem, na og bowiem liczono si z ostatecznym zwycistwem Konstancjusza. W kadym razie taka bya postawa senatu rzymskiego. Mimo to Julian energicznie zadba o dostawy zboa do stolicy, ktrej grozi gd, poniewa flota z pszenic egipsk zostaa przez administracj Konstancjusza skierowana do Konstantynopola. W Naissus pn jesieni 361 roku Julian omieli si wreszcie odsoni swe przekonania religijne. Pisa o tym tak do jednego z przyjaci: Bogom cze oddajemy jawnie, a wikszo naszych onierzy jest pobona. Ofiary skadamy publicznie. Dzikujc bogom zoylimy liczne hekatomby, oni za przykazuj, abymy ze wszystkich si przestrzegali czystoci. Mwi te, e wspaniaomylnie wynagrodz nasze trudy, jeli tylko nie popadniemy w gnuno. Julian bowiem pilnie zbiera i odpowiednio tumaczy - na uytek wasny, swoich ludzi i propagandy politycznej - wszelkie znaki rzekomo wieszcze. Rzecz niemal symboliczna, e prawdziwe oblicze swej wiary objawi w rodzinnym miecie Konstantyna Wielkiego, ktry uczyni faktycznie chrzecijastwo religi panujc. I nic te dziwnego, e wanie tutaj i wtedy Julian publicznie zaatakowa owego cesarza, zmarego przed prawie wierwieczem, swego stryja, nazywajc go burzycielem porzdku, gwacicielem ustaw i tradycji. Lecz Julian by zbyt trzewym politykiem, aby w danej sytuacji powica nadmiern uwag kwestiom religii. Kady dzie wysuwa nowe zadania, on za rozwizywa je szybko i umiejtnie. Najpierw zaj si obsadzaniem kluczowych stanowisk w zajtych krajach ludmi godnymi zaufania.

Wrd nowo mianowanych znalaz si te Aureliusz Wiktor. Pochodzi z ubogiej wioski w pnocnej Afryce i wasnym wysikiem wspi si wysoko po szczeblach kariery urzdniczej. Julian zetkn si z nim w Sirmium i wkrtce uczyni go namiestnikiem Panonii Dolnej, krainy midzy Saw a Draw. Dwadziecia lat pniej Wiktor zosta prefektem Rzymu. Wtedy pozna go Ammian Marcellinus i wystawi mu pochlebn opini: M godny naladowania ze wzgldu na sw prawo. Zachowao si jego niewielkie, lecz cenne dzieko o historii Rzymu od czasw Augusta do Konstancjusza, ujte jako rodzaj pocztu cesarzy. Powoujc go na stanowisko namiestnika Julian da wszystkim do zrozumienia, e bdzie popiera ludzi wyksztaconych, rzetelnych, wiernych religii ojcw - bez wzgldu na ich pochodzenie. Jest te interesujce to, e nawet wtedy, w obliczu wojny, Julian wprowadza ulgi podatkowe dla ludnoci, w sporach za pomidzy gminami miejskimi a monowadcami w sprawach wiadcze stawa po stronie miast, dc do sprawiedliwego rozoenia obowizkw. Tak polityk - jak wiadomo - prowadzi ju w Galii. Tymczasem nadszed meldunek bardzo niepomylny. Oto zaoga Sirmium, ktra niedawno poddaa si i zostaa wyprawiona do Galii, zbuntowaa si, obsadzia Akwilej, przesza znowu na stron Konstancjusza! Grozio to utrat Italii oraz przerwaniem pocze z Gali. Julian wysa wojska pod Akwilej, ale szturmy na miasto, niedostpne z powodu otaczajcych rozlewisk, byy daremne. Wydawao si, e trzeba bdzie opuci krainy zdobyte tak miaym pochodem i powrci niesawnie nad Ren i Rodan, aby broni si za Alpami. Byy to dni cikie, denerwujce. I wtedy nagle przysza wiadomo, ktrej nikt nie mg si spodziewa, a ktra z godziny na godzin zmienia sytuacj nie tylko Juliana, lecz take caego pastwa: cesarz Konstancjusz zmar mierci naturaln w Cylicji w dniu 3 listopada!

POWRT DO MIASTA RODZINNEGO

Pisz ten list do Ciebie w pocztkach trzeciej godziny nocy, a nie mam nawet sekretarza, bo wszyscy s zajci. yjemy! Bogowie uwolnili nas od koniecznoci cierpienia lub dokonania czego, co nie daoby si ju naprawi. Helios wiadkiem - a najbardziej z bstw wszystkich prosiem go o pomoc - i krl Zeus, e nigdy nie modliem si o to, by Konstancjusz zgin, lecz tylko o to, by do tego nie doszo. Dlaczego wic wyprawiem si przeciw niemu? Ot nakazali mi to wyranie sami bogowie, przyrzekajc ocalenie, jeli oka posuszestwo. Gdybym natomiast pozosta bezczynny, grozioby co, co oby nigdy si nie stao. Zreszt skoro Konstancjusz ogosi mnie wrogiem, chciaem go nastraszy i doprowadzi do zgody. Tak pisa Julian ze swej kwatery w Naissus do jednego z krewnych w listopadzie 361 roku, gdy przysza wie o nagej chorobie i mierci Konstancjusza. Radosny wyraz wielkiej ulgi - yjemy! - powtarza si w licie adresowanym do Euteriosa: yjemy, ocaleni przez bogw. Z im

ofiary, i to w podzice nie za jednego czowieka, lecz za wsplnot wszystkich Hellenw! Tak wic Julian wyzwolony od koszmaru bratobjczej wojny widzia w tym dowd bezporedniej opieki bogw i spenienie jakiej przepowiedni. Wiadomo bya tak pomylna i nieoczekiwana, e w jego otoczeniu z pocztku nie chciano uzna jej za prawdziw i podejrzewano podstp wrogw. Mimo wszystko Julian jednak gboko odczu mier najbliszego krewnego. Dwr przywdzia aob. Libaniusz pisze swym retorycznym stylem: Wszystkie paace cesarskie stany przed nim otworem, lecz on paka okryty aob. Zwizki krwi byy dla najwaniejsze. Pierwsze jego pytanie zatem dotyczyo zmarego; chcia wiedzie, gdzie s zwoki i czy oddaje si im cze nalen. Nie pozwala publicznie atakowa pamici Konstancjusza. Czowiek ten by moim przyjacielem i krewnym. Kiedy za zamiast przyjani wybra nienawi, bogowie rozstrzygnli konflikt. Szed na czele swych onierzy - a walczyli oni pod jego rozkazami ju pi penych lat - w triumfalnym pochodzie przez Tracj do Konstantynopola. Przed murami miasta witaa go caa ludno, nawet kobiety i dzieci, z niekaman radoci. Przyjmowano przecie ziomka wracajcego w chwale do miejsca, w ktrym urodzi si, spdzi dziecistwo i cz modoci. Tu mia przyjaci i znajomych, tu znajdoway si groby jego rodzicw. Konstantynopol by dumny, e po raz pierwszy w dziejach kto std si wywodzcy zasiada na tronie. Julian wkroczy w bramy rodzinnego grodu 11 grudnia 361 roku. W kilka dni pniej przyj w porcie zwoki Konstancjusza. By skupiony i smutny, paka. Obj rkami trumn i towarzyszy jej w drodze do kocioa w. Apostow. Pogrzeb by oczywicie chrzecijaski, ceremonie trway ca noc, wrd litanijnych pieni. Za zgod Juliana senat zaliczy zmarego w poczet cesarzy ubstwionych, lecz akt ten mia wwczas czysto formalny charakter uznania zasug zmarego. By to wic pikny gest nowego wadcy, ktrym jakby oznajmia, e poprzednik dobrze si zapisa w historii imperium. Ale jednoczenie Julian ze zwyk energi przystpi do realizacji programu, ktry oznacza cakowite zerwanie z duchem tamtych rzdw. Zaczo si od rozprawy z ludmi z otoczenia Konstancjusza. Byo to koniecznoci polityczn, a nie aktem pomsty. Chodzio o usunicie ludzi zdecydowanie wrogich oraz o danie satysfakcji opinii publicznej, gono dajcej, by ukara winnych naduy i zbrodni. W skad specjalnego trybunau weszo czterech najbardziej zaufanych ludzi Juliana, ale te dwaj wani dostojnicy z otoczenia zmarego cesarza. Sesje owego trybunau odbyway si w Chalcedonie, po drugiej stronie Bosforu, Julian bowiem chcia pokaza, e nie wywiera adnego wpywu na decyzje sdziw. Wyroki zapaday surowe: konfiskaty majtku, wygnania, mierci. A najbardziej sroyli si wanie owi dwaj byli wsppracownicy Konstancjusza. Jednoczenie konstytuowa si nowy rzd imperium. Cesarz obsadza swymi ludmi stanowiska na dworze i namiestnictwa prowincji. Pragn skupi przy sobie pogask elit kulturaln, aby przy jej pomocy tchn

nowe ycie w sklerotyczny, skorumpowany aparat administracyjny. Ceni wyksztacenie, umiowanie dawnej kultury helleskiej, ale te energi, odwag cywiln, sprawno. O duchu, ktry oywia w zesp, sam tak mwi: Wspyjemy bez dworskiej hipokryzji, co to sprawia, e chwalcy nienawidz chwalonych bardziej ni swych najgorszych wrogw. My natomiast zachowujemy naleyt wobec siebie swobod, a nawet badajc si wzajem, kiedy potrzeba, i przyganiajc sobie, kochamy si nie mniej ni najlepsi przyjaciele. Wanie dlatego moemy wypoczywajc pracowa, pracujc nie mczy si daremnie, zasypia za bez lku. Przeprowadzi te Julian bezwzgldn czystk na swym dworze. Usun rzesze darmozjadw z ich intratnych, a prniaczych stanowisk, ktre wyzyskiwali dla zbijania pienidzy nie cofajc si przed najjaskrawszymi naduyciami. Kucharzy byo z tysic, balwierzy nie mniej, a podczaszych jeszcze wicej. Usugujcych przy stole cae roje, eunuchw niby much wiosn u pasterzy. (...) Razem z nimi wyrzuca te licznych sekretarzy. Ci wykonywali zawd w istocie niewolniczy, uwaali jednak, e maj im podlega nawet namiestnicy prowincji. Rozcigali sw nienasycon podliwo a po krace ziemi, wypraszajc u cesarza wszystko, czego tylko zapragnli. Ofiar grabiey paday stare miasta, a dziea sztuki, ktre zwycisko przetrzymyway wieki, obecnie przewoono morzem, aby zdobiy domy parweniuszy, czynic je wspanialszymi od paacw cesarskich. Podobno bezporedni przyczyn wielkiej reformy sub paacowych stao si drobne, zabawne wydarzenie. Gdy Julian wezwa balwierza - a wanie wtedy zacz zapuszcza brod - do komnaty wkroczy wspaniale odziany dostojnik otoczony rojem pomocnikw. Cesarz sdzi, e zasza pomyka, rzek wic: Prosiem o balwierza, a nie o szefa rachunkowoci. A kiedy si wyjanio, e to wanie balwierz, j go wypytywa, ile zarabia. Ten odpowiedzia z dum: Kadego dnia otrzymuj dwadziecia porcji ywnoci i tyle paszy dla zwierzt, a prcz tego mam jeszcze du pensj roczn i przyzwoite dodatki. Z radoci i ulg powitaa ludno zniesienie potnej instytucji agentes in rebus, czyli dziaajcych w sprawach - rnych sprawach. Mieli szerokie, a niezbyt okrelone pole dziaania: przekazywali tajne rozkazy cesarskie, nadzorowali funkcjonowanie poczty, niekiedy cigali nalenoci skarbowe, prowadzili inwigilacj i kontrol. Dawao to oczywicie moliwo dokonywania przernych naduy. Nikt nie by poza zasigiem ich strza. Kto nie popeni niczego zego, lecz si nie okupi, gin oskarony faszywie, otr natomiast wychodzi cao, jeli tylko zapaci. Najwicej zarabiali na wykrywaniu rzekomych zbrodni przeciw panujcemu. Podsuwali te urodziwych modziecw obyczajnym mczyznom i straszyli, e okryj ich niesaw. O uprawianie magii oskarali ludzi stojcych od tego jak najdalej. To sowa Libaniusza. Te pocignicia spotykay si z aprobat powszechn, wszyscy bowiem mieli do aroganckich eunuchw, wystrojonych balwierzy, paacowych trutni, wszechwadnych sekretarzy i agentw. Ale jednoczenie cesarz rozwija dziaalno, ktra musiaa wywoywa reakcje rne, gwatowne, przeciwstawne. Jedni witali to jak utsknion wiosn po cikiej i ponurej

zimie, inni natomiast pitnowali z oburzeniem jako poczynania szaleca. Od schyku 361 roku zaczy ukazywa si edykty w sprawie nowej polityki religijnej. Nie zachoway si wprawdzie ich pene teksty, lecz gwne postanowienia znamy dobrze dziki licznym wzmiankom w rdach wspczesnych. Nakazano wic otwarcie zamknitych wity pogaskich; wznowienie tradycyjnych kultw i obchodw; zwrot budynkw, przedmiotw oraz posiadoci nalecych do wity, a zagarnitych przez gminy chrzecijaskie lub osoby prywatne; restauracj przybytkw, otarzy i posgw na koszt tych, ktrzy je zniszczyli. Podstawowym zaoeniem nowej polityki religijnej bya tolerancja. Wszystkie kulty i wierzenia, zarwno pogaskie, jak i chrzecijaskie, s rwnouprawnione, poganom naley przywrci prawa i majtki utracone, zasada za tolerancji ma te obowizywa w onie Kocioa, a wic w stosunku do wszystkich gmin heretyckich i schizmatyckich. Szczerze goszc, e winno si wzajem szanowa swoje i cudze wierzenia, Julian by oczywicie przy tym gboko przekonany, e jeli da si rnym religiom rwne szanse, sprawa bogw zwyciy. Lecz zamierzenia wadcy wybiegay daleko ponad poziom i moliwoci epoki, ktra zupenie nie dojrzaa do rozumienia, a c dopiero do praktykowania szczytnych hase tolerancji. A czy ludzie wieku XX s pod tym wzgldem lepsi od swych przodkw z IV wieku? W kadym razie edykty Juliana nawoujce do wyrozumiaoci i swobodnego kultywowania rnych przekona religijnych w istocie doprowadziy do wzrostu zacietrzewienia. Pokazuje to, cho w sposb nieco przejaskrawiony, a na pewno stronniczy, relacja staroytnego historyka chrzecijaskiego, Teodoreta z Cyru. Gdy Julian odsoni sw bezbono, w miastach rozgorzaa walka stronnictw. Ci, co suyli bawochwalstwu, nabrali miaoci. Otwierali przybytki, odprawiali nieczyste i godne zapomnienia misteria, rozpalali ogie na otarzach, kalali ziemi krwi zwierzt, powietrze za dymem i odorem ofiar. Szalejc pod wpywem demonw biegali niby wciekli i optani po ulicach szydzc i drwic z chrzecijan, nie pomijajc adnego rodzaju bazestwa i wyzwisk. Ludzie poboni nie mogc znie takich blunierstw take nie szczdzili zarzutw i obnaali bd tamtych. Rozgniewani tym bezbonicy, omieleni swobod dan im przez wadc, zadawali ciosy dotkliwe. A przeklty cesarz, ktry winien troszczy si o pokj wrd poddanych, wanie podburza odamy ludu przeciw sobie. Przypatrywa si obojtnie, kiedy bezczelni omielali si atakowa pokj miujcych, urzdy za cywilne i wojskowe powierza osobom najokrutniejszym i najbezboniejszym. Ci wprawdzie jawnie nie zmuszali chrzecijan do skadania ofiar, poniali ich wszake na wszelki sposb. Naley jednak powiedzie, e Julian tolerowa chrzecijan nawet w swym najbliszym otoczeniu. Wyda rwnie edykt zezwalajcy powrci z wygnania wszystkim chrzecijanom, ktrych Konstancjusz II ukara z powodu kocielnych sporw doktrynalnych i personalnych. Julian uwaa bowiem, e tolerancja winna obowizywa take w onie Kocioa. W rzeczywistoci musiao to prowadzi do gwatownych walk midzy samymi chrzecijanami, gdy w wielu wypadkach wygnani biskupi

dopominali si o dawne, przez innych ju obsadzone urzdy, a na przykad kapani donatyci o budynki i sprzty liturgiczne, zagarnite przez katolikw. Moe cesarz czyni to rozmylnie, aby skci chrzecijan i obnay ich wewntrzne zatargi? Do tragicznych zaj doszo w Aleksandrii. Tamtejszy biskup Georgios, osadzony przez Konstancjusza, a znienawidzony zarwno przez pogan, jak i wikszo chrzecijan, zosta bestialsko zabity 24 grudnia 361 roku, rozeszy si bowiem pogoski, e zamierza zburzy jedn z najczcigodniejszych wity. Julian natychmiast wystosowa do aleksandryjczykw ostr odezw. Woa, e zbrodni sw dowiedli braku szacunku dla zaoyciela miasta, Aleksandra Wielkiego, dla boga Sarapisa, dla wsplnego wszystkim poczucia czowieczestwa. Owszem, Georgios dopuci si przewin straszliwych: judzi Konstancjusza, spowodowa wprowadzenie wojska do miasta, obrabowywa witynie z posgw i darw wotywnych, rozruchy ludu tumi si. Jednake mordujc go mieszkacy skalali swe miasto, naleao bowiem odda tego czowieka w rce sdziw. Istniej prawa, ktrym kady winien jest szacunek. Ostatecznie cesarz poprzesta tylko na tej przestrodze, nie sposb bowiem byo znale prawdziwych sprawcw. Powoa si te na pami swego dziadka Juliana, ktry przed laty sprawowa namiestnictwo Egiptu. Podczas rozruchw spldrowano dom biskupa i rozgrabiono jego bibliotek. Cesarz poleci wszcz poszukiwania skradzionych ksig. Pisa: Jedni kochaj konie, inni ptaki, jeszcze inni przerne zwierzta. Ja natomiast od dziecka namitnie pragnem posiada ksiki. Byoby wic rzecz dziwn, gdybym przypatrywa si obojtnie, jak przywaszczaj je ludzie, ktrym zoto nie wystarcza do zaspokojenia dzy bogactw. Oka mi wic t szczegln ask i odnajd dla mnie wszystkie ksiki Georgiosa! mier biskupa Aleksandrii sprawia, e mg tam wreszcie powrci i obj bez adnych przeszkd swoj dawn stolic Atanazjusz, wygnany przez Konstancjusza i ukrywajcy si ju od lat piciu. Triumfalny wjazd odby si 21 lutego 362 roku. Wspomniany wyej edykt Juliana stanowi podstaw legaln. Cho wygnaniec nazywa poprzednio Georgiosa huraganem niesprawiedliwoci, gnbicielem wiary prawdziwej, wysannikiem zego ducha, nie mg oczywicie pochwala mordu, napomnia wic agodnie lud, e winien by si miarkowa ze wzgldu na wasn godno. Ksiki Georgiosa, o ktre cesarz tak si dopomina, zapewne zostay przekazane bibliotece zakadanej w Konstantynopolu. Julian bowiem obsypywa rodzinne miasto wszelkimi askami, gdy kocha je, co sam przyznawa, jak matk. I cho przebywa nad Bosforem zaledwie kilka miesicy, a panowa mia tylko ptora roku, uczyni niemao, by Konstantynopol upikni i rozbudowa. Otworzy duy port poudniowy, jeszcze w dziesitki lat pniej nazywany Julianowym. Wznis prowadzcy ku niemu kryty portyk, w innym za portyku urzdzi wspomnian bibliotek. Na jednym z placw ustawi obelisk przywieziony z Aleksandrii. Najwspanialszym wszake darem nowego wadcy dla Konstantynopola byo to, e podnis jego senat do tej samej rangi, jak dotychczas mia

tylko senat rzymski. Dopiero wic od tego momentu mona by mwi o dwch rwnoprawnych stolicach imperium - starej nad Tybrem i nowej nad Bosforem. W obu bowiem dziaay odtd te same instytucje reprezentujce obywateli pastwa oraz czcigodne tradycje przeszoci. Naley tu przypomnie, e nawet zaoyciel Konstantynopola, sam Konstantyn Wielki, uczyni go tylko miastem rezydencjalnym, a nie drug stolic. Julian wszake nie poprzesta na tym akcie prawnym. Okazywa rwnie na co dzie wielki szacunek wobec zgromadzenia senatorw. Regularnie bra udzia w posiedzeniach, i to sam przychodzi do kurii, podczas gdy wikszo jego poprzednikw po prostu wzywaa senatorw do paacu, gdzie ci kornie stojc w obliczu siedzcego pana oczywicie nie obradowali, lecz zgadzali si z wol wadcy. Julian natomiast zachca do zabierania gosu i przedstawiania pogldw w kadej kwestii. Senatorom obu miast, Rzymu i Konstantynopola, przyzna cesarz szczeglne przywileje. Uwizi mona byo czonka tego stanu dopiero po udowodnieniu mu popenienia przestpstwa i wykluczeniu z senatu, domy za i suby senatorw uwolniono od rnych przykrych wiadcze. Pomaga te Julian innym stanom, warstwom, zawodom. Zwolni od wielu ciarw lekarzy miejskich. Zagodzi system podatkowy: anulowa sporo patnoci zalegych i zrwna roszczenia skarbu pastwa z roszczeniami osb prywatnych. Zrezygnowa ze zota wiecowego, czyli daniny zwyczajowej, ktr miasta skaday wadcom niby dobrowolnie z rnych okazji, a zwaszcza w pocztkach panowania, gdy przyjeday delegacje z gratulacjami. Uregulowa system udzielania zezwole na korzystanie z usug poczty, poprzednio bowiem szafowano owymi zezwoleniami nader hojnie - z krzywd ludnoci wiejskiej, bo przecie to ona musiaa dostarcza wozw i zaprzgw. Tak wic w cigu zaledwie kilku miesicy swych rzdw Julian rezydujc w Konstantynopolu dokona bardzo wiele, gwnie w zakresie polityki wewntrznej. W granicach imperium nie istniao adne ognisko oporu, Akwileja bowiem, w ktrej od pnej jesieni 361 roku bronili si onierze wierni Konstancjuszowi, poddaa si w styczniu lub w lutym nastpnego roku. Przyszed wic czas, by pomyle o wrogach zewntrznych. Za dolnym Dunajem groni wydawali si Goci. W otoczeniu cesarza odzyway si gosy, by przekroczy rzek i rozprawi si z nimi raz na zawsze. Julian jednak uzna, e przeciwnik to niezbyt godny. Pragn natomiast pokona Persw, upokorzy krla krlw, pomci upadek Amidy i innych twierdz, ponie rzymskie ory daleko na wschd, jak uczyni to Trajan przed dwustu pidziesiciu laty. Aby wszake ten plan wcieli w ycie, naleao opuci Konstantynopol i ustanowi siedzib bliej teatru przyszych dziaa. Tote w maju 362 roku Julian poegna miasto rodzinne i przez kraje Azji Mniejszej zmierza powoli ku Syrii.

ANTIOCHIA
W drodze do Syrii najpierw odwiedzi Julian Nikomedi, wci lec w ruinie po straszliwym trzsieniu ziemi sprzed niespena trzech lat. Pamita to miasto z czasw dziecistwa i studiw, miasto bogate i ludne, w ktrym mia wielu znajomych i przyjaci. Nie wstydzi si ez idc w aobnym pochodzie ciekami wrd zwaw gruzu. Nie szczdzi te darw, aby pomc ludnoci i przyczyni si do odbudowy. Odby nastpnie pielgrzymk do wityni pradawnej bogini maoazjatyckiej w Pesynuncie; zwano j Wielk Matk Bogw lub Cybel, a bya pani podnoci i si przyrody, chronia od chorb i niebezpieczestw wojny. 22 marca, czyli na pocztku wiosny kalendarzowej, odbyway si tam uroczystoci, podczas ktrych opakiwano mier towarzysza bogini, Attysa, a w dwa dni pniej radonie witano dobr nowin o jego zmartwychwstaniu. Poniewa Attys uchodzi rwnie za uosobienie boga Soca, Julian darzy go szczeglnym naboestwem i jeszcze w Konstantynopolu napisa wanie w dniach wita marcowego traktat teologiczny ku czci obu bstw, ktry koczy modlitw: Dla mnie owocem czci ku Tobie niech bdzie prawda o moich pogldach na bogw, doskonao w subie boej, prawo i powodzenie we wszelkim dziaaniu, ktre podejmuj w sprawach pastwa i wojska, wreszcie za kres ycia w spokoju i z dobr nadziej, e droga do Was prowadzi. Na arcykapank bogini mianowa Kaliksen, ale stan rzeczy w Pesynuncie wcale go nie zachwyci, wyznawcw bowiem Cybeli spotka niewielu. Wkrtce po jego wyjedzie dwch modych chrzecijan sprofanowao przybytek. Stawiono ich przed Julianem, ktry jednego z nich, cho zachowywa si butnie, puci wolno, zapewne jako pomyleca, drugiego natomiast kaza tylko wychosta, co wtedy uchodzio za kar ojcowsk. W Ancyrze, dzisiejszej Ankarze, rozpatrywa sprawy sdowe. Jecha nastpnie przez ziemie Kapadocji, a wic krainy, gdzie jako chopiec przebywa przez kilka lat w majtku Macellum; ale tej miejscowoci nie odwiedzi, chyba wanie ze wzgldu na przykre wspomnienia. 17 czerwca 362 roku podpisa jedn z najwaniejszych ustaw, jakie ukazay si za jego panowania. Kierownicy studiw i nauczyciele winni przede wszystkim wyrnia si obyczajami, a take wymow. Poniewa nie mog osobicie zjawia si w kadym miecie, przeto rozkazuj, aby nikt, kto chce naucza, nie podejmowa tych obowizkw nagle i nieprzemylanie. Musi najpierw przej przez osd stanu i zasuy na uchwa rady miejskiej, przy zgodnej ocenie najlepszych jej czonkw. Uchwa naley przedstawi mi do rozpatrzenia. W praktyce oznaczao to, e kady nauczyciel musia uzyskiwa zatwierdzenie z kancelarii cesarskiej. Ta pikna i suszna troska o podniesienie poziomu szkolnictwa w imperium miaa jednak pewne intencje ukryte. Chodzio mianowicie ustawodawcy o to, aby ksztacili

modzie ludzie oddani ideaom dawnej kultury i wierni bogom. W kadym razie Julian jako pierwszy w dziejach imperium wprowadzi zasad podporzdkowania szkolnictwa wadzy pastwowej. Kontynuujc podr cesarz wkroczy w granice Cylicji. Tu spotka przyjaciela z lat studiw ateskich, Celsusa. Zaprosi go do powozu i tak odbywa ku podziwowi tumw dalsz drog wzdu wybrzey morza. Jecha za dokadnie tym szlakiem, ktrym przed wiekami maszerowaa armia Aleksandra Wielkiego. U granic Syrii oczekiwaa go delegacja mieszkacw Antiochii. By tam rwnie Libaniusz: Mao brakowao, a przejechaby obok nie rozpoznajc mnie, twarz bowiem mi si zmienia wskutek choroby i upywu czasu. Jednake wuj jego powiedzia mu, kim jestem. Zaraz wic piknie zatoczy koniem, uj moj praw rk i dugo jej nie puszcza artujc jak najmilej. I ja nie stroniem od artw. Tumy przyjmoway wadc radonie przed bramami miasta i na ulicach. Ale gdy orszak ju podchodzi do paacu, nagle rozlegy si z rnych stron przeraliwe jki. To kobiety opakiway mier Adonisa, towarzysza bogini Astarte, wanie bowiem przypado coroczne wito; za kilka dni miay si radowa z jego zmartwychwstania. W otoczeniu Juliana uznano w niespodziewany wybuch aosnych zawodze za zy omen, dla nas za wzmianka o zbienoci tych dwch wydarze stanowi cenn wskazwk chronologiczn, wskazuje bowiem, e Julian stan w Antiochii w dniu 16 lipca, poniewa wtedy czczono tam pami mierci Adonisa. Antiocheczycy i Julian byli sobie przychylni, wzajem liczc na pewne korzyci. Cesarz ufa, e w tym wielkim miecie helleskim szerokie poparcie bd miay jego plany oywienia dawnej wiary. Ju wczeniej umorzy cz zalegoci podatkowych gminy, mieszkacy za oczekiwali obecnie, e powstrzyma szalejc droyzn ywnoci. Konstancjusz bowiem zaopatrujc swe wojska gwnie z zasobw prowincji wschodnich oprni lokalne magazyny, ostatnie za zbiory wypady sabo skutkiem skpych opadw zim. Goszono jednak, jak zwykle w takich wypadkach, e kupcy i wielcy panowie maj pene spichlerze i czekaj na dalsz zwyk cen zboa. Gdy Julian ukaza si podczas wycigw rydwanw w swej loy, na caym hipodromie rozlegy si potne, skandowane okrzyki: Wszystkiego peno, wszystko drogie! Nastpnego dnia cesarz wezwa miejscowych notabli i usiowa ich przekona, e - to jego sowa - lepiej zrezygnowa z niesprawiedliwego zarobku i pomc wspobywatelom. Jak byo do przewidzenia, te naiwne apele do rozsdku i poczucia odpowiedzialnoci nie wywoay adnego odzewu. Pracy mia Julian mnstwo, jak zawsze. W cigu tego samego dnia odpowiada wielu poselstwom, wyprawia pisma do miast, do dowdcw i namiestnikw, do przyjaci, wysuchiwa listw, rozwaa petycje. A mwi tak szybko, e rce sekretarzy wydaway si powolne. Wypoczywa moga suba, on za musia przechodzi od jednej pracy do drugiej. Po ukoczeniu bowiem spraw publicznych posila si tylko tyle, ile trzeba, aby y, i rzuca si na stosy ksiek, czytajc gono i bez przerwy niby cykada, pki wieczorem znowu nie przyzywaa go troska o sprawy

wsplnoty. Obiad bywa jeszcze skromniejszy od pierwszego posiku, sen za taki, jakiego naleao oczekiwa po tak skpym jedzeniu. I znowu stawiali si inni sekretarze, ktrzy przespali dzie w ku. Suba bowiem musiaa si zmienia i kolejno wypoczywaa, on za zmienia tylko rodzaje prac. Jest to relacja Libaniusza, obserwujcego z bliska Julianowy tryb ycia w Antiochii. Potwierdza te sowa Ammian Marcellinus, rwnie naoczny wiadek pobytu cesarza w stolicy Syrii: Nie pocigay go adne pontne rozkosze, w ktre obfituje caa ta kraina, niby natomiast dla odpoczynku powica si sprawom sdowym, jak rwnie innym, trudnym i wojennym. (...) Rozpatrujc spory zachowywa si wprawdzie czasami niewaciwie, zapytywa bowiem strony o ich przekonania religijne, lecz nie znajdzie si adne jego rozstrzygnicie, ktre byoby sprzeczne ze susznoci. Nikt te nie mg mu zarzuci, e zboczy z prostej cieki sprawiedliwoci dla religii lub czegokolwiek innego. A wic Julian, cho tak miujcy swych bogw, czu si przede wszystkim cesarzem odpowiedzialnym za praworzdno i dobry byt jego mieszkacw - bez wzgldu na ich pogldy i wierzenia. Fakt ten uderza kadego, kto bezstronnie analizuje dziaalno tego wadcy. Ogromna wikszo edyktw nie pozostawaa w adnym, nawet przypadkowym zwizku ze sfer interesw religijnych, darzc jednakowym dobrodziejstwem zarwno pogan, jak i chrzecijan. Jedni i drudzy w rwnej mierze korzystali z ulepszonych drg, ze sprystszego ni przedtem wymiaru sprawiedliwoci, z bardziej rwnomiernego rozmieszczenia ciarw publicznych pomidzy rozmaite warstwy. To pisa przed laty Stanisaw Wickowski w pracy o Julianie jako administratorze i prawodawcy. A oto opinia Tadeusza Kotuli z jego ksiki powiconej pnocnej Afryce w staroytnoci: Cesarz nie by oderwanym od ycia marzycielem, jak si niekiedy sdzi. (...) Jak w caym imperium, tak i w Afryce chroni interesy ludnoci miast, dba o ich odbudow, ktrej warunkiem bya poprawa coraz gorszego stanu miejskich finansw. Mimo tej programowo liberalnej, sprawiedliwej i tolerancyjnej polityki wyznaniowej sprawy religijne przysparzay wiele kopotw, i to skutkiem skcenia zarwno pogan i chrzecijan, ja te chrzecijan midzy sob. Std liczne wezwania o pokj i spokj w edyktach wydanych w Antiochii, std te zoliwa - przyznajmy to - decyzja, gdy w Edessie doszo do rozruchw midzy dwiema sektami chrzecijan, arian i tak zwanych walentynianw. Poniewa godne najwyszego podziwu przykazanie zaleca chrzecijanom wyrzeczenie si majtnoci, aby mogli atwiej poda do krlestwa niebieskiego, przeto my wspdziaajc z ich witymi rozkazalimy przej wszystkie pienidze kocioa edeseskiego i rozda je onierzom, wszystkie za dobra ziemskie wczy do naszych dbr prywatnych, aby yjc w ubstwie zachowywali spokj i nie utracili krlestwa niebieskiego, w ktre tak ufaj. Poniewa chodzio o sekciarzy, gminy ortodoksyjne, jak si zdaje, nie protestoway, cho logicznie rzecz biorc i one mogyby czu si zagroone. Cesarz, cho niechtny galilejczykom, a idealizujcy dawn wiar,

zdawa sobie spraw, e kler chrzecijaski stoi wyej od kapanw pogaskich, pozbawionych jakiejkolwiek wizi organizacyjnej i zepchnitych od p wieku do roli poktnych wrw. Prawdziwe wic odrodzenie starych kultw musiao i w parze z reform instytucjonaln i obyczajow wrd chrzcicieli i kapanw bogw, a wzory naleao czerpa wanie ze wiata chrzecijaskiego. W tym celu powoa Julian hierarchi pogask. W wielu prowincjach ju dziaali arcykapani, czuwajcy nad wityniami swego obszaru oraz nad trybem ycia ich suby. Stanowili odpowiednik biskupw. W listach do arcykapanw cesarz zaleca wprost, aby wzorowali si w pewnych sprawach na galilejczykach, na przykad okazujc yczliwo obcym, dbajc o zmarych i pogrzeby, zachowujc powag. Przykazywa te kapanom pogaskim stronienie od teatrw, od szpetnych zaj, od popijania w gospodach. Projektowa rwnie otaczanie opiek znajdujcych si w potrzebie, co powiadcza wrogi Julianowi Grzegorz z Nazjanzu. Mia zamiar budowa zajazdy i przytuki, domy nabone i domy dla dziewic, i domy rozmyla, a take organizowa pomoc dla biednych, take t w formie listw, ktrymi polecamy ludzi godnych wsparcia i ktre towarzysz im z prowincji do prowincji. Kapan, zdaniem cesarza, winien w yciu codziennym stroni od wszelkiej nieczystoci, musi wystrzega si nawet biernego wspuczestnictwa w tym, co niestosowne. Lektur bdzie dobiera starannie, unikajc poetw zbyt swawolnych, czytajc natomiast pisma Platona, Arystotelesa, stoikw. Nauczy si na pami dawnych hymnw do bogw, modli si bdzie trzy lub przynajmniej dwa razy dziennie. On sam wieci w tych sprawach piknym przykadem. Odby te pielgrzymk na gr Kasjusz w pobliu Antiochii, niedaleko ujcia Orontesu, a w sierpniu uda si do wityni boga Apollona wrd gajw i potokw w Dafne, niemal na przedmieciach stolicy Syrii. Co prawda spotkao go tam przykre rozczarowanie - przybytek by zaniedbany, ofiar prawie nikt nie przynosi. A sprawa owych ofiar ze zwierzt, ktre Julian sam wci skada na otarzach bogw i usilnie zaleca to innym, urosa do rangi problemu politycznego, w miecie bowiem brakowao chleba. Wprawdzie z powodu niedostatku paszy sporo zwierzt i tak trzeba byo wyrn, miso za wcale si nie marnowao, gdy na otarzach palono tylko czci niejadalne, a reszt oddawano ludziom. Ale mieszkacy i tak byli niezadowoleni, najwicej bowiem otrzymywali onierze z Galii otaczajcy cesarza. Ammian Marcellinus ze zgorszeniem patrzy na owych wojakw obartych i wiecznie pijanych; gdy wychodzili z biesiad, musiano adowa ich na barki przechodniw i tak odstawia do kwater. Chrzecijanie wyolbrzymiali te wszystkie wielkie i drobne sprawy, w miecie wic roso wzburzenie. Wymiewano cesarza coraz zoliwiej, kpic z jego niskiego wzrostu, sposobu chodzenia, nawet z brdki, ktr zapuci, podczas gdy poprzednicy poczynajc od Konstantyna Wielkiego gadko si golili. Miano mu te za ze zamiowanie do filozofii, a brak zainteresowania wycigami, teatrem, erotyk. Nade wszystko jednak pitnowano jego rzekom niedbao o popraw

zaopatrzenia. A tymczasem on podejmowa rne kroki majce polepszy sytuacj. Sam tak o tym pisa: Ustanowiem i podaem do publicznej wiadomoci odpowiedni cen kadego produktu. Poniewa za wielcy posiadacze mieli do wszystkiego - wina, oliwy, wszelkich towarw - zboa jednak rzeczywicie brakowao, albowiem skutkiem posuch zbiory wypady marnie, posaem do miast okolicznych i sprowadziem stamtd 400.000 miar. Kiedy to zuyto, dostarczyem najpierw 15.000, potem 7000, ostatnio 10.000 tak zwanych modii z moich majtkw prywatnych. Przekazaem miastu rwnie pszenic z Egiptu, ustanawiajc cen za 15 miar tak, jak przedtem pacono za 10 miar. Dawano za tego lata za 10 miar sztuk zota, naleao wic oczekiwa, e zim otrzyma si za ten pienidz ledwie 5 miar, i to z trudem. A co czynili wwczas wasi bogacze? Pszenic, ktr mieli po wsiach, potajemnie sprzedawali droej! Ale te wszystkie dziaania i wywody nie przynosiy radykalnej poprawy, tote napicie w miecie roso. A tymczasem cesarz pozwoli sobie na czyn wrcz prowokacyjny wobec chrzecijan: rozkaza ekshumowa zwoki mczennika Babylasa i jego towarzyszy, ktrzy ponieli mier podczas przeladowa w 250 roku i zostali pochowani w Dafne tu obok rda zwanego Kastali i wityni Apollona. Julian wyda to polecenie, poniewa poganie twierdzili, e wanie od chwili pochowania tam mczennikw zamilka wyrocznia Apollona. Uroczysta ekshumacja odbya si w padzierniku. Ustawiono ciki sarkofag kamienny na wozie cignionym przez ludzi, a masy wiernych w kondukcie pieway przez ca drog z Dafne na cmentarz antiocheski psalmy Dawidowe, powtarzajc za kad strof sowa: Niechaj si wstydz, ktrzy su bawanom. W nocy 22 padziernika spona witynia w Dafne. Ogie strawi drewniane belkowanie stropu, wypali mury, stopi mied i brz. Pozostay tylko goe, osmalone mury i kilkanacie kolumn. Przepady na zawsze bezcenne dziea sztuki, nagromadzone w cigu wiekw jako dary i wota. Ogromny posg Apollona, wykonany w drewnie, lecz wykadany zotem i koci soniow, sta si kup popiou. Natychmiast wszczto dochodzenie, lecz nie udao si ustali, co byo powodem katastrofy. Przewaa pogld - i to nie tylko na dworze - e poar wzniecili chrzecijanie, aby pomci sprofanowanie relikwii Babylasa. Odtd te polityka Juliana wobec nowej religii staa si surowsza. Rozkaza zamkn gwny koci w Antiochii. Wygna Atanazjusza, ktrego poprzednio usun z Aleksandrii, w ogle z granic Egiptu. Usun wszystkich lub prawie wszystkich chrzecijan ze swego otoczenia, a zwaszcza z oddziaw stray przybocznej. Zmieni te goda i sztandary wojskowe, osobicie usuwajc z nich symbole nowej wiary. Zaczto rygorystycznie stosowa ustaw szkoln, a sam cesarz w pimie oklnym wskaza, e nader to niewaciwe, jeli dawn literatur sawic bogw komentuj ludzie, ktrzy w bogw nie wierz; zaznaczy jednak, e modzie chrzecijaska moe uczy si swobodnie, szkoy s dla niej otwarte. Tak wic, cho w teorii nadal obowizyway zasady tolerancji, w praktyce rozptaa si w imperium nowa fala przeladowa, bezkrwawych wprawdzie, lecz przykrych.

W grudniu przysza wiadomo o trzsieniu ziemi, ktre znowu nawiedzio Nikomedi i Nice w Azji oraz Tracj w Europie. Rozeszy si pogoski, e przyjd nowe, jeszcze groniejsze wstrzsy, jeli nie przebaga si bstwa. Chrzecijanie myleli oczywicie o swoim Bogu, poganie natomiast o Posejdonie. Tymczasem za w Syrii znowu zawiody jesienne opady, wysychay rda, strumienie, studnie. To wszystko uchodzio za dowd gniewu niebios. Niespodziewanie w poowie grudnia spady obfite deszcze. Julian osobicie dopeni ofiary bagalnej, a potem wyszed do ogrodu paacowego i cierpliwie sta w strugach ulewy a do pnego wieczora. W pogodniejszym wic nastroju obchodzono grudniowe, wesoe wita zwane przez Rzymian Saturnaliami, a przez Grekw Kroniami. Julian te dni odprenia wyzyska do pracy literackiej. Wanie wtedy napisa satyr historyczn pod tytuem Uczta, zwan te Cesarze, albowiem pojawiaj si kolejno i s charakteryzowani, przewanie zoliwie, wadcy Rzymu. Interesujcy to utwr, w ktrym cesarz rzymski prezentuje i ocenia poprzednikw. Ta rzecz si zachowaa, przepad natomiast wielki, rwnie wtedy powstay traktat przeciw chrzecijanom. Tre jego znamy czciowo dziki cytatom w pniejszych polemikach. Tak koczy si 362 rok, ktrego drug poow spdzi Julian w Antiochii.

WYPRAWA
Cesarz opuszcza Antiochi pod pogodnym niebem 5 marca 363 roku. Odprowadzay go tumy, a tu i wdzie rozlegay si okrzyki bagajcych, aby wybaczy niedawne zatargi. On wszake, wci rozgniewany na mieszkacw, rzek w pewnej chwili ostro i gono: Ju nigdy was nie zobacz! Postanowi te, e po wyprawie wojennej, ktr rozpoczyna, zimowa bdzie w Cylicji. Armia maszerowaa przeciw Persom. Od pocztkw panowania Julian nie ukrywa, e pragnie tej wojny, aby pomci klski lat ubiegych, cho tamci ostatnio zachowywali si spokojnie, a nawet wrcz zabiegali o zaatwienie sporw przez ukady. Uwaa jednak, e hab jest pertraktowa w chwili, gdy miasta w prowincjach rzymskich jeszcze le w gruzach. Te plany wojenne wywoyway opr nawet w otoczeniu cesarza, gdzie wskazywano, e stanowi nadmierny wysiek dla pastwa osabionego tyloma wstrzsami. Ludno obawiaa si ogromu ciarw, jakie nieuchronnie spadn na ni w zwizku ze zbrojeniami i przemarszem wojsk, onierze natomiast wcale si nie kwapili do spotkania z gronym przeciwnikiem. Przesdni szeptali, e mno si znaki zowieszcze. Julian wszake pozostawa niewzruszony i guchy na wszelkie perswazje. Posuwano si przez ziemie Syrii. Po piciu dniach przybyto do miasta Hierapolis, wielkiego orodka kultowego, gdzie cze odbieraa bogini Atargatis. Cignli tam pielgrzymi z rnych krain wschodnich, aby modli si u stp cudami syncego posgu i podziwia wite ryby w pobliskim

jeziorku. Dzi rozciga si tam wielkie pole ruin, w jeziorku za pywaj tylko aby. Z Hierapolis Julian wysa list do Libaniusza informujc o swych pracach. Czytamy w nim: Wyprawiem posw do Saracenw przypominajc im, aby si stawili - jeli chc. Rozesaem te posterunki jak najliczniejsze; maj strzec, by nikt skrycie nie przeszed do nieprzyjaci i nie powiadomi ich, emy ju wyruszyli. Osdziem pewn spraw oniersk nader agodnie i susznie, jak mniemam. Przeprowadziwszy koncentracj wojsk zgromadziem duo muw i koni. Statki rzeczne pene s pszenicy, a zwaszcza sucharw i octu. A ile listw musiaem podpisa i dokumentw! Przeprawiwszy si przez Eufrat Julian i jego armia znaleli si w granicach rzymskiej prowincji Osroene. Na prob mieszkacw cesarz najpierw odwiedzi Edess, a okoo 20 marca zatrzyma si w Karrach, Carrhae. Tam dokona przegldu armii liczcej 65.000 piechoty i jazdy. Z tej liczby wydzieli dwudziestotysiczny korpus, ktry pod wodz Prokopiusza i Sebastiana mia ubezpiecza odcinek pnocny i nastpnie przekroczy Tygrys, podczas gdy sam cesarz na czele gwnego trzonu wojsk prowadziby dziaania na poudniu, nad dolnym Eufratem. Posuwano si w d rzeki wzdu jej brzegu. Szejkowie okolicznych szczepw saraceskich, czyli beduiskich, zoyli imperatorowi hod i wrczyli mu dary. Potna flota - ponad 1000 statkw rnego rodzaju wioza zapasy ywnoci, machiny wojenne, mosty pontonowe; ten pywajcy magazyn rozwizywa wszelkie trudnoci, jakie musia nastrcza marsz przez ziemie ubogie, a miejscami prawie pustynne. 1 kwietnia ujrzano wiee i mury rzymskiej twierdzy Kirkezjum, zbudowanej przed kilkudziesiciu laty z woli cesarza Dioklecjana, tam gdzie wpada do Eufratu rzeka Aboras (obecna nazwa - Cahur). Zaoga fortecy liczya 6000 ludzi, a na wschd od niej, za Aborasem, rozcigay si ju ziemie niczyje, dzikie pola. Przekroczono t rzek po mocie pontonowym 4 kwietnia i wtedy dopiero cesarz wygosi mow do onierzy. Duga kolumna zbrojnych rozcigaa si na przestrzeni okoo 10 mil rzymskich, okrty za pyny rwno z ni. Na pustkowiach za Kirkezjum ujrzano ju z dala wysoki kopiec w miejscu, gdzie w 244 roku zgin lub zosta zamordowany cesarz Gordian III; Julian zoy tu ofiary cieniom swego poprzednika. Dalej na poudnie, lecz na przeciwnym brzegu rzeki, sterczay ruiny dawnej rzymskiej twierdzy Dura Europus, opuszczone od przeszo wieku. yy w tych stronach tylko dzikie zwierzta. Zwiadowcy jazdy przedniej upolowali ogromnego lwa, okrty za natrafiay u brzegw na stada spokojnie pascych si gazel. W kilka dni pniej udao si skoni do kapitulacji zaog i ludno perskiej twierdzy na rzecznej wyspie Anata. Mieszkacw osiedlono pniej w syryjskim miecie Chalkis. Znajdowa si wrd nich prawie stuletni starzec otoczony wnukami i prawnukami. By to Rzymianin, ktry dosta si do perskiej niewoli jako onierz jeszcze za cesarza Galeriusza i

tu osiad. Podczas pertraktacji gorliwie namawia zaog Anaty, by si poddaa, zawsze bowiem wierzy i gosi, e spocznie w rzymskiej ziemi, nim osignie setny rok ycia. W kroczono na ziemie uprawne i yzne. Kwiecie by miesicem pierwszych zbiorw, tote ywnoci nie brakowao. Na rozkaz cesarza grabiono i niszczono wszystko wok: podpalano any dojrzewajcych zb, wykopywano z korzeniami krzewy winoroli i cinano palmy daktylowe. Ludno uciekaa, wojsk nieprzyjaciela nie napotykano. Nie tracono czasu na zdobywanie umocnionych wysp na rzece, puszczano za z dymem opustoszae miasta przybrzene. Ale wkrtce potem, w okolicy poprzecinanej gbokimi kanaami, pokazay si pierwsze oddziay Persw, ktre usioway broni przej strzaami i pociskami z proc. Pierwsze due miasto, ktre trzeba byo zdobywa, zwao si Pirysabora. Broniy go kanay, fosy, podwjne mury z wypalanej cegy spajanej asfaltem. Po caym dniu i caej nocy szturmw machiny wojenne skruszyy cz murw, Persowie wic opucili miasto i przenieli si na zamek. Odparli dwudniowe, nieustanne ataki - w jednym z nich wzi udzia sam cesarz - i poddali si dopiero przeraeni widokiem potnej wiey oblniczej. Pozwolono wszystkim odej z yciem, zajto ogromne skady broni i zapasy ywnoci, twierdz spalono. Julian obieca onierzom po 100 srebrnych monet nagrody, co ci uznali za zbyt skromn kwot. Przemwi wwczas podczas wiecu. Musicie wreszcie zrozumie, e pastwo rzymskie, dawniej niezmiernie bogate, stao si obecnie bardzo ubogie. Sprawili to ci, co uczyli zotem kupowa pokj u barbarzycw, byle tylko zachowa swe majtki. Skarb zosta rozkradziony, miasta s wyczerpane, prowincje spustoszone. Ja sam nie mam ani wystarczajcych posiadoci, ani nawet rodziny, cho pochodz ze znakomitego rodu. Mam tylko pier woln od lku. I nie bdzie wstyd cesarzowi, ktry za najwysze dobro uwaa ksztacenie ducha, przyzna si do uczciwego ubstwa. Speni, jak przystao na wadc, wszystkie swe obowizki do koca. Umr wyprostowany, gardzc yciem, ktre i tak wydrze mi moe byle gorczka. Te i tym podobne sowa wywary spodziewany efekt. Rozleg si miarowy oskot broni, objawiajcy przychylno dla cesarza. A Julian, cho wyrozumiay i ludzki, utrzymywa dyscyplin rk elazn. Potwierdzio si to jeszcze tego dnia, gdy Persowie niespodziewanie zaatakowali trzy oddziay jazdy zwiadowcw, kadc trupem kilku Rzymian, reszt zmuszajc do ucieczki; zdobyli te sztandar jednego z oddziaw. Dwch trybunw cesarz natychmiast zwolni ze suby jako niezdatnych i tchrzliwych, a spord onierzy wybra dziesiciu, wydali z szeregw i ukara mierci. Gdy maszerowano przez rwniny nawadniane kanaami, Persowie otworzyli luzy i wody rozlay si szeroko. Musiano gdzieniegdzie ka pomosty z pni palm daktylowych, ktrych gaje rosy wokoo. Cesarz dzieli wysiek swoich brnc pieszo przez mu i grzzawiska. 13 maja zdobyto po cikim, kilkudniowym obleniu miasto Maozamalcha podkopujc si pod jedn z wie. Wikszo mieszkacw zgina, wielu bowiem w przeraeniu rzucao si z wysokich murw, cho

upadek musia spowodowa przynajmniej kalectwo. Miasto spalono i zrwnano z ziemi. Zbieg donis, e w pobliskich pieczarach ukrywaj si Persowie majcy zaatakowa stra tyln. Rozpalono wic ogniska u wej do kryjwek, a dym i ar zmusiy tamtych do przedzierania si przez pomienie, za ktrymi czekay rzymskie miecze. W dalszej drodze, utrudnionej tylko przez liczne kanay, napotkano w urodzajnej okolicy zamek krlewski zbudowany w stylu rzymskim oraz ogromny park peen wszelkiej zwierzyny. Grecy przekrcajc perski wyraz dawali takim parkom miano paradejsos, skd aciski paradisus i pochodzenie sowa w rnych jzykach europejskich na oznaczenie raju. Po zdobyciu jeszcze jednego zamku - cesarz tylko przypadkiem unikn tam mierci, osoni go bowiem giermek - skierowano si ku kanaowi czcemu si ju z Tygrysem. Wprawdzie Persowie spucili ze wod, udao si wszake znowu go napeni i okrty, wci towarzyszce armii, mogy przepyn jeden za drugim na wody tamtej rzeki. Odpoczywano w okolicy penej winnic i cyprysw w jednym z paacw krlewskich. Ale drugi brzeg Tygrysu, wyszy i stromy, obsadziy wojska perskie i umocniy go palisadami. Noc wszake udao si za pomoc okrtw wyadowa tam cz wojsk i utworzy przyczek. Cesarz sam obj dowdztwo nad nim. Rankiem zaatakowaa Rzymian pancerna jazda perska, ktrej towarzyszyli piesi majcy dugie, wygite tarcze z wikliny i grubej skry; z tyu postpoway sonie. Wojska zwary si z sob podnoszc krzyk ogromny i gste tumany kurzu. Nikt nie wiedzia, jak toczy si bitwa w caoci, kady walczy dla siebie. Persowie, ktrzy nie utrzymali zwartoci szyku, zaczli ustpowa coraz szybciej ku murom stolicy, ku Ktezyfonowi. Legionici, cho miertelnie znueni upaem i wielogodzinn walk, moe nawet wdarliby si do miasta, gdyby nie powstrzymao ich przezorne dowdztwo. Wojsko upojone zwycistwem i zdobycz odpoczywao przez kilka dni, w otoczeniu za cesarza zastanawiano si, czy oblega Ktezyfon. Przewayo zdanie, e byoby to zbyt ryzykowne. Postanowiono wic i w gr Tygrysu, aby zniszczy tamtejsze ziemie, jeszcze nie tknite wojn, i rozprawi si z gwnymi siami wroga. Przyby pose perski, ale odprawiono go z niczym. Poniewa okrty nie mogy pyn w gr rzeki, pod prd, a nie zdoayby te wrci kanaami do koryta Eufratu, spalono wszystkie z wyjtkiem kilkunastu; te rozebrano na czci i zaadowano na wozy, aby posuy si nimi do budowy mostw podczas przepraw. Marsz rozpoczto w poowie czerwca. onierze mieli tyle tylko ywnoci, by dotrze do granic rzymskich. Ju pierwszego dnia ujrzano na horyzoncie smugi ognia i dymu, a zwiadowcy donieli, e to wrg wypala ki i uprawne pola. Tak byo odtd bez przerwy i rycho zaczo brakowa paszy dla koni. Persowie i sprzymierzeni z nimi koczownicy pustynni ustawicznie szarpali Rzymian udrczonych upaem, niedostatkiem snu i ywnoci. Julian dzieli wszystkie trudy i niewygody swych ludzi, jada gorzej od szeregowca, nie dosypia, wci objeda rozcignit kolumn marszow.

W nocy z 25 na 26 czerwca cesarz - jak relacjonuje Ammian Marcellinus - pooy si, by nieco wypocz, lecz spa nerwowo i czujnie. Zbudzi si, pisa co na wzr Juliusza Cezara, rozwaa myli pewnego filozofa. Podobno wanie wtedy ujrza zjaw, tak wyzna potem swemu otoczeniu. Usiowa przebaga bstwa ofiarami, ale w tym momencie jakby gorejca pochodnia, podobna do spadajcej gwiazdy, przecia nieboskon i zgasa. Wyruszono z obozu o brzasku. Julian wyjecha ku szpicy. Nie mia zbroi na sobie, chcia tylko zorientowa si w sytuacji. Zameldowano mu, e wrg atakuje stra tyln, zawrci wic porwawszy tylko tarcz. Tymczasem znowu przysza wiadomo o walkach stray przedniej, ruszy wic tam z powrotem, ale wpad w zamt bitewny w rodku rzymskiej kolumny, gdzie atakowaa perska jazda pancerna i sonie. Niepomny na nic stan w pierwszych szeregach walczcych, krzyczc i zachcajc swoich do mnej postawy wobec wroga, ktry ju zacz si wycofywa. Nagle dzida - nie wiadomo skd rzucona, powiada Ammian - musna skr jego ramienia i przebiwszy ebra utkwia gboko w wtrobie. Ranny usiowa wyrwa j praw rk, poczu jednak, e ostrze przecina mu palce. Run z konia na ziemi. Natychmiast zaniesiono go do namiotu, usiowano ratowa. Gdy tylko przeszed pierwszy bl i strach, zada, zmagajc si ze mierci wielk moc ducha - broni i konia, chcia bowiem jeszcze pokaza si walczcym. Ciao jednak ju nie mogo sprosta rozkazom woli, upyw krwi by ogromny. Tymczasem bitwa toczya si dalej i to coraz zacitsza, widok bowiem upadajcego cesarza rozwcieczy onierzy. Bijc mocno dzidami o tarcze dawali wyraz blowi i dzy pomszczenia rany; o tym, e jest ona miertelna, jeszcze nie wiedzieli. Walczyli wic z furi, cho tumany kurzu przesaniay pole bitwy, gsty py wdziera si do oczu, a ar soneczny wrcz obezwadnia. Dopiero noc przerwaa zmagania. Zgino pidziesiciu perskich dowdcw i dostojnikw, lecz i po stronie rzymskiej straty byy bolesne. Poleg na skrzydle prawym naczelnik urzdw, przyjaciel Juliana, Anatoliusz. Cesarz umiera za nie tracc wiadomoci. Dzikowa bstwu, e odchodzi nie jako ofiara skrytobjczej zasadzki, nie po cierpieniach przewlekej choroby, nie jako skazaniec, lecz e zasuy sobie na zgon w chwili najpikniejszego rozkwitu swych spraw. Nie wyznaczy nastpcy; wyjani to: Nie chciabym przez niewiedz pomin kogo godnego. I nie chc te wskaza, kogo uwaam za zdatnego, bo narazibym go na wielkie niebezpieczestwo, gdyby zosta wybrany. Lecz jako prawy syn Rzymu ycz mu, by mia po mnie dobrego wadc. Rozda bliskim to, co posiada. Zapyta o Anatoliusza. Kto odrzek, e ju jest szczliwy. Zrozumia i westchn. Obecni w namiocie pakali. Zgani ich mwic, e nie godzi si opakiwa cesarza ju idcego ku niebu i gwiazdom. Wszyscy zamilkli, on za rozmawia jeszcze z Maksymusem i Pryskosem o wzniosoci ducha. Rana przebitego boku otwieraa si coraz szerzej, oddech by ciki. Ju pn noc konajcy poprosi o zimn wod. Wypi j i wkrtce potem zmar spokojnie.

Relacj o wydarzeniach 26 czerwca 363 roku podalimy za Ammianem, bo tylko ta wydaje si pena, rzeczowa, wiarygodna. Lecz i Ammian nie wiedzia - lub wola tego nie dochodzi - czyja rka cisna miercionone ostrze. Pisze wstrzemiliwie, nie wykluczajc adnej moliwoci, e nie wiadomo, skd zostaa rzucona. Libaniusz natomiast w penegiryku ku czci zmarego twierdzi wyranie: Winnimy szuka mordercy wrd nas samych. Ludzie, ktrym ycie jego przeszkadzao, nie yli zgodnie z prawami. Od dawna ju knuli zbrodni i popenili j, gdy nadarzya si okazja. Zdumiewajce to, ale chrzecijanie wcale nie odegnywali si od podejrze, e nienawistny im cesarz zgin z rki ich wspwyznawcy. Aby za jeszcze dobitniej podkreli swj triumf, zmylili - ale ju w wieku pitym - e umierajcy wypowiedzia sowa: Galilejczyku, zwyciye! Jakby zwycistwo uzyskane w taki sposb miao jakkolwiek warto moraln... Julian, ktokolwiek go zabi, odchodzi ze wiata nie pokonany, wierny do ostatniego tchu swym bogom i obowizkom. Odchodzi tak, jak przystao na mczyzn i cesarza Rzymian. Jego zwoki pochowano w okazaym grobowcu w Cylicji w pobliu Tarsu. Nie pozostao ni ladu z tego monumentu, trwa jednak przez wieki wci ywa pami o wielkim wadcy i szlachetnym czowieku. Ile to powicono mu prac, powieci, utworw poetyckich! Czar jego osobowoci dziaa nawet na chodnych historykw, zmusza ich do sdw wartociujcych i emocjonalnych. Powiada Ernest Stein, znakomity znawca epoki: Julian by mimo swych bdw jednym z najszlachetniejszych i najbardziej utalentowanych ludzi w historii wiata. Wtruje mu Andre Piganiol: Prawdziwa wielko Juliana jest porzdku moralnego. Szlachetno, a nawet sam niepokj jego charakteru, krytyka, ktr kieruje przeciw sobie, jego ustawiczny dialog z bogami, zmuszaj do szacunku. Bardziej ni wikszo wspczesnych mu teologw wanie on zasugiwaby na przyznane tamtym miano witego. Lecz chrzecijanie nazwali go pogardliwie Apostat, czyli Odstpc, Odszczepiecem. Czy by nim rzeczywicie? Odpowiada na to najlepiej, najzwilej Antoni Sonimski wkadajc w usta umierajcego cesarza sowa: Kt to ma czelno zwa mnie odszczepiecem? Kto tu jest zdrajc, kto pozosta wierny? Tak, Julian by wiernym do koca wyznawc religii zwanej kultur.

LV

JOWIAN

---oOo---

(FALVIUS IOVIANUS)
Urodzony w 331 roku. Zmar 17 lutego 364 roku. Panowa jako Imperator Caesar Flavius Iovianus Augustus od 27 czerwca 363 roku do mierci. Zosta zaliczony w poczet bogw. Nie byo czasu na lamenty i pacze. Zadbano wic o zwoki Juliana, jak na to pozwalay rodki i okolicznoci, aby w przyszoci pochowa je tam, gdzie on sam postanowi, i rankiem dnia nastpnego - by to pity przed kalendami lipcowymi (27 czerwca), kiedy wrogowie otaczali nas zewszd, zebrani dowdcy wojsk, przywoawszy wyszych oficerw legionw i szwadronw jazdy, naradzali si, kogo uczyni cesarzem. Tak rozpoczyna Ammian Marcellinus, wiadek naoczny, relacj o wydarzeniach po mierci Juliana 26 czerwca 363 roku na pustkowiach za Tygrysem. I tylko ona, rzeczowa i dokadna, zasuguje na wiar, inne s zbyt oglnikowe lub wrcz znieksztacone religijn stronniczoci. Od razu wyoniy si dwa ugrupowania. Oficerowie i dostojnicy zwizani z dawnym dworem Konstancjusza II poszukiwali kogo odpowiedniego pord siebie, ludzie natomiast Juliana i dowdcy rodem z Galii pragnli wysun swego towarzysza. Ostatecznie poproszono zgodnie o przyjcie wadzy Sekundusa Salucjusza. By to starszy ju dostojnik, jeden z najbliszych przyjaci i wsppracownikw zmarego cesarza, obecnie prefekt Wschodu. Wymwi si wszake stanem zdrowia i wiekiem podeszym. Ktry z oficerw zauway wwczas: Winnimy tak postpowa, jakby bya to wyprawa, ktr rozkaza prowadzi cesarz nieobecny, co przecie zdarzao si czsto. Wypada wic troszczy si tylko o to, aby uratowa

onierzy z teraniejszej opresji, a dopiero gdy uda si dotrze do naszych granic, wsplna wola poczonych armii powoa prawego wadc. Ale ten gos trzewy - czy nie samego Ammiana? - pozosta bez odzewu, tymczasem bowiem krzykliwa garstka obwoaa cesarzem Jowiana. Piastowa on wtedy stanowisko zwane primicerius domesticorum, czyli sta na czele formacji modszych oficerw u boku wadcy. Urodzony w 331 roku, a wic liczcy sobie wwczas 32 lata, by niemal rwienikiem Juliana. Jego ojciec, Warronian, rodem z Singidunum, czyli obecnego Belgradu, ostatnio komes domestykw, dopiero niedawno wycofa si z czynnej suby i y jako czowiek prywatny, pozostawi jednak dobr o sobie opini wrd towarzyszy broni. I chyba ona to sprawia w duej mierze, e wybr pad na jego syna. Jowianowi natychmiast narzucono paszcz purpurowy i dano insygnia wadzy. Zaraz te zacz przejeda wrd szeregw ju gotujcych si do wymarszu. Kolumna bya duga, rozcigaa si na cztery mile, tote onierze stray przedniej, syszc z daleka okrzyki: Iovianus Augustus; sdzili pocztkowo, e ich towarzysze witaj tak radonie Juliana, ktry yje i podnis si z oa. Dopiero gdy ujrzeli posta Jowiana i zrozumieli, co si stao, podnieli jk aoci. Nowy cesarz odznacza si - w przeciwiestwie do Juliana - wzrostem wyjtkowo wysokim, tak e chodzi nawet lekko przygarbiony; pocztkowo te trudno byo znale dla peny strj wadcy. Oczy mia jasne, oblicze mie. By czowiekiem do wyksztaconym, inteligentnym, wsppracownikw dobiera rozwanie. Zarzucano mu to przede wszystkim, e zbyt ulega przyjemnociom oa i stou. Jego ona, Charyto, bya crk Lucyliana, dowdcy wojsk w Ilirii, ktrego Julian zaskoczy w Sirmium podczas swego pochodu w 361 roku przeciw Konstancjuszowi II. Odtd Lucylian y tam dalej w zaciszu domowym. Z Charyto mia Jowian dwch maych synw. Nowy cesarz by chrzecijaninem, ale chyba umiarkowanie gorliwym, skoro Julian pozostawi go u swego boku. A jednym z pierwszych aktw jego panowania, jeszcze w dniu wyboru, byo zezwolenie na dokonanie pogaskich ofiar i wrb z wntrznoci zwierzt. Kapani orzekli, e wadca straci wszystko, gdy pozostanie w obwarowaniach obozu, bdzie natomiast gr, jeli rozpocznie marsz: Tak te uczyniono. Tymczasem pewien chory legionu Jowijskiego, skcony niegdy z Warronianem, a potem i Jowianem, obawiajc si obecnie jego zemsty, zbieg do Persw. On to pierwszy powiadomi krla Szapura II, e Julian zgin i e przywdzia purpur Jowian, o ktrym wyraa si lekcewaco. To oczywicie ogromnie dodao ducha Persom. Rozpocz si pochd na pnoc wzdu brzegw Tygrysu. Legionici dzielnie odpierali ataki perskiej jazdy pancernej i soni bojowych, cho sam ich ryk, widok i zapach poszy rzymskie konie; cesarscy onierze zabili nawet kilka tych wielkich zwierzt. Ale pad te niejeden oficer rzymski. Pod wieczr znaleziono przy drodze zwoki Anatoliusza, naczelnika urzdw paacowych; poleg on tam dnia poprzedniego dowodzc stra przedni lub zwiadem. Uratowano natomiast kilkudziesiciu onierzy i

dworzan, ktrzy rwnie dnia poprzedniego schronili si w pobliskim grdku. Nastpnego dnia rozbito obz w dolinie zamknitej z trzech stron stromymi wzgrzami, a dla bezpieczestwa wbito jeszcze wok ostre pale. Nieprzyjaciele stojc na wyniosociach miotali stamtd pociski i obelgi nazywajc Rzymian zdrajcami i mordercami wasnego cesarza. Rzecz to istotnie zastanawiajca: Persowie nie przypisywali sobie chway zabicia wadcy Rzymian. Moe wic istotnie Julian zgin z rki swoich? W pewnym momencie jedcy perscy przerwali umocnienia przy bramie obozu i wdarli si w poblie namiotu cesarza, zostali jednak odparci i ponieli due straty. Potem - byo to ju 1 lipca - koczownicy pustynni zaatakowali tabory, ale uratowaa je jazda. Rzymianie zwali owe beduiskie szczepy Saracenami. Byy wrogie dlatego, e Julian poprzednio stanowczo odmwi pacenia im haraczu mwic dumnie: Cesarz wojownik ma elazo, a nie zoto! Zatrzymano si w miejscowoci Charcha, kadego bowiem dnia Persowie powstrzymywali wymarsz atakujc kolumn, cho penej bitwy nie przyjmowali. onierze domagali si natarczywie, by pozwolono przeprawi si przez Tygrys i tamt stron maszerowa ku rzymskiej granicy. Doskwierajcy gd usprawiedliwia te dania, jednake Jowian i dowdcy susznie si sprzeciwiali, wskazujc na wezbrane, jak zwykle o tej porze, nurty rzeki. Wreszcie czciowo ustpili, godzc si, by kilkuset Germanw i Galw, dobrych pywakw, prbowao przeprawy. Ci dokonali tego noc. Zabili perskie strae na drugim brzegu, spokojnie pice, i rankiem dali zna o swym sukcesie wymachujc rkami i paszczami. Inynierowie zapewniali, e zbuduj rodzaj mostu ze skr zwierzcych. Tymczasem nadcign krl perski z gwnymi siami. I on znajdowa si w trudnej sytuacji, gdy jego wojska poniosy znaczne straty, kraj by zniszczony, grozio te nadejcie rezerwowej armii rzymskiej, stojcej w pnocnej Mezopotamii. Miny dwa dni, lecz Rzymianom nie udao si zbudowa mostu, gdy prd rzeki by zbyt gwatowny. Wygodniali onierze miotali si midzy wciekoci a rozpacz. I wtedy wanie zgosio si poselstwo perskie, ktremu przewodzi sam naczelny wdz, Surena. Ze strony rzymskiej rozmowy prowadzili Sekundus Salucjusz i komes Arynteusz. Pertraktowano przez cztery dni, a gd wrd Rzymian stawa si coraz sroszy. A przecie - zwraca uwag Ammian - gdyby cesarz nie marnowa tu czasu i nie przerywa marszu, ju by wkroczono na ziemie rzymskie! Ostatecznie zawarto i uroczycie zaprzysiono pokj na lat 30, dla Rzymian niekorzystny, a nawet haniebny. Rezygnowali z ziem za Tygrysem, a w Mezopotamii waciwej z Nisibis i Singary, twierdz, ktre tyle razy bohatersko osaniay granice; ich mieszkacy mieli opuci swe siedziby. Godzioby si dziesi razy walczy, ni odda cokolwiek z tego! - woa Ammian z blem. Rzymianie przyrzekli te, e nie bd wspomaga krla Armenii, swego sojusznika. Obie strony ponadto postanowiy wsplnie strzec przej przez Kaukaz przed zagonami Hunw. Jowian przysta na te warunki zarwno ze wzgldu na gd w swym

obozie, jak te dlatego, e pragn jak najrychlej stan w granicach imperium, gdzie w kadej chwili mg pojawi si pretendent do tronu. Persowie za utrzymywali, e pokj dowodzi wielkiej agodnoci ich krla, ktry tylko ze wzgldw humanitarnych pozwala wycofa si armii rzymskiej. Jeszcze w trakcie rokowa sporo onierzy prbowao na wasn rk przepyn rzek, co zwykle koczyo si tragicznie, gdy albo tonli, albo te na drugim brzegu zabijali ich lub brali do niewoli Persowie i koczownicy. Wreszcie przecige buczenie trb oznajmio, e przeprawa wolna. Tumy rzuciy si ku rzece, kady chcia by pierwszy. Przepywano za pomoc wszelkich dostpnych rodkw: na skrzanych worach, trzymajc si zwierzt, na tratwach i wpaw. Cesarz i jego ludzie mieli do dyspozycji owych kilka maych okrtw, ktre pozostawiono palc ca flot pod Ktezyfonem; one to wielokrotnie kursujc przez rzek uratoway obecnie chyba najwicej onierzy. Maszerujc wytrwale dotarto do opuszczonej Hatry, twierdzy, ktr niegdy na prno usiowa zdoby cesarz Trajan, a potem Septymiusz Sewer. Dalej rozcigao si bezwodne pustkowie - nieliczne studnie miay wod son lub cuchnc, a rosy tam tylko suche i kolczaste roliny. Wypeniono wic wod wszelkie naczynia, a dla misa wybito wielbdy i inne zwierzta juczne. Maszerowano przez t pustyni sze dni, nie znajdujc miejscami nawet trawy. Dopiero w Ur znaleziono zapasy ywnoci; dostarczono j tutaj z magazynw korpusu Prokopiusza i Sebastiana. I dopiero std wysano ludzi na Zachd, aby obwiecili oficjalnie mier Juliana i obwoanie cesarzem Jowiana. Ten za kaza dorczy swemu teciowi, Lucylianowi, pismo mianujce go naczelnym wodzem wojsk pieszych i jazdy oraz nakazujce, aby spieszy do Mediolanu i przeciwdziaa wszelkim zaburzeniom. Dowdztwo wojsk w Galii powierza Malarychowi. Wysannicy mieli gosi po drodze, e wyprawa perska zakoczya si pomylnie, a przy okazji wywiadywa si o nastawienie i pogldy namiestnikw oraz dowdcw, i potem wraca jak najrychlej. Cho podrowali bez wytchnienia dniem i noc, wie o tym, co stao si naprawd, i tak ich wyprzedzaa. Zapasy szybko zuyto i wojsko znowu cierpiao gd. Worek mki kosztowa co najmniej 10 sztuk zota. Maszerujc ku Nisibis spotkano Prokopiusza i Sebastiana z ich sztabami, pozostawionych przez Juliana w celu obrony i dziaa w pnocnej Mezopotamii. Nowy wadca przyj ich askawie. Rozbito nastpnie obz pod murami Nisibis, Jowian bowiem wstydzi si wkracza do grodu, cho mieszkacy prosili go o to usilnie; odda przecie bez walki obronne miasto wrogom. Zdarzy si tu wszake mord polityczny. O zmierzchu znik nagle imiennik cesarza - Jowian, naczelnik notariuszy, czyli sekretarzy, wsawiony odwag podczas wyprawy. Jacy ludzie wyprowadzili go na pustkowie i wrzucili do wyschej studni, gdzie zgin przywalony kamieniami. Przyczyna bya znana i oczywista dla wszystkich; po mierci

Juliana niektrzy wskazywali go jako przyszego cesarza, on za ju po wyborze nowego wadcy nosi si dumnie, wci odbywajc potajemne rozmowy i zapraszajc do siebie oficerw. Nazajutrz dostojnik perski wywiesi na zamku godo swego pana. Mieszkacy bagali cesarza, aby pozwoli im samym broni miasta, on wszake odmwi twierdzc, e nie moe ama przysigi. Niektrzy przypomnieli mu wwczas, e Konstancjusz II, cho nieraz ponosi poraki w wojnach z Persami - a byo i tak, e tylko z garstk towarzyszy bka si po pustkowiach - nie uroni nic z ziem imperium, on za ju w pierwszych dniach odda wane miasta i twierdze. Nisibijczycy musieli opuci swe miasto w cigu trzech dni pod kar mierci. Domy i place napeniy si paczem, zostawiano tu bowiem domy rodzinne i groby, a wiele dobytku trzeba byo porzuci z braku zwierzt jucznych. Std te wyjecha Prokopiusz ze zwokami Juliana, aby pochowa je, jak tamten przykaza, niedaleko Tarsu w Cylicji. Dokona tego - i znik natychmiast, nigdzie nie mona go byo odnale. Moe obawia si losu notariusza Jowiana? Pod koniec wrzenia cesarz by w Edessie, a w cigu padziernika dotar przez Hierapolis do Antiochii, gdzie zatrzyma si na duej. Zapewne w tym okresie ukazay si ustawy przywracajce wszelkie przywileje, jakimi chrzecijanie cieszyli si poprzednio. Znowu te zaczto zamyka witynie i zakazywa skadania ofiar. Ale rozptay si rwnie natychmiast i jakby ze wzmoon gwatownoci spory i ktnie w onie Kocioa, a biskupi i przywdcy sekt zaczli odwoywa si do cesarza. Ten umczony i przeraony owymi konfliktami dogmatycznymi i personalnymi, owiadczy wreszcie, e nienawidzi wani, miuje za i czci tych, ktrzy d do zgody. Nieco pniej za opowiedzia si po prostu za cakowit tolerancj dla wszystkich wierze i kultw, powracajc w ten sposb czciowo do polityki swego poprzednika. Ju w listopadzie ruszy szybko z Antiochii przez Syri na pnoc. Zatrzyma si na czas jaki w Tarsie, aby ozdobi grobowiec Juliana, stojcy ju za miastem, przy drodze wiodcej ku przeczom gr Taurus. A przecie - daje tu upust swemu alowi Ammian - prochy tego cesarza winny spocz w samym Rzymie, nad Tybrem, ktry obmywa pomniki dawnych bogw. Potem w Tianie, miecie w Kapadocji, spotka powracajcych wysannikw wyprawionych uprzednio na Zachd. Donieli, e Lucylian zgodnie z rozkazem wyruszy natychmiast z Sirmium do Mediolanu, a gdy si dowiedzia, e Malarych nie chce obj dowdztwa w Galii, szybko tam wyjecha biorc ze sob dwch wyszych oficerw, Seniaucha i Walentyniana; by to ten sam Walentynian, ktry za Konstancjusza II zosta zwolniony ze suby, a po powrocie do niej znowu zwolniony przez Juliana jako chrzecijanin. Jednake w Durocortorum Remorum - to dzisiejsze Reims - doszo do rozruchw, gdy rachmistrz podejrzany o faszowanie ksig puci pogosk, e Julian yje, a Lucylian jest wysannikiem samozwaca. Wzburzeni onierze zabili Lucyliana i Seniaucha. Uratowa si jednak Walentynian i powrci z wysannikami donoszc, e dowdca

wojsk w Galii, Jowinus, zdoa umierzy rozruchy, a tamtejsi onierze wysyaj delegacj zapewniajc o wiernoci wobec nowego cesarza. W nagrod Walentynian otrzyma komend nad formacj tarczownikw, do Galii natomiast wyjecha Arynteusz z listami do Jowinusa, zatwierdzajcymi tego na dotychczasowym stanowisku i nakazujcymi, by uwizionych sprawcw zaburze odstawi na dwr. Pocztek nowego roku kalendarzowego, czyli 364, zasta cesarza Jowiana w Ancyrze. Obj tam 1 stycznia konsulat wraz ze swym malekim synem Warronianem. Podczas uroczystoci, gdy zgodnie ze zwyczajem niesiono dziecko na krzele zwanym kurulnym, przestraszone bardzo pakao, co uznano za zy omen. Podrujc dalej ku Konstantynopolowi cesarz zatrzyma si w maej miejscowoci o nazwie Dadastana, u granic prowincji Galacji i Bitynii. W nocy z 16 na 17 lutego 364 roku cesarz Jowian uda si na spoczynek w wieo wybielonym pokoju, w ktrym dobrze napalono wglem drzewnym. Rankiem znaleziono go martwego. Snuto rozmaite przypuszczenia co do przyczyn mierci. Zbyt obfita kolacja? Wyziewy cian? Najprawdopodobniej uleg zaczadzeniu. Dochodze jednak oficjalnych nie przeprowadzono nigdy. Pochowany zosta w Konstantynopolu, w kociele witych Apostow. W wiele lat pniej spocza tam jego ona, Charyto. O losie synw nic nie wiemy. Ojciec za, Warronian, zmar wkrtce po otrzymaniu wieci o wyniesieniu Jowiana na tron.

LVI

WALENTYNIAN i WALENS

---oOo---

(FLAVIUS VALENTINIANUS)
Urodzony w 321 roku. Zmar 17 listopada 375 roku. Panowa od 25 lutego 364 roku do mierci jako Imperator Caesar Flavius Valentinianus Augustus. ---oOo---

(FLAVIUS VALENS)
Urodzony okoo 328 roku. Zmar 9 sierpnia 378 roku. Panowa wraz z bratem Walentynianem od 28 marca 364 roku do mierci jako Imperator Caesar Flavius Valens Augustus.

BRACIA
cesarza Jowiana odesano z Ancyry do Konstantynopola, aby tam spoczy obok sarkofagw z prochami poprzednich cesarzy, Konstantyna Wielkiego i Konstancjusza. Wojsko odeszo do Nicei, najwietniejszego wwczas miasta Bitynii, Nikomedia bowiem po trzsieniach ziemi wci leaa w gruzach. Tam te dostojnicy cywilni i najwysi rang oficerowie wybrali nowego cesarza. Wymieniano rne nazwiska, ale rycho zgodnie wskazano Walentyniana. Ten niedawno mianowany przez Jowiana dowdca drugiej formacji tarczownikw (schola secunda scutatorum) nie by obecny na naradzie, pozosta bowiem w Ancyrze. Wezwany przyby w cigu kilku dni

Zwoki

i stan w Nicei ju 22 lutego - pozosta jednak w ukryciu. By to mianowicie rok przestpny i rzymskim zwyczajem 23 lutego liczono podwjnie, a uchodziy owe dnie za niezbyt szczsne. Walentynian wic, czowiek przesdny, nie chcia rozpoczyna nowego panowania w le wrcym czasie. Przez kilka dni, od 17 do 25 lutego, czyli od mierci Jowiana do pierwszego publicznego wystpienia i koronacji Walentyniana, imperium formalnie nie miao cesarza. Ale Ekwicjusz, trybun pierwszej formacji tarczownikw, oraz Leon, rachmistrz wojskowoci, krajanie Walentyniana, pochodzcy bowiem rwnie z Panonii, pilnie czuwali, aby onierze nie wysunli kandydatury ktrego z innych obecnych dostojnikw. Rankiem 25 lutego Walentynian wstpiwszy na podium przed frontem wojsk okrzyknity zosta augustem. Dano mu paszcz purpurowy i diadem, podniesiono go na tarczy - jak przed czterema laty, te w lutym, Juliana podczas koronacji w Lutecji. Ju wycign rk na znak, e pragnie przemwi, gdy doszed do grony, rosncy pomruk wszystkich oddziaw, omot broni i krzyk. onierze dali, aby cesarz natychmiast wyznaczy wspwadc. Domagano si tego - zapewnia Ammian - skutkiem nauki z ostatnich wydarze, kiedy to niespodziewana mier dwch kolejnych cesarzy w cigu niespena roku postawia armi i pastwo w gronej sytuacji, nie byo bowiem nikogo, kto by mg od razu przej wadz. Trudno jednak oprze si wraeniu, e owe dania przygotowano i zaplanowano, moe nawet z woli samego Walentyniana. On jednak skarci onierzy za brak dyscypliny i upr, a w krtkiej mowie podzikowa za wybr (anim si go spodziewa, anim te on zabiega - twierdzi) i zapewni, e sam pomyli o wyznaczeniu kogo, kto byby mu pomoc i podpor. Zgodnie z t zapowiedzi nastpnego dnia cesarz zwoa rad dostojnikw, niby to w celu wywiedzenia si, kto ich zdaniem byby odpowiedni jako wspwadca. Zebrani przezornie milczeli, jeden tylko Dagalajf, naczelnik jazdy, omieli si rzec: Jeli kochasz, cesarzu, swoich bliskich, masz brata, jeli za pastwo, szukaj, komu by da purpur. Walentynian zby t dwuznaczn wypowied milczeniem. Ale i marca, gdy przebywa w Nikomedii, mianowa swego modszego brata Walensa trybunem stajni, czyli jakby wielkim koniuszym. W niecay miesic pniej, ju w Konstantynopolu, zwoa wiec na przedmieciu stolicy i tam wrd oglnego i niewtpliwie dobrze przygotowanego aplauzu obwieci, e czyni Walensa augustem. Przyodzia go purpur, woy mu diadem na gow, kaza usi przy sobie w powozie, ktrym wraca do miasta. Bezporednio po tej ceremonii bracia zachorowali gwatownie gorczkujc. Gdy wyzdrowieli, powierzyli dwm wysokim urzdnikom przeprowadzenie dochodze, czy owa choroba nie bya skutkiem czyich zbrodniczych machinacji. Ale sprawa rycho ucicha i nigdy ju nie wracano do owych podejrze. Walentynian i Walens byli synami Gracjana, ktry urodzi si u schyku III wieku, a wic za panowania Dioklecjana, w okolicach miejscowoci Cibalae na ziemiach Panonii midzy Saw a Draw. Wywodzi si z

warstw niskich, o czym wiadczy przydomek Funarius, Powronik. Zyska go podobno, gdy jako chopiec obnosi powrozy na sprzeda; pewnego razu, gdy nagle piciu onierzy rzucio si, aby mu je wyrwa, on zmg ich wszystkich. Potem sam zosta onierzem i zyska rozgos z powodu zrcznoci, jak okazywa w zapasach. Powoany do stray przybocznej cesarza doszed do stopnia oficerskiego trybuna. Nastpnie ju z tytuem komesa dowodzi wojskami diecezji Afryki, czyli obecnej Tunezji i Algierii. To dziao si zapewne jeszcze za panowania Konstantyna Wielkiego, a wic przed 337 rokiem. Wprawdzie Gracjan oskarony wwczas o naduycia straci swoje stanowisko, ale potem, za synw i nastpcw Konstantyna, znowu powrci do suby czynnej i obj dowdztwo wojsk w Brytanii. Kiedy wycofa si ostatecznie ze suby czynnej, osiad w swych posiadociach panoskich w nadziei, e spdzi tu schyek ycia w spokoju, z dala od politycznych zawieruch. Tymczasem w 350 roku w Galii obwoa si cesarzem Magnencjusz, ktry zaj Itali, przekroczywszy wschodnie Alpy i stan w Panonii. Gracjan przyj go w swym domu - bo i jak mia postpi? Jednake prawowity wadca, Konstancjusz II, pokona samozwaca w bitwie stoczonej w roku 351 wanie niedaleko Cibalae. Zwycizca surowo ukara wszystkich prawdziwych lub tylko domniemanych stronnikw i sympatykw Magnencjusza. Nie oszczdzi rwnie Gracjana, ktry utraci cay majtek tylko dlatego, e omieli si podj buntownika gocin. Naleao zatrzyma si przy osobie Gracjana, poniewa losy jego potomkw moemy ledzi na przestrzeni co najmniej ptora wieku, przez pi kolejnych generacji, rd za, ktrego on sta si protoplast, da Rzymowi kilku, a nawet kilkunastu cesarzy - jeli liczy take spowinowaconych z lini gwn. W kadym pokoleniu wybijay si jakie znaczce osobistoci, take wrd kobiet. Ani w zachodniej, ani te we wschodniej czci imperium nie byo ju potem tak prawdziwie rzymskiej i dugotrwaej dynastii. Starszy syn Gracjana, Walentynian, take suy w wojsku. W 357 roku walczy pod rozkazami Juliana w Galii jako trybun legionu wyborowego. W szybkiej karierze pocztkowo pomagaa mu oczywicie pozycja ojca, gdy ten jeszcze piastowa wysokie stanowiska, pniej wszake gwnie osobiste zalety. Nie bez znaczenia bya sama aparycja, zwracajca uwag i budzca respekt. By mczyzn postawnym, krzepkim, o twardych rysach twarzy; wyrnia si wrd poudniowcw jasnymi, moe nawet rudymi wosami i niebieskimi oczyma. Energiczny i odwany, skonny by do pewnej gwatownoci w postpowaniu, a nawet, jak miao si okaza, do okruciestwa. Wyksztacenie otrzyma skromne, ale ten brak uzupeniaa wietna inteligencja wrodzona, znakomita pami, dar celnego przedstawiania kadej sprawy w mowie. Nie byy mu obce nawet pewne zainteresowania i uzdolnienia w zakresie poezji i sztuk plastycznych. Dobrze te wiadczy o nim sam fakt, e pniej, kiedy ju by cesarzem, umia oceni talent Auzoniusza, chyba najwybitniejszego wtedy poety aciskiego, ktrego zaprosi na dwr i powierzy mu wychowanie syna. Powrmy jednak do 357 roku. Przeprowadzono wwczas nad grnym

Renem i nad Dunajem wielk operacj wojskow przeciw Alamanom. Wspdziaay w niej wojska Juliana od pnocy i korpus Barbacjona od poudnia. Zdarzyo si jednak, e zagon wojownikw germaskich, wycofujcy si po nieudanej wyprawie na Lugdunum, zosta przepuszczony przez oddziay Barbacjona. Co wicej, wdz ten przepdzi dwch oficerw Juliana obserwujcych w rejon operacyjny, a nawet oskary ich przed cesarzem Konstancjuszem II o podburzanie jego onierzy. Chodzio chyba o to, e oficerowie zarzucali ludziom Barbacjona bezczynno i tchrzostwo. W kadym razie cesarz da wiar oskareniu i obu zwolni ze suby. Jednym z nich by wanie Walentynian. Znajc raptowno jego usposobienia mona si domyla, e w sporze z onierzami Barbacjona uywa sw ostrych. W takim to zwizku jego nazwisko pojawia si po raz pierwszy na kartach historii. W dwa lata pniej przywrcono mu stopie i wysano do Mezopotamii, gdzie trway ustawiczne walki z Persami. Tam otrzyma tytu komesa, a pniej stanowisko trybuna w oddziaach stray przybocznej Konstancjusza. Nastpca tego cesarza, Julian, by zapewne przychylny swemu dawnemu oficerowi. Od pewnego momentu zacz jednak usuwa chrzecijan ze swego najbliszego otoczenia. Ta polityka personalna dotkna te Walentyniana, ktry albo w ogle odszed ze suby czynnej, albo te zosta przeniesiony gdzie na dalekie rubiee Egiptu. Nasze rda podaj o tej sprawie informacje niezbyt dokadne i niemal sprzeczne. Walentynian - powiedzmy to od razu - by umiarkowanym wyznawc nowej religii. Opowiada si za nicejskim credo, jednake nigdy nie interesoway go spory dogmatyczne; trzyma si od tych spraw z daleka. Przyznajc pniej jako cesarz liczne przywileje chrzecijastwu i klerowi, nie przeladowa jednak w adnej mierze dawnych kultw i pogan. W zakresie wic polityki religijnej mona by uzna jego postaw za tolerancyjn, co zreszt potwierdzaj te lapidarne sowa Ammiana: Wrd rozbienoci wierze sta porodku. W kadym razie natychmiast po mierci Juliana Walentynian znowu pojawi si na widowni, na pewno przywoany oficjalnie przez nowego cesarza, Jowiana. Wraz z jego teciem, Lucylianem, wyjecha do Mediolanu i nastpnie do Galii, aby czuwa tam nad spokojem. Gdy za doszo do rozruchw w Durocortorum Remorum (Reims) i Lucylian zgin z rk onierzy, Walentynian uratowa si dziki pomocy dawnego znajomego. Popieszy natychmiast do Azji Mniejszej, do Jowiana, i otrzyma w nagrod za lojalno wspomniane ju dowdztwo drugiej formacji tarczownikw. Przebywa w Ancyrze, kiedy nadesza wiadomo, e 17 lutego Jowian zmar nagle, najprawdopodobniej skutkiem zatrucia czadem podczas snu. Walentynian wic nie bra udziau w naradzie dostojnikw i oficerw zebranych w bityskiej Nicei, nie mg te mie adnego wpywu na jej przebieg. Tym wiksz zagadk stanowi fakt, e wanie on - oficer przecie nie najwyszego stopnia! - zosta tam wybrany cesarzem. Jakie czynniki dziaay na jego korzy? Co sprawio, e wanie on zosta wyniesiony na tron spord co najmniej kilkudziesiciu, a moe i

kilkunastu moliwych kandydatw? Przede wszystkim pomoga mu chyba ta okoliczno, e ludzie bardziej od niego wpywowi i wysi rang wzajem sobie przeszkadzali, powodowani zawici i obawami, niektrzy za byli zbyt posunici w latach lub zbyt sabi jako indywidualnoci. Na pewno te du rol odegrao to, e pochodzi z Panonii, nalea wic do Iliryjczykw, tak silnie wwczas i ju od dziesitkw lat reprezentowanych w korpusie oficerskim. Krajanie niewtpliwie go popierali wskazujc, jak energiczny to, dowiadczony i wyprbowanego mstwa oficer. Chrzecijanie uwaali go za swojego, a poganie nic przeciw niemu nie mieli. Ale musiao te by co niezwykego w osobowoci Walentyniana, co niejako samorzutnie zwracao na oczy i zostawao w pamici kadego, kto si z nim zetkn. We woskim miasteczku Barletta u wybrzey Adriatyku, nieco na pnoc od Bari, stoi duy posg z brzu, przywieziony w redniowieczu przez Wenecjan z Konstantynopola i ustawiony tam po wielu przygodach. Przedstawia cesarza rzymskiego w postawie stojcej. Rysy jego twarzy s wyraziste, surowe, pene mocy, wrcz grone. Jeli to istotnie posg Walentyniana, jak przyjmuje dzi wikszo badaczy, to trzeba przyzna, e bia ze prawdziwa wielko wrodzonego majestatu - i nie dziwimy si dostojnikom w Nicei, e wanie jemu dali purpur. Gdy go obwoywano cesarzem, by ju od lat onaty z Maryn Sewer i mia z ni syna urodzonego w 359 roku. Nosi on imi Gracjana, a wic swego dziadka. Walens, modszy brat Walentyniana i jego wspwadca, by pod wielu wzgldami osobowoci odmienn. Do niski, cho krzepko zbudowany, o nieco krzywych nogach, ale do wydatnym brzuchu, mia niad cer i jakby zmcone jedno oko, ju wic samym wygldem rni si niekorzystnie. Sabo wyksztacony, o do prymitywnej umysowoci, nie mia ani wrodzonej inteligencji brata, ani jego dowiadczenia, zdobytego na rnych stanowiskach; w wielu krajach i kampaniach; za Juliana i Jowiana doszed Walens zaledwie do stopnia oficera stray przybocznej. Nie potrafi te tak umiejtnie prowadzi pojednawczej polityki religijnej i rycho da si pozna jako arliwy, nietolerancyjny zwolennik arianizmu, co miao przykre skutki dla stosunkw wewntrznych. Powiadano, e do arianizmu nakonia go przede wszystkim ona Dominika, crka Petroniusza, dowdcy jednego z legionw. Mia z ni syna, ktry zmar jako dziecko, i dwie crki. W kocu kwietnia 364 roku obaj cesarze opucili Konstantynopol i udali si przez Tracj do Naissus. Tam w podmiejskiej posiadoci rozdzielili midzy siebie najwyszych dowdcw. Nastpnie w cigu lipca w Sirmium dokonali podziau dworu cywilnego i obszarw imperium, nad ktrymi mieli sprawowa piecz bezporednio. Walentynian jako starszy wiekiem i powag otrzyma cz wiksz, albowiem wszystkie kraje zachodnie, Itali, prowincje afrykaskie oraz bakaskie z wyjtkiem Tracji. Ta przypada Walensowi cznie z krainami wschodnimi i Egiptem. Taki podzia dowdztw armii, dworw, administracji i terytoriw by jakby zapowiedzi tego, co miao si dokona

w 20 lat pniej, kiedy to powstay dwa na zawsze odrbne organizmy pastwowe: cesarstwo rzymskie, zachodnie, i cesarstwo wschodnie, czyli bizantyjskie. Bracia rozstali si w Sirmium. Walentynian powoli zmierza do Italii, gdzie w pocztkach listopada na czas duszy ustanowi rezydencj w Mediolanie. Walens natomiast wrci do Konstantynopola. Dzie 1 stycznia 365 roku obchodzono w obu tych miastach szczeglnie uroczycie, cesarze bowiem objli wwczas honorowy urzd konsulw. Sprawy zewntrzne imperium nie przedstawiay si najlepiej. Alamanowie omieleni ostatnimi wydarzeniami, a zwaszcza mierci Juliana, ktrego samo imi napawao ich trwog, rozdranieni za uszczupleniem sum pieninych wpacanych im corocznie oraz zachowaniem si niektrych urzdnikw rzymskich, atakowali skutecznie granice grnego Renu i Dunaju. Sarmaci i Kwadowie niepokoili Panoni nad rodkowym Dunajem, Sasowie za i Szkoci Brytani. Take w Afryce koczownicy pustynni wdzierali si gbiej ni zazwyczaj na obszary uprawne. Ale i granice czci Walensa nie byy bezpieczne, Tracj bowiem wci nachodziy hordy Gotw zza dolnego Dunaju, a krl perski wyranie dy do zajcia caej Armenii. Sytuacja nad Renem wydawaa si tak grona, e pnym latem 365 roku Walentynian opuci Mediolan i ruszy do Galii, kierujc si ku Lutecji. Nim jednak dotar do tego miasta, otrzyma pod koniec padziernika alarmujc wiadomo: komes Prokopiusz podnis bunt w Konstantynopolu i obwoa si cesarzem. Pierwsze meldunki byy tak oglnikowe i niejasne, e trudno byo dociec, czy Walens jeszcze yje, czy te pad ofiar samozwaca. Co mia czyni Walentynian w tej sytuacji: ratowa brata i ruszy jak najrychlej z powrotem na Wschd przeciw Prokopiuszowi, czy te pozosta nad Renem, aby broni tych ziem przed Germanami?

PROKOPIUSZ
W 358 roku, gdy imperium grozia wojna na Wschodzie, cesarz Konstancjusz II wyprawi do krla Persw komesa Lucyliana oraz Prokopiusza, ktry peni funkcj notariusza, czyli jednego z sekretarzy dworskich. Misja ich miaa charakter pokojowy. Krl jednak przetrzyma obu posw, obawia si bowiem, e podpatrz jego przygotowania wojskowe i przeka swoim informacje. Mimo to Prokopiusz zdoa przesa odpowiedni meldunek dowdztwu rzymskiemu. Jeden z jego ludzi, ktremu Persowie pozwolili wrci w granice imperium, schowa w pochwie miecza pergamin zapisany tajnymi znakami. A gdyby nawet w dokument wpad w rce perskie i pismo rozszyfrowano, kto obcy niewiele by poj z jego treci, penej aluzji do wojen Persw z Grekami, do bitew pod Maratonem i Salamin, jakie toczono przed omioma wiekami. Byy to aluzje zrozumiae tylko dla kogo wychowanego w tradycji helleskiej i rzymskiej; take w sztabie wodza Ursycyna dobrze si nabiedzono, nim pojto istot zapisu.

Jest to pierwsze znane wydarzenie, w ktrym pojawia si imi i posta Prokopiusza. Mia wtedy 32 lata, przyszed bowiem na wiat w 326 roku w Cylicji, w miecie Korykos. By spokrewniony z rodzin Bazyliny, matki pniejszego cesarza Juliana, co nastpnie odegrao wielk i w gruncie rzeczy nieszczsn rol w jego yciu. Gdy wreszcie powrci z Persji, otrzyma w nagrod za sw pomysowo i zasugi awans w dziale notariuszy. W 361 roku Julian, jego krewny, ktry sta si wanie jedynym wadc imperium, mianowa go komesem. Cesarz wyprawiajc si wiosn 363 roku przeciw Persom powierzy Prokopiuszowi i Sebastianowi dowdztwo korpusu pnocnego: mia on osania Mezopotami, a potem ruszy na ziemie za grnym Tygrysem. Zanim jednak si rozstali, Julian - tak opowiadano - uda si wraz z Prokopiuszem do wityni w syryjskim miecie Karry, stan przed otarzem i po odprawieniu wszystkich wiadkw symbolicznie poda mu swj paszcz purpurowy wypowiadajc sowa znaczce: Gdybym zgin, miao sigaj po niego. Ta opowie powstaa zapewne pniej, to jest dopiero wtedy, gdy Prokopiusz istotnie samozwaczo przywdzia purpur cesarsk i usiowa usprawiedliwi to powoujc si na rzekom wol Juliana. Jeli wszake ten rzeczywicie upatrywaby w nim swego nastpc, dokonaby wyboru raczej dobrego. Prokopiusz by w sprawach subowych pomysowy, rzutki, energiczny, nikt za nie mia nic do zarzucenia jego yciu prywatnemu i obyczajom. Postawny, przystojny, cery niadej, uchodzi za milczka i skrytego, a gdy chodzi, wzrok kierowa zawsze na d; takie zachowanie si wskazywao zdaniem niektrych na nadmierne, acz tumione ambicje. Ale kady spowinowacony z rodzin panujc musia wwczas zachowywa si z rezerw, pozostawa bowiem stale pod czujn obserwacj zawistnych. Cesarz Julian zgin w czerwcu tego roku za Tygrysem, a wojsko okrzykno Jowiana, ktrego Prokopiusz lojalnie powita w jednym z miasteczek Mezopotamii. Wdz i krewny zmarego cesarza zosta yczliwie przyjty podczas audiencji u nowego augusta. Potem Prokopiusz wyjecha eskortujc zwoki Juliana; pogrzeba je w Cylicji, jak sobie tamten yczy przed mierci. Wypeni w aobny obowizek - i natychmiast znikn. Nigdzie go nie mona byo odnale. On za ukrywa si z obawy, e mgby spotka go los innych, ktrych podejrzewano o miae zamysy. Niedawno, gdy Jowian jeszcze szed przez Mezopotami, wanie z tego powodu zosta zgadzony jeden z notariuszy: wrzucono go do wyschej studni i przysypano kamieniami. O ile bardziej podejrzany od tamtego musia wydawa si Prokopiusz, istotnie majcy z racji wizw krwi jakie prawa do spadku po Julianie! Gdzie przebywa, gdzie szuka schronienia? Ammian Marcellinus, wspczesny wydarzeniom i naoczny wiadek wielu z nich, twierdzi, e Prokopiusz kry po miejscach odlegych od siedzib ludzkich, cierpic nawet niedostatek jedzenia i nie majc do kogo ust otworzy, a obrzydo mu to ycie ciganego zwierzcia. Wreszcie krtymi drogami przyby do Chalcedonu, miasta naprzeciw Konstantynopola, po azjatyckiej stronie

Bosforu. Tam zatrzyma si w domu Strategiusza, wwczas senatora, ale dobrze mu znanego za lat, gdy obaj suyli przy dworze. Inaczej, barwniej bowiem i przygodowo, ale mniej wiarygodnie, przedstawia w okres autor pniejszy, Zosimos. Wedug niego Prokopiusz odszed ze suby za wiedz i zgod Jowiana; przenis si wraz z on i dziemi do Kapadocji, gdzie posiada wielkie dobra. Kiedy jednak wadz objli Walentynian i Walens, natychmiast posali ludzi, ktrzy mieli go uwizi. Prokopiusz uprosi ich, aby zezwolili mu poegna si z rodzin. Przygotowa uczt, podczas ktrej upi i upi onierzy cesarskich, sam za z najbliszymi piesznie wyjecha na wybrzea Morza Czarnego, a stamtd poeglowa na Krym, zwany wwczas Chersonezem Taurydzkim. Nastpnie wsiad na statek handlowy i popyn wprost do Konstantynopola. Przyby tam noc i zamieszka nie rozpoznany u pewnego przyjaciela, a ten znowu skontaktowa go z wpywowym i zamonym eunuchem dworskim, Eugeniuszem. Nie ulega jednak wtpliwoci, e gwnym poplecznikiem Prokopiusza by pocztkowo Strategiusz; wykazay to pniejsze dochodzenia sdowe, podczas ktrych zezna on, e go jego chalcedoskiego domu czsto przepywa potajemnie na drug stron cieniny, do Konstantynopola, gdzie nie rozpoznany zbiera wiadomoci i plotki oraz nawizywa przerne kontakty. Byo ju lato 365 roku, rzdy Walensa na Wschodzie trway od kilkunastu miesicy. Kady mg atwo si zorientowa, jak bardzo znienawidzony jest cesarz, a jeszcze bardziej jego wszechmocny te Petroniusz, dawniej dowdca legionu, obecnie patrycjusz. Jego chciwo i okruciestwo byy wrcz niewiarygodne. da podatkw zalegych od czasw Aureliana, a wic sprzed wieku, nie ulegajc ani rzeczowej argumentacji, ani probom. Sam Walens przygotowujc wypraw przeciw Persom opuci Konstantynopol i przez Azj Mniejsz zmierza ku Syrii. W drodze zameldowano mu, e Goci zza dolnego Dunaju planuj wypad na Tracj, wysa wic dla wzmocnienia tamtejszych wojsk formacje jazdy. Dwie z nich wywodziy si z Galii i dlatego pami Juliana bya wrd nich ywa. Zatrzymay si na krtko w samym Konstantynopolu, w ogromnych aniach, ktre swego czasu zbudowaa Anastazja, siostra Konstantyna Wielkiego. Prokopiusz natychmiast wyzyska t sposobno. Mia znajomych oficerw w obu formacjach, obieca im wysokie godnoci i ogromne majtki. Ci z kolei przekonali zaufanych onierzy przyrzekajc im due pienidze i wskazujc, e wynios na tron czowieka, ktremu on si naley jako spowinowaconemu z Julianem tak przez nich umiowanym. Moe to wanie wtedy powstaa opowie, e w cesarz wyruszajc na wypraw wyznaczy Prokopiusza na swego nastpc? Tego wszystkiego dokonano w cigu zaledwie jednej nocy. O wicie 28 wrzenia Prokopiusz przyby do wielkich zabudowa i stan przed onierzami miertelnie blady ze zdenerwowania, przyodziany w haftowan zotem tunik, jak nosia suba dworska, oraz spodnie i

purpurowe buty - strj paziw. Nie mia wszake na sobie cesarskiego paszcza, tak szybko bowiem nie mona go byo znale lub wykona. Trzyma natomiast w rce lewej dzid z przytwierdzon do niej purpurow chust; przypomina wic, zoliwie dodaje Ammian Marcellinus, posgi pokazywane na scenach teatrw. Przemwi krtko, obiecujc onierzom zaszczyty i majtki. Potem wyszed na miasto otoczony szeregami zbrojnych; nieli oni tarcze nad hemami - a to z obawy, by nie raono ich z gry kamieniami i dachwkami - elastwo za uderzajc o siebie wydawao oskot guchy i ponury. Nie doszo jednak do adnych walk, nie byo nigdzie prb oporu. Ludno, cho zdumiona niespodziewanym przewrotem, zachowywaa si biernie, a wielu wrcz si radoway, oczywicie nie tyle z sympatii do nowego wadcy, znanego tylko nielicznym, lecz z nienawici do Petroniusza. Na forum wygosi Prokopiusz mow do mieszkacw, gosem jednak przerywanym i zamierajcym. Powoywa si przede wszystkim na pokrewiestwo z Julianem. Wrd tumu podniosy si najpierw pojedyncze okrzyki ludzi moe przekupionych, ale wnet podjto je z rosncym zapaem, jak to czsto bywa w podobnych wypadkach, kiedy sprawy tocz si lawinowo. Nastpnie samozwaniec uda si do gmachu posiedze senatu. Tam jednak zasta niewielu dostojnikw, i to tych mniej znaczcych. Wikszo zachowaa przezorn ostrono i zaszya si w domach, niektrzy za zdoali uciec z miasta, ktrego bramy wnet zamknito. Wrd tych ostatnich by te notariusz Sofroniusz. On pierwszy o zamachu powiadomi Walensa, ju przebywajcego w Kapadocji. Wadca natychmiast przerwa podr i zawrci. Tymczasem Prokopiusz rozwija energiczn dziaalno. Przykaza rozsiewa pogoski o mierci Walentyniana w Galii. Uwizi prefekta pretorium i prefekta miasta, a mianowa urzdnikami swoich ludzi. Powoa wodzw wojsk, Gomoariusza i Agilona. Wymusi na uwizionym prefekcie pretorium napisanie listu do dowdcy wojsk w Tracji z rozkazem stawienia si natychmiast w Konstantynopolu; ten posucha, przyjecha - i zosta uwiziony. Przeszy na stron samozwaca wszystkie oddziay w Tracji, zarwno stale tam stacjonujce, jak te cignite przeciw Gotom. Tak wic kraina leca tak blisko Bosforu dostaa si Prokopiuszowi bez wycignicia miecza. Co wicej, zdoa on zacign pod swe znaki sporo wojownikw gockich jako onierzy najemnych. Wdowa po cesarzu Konstancjuszu II, Faustyna, mieszkaa wwczas w Konstantynopolu wraz z creczk Konstancj, urodzon ju po mierci ojca, Prokopiusz czsto si pojawia przed szeregami wojsk trzymajc dziewczynk na rku. W ten sposb pokazywa, e jest spowinowacony z wielk dynasti, cieszc si wci ogromnym mirem w armii, i uwaa si za jej spadkobierc. Nie powioda si mu natomiast prba opanowania Ilirii. Wysa tam miakw zaopatrzonych w zote monety z jego podobizn, wybite popiesznie w mennicach. Zadaniem emisariuszy byo przekupienie i przecignicie na stron uzurpatora zag wojskowych nad Dunajem i

Saw. Jednake energiczny oficer Ekwicjusz wychwyta ich wszystkich i bezzwocznie ukara mierci. Aby zapobiec za dalszym prbom tego rodzaju lub nawet marszowi oddziaw Prokopiusza - bo i tego si obawiano - zamkn silnymi posterunkami przejcia grskie midzy Iliri a Tracj. On te pierwszy zameldowa przez gocw cesarzowi Walentynianowi w Galii o rebelii nad Bosforem. W nagrod za tak zdecydowan postaw otrzyma godno naczelnika wojsk w Ilirii. Sam Walentynian znalaz si w obliczu dramatycznego dylematu: czy ma pieszy na Wschd, by ratowa brata - a pocztkowo nie bardzo nawet wiedziano, czy Walens jeszcze yje - czy te powinien zosta na miejscu i osania Gali przed inwazj Alamanw zza Renu. Wybra to drugie. Przyzna otwarcie, e rebelia Prokopiusza grozi wprost tylko jemu i bratu, Alamanowie natomiast s wrogami caego wiata rzymskiego. Tak wic cesarz postawi dobro pastwa nad interesem rodziny. Postawa godna prawdziwego wadcy. Walens wszake nie zachowa hartu ducha. Poda wprawdzie na czele wojsk ku Bosforowi, tak jednak trwonie, e w pewnej chwili gotw by po prostu zrzuci strj cesarski i ucieka. Otoczenie zdoao powstrzyma go od haniebnego kroku. Wysane przodem dwa legiony zastpiy drog Prokopiuszowi nad rzek Sangarius. Ju miao doj do bitwy, ju harcownicy obu stron wybiegajc do przodu ciskali wcznie, gdy samozwaniec stan nagle pomidzy wrogimi szykami i dononie pozdrowi Witaliana, oficera wysokiej rangi z tamtych szeregw. Przywoa go ku sobie, serdecznie ucisn mu rk, wielkim gosem wyrazi al, e oto dobywa si mieczy w obronie jakiego Panoczyka, podczas gdy wszyscy winni i zgodnie za nim, ostatnim potomkiem cesarskiego rodu, walczcym o swe suszne prawa. Ten efektowny gest mia skutek niezwyky. Po chwili, idc za przykadem Witaliana, legiony Walensa pochyliy swe goda i pomaszeroway do obozu Prokopiusza. Przyszed dalszy sukces: trybun Rumitalka zaj Nice, najwaniejsze miasto w Bitynii, a nawet Azji Mniejszej. Aby je odzyska, Walens wysa wodza Wadomara, ktry otoczy Nice fortyfikacjami, sam za przystpi do oblegania Chalcedonu. Lecz zaoga i ludno tego miasta dzielnie odpieray szturmy, a szydzc z Walensa woay na sabaiarius; najpodlejszy bowiem napitek w Ilirii, rodzaj piwa, zwano sabaia. Z braku ywnoci cesarz zacz odstpowa od oblenia. Tymczasem obrocy Nicei pod wodz Rumitalki dokonali nagego wypadu, zniszczyli obwarowania Wadomara i zaszliby Walensa od tyu, gdyby ten nie wycofa si w ostatniej chwili. Tak wic we wadzy Prokopiusza znalaza si rwnie Bitynia. Wnet potem jeden z jego dowdcw zaj miasto Kizykus, gdzie znajdowaa si wojenna kasa Walensa. Mimo to finansowa sytuacja samozwaca nie przedstawiaa si dobrze. Aby opaci swe wojska, musia oboy senatorw specjalnym podatkiem oraz rozda zapasy zboa, majce ywi Konstantynopol. Popeni te wany bd taktyczny. Usiowa mianowicie przecign na swoj stron Arbicjona, byego naczelnika jazdy za

Konstancjusza II, cieszcego si ogromn powag wrd oficerw i onierzy. Ten jednak odmwi wsppracy, zasaniajc si podeszym wiekiem i stanem zdrowia. Dotknity tym Prokopiusz skonfiskowa jego dobra, co z kolei sprawio, e Arbicjon odda swe wpywy i cay autorytet bez reszty Walensowi. Wobec faktu, e wdz tak wany znalaz si po tamtej stronie, niewiele znaczy chwyt propagandowy, do ktrego znowu powrci samozwaniec: kaza obnosi si wrd szeregw wojsk w lektyce majc u boku wdow po Konstancjuszu, Faustyn i jej ma creczk, Konstancj. Do decydujcych dziaa wojennych doszo wiosn 366 roku na ziemiach Azji Mniejszej. Tym razem przybray one bardzo szybko obrt niekorzystny dla Prokopiusza, a to gwnie skutkiem zdrady, jakiej dopucili si obaj jego wodzowie. Najpierw przeszed na stron Walensa Gomoariusz. Wkrtce potem pod Nakole we Frygii spotkay si gwne siy. Tu przed bitw Agilon niespodziewanie porzuci swe szeregi i jawnie ruszy ku szykom Walensa, a za nim poszy wszystkie oddziay, niosc goda bojowe i tarcze zwrcone w d - znak poddania si. I oto w cigu zaledwie godziny samozwaniec, ktrego sprawy pocztkowo ukaday si bardzo pomylnie, straci wszystko. Opuszczony przez najbliszych zdoa zbiec tylko z dwoma oficerami. Schronili si w lasach gr okolicznych. Ksiyc wieci jasno, co jeszcze zwikszao strach i groz. O wicie obaj towarzysze Prokopiusza, nie widzc ju adnej drogi ratunku dla siebie, niespodziewanie rzucili si na, gdy pogrony by w ponurych mylach, i zwizanego odstawili do obozu zwycizcy. Pojmany zachowa godne milczenie do koca. 27 maja zosta city z rozkazu Walensa, ktry w porywie wciekoci wyda te wyrok mierci na obu oficerw. Byoby to suszne, komentuje Ammian Marcellinus, gdyby Prokopiusz uchodzi za cesarza prawowitego, ale w tym wypadku zasuyli na nagrod, zdradzili bowiem samozwaca. Sroono si potem, jak zwykle w takich sytuacjach, wobec prawdziwych i rzekomych stronnikw pokonanego. Sypay si wyroki mierci, konfiskat majtkw, wygna. Bliski krewny Prokopiusza, Marcellus, usiowa jeszcze stawia opr w Chalcedonie i nawet obwoa si cesarzem, ale ta aosna prba nie miaa ju adnego znaczenia. Schwytali go onierze wysani przez Ekwicjusza i zgin po straszliwych torturach. Prokopiusz pozostawi on o imieniu, jak si zdaje, Artemizja oraz dzieci. Cay majtek rodziny zosta skonfiskowany i kilkanacie lat pniej Artemizja koczya ycie jako niewidoma ebraczka. Ale w dalszych pokoleniach rd znowu doszed do wysokich godnoci. Podobno dalekim potomkiem Prokopiusza by Antemiusz, jeden z ostatnich wadcw cesarstwa rzymskiego na Zachodzie.

SPRAWY PASTWA, RODZINY, RELIGII

U schyku 365 roku cesarz Walentynian opuci Pary, zwany wwczas Lutetia Parisiorum, i przenis si do Reims, wtedy Durocortorum Remorum lub Remi. Pragn by bliej teatru dziaa wojennych wobec

spodziewanego najazdu Alamanw, ktrzy ju poprzedniej zimy zadali rzymskim wodzom cik klsk. Trzy ogromne watahy alamaskie przeszy przez zamarznity Ren w styczniu 366 roku. Naczelnik rzymskich wojsk pieszych Dagalajf nie by zbyt aktywny w walkach z nimi, tote cesarz zdymisjonowa go honorowo: da mu godno konsula wesp ze swoim maoletnim synem Gracjanem. Dowdztwo natomiast obj naczelnik jazdy, Jowinus. Wiosn pokona on rozdzielone watahy Germanw w trzech kolejnych bitwach. Walentynian przebywajcy wtedy znowu w Lutecji wyjecha mu naprzeciw w dowd uznania, a potem zaszczyci go urzdem konsula. Wtedy te nadesza radosna wiadomo ze Wschodu: samozwaniec Prokopiusz zosta pokonany! Na potwierdzenie tego Walens przysa bratu odcit gow buntownika. Zim 366/367 cesarz spdzi w Durokortorum. Zachorowa tam tak ciko, e powanie liczono si z jego mierci. W najbliszym otoczeniu ju si zastanawiano, kto winien zasi na tronie, i wysuwano rnych kandydatw. Wyranie zaznaczya si przy tym niech do osoby wadcy i jego rodziny; bya ona spowodowana jego surowoci, posunit niekiedy do okruciestwa. Cesarz jednak wyzdrowia. Zorientowa si w sytuacji i uzna za konieczne zademonstrowa publicznie, kto bdzie dziedzicem purpury. 24 sierpnia 367 roku w miecie pnocnej Galii Samarobriva Ambianorum, dzisiejszym Amiens, przedstawi i poleci wojsku swego syna Gracjana, dopiero wkraczajcego w dziewity rok ycia; zosta on okrzyknity augustem. W pnocnej Galii Walentynian przebywa z powodu grocych tej krainie najazdw Sasw oraz Frankw od strony morza. Napadali oni rwnie na wybrzea Brytanii, gdzie sprawy przedstawiay si le take z innych przyczyn. Zosta tam wysany Jowinus, wsawiony ostatnimi zwycistwami. Gdy u granic pnocnych walczono z wrogiem zewntrznym, w samej stolicy, w Rzymie, rwnie laa si krew z przyczyn religijnych. We wrzeniu 366 roku zmar biskup tego miasta, Liberiusz, a wrd kleru i wiernych gminy doszo do rozamu w sprawie nastpcy: mniejszo wybraa Ursyna, wikszo za Damazego - i obaj zostali wywiceni na biskupw Rzymu w dwch rnych bazylikach. Pomidzy ich zwolennikami dochodzio do gwatownych, krwawych star na ulicach i w kocioach. W jednym tylko dniu i tylko w jednej bazylice zgino sto kilkadziesit osb. Ostatecznie biskupem zosta Damazy, za nim bowiem opowiedzieli si przedstawiciele wadzy, a pniej rwnie sam cesarz. Ursyn i jego najzagorzalsi stronnicy zostali usunici z miasta. Ammian Marcellinus - poganin, przychylny jednak chrzecijastwu - by zdumiony i wstrznity zaciekoci owych walk midzy przedstawicielami tej samej religii, i to religii goszcej szczytne hasa mioci, pokory, wstrzymywania si od gwatw. Pisa wic nie bez ukrytej zoliwoci: Nie przecz, kiedy rozwaam wspaniao spraw stoecznych, e ci, co tego pragn, winni ze wszystkich si walczy o osignicie takiego

celu. Skoro bowiem go zdobd, mog by spokojni o sw przyszo. Bogac si dziki darom matron, pokazuj si publicznie tylko w powozach, godnie odziani, ucztuj za tak wytwornie, e ich biesiady przewyszaj uczty krlewskie. A mogliby przecie by prawdziwie szczliwi, gdyby yli na wzr niektrych kapanw w prowincjach! Niezmierna wstrzemiliwo w jedzeniu i piciu, ubogie odzienie, a take wzrok ku ziemi skierowany polecaj ich wiecznemu bstwu oraz prawdziwym jego czcicielom jako ludzi czystych i godnych szacunku. A co by rzek Ammian, gdyby ujrza Rzym redniowieczny i pniejszy? Owe za wspomniane przeze darowizny od kobiet stay si takim problemem, e spraw t musia zaj si sam cesarz Walentynian w ostrej ustawie z lipca 370 roku, adresowanej wanie do biskupa Damazego. Zakaza w niej stanowczo ludziom Kocioa odwiedzania domw wdw i panien, twierdzc, e jakiekolwiek darowizny i zapisy owych kobiet dla nich osobicie lub na koci nie maj adnej mocy prawnej. Damazy musia jeszcze zwalcza wiele intryg i oskare, nie zapomniano mu bowiem nigdy, w jakich okolicznociach wstpi na stolic biskupi. Jego pontyfikat, w latach 366-384, wypeni z rocznym naddatkiem panowanie trzech cesarzy. Przez pewien czas wsppracowa z nim jako sekretarz w. Hieronim, ktry wanie z jego polecenia dokona rewizji aciskiego przekadu Nowego Testamentu. Damazy odnowi te i udostpni pielgrzymom katakumby. Uoy ku czci mczennikw wiele krtkich wierszowanych utworw, ktre piknie wyryto na marmurowych tablicach; zachowao si ich nieco w oryginale, sporo w odpisach. Rzeczy to sabe artystycznie, ale maj walor historyczny. To pierwszy papie poeta. Walentynian zimowa na przeomie lat 367 i 368 w Trewirze. Czsto wraca do tego miasta, zapewniajc mu ostatni okres wietnoci. Latem 368 roku poprowadzi wypraw za Ren. Spustoszy ziemie nad Nekarem, a w okolicach obecnego Heidelbergu pokona zastpy Alamanw w otwartej, krwawej bitwie; wyrni si w niej osobist odwag. W latach nastpnych nie byo ju wikszych najazdw tego germaskiego ludu na Gali. We wrzeniu 368 roku cesarz przebywa nad dolnym Renem, na pewno zaniepokojony, jak i w roku poprzednim, pirackimi atakami szczepw zamieszkujcych brzegi tej rzeki. Wci nadchodziy grone wieci z Brytanii. Poniewa Jowinus niewiele tam zdziaa, zosta odwoany, jego za miejsce zaj jako gwnodowodzcy, czyli dux, Teodozjusz. By to zdolny oficer rodem z Hiszpanii, ojciec przyszego cesarza Teodozjusza Wielkiego. Przydzielono mu doborowe legiony. Zasta sytuacj rzeczywicie rozpaczliw. W oddziaach wojska szerzya si dezercja, od pnocy, zza wau Hadriana, atakowali mieszkacy nigdy nie ujarzmionej Kaledonii, ludno za prowincji umczona naduyciami i nieudolnoci administracji znajdowaa si w stanie jawnej rebelii. Wszystko to zdumiewajco szybko zostao naprawione dziki energii i talentom Teodozjusza. W cigu zaledwie dwch lat wypar on najedcw, ustanowi znowu dobrze strzeon granic na wale Hadriana, umocni i zabezpieczy lini wybrzea przed nagymi atakami germaskich piratw,

poskromi buntownikw i zreorganizowa administracj. Tak wic wadza rzymska na wyspie wydawaa si dobrze ugruntowana. Nikt ze wspczesnych nie potrafiby przypuci, e ju w nastpnym pokoleniu legiony dobrowolnie opuszcz Brytani, aby nigdy tam nie wrci. Po powrocie z Brytanii zwyciski wdz otrzyma w nagrod godno naczelnika jazdy. Tymczasem cesarz doglda budowy ogromnego systemu fortyfikacji wzdu caego biegu Renu. Te gbokie i powizane ze sob umocnienia rnego typu speniy swe zadania skutecznie bronic ponad 30 lat Gali przed Germanami. Wtedy to rwnie zawarto sojusz z Burgundami. Ten germaski lud mia wwczas swe siedziby dalej na wschodzie, tote Alamanowie, znajdujcy si jakby w rodku midzy nimi a Rzymianami, stali si wsplnym wrogiem. Pniej, ju w 370 roku, wojownicy burgundzcy stanli a nad Renem, by wzi udzia w wyprawie przeciw Alamanom, ale sam widok ich gronych zastpw tak przerazi Rzymian, e odstpili od dziaa. Sojusz wszake pozosta. Walens, brat Walentyniana, wadca wschodniej czci imperium, walczy wwczas zwycisko z innym szczepem germaskim, Gotami zza dolnego Dunaju. Chcia ukara ich za poredni pomoc, jak okazali samozwacowi Prokopiuszowi oraz odstraszy od najazdw w przyszoci. Przez trzy lata, 367-369, obozowa na czele duej armii nad dolnym Dunajem. Wojsko dwukrotnie przeprawio si po mostach pontonowych za wielk rzek, ogniem i mieczem niszczc ziemie na pewno Wizygotw w granicach obecnej Rumunii, a moe nawet czciowo Ostrogotw na terenach obecnej Modawii i Ukrainy. Tak dugie, nieprzerwane przebywanie wojsk w jednym rejonie i prowadzenie dalekich dziaa byo moliwe dziki temu, e prefekt pretorium Auksoniusz wietnie zorganizowa transporty zboa z odlegych prowincji okrtami. Goci przeraeni uporem wadcy Rzymian, a take z powodu niedostatku wielu towarw skutkiem przecicia wymiany handlowej z krainami imperium, poprosili wreszcie o pokj. Zabiega o to szczeglnie Atanaryk, ksi Wizygotw. Twierdzi jednak, e nie moe nawet stop dotkn rzymskiej ziemi, zabrania mu bowiem tego przysiga, ktr zoy ojcu. Walens natomiast udawanie si do siedzib barbarzycw uwaa za niegodne cesarskiego majestatu. Ten spr proceduralny rozstrzygnito ostatecznie kompromisem: imperator i ksi wpynli na swych okrtach na sam rodek Dunaju i tam zawarli oraz zaprzysigli ukad. Goci zobowizali si nie narusza granic cesarstwa i dostarczy zakadnikw. By to ostatni znaczny triumf ora rzymskiego w walce z tym ludem w tamtych rejonach. W ruinach rzymskiego fortu na ziemiach obecnej Dobrudy rumuskiej odkryto uszkodzony napis aciski. Zosta on wyryty w 369 roku dla uwiecznienia chway tych sukcesw. Pan nasz niezwyciony cesarz Flawiusz Walens, zwycizca, triumfator najwikszy, zawsze august, po zwycieniu i pokonaniu Gotw na ziemi barbarzyskiej, kiedy wanie wito piciolecia jego panowania zbiego si szczliwie ze zwycistwem, zbudowa dla obrony pastwa t stranic

prac onierzy legionw pierwszych, najbardziej mu oddanych. Jeszcze przed rozpoczciem wojny z Gotami Walens przyj w 367 roku chrzest z rk ariaskiego biskupa Eudoksjusza. Cesarz bowiem, podobno pod wpywem ony, sprzyja wanie temu wyznaniu, a z biegiem lat sta si arianinem tak gorliwym, e bardzo brutalnie przeladowa w swych prowincjach zwolennikw wyznania nicejskiego, ortodoksw. Bya ju wielokrotnie mowa o tym, co stanowio przedmiot sporu. Schizmy i herezje, ktre trapiy chrzecijastwo niemal od pocztkw jego powstania, nabray jeszcze wikszego znaczenia, odkd stao si ono religi faktycznie panujc, gdy owe spory personalne i doktrynalne sploty si cile ze sprawami polityki. Wojujcy za arianizm Walensa mia rwnie pewien wpyw na bieg wydarze o wielkim wymiarze dziejowym. Chodzio o chrzecijastwo Gotw i innych ludw germaskich. Goci stykali si z rnymi odamami nowej religii ju wczeniej. Szczeglne zasugi pooy biskup Wulfila (Ulfilas) za Konstancjusza II, tumacz Biblii na jzyk gocki. Przekad w, czciowo zachowany, jest najwikszym i najdawniejszym zwartym zabytkiem jednego z jzykw starogermaskich i choby z tej racji ma ogromn warto. Wulfila jednak by arianinem i dziaa w tym duchu. Po roku za 369, czyli po zawarciu pokoju, kiedy kontakty z Gotami stay si znowu ywe, Walens na pewno popiera tam kapanw ariaskich, co umocnio to wyznanie. Miao to skutki doniose, inne bowiem ludy germaskie przejmoway chrzecijastwo gwnie od Gotw, arianizm wic sta si dodatkowym czynnikiem wrogoci midzy Germanami a ludami imperium, w wikszoci wiernymi nicejskiemu credo. Tymczasem Walentynian polubi w Galii w 370 roku kobiet take sprzyjajc arianizmowi; najpierw czynia to co prawda skrycie, potem jednak jawnie i gorliwie. Twierdzono, e cesarz dla niej odsun dotychczasow on, Maryn Sewer, matk jedenastoletniego wtedy augusta Gracjana. Mia nawet wyda ustaw legalizujc bigami - ale to chyba zmylenie pniejsze. Wydaje si natomiast, e Maryna Sewera musiaa odej z przyczyn bardzo prozaicznych: bya zamieszana w jak afer majtkow i rozgniewany m skaza j na wygnanie. Nowa ona, Justyna, bya wdow po samozwacu cesarzu Magnencjuszu, ktry, pokonany przez Konstancjusza, popeni samobjstwo w 353 roku. Polubia Magnencjusza majc chyba niewiele ponad 10 lat, oczywicie z woli rodzicw. Jej ojciec, Justus, nalea do arystokracji italskiej, mona si wic domyla, e chodzio o jakie cele polityczne, wane i dla Justusa, i dla Magnencjusza. Jako kobieta dojrzaa odznaczaa si niezwyk urod. Opowiadano, e pewnego razu Maryna Sewera miaa sposobno przypatrze si jej w ani podczas wsplnej kpieli i wyrazia pniej zachwyt w obecnoci ma, ktry oczywicie nie omieszka zainteresowa si tak pikn pani. T opowie przekaza pewien staroytny autor chrzecijaski, widocznie niezbyt znajcy psychik kobiet. Ktra bdzie wychwalaa wdziki innej, i to przed mem? Faktem jest, e i w tym maestwie pewn rol musiay odgrywa wzgldy polityczne. Polubienie wdowy po Magnencjuszu, cieszcym si

niegdy wielk popularnoci w Galii, stanowio gest przyjazny wobec mieszkacw krainy, w ktrej cesarz stale przebywa. Ze zwizku z Justvn przyszo na wiat czworo dzieci. Syn urodzony w 371 roku otrzyma imi ojca, a w historii znany jest jako cesarz Walentynian II. Spord trzech crek dwie nigdy nie wyszy za m i niewiele o nich wiadomo. Byy to Justa i Grata. Crka natomiast trzecia, Galla, miaa zosta on cesarza Teodozjusza Wielkiego i matk sawnej Galli Placydii. Walentynian nadal rezydowa gwnie w Trewirze. Czuwa tam nad bezpieczestwem granic, ale rozwija rwnie yw dziaalno ustawodawcz. Z licznych aktw prawnych tam wydanych jeden podpisany 12 marca 370 roku i skierowany do prefekta Rzymu, Olibriusza - ma szczeglne miejsce w dziejach nauki europejskiej. Edykt dotyczy mianowicie statusu studentw uniwersytetu rzymskiego; powsta on, przypomnijmy, po 70 roku, a wic przed prawie trzystu laty, dziki cesarzowi Wespazjanowi. Ot Walentynian zarzdzi, by kady student przybywajcy do stolicy najpierw przedstawi urzdnikom ewidencji ludnoci (magister census, censualis) pismo z namiestnictwa swej prowincji zawierajce dane personalne i opini; winien te owiadczy, jaki obiera kierunek studiw i poda miejsce zamieszkania w stolicy. Urzd bdzie czuwa nad jego zachowaniem, baczc w szczeglnoci, by nie obraca si w zym towarzystwie, nie oglda zbyt czsto widowisk, nie bra udziau w nieodpowiednich zabawach. Sprawujcy si niegodnie otrzyma chost i zostanie bezzwocznie odesany do swojej prowincji. Gorliwi studenci mog pozosta w Rzymie a do 20 roku ycia. Spisy studentw i oceny ich zachowania si maj by dokonywane co miesic. Postanowienia surowe, podyktowane jednak przede wszystkim trosk o waciwie wykorzystanie przez modzie okresu studiw i o uchronienie jej od pokus wielkiego miasta. Cesarz, naley to podkreli, by w ogle przychylny sprawom nauki i kultury, czego najlepszy dowd stanowi nieco pniejsza ustawa, rwnie wydana w Trewirze. Zwalnia ona artystw malarzy oraz ich najblisze rodziny od wszelkich podatkw, danin, wiadcze; ich suba take nie powinna by obejmowana przez spisy podatkowe. Wasne dziea mog sprzedawa bez opaty skarbowej. Mog te nie pacc adnego czynszu zajmowa na pracownie lokale w budynkach publicznych, byle tylko nie odstpowali ich osobom trzecim. Maj prawo wyboru miejsca zamieszkania. Nie wolno rwnie nakazywa im, by wykonywali podobizny wadcw lub restaurowali dziea sztuki bez zapaty. Ile to zwizkw twrczych chyba we wszystkich krajach gosowaoby dzi caym sercem za przywrceniem penej mocy prawnej ustawie rzymskiego cesarza sprzed szesnastu wiekw!

AFRYKA ,SYRIA, PANONIA

Teodozjusz, najznakomitszy wrd wodzw Walentyniana, obdarzony godnoci naczelnika jazdy dziki zwycistwom w Brytanii, pokona w 370 roku Alamanw nad grnym Dunajem, a jecw osiedli na rwninach pnocnej Italii. Potem odpiera Sarmatw w Panonii. Uczestniczy te w wyprawie cesarza za Ren przeciw alamaskiemu ksiciu Makrianowi. Ta ekspedycja nie w peni si powioda, legionici bowiem wbrew rozkazom podpalili osady germaskie, Makrian wic ostrzeony dymami poarw zdoa w por zbiec; pniej zreszt zawar ukad z Rzymianami. Po tylu sukcesach wdz tak zasuony otrzyma w 373 roku misj wan i odpowiedzialn. Mia przywrci pokj w pnocnej Afryce, zwaszcza w Mauretanii, jak wtedy nazywano ziemie dzisiejszej zachodniej Algierii i czciowo Maroka. Wybucho tam po 370 roku powstanie plemion grskich, a ruchowi temu sprzyjay ubosze warstwy ludnoci na obszarach rwninnych i przybrzenych, gdzie istniay latyfundia i kwity due, bogate miasta. Powodem powstania byy nie tyle antagonizmy etniczne, co ucisk podatkowy i naduycia, ktrych dopuszczali si rzymscy urzdnicy. Ciemieni i krzywdzeni odwoywali si, nawet caymi gminami miejskimi, do cesarza, owe apelacje zwykle jednak obracay si przeciw dajcym sprawiedliwoci. Wynikao to std, e miejscowi dostojnicy mieli bardzo wpywowych poplecznikw na dworze. Przeprowadzono wic dochodzenia, ale w ich wyniku zwykle uniewinniano oskaronych, skazywano za jako oszczercw i buntownikw - oskarycieli. Przywdc powstania by Firmus, ksi jednego ze szczepw mauretaskich. Oskarony o zamordowanie brata, widzia jedyny ratunek w buncie. Dokona nawet tego, e onierze dwch pomocniczych formacji armii rzymskiej obwoali go augustem; nie majc diademu woyli mu na gow ozdobny acuch wojskowy. Tak wic Firmus sta si nowym samozwaczym cesarzem. Opanowa szybko znaczne obszary Mauretanii, a nawet cz Numidii. Wyzyskujc dla swych celw rozam w wczesnym kociele chrzecijaskim w Afryce gosi, e popiera spraw donatystw; a ci mieli zwolennikw szczeglnie w niszych, bardziej rodzimych warstwach ludnoci. Zapewne dziki ich pomocy mg zdoby niektre miasta, wrd nich take zamon, nadmorsk Cezare, obecne Cherchel. Gwnodowodzcym wojsk rzymskich w Afryce by wwczas komes Romanus, jeden z prawdziwych winowajcw wybuchu rebelii. On to bowiem przyczyni si do tak nieszczsnego obrotu sprawy twardymi zarzdzeniami i jaskrawym naduywaniem wadzy oraz wykorzystywaniem stosunkw na dworze. Obecnie jednak nie potrafi skutecznie przeciwstawi si postpom Firmusa. Wanie dlatego cesarz powierzy tak trudne zadanie Teodozjuszowi, wierzc, e poradzi on sobie w spieczonej arem Afryce rwnie dobrze, jak poprzednio w lasach mglistej Brytanii.

Cesarz nie pomyli si. Jednym z pierwszych posuni wodza po przybyciu do Afryki byo uwizienie Romanusa, co oczywicie wpyno na uspokojenie nastrojw ludnoci. Romanusowi zreszt krzywda potem si nie staa, zosta zwolniony i oczyszczony z zarzutw. W toku trzech kolejnych kampanii w latach 373-375 Teodozjusz wypar Maurw z zajtych przez nich terenw. Dokaza tego orem, dyplomacj, przekupstwem. Wreszcie bliscy towarzysze zdradzili Firmusa; mieli go wyda Rzymianom ywego. W ostatniej jednak chwili samozwaniec unikn tego wybierajc mier przez powieszenie si. Teodozjusz by u szczytu chway. Wydawa si musiao i jemu samemu, i wspczesnym, e czeka go wspaniaa nagroda, jeszcze wysze zaszczyty, nade wszystko za trwae miejsce w rocznikach historii. Nie miao si zici nic z tych oczekiwa. Czyny Teodozjusza, niewtpliwie godne uwagi, poszy od dawna w zapomnienie, dzi wie o nich tylko garstka specjalistw, cho nalea on na pewno do najwybitniejszych wodzw rzymskich. O tym za, jak niespodziewana spotkaa go nagroda z rk cesarza, bdzie mowa ju wkrtce. Ale wanie w tych latach, kiedy Teodozjusz rozpoczyna swoj dziaalno i walki w Afryce, pewien mody, bo zaledwie dziewitnastoletni, nie znany nikomu student retoryki w Kartaginie przey wstrzs i przeom duchowy. Sprawia to lektura traktatu Cycerona Hortensjusz, bdcego pochwa filozofii i zacht do jej uprawiania. Odtd jego droga yciowa bya ju wytyczona: namitne poszukiwanie Prawdy. Matka owego modego czowieka bya gorliw chrzecijank, ojciec pozosta do mierci poganinem, on za sam zajmowa wtedy i jeszcze przez lat kilkanacie do chodn postaw wobec nowej religii. Pasjonowaa go natomiast astrologia, sta si te wielkim zwolennikiem manicheizmu. Jednake prcz owych intelektualnych, duchowych przey mia rwnie inne przygody w latach pobytu w Kartaginie. Pniej sam tak to wyznawa: Utrzymywaem stosunki z jedn niewiast, nie zwizan ze mn maestwem, lecz wybran bdn i nieroztropn namitnoci; ale tylko z jedn, dochowujc jej wiernoci. Na wasnym przykadzie dobrze si przekonaem, jaka jest rnica midzy zwizkiem maeskim, zawartym w celu wydawania potomstwa, a zwizkiem lubienej mioci, gdzie potomstwo przychodzi wbrew yczeniom, jakkolwiek zrodzone zmusza do tego, by je kocha (przekad ks. J. Czuja). I tak wanie pod wpywem lektury traktatu Cycerona oraz - jak wolno przypuszcza - wewntrznych napi moralnych i emocjonalnych rodzi si w wielkim miecie afrykaskim jeden z najwietniejszych mylicieli, jakich zna historia filozofii europejskiej. Oddawa si studiom i rozmylaniom, gdy niemal tu obok trway krwawe walki z barbarzyskim rebeliantem. Wstpi na ciek, ktra miaa zaprowadzi go bardzo wysoko. Tak wysoko, e dzi z perspektywy wielu wiekw musimy zaliczy go do grona piciu najwybitniejszych, najoryginalniejszych koryfeuszy antycznej mdroci. Ich imiona to Sokrates, Platon, Arystoteles, Plotyn - i wanie on, Aureliusz Augustyn, odbierajcy potem cze w

wiecie chrzecijaskim jako wity Augustyn. Dziwnym zbiegiem okolicznoci w tym samym 374 roku na stolicy biskupiej w tak odlegym od Kartaginy Mediolanie zasiad czowiek, ktry za kilkanacie lat mia wpyn w sposb bardzo znaczcy na bieg ycia Augustyna. Odegra te wielk rol zarwno w ksztatowaniu si chrzecijastwa w zachodniej Europie, jak i w sprawach wczesnej polityki. W padzierniku 374 roku zmar w Mediolanie dotychczasowy biskup Auksencjusz, przychylny arianom, na jego za miejsce lud i kler miasta wybrali trzydziestopicioletniego Ambrozjusza; imi to przyjo si u nas w formie: Ambroy. Wybr to prawdziwie zdumiewajcy, jeli zway, e jak dotd czowiek ten nie piastowa adnego urzdu kocielnego; ba, nie by nawet ochrzczony. Co wic sprawio, e gmina postanowia wanie jemu powierzy godno pasterza? Urodzi si Ambroy w 339 roku w Trewirze, w znamienitej rodzinie chrzecijaskiej jako syn prefekta pretorium Galii. Ojciec zmar przedwczenie i wdowa z trojgiem dzieci powrcia do Rzymu, gdzie chopiec odby studia. Zosta potem adwokatem w Sirmium, nastpnie asesorem prefekta, a od 370 roku namiestnikiem Ligurii, prowincji, ktrej stolic by wanie Mediolan. W cigu czterech lat mody namiestnik musia zdoby ogromny szacunek ludnoci miasta i uznanie dla swych zdolnoci administracyjnych, skoro gmina kocielna tak bardzo chciaa go widzie na swym czele. On jednak wcale si nie kwapi od objcia odpowiedzialnej godnoci. Ustpi dopiero wtedy, gdy cesarz Walentynian potwierdzi wybr. Dowid od razu, e bdzie spokojnie szed drog umiaru i rozsdku wobec skconych wiernych. Przyj wic chrzest i wicenia wprawdzie z rk kapana wyznajcego credo nicejskie, ale jednak zatrzyma wszystkich czonkw kleru mediolaskiego poprzednio zwizanych z Auksencjuszem. Rozpocz te gorliwe studia teologiczne. Tak przedstawiay si najwaniejsze wydarzenia po 370 roku w zachodniej czci imperium, gdzie wada Walentynian. Toczyy si tam wprawdzie zacite walki u granic, wszdzie jednak odnoszono sukcesy. Rzdy wewntrzne byy twarde, zwaszcza wobec warstw zamonych i senatu, podatki wysokie i cigane bezwzgldnie, co jednak tumaczyo si potrzebami wojska. Surowy wymiar sprawiedliwoci zapewnia bezpieczestwo, polityka religijna cechowaa si tolerancyjnoci, szkoy rnych stopni rozwijay si normalnie, ludzie za nauki i twrcy mogli pracowa swobodnie, a nawet cieszyli si pewnymi przywilejami. Zwiza charakterystyka Walentyniana, jak podaje Ammian: Nienawidzi dobrze ubranych, wyksztaconych, zamonych, szlachetnie urodzonych - na pewno nie odpowiada prawdzie, jeli chodzi o stosunek do ludzi wyksztaconych. O tym wiadcz i podane poprzednio akty prawne, i postawa cesarza wobec konkretnych osb, a zwaszcza powierzenie poecie Auzoniuszowi opieki nad maoletnim augustem Gracjanem. A jak wyglday sprawy we wschodniej poaci imperium pod rzdami Walensa? Po rozprawieniu si z Gotami nad dolnym Dunajem przenis on swoj

siedzib do Syrii i rezydowa przewanie w Antiochii. Czuwa stamtd nad granic wschodni. Persowie bowiem wykorzystujc to, e cesarz musia najpierw tumi rebeli Prokopiusza, a pniej walczy z Gotami, zajli pograniczne, sprzymierzone z Rzymem krlestwa: Armeni i Iberi, odpowiadajc mniej wicej obecnej Gruzji. Wprawdzie w 370 roku wodzowie rzymscy wprowadzili tam z powrotem wadcw lojalnych wobec imperium, ale odtd midzy obu mocarstwami trwa stan wojny, nie wypowiedzianej formalnie i toczonej tylko w ograniczonym zakresie. Pertraktowano jednoczenie w sprawie ewentualnego rozbioru obu tamtych krlestw. Krl perski domaga si rwnie, aby Rzymianie - zgodnie z ukadem z 364 roku za cesarza Jowiana - wzili udzia w fortyfikowaniu przej przez Kaukaz, tamtdy bowiem mogliby przedrze si Hunowie idcy zakaspijskimi stepami na zachd. Tymczasem na dworze cesarskim rozptaa si sprawa dzi dla nas wrcz niewiarygodna, jednake traktowana wwczas z ca powag i majca straszliwe konsekwencje. Walens, gorliwy chrzecijanin, by zarazem czowiekiem niezwykle przesdnym, yjcym w ustawicznym lku przed tajnymi umiejtnociami wszechmocnych, jak sdzi, astrologw i magw. Ot wykryto skutkiem donosu, e pewne osoby z jego otoczenia usioway dowiedzie si za pomoc magicznych zabiegw, jakie imi bdzie nosi przyszy cesarz. W tym celu skonstruowano trjng, na ktrym umieszczono szkatuk z wypisanymi na niej wok literami alfabetu, a specjalnie duchowo przygotowana i odpowiednio odziana osoba stana nad owym trjnogiem trzymajc piercie uwizany na nitce; ten obracajc si wskazywa kolejno litery. Tak odczytano pocztek imienia - Teod. Rwnie, jak pniej si okazao, sawny retor Libaniusz i jego przyjaciel zabawiali si w odgadywanie przyszoci, ale innym sposobem. Wypisali mianowicie litery na piasku, na kadej pooyli ziarno, pucili koguta i obserwowali, w jakiej kolejnoci dziobie. I w tym wypadku uoy si ten sam pocztek imienia. Gdy dowiedziano si o tych praktykach i przepowiedniach, pomylano natychmiast o modym, utalentowanym, doskonale si zapowiadajcym i bardzo popularnym w cesarskim otoczeniu notariuszu Teodorze. Podejrzewano, e chodzi o spisek majcy doprowadzi do obwoania go cesarzem. Rozwcieczony Walens kaza wszcz dochodzenie, powierzajc t spraw surowemu prefektowi pretorium, Modestowi. Rozpoczy si liczne aresztowania, przesuchania, stosowano najwymylniejsze i najokrutniejsze tortury. Zapaday wyroki mierci, wygnania, konfiskaty majtku. Teodor, moe najmniej winny - jeli w ogle mona by tu mwi o winie - zapaci oczywicie gow. Ofiar padli przede wszystkim ludzie wpywowi i bogaci oraz intelektualici. Miao to gbsze uzasadnienie. Jeli bowiem chodzi o dwie pierwsze grupy, zaatwiano rne porachunki polityczne i przy sposobnoci poywia si skarb pastwa, w wypadku za grupy trzeciej, intelektualistw, cesarz mg da upust swej niechci i podejrzliwoci w stosunku do ludzi wyksztaconych. Znoszono wic przed trybunay sdowe cae stosy ksiek z rnych

bibliotek prywatnych twierdzc, e s to traktaty magiczne, i natychmiast je palono - cho byy to oczywicie z reguy dziea naukowe i literatury piknej. Co gorsza, wiele osb w rnych miastach prowincji wschodnich z obawy, by nie pojawio si oskarenie, e uprawiaj magi, dobrowolnie i zawczasu puszczao z dymem swe zbiory ksiek. W sumie by to na pewno jeden z ciszych ciosw zadanych antycznej kulturze. Nawet najwysi dostojnicy bywali zagroeni. Niebezpieczestwo zawiso nad Eutropiuszem, namiestnikiem w Efezie, w stolicy prowincji Azji. By on autorem zachowanego do dzi, zgrabnie napisanego skrtu historii Rzymu od zaoenia miasta a po panowanie Jowiana. Dzieko to zadedykowa Walensowi: Aby boski umys Twej Spokojnoci mg cieszy si tym, e wczeniej zacz naladowa czyny sawnych mw w zarzdzaniu imperium, nim pozna je przez lektur. Eutropiusz zosta odwoany z namiestnictwa. Jego nastpca, Festus, by rwnie autorem podobnego, cho sabiej napisanego zarysu historii rzymskiej - panowaa wwczas moda na tego rodzaju dzieka - lecz czowiekiem innego pokroju. Sroy si wobec wszystkich podejrzanych, a zwaszcza wobec filozofw. Wtedy to ponis mier Maksymus, niegdy mistrz Juliana. W obliczu mierci nie zachowa on, co prawda, postawy godnej filozofa. Najpierw postanowi wraz z on, e oboje popeni samobjstwo, by nie zaama si podczas przesucha. Ona dzielnie dotrzymaa przyrzeczenia, on natomiast pozosta przy yciu i przewieziony do Antiochii przyzna si do wszystkiego, co tylko mu zarzucano - byle nie cierpie tortur. Odstawiono go z powrotem do Efezu, gdzie zosta stracony z rozkazu Festusa. Los Maksymusa podzielio wielu innych filozofw i pisarzy. Koczc omawianie tej ponurej sprawy, ktra zacza si od naiwnej zabawy, a spowodowaa mier i cierpienia tylu osb, wypada gwoli prawdzie doda jeszcze jedno: imi nastpcy Walensa miao rzeczywicie rozpoczyna si od liter Teod... Przez wszystkie lata od objcia rzdw przez Walensa trwa w tamtych stronach ostry konflikt midzy zwolennikami credo nicejskiego i arianami, gorliwie popieranymi przez cesarza. Niemal wszystkie gminy chrzecijaskie byy podzielone. I tak w Aleksandrii po mierci nieugitego Atanazjusza w 373 roku wywicono dwch biskupw, co oczywicie rozptao straszliwe rozruchy. Piotr, biskup z ramienia nicejczykw, musia opuci Egipt i szuka schronienia w Rzymie u biskupa Damazego. Podobnie byo w syryjskiej Antiochii. Mnoyy si wszelakie, najcudaczniejsze herezje. Imponujc ich list poda w swym dziele, napisanym wanie za panowania Walensa, biskup Salaminy cypryjskiej, Epifaniusz. Zachd, spokojniejszy pod wzgldem religijnym, przeywa wstrzsy innego rodzaju. Latem 374 roku wielki wylew Tybru nawiedzi Rzym i podtopi rwninne czci miasta. A w tyme czasie plemiona Kwadw i Sarmatw, rozwcieczone wiaroomstwem rzymskich urzdnikw w naddunajskich prowincjach, przedary si przez granic i szeroko zalay ziemie Panonii. Broniy si tylko miasta, wojsk byo mao, wiele bowiem formacji przerzucono do Afryki. Najazd by tak nagy, e niewiele

brakowao, a w rce barbarzycw dostaaby si Konstancja, crka Konstancjusza II, wanie podrujca z Sirmium do Trewiru, gdzie miaa polubi modego Gracjana. Jedynie mody Teodozjusz, syn wielkiego wodza Teodozjusza, stojcy na czele wojsk Mezji, dzielnie odpiera Sarmatw. Zaalarmowany t sytuacj Walentynian wiosn 375 roku opuci Trewir. Najpierw stan w Sirmium, potem przenis si do Karnuntum, wielkiego naddunajskiego obozu wojskowego, nieco na wschd od dzisiejszego Wiednia. Zapewne tutaj odsonito przed nim ogrom naduy, ktrych dopuci si Probus, prefekt pretorium. Ukarano mierci wielu dostojnikw prowincji iliryjskich, wszake dokadniejsze zbadanie sprawy Probusa odsuny koniecznoci wojenne. Cesarz ustanowi swoj kwater w Akwinkum (Aquincum), obecnej Budzie. Stamtd po mocie pontonowym wojska przeszy na drug stron Dunaju pustoszc ziemie nieprzyjaci. Lea zimowe zamierza Walentynian urzdzi w Sawarii, obecnym Szombathely. W listopadzie w drodze do tej miejscowoci zatrzyma si w Brigetio, naddunajskim obozie wojskowym. Tutaj stawili si posowie Kwadw proszc o pokj. Podczas posuchania, gdy uniesiony gniewem odpowiada im gwatownie, nagle zaniemwi - jakby raony gromem z nieba powiada Ammian - twarz staa si purpurowa, a obfity pot wystpi na caym ciele. Przeniesiono go natychmiast do sypialni. Na nieszczcie nie byo lekarza pod rk, rozjechali si bowiem do oddziaw w terenie, aby zapobiec podobno szerzcej si zarazie. Wreszcie zjawi si kto, kto prbowa krew puci, ale nie zesza ani kropla. Tymczasem cesarz usiowa co mwi, zgrzyta zbami i rozpaczliwie porusza ramionami. Powoli jednak opuszczay go siy, a ciao pokryy sine plamy. Tak wyzion ducha. Umar w pidziesitym pitym roku ycia, a dwunastym panowania. By dzie 18 listopada 375 roku.

LVII

GRACJAN i WALENTYNIAN II

---oOo---

(FLAVIUS GRATIANUS)
Urodzony 18 kwietnia 359 roku. Zmar 25 sierpnia 383 roku. Panowa od 24 sierpnia 367 roku wraz z ojcem i stryjem do mierci jako Imperator Caesar Flavius Gratianus Augustus. ---oOo---

(FLAVIUS VALENTINIANUS)
Urodzony w 371 roku. Zmar 15 maja 392 roku. Panowa wraz z innymi jako Imperator Caesar Flavius Valentinianus Iunior Augustus od 22 listopada 375 roku do mierci.

GRACJAN
nagej mierci cesarza Walentyniana w Brigetio nad Dunajem odprawiono tam bezzwocznie nalene uroczystoci aobne, zwoki za odesano do Konstantynopola, aby spoczy w porfirowym sarkofagu w kociele witych Apostow obok podobnych grobw Konstantyna Wielkiego, Konstancjusza II, Jowiana. Dostojnicy i wysi oficerowie znajdujcy si wtedy w Brigetio musieli ju od pierwszych godzin po zgonie wadcy baczy czujnie, aby w armii nie doszo do zaburze, a

Po

zwaszcza by nie pojawi si samozwaniec. Zdarzao si to przecie tak czsto w sytuacjach podobnych! A nie byo czasu, by porozumie si ze wspwadcami zmarego, obaj bowiem rezydowali w stronach odlegych: jego brat Walens w Syrii, syn za z pierwszego maestwa, Gracjan, w Trewirze. Pewne wic decyzje wypadao podj szybko, na miejscu i tylko na wasn odpowiedzialno. Dowdca wojsk w Ilirii Ekwicjusz oraz prefekt pretorium Probus wysali potajemnie goca z poufnym listem do Merobaudesa, naczelnika wojsk pieszych; przebywa on wwczas zapewne w Sirmium. Zorientowa si natychmiast, o co chodzi w tej sprawie. Zachowa wic wiadomo dla siebie i pod jakim pozorem wyprawi gdzie komesa Sebastiana. Ten bowiem przebywa wwczas w jego panoskiej kwaterze. Sebastian by wprawdzie czowiekiem spokojnym, ale te tak popularnym wrd onierzy, e mgby sta si potencjalnym rebeliantem pod naciskiem legionw, nawet wbrew swej woli. Sam Merobaudes popieszy natomiast do Brigetio i tam wzi udzia w gorczkowych naradach, co czyni dalej. W odlegoci stu mil rzymskich od tej miejscowoci leaa willa cesarska zwana Murocincta, czyli Obwiedziona Murem. Przebywaa tam druga ona Walentyniana, Justyna, wraz ze swym czteroletnim synkiem noszcym imi ojca. Uznano, e naley chopca jak najpieszniej sprowadzi i natychmiast obwoa cesarzem. W intencji obradujcych, jak wolno si domyla, miao to z jednej strony rozadowa nastroje onierzy, pragncych mie udzia w wyznaczeniu nastpcy po zmarym, z drugiej za zapewni dziedzictwo purpury w tej samej rodzinie. Nie byo ju czasu zawiadamia Walensa i Gracjana, cho formalnie taki akt wymaga ich aprobaty. Po maego Walentyniana wysano Cerialisa, trybuna stajni cesarskich. Przywiz on chopca w lektyce do obozu wojskowego w Akwinkum. Tam te w dniu 22 listopada 375 roku chopiec czteroletni zosta okrzyknity cesarzem. Jego stryj i brat przyrodni zostali postawieni przed faktem dokonanym i obaj pogodzili si z tym, cho zapewne bez entuzjazmu. W imperium wic miao formalnie panowa nadal trzech cesarzy. Walens rzdzi Wschodem, Gracjan Zachodem, may za Walentynian krajami iliryjskimi, czyli wikszoci prowincji bakaskich, a moe rwnie Itali i Afryk. W rzeczywistoci wszake dziedzin chopca wada Gracjan, ktry zreszt odnosi si do brata przyrodniego poprawnie, a nawet przychylnie. A do 378 roku Walentynian rezydowa w Sirmium wraz z matk i Merobaudesem. Spord trzech cesarzy Walens, najstarszy obecnie wiekiem i powag, by ju dobrze znany mieszkacom imperium. Walentynian II jako dziecko nie mg jeszcze podlega normalnej ocenie. Najwiksze zainteresowanie wzbudza natomiast Gracjan, ktry by dorastajcym modziecem - w chwili mierci ojca mia 17 lat - i mg ju bezporednio uczestniczy w kierowaniu sprawami pastwa. Zastanawiano si wic powszechnie, jakim okae si wadc. Charakterystyki modego czowieka, przekazane nam przez staroytnych, s w istocie zgodne. Wspczesny mu Ammian Marcellinus

pozostawi nam jego literacki portret. Modzieniec wietnych zdolnoci, wymowny, opanowany, wojowniczy zarazem i agodny. Rozwija si tak, e mgby wspzawodniczy z wybranymi spord dawnych cesarzy; i to ju wtedy, kiedy jeszcze zakrywa mu lica pikny puch zarostu. Ale z usposobienia mia skonno do zabaw, a jego najblisi pozwalali na to. Wreszcie zwrci si cakiem ku temu zajciu, ktremu niegdy oddawa si cesarz Kommodus; tyle tylko, e nie by tak okrutny. Tamten bowiem zwyk by zabija bezlik zwierzt na oczach ludu; na przykad powali 100 lww wpuszczonych jednoczenie w obwd amfiteatru, i to rnymi pociskami, a adna rana nie zostaa zadana tak samo - i tym si radowa ponad wszelk miar. Take Gracjan zabija wypuszczajc szybko strzay w zwierzta zapdzone w ogrodzenie zwane vivarium. A zabawia si tak w czasach, w ktrych nawet cesarz Marek Aureliusz z trudem tylko mgby zaradzi ponurej sytuacji pastwa. Nieco pniejszy, anonimowy autor dzieka zawierajcego krtkie dane o cesarzach od Augusta do Teodozjusza tak przedstawia Gracjana: By wyksztacony nieprzecitnie. Potrafi ukada wiersze, piknie przemawia, rozwija wywody na tematy sporne zwyczajem retorw. Ale dniem i noc medytowa tylko nad tym, jak si zabawi grotami strza. Uwaa, e to stanowi rozkosz najwysz i sztuk bosk: ugodzi w cel. Jada skromnie, sypia niewiele, panowa nad sob pijc wino i nie ulega namitnociom. Byby peen wszelkich zalet, gdyby naprawd interesowa si tym, jak wada pastwem. On jednak odbiega od tego nie tylko chci, lecz i samym trybem swych zaj. Dodajmy, e Gracjan by pobonym i wrcz gorliwym chrzecijaninem, czym rni si od swego ojca, raczej obojtnego religijnie. Mia kontakty z biskupem Mediolanu Ambroym, ktry wanie na jego danie napisa traktat O wierze. Zachowa si rwnie list modego cesarza, zapraszajcy biskupa do Trewiru. Dyskutowa chtnie o zawiych, spornych kwestiach wczesnej teologii. Pniej wyda szereg ustaw godzcych w dawne kulty, a wic przykrych dla pogan, nigdy wszake nie posun si do ostrych przeladowa. Wszystkie wiadectwa i fakty prowadz do wniosku, e by to sympatyczny i kulturalny mody czowiek o wyksztaceniu typowo humanistycznym, skromny i obyczajny. Jedyn jego namitno, wybaczaln przecie, stanowiy polowania i ucznictwo. Nie dorasta jednak do trudnych zada, jakie stawia przed wczesnymi wadcami kryzys wewntrzny i nacisk wrogw na granice. Nie potrafi dziaa szybko i twardo, w czym tak celowa jego ojciec. Nie interesowaa go naprawd polityka, nie pocigay sprawy wojska. Spenia przykadnie wszystkie obowizki, jakie nakaday na potrzeby chwili, nie uchyla si od wypraw, potrafi dzielnie stan w walce, ale nie by indywidualnoci, ktra oddziauje na bieg wydarze i ksztat przyszoci. W licie do biskupa Ambroego napisa o sobie: Ego infirmus et fragilis - Jam saby i kruchy. Uywajc tych sw, myla o swej wierze, ale w pewnym stopniu odnosz si one w ogle do jego osobowoci. Na szczcie w pierwszych latach panowania sytuacja w prowincjach zachodnich nie wymagaa dziaa szczeglnie energicznych. Mona nawet

byo pozwoli sobie na gesty wspaniaomylne, do czego skaniao Gracjana samo usposobienie oraz wpywy najbliszego otoczenia. Dobre wieci i zapowiedzi wiadczce o nowym kursie polityki wewntrznej zaczy si mnoy ju od samego pocztku roku 376. Oto relacja z Rzymu. By 1 stycznia. Nim jeszcze jasny dzie rozproszy mroki nocy, my, senatorzy, stawilimy si licznie w gmachu posiedze. Rozesza si pogoska, e gbok noc nadszed tekst mowy ukochanego cesarza. I byo to prawd, sta bowiem obok goniec zmczony caonocnym trudem. Zeszlimy si wic wszyscy, cho niebo jeszcze si nie bielio. Przy zapalonych pochodniach odczytano nam przyszo nowego wieku. Po c sw wiele? Ujrzelimy to wiato, na ktremy dopiero czekali. Tak przedstawia senator Symmachus wraenie, jakie wywaro na nim i jego kolegach ordzie Gracjana. Sowa to oczywicie bardzo retoryczne i niemal przesadne, pisa je bowiem Symmachus w licie do Auzoniusza, jednego z najbliszych doradcw cesarza i chyba wspautora ordzia. Faktem jest jednak, e musiao ono wywoa rado, dawao bowiem do zrozumienia, e nowy wadca zerwie z polityk swego ojca, nieprzyjazn wobec senatu. Ta zmiana nastawienia i stylu rzdw niewtpliwie w duej mierze bya zasug wanie Auzoniusza. Jako wychowawca Gracjana wywiera on ju od lat wielki wpyw na jego pogldy, obecnie za mg wprost przyczynia si do podejmowania najwaniejszych politycznie decyzji. Nieczsty to wypadek, aby nauczyciel i poeta, a wanie tym by Auzoniusz, dochodzi do takiego znaczenia w yciu pastwowym i mia tyle do powiedzenia w sprawach wielkiego imperium! Urodzi si okoo 310 roku w miecie Burdigala, dzisiejszym Bordeaux. Jego ojciec by lekarzem. Po studiach w sawnej szkole tamtejszej i w Tuluzie (wwczas Tolosa) pracowa okoo 30 lat w miecie rodzinnym, najpierw jako profesor gramatyki, a potem retoryki. Pisywa te drobne utwory poetyckie. Cieszy si najwidoczniej dobr opini i nawet pewn saw w Galii, skoro Walentynian powierzy wanie jemu wychowanie swego jedynego wtedy syna. Przebywa wic Auzoniusz na dworze w Trewirze, bra nawet udzia w wyprawach przeciw Alamanom, ale mia te nieco czasu, aby zajmowa si ukochan poezj. Z tego wanie okresu pochodzi jego najwikszy, a zarazem chyba najbardziej udany utwr poemat opiewajcy urok rzeki Mozeli i jej wybrzey. W owych te latach pozna Symmachusa, modego arystokrat rzymskiego, ktry przez czas jaki znajdowa si jako komes u boku Walentyniana, i zwiza si z nim szczer przyjani. Jej rdem byo gbokie umiowanie literatury Wobec tych zainteresowa nie miaa wikszego znaczenia ani rnica wieku - Symmachus by modszy o lat mniej wicej trzydzieci - ani religia. Rzymianin, jak wikszo ludzi z warstw wyszych stolicy, by arliwie przywizany do wiary przodkw i do dawnych kultw; sam nawet piastowa godno kapana pogaskiego. Auzoniusz natomiast nalea do wyznawcw chrzecijastwa, co prawda niezbyt gorliwych. Ta przyja przetrwaa lata, a dowodem jej s rwnie

zachowane listy Symmachusa do Auzoniusza; fragment jednego z nich przytoczylimy powyej. Pod koniec ycia Walentyniana otrzyma Auzoniusz godno komesa i kwestora witego (to jest cesarskiego) paacu. Od samego za pocztku panowania Gracjana jego wpywy rosy z dnia na dzie. Przede wszystkim starano si zapewni nowemu wadcy poparcie spoeczne dziki okazywaniu wyrozumiaoci i ostentacyjnemu zerwaniu z nadmiern surowoci, jaka cechowaa rzdy Walentyniana I. Std wspomniane ordzie do senatu. Anulowano zalege podatki, spalono publicznie wykazy dunikw skarbu, zakazano stosowania tortur podczas cigania nalenoci, uregulowano tryb postpowania sdowego przeciw senatorom, pozwolono wrci wygnanym, uwolniono osoby przesuchiwane, zwrcono posiadoci skonfiskowane rodzinom skazanych. Wiosn 376 roku ogromne wraenie zrobio odwoanie z urzdu i wkrtce potem skazanie na mier przez cicie wszechmocnego prefekta pretorium Galii, Maksymina. W opinii powszechnej uchodzi on za gwnego sprawc wszelkiego za za Waentyniana I i o to te oskary go senat. Jego miejsce zaj Klaudiusz Antoniusz, czowiek duej kultury umysowej, nalecy do krgu Auzoniusza i Symmachusa. Nikt nie opakiwa mierci Maksymina. Ale mniej wicej w tym samym czasie, to jest w pocztkach lub wiosn 376 roku, zosta niespodziewanie skazany i city Teodozjusz, najwybitniejszy i najsawniejszy wdz Walentyniana, zwycizca wrogw w Brytanii, nad Renem i Dunajem, w Afryce. Uwiziono go w Kartaginie i tam te dokonano egzekucji, pozwalajc wszake skazanemu przyj przed mierci chrzest. Przypuszczaj niektrzy, e Teodozjusza skaza jeszcze Walentynian w ostatnich dniach ycia, a Gracjan tylko potwierdzi wyrok. Ale istotne przyczyny tragedii byy i s okryte cakowit tajemnic. Moe Teodozjusz uczestniczy w jakim spisku przeciw cesarzowi? A moe pad ofiar intryg i knowa na dworze? Lub te powodowany ambicj zamyla skorzysta ze sposobnoci, jak stworzya mier Walentyniana I i pragn sam przywdzia purpur, ale zosta zdradzony? Jestemy zdani tylko na domysy. Syn Teodozjusza, noszcy to samo imi, a ju zasuony w walkach z Sarmatami nad Dunajem, wycofa si z ycia publicznego i osiad w majtkach rodzinnych w Hiszpanii. Latem 376 roku Gracjan przyjecha na dwa lub trzy miesice do stolicy imperium. A w ostatnich dziesicioleciach wizyty cesarskie w Rzymie byy niezmiernie rzadkie, niemal wyjtkowe, panujcy bowiem z reguy rezydowali w innych, przewanie pogranicznych miastach. Ju wic sam fakt, e Gracjan zechcia tu zawita, i to w samych pocztkach swych rzdw, stanowi gest znamienny jako wyraz hodu dla tradycji i senatu. Z tym krtkim rzymskim pobytem na pewno zwizana jest ustawa cesarza z 376 roku, rzucajca interesujce wiato na spraw poszanowania zabytkw i problemy budownictwa w stolicy. Niech nikt z prefektw miasta lub innych urzdnikw nie rozpoczyna nowej budowy w sawnym miecie Rzymie, lecz niech dba o utrzymanie

budowli dawnych. Kto by za chcia wznosi w miecie nowy budynek, niech czyni to za swoje pienidze i ze swojego materiau. Niech wic nie wykorzystuje budowli starych; nie podkopuje fundamentw wspaniaych gmachw; nie zuywa kamienia publicznego; nie wydziera kawakw marmuru, oszpecajc tym rabunkiem budynki. Zabytki Rzymu, warto to sobie uwiadomi, poniosy najwiksze straty nie z rki najedcw, i nawet nie od poarw, lecz skutkiem niedbalstwa, braku konserwacji, a zwaszcza w wyniku pogoni za atwym zyskiem i tanim, gotowym materiaem. Budowano nowe gmachy, publiczne i prywatne, rozbierajc i odzierajc z wystroju dawne. Szczeglnie smutn rol odegrali chrzecijanie, wykorzystujc coraz mielej witynie i najwspanialsze budowle oraz ich ozdoby dla swych celw - jakby to byy kamienioomy i magazyny. Ustawa Gracjana, jak i wszystkie pniejsze w tej sprawie, nie daa waniejszych efektw. We wrzeniu 376 roku Gracjan by z powrotem w Trewirze. Rok nastpny przynis wielki triumf Auzoniuszowi i jego rodzinie. Zosta on prefektem pretorium Galii, a pniej take Italii i Afryki, piastujc te najwysze godnoci administracyjne wesp z synem Hesperiuszem. Take inni czonkowie bliszej i dalszej rodziny obejmowali wane urzdy. Mona wic rzec bez adnej przesady, e rd Auzoniuszw stopniowo opanowywa administracj zachodniej czci imperium. Tymczasem zaczy nadchodzi grone wieci ze wschodu, z prowincji bakaskich podlegych Walensowi. Goci, wyparci przez Hunw i wpuszczeni za ziemie Tracji, burzyli si i stawiali opr wadzom rzymskim. Aby pomc stryjowi, Gracjan wysa tam cz wojsk z Galii i Panonii. Odmarsz tych oddziaw zosta natychmiast dostrzeony przez Alamanw. Sdzc, e obrona granicy bdzie sabsza, przekroczyli oni w lutym 378 roku zamarznity Ren - i srodze si zawiedli, wodzowie bowiem Gracjana rozgromili ich dwukrotnie. On sam na wschd wyruszy z Trewiru w czerwcu. Po drodze raz jeszcze pokona Alamanw za grnym Renem; bya to ostatnia wyprawa cesarza rzymskiego za t rzek. Natychmiast powiadomi o tym sukcesie Walensa proszc go, aby nie wydawa bitwy Gotom, pki wojska obu cesarzy si nie pocz. Ale wiadomo ta i proba wywara skutek wrcz przeciwny zamierzonemu. Pragnc poda szybciej, cesarz rozkaza taborom jecha drogami ldowymi, sam za wraz z wybranymi oddziaami popyn Dunajem na odziach; naladowa pomys Juliana sprzed lat kilkunastu. Potem przerzuci si do Sirmium nad Saw. Tu zatrzyma si tylko cztery dni i znowu ruszy na wschd, cho cierpia na ataki febry. Napotkano hordy iraskich Alanw i trzeba byo z nimi walczy. A w kilka dni pniej - byo to ju chyba po 10 sierpnia - stan przed cesarzem Wiktor, naczelnik jazdy Walensa. By pierwszym zwiastunem straszliwej klski pod Adrianopolem w dniu 9 sierpnia.

HUNOWIE I GOCI
Grone wieci napyway do rzymskich posterunkw nad dolnym Dunajem: gdzie na pnoc od Morza Kaspijskiego pojawiy si hordy koczownikw stepowych siejc mord i poog wrd osiadych tam ludw. Najedcw tych zwano Hunami. Szli o czym Rzymianie wiedzie nie mogli - a od granic chiskich. Mieli sta si na dugo najstraszliwszymi wrogami imperium w Europie; pchnli przed sob wielkie masy ludw i przyczynili si do upadku cesarstwa na zachodzie. Poprzedzay pochd Hunw przeraajce opowieci o ohydnym ich wygldzie, o dziwnych obyczajach i nieludzkim okruciestwie. Powtarza je Ammian Marcellinus. I cho mona wykaza, e obraz ten jest czciowo znieksztacony, to przecie pewne fakty wydaj si wiarygodne, same za opowieci stanowi autentyczne wiadectwo tego, co mylao i czuo to pokolenie Europejczykw, ktre jako pierwsze zetkno si z groz tak potnej inwazji ludw z gbi Azji. Oto streszczenie Ammianowej relacji zamieszczonej w ksidze XXXI. Hunowie nacinaj maym chopcom policzki elazem, i to tak gboko, aby blizny nie pozwoliy wyklu si zarostowi. Tote starzej si bez brody, podobni do eunuchw. Krpi i silni, karki maj grube. Przeraliwie brzydcy i kolawi przypominaj bestie dwunogie i owe topornie ciosane supy o ludzkich obliczach, ktre widuje si przy porczach mostw. Nie potrzebuj ani ognia, ani przypraw do jedzenia ywic si korzeniami dziko rosncych rolin i psurowym misem wszelakich zwierzt; podkadaj kawaki midzy swoje uda a grzbiet konia i tak je nieco ogrzewaj. Nigdy nie wchodz do krytych domostw, unikajc ich niby grobowcw, tote nie znajdzie si u nich nawet namiot zwieczony choby poszyciem trzciny. Kr tu i tam po grach i lasach, przyzwyczajeni ju od kolebki do znoszenia godu i pragnienia. Ale i na obczynie nie wejd do domu, chyba e przymusi ich do tego ostateczna konieczno, uwaaj bowiem, e dach nie daje bezpieczestwa. Odzie ich to szaty lniane albo zszyte ze skrek myszy lenych. A nie maj osobno jednej sukni na uytek domowy, innej za do wyjcia. Gdy raz wo na siebie koszul barwy szarej, nie wczeniej j zdejm lub zmieni, pki sama si nie rozpadnie na kawaki od brudu. Gowy przykrywaj okrgymi czapami, mocno owosione nogi skrami kolimi, a buty ich nie obrobione na adnym kopycie nie pozwalaj im stpa swobodnie. Dlatego te niezbyt si nadaj do walki pieszej i s rzeczywicie jakby przytwierdzeni do swych koni, wytrzymaych wprawdzie, lecz szpetnych. Siadaj na nich niekiedy po kobiecemu i tak zaatwiaj wszelkie sprawy codzienne: kupuj i sprzedaj, jedz i pij, a pochyleni nad karkiem zwierzcia zapadaj w gboki sen. Gdy si odbywa narada powicona sprawom nawet najwaniejszym, wszyscy bior w niej udzia tyme sposobem, to jest siedzc na koniach. Nie s poddani adnym surowym rzdom krlewskim, wystarcza im czasowe przywdztwo monych. Idc naprzd przeamuj atwo kad przeszkod. W bitwach atakuj

klinami, wyjc przy tym dziko gosami rnymi. Niesychanie szybcy i zwinni potrafi umylnie rozproszy si po to, aby nagle uderzy, a poniewa nie posuwaj si w zwartych szykach, mog rozbiega si na wszystkie strony i dokonywa rzezi na ogromnych obszarach. Nie widzi si natomiast, by szturmowali umocnienia lub rabowali obz nieprzyjacielski; tak bardzo zaley im na chyoci. Wojownicy to niebezpieczni. Najpierw, i to jeszcze z daleka, ciskaj dzidy o kocianych ostrzach, ktre s dobrze przytwierdzone sztuk zadziwiajc. Potem przemierzaj galopem przestrze dzielc ich od nieprzyjaciela i walcz wrcz elazem, z cakowitym pogardzeniem wasnego ycia. A kiedy wrg skupi uwag tylko na ostrzu ich mieczy, znienacka zarzucaj na skrcone powrozy; tak skrpowany nie moe w ogle si porusza. Wrd Hunw nikt nie orze, nikt nawet nie dotknie puga. Nie majc staych siedzib s jakby wci w ucieczce. Za mieszkania su im wozy. Tam ich maonki szyj odzie, co wstrt budzi, tam mio uprawiaj i wychowuj dzieci, pki te nie podrosn. Tote aden z nich nie potrafi powiedzie, skd pochodzi, gdzie indziej bowiem zosta poczty, gdzie indziej zrodzony, i jeszcze gdzie indziej wychowany. Niby tpe bydlta nie maj adnego pojcia, co uczciwe, a co nie. Mowa ich pokrtna i ciemna, a cze jakiej religii lub choby tylko zabobon w niczym ich nie hamuje. Paaj wszake niezmiernie dz posiadania zota. Taki oto obraz Hunw przekaza potomnoci Ammian na podstawie porednich, zasyszanych opowieci. Badania archeologw rzuciy sporo wiata na materialn kultur Hunw, gwnie dziki grobowcom znajdowanym na ziemiach Ukrainy i w uku Karpat, ale w wielu wypadkach nieatwo stwierdzi, czy chodzi o samych Hunw, czy te o ludy uzalenione i wdrujce z nimi. Nie mamy rwnie prawie adnych zabytkw jzyka huskiego. Wprawdzie znane s pewne oderwane wyrazy, zwaszcza imiona, trudno jednak orzec, w jakiej mierze chodzi o rodzime, w jakiej za zapoyczone od ludw podbitych i ssiednich: Germanw, Iraczykw, moe i Sowian. Pierwsi wadzy Hunw poddali si Alanowie, iraski lud osiady na pnoc od Kaukazu. Poszli za swymi panami przeciw Ostrogotom, zajmujcym ziemie midzy dolnym Dniestrem a Dunajem. I oni zostali pokonani w 375 roku i w wikszej czci musieli przyczy si do Hunw. Tak wic wszystkie plemiona midzy Morzem Czarnym a Karpatami zacza ogarnia panika. Na rzymskie terytorium przybyo poselstwo Wizygotw z terenw mniej wicej obecnej Rumunii bagajc, aby zezwolono im na przejcie Dunaju i osiedlenie si na ziemiach Tracji. Walens, przebywajcy wtedy wci w Syrii, przychyli si do ich proby, na wyludnionych bowiem ziemiach tamtejszych osadnictwo byo konieczne, gdyby za Wizygoci je otrzymali, musieliby skada danin oraz wystawia onierzy. Pozwolono przeprawi si na brzeg rzymski wszystkim, a nawet udzielono im w tym pomocy. Ammian Marcellinus powiada zoliwie: Z wielk gorliwoci starano si, aby za Dunajem nie pozosta nikt z tych, co

mieli zniszczy pastwo rzymskie; nikt, choby padaczk by tknity! Barbarzycy przepywali rzek dniami i nocami, na okrtach, na tratwach, nawet na pniach wydronych, a byli i tacy miakowie, ktrzy usiowali wpaw przedosta si na brzeg drugi, cho Dunaj by wezbrany pn wiosn 376 roku. Podobno przeprawio si cznie okoo 200.000 mczyzn, kobiet i dzieci, ale liczba ta wydaje si przesadzona. Ulego nowych poddanych sprawia, e dowdcy i dostojnicy rzymscy w Tracji uznali to za wspania sposobno do robienia dobrych interesw; dopuszczali si zatem najbezczelniejszych naduy przy dostawach i sprzeday ywnoci dla ludzi pozbawionych wszystkiego i cierpicych gd. Dumni wojownicy musieli sprzedawa swe kobiety i dzieci, otrzymujc w zamian psy. Ale uciekajc przed Hunami zaczy przedostawa si za Dunaj take odpryski innych ludw, wrd nich rwnie Ostrogotw, co dziao si ju wbrew woli cesarza. Poniewa za siy rzymskie nad Dunajem byy raczej sabe, sytuacja zmieniaa si szybko na niekorzy. Ju w 377 roku wdz wizygocki, Frytygern, wystpi zbrojnie przeciw Rzymianom i pokona ich w bitwie pod Marcjanopolem, na poudnie od obecnej Warny. Odtd Germanie pustoszyli coraz mielej ziemie Tracji, a doczali do nich onierze obcego pochodzenia zbiegli z armii rzymskiej oraz niewolnicy i ubodzy chopi. Rzymianie, cho stawiali jeszcze twardy opr, byli spychani na poudnie, Frytygern za wci otrzymywa posiki zza Dunaju. Zagony Wizygotw i ich sprzymierzecw niszczyy ziemie niemal po sam Konstantynopol. Wreszcie wiosn 378 roku Walens zrezygnowa z planw wyprawy przeciw Persom i ruszy z Syrii na pnoc. 30 maja wkroczy do Konstantynopola, gdzie jednak nie spotka si z yczliwym przyjciem, mieszkacy bowiem mieli mu za ze, e przybywa dopiero teraz, gdy z murw miasta goym okiem mona byo dostrzec dymy poarw wzniecanych przez barbarzycw, ktrych on wpuci w granice imperium. Ale groza najazdu i tak bliskiej wojny nie przeszkodzia urzdzeniu igrzysk, ktre tradycyjnie uwietniay adventus, czyli przybycie panujcego do jednego z wikszych miast. Kiedy wszake Walens pojawi si w loy cesarskiej, tumy widzw zaczy zgodnym chrem skandowa wrogie mu okrzyki. Rozlegay si rwnie szydercze woania: Daj bro, sami bdziemy walczy! Rozwcieczony tak postaw ludnoci cesarz opuci Konstantynopol ju 11 czerwca otwarcie goszc; e gdy rozgromi Gotw, powrci tu, aby surowo ukara tak niechtne mu miasto. Sprawa ta miaa bardzo niekorzystny wpyw na dalszy bieg wydarze, Walens bowiem pragn za wszelk cen szybkich sukcesw, ktre by uspokoiy opini publiczn, jemu za day moralne prawo do przykadnego rozprawienia si z wrogimi ywioami w stolicy. Idce przodem wojska piesze, ktrymi dowodzi Sebastian, zaskoczyy w okolicach Adrianopola oddzia Wizygotw objuczony ogromn zdobycz i czujcy si tak bezpiecznie, e nie wystawi nawet stray. Odbite upy nie mieciy si ani w murach Adrianopola, ani na boniach pod miastem. Lecz sukces ten da Rzymianom zbytni ufno w swe siy, jednoczenie za wdz Gotw Frytygern, ostrzeony porak, skupi swe rozproszone

oddziay i wzmg czujno. Tymczasem zwiadowcy rzymscy zameldowali, e widzieli pochd gwnych si wroga - s one o wiele szczuplejsze, ni przyjmowano dotychczas, i licz tylko 10.000 zbrojnych! Popenili jednak fataln w skutkach pomyk, w istocie bowiem dostrzegli tylko cz germaskich zastpw. Walens stan obozem pod Adrianopolem i tutaj przyj komesa Rychomeresa. Przyby on wprost od cesarza Gracjana z listami zawierajcymi usiln prob, by nie wydawa bitwy, pki nie nadejdzie armia zachodnia. Ale podczas narady wojennej niektrzy z jej uczestnikw, a przede wszystkim Sebastian, obstawali przy tym, aby stoczy bitw natychmiast, nim wrg skupi swe siy. Wprawdzie naczelnik jazdy, Wiktor, rozwanie radzi przychyli si do wezwa Gracjana, jednake Walens, podbechtywany przez pochlebcw i podniesiony na duchu dotychczasowym przebiegiem kampanii, zadecydowa, i walczy naley ju tu i teraz, nie ma bowiem powodu do dzielenia si z kim chwa pewnego zwycistwa. Przed cesarzem stan te niespodziewanie przysany z obozu wroga kapan chrzecijaski, ale arianin - jak i sam Walens. Pose, Got z pochodzenia, przekaza pisma od Frytygerna. Wdz da, aby wydano jego ludowi ca Tracj i zobowizywa si zachowa pokj na tych warunkach. Ale kapan podobno wrczy te inne, cile tajne listy, w ktrych Frytygern doradza, aby Rzymianie wystpili do walki w polu, albowiem dopiero wtedy, widzc zbrojne szyki legionw i majestat cesarza, jego wojownicy skonni byliby ustpi. Posa potraktowano askawie, lecz odprawiono bez odpowiedzi. O wicie 9 sierpnia wojska wymaszeroway z obozu. Tabory umieszczono pod stra u murw miasta, natomiast skarbiec i cesarskie insygnia w samym Adrianopolu, gdzie pozostaa te cz wyszych urzdnikw. Rzymscy onierze, umczeni szybkim marszem przez grskie drogi w doskwierajcym upale, ujrzeli obozowisko gockie dopiero okoo godziny smej liczc od witu. Barbarzycy stali przy swych kolicie umieszczonych wozach; wkrtce rozlego si ich pospne, dzikie wycie. Tymczasem rzymscy dowdcy ustawiali szyk bojowy. Na skrzydle prawym szo to szybko - jazd wysunito tam do przodu, piechota za stana nieco w tyle; na skrzydle lewym natomiast z trudem starano si skupi jedcw, wielu ich bowiem rozproszyo si po drodze. Widok sprawnie rozwijajcych si szykw oraz straszliwy szczk broni i omot tarcz przeraziy barbarzycw. Co waniejsze, wci jeszcze czekali na swe oddziay jazdy. Wyprawili wic posw z prob o pokj, ktrych jednak cesarz nie przyj, byli bowiem ludmi niskiego stanu. Goci przecigali spraw. Wreszcie stawi si herold Frytygerna z daniem, by przybyli do rzymscy dostojnicy w roli zakadnikw. Zgosi si dobrowolnie komes Rychomeres. Gdy by ju w drodze, w pewnym miejscu dugiej linii frontu dwa oddziay wyrway si do przodu i na krtko zwary z wrogiem. Natychmiast wic zawrcono komesa.

A tymczasem niespodziewanie pojawia si jazda Gotw wraz z zastpami Alanw. Uderzya z potnym impetem na szyki rzymskie szerzc przeraenie i popoch. Tak rozpocza si bitwa. Jaki by jej przebieg, jakie koleje zmaga? Ammian Marcellinus pisze o tym szeroko i barwnie, ale nie podaje prawie adnych faktw, ktre by pozwalay odtworzy rozwj sytuacji. Czytamy o ciosach mieczw, o wojownikach ju konajcych, ale jeszcze godzcych resztkami si w przeciwnika, o stosach trupw i o strumieniach krwi - a wszystko to w obezwadniajcym upale i wrd gstych tumanw kurzu. S to wszake obrazy retoryczne, trudno na ich podstawie przedstawi losy walki. Ale te chyba nikt z uczestnikw bitwy nie mia jasnego rozeznania, co dzieje si gdzie indziej. Kademu ze wiadkw, nawet dowdcom, pozostay w pamici tylko drobne i nieskadne fragmenty walki: zacieko, krew, omot broni i krzyki rannych, ar soca i py. Jeden wszake fakt zasuguje na uwag. Oto w pocztkach bitwy skrzydo lewe podeszo pod umocnienia gockie, ale wanie tam jazda rzymska, zoona gwnie z najemnikw, przesza na stron wroga. By to chyba moment decydujcy. Otoczone zewszd szeregi legionistw skupiy si tak gsto, e nawet mieczem trudno byo porusza. A tymczasem na innych odcinkach zaczto si wycofywa, potem za ucieka bezadnie. Uratowaa si zaledwie cz armii, rankiem jeszcze licznej i potnej. Z wyszych dowdcw ocala tylko Rychomeres oraz naczelnicy jazdy Saturnin i Wiktor. Zginli natomiast naczelnicy wojsk pieszych - synny Sebastian oraz Trajan, a wraz z nimi trzydziestu trybunw, wrd nich modziutki Potencjusz, syn sawnego niegdy wodza Ursycyna. A jaki by los Walensa? Jego zwok nie odnaleziono nigdy, tote rnie przedstawiano okolicznoci mierci. Wedug jednych pad o zmroku, opuszczony przez wszystkich, nawet przez stra przyboczn. Cisn swj paszcz purpurowy, narzuci odzie prostego onierza i stan nie rozpoznany wrd resztek piechoty. Wszystkich stoczonych tam wyrnito w pie, a poniewa Walens nie mia adnych insygniw, nikt by nie odgad, kim jest - nawet gdyby szukano zwok natychmiast po bitwie, co si jednak nie stao. Lepiej wszake powiadczona jest inna relacja. Cesarz, raony strza i mocno krwawicy, uszed wraz z najbliszym otoczeniem z pola walki, musia jednak zatrzyma si przy niezbyt odlegym domostwie. Zbudowano je miejscowym zwyczajem w ten sposb, e piterko nieco wystawao poza ciany parteru, byo szersze. Wkrtce dom otoczyli Goci. Nawet nie podejrzewali, kto schroni si w rodku. Usiowali wyama bram, ale bya mocna, a z piterka celnie raono kadego, kto si zblia. A poniewa barbarzycom pilno byo z powrotem na pobojowisko, po upy, zebrali wic popiesznie gazie, susz, som, uoyli je wok domostwa i podpalili. Mimo to nie wyszed nikt z Rzymian. Wszyscy sponli ywcem. Podobno tylko jeden oficer wylizn si w ostatniej chwili i on to powiedzia Gotom, e mogli pojma samego cesarza. A przecie oblegani zdoaliby ocali ycie, gdyby dali zna, kto jest z nimi! Byli jednak Rzymianami i onierzami nie tylko z imienia. Po msku

i wiadomie wybrali mier w pomieniach, byle nie wyda majestatu wadcy barbarzycom na pohabienie. Ale byo to ju jedno z ostatnich pokole Rzymian prawdziwych, ludzi dumnych i odwanych, o jakich opowiaday roczniki dawnych dziejw.

PO ADRIANOPOLU
Gdy wieczorem 9 sierpnia 378 roku zmrok zacz zapada nad polem bitwy pod Adrianopolem, resztki pokonanych wojsk rzymskich ju si rozpierzchy na wszystkie strony, gdzie strach pdzi. Zwyciscy Wizygoci noc spdzili na rabowaniu zwok, a o samym wicie ruszyli ku miastu; wiedzieli bowiem, e przebywaj tam najwysi dostojnicy wraz ze skarbcem oraz insygniami Walensa. Tu pod murami obozowali onierze i suba. Nie chciano ich wpuci przez bramy z braku miejsca i zapasw w miecie. Pozostawieni wic sami sobie bronili si dzielnie kilka godzin przeciw wciekym atakom Gotw, ale potem trzystu z nich niespodziewanie przeszo na stron wrogw. Barbarzycy wzgardzili nimi; pojmali ich i wymordowali na miejscu. Odtd nikt w Adrianopolu nie myla o kapitulacji. Gwatowna burza przerwaa walk pnym popoudniem. Goci wysali do obrocw list peen pogrek, obiecujc jednak darowanie ycia wszystkim, jeli miasto si podda. Odpowiedzi bya gorczkowa praca nad umacnianiem murw. Barbarzycy sprbowali podstpu. Jacy onierze stray przybocznej Walensa, chyba Germanie z pochodzenia, zbiegli na ich stron ju dawniej, obecnie niby to z powrotem przeszli na stron rzymsk. Mieli wznieci poary, aby wywoa popoch i odcign ludzi z murw. Gdy jednak ci podwjni zbiegowie, przyjci pocztkowo yczliwie, zaczli si plta w zeznaniach, wzito ich na tortury. Wyjawili prawdziwe zamiary i zostali cici. Szturm rozpocz si podczas trzeciej stray nocnej i trwa a do zmierzchu dnia nastpnego. Bronili murw wszyscy: onierze, dostojnicy, ludno. Masy atakujcych byy tak gste, e nie chybia aden pocisk, rzucony nawet na lepo. Ale najbardziej przerazia barbarzycw machina zwana skorpionem, miotajca ogromne gazy. Pod wieczr Germanie odeszli do obozowiska; ponieli dotkliwe straty i aowali, e nie posuchali rad swego wodza Frytygerna, ktry odradza atak na miasto. A o wicie ruszyli spod Adrianopola na poudnie, ku morzu, palc i grabic wszystko wok. Obrocy podejrzewali, e przerwanie oblenia to tylko podstp i wrogowie nagle zawrc. Zwiadowcy jednak donieli, e okolice s wolne. Dopiero wtedy, i to gbok noc, cz dostojnikw i onierzy wysza z miasta. Grskimi ciekami unikajc drg jedni ruszyli na zachd, ku Serdyce, inni za na poudnie, do Macedonii. Zabrali skarbiec i podali co si z nadziej, e spotkaj gdzie Walensa; jeszcze bowiem nie wiedziano o jego mierci. Tymczasem Germanie podeszli pod Perynt, bogate miasto nadmorskie,

ale nauczeni dowiadczeniem nawet nie prbowali go oblega. Pocignli nastpnie wzdu wybrzey a pod Konstantynopol. Zdumia ich ogrom murw, wielko budowli, mrowie mieszkacw; wszystko to dobrze widzieli krc przez jaki czas w pobliu. Dochodzio tylko do drobnych utarczek, gdy oddziay zaogi miasta dokonyway wypadw. Pewnego dnia jedcy saracescy, czyli arabscy, wdali si w walk z jedn z watah gockich. Obie strony ju si wycofyway, gdy nagle spord jedcw wschodnich wyrwa si do przodu czowiek o dugich wosach, nagi zupenie prcz przepaski na biodrach, ze sztyletem w rku. Krzyczc co dziko wtargn w szeregi osupiaych Gotw, ciosem ostrza w szyj powali jednego z nich i rzuci si na lecego, aby wysysa krew z rany. Przeraeni tym Germanie odstpili od murw i odtd nie byli ju tak zuchwali. A wkrtce potem powoli odeszli przez prowincje bakaskie ku Alpom Julijskim niszczc szeroko ziemie na swym szlaku. Tak wic Konstantynopol nie zosta zaatakowany i zdoa osoni sam potg swych murw lece dalej na poudnie kraje ludne i bogate: Azj Mniejsz, Syri, Palestyn i Egipt. Wanie dziki temu wschodnia cz imperium, cho poniosa tak dotkliwe straty skutkiem spustoszenia ziem bakaskich, miaa wci ogromne zasoby si ludzkich i rodkw materialnych do kontynuowania walki. Ta sytuacja powtarzaa si w nastpnych wiekach. Wie o klsce i o niszczycielskim pochodzie Gotw wstrzsna wiatem rzymskim. Skaniaa niekiedy do krokw rozpaczliwych. Na przykad Juliusz, naczelnik wojsk w prowincjach wschodnich, wystosowa tajny rozkaz do oficerw w miastach i obozach, aby wyci w pie najemnikw pochodzenia gockiego. Zgodnie z tym wszdzie wyprowadzano ich pod pozorem wypaty odu w odpowiednie miejsca, otaczano, rozbrajano i zabijano. Ammian Marcellinus dodaje z satysfakcj, e akcja zostaa przeprowadzona szybko, sprawnie i bez przeszkd, wszyscy bowiem oficerowie byli pochodzenia rzymskiego, co rzadko zdarza si obecnie. Znamienna uwaga! Ale to ju ostatnie wydarzenia, o ktrych wspomina ten historyk. Opis bitwy pod Adrianopolem i jej skutkw zamyka wielkie dzieo, ktremu zawdziczamy takie bogactwo informacji o IV wieku. Kocowe zdanie brzmi: O tym, co zdarzyo si pniej, niech pisz zdolniejsi, ludzie w kwiecie si i umiejtnoci. Lecz Ammian nie mia ju w wiecie aciskim nastpcw tej miary; pojawiali si jeszcze tylko kronikarze. By ostatnim naprawd wybitnym historykiem rzymskim. Tak wic kocowe stulecie istnienia imperium zachodniego, lata od 378 do 476, nie znalazo swego dziejopisa. Upadek Rzymu, jeden z najwikszych i najdoniolejszych dramatw w historii wiata, nie mia nikogo, kto by opisa go prawdziwie i w sposb peny, potomnym ku nauce i przestrodze. Podobnie koczy sw Kronik - na 378 roku, na klsce adrianopolskiej w.Hieronim, rwnie wspczesny wydarzeniom, a nieco modszy od Ammiana. Jest ona acisk, uzupenion przerbk Kroniki Euzebiusza. Koczy si tak: Pniejszy okres zachowaem do szerszego opracowania historycznego. Nie dlatego, abym si obawia pisa swobodnie i

prawdziwie o ludziach yjcych - przecie kto Boga si boi, ludzi si nie boi! - ale z tej przyczyny, e skoro barbarzycy wci jeszcze szalej na ziemiach naszych, wszystko jest niepewne. Jest co gboko symbolicznego w tym, e owe dwa dziea dwch rnych autorw tej samej epoki zamyka ta sama bitwa. Mia ona istotnie szczeglny wymiar dziejowy i niektrzy wspczeni dobrze to rozumieli. Bya to bowiem nie tylko krwawa klska. Rzymianie ponosili ich sporo w cigu wiekw, budujc i podtrzymujc gmach swego imperium. Byway nawet dotkliwsze, jeli chodzi o liczb polegych, na przykad sawna bitwa sprzed wiekw, pod Kannami. Take mier cesarza na polu walki nie bya czym wyjtkowym. Rzeczywicie natomiast wane byo to, e po Adrianopolu najedcy ju nigdy nie opucili granic cesarstwa, nigdy nie zdoano ich wyprze. Wizygoci i ich sojusznicy, a potem ci, co kolejno szli miao w ich lady, pozostawali na stae wewntrz imperium, ranic i coraz gbiej szarpic same jego trzewia niszczycielskimi pochodami, zwaszcza w prowincjach zachodnich. Ta rana nigdy nie miaa si zagoi, bya prawdziwie miertelna; po trzech pokoleniach doprowadzia do zgonu Rzymu cesarskiego przez wykrwawienie. Sytuacja po mierci Walensa przedstawiaa si tym groniej, e pierwszy z jego wspwadcw, Gracjan, mia dopiero 19 lat i nie zdoby dotychczas ani dowiadczenia, ani autorytetu w sprawach wojskowych, drugi za, Walentynian, by chopcem zaledwie siedmioletnim. Obaj znajdowali si wwczas w prowincjach naddunajskich, blisko teatru wydarze. May Walentynian stale przebywa wraz z matk Justyn w Sirmium, Gracjan za popieszy na pomoc Walensowi a z Trewiru. Dotar zapewne ju do granic Tracji, gdy stan przed nim naczelnik jazdy Wiktor przybywajcy spod Adrianopola. Na wie o klsce cesarz powrci do Sirmium i zatrzyma si tam na duej, Walentynian II natomiast przenis si do Mediolanu. Gracjan rozumia doskonale, e sam nie sprosta niebezpieczestwu i musi powierzy komu naczelne dowdztwo na zagroonych obszarach. Wybr - a z pewnoci zaskoczyo to bardzo wielu - pad na Teodozjusza. Ten wwczas nieco ponad trzydziestoletni mczyzna, syn sawnego wodza, rwnie Teodozjusza, przed trzema laty wycofa si z ycia publicznego, porzuci sub wojskow i osiad w wielkich dobrach rodzinnych w Hiszpanii, w pobliu Segowii. Jego ojciec odnosi niegdy wietne zwycistwa w Brytanii, nad Renem i Dunajem oraz w Afryce, za co spotkaa go w 376 roku nagroda: wyrok mierci i cicie w Kartaginie. Doszo do tego zapewne skutkiem intryg dworskich, ale formalnie w wyrok musia podpisa Gracjan. I on to wanie w chwili najciszej dla pastwa przyzywa na ratunek syna swej ofiary! Obaj musieli wykaza ogromny hart ducha i poczucie prawdziwie rzymskiej odpowiedzialnoci za losy imperium wobec sytuacji tak skomplikowanej moralnie i politycznie. Cesarz zwracajc si do Teodozjusza i powierzajc mu w owych ponurych miesicach 378 roku dowdztwo w Ilirii sdzi, e samo jego imi, opromienione chwa

zwycistw ojcowych, doda otuchy wojskom wasnym i wzbudzi respekt wrd barbarzycw. Zwaszcza e sam Teodozjusz odnis ju przed trzema laty pewne sukcesy odpierajc Sarmatw wanie na terenach naddunajskich. Wezwany z Hiszpanii mody wdz natychmiast ruszy w pole i zdoa rozgromi jeszcze jesieni tego roku jakie watahy Gotw. Nie by to sukces decydujcy w sensie wojskowym, mia wszake pewien efekt polityczny i propagandowy. Umoliwi te Gracjanowi dokonanie dalszego i to bardzo wanego aktu.

LVIII

TEODOZJUSZ WIELKI

---oOo---

(FLAVIUS THEODOSIUS)
Urodzony prawdopodobnie 11 stycznia 347 roku. Zmar 17 stycznia 395 roku. Panowa od 19 stycznia 379 roku wraz z innymi a do mierci jako Imperator Caesar Flavius Theodosius Augustus.

NIESPOKOJNE GRANICE
dniu 19 stycznia 379 roku Teodozjusz przedstawiony zosta wojskom w Sirmium i obwoany cesarzem. Senaty obu stolic, to jest Rzymu i Konstantynopola, natychmiast to potwierdziy. Tak wic pastwo miao znowu trzech wspwadcw. Najstarszy z nich wiekiem, cho najmodszy staem, Teodozjusz, przej cz wschodni, na Bakanach za Tracj i Macedoni. Czci zachodni wada, jak dotd, Gracjan, sprawujcy te faktyczn opiek nad prowincjami maoletniego Walentyniana II. Nowy cesarz by wzrostu redniego, budowy ciaa raczej wtej, lecz ksztatnej; nie cieszy si najlepszym zdrowiem. Nos mia orli, a wosy, cho Hiszpan rodowity, jasne. W bezporednim zetkniciu okazywa si czowiekiem sympatycznym. Wyksztacony i oczytany, ywo interesowa si histori rzymsk, oceniajc postaci i wydarzenia przeszoci z punktu widzenia patrioty. Nalea do gorliwych chrzecijan wyznania nicejskiego. Byo to bardzo wane dla mieszkacw krain wschodnich, dotychczasowy bowiem ich pan, Walens, popiera z wszystkich si arian, posuwajc si wrcz do przeladowania prawowiernych.

Codzienny tryb ycia Teodozjusza by skromny: jada niewiele, uprawia dla zdrowia wiczenia, lubi dugie spacery. Wad najbardziej uchwytn i gron bya zbytnia popdliwo w gniewie. Objawiao si to zwaszcza wtedy, gdy podejrzewa, e naruszono autorytet wadzy. Podejmowa w takich wypadkach decyzje, ktrych pniej sam gorzko aowa. onaty z Eli Flacyll mia ju syna, Arkadiusza, urodzonego w 377 roku. Potem przysza na wiat crka Pulcheria, ktra zmara jako maa dziewczynka, a dopiero w 384 roku syn drugi, Honoriusz. Elia Flacylla odesza ze wiata w 386 roku, pozostawiajc pami pani szlachetnej i dobroczynnej. Wczesn wiosn 379 roku obaj doroli cesarze wyruszyli z Sirmium i zdoali poskromi - cho nie rozgromi - cz nieprzyjaci. W tej sytuacji Gracjan uzna, e speni swe zadania nad Dunajem, tote latem powrci przez Akwilej i Mediolan do Galii, do Trewiru, aby stamtd strzec granicy Renu. Teodozjusz natomiast ustanowi swoj gwn kwater w Tesalonice. Nie mogc cakowicie wyprze wrogw za Dunaj, usiowa przynajmniej ich osabi. Jednym ze sposobw, bardzo wszake ryzykownym, byo masowe zaciganie najedcw w szeregi armii rzymskiej jako najemnikw. Niekiedy dawao to dobre rezultaty; pewien ksi gocki na rzymskiej subie zada swym rodakom straszliw klsk. Rycho jednak powstao niebezpieczestwo, e owych najemnikw bdzie w wojsku na Bakanach wicej ni samych Rzymian. Teodozjusz postanowi wic przerzuci cz gockich oddziaw a do Egiptu, a na to miejsce cign znad Nilu tamtejsze zaogi. Po drodze jednak przez Azj Mniejsz oba korpusy spotkay si w Filadelfii, gdzie z bahej przyczyny poszo o spr przy zakupie ywnoci - wywizaa si midzy nimi prawdziwa, krwawa bitwa. Aby wypeni szeregi, cesarz wydawa ustawy powoujce pod bro moliwie wszystkich zdolnych do noszenia broni, a zwaszcza synw weteranw. A tymczasem byli tacy modzi ludzie, ktrzy woleli sobie obcina palce, ni i do wojska i stawa w polu przeciw straszliwym zastpom barbarzycw. W pocztkach 380 roku w Tesalonice cesarz zachorowa tak ciko, e liczc si ze mierci, przyj chrzest z rk biskupa miasta. Ale ju 28 lutego wyda edykt - formalnie podpisany rwnie przez Gracjana i Walentyniana II - o niezwykym znaczeniu. Nakazuje on wszystkim ludom (ktrymi wada nasza agodno), aby yy wedug tego wyznania wiary, ktrego naucza aposto Piotr, a jakie obecnie podtrzymuje biskup Damazy w Rzymie oraz biskup Piotr w Aleksandrii - to jest wierzc w jednakow bosko Ojca i Syna, i Ducha witego w rwnym majestacie i w witej Trjcy. I postanawia nastpnie: Rozkazujemy, aby przestrzegajcy tego prawa nosili imi chrzecijan katolikw, wszyscy natomiast inni to szalecy i obkani, okryci niesaw heretyckich pogldw, a miejsc ich zebra nie wolno nazywa kocioami. Zostan ukarani najpierw pomst bo, potem za nasz, jak wemiemy z niebiaskiego wyroku. Ustawa oznacza cakowity triumf ortodoksji, jak j sformuowano na soborze w Nicei w 325 roku i jak j rozumiano w Rzymie oraz w

Aleksandrii. Stanowi rwnie wyraz penej, by tak rzec, nietolerancji, narzuca bowiem wol wadcy jedno wyznanie wszystkim poddanym nawet poganom, gdyby cile zastosowa jej liter. Wane te jest w tym edykcie oficjalne potwierdzenie przez wadz wieck nazwy katolicy. yje ona w tyme znaczeniu do dzi, cho mao kto zdaje sobie spraw, komu zawdzicza ona walor urzdowy. Cho choroba nie okazaa si miertelna, cesarz nie mg opuszcza Tesaloniki przez dugie miesice. Wykorzystali to Wizygoci do nowych atakw na ziemie Pwyspu Bakaskiego. Cz z nich pod wodz Frytygerna, zwycizcy spod Adrianopola, ruszya na poudnie, do Tesalii i Grecji, inne za watahy szy wzdu Dunaju na zachd, przez Mezj ku Panonii. Zniszczenia byy potworne, ludno za, ktra zdoaa schroni si w obwarowanych miastach, umieraa skutkiem godu, uprawy bowiem zostay spustoszone. Zaalarmowany tymi wieciami Gracjan znowu popieszy do Sirmium. Nie jest wykluczone, e we wrzeniu spotka si tam z Teodozjuszem. Pozostawi na Bakanach dwch dobrych dowdcw, Frankw z pochodzenia; byli to Arbogast i Bauto. Zawar te, jak si zdaje, porozumienie z Gotami, pozwalajc im osiedla si w Panonii oraz obiecujc dostawy ywnoci. Tak wic stawali si oni niby sprzymierzecami Rzymu. W istocie jednak panowanie rzymskie nad dolnym Dunajem - na obszarach czci dzisiejszych Wgier, Jugosawii, Bugarii - zaamywao si cakowicie. Ziemie te, zniszczone, ewakuowane, zasiedlane przez obcych, naleay do imperium ju tylko z imienia. W listopadzie 380 roku Teodozjusz opuci Tesalonik i wkroczy do Konstantynopola w roli niemal triumfatora. Odtd stolica nad Bosforem bya jego rezydencj przez kilkanacie lat, niemal do koca panowania, z krtkimi tylko przerwami. aden z jego poprzednikw nie przebywa tu tak dugo; miao to znaczenie dla podniesienia wielkoci i rangi miasta, ktre ju za pitnacie lat miao sta si stolic faktycznie odrbnego pastwa zwanego cesarstwem bizantyjskim. Tymczasem Teodozjusz i jego dwr mogli korzysta z wszelkich wygd i przyjemnoci, jakie dawao wielkie miasto, ktre potnym murom zawdziczao bezpieczestwo, a cigym dostawom morskim z prowincji nie objtych wojn - obfito wszystkiego. Zapewne ta atmosfera bezpieczestwa, spokoju i dostatku sprawia, e Teodozjusz natychmiast zapomnia o wojnie i zaj si przede wszystkim sporami jtrzcymi chrzecijask spoeczno nad Bosforem. Jakby nic strasznego nie dziao si za murami, jakby to byo najwaniejsze. Ju w dwa dni po uroczystym wjedzie wypdzi ariaskiego biskupa Konstantynopola, ostentacyjnie za otoczy opiek Grzegorza z Nazjanzu, arliwego rzecznika ortodoksji. Kwestie religijne, walka z herezj i pogastwem, konflikty personalne wrd kleru, zajmoway cesarza nieustannie. Tym sposobem wciela w ycie edykt wydany w Tesalonice. A tymczasem - jak patetycznie i obrazowo woa grecki historyk Zosimos, piszcy swe dzieo ponad wiek pniej, ale wykorzystujcy oczywicie rda wczeniejsze - we wszystkich podlegych Teodozjuszowi krainach, w kadym miecie i osiedlu wiejskim rozlega si przeraliwy jk

i pacz ludnoci bezlitonie ciemionej przez poborcw podatkw. Zabierano ndzarzom, twierdzi dziejopis, nawet te resztki mienia, ktre z aski pozostawili im barbarzycy, i to nie tylko pienidze i niewiecie ozdoby, ale nawet najlichsz odzie. Tote wszdzie, utrzymuje Zosimos, przyzywano najedcw, tylko od nich spodziewajc si ratunku. Jest w tym obrazie czasw upadku wiele oczywistej przesady. A wic przede wszystkim to, e historyk zdaje si mie na uwadze tylko prowincje bakaskie, rzeczywicie zniszczone straszliwie przez barbarzycw. A przecie poborcy podatkowi dziaali na pewno, i to jeszcze gorliwiej, w prowincjach poudniowych i zachodnich, do ktrych najazdy wtedy nie sigay. Ale brzmi w owej wypowiedzi rwnie echo tragicznego dylematu, jaki stan przed wadz i caym spoeczestwem w owym wieku zaamywania si imperium. Aby utrzyma armi i paci haracz wrogom, musiano obarcza ludno coraz wikszymi ciarami. To wywoywao zrozumiae niezadowolenie, nienawi i opr wobec wadzy, ktra jawia si jako wcielenie wszelkiego za. Std te powstaway pomysy wrcz samobjcze, e pod barbarzycami byoby lepiej i swobodniej, ci bowiem wprawdzie rabowali, ale przecie nie cigali adnych podatkw. Ju wkrtce miao si jednak okaza, e najedcy i tego potrafi si nauczy. Na szczcie dla Teodozjusza i cesarstwa wrd Wizygotw nie byo zgody, dochodzio tam do nieustannych, gwatownych sporw na tle rnic szczepowych, religijnych i ambicjonalnych. Najzacitszy chyba by konflikt midzy Atanarykiem, poganinem, a chrzecijaninem Frytygernem, zwycizc spod Adrianopola. Ostatecznie Atanaryk poczu si tak zagroony przemonymi wpywami popularnego wrd ludu Frytygerna, e szuka wraz ze swym otoczeniem schronienia w samym Konstantynopolu. Czynic to, jakby zapomnia o swej dawnej przysidze, e nigdy nie postawi stopy na ziemi rzymskiej. A powoywa si na ni przed laty, gdy podczas rokowa z Rzymianami spotka si z cesarzem Walensem wanie dlatego na rodku Dunaju, rzeki granicznej. Atanaryk stan przed bramami miasta w pocztkach stycznia 381 roku, a Teodozjusz wyszed mu naprzeciw, publicznie okazujc szacunek wielkiemu wodzowi nieprzyjaci. Germanie, ktrzy po raz pierwszy stanli w murach ogromnej metropolii, patrzyli z najwyszym podziwem na wspaniae, wielopitrowe domy, na pyszne paace i witynie, pene dzie sztuki, na place, ulice, hipodromy, anie, sklepy, jadodajnie. Ale ju w kilkanacie dni pniej Atanaryk zachorowa i zmar nagle. Cesarz znowu postpi wspaniaomylnie - wyprawi mu pogrzeb prawdziwie godny krla, ku wielkiej, nie ukrywanej satysfakcji Gotw. Owe pojednawcze gesty wobec tych, ktrych nie mona ju byo pokona i zama si, byy w tym czasie dla imperium zbawienne, ale jego przyszoci dobrze nie wryy. Rok 381 nie zapisa si adnymi czynami wojennymi Teodozjusza, bo te w ogle nie opuszcza on swej stolicy. Goci wszake, wystpujc tym razem w roli sprzymierzecw Rzymian, odnieli pewne sukcesy, zdoali bowiem wyprze za Dunaj hordy rnych drobnych plemion, przemieszane nawet z Hunami. Cesarz kontynuowa t ostron, przebieg taktyk

rwnie w roku nastpnym. Sam nie wyprawia si w pole, usiowa wszake zwiza Gotw ze spraw rzymsk i wykorzysta wsplnot celw. Rokowania prowadzi Saturnin, jeden z nielicznych dowdcw, ktrzy uratowali si pod Adrianopolem, obecnie za naczelnik wojsk w Tracji. 3 padziernika 382 roku zawarto wreszcie pokj. Na jego mocy Wizygoci mogli osiedli si na rzymskiej ziemi po tej stronie Dunaju, a wic gwnie w Tracji, jako sprzymierzecy imperium, rzdzc si jednak wasnymi prawami. Rzymianie zapewniali im dostawy ywnoci, oni za w zamian mieli dawa kontyngenty onierzy. Byo to pierwsze pastwo germaskie formalnie utworzone w granicach cesarstwa. Fakt to prawdziwie godny pamici, a zarazem tak symboliczny, e niektrzy historycy radzi by uzna go za kres dotychczasowego porzdku, za umowny koniec Rzymu antycznego, a pocztek ksztatowania si Europy redniowiecznej. Pogld to moe przesadny, ale prawd jest, jak zobaczymy, e za panowania Teodozjusza wiele wydarze rnego rodzaju i w rnych dziedzinach ycia spoecznego wiadczy o cakowitym zaamywaniu si lub wygasaniu dawnych tradycji i wartoci, a pojawianiu si zupenie nowych. Posta wiata zmienia si ogromnie w cigu tych lat kilkunastu.

SOBR W KONSTANTYNOPOLU
Wiosn 382 roku odby si w Konstantynopolu sobr. Uznawany jest za drugi powszechny w dziejach Kocioa; pierwszy by nicejski w 325 roku, a wic przed pidziesiciu siedmiu laty. Do Konstantynopola przybyli jednak niemal wycznie biskupi wschodni. Uchway potpiy rne herezje, ale zajto si rwnie dostosowaniem organizacji terytorialnej Kocioa do administracyjnego podziau pastwa, zwaszcza w czci wschodniej imperium. Istniao tam wwczas pi wielkich obszarw zarzdzania zwanych diecezjami, a w skad kadej diecezji wchodzio po kilka prowincji. Ot sobr postanowi, e biskupi gwnego miasta kadej diecezji wieckiej maj mie pierwszestwo przed biskupami stoecznych miast prowincji. Owymi stolicami diecezji byy: Antiochia w Syrii, Aleksandria w Egipcie, Cezarea w Kapadocji, Efez w Azji Mniejszej, Heraklea (czyli Perynt) w Tracji. Szczegln pozycj przyznano biskupowi Konstantynopola, albowiem - zaznaczono to wyranie mia on ustpowa rang tylko biskupowi Rzymu, pierwszej stolicy pastwa. Nazwa diecezja wesza odtd na stae do sownika kocielnego i funkcjonuje do dzi. Grzegorz z Nazjanzu, sawny wwczas teolog, kaznodzieja i pisarz, niegdy kolega pniejszego cesarza Juliana podczas studiw w Atenach, potem jego zacieky przeciwnik, zasiad na krtko na stolicy biskupiej w Konstantynopolu. Zrzek si wszake tej godnoci, a po nim obj j wysoki dostojnik wiecki, senator Nektariusz, na pewno z woli samego Teodozjusza. Nie by on jednak dotychczas ochrzczony i musia tego dokona przed wiceniami. Podobnie postpi kilka lat wczeniej Amb-

roy, gdy zosta wybrany na biskupa przez lud Mediolanu. W roku nastpnym biskup Damazy zwoa synod w stolicy imperium, biskupi wschodni natomiast zebrali si ponownie w Konstantynopolu. Mimo usilnych prb i Damazego, i cesarza Gracjana nie przenieli oni swych obrad do Rzymu; wysali tylko obserwatorw. Zarysowywaa si zatem szczelina wzajemnych uprzedze, ktra stopniowo stawaa si coraz gbsza i groniejsza, doprowadzajc wreszcie do cakowitego rozamu, do schizmy. Rok 383 by wiadkiem nastpnego synodu w Konstantynopolu. A tymczasem cesarz Teodozjusz, tak ywo interesujcy si sprawami wewntrzkocielnymi, rozwija wrcz gorczkow dziaalno ustawodawcz wymierzon przeciw heretykom i poganom. Upowani wadze do konfiskowania budynkw, w ktrych heretycy odprawiali naboestwa, i zezwoli nawet na rozpdzanie ich zgromadze, co byo w istocie cich zacht do urzdzania pogromw. Przynaleno do fanatycznej sekty tzw. enkratystw, uprawiajcych daleko posunit ascez, miaa by karana mierci, a jej czonkowie nie mieli prawa swobodnego wyznaczania spadkobiercw w testamentach. To samo ograniczenie prawne dotkno te manichejczykw oraz odstpcw od wiary, apostatw; ci ostatni nie mogli ani dziedziczy, ani wystpowa w sdach jako wiadkowie, co rwnao si mierci cywilnej. Poganom zabroniono dokonywania takich ofiar w wityniach, ktrych celem byoby odsanianie przyszoci. W dowd za wielkiej aski zezwolono, by dostpne pozostaway witynie majce cenne dziea sztuki; mona je byo odwiedza i podziwia zabytki, pod tym wszake warunkiem, e nie bdzie si skadao ofiar. A wic miejsca kultu religijnego miay odgrywa rol muzew - ze wzgldu na warto artystyczn zdobicych je obrazw i rzeb. W ten sposb nowa religia czynia z dawnych przybytkw kultowych martwe galerie sztuki. To miao si jeszcze powtarza w dziejach pniejszych. Takie zreszt wyjcie nie byoby jeszcze najgorsze z punktu widzenia kultury. W praktyce jednak sytuacja przedstawiaa si znacznie groniej, albowiem w wielu miejscowociach zwycizcy, wrodzy bawochwalstwu chrzecijanie po prostu niszczyli rzeby jako wyobraenia i siedliska si nieczystych, demonw. Jeden z nowoytnych historykw piszc o ustawach Teodozjusza, wydawanych tak szybko, uporczywie i konsekwentnie, zauway susznie: imperium chylio si ku ruinie, ale cesarz pieczoowicie zbiera kamienie majce suy budowie miasta boego - jak je sobie wyobraa. Rwnie wspwadca Teodozjusza, Gracjan, dziaa w tyme duchu. Rezydowa gwnie w Trewirze, potem przenis si do Mediolanu, gdzie pozostawa pod wpywem biskupa Ambroego. Jego ustawy take zwracay si przeciw heretykom. Oznaczao to zerwanie z polityk tolerancji, ktr prowadzi jeszcze Walentynian I oraz sam Gracjan w pocztkach panowania. Wadcy odrzucili te tytu kapana najwyszego, stanowicy nieodzowny atrybut cesarski od czasw Augusta. Teodozjusz uczyni to ju wstpujc na tron w styczniu 379 roku, Gracjan natomiast nieco pniej. By to gest

wany, widomy symbol oficjalnego i ostatecznego rozdziau midzy pastwem rzymskim a reliktami dawnych kultw i wierze. Albowiem kapan najwyszy, pontifex maximus, jako zwierzchnik wszystkich starorzymskich kolegiw kapaskich by gwnym wyrazicielem tradycyjnej czci oddawanej bstwom opiekuczym.

MIER GRACJANA
Jesieni 382 roku Gracjan rozkaza usun otarz stojcy w rzymskim gmachu posiedze senatu przed posgiem bogini Wiktorii, czyli Zwycistwa; byo zwyczajem, e przed rozpoczciem obrad zapalano na nim kadzido. Zniesiono te wszelkie przywileje i dochody od wiekw przysugujce westalkom. Temu znacznemu uszczerbkowi materialnemu towarzyszyy jeszcze upokorzenie i zniewaga, gdy dochody odebrane dziewicom podtrzymujcym wity ogie przyznano - korporacji tragarzy. Senatorzy wierni dawnym bogom protestowali, ale wysany z Rzymu do Mediolanu ich delegat, Symmachus, nie zosta nawet dopuszczony przed oblicze cesarza. A jednoczenie za spraw biskupa Damazego senatorzy chrzecijanie zagrozili, e w razie przywrcenia otarza nie bd uczestniczy w obradach. Za to nastpny rok przynis poganom satysfakcj - co prawda bardzo gorzk. Mogli utrzymywa, e zniewaeni bogowie wzili pomst. Ot skutkiem nieurodzaju w prowincjach afrykaskich zatrwaajco zmniejszyy si dostawy zboa do wielkich miast, a zwaszcza do Rzymu. Wadze stolicy, obawiajc si godu, wyrzuciy poza obrb miasta wszystkie osoby nie majce tu prawa staego pobytu. Wypdzono wic, i to bezzwocznie, przedstawicieli nauk wyzwolonych. Pozwolono natomiast pozosta osobom z otoczenia aktorw scenicznych. (...) Tak wic mogy przebywa tu nadal tancerki w liczbie a trzech tysicy wraz ze swymi chrami i nauczycielami; nikt ich nawet nie zaczepi. To sowa Ammiana. Nieszczcia nie ominy te rodziny Gracjana. Najpierw zmar mu may synek, a potem ona Konstancja, crka Konstancjusza II. Zwoki przewieziono do Konstantynopola i tam pochowano w kociele w. Apostow, gdzie porfirowe sarkofagi kryy prochy jej ojca i dziada. Tak schodzia ze sceny historycznej wielka dynastia. Owdowiay Gracjan nosi aob krtko i wnet polubi pani imieniem Leta; niewiele wiemy o niej samej i jej rodzinie. A niedugo po lubie cesarz musia wyprawi si za Alpy, nad grny Dunaj, przeciw jednemu ze szczepw alamaskich. Wanie tam otrzyma meldunek o gronym buncie w Brytanii wiosn 383 roku. Magnus Maksymus, dowdca wojsk na wyspie, obwoa si cesarzem i przerzuci swe wojska na wybrzea kontynentu u ujcia Renu, gdzie miejscowe garnizony natychmiast go uznay przez aklamacj. Gracjan wic popieszy do Galii na czele wiernych sobie formacji, by zamkn drog pochodowi samozwaca. Obie armie spotkay si pod Lutecj. Przez kilka dni dochodzio tylko do utarczek harcownikw. Ale w szeregach Gracjana zacza szerzy si

zdrada, rne oddziay przechodziy na stron uzurpatora. Cesarz bowiem nigdy nie by zbyt popularny wrd onierzy, a przywileje i pienidze, ktrymi obsypywa ulubion, przyboczn formacj - byli ni najemnicy z iraskiego ludu Alanw - jeszcze wzmagay niech i zawi. Gracjan przerazi si, e lada dzie opuszcz go wszyscy. W pewnym wic momencie porzuci obz i uciek na czele kilkuset najwierniejszych. Pocig wysany przez Maksymusa dopad go w Lugdunum. Z innej relacji za wynika, e zdradzi go tam jeden z najwyszych oficerw. Pewne jest tylko, e cesarz Gracjan zgin zabity 25 sierpnia.

MAGNUS MAKSYMUS
Kim by Maksymus - samozwaczy cesarz, zwycizca Gracjana, poredni sprawca jego mierci? Urodzi si okoo 340 roku, pochodzi z Hiszpanii, z warstw uboszych, szczyci si jednak powinowactwem z monym rodem Teodozjuszw, rwnie tam osiadym. Wprawdzie wrogowie twierdzili pniej, e w modoci po prostu posugiwa w tym domu, nie musimy jednak dawa temu wiary, pamitajc, i w walce politycznej zawsze i wszdzie uywa si kamstwa, oszczerstwa, przeinaczania faktw. Pewne jest, e jako oficer odby kampani wojenn pod wodz starszego Teodozjusza w Brytanii i nastpnie przeciw uzurpatorowi Firmusowi w Afryce. Gdy w 376 roku tego Teodozjusza uwiziono i cito w Kartaginie, chyba pod zarzutem udziau w spisku - Maksymus musia porzuci wojsko, a moe nawet zosta wygnany. Kiedy jednak w 379 roku przyj purpur modszy Teodozjusz, Maksymus powrci do suby i otrzyma od Gracjana dowdztwo wojsk w Brytanii. I tam te kaza si obwoa cesarzem wiosn 383 roku. Jakie powody skoniy go do kroku tak miaego? Tego mona si tylko domyla. Zapewne z jednej strony bra pod uwag niepopularno Gracjana w armii, liczy wic na atwy sukces, z drugiej za ufa, e Teodozjusz jako krajan, a moe nawet krewny, oraz ze wzgldu na pami ojca okae si powcigliwy, postawiony za przed faktami dokonanymi, po prostu pogodzi si z nowym cesarzem. W jednej i drugiej sprawie wcale Maksymus si nie myli. Poleci zreszt rozgasza, e to wanie sam Teodozjusz potajemnie nakania go, aby wystpi przeciw nieudolnemu Gracjanowi. Wszystko rozegrao si w cigu zaledwie kilku letnich miesicy 383 roku: wyldowanie wojsk z Brytanii w Galii, ucieczka Gracjana i jego mier z rki zabjcy. Maksymus sta si panem caej Galii, a rycho take Hiszpanii, i to niemal bez walki. Ale ambicje samozwaca sigay znacznie dalej. Uzna, e po mierci Gracjana powinien przej opiek nad maoletnim, bo zaledwie dwunastoletnim Walentynianem II. Przebywa on wraz z matk Justyn - kobiet mdr, energiczn, faktycznie sprawujc rzdy w Mediolanie. Opieka Maksymusa nad chopcem oznaczaaby w rzeczywistoci, e w rce samozwaca dostaaby si caa rodkowa cz

imperium, a wic ogromny pas krain cigncy si od grnego i rodkowego Dunaju na pnocy a po afrykaskie pustynie na poudniu, z Itali i Rzymem wcznie. Wszczto rokowania. Wczesn jesieni mediolaski biskup Ambroy uda si do rezydencji Maksymusa, Trewiru, jednoczenie za maoletni syn samozwaca, Wiktor, wyjecha do Mediolanu w charakterze honorowego zakadnika. Biskup przekonywa, e Walentynian II i jego matka nie mog obecnie przyby w Galii, pora roku bowiem pna i niegi rycho pokryj przecze alpejskie. W istocie jednak chodzio tylko o zyskanie na czasie i biskup chyba wiedzia o tym. Gdy bowiem prowadzi rozmowy w Trewirze, wojska legalnego cesarza obsadzay i umacniay wszystkie przejcia przez gry. Ambroy opuci stolic Maksymusa i powrci do Mediolanu dopiero po przyjedzie stamtd Wiktora. Jak mia si zachowa Teodozjusz wobec tych wydarze? Wyboru waciwie nie mia. Od pnocy groziy mu miecze Gotw, niby sojusznikw, w istocie jednak gotowych wykorzysta kad chwil osabienia Rzymian, by rzuci si nawet na Konstantynopol. Prowincje za wschodnie i poudniowe, umczone rosncymi podatkami, nie byy ju w stanie cesarzowi da wicej rodkw na obron. A ile by trzeba tych rodkw i ludzi w razie wszczcia wojny domowej! Teodozjusz zatem musia postpi dokadnie tak, jak przewidywa Maksymus. Latem 384 roku cesarz opuci Konstantynopol i uda si do Italii. W sierpniu by w Weronie. Zapewne tam przeprowadzi rokowania i zawar ukad z posem Maksymusa. Oficjalnie uzna samozwaca za cesarza i wspwadc, ktrego posgi maj odbiera cze we wszystkich krainach imperium na rwni z wyobraeniami samego Teodozjusza i Walentyniana II. Postanowiono rwnie, e wszyscy trzej przestrzega bd pokoju midzy sob, prowadzc zarazem wspln polityk przeciw wrogom imperium i wzajem sobie pomagajc w walce z nimi. Potem Teodozjusz powrci do swej stolicy nad Bosforem, gdzie 9 wrzenia ona, Elia Flacylla, urodzia mu drugiego syna; nadano mu imi Honoriusz. Jest godne uwagi, e podczas nieobecnoci cesarza opiek nad jego starszym synem, siedmioletnim Arkadiuszem, sprawowa gorliwy wyznawca dawnych bogw, Temistiusz, piastujcy wwczas urzd prefekta Konstantynopola. To jedna z najwybitniejszych i najsympatyczniejszych postaci wrd intelektualistw tego okresu. Urodzony okoo 317 roku, jeszcze w Bizancjum, zasyn wkrtce jako filozof i mistrz retoryki, zdoby wielkie powaanie i cieszy si szacunkiem kolejnych cesarzy, ktrzy powierzali mu nawet pewne misje polityczne. Zachowao si do naszych czasw ponad 30 mw Temistiusza, wygaszanych przy rnych okazjach. Stanowi one cenny materia historyczny, waniejsze jednak dla dziejw kultury europejskiej okazay si jego parafrazy niektrych dzie Arystotelesa, uatwiy bowiem rozumienie tego filozofa w redniowieczu. Fakt, e Temistiusz, jawny obroca dawnej religii, mia wci znaczny autorytet na dworze nawet tak wojujcego chrzecijanina, jakim by Teodozjusz, jest znamienny. Widocznie mimo grzmicych edyktw

przeciw heretykom i poganom w kontaktach osobistych byo jeszcze sporo liberalizmu i tolerancji. Niestety, to ju niemal ostatnie promienie gasncego soca postaw prawdziwie humanistycznych. W tych samych latach, jak zobaczymy, zaczyna jarzy si krwawa powiata epoki nienawici, fanatyzmu, przeladowa. Gdy posunity w latach Temistiusz wycofa si z ycia publicznego, wrd doradcw cesarza na pierwsze miejsce wysun si czowiek zupenie innego formatu i z gruntu odmiennych przekona. By nim Maternus Cynegiusz, prefekt pretorium w latach 384-385. Pochodzi jak Teodozjusz z Hiszpanii, nalea za do najbardziej zaciekych wrogw starych kultw, w czym dzielnie wspieraa go ona. Natychmiast po zawarciu ukadu z Maksymusem, jeszcze w 384 roku, Cynegiusz zosta wyprawiony do Egiptu, aby oficjalnie pokaza tam podobizn nowego wspwadcy imperium. Prefekt wykorzysta pobyt w krainie nad Nilem do rozprawienia si z resztkami kultu dawnych bogw. Z jego rozkazu zamykano tam wszystkie witynie i tpiono jakiekolwiek przejawy pogastwa. Tak umieraa religia istniejca w Egipcie od wielu tysicleci, starsza od faraonw, a budzca do dzi podziw i szacunek wspaniaoci dzie architektury, rzeby, malarstwa, ktrych bya natchnieniem. Zachwyca te arliwo modlitw i hymnw, bogactwo wyobrani teologicznej, nade wszystko za konsekwencja i niezomno, z jak podtrzymywano przez wieki i tysiclecia wszelkie tradycje nawet w drobnych sprawach. Wszystko to miao odej w mrok i zapomnienie, caa gbia uczu religijnych na rwni z pradawnymi obrzdami. Wygasa te ostatecznie znajomo witego pisma, hieroglifw. Oczywicie nie stao si to wszystko w cigu jednego roku i tylko skutkiem dziaalnoci Cynegiusza, ale by to moment wany. Rok 385 zapisa si smutno w yciu osobistym Teodozjusza, zmara bowiem jego creczka Pulcheria oraz ona Elia Flacylla, pani wielkiej szlachetnoci i powszechnie szanowana. Sprawy zewntrzne imperium przedstawiay si w tym okresie wzgldnie pomylnie. Granica perska wreszcie bya stosunkowo spokojna. Po mierci Szapura II w 379 roku jego nastpcy, Ardaszir II i pniej Szapur III, prowadzili polityk mniej agresywn. Drugi z nich wstpujc na tron w 384 roku wysa nawet do Konstantynopola poselstwo ze wspaniaymi, egzotycznymi darami. Co prawda niemal rwnoczenie najecha Armeni i wypdzi jej krla, przyjaznego Rzymianom, ale udao si zawrze pokj: oba mocarstwa po prostu podzieliy si sporn krain, z tym e cesarstwo otrzymao jej cz mniejsz. Wanie w zwizku z tymi rokowaniami pojawia si po raz pierwszy na scenie dziejowej posta tak sawnego pniej Stylichona. Jego ojciec, Wandal z pochodzenia, suy w armii rzymskiej za Walensa; matka bya Rzymiank. Przechodzc kolejno stopnie oficerskie Stylichon zosta w modym wieku trybunem w oddziaach przybocznych. Wtedy to wyprawiono go do Persji. Widocznie wywiza si dobrze ze swego zadania, skoro w 384 roku otrzyma godno komesa stajni cesarskich oraz rk Sereny, siostrzenicy samego Teodozjusza. W roku nastpnym, ju jako skoligacony z rodzin panujc, obj wysokie stanowisko komesa wojsk

przybocznych. Na granicy pnocnej, nad Dunajem, odniesiono w 386 roku znaczny sukces orny. Dowdca tamtejszych wojsk, Promotus, odpar Ostrogotw, ktrzy napierani przez Hunw usiowali przeprawi si wraz z rodzinami na stron rzymsk. Uprzedzony przez zdrajc o miejscu i czasie przeprawy, Promotus ustawi dug lini okrtw wojennych; czna Gotw, usiujce przepyn rzek podczas ciemnej, bezksiycowej nocy, zostay wrcz zdruzgotane. Wielu Germanw zgino lub utono, mnstwo pojmano. Cesarz wszake rozkaza uwolni jecw; chcia w ten sposb zjedna sobie Gotw jako sprzymierzecw w wojnie z Maksymusem, ktr uwaa za nieuniknion. Z tej te przyczyny Teodozjusz zareagowa gniewem na wie o zwycistwie, jakie dowdca rzymskiej zaogi w Tomis, czyli obecnej rumuskiej Konstancy, odnis nad Gotami osiedlonymi w tamtych stronach. Oficer w nie mg znie arogancji Germanw, ktrzy dostali ziemie jako sojusznicy Rzymian, a zachowywali si jak panowie. Dokona wic nagego wypadu, przepdzi barbarzycw, zdoby mnstwo zota, ktre mieli z darw cesarskich. Spodziewa si nagrody i pochwa, a tymczasem zosta oskarony o to, e uderzy na Gotw powodowany chciwoci. Grozi mu wyrok surowy, ale na szczcie ca zdobycz przekaza ju wczeniej skarbowi pastwa. Zdoa te darami usposobi przychylnie wpywowych eunuchw dworskich. W tej sprawie swoje racje mia zarwno cesarz, pragncy zabezpieczy germaskimi osadami granice Rzymu, jak i oficer, ktry nie mg tolerowa buty gockich wojownikw. Tymczasem Maksymus nie ustawa w zabiegach, aby formalnie sta si opiekunem Walentyniana II i zaj podlege mu kraje. Biskup Ambroy wci poredniczy midzy dworami w Mediolanie i Trewirze, ale w 386 roku stao si oczywiste: pertraktacje nie doprowadz do niczego i zagraa wojna. Maksymus chciwie patrzcy ku Italii niezbyt si przejmowa spraw granic pnocnych. Zabierajc du cz wojsk z Brytanii ogooci wa Hadriana, a nie uczyni te niczego, by zmniejszy nacisk Germanw na granic Renu. Jego polityka wewntrzna nie rnia si natomiast od tej, ktr prowadzili z koniecznoci inni cesarze owej epoki. Musia stosowa twardy ucisk fiskalny, zwaszcza wobec warstw zamoniejszych, aby zaspokoi potrzeby wojska. Na szczcie urodzaje w Galii byy dobre, ludno wic zachowywaa spokj. Panowanie Maksymusa, gorliwego katolika, zapisao si w dziejach chrzecijastwa wanym i tragicznym wydarzeniem o wymowie prawdziwie symbolicznej. W 385 roku po raz pierwszy wydano i wykonano wyrok mierci z oskarenia o szerzenie pogldw heretyckich. Ofiar by Pryscylian, biskup miasta Avila w Hiszpanii, goszcy nauki pod pewnymi wzgldami bliskie manichejskim, a zarazem domagajcy si powrotu do ducha i obyczajw pierwszych chrzecijan. Sprawa ta cigna si jeszcze od czasw panowania Gracjana wywoujc wiele zamieszania w rnych orodkach. Ostatecznie Pryscylian zosta skazany przez synod w

Burdigali (Bordeaux), pniej za przez prefekta pretorium i przez samego Maksymusa. Jak miao to by w przyszoci regu, wadze kocielne posuyy si ramieniem wieckim. mier Pryscyliana otwiera nie koczcy si korowd mczestw zadawanych chrzecijanom przez chrzecijan. A jego zwolennicy, ktrych byo mnstwo, zwaszcza w Hiszpanii, utrzymywali si jeszcze przez dwa wieki. Tymczasem za w Italii gorza spr pomidzy wyznawcami nowej i dawnej religii. Prefektem Rzymu zosta w lecie 384 roku Symmachus, wierny starym bogom. Popieszy natychmiast do Mediolanu, przedstawiajc Walentynianowi II prob senatorw, by przywrci otarz Wiktorii usunity z sali posiedze oraz pradawne przywileje odebrane westalkom. Spotka si wszake z gwatownym sprzeciwem biskupa Ambroego, ktry wrcz zagrozi cesarzowi ekskomunik, gdyby ustpi w tej sprawie. W tyme roku 384 zmar biskup Rzymu Damazy. Na jego miejsce wybrano diakona Syrycjusza, ktrego pitnastoletni pontyfikat mia umocni autorytet pasterzy tej gminy w caym chrzecijastwie. Nieco wczeniej przyby do stolicy imperium trzydziestoletni nauczyciel retoryki z Kartaginy, Aureliusz Augustyn. Przenis si tu, jak sam pniej wyznawa, nie ze wzgldu na ambicj i korzyci materialne, lecz zraony bezczelnoci i swawolami swych uczniw kartagiskich; panowaa za opinia, e modzie w Rzymie uczy si spokojnie i jest bardziej karna. Wnet po przyjedzie ciko zaniemg. Gdy podnis si z choroby, zebra gromadk studentw, rycho wszake przekona si, e pleni si tu inne zo wrd modziey: po prostu nie uiszcza si zapaty mistrzom i zmienia swobodnie profesorw. Nie bdc chrzecijaninem Augustyn utrzymywa bliskie kontakty z manichejczykami. Dziki nim dopi tego, e gdy przysza proba z Mediolanu o przysanie nauczyciela retoryki, prefekt Symmachus wanie tam jego wyprawi, dajc nawet zezwolenie na korzystanie z usug poczty pastwowej. Wielki biskup Mediolanu zacz od razu wywiera przemony wpyw na modego profesora. Pocztkowo Augustyn sucha go tylko jakby z zawodowego zainteresowania form wypowiedzi, stopniowo wszake i jakby niedostrzegalnie wcigaa go rwnie argumentacja i tre wywodw. Zacz odchodzi od manicheizmu. Wiosn 386 roku wstrzsn Mediolanem gwatowny spr midzy dworem cesarskim a biskupem. Poszo o koci, ktry chciaa odda arianom sprzyjajca im cesarzowa Justyna. Ambroy zamkn si w nim i wytrzyma wielodniowe oblenie. Wyszed z tej prby zwycisko. A pod koniec sierpnia tego roku Augustyn sta si chrzecijaninem; chrzest przyj w kwietniu 387 roku. W tyme czasie w Antiochii syryjskiej zacz zdobywa wielkie imi prezbiter Jan. Gdy na pocztku 387 roku zwikszono tam podatki, aby mie rodki na obchody dziesiciolecia panowania Teodozjusza, doszo w tym wielkim miecie do rozruchw. Wzburzona ludno obalia posgi cesarza i wloka je wrd urga po ulicach. Gdy opady emocje, wszyscy byli przeraeni. Wydawao si pewne, e rozwcieczony wadca wyle wojska i

urzdzi krwaw masakr. Wanie w owych dniach grozy i paniki, gdy lud szuka ratunku w kocioach, Jan wystpi ze sowem krzepicym. By rodowitym antiocheczykiem, synem oficera, ksztaci si na prawnika, ale potem y jako mnich oddany najsurowszej ascezie. Jego postawa i dziaalno w tym okresie trwogi sprawiy, e nadano mu przydomek Chryzostoma, czyli Zotoustego. Mia pniej zosta biskupem Konstantynopola i przez wiele lat odgrywa wielk rol w yciu imperium wschodniego. Cesarz przysa komisj dla zbadania sytuacji w Antiochii, ale po pierwszych przesuchaniach i surowych wyrokach sprawa ucicha. Owa wielkoduszno Teodozjusza w tym wypadku wizaa si niewtpliwie z narastajc grob wojny domowej. Gdy bowiem w pocztkach 387 roku rne plemiona barbarzyskie najechay naddunajskie ziemie Panonii, doradcy Walentyniana II zdecydowali si przyzwa na pomoc Maksymusa. Ten istotnie wyprawi wojska na wschd, ale gdy tylko znalazy si one na rwninach nadpadaskich, ruszyy wprost na Akwilej, gdzie rezydowa wtedy dwr Walentyniana II. Szesnastoletniemu wwczas cesarzowi udao si jednak wraz z ca rodzin, to jest matk i siostrami, wypyn w ostatniej chwili na morze i przedosta si do Tesaloniki. Jesieni przyby do tego miasta sam Teodozjusz. Po naradach zdecydowa si wystpi przeciw Maksymusowi jako temu, ktry pierwszy naruszy pokj. Aby umocni sojusz z Walentynianem II, Teodozjusz poj za on jego siostr Gall. Waciwe dziaania wojenne rozpoczy si wiosn 388 roku. Maksymus przekroczy wschodnie Alpy i zaj obecne ziemie pnocnej Jugosawii. Strona przeciwna przystpia do akcji na ldzie i na morzu. Flota wiozca Walentyniana II i jego matk popyna najpierw ku Sycylii, a potem przybia do brzegw Italii u ujcia Tybru; miao to zagrozi Maksymusowi od tyu. Teodozjusz wyruszy w pole w czerwcu; mia przy sobie modszego, zaledwie czteroletniego syna Honoriusza, starszy za, Arkadiusz, noszcy ju od piciu lat tytu augusta, pozosta na wszelki wypadek w Konstantynopolu. Wodzowie cesarza - Arbogast i Rychomeres, Promotus i Tymazjusz pokonali wroga w bitwach nad Saw i Draw. Maksymus wycofa si za Alpy, do Akwilei. Gdy Teodozjusz zbliy si do tego miasta, samozwaczy cesarz nie prbowa oporu i podda si liczc na wspaniaomylno zwycizcy. Zawid si srodze, Teodozjusz bowiem wyda go onierzom, a ci po prostu dokonali tego, czego od nich oczekiwano. Magnus Maksymus zgin z ich rk 28 sierpnia 388 roku. Wkrtce potem jego los podzieli syn Wiktor, dziecko jeszcze, ale ju mianowany przez ojca augustem. Przebywa w Galii i tam zabi go wysany popiesznie wdz Teodozjuszowy, Arbogast. Imperium miao odtd formalnie trzech wadcw - Teodozjusza, Walentyniana II i Arkadiusza - w rzeczywistoci jednak liczy si tylko pierwszy z nich, pozostali bowiem byli zaledwie chopcami liczcymi sobie lat siedemnacie i jedenacie. W szczeglnie trudnej sytuacji, jak miao si rycho okaza, znalaz si starszy z nich, Walentynian II.

EKSKOMUNIKA
Przez duszy czas, bo od jesieni 388 do wiosny 391 roku, Teodozjusz, zwycizca Maksymusa, rezydowa w Mediolanie i opuszcza to miasto tylko na krtko. Mody Walentynian II zosta natomiast wyprawiony za Alpy, do Galii, gdzie przebywa najpierw w Trewirze, a potem w Wiennie nad Rodanem. Towarzyszy mu jako doradca i opiekun dowiadczony wdz Arbogast, Frank z pochodzenia, wielce zasuony w wojnie z Maksymusem. Matka Walentyniana, Justyna, pani wielkiej energii, ju zmara. By moe Teodozjusz zamierza podzieli w przyszoci imperium na trzy czci, midzy Walentyniana i swych dwch synw, Arkadiusza i Honoriusza. Pierwszy otrzymaby Zachd, to jest Brytani, Gali, Hiszpani i Mauretani, Arkadiusz - Wschd z Konstantynopolem, Honoriusz za, najmodszy, pas krain rodkowych - od Dunaju poprzez Itali a do Afryki. W kadym razie Teodozjusz, jakby pragnc przedstawi mieszkacom Rzymu przyszego wadc, wanie Honoriusza wzi ze sob, gdy w lecie 389 roku wyjecha na mniej wicej trzy miesice do stolicy nad Tybrem. Cesarz yczliwie zachowa si wobec senatu - okaza askawo nawet tym jego czonkom, ktrzy pozostali wierni dawnym bogom; takich senatorw wci jeszcze byo wielu. Wybaczy te Symmachusowi, cho ten przed kilkunastu miesicami wygosi panegiryk na cze samozwaca Maksymusa, gdy ten by panem Rzymu. Fakt znamienny: prefektem miasta zosta Cejoniusz Albinus. Nalea on do najbardziej wyksztaconych Rzymian swego pokolenia. Zna doskonale literatur acisk, a szczeglnie umiowa poezj Wergiliusza. Ale interesoway go rwnie zagadnienia filozofii. By autorem traktatw z zakresu logiki, geometrii, muzyki. Jego rodzony brat, Woluzjan, gorliwy wyznawca boga Mitry, odnowi w maju 390 roku, a wic wanie za prefektury Albina, swoje wtajemniczenie w misteria. Dla upamitnienia tego powici otarz Mitrze oraz Izydzie i Attysowi. Sam Albinus krytykowa pewne pogldy chrzecijan, na co odpowiedzia biskup Ambroy caym traktatem. ona i crka prefekta byy gorliwymi chrzecijankami, ale syn wyznawa wiar dawnych bogw. Rozam religijny znamienny i czsty w wielu wczesnych rodzinach. Tymczasem cesarz Teodozjusz, cho tak usilnie wspiera prawowierno kocieln, popada w coraz ostrzejsze zatargi z potnym biskupem Mediolanu. W 388 roku mnisi w miasteczku Kalinikum (Callinicum) nad Eufratem podburzyli motoch, ktry spali synagog ydowsk oraz kaplic pewnej sekty. Cesarz rozkaza biskupowi tamtejszemu bezzwocznie odbudowa synagog, czemu Ambroy sprzeciwi si gwatownie. Wystpujc w obronie mnichw i biskupa Kalinikum zagrozi cesarzowi ekskomunik. Teodozjusz musia pokornie ustpi i udzieli amnestii sprawcom rozruchw. Ale prawdziwie grony wymiar przybray wydarzenia w Tesalonice. Ich

poredni przyczyn staa si ustawa Teodozjusza z wiosny 390 roku, nakazujca tpi jak najsurowiej wszelkie wystpki erotyczne przeciw naturze; winnych naleao pali ywcem - i to publicznie, aby da przykad odstraszajcy. Tote gdy w Tesalonice mody sucy Buterycha, dowdcy wojsk tamtejszych, sta si ulubiecem bardzo popularnego w miecie wonicy cyrkowego, uwodziciel w zosta uwiziony. Zbliay si jednak dni wielkich igrzysk lokalnych i lud woa gono, e bez wonicy tak znakomitego zawody nie mog si uda. Doszo do rozruchw. Buterych jednak zlekceway te nastroje i pewnego dnia pojawi si na ulicy bez ochrony. Motoch dopad go i ukamienowa wraz z kilkoma innymi dostojnikami. Powiadomiony o tym cesarz wyda wojskom w Tesalonice tajny rozkaz. Gdy widzowie podczas igrzysk tumnie wypenili trybuny, kordon uzbrojonych onierzy niespodziewanie otoczy ogromny budynek stadionu. W cigu trzech godzin wymordowano co najmniej kilka tysicy mczyzn. Stao si to w kocu kwietnia lub na pocztku maja 390 roku. Tak ohydna zbrodnia ludobjstwa, jakiej dopuci si wobec wasnych poddanych w arcychrzecijaski cesarz, niewiele znalazaby odpowiednikw wrd czynw, ktre popeniali jego pogascy poprzednicy. Nowa religia, ksztatujca umysowo i moralno wyznawcw ju od pokole, nie zdoaa jednak w niczym zmieni na lepsze natury czowieka - jak nie zmienia jej i po dwudziestu wiekach. Usiowano ju wtedy odciy Teodozjusza goszc, e w ostatniej chwili prbowa odwoa rozkaz. Utrzymywano rwnie, e gwn win ponosi jego najbardziej wpywowy doradca, naczelnik urzdw paacowych Rufin; ale i on by chrzecijaninem bardzo gorliwym, przykadnie pobonym. Cesarz susznie przewidywa, e wie o rzezi wywoa fal oburzenia, przezornie wic opuci Mediolan i powrci dopiero w czerwcu, gdy mija ju pierwszy szok opinii publicznej. Ale wtedy z kolei wyjecha z Mediolanu biskup Ambroy, rzekomo ze wzgldu na stan zdrowia. W ten sposb usprawiedliwi swoj nieobecno podczas powitania wadcy, a jednoczenie mg listownie wyrazi, co myli o zbrodni w Tesalonice. Jest to list peen najgbszego oburzenia, a koczy si stwierdzeniem, e cesarzowi nie bdzie wolno uczestniczy w naboestwie, pki nie oczyci si ze zmazy. Faktycznie rwnao si to ekskomunice. Powstaa pniej opowie, e kiedy Teodozjusz chcia wej do kocioa, biskup stan w bramie i nie wpuci go do rodka. Cho to tylko legenda i fikcja, powtarzana jednak i barwnie przedstawiana przez wieki, miaa due znaczenie dziejowe, ukazywaa bowiem majestat samego wadcy Rzymu, grzeszny i krwi splamiony, ustpujcy przed powag kapana. Wymarzony symboliczny temat w redniowiecznych sporach pomidzy tiar i koron. Naprawd za takiej sceny w ogle nie byo i wszystko rozgrywao si na paszczynie posuni politycznych. Cesarz, dotknity postaw Ambrozjusza i jego przeduajc si nieobecnoci, przenis si do Werony. Wydane tam jego ustawy z lipca 390 roku s w treci przychylne

dawnej wierze, usiuj nawet stawia tam samowoli chrzecijan w pewnych dziedzinach. Na przykad postanowiono, e kobieta moe sprawowa kocielny urzd diakonisy dopiero po przekroczeniu szedziesitego roku ycia. Zabroniono rwnie diakonisom zapisywa swe majtki na rzecz gmin wspwyznawcw, osb duchownych, a nawet ubogich. Zakaz suszny, na pewno bowiem niejedna rodzina cierpiaa skutkiem fanatycznej pobonoci niewiast przekazujcych Kocioowi cay majtek niekiedy moe i wiadomie po to tylko, aby dokuczy najbliszym spadkobiercom. Ustawa wszake obowizywaa zaledwie dwa miesice, anulowano j bowiem ju pod koniec sierpnia, niewtpliwie w wyniku ostrych sprzeciww kleru. Inna ustawa zabronia mnichom pobytu w miastach. Ta obowizywaa przez dwa lata. Przypuszcza si, e waciwym jej autorem by Tacjan, prefekt pretorium Wschodu, poganin. Ale jednoczenie trway poufne rokowania i rozmowy midzy dworem a biskupem Mediolanu. Teodozjusz czyni gesty pojednawcze, czego wyraz znajdujemy rwnie w jednej z ustaw tego okresu. Nakazywaa ona, aby pomidzy ogoszeniem wyroku mierci a jego wykonaniem upywao co najmniej 30 dni - czas do namysu, refleksji, ewentualnej zmiany decyzji. Cesarz wic da do zrozumienia, e poprzednio dziaa niekiedy nazbyt pochopnie. Rokowania midzy dworem a biskupem wreszcie doprowadziy do porozumienia. A do wit Boego Narodzenia cesarz pojawia si w kociele bez insygniw wadzy, w charakterze pokutnika. Obchodzono te wita wwczas ju w dniu 25 grudnia, poprzednio jednak istniay rne tradycje lokalne, a samo wito nie naleao do najwaniejszych, uwaano bowiem, e nie ma ono znaczenia w porwnaniu z pamitk Mki Paskiej. Wskazywano te, e to wanie poganie wic urodziny swych bogw i przykadaj wag do dnia urodzin kadego czowieka, aby sporzdzi na tej podstawie horoskop astrologiczny. Dzie 25 grudnia przyj si gwnie dlatego, e chodzio o nadanie treci chrzecijaskiej wielkiemu witu pogan. Czcili oni wwczas Soce Niezwycione, pokonujce noc i rozpoczynajce swj pochd ku wiosennemu odrodzeniu ycia. Tak wic dopiero 25 grudnia 390 roku Teodozjusz po raz pierwszy od wielu miesicy uczestniczy w naboestwie w roli penoprawnego czonka gminy. Ze swej strony biskup Ambroy z pewn luboci i retoryczn przesad przedstawia pniej obraz wadcy, ktry publicznie opakiwa swj grzech w kociele - grzech, podkrela biskup, popeniony gwnie skutkiem podstpu innych osb. Stara si wic odciy cesarza, dawa do zrozumienia, e zosta on wprowadzony w bd i oszukany.

PRZELADOWANIA INNOWIERCW
Teodozjusz stara si obecnie wykaza swoj pobono ostro atakujc kult dawnych bogw. W lutym 391 roku ukazaa si jego ustawa bdca w istocie wyrokiem mierci dla wierze i obrzdw pogaskich. Jej pocztek

brzmi: Niech nikt si nie kala skadaniem ofiar! Niech nikt nie zabija zwierzcia niewinnego, niech nikt nie wchodzi do przybytkw pogaskich, aby oglda witynie i patrze na podobizny uksztatowane rk czowiecz! Kto bowiem popeniby te przestpstwa, ma wiedzie, e cignie na siebie kary boe i ludzkie. Take dostojnikw niech obowizuje w zakaz. Jeli ktrykolwiek z nich, oddany kultowi pogaskiemu, wejdzie do wityni, aby cze okaza, musi natychmiast wypaci 15 funtw zota. Take cay jego urzd, jeli nie da wyrazu swemu sprzeciwowi i nie powiadczy tego bezzwocznie i publicznie, ma zoy na rzecz skarbu sum w teje wysokoci. Nieco mniejsze, lecz rwnie dotkliwe grzywny nakadaa ustawa na niszych rang namiestnikw, gdyby dopucili si czynu tak karygodnego. Przewidywaa te odpowiedzialno finansow dla tych urzdnikw, ktrzy nie przeszkodzili im w oddawaniu hodu demonom lub nie donieli, e popeniono zbrodni tak straszliw. Jak ponura atmosfera od momentu ogoszenia ustawy musiaa ciy nad prac urzdw w Rzymie i w prowincjach! Jak wzajem si podejrzewano i ledzono, ile pojawio si intryg, oszczerstw i donosw! A wrd wysokich dostojnikw wci jeszcze wielu wyznawao i praktykowao dawn wiar. Do nich nalea prefekt Rzymu Albin oraz obaj konsulowie roku 391, Tacjan i Symmachus, wyznaczeni na t godno zapewne jeszcze w okresie, gdy stosunki cesarza z Ambroym byy napite. Obecna ustawa godzia w nich bezporednio. Musieliby albo zaprze si swej wiary, albo te znosi wstrtne dokuczliwoci od byle skryby, byle wonego we wasnych biurach i kancelariach. W czerwcu tego roku ukazao si jakby powtrzenie owej ustawy, skierowane do najwyszych dostojnikw w Egipcie; s tam midzy innymi takie zdania: Niech wiedz wszyscy, e rygiel naszej ustawy zamyka dostp do wszystkiego co pogaskie. Kto by usiowa wbrew niniejszemu zakazowi czyni cokolwiek zwizanego z bogami i ich kultem, nie spotka si z adn pobaliwoci. Trudno okreli, czy ustawa ta bya skutkiem czy te przyczyn wielkich rozruchw, jakie w roku tym rozptay si w Aleksandrii. Doszo tam do gwatownych walk pomidzy chrzecijanami i poganami, ktre pocigny za sob wiele ofiar miertelnych. Zaczo si od tego, e tamtejszy biskup, Teofil, przystpi do burzenia wity dawnych bogw lub do zamieniania ich na kocioy, niszczc i omieszajc przy sposobnoci posgi i przedmioty kultowe. Poganie oczywicie wystpili w ich obronie, polaa si krew z obu stron. Gwnym punktem oporu ustpujcej religii bya witynia Sarapisa. Bg ten uchodzi od wiekw za symbol jednoci wszystkich mieszkacw Egiptu, zarwno Grekw, jak i Egipcjan. Przedstawiano go jako dostojnego mczyzn w sile wieku o bujnych wosach i kdzierzawej brodzie, z rodzajem maego kosza na gowie; bya to miara ziarna - symbol urodzaju. By dla swych wyznawcw Zeusem - ojcem bogw i ludzi, Plutonem panem wiata zmarych, Asklepiosem - uzdrowicielem, Dionizosem dawc radoci ycia, Heliosem - Socem promiennym.

Jego ogromny, wspaniay przybytek wznosi si w dzielnicy zwanej Rakotis. Ammian Marcellinus pisze: Niedostatek sw nie sprosta jego wielkoci. Ma bardzo przestronne sale wsparte na kolumnach. Ma posgi, ktre zdaj si oddycha. Zdobny jest bezlikiem dzie tak wietnych, e po Kapitolu, wiecznym pomniku czcigodnego Rzymu, cay wiat nie oglda niczego, co by byo tak dumne. Wszystko to lego w gruzach. Tam, gdzie niegdy rozciga si kompleks zabudowa witynnych, sterczy obecnie tylko jedna, samotna kolumna, zwana umownie kolumn Pompejusza. Prace za wykopaliskowe, prowadzone tam w XIX wieku i po ostatniej wojnie, odsoniy tylko resztki fragmentw architektury oraz podziemne korytarze z niszami, w ktrych kadziono urny z popioami zmarych wyznawcw boga. Na rozkaz biskupa Teofila zosta te porbany i spalony kolosalny posg Sarapisa, wykonany niemal siedemset lat wczeniej, podobno przez samego mistrza rzeby Briaksisa. Bg siedzia na tronie niby Zeus, a rk praw trzyma na bie psa Cerbera, co oznaczao, e wada rwnie wiatem podziemnym; prawic obejmowa bero. Powany, dostojny i askawy patrza wprost na tych, co wkraczali w progi witynne. Posg, wykonany z drewna, pokrywaa zocona blacha, zdobna klejnotami. Niszczono wwczas z fanatyczn zaciekoci mnstwo posgw, a byy to czciowo arcydziea sztuki. Palono je, przetapiano, rbano. Dziao si tak dlatego, e bawany uwaano za przeklte i grone nie tylko z wygldu, ale i z samej istoty. Uraz na tym punkcie pozosta w Kociele wschodnim na zawsze, std te w cerkwiach nigdzie nie spotka si figur, cho dopuszczono - te nie bez oporw - obrazy. W Kociele natomiast zachodnim, gdzie chrzecijastwo byo pytsze i gdzie rzadko dochodzio do scen tak spektakularnych, jak rozwalanie posgu Sarapisa, sprawy te potoczyy si inaczej, agodniej. Std te obecno rzeb figuralnych w kocioach. Tak wic ustawy Teodozjusza z 391 roku i krwawe wydarzenia w Aleksandrii zaznaczaj si swymi skutkami dzi jeszcze. Tymczasem rezydujcy w Mediolanie cesarz otrzymywa niepokojce wieci z Konstantynopola, gdzie na dworze doszo do otwartego konfliktu midzy jego starszym synem, Arkadiuszem, i drug on - a wic macoch Arkadiusza - Gall. Wczesnym latem 391 roku Teodozjusz opuci wic Itali i skierowa si na Wschd.

MIER WALENTYNIANA
Opuciwszy Itali Teodozjusz latem i jesieni 391 roku toczy ze zmiennym szczciem walki z Gotami na Bakanach. Gwn kwater mia wtedy w Tesalonice. Uroczysty wjazd do Konstantynopola odby 10 listopada i odtd przebywa tam ponad dwa lata, a do wiosny 394 roku. To miasto byo jego ulubion rezydencj, uwietnia je i rozbudowywa jak chyba aden z poprzednikw, z wyjtkiem oczywicie Konstantyna Wielkiego. 1 stycznia 392 roku objli godno nowi konsulowie: Arkadiusz oraz Rufin, naczelnik urzdw paacowych. Zaszczyt, jaki spotka tego

drugiego, wskazywa, e odtd stronnictwo nieprzejednanych chrzecijan bdzie decydowao w sprawach polityki wewntrznej. Wprawdzie wrd najwyszych dostojnikw wci jeszcze znajdowali si wyznawcy dawnych bogw: Tacjan, prefekt pretorium Wschodu, jego syn Prokulus, prefekt Konstantynopola oraz Nikomach Flawian, prefekt pretorium Italii i Ilirii - czas jednak wyranie pracowa na ich niekorzy. Wysiki i knowania Rufina musiay wyda owoce. Tymczasem w lutym 392 roku odbya si nad Bosforem wielka uroczysto religijna z udziaem cesarza. Przeniesiono mianowicie do Konstantynopola z Chalcedonu rzekom gow Jana Chrzciciela; tego, ktry przed czterema wiekami zosta city przez Heroda Antypasa, gdy poprosia go o to Salome w nagrod za swj taniec. Odnaleziono gow przed kilkunastu laty, za panowania Walensa, potem wieziono j do Konstantynopola, ale zostaa zatrzymana pod Chalcedonem, chyba skutkiem sporw midzy sektami. Wzito j stamtd dopiero dziki osobistej interwencji Teodozjusza, ktry owin relikwi swym purpurowym paszczem i zoy w nowo zbudowanym kociele Jana Chrzciciela w dzielnicy Hebdomon. Sprawa ta to tylko jeden z przykadw, jak bardzo wzmg si w IV wieku kult relikwii; tote odnajdywano ich coraz wicej, zgodnie z pragnieniami wierzcych i otaczano czci coraz wiksz. Wrd ustaw Teodozjusza z wiosny 392 roku dwie zasuguj na szczegln uwag. Pierwsza uchylaa wydany przed dwoma laty zakaz przebywania mnichw w miastach. Druga zabraniaa urzdzania igrzysk w niedziel, to bowiem przeszkadza naboestwom kocielnym, chyba e wanie na niedziel przypada rocznica urodzin cesarza. W niektrych krajach Europy ustawa ta obowizywaa w praktyce niemal po dni nasze. Pod koniec maja dotara nad Bosfor niespodziewana wiadomo z Wienny w poudniowej Galii: 15 maja zmar tam w tajemniczych okolicznociach cesarz Walentynian II, wspwadca i szwagier Teodozjusza, majcy zaledwie 21 lat. Okolicznoci mierci nigdy nie zostay wyjanione do koca, relacje s rozbiene. Faktem jednak byo, e modego cesarza znaleziono wiszcego i ju martwego w jednym z pokojw paacu. Pytano: samobjstwo czy te mord? Nie ulegao wszake wtpliwoci, e gwn odpowiedzialno za to, co si stao w paacu wienneskim, ponosi Arbogast, najbardziej wpywowa osobisto u boku Walentyniana II. Ten Frank z pochodzenia suy w armii rzymskiej od lat dzielnie i wiernie, by te powcigliwy w sprawach majtkowych, cechowa si natomiast niepohamowan ambicj. Obsadzi wszystkie stanowiska swoimi ludmi, odsun Walentyniana cakowicie od wpywu na sprawy pastwa, pozostawi mu tylko funkcje reprezentacyjne, czynic go niemal winiem paacu. By wic Arbogast pierwszym w dziejach Rzymu germaskim wodzem traktujcym cesarza tylko jako marionetk. W nastpnych dziesicioleciach takie sytuacje miay powtarza si coraz czciej. A Walentynian chcia by wadc rzeczywistym, jak niegdy jego ojciec. Mimo modego wieku by czowiekiem powanym, mylcym, dumnym ze swego rodu. Tymczasem za wszyscy okazywali mu lekcewaenie, nawet

suba. Nie mg decydowa o miejscu swego pobytu. Arbogast w szczeglnoci nie godzi si na powrt do Italii, tam bowiem mody wadca znalazby szerokie poparcie. Na prno honorowy wizie sa listy do Teodozjusza. Wezwa wreszcie biskupa Ambroego, by przyjecha z Mediolanu do Wienny, udzieli mu chrztu i poredniczy w sporze z Arbogastem. Biskup ju by w drodze, ju przekroczy przecze alpejskie, gdy doniesiono o tragicznym zgonie Walentyniana. Zawrci. Bezporedni przyczyn dramatu stao si niewtpliwie wstrzsajce wydarzenie podczas zebrania konsystorza cesarskiego: Arbogast rzuci si z mieczem w rku na dostojnika, ktry omieli si sprzeciwi jego zdaniu i zabi go, cho Walentynian usiowa osoni nieszcznika. Gdy konsystorz znowu si zebra, cesarz patrzc na zabjc wzrokiem zioncym nienawici wrczy mu pismo, zwalniajce go z moc natychmiastow z wszystkich piastowanych godnoci. Zdymisjonowany Germanin odpowiedzia now zniewag majestatu, podar bowiem pismo pogardliwie w obecnoci wszystkich krzyczc z pasj: Nie ty dae mi wadz i nie ty mi j odbierzesz! Cesarz usiowa wwczas wyrwa miecz z rki onierza stray i przebi nim Arbogasta, lecz onierz, chyba te Germanin, broni nie odda. Potem ju musiao si sta to, co si stao. Sprawy zaszy za daleko. I moe racj mieli ci, co podejrzewali, e Walentyniana skrytobjczo uduszono w nocy, zwoki za powieszono, aby upozorowa samobjstwo. Ciao zostao przewiezione do Mediolanu i zoone w paacu w oczekiwaniu na decyzj Teodozjusza, gdzie ma si odby pogrzeb. A cesarz zwleka dugo. Siostry Walentyniana, obie niezamne, Justa i Grata, opakiway brata nieprzerwanie i z wielk aoci, tote usiowa je powcign nawet biskup Ambroy. Siostra trzecia, Galla, ona Teodozjusza, przebywajca wtedy zapewne w Konstantynopolu, rozpaczaa rwnie dlatego, e obawiaa si, aby mier brata nie wpyna zgubnie na losy jej samej i malekiej creczki, Galli Placydii; dobrze wiedziaa, jak nienawici darzy j Arkadiusz. Dopiero w ostatnich dniach sierpnia Teodozjusz zadecydowa, e zwoki maj spocz w Mediolanie obok grobowca Gracjana. Biskup Ambroy przygotowa wspaniay sarkofag porfirowy i wygosi podczas uroczystoci pogrzebowych mow do dzi zachowan.

ARBOGAST I EUGENIUSZ
Wydarzenia w Wiennie postawiy Teodozjusza w sytuacji bardzo trudnej. Musia postpowa ostronie, by nie zrazi Arbogasta, ktry mia faktycznie w swym rku prowincje zachodnie. Ten wprawdzie jako Germanin nie miaby nawet cienia szansy na obwoanie si cesarzem, mgby natomiast przyoblec w purpur czowieka cakowicie sobie posusznego. Grajc wic na zwok Teodozjusz uzna za wiarygodn relacj o mierci Walentyniana II, ktr przekazali posowie Arbogasta, a take kaza pochowa zwoki nie w Konstantynopolu, lecz w Mediolanie, co nadao ceremonii charakter skromniejszy.

Mimo to Arbogast pierwszy uczyni krok stanowczy: 22 sierpnia 392 roku wynis na tron nowego, a raczej swojego cesarza zachodniej czci imperium. Zosta nim profesor literatury aciskiej i retoryki Flawiusz Eugeniusz, majcy ju przekroczon czterdziestk. Kariera to tak niezwyka, i to nie tylko w staroytnoci z katedry uczelnianej na tron cesarski! - e oczywicie wymaga wyjanie. Ot pocztek sprawy siga 389 roku, gdy w lecie Teodozjusz krtko bawi w Rzymie, a towarzyszy mu naczelnik wojsk Rychomeres, Frank z pochodzenia i bliski krewny Arbogasta. Wanie Rychomeres pozna wtedy Eugeniusza, co stao si chyba za porednictwem senatora Symmachusa, wietnie zorientowanego w rodowisku intelektualistw. A poniewa Eugeniusz by nie tylko znakomitoci w swej dziedzinie, ale odznacza si rwnie kultur osobist, miym obejciem, dowcipem, Rychomeres z kolei poleci go Arbogastowi, ktry wwczas wyjeda do Galii jako komes u boku modego Walentyniana i poszukiwa kierownika sekretariatu cesarskiego. I tym to sposobem profesor, cho nie piastowa dotychczas adnego urzdu, otrzyma natychmiast wysokie stanowisko i uda si wraz z dworem do Galii. Wybr, niewtpliwie trafny pod wielu wzgldami, okaza si przede wszystkim nader wygodny dla Arbogasta. Wanie poprzez Eugeniusza komes wiedzia o kadym pimie, ktre otrzymywaa lub wysyaa kancelaria - a wic i o tym, e ma zosta odwoany ze swego stanowiska, i o tym rwnie, i oczekuje si przybycia biskupa Ambroego. Powstaje pytanie, dlaczego inteligentny, kulturalny Rzymianin sta si sojusznikiem germaskiego oficera przeciw prawowitemu cesarzowi? Mona by odrzec, e widocznie Eugeniusza przekupiono lub zncono obietnic jeszcze wietniejszego awansu, a intelektualici nie zawsze okazuj si odporni na pokusy lub groby. Ale moe istniay jakie gbsze, racjonalne powody? Moe ci dwaj wspdziaali majc na oku dobro nie tylko swoje, lecz i pastwa? Moe Walentynian II nie by czowiekiem tak nieskazitelnym, tak atwym w poyciu i godnym podziwu, jak to przedstawia ze zrozumiaych wzgldw biskup Ambroy w mowie pogrzebowej? Pewne czyny i gesty modego wadcy, przypadkowo przekazane, daj duo do mylenia. W pewnych okolicznociach, jak si wydaje, postpowa on zbyt porywczo, bywa rwnie draliwy i reagowa gwatownie na wszelk, choby tylko poredni krytyk, postpowa niekiedy dziwacznie. Rozkaza na przykad wybi wszystkie zwierzta w swym parku myliwskim tylko dlatego, e kto zarzuci mu zbytni skonno do polowa. A gdy kto inny zaartowa, e cesarz bardzo wczenie zasiada do niadania, obrazi si i przesta w ogle jada rano. Sprawy to drobne i nieistotne, wiadcz jednak, jak trudno byo z nim obcowa na co dzie. Nowy pan Zachodu - Imperator Caesar Flavius Eugenius Augustus zacz natychmiast zabiega o pojednanie z Teodozjuszem. Wyprawi poselstwo do Konstantynopola. Oczywicie Eugeniusz wystpowa jedynie we wasnym imieniu, nie wspomina w swym pimie ani sowem o Arbogacie. Cesarz znowu dugo zwleka z odpowiedzi. Wreszcie

odprawi wysannikw uzurpatora w sposb godny, nie szczdzi darw, wygosi nawet mow poegnaln, tak jednak zawi i dyplomatyczn, e nikt nie by w stanie zrozumie, jakie zajmie stanowisko wobec Eugeniusza. W istocie jednak, niezalenie od tego, co cesarz mwi i jak si zachowywa, decyzja ju zapada. Teodozjusz nie mia najmniejszego zamiaru uznawa w jakiejkolwiek formie tamtej strony za wadz legaln. W obronie jednoci imperium i dziedzictwa swych synw gotw by na wszystko, nawet na wszczcie nowej wojny domowej. Przygotowujc si do rozprawy z samozwacem cesarz przeprowadzi najpierw czystk wrd najwyszych dostojnikw podejrzanych o chwiejno lub nielojalno. Ofiar jej padli wycznie poganie, co wskazuje, e sta za tym Rufin, od jesieni 392 roku prefekt pretorium Wschodu. Ustawa z listopada tego roku zakazaa pod rygorem najsurowszych kar skadania jakichkolwiek ofiar dawnym bogom, wydajc na nich ostateczny wyrok mierci. Sprawy to niezmiernie wane dziejowo, tote jeszcze do nich wrcimy, wpierw jednak naley przedstawi przebieg konfliktu midzy obu wadcami. Eugeniusz i Arbogast zajli si najpierw obron granicy Renu przed Germanami. Zim z 392 na 393 rok wojska ich przekroczyy w okolicach Kolonii t wielk rzek i spustoszyy ziemie Frankw. Potem zawarto z nimi oraz z Alamanami pokj korzystny dla imperium. Wiosn 393 roku samozwaniec zaj bez walki Itali. Biskup Ambroy ju nie odmawia mu tytuu cesarza, ale dyplomatycznie wyjecha z Mediolanu przed jego przybyciem. Radonie natomiast witali nowego pana wierni bogom senatorzy w Rzymie. Eugeniusz, cho dotychczas uchodzi za chrzecijanina, nie zawid ich oczekiwa, przywrci bowiem dobra zabrane wityniom. Podpor polityki religijnej Eugeniusza stali si pomienni ordownicy sprawy bogw, Nikomachowie Flawianowie, ojciec i syn, prefekt pretorium Italii i prefekt Rzymu. Mogo si wydawa, e powracaj dni cesarza Juliana, tak bowiem szybko, tak ywioowo odyway dawne kulty. Konflikt wic midzy Teodozjuszem a Eugeniuszem nabiera ogromnego wymiaru, gdy od jego wyniku mogy zalee losy religii i kultury europejskiej. Samozwaniec i Arbogast mieli w swych rkach Brytani, Gali, Hiszpani, Itali - i na razie nie chcieli niczego wicej. Ofensyw musia wszcz Teodozjusz. Zebra ogromn armi; po mierci Rychomeresa gwn rol odgrywali w niej Gajnas i Stylichon, Got i Wandal. Cesarz opuci Konstantynopol dopiero w maju 394 roku, pogrony w aobie po mierci ony Galli, ktra zmara w poogu wydajc na wiat dziecko martwe. Na wie o tym, e wojska Teodozjusza ju stoj u wschodnich podny Alp, Eugeniusz i Arbogast wyjechali w lipcu z Mediolanu. Obsadzili gry pomidzy Akwilej a Emon, obecn Lublan. Gwny obz rozbili w dolinie potoku Frygidus, dopywu rzeki Isonzo (Sontius), otaczajc go drewnian palisad i wieami. Na szczytach gr ustawili posgi Jowisza symbol sprawy, o ktr toczy si wojna.

5 wrzenia wojska Teodozjusza usioway sforsowa dolin potoku, lecz poniosy straszliwe straty i musiay si wycofa. Ludzie Eugeniusza przez ca noc ju witowali zwycistwo przy poncych ogniskach. Wodzowie Teodozjusza natomiast zastanawiali si, czy nie rozpocz pki czas odwrotu. Ostatecznie jednak postanowili wyzyska brak czujnoci wroga i przerzuci noc jak najwicej wojsk w dolin. Tak wic rankiem 6 wrzenia wrogie zastpy znowu zwary si w walce. O jej wyniku zadecydoway dwa wypadki. Najpierw zerwa si silny wicher, ktry uderzy wprost w szeregi Eugeniusza, odbierajc si miotanym std pociskom, dodajc natomiast impetu strzaom i pociskom strony przeciwnej. Potem za onierzom Teodozjusza udao si podpali drewniane umocnienia obozu, gdzie ju si schronia dua cz wojska Arbogasta. W zamieszaniu zosta pojmany przez nacierajcych sam Eugeniusz. Przywiedziono go przed oblicze zwycizcy i cito. Gow zatknito na wysokiej wczni i obnoszono po caym polu bitwy, aby pokaza onierzom galijskim, e opr ich jest ju daremny. Arbogast zdoa zbiec. Przez dwa dni bka si po grach, ale nie widzc adnej moliwoci ratunku popeni samobjstwo - rzuci si na swj miecz. Zada sobie mier take starszy Flawian, podobno ku alowi cesarza. Jego synowi Teodozjusz okaza ask. Tak wic od 6 wrzenia 394 roku imperium miao tylko jednego wadc faktycznego, Teodozjusza, i jedn tylko religi panujc, chrzecijastwo. Bogowie zostali pokonani.

ZGASZONY ZNICZ
W poowie wrzenia 394 roku, a wic wkrtce po bitwie nad rzeczk Frygidus, cesarz Teodozjusz spotka si w Akwilei z biskupem Ambroym. cign on na siebie gniew imperatora za to, e uzna formalnie samozwaca, musia wic teraz gsto si tumaczy. Biskup wszake przyj rycho zawsze skuteczny sposb obrony: sam przeszed do ataku. Nie pozwoli wadcy uczestniczy w naboestwach, twierdzc, e ma jeszcze skrwawione rce. Teodozjusz musia si upokorzy, zapomnie o urazie politycznej - i zosta dopuszczony do wsplnoty kocielnej . Po krtkiej wizycie w Mediolanie cesarz wyjecha w padzierniku tego roku do Rzymu. By to jego drugi pobyt w kolebce i stolicy imperium, w miecie, ktrego warstwy wysze, senatorzy i intelektualici, wci jeszcze w przewaajcej czci okazywali jawne przywizanie do dawnych kultw i dlatego te w ostatnich latach stanli po stronie Eugeniusza. A tymczasem Teodozjusz, zawsze niechtny starej religii, przeszed ostatnio do bezkompromisowej z ni walki. Rozpocza si ona, jak wspomniano o tym wyej, w 392 roku od znamiennych przesuni na najwyszych stanowiskach. Nowy prefekt pretorium Wschodu, Rufin, najpierw wypar z widowni politycznej dwch czcicieli bogw, swego poprzednika Tacjana i jego syna Prokulusa, prefekta Konstantynopola. Nastpnie uzna, e naley zniszczy ich rwnie fizycznie; zapewne

obawia si, aby nie powrcili oni do ask i godnoci jako ludzie bardzo zasueni, popularni i cieszcy si duym autorytetem. Pozwa przed trybuna sdowy - ktremu sam przewodniczy! - Tacjana. Zosta on oskarony o nadmierne zwikszanie obcie podatkowych i zbyt rygorystyczne konfiskowanie majtkw prywatnych. Ale - rzecz znamienna! - nawet Rufin nie omiela si zarzuca Tacjanowi nieuczciwoci. Obwinia go tylko o surowe egzekwowanie roszcze skarbu, co oczywicie musiao wywoa aplauz opinii spoecznej, cho kady wiedzia, e Tacjan czyni to z najwyszego rozkazu. Prokulus przewidujc susznie, ku czemu zmierza to wszystko, uciek w por i tylko ojciec wiedzia, gdzie go szuka. Zdoano przekona Tacjana, e bdzie lepiej dla nich obu, jeli Prokulus rwnie stawi si przed sdem. Lecz gdy byy prefekt Konstantynopola pojawi si w miecie, zosta natychmiast uwiziony. Proces obu cign si przez wiele miesicy; ostatecznie wydano podwjny wyrok mierci. Stracono Prokulusa w obecnoci ojca; ten zosta uaskawiony, ale poszed na wygnanie, a cay jego majtek zabrano. Pniej Tacjanowi przywrcono tytu, ale posiadoci nie odzyska. y gwnie z jamuny, a zmar w podeszym wieku, podobno olepy. Proces tych obu wyznawcw wiary przodkw dopiero si rozpoczyna, kiedy opublikowano w dniu 8 listopada 392 roku ustaw godzc totalnie i bezwzgldnie w dawne kulty. Jest to najobszerniejszy i najwaniejszy akt prawny tego typu w caym zachowanym ustawodawstwie rzymskim. Zbiera, ujednolica i zaostrza wszystkie wczeniejsze; a przecie w cigu IV wieku kolejni cesarze wydali ich sporo. Zakazuje si wic wykonywania wszelkich obrzdkw ku czci bogw w jakichkolwiek formach i bez wyjtku. Nie wolno ich praktykowa nikomu, nigdzie, w aden sposb, ani w wityniach, ani nawet w domach prywatnych. Nie wolno skada w ofierze nie tylko zwierzt, ale nawet najskromniejszych darw symbolicznych, a wic kwiatw i kadzide, nie wolno te zapali lampki lub wieczki przed posgiem lub obrazem, jest to bowiem karygodny akt bawochwalstwa. Ustawa zwracaa si przeciw najprostszym, a wic i najbardziej ywotnym kultom, zwaszcza wieniaczym. Kto by drzewo oplt wstk, kto by wznis ubogi otarzyk ziemny oboony darni, obraa tym samym - tak twierdzi ustawa - religi. Tote waciciel domu lub ziemi, gdzie odbya si ceremonia, zostanie ukarany konfiskat owej posiadoci, jeli o przestpstwie wiedzia lub w nim uczestniczy; lecz gdyby nawet stao si to bez jego wiedzy, musia wpaci tytuem grzywny 25 funtw zota, tak jak i kady z uczestnikw zakazanego obrzdu. Opiekunowie miast i czonkowie rad miejskich maj donosi natychmiast o wypadkach pogwacenia prawa, jeliby za wadze usioway rzecz zatai, same ponios kar, podobnie jak sdziowie, ktrzy odkadaliby wyrok. A wic dzie 8 listopada 392 roku mia sta si dniem oficjalnej mierci kultu bogw w granicach imperium. Taka bya wola cesarza oraz jego doradcw. Wbrew jednak wszelkim wysikom i przeladowaniom nawet cios tak potny nie powali zupenie dawnej wiary. ya ona jeszcze tajnie przez wieki, a naprawd nigdy nie zmara. Owszem, przesza pewn prze-

mian, przybraa inne oblicze, odmienia imiona i nazwy i wesza chykiem do obozu wroga. Ale to ju inna sprawa. W kadym razie odtd trzeba byo przemylnych sposobw i wybiegw, by jeszcze praktykowa kulty starych bogw. Porednim skutkiem ustawy byo prawdopodobnie to, i igrzyska w Olimpii w 393 roku ju si nie odbyy. Zoyy si na to oczywicie rwnie inne przyczyny: wyludnienie tamtejszych okolic, brak funduszw, obecno Gotw na ziemiach stosunkowo bliskich. Ustawa wszake musiaa mie znaczenie, igrzyska bowiem zawsze wizay si z pewnymi ofiarami i ceremoniami przy otarzach bogw, a zwaszcza w wityni pana miejscowoci i opiekuna zawodw - Zeusa. Istnia te jeszcze gbszy powd mierci igrzysk olimpijskich. Oto wyznawcy zwyciskiej religii gosili pogard wobec wszystkiego, co wie si z cielesnoci. Twierdzili, e jest ona grzeszna, skaona zem i ku niemu cica. Jake wic cieszy si i radowa sw cielesn powok, jake podziwia jej budow, sprawno i urod! A c to dopiero za zgorszenie, jeli potpione ciao odprawia haniebne harce w zawodach ku czci pogaskich bogw, ktrzy s przecie tylko niebezpiecznymi demonami, sugami szatana! Owe woania i pomstowania nie daway wprawdzie podanych przez chrzecijan skutkw, zamiowanie bowiem do sportu i igrzysk byo w szerokich krgach zbyt silne, ale ziarno uporczywie zasiewane wydao swj plon w redniowieczu w postaci zaniedbania elementarnych zasad higieny; ba, mona by mwi niekiedy o kulcie brudu. Co z kolei powodowao fale potwornych epidemii. O tym, e igrzyska w Olimpii odbyy si po raz ostatni za Teodozjusza, informuje nas jedynie krtka notatka w dziele historyka bizantyjskiego, Kedrenosa. Pierwsze zanotowane przez Grekw odbyy si w roku 776 p.n.e., a potem urzdzano je regularnie co cztery lata, a wic przynajmniej przez dwanacie wiekw. Byy integraln czci, a zarazem symbolem wielkiej cywilizacji zwanej przez nas antyczn. Kto by wic szuka faktu prawdziwie oddzielajcego wiat kultury staroytnej od mrokw redniowiecza, winien uzna za taki zganicie znicza olimpijskiego. Wtedy to umara epoka stawiajca sobie za idea rado i barwno ycia, pikno cia, umiar pragnie i pogod ducha; ustpia miejsca czasom hodujcym bardzo odmiennym wierzeniom i wartociom. Wrmy jednak do krtkiego pobytu Teodozjusza w Rzymie w padzierniku 394 roku. Ot doszo wtedy do jawnego i ostrego starcia midzy cesarzem a senatem - w wikszoci, jak si rzeko, wiernym religii ojcw. Wadca zada wprost, by senatorzy porzucili ow bdn wiar i stali si chrzecijanami. Nikt jednak - tak zapewnia jeden z autorw staroytnych - nie poszed za tym wezwaniem. Przeciwnie, owiadczono miao, e ju 1200 lat, odkd trwa to miasto, przestrzega si tu pobonie kultw ojczystych; Rzym sta si potg dziki opiece bogw, a trudno przewidzie, co si zdarzy, gdyby porzucono dawne obrzdy. Cesarz zagrozi, e nie pozwoli, by oono pienidze pastwowe na pogaskie ofiary, ktre znosi cakowicie. Senat zaprotestowa wskazujc,

e ofiary w intencji dobra spoecznego mona zgodnie z tradycj skada tylko na koszt publiczny, co oczywicie Teodozjusza nie przekonao. Ustawa zabraniajca dawnych kultw miaa i tu obowizywa w caej rozcigoci. Wyznawcy starej religii mogli ju wkrtce woa z blem, ale i z pewn satysfakcj, e zdrada bogw spowodowaa ruin imperium. A skad senatu zmienia si szybko, dopuszczano bowiem do tego dostojnego zgromadzenia tylko chrzecijan. Krya opowie, e podczas tego pobytu w Rzymie bratanica cesarza, Serena, ona Stylichona, przywaszczya sobie drogocenny naszyjnik, zoony niegdy jako wotum w wityni Cybeli. Gdy usyszaa o tym pewna dawna westalka, przekla sprawczyni witokradztwa i cay jej rd. Na pocztku zimy cesarz by ju w Mediolanie i tu powita nowy rok 395. By bardzo osabiony, co otoczenie tumaczyo trudami zeszorocznej kampanii wojennej, tej przeciw Eugeniuszowi i Arbogastowi. Lecz wbrew opinii przyczyna niemocy tkwia gbiej, bya wic tym groniejsza. Dla mczyzny okoo pidziesitki dowodzenie operacjami wojennymi w polu nie mogo przecie stanowi wysiku nadmiernego. W rzeczywistoci odporno organizmu cesarza osabiaa nieuleczalna choroba, ktr wtedy zwano z grecka hyderos lub hydrops. W terminologii medycyny antycznej oznacza to mogo zarwno puchlin i obrzki, jak te nadmierne, ustawiczne pragnienie. W tym drugim wypadku w gr wchodziaby chyba cukrzyca, w pierwszym natomiast niewydolno wtroby, nerek, ukadu krenia. W kadym razie chory czu si tak le, e dni swoje uwaa ju za policzone. Przygnbiaa go rwnie, tak opowiadano, przepowiednia pewnego pustelnika, e w wojnie z Eugeniuszem wprawdzie zwyciy, ale wnet potem umrze. Cesarz rozkaza przywoa z Konstantynopola swego niespena jedenastoletniego syna Honoriusza. Starszy, Arkadiusz, ju osiemnastoletni, mia pozosta nad Bosforem. Obaj nosili ju tytuy augustw, byli wic formalnie wspwadcami ojca. Gdy tylko chopiec stan w Mediolanie, ojciec jakby odzyska siy. I to do tego stopnia, e uzna za wskazane wanie teraz i tutaj uczci wycigami rydwanw zwycistwo, jakie w roku ubiegym odnis nad samozwacem. Zawody miay si rozpocz 17 stycznia. Cesarz przyby z orszakiem na stadion ju we wczesnych godzinach rannych. Prezydowa zawodom a do posiku przedpoudniowego. Gdy tylko go spoy, zasab i nie by w stanie powrci do loy. Prosi wic, aby w zastpstwie syn obj przewodnictwo. Rzecz to znamienna, e nie chcia i nie pozwoli, by przerywano lub odkadano igrzyska. Z pewnoci wic ani on sam, ani te nikt z obecnych nie podejrzewa, e kres tak ju bliski. Zreszt wycigi miay trwa jeszcze przez duszy czas, albowiem wanie za 2 dni, to jest 19 stycznia, obchodzono by szesnast rocznic wstpienia wadcy na tron. Spord czonkw rodziny znajdowao si w Mediolanie kilka osb. Poza wspomnianym Honoriuszem i jego przyrodni siostr, kilkuletni Gall Placydi - ktra miaa tak zasyn w latach pniejszych dziki niezwykym losom - przebywali te w mediolaskim paacu bratanica

cesarza, Serena, oraz jej m komes Flawiusz Stylichon, naczelnik wojsk pieszych i jazdy w prowincjach zachodnich. Umierajcy poleci swoje potomstwo wanie jego opiece. Na wyrane yczenie wadcy przyby do paacu take biskup Mediolanu, Ambroy. By on wiadkiem zgonu cesarza w owym dniu 17 stycznia i zapamita te jego ostatnie sowo, jakie wymwi: dilexi - umiowaem. Czy odnosio si ono do spraw wielkich, wiecznych, duchowych, czy te do ludzi yjcych i bliskich? A moe konajcy wraca myl do wspomnie dawnych i osb niegdy drogich jego sercu - jak ojciec, wdz Teodozjusz, skazany na mier w Kartaginie prawie dwadziecia lat temu? Nie pozostawi natomiast cesarz adnego testamentu - ani politycznego, ani te prywatnego. Ten pierwszy nie by zreszt potrzebny, skoro o wszystkim, co istotne, zadecydowano ju wczeniej. Zgodnie z wol ojca obaj synowie mieli panowa wsplnie, z tym jednak, e dokonany zosta terytorialny podzia kompetencji: poa wschodnia dla Arkadiusza, zachodnia za dla Honoriusza. Imperium oczywicie miao by wci jedno i to samo, chodzio tylko tak wtedy mylano - o czasowe i raczej formalne rozgraniczenie stref wpyww i bezporedniego nadzoru, co przecie praktykowano ju poprzednio czsto i zwykle z dobrym skutkiem. Kt mg wtedy przewidzie, kt by uwierzy, e wanie obecny podzia okae si trway, ostateczny, historycznie decydujcy o losach imperium, a w znacznym stopniu i wiata rdziemnomorskiego? 17 stycznia 395 roku sta si dniem mierci jednolitego cesarstwa rzymskiego, a nawet caej epoki. By bowiem Teodozjusz ostatnim wadc, ktry rzdzi niepodzielnie caym imperium od Brytanii po Eufrat. Odtd rozpoczyna si historia dwch pastw faktycznie odrbnych: Bizancjum na wschodzie oraz Rzymu na zachodzie, a to drugie miao ju niedugo znale si w stanie agonii. Nikt zatem nie wiedzia wtedy, e w podzia cesarstwa w istocie oznacza jego rozpad. Teodozjusz by te tym cesarzem, ktry ukoczy dzieo chrystianizacji imperium, czyni za to z uporem, konsekwencj, a nawet zaciekoci. On take by sprawc tego wreszcie, e zgas znicz olimpijski; zapon mia znowu dopiero po pitnastu wiekach. I wanie ten moment, 1896 rok, naley uzna za prawdziwe odrodzenie szlachetnych ideaw i obyczajw wiata antycznego. Teodozjusz nie by wadc szczeglnie wybitnym i uzdolnionym, a w swym postpowaniu i w rzdach waciwie niczym si nie rni od poprzednikw, wyznawcw dawnych bogw, moe tylko tym, e mg po dokonaniu zbrodni publicznie czyni pokut i otrzymywa rozgrzeszenie, co go wybielao w oczach wasnych i szerokich krgw spoecznych. Przy sposobnoci podnosio to autorytet Kocioa i czynio go instytucj nie tylko niezalen od wadzy wieckiej, ale nawet od niej wysz. Kryo to w sobie grob bardzo powanego konfliktu w przyszoci, ale o tym nikt wwczas w tych kategoriach nie myla - moe poza garstk dalekowzrocznych mylicieli. Potomno daa Teodozjuszowi przydomek Wielkiego, gwnie chyba

dlatego, aby go odrni od jego wnuka tego imienia. I cho naprawd wielkim on nie by, wypada mu w przydomek pozostawi, podkrela on bowiem prawdziwie przeomowy charakter panowania: koniec jednej, pocztek nowej epoki. Rzdy Arkadiusza w Konstantynopolu rozpoczynaj histori Cesarstwa Bizantyjskiego.

KSIGA CZWARTA

ROZPAD CESARSTWA

LIX

HONORIUSZ

---oOo---

(FLAVIUS HONORIUS)
Urodzony 9 wrzenia 384 roku. Zmar 15 sierpnia 423 roku. Panowa jako Imperator Caesar Flavius Honorius Augustus od 17 stycznia 395 roku do mierci.

STYLICHON I KLAUDIAN

W chwili mierci ojca, a nastpio to w Mediolanie 17 stycznia 395

roku, Honoriusz nie mia jeszcze 11 lat, nosi ju jednak tytu augusta i by przewidziany na wadc Zachodu. Umierajcy Teodozjusz uzna za dowd szczeglnej aski niebios, e przy jego ou znajdowa si zarwno on, syn modszy, dopiero co przybyy z Konstantynopola, jak te creczka z drugiego maestwa, Galla Placydia. Ze wzgldu na maoletnio chopca opiek nad nim, zgodnie z ostatni wol cesarza, obejmowa dowiadczony wdz Stylichon. Jego ojciec by Wandalem, matka wszake Rzymiank, on za polubi przed kilkunastu laty bratanic cesarza Teodozjusza, Seren, nalea wic do rodziny panujcej. Mia w 395 roku pod swym bezporednim dowdztwem wikszo si zbrojnych impeum, skupiono je bowiem w Italii do walki z samozwacem Eugeniuszem. Ambitny wdz utrzymywa potem, e konajcy wadca powierzy mu piecz nad caym cesarstwem, a wic rwnie nad Konstantynopolem, gdzie panowa Arkadiusz, starszy brat Honoriusza. Te roszczenia Stylichona doprowadzi miay w przyszoci do wielu napi i komplikacji w stosunkach midzy brami, a tym samym midzy wschodni a zachodni czci cesarstwa, co pocigno za sob dalsze konsekwencje o wymiarze

historycznym. Narastajca bowiem wzajemna podejrzliwo pogbiaa faktyczny podzia pastwa, zmuszaa oba dwory do prowadzenia polityki niekiedy wrcz nieprzyjaznej, wytworzya na Wschodzie i Zachodzie poczucie odrbnoci. Jednake, o czym naley pamita, podtrzymywano fikcj jednoci. Dokumenty tu i tam zawsze nosiy imiona obu braci, jakby panowali razem i najzgodniej; tak zreszt miao by i pniej. Wiele tekstw na przykad taki ma pocztek: Imperatoribus invictissimis felicissimisque dominis nostris Arcadio et Honorio fratribus - Cesarzom najbardziej niezwycionym i najszczliwszym panom naszym, Arkadiuszowi i Honoriuszowi, braciom (...). Ale bya to ju tylko czcza forma, imperium rozpadao si nieuchronnie. Przez cztery lata od 395 roku mody cesarz nieprzerwanie rezydowa w Mediolanie. Gdy na pocztku 396 roku obejmowa tam trzeci z kolei konsulat, przyby do Rzymu pewien poeta, aby z tej okazji zoy wadcy wychwalajcy go utwr wierszowany. Rzecz si spodobaa i poeta pozosta odtd przy dworze. W roku nastpnym dostpi on godnoci trybuna i notariusza. Zawdzicza go gwnie Stylichonowi, ktremu uwielbienie okazywa bez miary, ale zrcznie i z polotem, i chyba te szczerze. Poeta w zwa si Klaudiusz Klaudian. By twrc wybitnym, a jego dziea s najwaniejszym rdem informacji o tym okresie. By z pochodzenia Grekiem, urodzi si w Egipcie, moe w Aleksandrii, tote poezje ukada najpierw po grecku. Gdy przenis si do Rzymu, zdoby w 395 roku rozgos sawic piknym wierszem aciskim wczesnych konsulw, braci Anicjuszw. Wanie ten sukces otworzy mu drog do Mediolanu. Klaudian to poeta znakomity, ostatni tak z aski bogw utalentowany w wiecie aciskim mistrz sowa i kompozycji; jeli za nalea do wyznawcw nowej religii, to na pewno nie sercem i nie powiadczy tego w swych wierszach. Chtnie natomiast i przy kadej sposobnoci przywoywa bogw i wtki mitologiczne; uderza to zwaszcza w trzech ksigach poematu Porwanie Prozerpiny. Ale gwny przedmiot jego twrczoci stanowiy biece wydarzenia polityczne. Tak wic gdy pod koniec 395 roku upad Rufin - wszechwadny prefekt u boku cesarza Wschodu, Arkadiusza, a miertelny wrg Stylichona - Klaudian wnet wyszydzi go i wysmaga. W kilka lat pniej jeszcze ostrzej zaatakowa nastpc Rufina, eunucha Eutropiusza - oczywicie rwnie po jego upadku. To jeden z najzjadliwszych utworw aciskich, bo take Eutropiusz by szczeglnie znienawidzonym przeciwnikiem Stylichona. Powrmy jednak do przegldu wydarze na Zachodzie w porzdku chronologicznym. W 396 roku Stylichon demonstracyjnie na czele znacznych si poeglowa w d Renu a do ujcia rzeki do morza. Po drodze zawiera ukady z germaskimi wodzami plemion na brzegu wschodnim. By to ostatni tej miary pokaz potgi ora rzymskiego w tamtych stronach. Nastpnie wdz popieszy do Grecji, aby powstrzyma grabiecze

wypady Wizygotw pod wodz Alaryka, wci niszczcych prowincje bakaskie. Zjawi si tam na prob samego Arkadiusza, niewiele jednak zdziaa - lub te nie chcia zdziaa, jak podejrzewali i gosili przeciwnicy polityczni. Ostatecznie, znowu na danie Arkadiusza, musia opuci Grecj. Tymczasem w 397 roku wdz rzymski w Afryce, Gildon, podlegajcy wadztwu Honoriusza, niespodziewanie wypowiedzia mu posuszestwo i uzna za swego pana - Arkadiusza; ten za skwapliwie przyj ofert. Tak wic wschodnie i zachodnie czci imperium stany przeciw sobie jak dwa wrogie mocarstwa, Rzym bowiem za adn cen nie mg zrezygnowa z bogatych prowincji afrykaskich, skd sprowadzano zboe. W pocztkach 398 roku Stylichon bardzo umocni swoj pozycj wydajc crk Mari za Honoriusza - ktry mia wtedy zaledwie 14 lat. W ten sposb Wandal z pochodzenia sta si teciem rzymskiego cesarza! Wydarzenie to oczywicie dao Klaudianowi sposobno do uoenia poematu weselnego; przedstawia w nim wspania siedzib bogini Wenus na Cyprze i podr pani mioci przez morze do paacu w Mediolanie, gdzie odbywa si ceremonia zalubin. Utwr, co zrozumiae, roi si od najpochlebniejszych wypowiedzi pod adresem ojca panny modej, Stylichona. Poeta napisa te wesoe pieni na wzr tych, ktre tradycyjnie piewano odprowadzajc pann mod do domu ma. Zazwyczaj byway one bardzo swawolne, ale w Klaudianowym ujciu brzmi wytwornie. Wiosna tego roku przyniosa Zachodowi ogromny sukces polityczny: rebeliant Gildon zosta pokonany przez wasnego brata, ktrego wkrtce potem udao si Stylichonowi usun. Tak wic przywrcono w peni wadztwo Rzymu nad diecezj Afryki, a Konstantynopol dozna upokorzenia. Klaudian - jakeby inaczej! - wnet przedoy cesarskiemu otoczeniu poemat o wojnie z Gildonem, wynoszcy pod niebo zasugi Stylichona, cho ten osobicie tam nie dowodzi. Ale wanie Stylichon zebra najwiksze korzyci. Widomym symbolem jego chway sta si posg, ktry ufundowali mu na rzymskim Forum mieszkacy afrykaskich prowincji, wdziczni - przynajmniej tak utrzymuje zachowany do dzi napis - za uwolnienie od Gildona. Skonfiskowane za ogromne dobra rebelianta pozwoliy wzmocni armi, a nawet pokry koszty restauracji jednego z akweduktw w pobliu stolicy, co znowu upamitniono napisami ku czci Stylichona. Wiadomoci o zwycistwach i potdze Rzymu pod rzdami Stylichona wszyscy bowiem zdawali sobie spraw, e to on jest rzeczywistym panem Zachodu - docieray a poza granice imperium, siejc strach wrd germaskich wodzw i ksit. W Brytanii nawet udao si skutecznie odeprze ataki Sasw od strony morza, a Szkotw i Piktw od pnocy. Wci natomiast trwaa, a nawet wzmagaa si cicha wrogo midzy obu cesarstwami. Wyrazio si to na przykad w takim oto gecie politycznym Honoriusza: w 399 roku nie uzna on konsulatu, ktry Arkadiusz przyzna swemu doradcy Eutropiuszowi. Rwnie Stylichon pracowa podstpnie a usilnie nad doprowadzeniem do upadku Eutropiusza. Stao si to wreszcie jesieni tego roku, gwnie dziki

dziaaniom Gajnasa w prowincjach wschodnich; pozostawa on chyba w zmowie ze Stylichonem. Ten ostatni otrzyma godno konsula na rok 400, co oznaczao - przypomnijmy - e wszystkie dokumenty tegoroczne musiay by podpisane nazwiskiem jego wspkonsula. By nim Aurelian, desygnowany przez Arkadiusza, przywdca antygermaskiego stronnictwa w Konstantynopolu. Tak - jake to znamienne! - piastowali w urzd dwaj ludzie wic programowo sobie wrodzy; p-Germanin oraz przeciwnik przyznawania Germanom godnoci i dowdztw w cesarstwie. Klaudian uczci konsulat swego patrona poematem w trzech ksigach. W pierwszej sawi go jako wodza, w drugiej jako wzr wszelkich cnt i zalet, w trzeciej za opisywa pobyt konsula w Rzymie i urzdzone tam przeze wspaniae igrzyska. Ale i sam Klaudian dostpi w Rzymie wyjtkowego zaszczytu: wzniesiono mu posg na Forum Trajana. Zachowa si napis skadajcy hod najsawniejszemu z poetw, dla ktrego wiecznej chway wystarczyyby wprawdzie same jego pieni, jednake najszczliwsi i najuczesi cesarze, panowie nasi Arkadiusz i Honoriusz, rozkazali na prob senatu ustawi jego statu jako dowd i wiadectwo swego osdu. Zamykajce napis wiersze greckie mwi wprost, e Klaudian czy w sobie rozum Wergiliusza i muz - urok poezji - Homera! Owe lata zapisay si pewnym oywieniem wrd czcicieli dawnej religii. Wprawdzie nadal obowizywa zakaz skadania bogom ofiar, polecono te burzy witynie po wsiach, zabroniono jednak rozgrabiania ozdb i materiau starych przybytkw, a nawet pozwolono na odbywanie ludowych zabaw w dniach wit tradycyjnych. Na jaki te czas powrci do sali posiedze senatu otarz bogini Wiktorii, ktrego usuniciu przed kilkunastu laty towarzyszyy gorce spory midzy senatorami, wtedy przewanie jeszcze wiernymi bogom, a biskupem Mediolanu, Ambroym; ale ten ostatni ju nie y od kwietnia 397 roku. Po krtkim okresie wzgldnego spokoju rok 401 przynis nowe zagroenie Zachodu. Gdy bowiem wojska rzymskie odpieray Wandalw nad grnym Dunajem, Wizygoci pod wodz Alaryka przekroczyli w listopdzie nie obsadzone przecze wschodnich Alp i wdarli si do doliny Padu. Przeraony pochodem barbarzycw Honoriusz ju w grudniu opuci Mediolan i przenis si do Rawenny, otoczonej mokradami. Odtd miaa ona stanowi gwne miasto rezydencjalne cesarzy zachodnich i stopniowo zyskiwaa na wspaniaoci dziki wznoszonym tam coraz wietniejszym budowlom. Grudzie 401 roku zapisa si w kronikach Kocioa wyborem nowego biskupa Rzymu. Zosta nim Innocenty, ktrego pontyfikat, wany politycznie i organizacyjnie, mia trwa do 417 roku. Wtargnicie Wizygotw do Italii byo, by moe, skutkiem intryg dworu konstantynopolitaskiego. Stylichon znalaz si w trudnej sytuacji, musia bowiem cign do obrony kraju nawet wojska znad Renu. Tymczasem Goci przystpili do oblegania Mediolanu, nie mogc jednak go zdoby, ruszyli dalej na zachd. Stylichon dopad ich i pokona 6 kwietnia 402 roku w krwawej bitwie pod Polencj, na poudnie od Turynu. Rzymianie zdobyli

obz rozgromionych najedcw wraz z rodzin samego Alaryka. Germanie wic zawarli ukad: opuszcz Itali, a rodziny ich zostan uwolnione. Doszo wprawdzie do jeszcze jednej bitwy, tym razem w pobliu Werony, ale ostatecznie Wizygoci, zdziesitkowani mieczem, wyniszczeni brakiem ywnoci i chorobami, wycofali si za Alpy. Istnieje przypuszczenie, e Stylichon mgby wtedy zgnie ich cakowicie, ale powstrzyma si od tego, gdy chcia mie ich jako narzdzie nacisku na imperium wschodnie. A dorobek twrczy Klaudiana wzbogaci si o poemat epicki O wojnie z Gotami, a sawicy zwycistwo pod Polencj jako najwietniejsze w dziejach Rzymu. Wyparcie Wizygotw nie byo oczywicie czym tam wielkim i przeomowym, jak kae wierzy nam Klaudian, ale ludno Italii powitaa odejcie Germanw z ogromn ulg i radoci, lkano si bowiem najgorszego. Strach przed hordami Alaryka sprawi, e nawet w samym Rzymie gorczkowo restaurowano mury, bramy i wiee obronne. Wznis je niegdy cesarz Aurelian, potem umacniali niekiedy jego nastpcy, od dawna jednak popady w ruin, miejscami pitrzyy si stosy gruzw. To wielkie dzieo odbudowy murw upamitniono napisami, ktre zostay umieszczone nad kilkoma bramami; dwie z owych inskrypcji zachoway si do dzi. Wymienia si na nich oczywicie obu cesarzy, Arkadiusza i Honoriusza, ale zaznacza te, e prace wykonano za rad komesa i naczelnika wojsk - Stylichona. A zabiega on wwczas rwnie o rozbudow ywej siy obronnej imperium, armii. Jak wskazuje wiele ustaw z tego okresu, przystpiono energicznie do zacigu rekrutw miejscowych i do cigania zbiegw. Akcje te na pewno pozwoliy umocni, przynajmniej ilociowo, element rodzimy, rzymski, w oddziaach wojska, a nieco osabi germaski, ju od lat stanowicy trzon armii. Ale wanie to miao wkrtce obrci si przeciw samemu Stylichonowi! Od pocztku 404 roku Honoriusz przez kilka miesicy, co najmniej do lata, przebywa w Rzymie, gdzie obj swj nowy, ju szsty z rzdu konsulat i uczci triumfem zwycistwo nad Wizygotami. Klaudian powici tym rzymskim uroczystociom poemat, ale sam przebywa wtedy chyba w Afryce. Dziki porednictwu Sereny, maonki Stylichona - i j opiewa w swych wierszach! - znalaz tam on, na pewno majtn. Jest to ostatnie dajce si datowa dzieko Klaudiana. Prawdopodobnie zmar wkrtce potem - na swoje szczcie. Gdyby bowiem y duej choby o lat kilka, staby si wiadkiem straszliwych, miertelnych ciosw, jakie spady kolejno na cesarstwo zachodnie, na Stylichona, na sam Rzym.

UPADEK STYLICHONA
Zwycistwa nad Wizygotami day Stylichonowi takie poczucie siy i pewnoci siebie, e w 405 roku zada od Konstantynopola w imieniu

Honoriusza zwrotu wszystkich ziem tak zwanego Ilirykum, czyli wikszoci ziem bakaskich. Twierdzi, e zmary cesarz Teodozjusz wanie tak postanowi: cae Ilirykum winno podlega Honoriuszowi. danie to doprowadzioby zapewne do otwartego konfliktu zbrojnego midzy obu czciami imperium - cho pozornie i formalnie wci stanowiy one jedno i to samo pastwo! - gdyby nie straszliwe niebezpieczestwo, jakie bezporednio zagrozio samej Italii, a Stylichona zmusio do skierowania wszvstkich si w inn stron. Pod koniec 405 roku ogromne hordy Gotw - byli to niewtpliwie gwnie Ostrogoci - pod wodz Radagajsa przedary si znad grnego Dunaju przez Alpy i pustoszyy dolin Padu, wiosn za roku nastpnego przekroczyy nawet uk Apeninw. W zasigu grozy najazdu znalaz si sam Rzym, stolica imperium. Trzeba powiedzie na chwa Stylichona, e uczyni wwczas wszystko, co byo w jego mocy, by powstrzyma pochd barbarzycw i przygotowa przeciwuderzenie. Ludno chronia si przed zagonami gockimi do obronnych miast, a tymczasem cigano zewszd wojska i powoywano do suby wszystkich zdolnych do wadania broni, nawet niewolnikw; stawali si oni ludmi wolnymi z chwil wstpienia w szeregi armii. Wezwano te na pomoc jako sprzymierzecw zarwno ksicia Hunw, Uldina, jak te wodza innego odamu Gotw, Sarusa. Latem 406 roku Radagajs na czele najwikszej z hord przystpi do oblegania Florencji. I zdobyby miasto niechybnie, gdyby w por nie pojawi si Stylichon wiodcy gwne siy swej armii. Goci odstpili i zajli pozycje obronne na wzgrzach w pobliu Faesulae, obecnego Fiesole. Zostali tam otoczeni, cierpieli gld, brakowao nawet wody. Radagajs usiowa sam przedrze si przez rzymski piercie, schwytano go jednak 28 sierpnia i zabito publicznie przed bramami Florencji. Jego ludzie zoyli bro. Wikszo z nich wyrnito na miejscu, innych sprzedano w niewol, niektrych wszake, zwaszcza pochodzcych ze znakomitych rodzin gockich, wcielono do armii cesarskiej. Pokonano lub wyparto z Italii rwnie pozostae hordy Gotw. Dla Rzymian wszake chwile triumfu i radoci miay okaza si bardzo krtkie, najazd bowiem Radagajsa, cho sam przez si mg wydawa si tylko epizodem ustawicznych wojen w owych czasach, wyzwoli lawin wydarze historycznie doniosych. Ot do walki z Gotami Stylichon musia cign wojska nawet znad Renu, cho zbrojny kordon tamtej granicy by i tak nader saby. Wdz uwaa jednak, e sprzymierzeni z Rzymem Frankowie zdoaj w razie potrzeby odeprze ataki innych plemion germaskich. Istotnie, Frankowie dzielnie walczyli, gdy ruszyy na resk granic zastpy Wandalw i Sweww (Swebw), zostali jednak pokonani. W ostatnim dniu 406 roku plemiona te oraz idce z nimi inne szczepy, midzy innymi irascy Alanowie, zdoay sforsowa rzek; stao si to zapewne w okolicach Mogoncjakum - Moguncji. Za nimi poszli pniej Burgundowie, a moe i Alamanowie. Najedcy zalali ogromny obszar prowincji rzymskich. Pad Trewir, jeszcze do niedawna jedna z gwnych rezydencji cesarskich; siedzib gwnych wadz rzymskich w

Galii trzeba byo przenie daleko na poudnie, do Arelate - Arles. Te straszliwe klski wywoay oczywicie ogromn fal oburzenia. Opinia publiczna w Italii szukaa winnego, waciwego sprawcy nieszcz, nie biorc w ogle pod uwag faktu, e siy imperium byy po prostu zbyt szczupe, by broni wszystkich granic przed rosncym naporem barbarzycw. aden geniusz nie sprostaby w wczesnych warunkach zadaniom walki na tylu frontach. Jest zrozumiae, e wobec tylu cierpie i klsk, ktre znoszono od Germanw, nastroje antygermaskie wrd ludnoci rzymskiej szybko przeradzay si w lep nienawi. Wierzono i goszono, e nigdy by nie doszo do takiej katastrofy, gdyby nie germascy onierze i oficerowie w armii, rzekomo sucy cesarzowi, lecz w istocie zdradzajcy go i dziaajcy na korzy wspbraci. Za arcyzdrajc za uchodzi - Stylichon, syn Wandala. W odczuciu spoecznym on by tym, ktry bronic swej pozycji u boku modziutkiego, bezwolnego cesarza, wyda na pastw barbarzycw tamte krainy imperium, a w kadym razie niczego nie zrobi, by je ratowa. Stylichon oczywicie zdawa sobie spraw z tych nastrojw w bardzo szerokich krgach, niewiele jednak uczyni, by im przeciwdziaa. Usiowa wprawdzie zjedna sobie poparcie Kocioa i chrzecijan, zrywajc z polityk neutralnoci wobec pogan, ktr zdaje si prowadzi w latach ostatnich, ale przecie w wczesnej sytuacji nie o to chodzio. Nie mogo rozadowa gniewu ludu to, e moc nowej ustawy ulegy konfiskacie wszystkie jeszcze tu i wdzie istniejce witynie oraz ich dochody i majtki, otarze za i przedmioty kultu miay zosta zniszczone. I nie mogo te pomc spalenie sawnych Ksig Sybilliskich, ktre od wiekw uchodziy za jedn z najwikszych witoci Rzymu, gdy w nich to szukano rady w chwilach szczeglnego niebezpieczestwa. Posunicia te i tak nie zjednay mu chrzecijan, ci bowiem czuli si ju w peni panami sytuacji, wprawiy natomiast w wite oburzenie zarwno wyznawcw dawnych bogw, jak i wszystkich przywizanych do ojczystej tradycji. Jawnie antygermaskie nastawienie ludnoci w Italii skonio Stylichona do jeszcze jednego kroku, znacznie waniejszego politycznie, a rwnie nieprzemylanego. Podejrzewajc mianowicie, e jego wrogowie pozostaj w zmowie z imperium wschodnim, za swoje pierwsze i gwne zadanie uzna nie wyparcie Wandalw i Sweww z Galii, lecz rozprawienie si z Konstantynopolem! Przerwa wszelkie poczenia ze Wschodem, zamykajc nawet porty dla okrtw stamtd przypywajcych. Wytoczy znowu spraw Ilirykum; zamierza odebra go si przy pomocy Wizygotw. Alaryk zosta mianowany rzymskim dowdc wojsk w Ilirii i mia zaj Epir, czyli mniej wicej dzisiejsz Albani. Sam Stylichon ju si przygotowywa do eglugi przez Adriatyk, gdy przysza z zachodu wiadomo znowu zmieniajca cay ukad si politycznych. W Brytanii pojawi si samozwaniec; purpur day mu wojska tam stacjonujce. By trzecim z kolei uzurpatorem na wyspie w cigu mniej wicej roku. Jego poprzednicy, najpierw niejaki Marek, a po nim Gracjan, utrzymywali si przy wadzy krtko, najwyej po kilka miesicy, obaj te

zostali zgadzeni przez tych samych, ktrzy ich wynieli. Ten jednak okaza si grony, cho by podobno prostym onierzem, a tron zawdzicza gwnie imieniu - Konstantyn. Tak si zreszt zoyo, e niemal dokadnie przed stu laty, w 306 roku, Konstantyn Wielki zosta okrzyknity cesarzem wanie w Brytanii. Jakie przyczyny leay u podoa owych rebelii i uzurpacji na wyspie? Wyjanienie wydaje si stosunkowo proste: wojska i ludno rzymskiej Brytanii czuy si cakowicie opuszczone i pozostawione wasnemu losowi przed rzd centralny, chciay wic uj we wasne rce obron przed cigymi napadami barbarzycw z pnocy i od strony morza. Konstantyn - on sam zwa si oficjalnie Klaudiuszem Flawiuszem Konstantynem - odznacza si niemaymi talentami wojskowymi i politycznymi, by rzutki i pomysowy. Poj w lot, na czym polega bd poprzednikw: musieli zgin, poniewa zachowali si biernie, pozostawiajc wypadki ich wasnemu biegowi, co prowadzio tylko do rozlunienia dyscypliny wojsk. onierz musi dziaa, mie wytknity cel, by w ruchu, czu si zwizanym ze swym wodzem. Nie wolno te - tak rozumowa Konstantyn - bezczynnie oczekiwa, czy i kiedy zaatakuj Brytani wojska cesarskie z kontynentu; naley samemu przej do ofensywy, pki tamta strona jest bezsilna i zajta innymi sprawami. Zgodnie z tym, latem 407 roku, gdy Stylichon w Italii przygotowywa si do przeprawy przez Adriatyk, samozwaniec niespodziewanie przerzuci wojska na kontynent, na wybrzea Galii. Byo to przedsiwzicie o historycznym znaczeniu. W tym bowiem momencie Brytania po raz pierwszy od czasw podboju, to jest od mniej wicej dwustu pidziesiciu lat, zostaa faktycznie pozbawiona rzymskich zag - moe poza nielicznymi i sabymi oddziaami w niektrych miejscowociach. Pozostay te na wyspie mae grupy - czy te cienka warstewka ludnoci rzymskiej. Byli to przewanie waciciele ziemscy i mieszkacy miast, podczas gdy przewaajc mas stanowili autochtoni, Celtowie, zaledwie zromanizowani. atwo byo przewidzie, e Brytania wnet ulegnie naporowi Szkotw zza wau Hadriana oraz Anglw i Sasw zza morza, zostanie wic stracona dla imperium na zawsze. Konstantyn wszake myla gwnie o umocnieniu swego panowania na ldzie staym. Ludno i wojska Galii powitay go entuzjastycznie w nadziei, e zajmie si energicznie obron przed najedcami zza Renu, Stylichon bowiem zdawa si w ogle nie dostrzega ostatnich wydarze. I rzeczywicie, Konstantyn odnis pewne sukcesy w walce z Wandalami i Swewami, nie by jednak w stanie wyprze ich za Ren. Pozostali wic po tej stronie rzeki, podobnie jak i Burgundowie w okolicach Wangionum, czyli Wormacji. Samozwaniec z Brytanii mgby zada Germanom srosze ciosy, kierowa jednak swe siy gdzie indziej - pragn jak najrychlej zaj poudnie Galii, aby w ten sposb zabezpieczy si przed spodziewanym kontratakiem Stylichona. Ten za istotnie wysa za Alpy gockiego wodza Sarusa, tak zasuonego poprzednio w walce z Radagajsem. Wiosn 408 roku doszo do pierwszych star na ziemiach obecnej Prowansji. Sarus by gr, przezornie jednak

wycofa si i zadowoli si obsadzeniem przeczy alpejskich. Konstantyn mg przenie swoj stolic do Arelate. Powoa na wspwadc z tytuem cezara swego starszego syna Konstansa, ktry dotychczas y skromnie jako mnich. Okaza si on szybko znakomitym wodzem, pokonujc w Hiszpanii wojska wierne Honoriuszowi. Tak wic wszystkie nadatlantyckie kraje Europy znalazy si we wadaniu samozwaca. Na domiar tych nieszcz Wizygoci Alaryka zajli wschodnie Alpy groc najechaniem Italii, jeli nie wypaci si im wielkich pienidzy, i to w zocie, za usugi, jakie oddali w kampanii iliryjskiej - do ktrej nie doszo! Senat w Rzymie, gdzie Honoriusz przebywa ju od pocztku 407 roku, wypowiedzia si ostro przeciw daniom Alaryka. Mimo to Stylichon uzyska zgod cesarza i pienidze wypacono. Argumentowa tak: Alaryk bdzie pomocny w wojnie z Konstantynem, naley wic zabiega o jego yczliwo. A co by si stao, gdyby zraony odmow opowiedzia si on po stronie samozwaca? Wadztwo prawowitego cesarza zostaoby wwczas wzite niby w kleszcze! Wpywy Stylichona byy wci ogromne. Zapewne pod koniec 407 roku zmara jego crka, a ona Honoriusza, Maria ta, ktrej zalubiny przed kilku laty tak piknie opiewa Klaudian - a cesarz ju w kilka miesicy pniej poj jej modsz siostr, Termancj. Stylichonowe wizy rodzinne z osob panujcego pozostay zatem takie same. W pocztkach maja 408 roku doszy do Rzymu nieoficjalne wieci z Konstantynopola, e zmar tam cesarz Arkadiusz. Honoriusz wyjecha do Rawenny, gdzie otrzyma urzdowe potwierdzenie tej wiadomoci. Stylichon natychmiast wystpi z nowym planem: uda si do stolicy nad Bosforem i tam przejmie w imieniu Honoriusza opiek nad kilkuletnim synkiem zmarego, Teodozjuszem II. Wrogowie wodza, rozjuszeni jego niedawnym ustpstwem wobec bezczelnych da Alaryka, zaczli gosi, e jest to w istocie plan zdradziecki, Stylichon bowiem pragnie na tronie imperium wschodniego osadzi swego syna Eucheriusza. Chodziy te pogoski, e w mody czowiek ma polubi przyrodni siostr cesarza, Gall Placydi. Na pocztku sierpnia Honoriusz przyby do Ticinum, obecnej Pawii, gdzie obozoway wojska majce wzi udzia w kampanii przeciw Konstantynowi. Trzynastego tego miesica doszo tam do antygermaskich rozruchw wrd onierzy. Bezporednim ich sprawc i organizatorem by jeden z sekretarzy cesarza, Olimpiusz, ktry zawdzicza sw karier Stylichonowi - i miertelnie go nienawidzi, co zdarza si w historii czsto. Miasto zostao zupione, a rozjuszone bandy zaatakoway i wymordoway kilkunastu wysokich dostojnikw, uchodzcych za stronnikw Stylichona. On sam unikn mierci - przebywa wwczas w Bononii, obecnej Bolonii. Pierwsze wieci, jakie do dotary, mwiy, e zgin take cesarz, zamierza wic ruszy na Ticinum na czele swych germaskich oddziaw, aby pomci mier wadcy. Potem jednak doniesiono, e Honoriusz nie tylko yje, ale nawet popar

wrogw Stylichona. W tej sytuacji wdz nie widzia moliwoci marszu na Ticinum, cho domagali si tego Germanie, a zwaszcza Sarus. Doszo do sporw i wikszo oddziaw rozesza si w rne strony. Sarus jednak pozosta. Noc niespodziewanie rzuci swych Gotw na stra przyboczn Stylichona, zoon gwnie z Hunw; wymordowa ich, zagarniajc obz peen broni i skarbw. Stylichon z gromad swoich zdoa jeszcze schroni si w Rawennie. Poniewa Honoriusz rozkaza go uwizi, szuka tam azylu w jednym z kociow. Zosta jednak podstpnie wywabiony ze wityni i zamordowany. Stao si to 22 sierpnia 408 roku. Tak wic w tym samym roku, w cigu zaledwie kilku miesicy dokonay si zmiany osobowe na szczytach wadzy zarwno w imperium wschodnim, jak te zachodnim. Tam odszed cesarz, ktry panowa, lecz nie rzdzi. Tutaj wdz, ktry rzdzi, cho nie panowa. Miao si wnet okaza, e jego mier spowoduje skutki katastrofalne - niezalenie od tego, co o nim sdzili wspczeni, i kim by naprawd: zdrajc podstpnie niszczcym imperium dla dobra Germanw czy te prawdziwym patriot rzymskim, patrzcym daleko w przyszo, lecz dziaajcym w sytuacji beznadziejnej.

ROMA CAPTA
Komes Stylichon rodem by z tchrzliwego, chciwego i perfidnego ludu Wandalw. Niewiele sobie cenic to, e jest wodzem cesarza, usiowa wszelkim sposobem wynie na tron swego syna Eucheriusza; a wielu twierdzi, e ten ju jako chopiec planowa przeladowanie chrzecijan. Ot Stylichon wybra sobie Alaryka i cay lud Gotw, aby wyniszczy i sterroryzowa pastwo. Bagali oni pozornie tylko o pokj i o jakiekolwiek siedziby, on natomiast popiera ich tajnym sojuszem. (...) A poza tym wrcz wzywa do walki z Rzymem inne ludy, silne i zasobne. S to wanie te, ktre obecnie ciemi prowincje Galii i Hiszpanii, a wic Alanowie, Swewowie, Wandalowie i Burgundowie, wszyscy porwani tym samym pdem. Pragn, aby ludy owe forsoway brzegi Renu i uderzyy na Gali. By bowiem przekonany, e groza takich wydarze pozwoli mu wydrze wadz cesarzowi i przekaza j wasnemu synowi; i e pniej rwnie atwo powstrzyma barbarzycw, jak ich poruszy. Tote gdy objawiono Honoriuszowi obraz zbrodni tak straszliwych, doszo do jake susznego wzburzenia wrd onierzy. Stylichon zosta zabity. Czowiek, ktry chcia utopi we krwi cay rodzaj ludzki po to tylko, aby jednemu chopcu da purpur! Zabito te Eucheriusza; ten znowu dla zjednania sobie przychylnoci pogan zapowiada, e panowanie swe uwietni odnawiajc witynie bogw i burzc kocioy. Wraz z nim ukarano garstk tych, co wspomagali wielki spisek. S to sowa historyka Orozjusza z dziea napisanego zaledwie w kilka lat po wydarzeniach lat 408-410. Wypowied oddaje znakomicie nasilenie emocji i antygermaskich nastrojw w wczesnym spoeczestwie

rzymskim; trudniej natomiast dociec, czy mwi prawd o zamiarach Stylichona i Eucheriusza. Upadek komesa jawi si w tej relacji jako zwrotny i zbawczy moment dziejowy - a w istocie przypieszyo to bieg wydarze prowadzcych pastwo i cywilizacj na Zachodzie prosto w przepa. Najpierw w wielu miastach Italii doszo na wie o mierci Stylichona do krwawych rozpraw z Germanami. Mordowano cae rodziny obcego pochodzenia, ktre przywdroway wraz z mczyznami sucymi w armii jako najemnicy. Ci, co zdoali uratowa si z fali pogromw, uchodzili na wschd za Alpy, gdzie wzmacniali szeregi Wizygotw Alaryka i wzywali go, by pomci rze rodakw. Wdz ten - jak ju bya o tym mowa - toczy poprzednio pertraktacje ze Stylichonem: mia przej do Galii i pomc w walce z samozwacem Konstantynem. Obecnie Honoriusz przerwa rozmowy i uniewani wszelkie obietnice. Alaryk, rozgoryczony zawodem i podjudzany przez zbiegw, widzia tylko jedno wyjcie - marsz na Itali, ktr najecha ju przed kilku laty, lecz zosta wyparty przez Stylichona. Jesieni 408 roku Wizygoci przekroczyli wschodnie Alpy nie napotykajc adnego oporu. Przeprawili si przez Pad, przeszli uk Apeninw, stanli pod samym Rzymem. Nie omielili si jednak szturmowa potnych murw, pustoszyli tylko ziemie wok i odcili dostawy ywnoci. W obleganej stolicy kto rozpuci pogosk, e to Serena, wdowa po Stylichonie, przyzwaa Alaryka, aby pomci mier ma i syna. Senat da temu wiar. Nieszczsna kobieta zostaa skazana na mier jako zdrajczyni i powieszona. Poniewa bya gorliw chrzecijank, czciciele dawnych bogw gosili szeroko, e poniosa mier jako kar za blunierstwo, ktrego dopucia si przed laty w tyme miecie zdzierajc wspaniay naszyjnik z posgu Matki Bogw i sama go uywajc. Pewna staruszka, niegdy westalka, przekla wtedy Seren, jej ma i dzieci. Sroy si gd, pojawia si te zaraza, tym dotkliwsza, e trupw nie wywoono z obawy przed barbarzycami, leay wic na ulicach i placach. Godujcym przychodzia z pomoc Leta, wdowa po zamordowanym przez dwudziestu piciu laty cesarzu Gracjanie; bya jego drug on. Poniewa Honoriusz od chwili wtargnicia Wizygotw przebywa wraz z dworem w Rawennie, o sprawach Rzymu musia decydowa sam senat. Po dugich rokowaniach Alaryk zgodzi si odstpi od miasta, ale za cen ogromnego okupu w zocie, srebrze, kosztownych szatach. Poniewa skarbiec by pusty, cigano danin od ludzi zamonych, zdzierano wszelkie kosztownoci, ktrymi niegdy ozdobiono posgi bogw, przetapiano te figury wykonane z metali szlachetnych. Cesarz, powiadomiony o rozwoju wydarze przez delegatw senatu, zaakceptowa warunki rozejmu, a nawet da do zrozumienia, e przyjmie dalsze dania Alaryka: wyda mu jako zakadnikw synw ludzi zamonych ze swego otoczenia i uzna go za sojusznika Rzymu. Wizygoci odeszli zatem od stolicy, niezbyt wszake daleko, bo tylko do Etrurii, skd mogli w cigu kilku dni znowu zjawi si pod murami. Szeregi ich wci wzmacniali niewolnicy uciekajcy z miasta; cznie zbiego ich podobno

40.000. A tymczasem Honoriusz pod wpywem antygermaskiego stronnictwa na dworze zacz zwleka z wykonaniem obietnic. Co wicej, czyni gesty oznaczajce uznanie samozwaca Konstantyna i jego syna Konstansa, wadajcych Brytani, Gali i Hiszpani. Chodzio mu zapewne o to, aby mie woln rk w walce z Wizygotami. Stao si wreszcie to, co byo do przewidzenia: rozwcieczony Alaryk w 409 roku znowu podszed pod mury stolicy, zaj port i zapasy ywnoci. Tym razem nie da okupu, wymusi natomiast na senacie obwoanie nowego cesarza. Zosta nim dotychczasowy prefekt Rzymu, Pryskus Attalus. Nalea do najwybitniejszych postaci w wczesnym senacie, piastowa znaczce urzdy, w ostatnich miesicach bra udzia w rozmowach z cesarzem w Rawennie. By czowiekiem wyksztaconym, interesowa si literatur greck i rzymsk, czci dawnych bogw. Przyjmujc jednak cesarsk purpur z rk Alaryka, przyj te chrzest; dokona go wszake biskup ariaski, Wizygoci bowiem byli arianami. Tak wic imperium zachodnie miao od 409 roku czterech cesarzy: prawowitego - Honoriusza w Rawennie, dwch samozwaczych, uznawanych jednak ostatnio przez Honoriusza! - Konstantyna III i jego syna Konstansa w Arelate, oraz narzuconego przez Wizygotw w samym Rzymie - Attalusa. Nowy imperator Rzymian mianowa natychmiast Alaryka naczelnikiem wojsk, jego za szwagra, Ataulfa, komesem swej stray przybocznej. Odtd wic ci dwaj walczyli przeciw Honoriuszowi jako niby prawowici onierze rzymscy w obronie sprawy wadcy, ktry by tylko marionetk w ich rku. Spustoszyli cz pnocnej Italii, samej wszake Rawenny zdoby nie zdoali. Przeszed wszake na stron Attalusa dowdca wojsk cesarskich - Jowiusz; stao si to w grudniu 409 roku. Sytuacja Honoriusza bya wrcz katastrofalna. W gruncie rzeczy nie by panem w samej Rawennie, tam bowiem faktyczn wadz sprawowa nowy naczelnik wojsk, Allobich, z pochodzenia na pewno rwnie Germanin. Tymczasem zza Alp wtargn do Italii Konstantyn, goszc, e chce pomc w walce z Alarykiem i Attalusem, w istocie wszake zamierza na pewno wydrze jak najwicej ziem. Cesarz planowa ju potajemn ucieczk do Konstantynopola. Jak atwo sobie wyobrazi, miaaby ona nieobliczalne skutki polityczne. Gdyby bowiem zabrako na Zachodzie osoby stanowicej symbol jednoci, imperium niechybnie rozpadoby si natychmiast na kilka czci odrbnych, a to musiaoby spowodowa jego kres. W ostatniej wszake chwili przyszed ratunek, i to wanie z Konstantynopola. Prefekt Antemiusz, sprawujcy tam rzdy w imieniu kilkuletniego Teodozjusza II, przysa do Rawenny 4000 zbrojnych, oddajc ich bezporednio pod rozkazy Honoriusza. Butny naczelnik Allobich zosta natychmiast uwiziony i stracony pod zarzutem zmowy z Konstantynem, ten za na wie o przewrocie w Rawennie popiesznie wycofa si z Italii. Tak wic Honoriusz odsun od siebie

niebezpieczestwo najgroniejsze, bo bezporednie. Ale niespodziewanie znowu zmienia si sytuacja. Alaryk i jego niby-cesarz pornili si midzy sob. Poszo o spraw Afryki. Tamtejszy naczelnik wojsk, Heraklian - to on wasnorcznie zabi Stylichona w sierpniu 408 roku - pozosta wierny Honoriuszowi i przerwa dostawy zboa dla Rzymu. Alaryk chcia przeprawi si tam jako wdz Attalusa, ale ten odmwi zgody. Cho bowiem osadzony zosta na tronie przez Wizygotw, pozosta Rzymianinem i dba o rzymski interes, przynajmniej w kwestiach najywotniejszych, przewidywa za susznie, e skoro tylko barbarzycy zawadn bogatymi prowincjami afrykaskimi, nigdy nie ustpi z nich dobrowolnie. Uraony tak postaw Alaryk w lecie 410 roku odebra swej marionetce purpur. Okaza wszake tyle askawoci, e nie wyda Attalusa Honoriuszowi, ktry ukaraby go mierci jako zdrajc. Wdz Wizygotw pragn obecnie doj do porozumienia z cesarzem. Pertraktacje wszake przecigay si, a dochodzio nawet do utarczek zbrojnych. Zraony tym Alaryk stan po raz trzeci pod Rzymem. Oblega miasto krtko. Wszed w mury stolicy - podobno uatwia mu to zdrada - w dniu 24 sierpnia 410 roku. Przez trzy dni i trzy noce zdobywcy bezkarnie grabili i podpalali paace, witynie, okazalsze domy ogromnego miasta. Biorc pod uwag obszar stolicy imperium i bezmiar wszelkich bogactw, nagromadzonych przez wieki, straty materialne stosunkowo nie byy tak dotkliwe. Barbarzycy mieli mao czasu, a zreszt gwnie interesoway ich tylko kosztownoci wszystko, co dao si atwo zabra. Take ludno chyba nie ucierpiaa straszliwie, cho pniej, jak to zwykle bywa, opowieci wyolbrzymiy i ubarwiy przejcia jednostek. Najczciej chodzio o to, e Goci biciem zmuszali do wydania pienidzy i cennych przedmiotw. Sporo rodzin, i to wanie tych bogatszych, zdoao w por opuci nie tylko Rzym, ale nawet Itali. Niektrzy dostojnicy schronili si w Rawennie, inni w grach, jeszcze inni na Sycylii lub w Afryce. Wielu spord tych, co pozostali mimo wszystko w stolicy, znalazo azyl w kocioach, a zwaszcza w bazylikach w. Piotra i w. Pawa, te bowiem miejsca zdobywcy szanowali. Wszystko to jednak nie zmienia w niczym psychologicznego efektu wieci, ktra porazia cae imperium, a zawarta bya tylko w dwch sowach: Roma capta - Rzym wzity. Od pokole i wiekw miliony ludzi w caym wczesnym wiecie cywilizowanym wok Morza rdziemnego wychowane byy w prawdziwym kulcie potgi i chway cesarstwa wci i wszdzie zwanego rzymskim. A oto obecnie barbarzycy swobodnie depcz po Forum i Kapitolu, rabuj Palatyn, wdzieraj si do paacw, w ktrych o losach ludw od Atlantyku po Eufrat decydowali cesarze August i Wespazjan, Trajan i Marek Aureliusz! Skoro to sta si mogo - tak mylao wielu - co jeszcze uzna za pewne, trwae, niezniszczalne, gdzie i w czym szuka oparcia i nadziei? Niemal wszystkim cisno si na usta rozpaczliwe pytanie, ktre w. Hieronim uj w prostych sowach: Co ocaleje, jeli Rzym ginie? Wyznawcy dawnych bogw win za katastrof obarczali

chrzecijastwo, woajc, e ich bstwa day Rzymowi potg, chwa, pokj i bogactwa, nowa religia natomiast habic stare witynie i kulty odtrcia owe przyjazne, opiekucze istoty; nic wic dziwnego, e odeszy one uraone i wyday niewdziczne miasto na pastw dziczy barbarzyskiej. To rozumowanie wydawao si tak przekonujce, e do walki z nim wystpi najwybitniejszy wwczas myliciel i pisarz chrzecijaski, Augustyn, od 395 roku biskup miasta Hippo Regius w Afryce; to dzisiejsza Annaba w Algierii. Po kilkunastu latach pracy wyda dzieo ogromne w dwudziestu dwch ksigach pod tytuem De civitate Dei, czyli O pastwie Boym. To wiadczy najdowodniej, jak powanie traktowa oskarenia. Dowodzi wic najpierw, e rne klski spaday na Rzym ju dawniej. Stara si rwnie wykaza, jak dziwaczne i prymitywne byy pewne kulty pogaskie. Przytacza wiele przykadw o duym znaczeniu dla historyka i religioznawcy, pewne bowiem fakty std tylko znamy. Ale najwaniejsza jest koncepcja wspdziaania dwch pastw, ziemskiego i boego, wywara ona bowiem ogromny wpyw na rozwj myli i postaw chrzecijan w wiekach pniejszych. Pastwo ziemskie - twierdzi Augustyn - szuka ziemskiej chway i ziemskich korzyci - takich jak pokj i dobrobyt - dla swych obywateli. Pastwo niebiaskie, czyli boe, na tym padole jest natomiast elementem obcym, yje tylko wiar i dla przyszego szczcia, los za pastwa ziemskiego, z ktrym musi wspbytowa, jest mu w istocie obojtny, jako e i tak musi ono min; po c wic biada nad jego nieszczciami? Dla chrzecijanina wic, przekonywa Augustyn, sprawy jego ziemskiej ojczyzny nie s najwaniejsze, jest bowiem obywatelem innej, wiecznej i niezniszczalnej. Ale ironia losu miaa sprawi, e sam autor owej koncepcji u schyku swych dni ujrza i dowiadczy bolenie, jak tragiczne skutki dla religii, jego religii, ma zaamywanie si owej pastwowoci ziemskiej rzekomo tak mao znaczcej dla czowieka wiary. Biskup natchn te jednego ze swych uczniw, Pawa Orozjusza rodem z Hiszpanii, by odpowiedzia na skargi i zarzuty pogan w dziele historycznym. Zawiera ono przegld dziejw powszechnych, zwaszcza jednak rzymskich, a po czasy wspczesne autorowi. Cao wywodw podporzdkowana zostaa takiej tezie: w dawnych wiekach dziao si znacznie gorzej, spaday bowiem na ludzko o wiele srosze ciosy; obecne nieszczcia s Iejsze, a jeli w ogle si zdarzaj, to tylko jako kara za grzechy oczywiste. Twierdzenie to, tak sprzeczne z naocznym dowiadczeniem tamtego pokolenia, zostao jednak skwapliwie przyjte przez pewne krgi, dawao bowiem pozornie przekonujc odpowied na kopotliwe pytania i zarzuty. Orozjusz - jego ocen Stylichona ju cytowalimy - stara si bagatelizowa nawet zdobycie Rzymu. Cho pami o tym wydarzeniu jest jeszcze wiea, to jednak kady, kto widzi mnogo ludu rzymskiego i gos jego syszy, uzna, e waciwie nic si nie stao. Chyba, e powiedz mu o tym resztki ruin, jeszcze sterczce po poarach. Jak si rzeko, Wizygoci grasowali w stolicy tylko trzy dni, materialne

wic straty moe istotnie nie byy nadmierne, duchowe jednak straszliwe. Tym bardziej e odchodzc z Rzymu najedcy uprowadzili ze sob - fakt wrcz symboliczny - mod dziewczyn, crk cesarza Teodozjusza Wielkiego, a przyrodni siostr Honoriusza. Bya ni Galla Placydia.

GALLA PLACYDIA
Wizygoci rabowali Rzym tylko przez trzy dni, albowiem im rwnie dotkliwie brakowao ywnoci. Aby j zdoby, ruszyli pod koniec sierpnia 410 roku na poudnie, pustoszc ziemie wzdu szlaku swego pochodu. Tak dotarli na sam poudniowy cypel Italii, do Regium. Zamierzali przeprawi si na Sycyli, a stamtd do Afryki, o ktrej bogactwach i yznoci kryy legendy. Jednake burza czciowo rozproszya, czciowo za zniszczya okrty przygotowane do wypynicia, czy te podczas samej przeprawy musieli wic zawrci. Wtedy to, ju pod koniec 410 roku, zmar nagle Alaryk. Stao si to w okolicach miasta Consentia - to obecna Cosenza na poudniu Italii. Pochowano go w oysku rzeczki Busentus, ktrej bieg skierowano gdzie indziej na czas robt. Niewolnikw wykonujcych grobowiec wymordowano, aby nikt nigdy si nie dowiedzia, gdzie spoczywa zdobywca Rzymu ze swymi skarbami. Tajemnic t kryje ziemia do dzi. Na krla Wizygotw wybrano jego szwagra, Ataulfa. Jeszcze przez cay rok 411 prowadzi on swoich ludzi przez kraje Italii, grabic je i niszczc. Dopiero w pocztkach 412 roku przekroczy zachodnie Alpy i stan w Galii, w dzisiejszej Prowansji. Wid ze sob Pryskusa Attalusa, przed kilku laty marionetkowego cesarza z aski Alaryka, oraz Gall Placydi, przyrodni siostr Honoriusza. Traktowano j z szacunkiem, jako cenn zakadniczk, ktra uatwi zawarcie korzystnego ukadu z dworem w Rawennie. Tam wanie zachodziy wielkie zmiany w otoczeniu wadcy. Po egzekucji Allobicha duym uznaniem cieszy si Olimpiusz, gwny sprawca upadku i mierci Stylichona, zosta jednak zabity przez onierzy, ktrym przewodzi oficer Flawiusz Konstancjusz. By to Rzymianin rodem z Naissus, czyli Niszu w obecnej Jugosawii. Zacz suy w armii jeszcze za Teodozjusza, bra udzia w wielu kampaniach, stopniowo awansowa. W 411 roku po usuniciu Olimpiusza zosta naczelnikiem obu rodzajw wojsk, to jest piechoty i jazdy. Otrzyma trudne zadanie: mia wyprze samozwaca Konstantyna z prowincji zachodnich. Owe krainy - Brytania, Galia, Hiszpania - cho niby we wadaniu Konstantyna, znajdoway si w stanie cakowitego chaosu politycznego. Pierwsza z tych krain bya rzymska ju tylko nominalnie, Konstantyn bowiem zabra z wyspy niemal wszystkie wojska. Jeli chodzi o Gali, to due jej obszary zajli po 406 roku Wandalowie, Alanowie i Swewowie, ale w 409 roku przesunli si oni na ziemie Hiszpanii. Pojawienie si barbarzycw za Pirenejami sprawio, e dowdca tamtejszych wojsk Konstantyna, Geroncjusz, podnis bunt i kaza

okrzykn cesarzem swojego czowieka, niejakiego Maksyma. A wic samozwaniec przeciw samozwacowi! Konstans, syn i wspwadca Konstantyna, popieszy tam natychmiast, zosta jednak pokonany. Geroncjusz ciga go a do Galii, dopad i zabi w Wiennie nad Rodanem, a nastpnie obleg Arelate, gdzie rezydowa sam Konstantyn. By to ju 411 rok. Tymczasem nadcigny z Italii wojska pod wodz Flawiusza Konstancjusza. onierze Geroncjusza zaczli masowo przechodzi na ich stron - i trudno si im dziwi. Konstancjusz reprezentowa cesarza prawowitego, oni za suyli rebeliantowi, ktry powsta przeciw rebeliantowi. Opuszczony przez wszystkich Geroncjusz uciek za Pireneje i ostatecznie popeni samobjstwo, jego za niby-cesarz, Maksym, schroni si u germaskich najedcw. Wschodnia cz pwyspu znalaza si znowu pod wadz Honoriusza, w zachodniej natomiast usadowili si barbarzycy: Swewowie w Galecji, obok nich wandalski szczep Asdingw, midzy rzekami Tag i Durius irascy Alanowie i na poudniu, w Betyce, Silingowie, inny odam Wandalw. Arelate pado po trzech miesicach, nie dotara tam bowiem odsiecz, z ktr pieszyli sprzymierzecy Konstantyna - Alamanowie i Frankowie. Zwyciski Konstancjusz darowa ycie samozwacowi, ktry zreszt przezornie tu przed kapitulacj kaza wywici si na ksidza. Jednake wieziony do Italii zosta Konstantyn z rozkazu Honoriusza zabity wraz ze swym modszym synem, Julianem. Ich gowy pokazano w Rawennie we wrzeniu 411 roku. Tak zgin czowiek, ktrego bunt kosztowa imperium utrat Brytanii. Ale ju pojawi si w Galii nowy samozwaniec, niejaki Jowin. Wysuna go cz rzymskich monowadcw w tym kraju, poparli za nadrescy Burgundowie i odam Alanw. Ten wsplny front tumaczy si tym, e w Galii naprawd nikomu nie zaleao, by znowu umocnia si tutaj wadza cesarska. Nie chcieli tego, co oczywiste, najedcy, ale rwnie tutejsi wielmoe nie kwapili si do ponoszenia ciarw na rzecz dworu w Rawennie. Konstancjusz nie zamierza rozpoczyna wojny z nowym samozwacem i wycofa si za Alpy. Wraca i tak okryty chwa jako pierwszy od dawna rodowity Rzymianin, ktremu powiodo si w walce. Tak wic przedstawiaa si sytuacja w Galii, gdy w pocztkach 412 roku stanli tu Wizygoci pod wodz Ataulfa. Doradcy Honoriusza wpadli od razu na pomys, aby wanie ich wykorzysta do walki z Jowinem. Przyrzeczono im za to stae siedziby w Galii oraz coroczne dostawy zboa. Jeszcze w cigu tego roku Ataulf zdoa pojma i zabi Sebastiana, brata i wspwadc samozwaca, a nieco pniej obleg samego Jowina w Walencji. Ten podda si, zosta osadzony w Narbonie i z rozkazu Honoriusza zosta w tym miecie city wiosn 413 roku. Jednake cesarz nie mg zapewni Wizygotom takiej iloci zboa, do jakiej si zobowiza, gdy wanie w pocztkach tego roku podnis bunt i przywdzia purpur komes Afryki, Heraklian. Dotychczas by on lojalny wobec Honoriusza, ostatnie wszake ustawy cesarza przeciw donatystom stworzyy dla now sytuacj. Ta schizma chrzecijaska - jak ju byo po-

wiedziane - miaa rzesze wyznawcw w Afryce, zwaszcza wrd warstw niszych, tote Heraklian mg sdzi, e rozjtrzone bezwzgldnoci polityki Honoriusza popr kad rebeli przeciw wadzy centralnej. Zebra ogromn flot - podobno ponad 3000 okrtw - i w czerwcu 413 roku niespodziewanie przeprawi si przez morze. Wysadzi swe wojska w pobliu uj Tybru i ruszy na pnoc, ku Rawennie. Jednake pod miastem Ocriculum - to dzisiejsze Otricoli - zastpi mu drog wdz cesarski Marynus. Samozwaniec ponis klsk. Zdoa wprawdzie dotrze do Afryki, zosta wszake rycho pojmany i city w Kartaginie. Jego prywatny majtek - zreszt nie tak wielki, jak si spodziewano - cesarz ofiarowa Konstancjuszowi. Powysze wyliczenie wojen, buntw, uzurpacji, zabjstw, najazdw i pochodw barbarzycw moe wyda si nuce. Jest to istotnie suchy rejestr ponurych faktw. Niestety, tamta epoka nie przekazaa nam adnego zwartego opisu owych wydarze, nie byo bowiem wwczas na Zachodzie ani Tacyta, ani Ammiana, nie powstay adne wielkie dziea historyczne. Zdani jestemy tylko na kronikarske notatki i przypadkowe wzmianki. Ale wanie ta zwiza rzeczowo ma niezwyk wymow - cho tylko wyobrania moe nam dopowiedzie, jaki ogrom cierpie ludzkich kryje si za monotonnym zapisem kronikarskim. Powrmy jednak do dalszego toku opowieci. Poniewa przyrzeczone dostawy zboa zawodziy, Wizygoci uznali si za oszukanych i nie wydali Galli Placydii, co byo jednym z punktw umowy i o co usilnie zabiega Honoriusz, rzeczywicie przywizany do przyrodniej siostry. Usadowili si Wizygoci w Akwitanii, ale zajli te poudniow Gali z Toloz i Narbon. Usiowali zdoby nawet Marsyli (wwczas Massilia), ale ataki zostay odparte, a sam Ataulf odnis ran; zada mu j oficer Bonifacjusz. Wkrtce potem, w styczniu 414 roku, doszo do wydarzenia niezwykego, ktrego nikt nie mg si spodziewa: Ataulf polubi Gall Placydi - wdz Wizygotw poj za on siostr i crk cesarzy Rzymian! Jakie byy powody, jakie cele takiego maestwa? Stanowio ono na pewno, tak mona si domyla, istotny element w dalekosinych planach politycznych germaskiego wodza - o czym bdzie jeszcze mowa. Ale jaka bya w tej sprawie postawa samej Galli Placydii? Czy Ataulf zdecydowa wbrew jej woli? Pewne porednie wskazwki zdaj si dowodzi, e przedstawiao si to inaczej: ksiniczka nie wyraaa sprzeciwu, a chyba nawet mile widziaa pana Wizygotw. Uroczystoci weselne odbyy si w Narbonie. Oboje pastwo modzi wystpili w rzymskich szatach - co odnotowano jako fakt znamienny - a aciscy poeci Galii uwietnili ceremoni swymi utworami. W pewnej chwili na sal wkroczy zastp pidziesiciu chopcw w Inicych szatach jedwabnych. Kady z nich nis po dwie tace; na jednej z nich lea stos zotych monet, na drugiej za gar klejnotw. Kosztownoci te, zdobyte przed czterema laty w Rzymie, stanowiy obecnie dar lubny ma dla Galli Placydii - gest hojnoci, ale majcy te wymow symboliczn. Ataulf zapewne spodziewa si, e zwizek rodzinny poprawi jego stosunki z Honoriuszem. Tak jednak si nie stao. Flawiusz Konstancjusz, od pocztku bezwzgldny rzecznik wydarcia Galli Placydii z rk

barbarzycw, skrycie bowiem sam zamierza j polubi, nie przerwa dziaa wojennych. W odpowiedzi na to Ataulf znowu wysun jako kontrcesarza owego Pryskusa Attalusa, ktry ju raz, przed czterema laty, otrzyma purpur z aski Wizygotw. Ale podobnie jak poprzednio, rwnie i teraz marionetkowy cesarz nie zyska adnego poparcia. W 415 roku najedcy musieli opuci Narbon i Burdigal (Bordeaux) to drugie miasto obrabowali i spalili - a potem wycofali si za Pireneje. Attalus dosta si w rce Konstancjusza; Honoriusz kaza go okaleczy i wywie na Wyspy Liparyjskie, ale pniej sprowadzi jeszcze do Rzymu po to tylko, by zdobi jego triumf. Wizygoci osiedlili si we wschodniej Hiszpanii. Tutaj zmar w 4I5 roku maleki synek Ataulfa i Galli Placydii, noszcy imi wielkiego dziadka, cesarza Rzymian, Teodozjusza, ktry wywodzi si wanie z tej krainy. Oboje rodzice rzewnie opakiwali dziecko, ktre w ich marzeniach miao zapewne sta si ywym symbolem, a moe i wsptwrc nowego adu sojuszu Gotw i Rzymian. Pochowano zwoki w srebrnej trumience w pobliu Barcino, czyli dzisiejszej Barcelony. Wkrtce potem, w sierpniu 415 roku, zgin niespodziewanie sam Ataulf. Zabi go niewolnik - zreszt Got z pochodzenia - z zemsty za to, e Ataulf ukara mierci jego poprzedniego pana. W ostatnich sowach umierajcy wdz prosi, by odesa Gall Placydi na dwr Honoriusza. Orazjusz przekaza tak zastanawiajc relacj: Ataulf, wdz wielki duchem, si i umysem, zwyk mawia: - Niegdy gorco pragnem wymaza imi rzymskie, a ca ziemi uczyni i nazwa gock. Jednake dowiadczenia pokazay, e wyuzdane barbarzystwo Gotw nie pozwala im dochowywa posuszestwa prawom; i e nie mona pozbawia pastwa jego ustaw, albowiem bez nich przestaje ono by pastwem. Postanowiem wic zdoby chwa tego, kto cakowicie odnowi i nawet powikszy imi rzymskie wanie dziki Gotom. Chc w oczach potomnych uchodzi za sprawc odrodzenia Rzymu, skorom nie mg sta si jego burzycielem. A do wszelkich dzie w zakresie dobrego porzdku skaniaa go w szczeglnoci ona Galla Placydia swymi radami i namowami, kobieta prawdziwie bystrego umysu i wcale pobona. Wypowied stanowi znamienny i doniosy przejaw ewolucji wiadomoci i postaw. Najpierw bya prawdziwie barbarzyska nienawi do wszystkiego, co bogate, rnorodne, wysoko zorganizowane. Pniej jednak przyszo zrozumienie, e wanie w tych cechach i formach kryje si sens ycia spoecznego. Ale sowa Ataulfa zdaj si mie wymow ponadczasow. Odnosz si nie tylko do owej epoki, gdy umierao cesarstwo rzymskie pod ciosami najedcw, w dziejach bowiem ludzkoci wci powtarzaj si sytuacje podobne. Goci wszystkich epok staj si - lub sta si pragn Rzymianami. Jednake Ataulf by wwczas wyjtkiem. A wbrew poleceniu, jakie da umierajcy, jego nastpca Sygeryk nie tylko nie odesa Galli do Italii, lecz zacz traktowa j wyjtkowo brutalnie. Jak zwyka niewolnica musiaa i pieszo przed nim, jadcym na koniu, a do dwunastego kamienia

milowego za miastem; byo to chyba podczas pogrzebu Ataulfa. Sygeryk nalea zreszt do ludzi szczeglnie okrutnych: wymordowa dzieci Ataulfa z jego poprzedniego maestwa, wydzierajc je dosownie z ramion biskupa, ich opiekuna. Na szczcie dla Placydii wrd Wizygotw rycho powsta gwatowny opr przeciw nowemu wadcy. Ju po kilku dniach Sygeryka zabito, krlem za obwoano Wali. Ten prbowa najpierw przeprawi si do Afryki. Uwaano j za krain wszelkich bogactw, i nie bez podstaw, bya bowiem rdem pszenicy dla Rzymu. Ten plan si nie powid, Walia wic musia wda si w ukady z Konstancjuszem, ktry tymczasem zamkn przejcia przez Pireneje. W 416 roku zawarto porozumienie: Wizygoci wydadz Gall Placydi, otrzymywa bd kadego roku zboe, stan si prawdziwymi sojusznikami Rzymian i bd spenia rozkazy cesarza. Cesarz Honoriusz mg teraz odby wspaniay triumf w Rzymie, a w yciu Galli Placydii rozpocz si nowy rozdzia. Powrcia do Italii i z woli cesarza musiaa na pocztku 417 roku polubi Konstancjusza, prawie pidziesicioletniego (urodzi si bowiem okoo 370 roku) wodza armii cesarskiej.

CONSTANTINUS AUGUSTUS
Galla Placydia, ktra ju tak wiele przesza w yciu, a stosunkowo niedawno stracia syna i ma, wcale nie pragna zwizku z Konstancjuszem. Wzbraniaa si i ocigaa, Honoriusz wszake by nieustpliwy. Sam nie mia potomstwa z obu poprzednich maestw z crkami Stylichona - Mari i Termancj widzia wic w tym jedyny sposb utrzymania tronu przez sw najblisz rodzin. Zreszt zawsze ulega wpywom kogo ze swego otoczenia. Przez wiele lat rzdzi w jego imieniu Stylichon, potem - co prawda krtko - Olimpiusz, obecnie za wanie Konstancjusz. Ten zdoby saw dziki kilku pomylnym kampaniom wojskowym, a cieszy si na dworze i wrd ludnoci du popularnoci jako Rzymianin wrogi germaskim najemnikom w armii. Rodem by z prowincji naddunajskich, a pamitano dobrze, e wanie tamte ziemie daway imperium ju od pokole wielu wybitnych wodzw i wadcw. A co zraao do Gall Placydi? Tego nie wiemy. Mogo chodzi o jakie powane sprawy polityczne lub dawne zatargi, ale rwnie dobrze o pewn niech do czowieka niszego rodu oraz do jego sposobu bycia i zachowania si. Ostatecznie jednak musiaa wyrazi zgod. Brat osobicie prowadzi j za rk podczas uroczystoci lubnych, ktre odbyy si 1 stycznia 417 roku w Rawennie. Miay one opraw tym wspanialsz, e w tyme dniu Konstancjusz, majcy ju tytu patrycjusza, obj godno konsula wesp z samym Honoriuszem. Sta si wic jednoczenie ziciem cesarza i jego koleg na dostojnym, acz czysto ju tytularnym stanowisku pastwowym. Chyba jeszcze w tym samym roku ona urodzia mu crk. Dano jej a trzy imiona, Justa Grata Honoria, aby uczci obie siostry cesarza i jego

samego; zwykle wszake nazywano j po prostu Honori. W lipcu 419 roku przyszed na wat oczekiwany syn, nazwany Walentynianem na pamitk dziadka i wuja matki, obu cesarzy. Jeszcze jako chopiec otrzyma tytu puer nobilissimus, chopiec najszlachetniejszy, Honoriusz bowiem ju z gry upatrywa w nim przyszego pana imperium zachodniego. Przeywao ono po ostatnich burzach kilka lat wzgldnego spokoju. Najzacitsze walki toczyy si w Hiszpanii, ale dziki zrcznej polityce rzymskiej krew przelewali tam gwnie Germanie. Wizygoci uderzyli na wandalskie plemi Silingw i wyrnli je niemal do nogi. Odtd gwnym nosicielem imienia Wandalw sta si szczep Asdingw. Ostatnio mia on swe siedziby w pobliu Swebw, czyli Sweww, na zachodnich terenach Hiszpanii, potem jednak przesun si na poudnie pwyspu, zajmujc miejsce po wytpionych Silingach. Nie zdoali temu przeszkodzi ani Wizygoci, ani Rzymianie, a wanie to przesunicie miao pocign za sob ju w niedalekiej przyszoci skutki doniose. W 417 roku Walia, krl Wizygotw, poprowadzi swj lud z powrotem na pnoc, za Pireneje, do Akwitanii. Tam za zgod Rzymian owo wojownicze plemi osiado na stae, zajmujc cz ziem uprawnych bez obowizku pacenia podatkw. Wizygoci nie podlegali te sdownictwu i administracji cesarskiej, ktre na terenach przez nich zasiedlonych funkcjonoway nadal, ale tylko w stosunku do Rzymian. Po mierci Walii w kocu 418 roku krlem wybrany zosta Teoderyk I. On i jego nastpcy rezydowali gwnie w Tolozie (Tuluzie), niekiedy w Burdigali (Bordeaux), i czasami udzielali imperium istotnej pomocy zbrojnej, cho te przy okazji starali si za wszelk cen rozszerzy swe woci. Wspyjc z ludnoci rzymsk przez wiele pokole - ich pniejsze dzieje wykraczaj oczywicie poza ramy naszych zainteresowa - potrafili jednak utrzyma poczucie swej odrboci, a to w znacznej mierze dziki temu, e byli i pozostali arianami. W 420 roku Konstancjusz obj konsulat po raz trzeci pierwszy piastowa w 414 roku - a 8 lutego 421 roku zosta podniesiony do godnoci augusta, sta si wic penoprawnym wspwadc swego szwagra Honoriusza, jako Imperator Flavius Constantius Augustus. Take Galla Placydia nosia odtd tytu augusty. Podobno Konstancjusz wcale nie pragn zaszczytw tak zawrotnych, sprzeciwia si nawet i opiera. I to nie z powodu jakiej skromnoci. Faktyczn wadz sprawowa ju od dawna, a na tytuach, insygniach i ceremoniach mogo mu wcale nie zalee. Skary si pniej otwarcie przyjacioom, e majestat cesarski i sztywna etykieta dworska odebray mu swobod ruchw oraz rado beztroskiego uczestnictwa w zabawach, ucztach, igrzyskach. Honoriusz wszake mia cel jasno wytknity. Chcia uczyni Konstancjusza wspwadc po to, by utrwali odrbny, niezaleny byt cesarstwa zachodniego. Oczywicie dwr wschodni w Konstantynopolu wietnie rozumia te zamierzenia, cho nikt ich jasno nigdzie nie formuowa i nie wypowiada; mia jednak swoje plany, wprost przeciwne. W stolicy Wschodu mylano bowiem o tym, aby po bezpotomnej mierci

Honoriusza zjednoczy cae imperium pod jednym berem. Poselstwo, ktre przybyo z Rawenny do Konstantynopola specjalnie po to, by zawiadomi, e Honoriusz ma wspwadc, nie doczekao si w ogle audiencji. Tak samo nie przyjto de wiadomoci tego, i Galla Placydia otrzymaa tytu augusty, Zarysowaa si wic groba powanego konfliktu politycznego: szo bowiem o sam koncepcj wspistnienia obu czci imperium, formalnie wci stanowicego jedno. Konstancjusz III odczu bolenie wzgard okazywan i jemu, i onie. Chodziy nawet pogoski, e zamierza zbrojnie wyprawi si do wschodnich prowincji iliryjskich, aby je zaj i w ten sposb pomci zniewag. Nie zdy - 2 wrzenia 421 roku zmar niespodziewanie w Rawennie zaledwie po siedmiu miesicach wsppanowania z Honoriuszem; przyczyn mierci byo prawdopodobnie zapalenie puc. Tak wic Galla Placydia zostaa wdow po raz drugi.

WYGNANIE GALLI PLACYDII

Gdy tylko zmar Konstancjusz, stosunek Honoriusza do niej, przyrodniej siostry, sta si tego rodzaju, e nasuwa wielu osobom z otoczenia wrcz haniebne podejrzenia; tak jawnie okazywali sobie czuo, tak czsto caowali si w usta. Wkrtce jednak uczucie to przerodzio si we wzajemn nienawi obojga. Przyczyniy si do tego gorliwe wysiki piastunek cesarzowej - a ulegaa ona bardzo ich wpywom - oraz Leoncjusza, zarzdcy jej dbr. W Rawennie dochodzio do ustawicznych zamieszek, Placydia bowiem miaa przy sobie wci jeszcze sporo barbarzycw, a to dziki zwizkom z Ataulfem i Konstancjuszem, w trakcie za bjek wielu po obu stronach odnosio rany. Wrogo i nienawi, ktre zastpiy dawn mio, doprowadziy wreszcie do tego, e Gall Placydi wraz z jej dziemi wygnano do Konstantynopola. Tylko jeden Bonifacjusz dochowywa jej wiernoci; przysa, ile tylko mg, pienidzy z Afryki, gdzie sprawowa rzdy, i udziela wszelkiej pomocy. S to sowa Olimpiodora, historyka greckiego wspczesnego wypadkom, a nawet przez pewien czas mieszkajcego w samym Rzymie. Dzieo jego zachowao si tylko we fragmentach. Przytoczona relacja wysuwa na plan pierwszy sprawy osobiste, poniekd zewntrzne i przypadkowe; autor wrcz lubuje si w plotkach o posmaku skandalicznym. Co prawda i one s znamienne, zapewne bowiem fabrykowano je i rozsiewano nie bez okrelonych celw. W kadym razie wiadectwo to pozwala dojrze, jak gbokie byo podoe wydarze w Rawennie po mierci Konstancjusza III. Chodzio o konflikt polityczny midzy dwoma ugrupowaniami dworu, spr za dotyczy przede wszystkim sprawy stosunku do Germanw. A wanie wtedy szczeglne wzburzenie opinii wywoywaa sytuacja w Hiszpanii. Do walki z Asdingami na poudniu wyprawiono z Italii dwch wodzw, Kastynusa jako naczelnego i Bonifacjusza jako podkomendnego. Ci dwaj nienawidzili si i pokcili jeszcze przed rozpoczciem dziaa.

Bonifacjusz poeglowa do Afryki, gdzie rycho doszed do duego znaczenia, zorganizowa rodzaj prywatnej armii, a pniej otrzyma oficjalnie tytu komesa. Kastynus natomiast po pocztkowych sukcesach ponis dotkliw klsk i wycofa si do Tarrakony. Doszo do tego wkrtce po zgonie Konstancjusza i wanie podsycio w Italii na nowo nienawi do barbarzycw, a sploty si z ni osobiste animozje oraz intrygi w walce o wadz i wpywy. Goszono, e Wizygoci, rzekomi sojusznicy, prowadz perfidn polityk, pozostawili bowiem w spokoju cay szczep Asdingw. Przedmiotem podejrze i oskare staa si te Galla Placydia, przebywaa bowiem przez kilka lat wrd Wizygotw, jeszcze niedawno bya on ich krla, a wrd swej suby i stray miaa wci sporo Germanw. Wrogo do wszystkiego co obce, a zwaszcza germaskie, bya jawna wrd doradcw cesarza i mas ludnoci. I trudno by si jej dziwi po katastrofie lat ostatnich, po spustoszeniu kwitncych prowincji, po zdobyciu i spldrowaniu Rzymu. Opowiadano te w Italii ze zgroz o tym, czego dopuszczaj si barbarzycy w krainach opanowanych. Najpotworniejsze rzeczy dzia si miay w Hiszpanii, gdzie ludno rzymska zamknita w miastach i pozbawiona dostaw ywnoci cierpiaa gd niesychany. Podobno zdarzay si wypadki kanibalizmu. Olimpiodor opowiada o matce, ktra kolejno zabijaa i zjadaa swe dzieci, a zbrodnia zostaa wykryta, a lud ukamienowa t, ktra bya jakby grobem wasnego potomstwa. I nie jest istotne, czy to prawda, czy te, jak si wydaje, zmylenie, opowie bowiem sama przez si stanowi dokument epoki oraz wiadectwo nastrojw. Galla Placydia zapewne inaczej patrzya na spraw germask i moe nawet usiowaa przekona otoczenie Honoriusza, e przynajmniej wrd czci Wizygotw dokonay si pewne przemiany. Ale chyba niewiele osb na dworze stao mylowo tak wysoko, by poj fakt - dla niej chyba oczywisty - e era wycznego panowania Rzymian skoczya si nieodwoalnie. Dla wikszoci mieszkacw imperium Germanie byli tylko barbarzycami, gorszymi od dzikich bestii, majcymi bowiem ich krwioerczo i si, ale zarazem spryt ludzki. Potwory te wychyny z mroku puszcz na zgub wiata cywilizowanego, a jedyny sposb ocalenia to zagna je tam z powrotem. Obozy legionowe znowu utworz kordon nad Renem i Dunajem, ziemie prowincji rozkwitn, miasta podnios si z gruzw. Jest prawdopodobne - ale to oczywicie tylko domysy e Galla Placydia, kobieta inteligentna i znajca zarwno wiat rzymski, jak i germaski, usiowaa rozwia urojenia i mrzonki optymistw. To znowu mogo budzi podejrzenia, czy nie pozostaje w zmowie z najedcami i czy nie bdzie chciaa odsun od wadzy brata, majc na kade zawoanie bitnych Wizygotw? Moe sama zechce rzdzi w imieniu maoletniego Walentyniana? Uwaano - take cesarz dawa temu wiar - e gotowa byaby sprowadzi barbarzycw znowu do Italii. Pewna pniejsza kronika potwierdza wyranie to oskarenie i powiadcza, e wanie ono

stao si przyczyn wygnania zbyt ambitnej kobiety. Galla Placydia przeniosa si z Rawenny najpierw do Rzymu. O tym Olimpiodor milczy, fakt jednak jest znany dziki innym rdom: Pniej kazano jej opuci granice cesarstwa zachodniego. Dopiero wwczas udaa si do Konstantynopola drog morsk. Podczas eglugi rozptaa si grona burza i wtedy zoya lub, e jeli si uratuje, zbuduje koci ku czci w. Jana Ewangelisty. Co te w kilka lat pniej uczynia, gdy szczliwie powrcia do Rawenny. Na wieczn rzeczy pamitk umiecia na cianie kocioa napis mozaikowy, znany obecnie tylko z pniejszej kopii. Brzmi on w przekadzie: witemu i wielce bogosawionemu apostoowi Janowi Ewangelicie Galla Placydia Augusta wraz z synem swoim Placydusem Walentynianem Augustem i crk Just Grat Honori wywizujc si ze lubw za uratowanie z niebezpieczestw morza. Ale w Konstantynopolu czekao Gall Placydi i jej dzieci przyjcie chodne. Musiaa zrezygnowa z tytuu augusty, ten bowiem nie zosta nigdy uznany przez dwr wschodni. Niech do wygnanej wzmagao jeszcze to, e niegdy bya on Ataulfa, szczeglnie tu nienawidzonego; przed kilku laty na wie o jego mierci cae miasto rzsicie iluminowano. I znowu, jak czsto w niezwykym yciu tej kobiety, nastpi zwrot niespodziewany! Zaledwie po kilku miesicach pobytu nad Bosforem nadesza z Zachodu wie zupenie zmieniajca zarwno osobist sytuacj Galli, jak te polityczne perspektywy caego imperium. Cesarz Honoriusz, jej brat przyrodni, a stryj panujcego w Konstantynopolu Teodozjusza II, zmar w Rawennie 15 sierpnia 423 roku. Przyczyn zgonu bya prawdopodobnie cukrzyca, choroba odziedziczona po ojcu. Umierajc mia 39 lat, w tym 28 panowania, jeli liczy od mierci ojca w 395 roku, a nawet trzydzieci, gdyby bra pod uwag przyznanie mu tytuu augusta w 393 roku. Zreszt wici to formalne trzydziestolecie ju w 422 roku, kiedy to odby w Rawennie triumfalne ceremonie. Honoriusz panowa zatem tak dugo jak niewielu jego poprzednikw na tronie rzymskim, ale te lata jego wadzy zapisay si w dziejach imperium wyjtkowo nieszcznie. Nieatwo go ocenia jako cesarza i czowieka. Po pierwsze, nie mamy z jego czasw dobrej dokumentacji w postaci narracyjnych dzie historycznych; zdani jestemy tylko na suche dane kronikarskie i krtkie wzmianki. Po drugie, Honoriusz przywdzia purpur jako chopiec niespena jedenastoletni, odpowiedzialno wic za to, co dziao si w okresie pocztkowym, nie jego obarcza. Po trzecie wreszcie, dokonyway si wwczas ogromne przesunicia ludw, wrcz nie do powstrzymania, a wywoyway one z kolei lawin zgubnych procesw wewntrz imperium oglne zuboenie, bunty i uzurpacje; kogo za to wini? W tej sytuacji wielkim sukcesem byo ju samo trwanie. Honoriusz by dla wspczesnych symbolem legalizmu oraz cigoci wadzy i tradycji w okresie szczeglnego zamtu. A ogrom cierpie i nieszcz, ktrych bezsilnym z koniecznoci wiadkiem by w cesarz, musi budzi wspczucie.

LX

JAN

---oOo---

(IOHANNES)
Panowa jako Iohannes Augustus od jesieni 423 roku do mierci wiosn 425 roku.

NOWY PAN RZYMU

zmar w Rawennie 15 sierpnia 423 roku bezpotomnie, jedynym wic panem caego imperium sta si formalnie jego bratanek, dwudziestojednoletni wwczas Teodozjusz II, rezydujcy w Konstantynopolu. I wiele wskazuje na to, e pragn on - a raczej pragnli tego najwysi dostojnicy i siostra Pulcheria - wyzyska w moment, by przywrci faktyczn jedno cesarstwa; t, ktra istniaa przed 395 rokiem, a wic przed przeszo trzydziestu laty, gdy umiera jego dziad, Teodozjusz Wielki. Oczywicie oznaczaoby to cakowite zignorowanie praw do tronu kilkuletniego synka Galli Placydii, Walentyniana. A oboje oni przebywali od pewnego czasu nad Bosforem. Przez kilkanacie dni dwr w Konstantynopolu trzyma w zupenej tajemnicy wiadomo o mierci Honoriusza. Moe zamierzano przej wszystkie nici wadzy na Zachodzie i naradzano si, jak to uczyni. Wreszcie ogoszono oficjalnie, e zmar pan starego Rzymu, i zarzdzono powszechn aob. Lud odczu to o tyle bolenie, e przez 7 dni nie odbyway si adne igrzyska. Gdyby Teodozjusz natychmiast wyruszy do Italii i stan nad Tybrem, plan na pewno udaoby si zrealizowa bez adnych przeszkd i oporw. Kt bowiem omieliby si przeciwstawi powadze przedstawiciela

Honoriusz

prawowitej dynastii? Ale dwr w Kanstantynopolu by tak pewien swej sprawy, e zwczy. Wydawao si, e Galla Placydia i jej synek stracili ju wszystko, a zwaszcza jakiekolwiek szanse odzyskania tronu rzymskiego. Byli nad Bosforem honorowymi winiami. Jednake wanie zbytnia dufno Teodozjusza i jego doradcw niespodziewanie obrcia si na korzy obojga wygnacw. Dwr wschodni mianowicie nie uwzgldni w swych politycznych rachubach stanowiska senatu i dostojnikw Zachodu, ktrzy w razie zjednoczenia utraciliby swe godnoci i dochody; wszyscy wic oni byli materialnie i ambicjonalnie zainteresowani w podtrzymywaniu odrbnoci pastwowej. Wane byo te powszechne w samym Rzymie przekonanie, e prawdziwa stolica imperium znajduje si wci i tylko nad Tybrem, a nie nad Bosforem. Tymczasem za, gdyby to wadca Wschodu dokona ponownej unifikacji, orodek ycia politycznego przenisby si cakowicie i bezpowrotnie do Konstantynopola. Z tymi wszystkimi ezynnikami i nastrojami dwr Teodozjusza II nie liczy si zupenie, tote zaskoczenie byo cakowite, gdy w grudniu 423 roku nadesza wiadomo, e Zachd ma ju cesarza. W Rzymie przywdzia purpur, prawdopodobnie 20 listopada, niejaki Iohannes, czyli Jan, dotychczasowy naczelnik sekretariatu Honoriusza. Nie wiemy nic o jego pochodzeniu, losach, stopniach kariery. Mona si tylko domyla, e by bardzo popularny wrd wyszych urzdnikw i na pewno dostrzegano w nim wiele zalet. Jedna ze rde, co prawda pniejszych, mwi o nim jako czowieku wyrozumiaym, bystrym, uczciwym. Dodajmy od razu, e wszystko, co wiemy o rzdach wewntrznych cesarza Jana, dotyczy polityki religijnej. Cho by chrzecijaninem czego dowodzi samo jego imi - ukrci nadmierne przywileje nadane Kocioowi przez cesarzy poprzednich. Podda duchowiestwo w sprawach cywilnych sdownictwu wieckiemu, dotychczas bowiem podlegao ono wycznie trybunaom biskupim. Okazywa rwnie, jak si wydaje, tolerancj wobec niechrzecijaskich wierze. W kadym razie wyniesienie na tron Jana byo faktem znamiennym, stanowio bowiem wyrany dowd, e w imperium zachodnim ju si uksztatowao poczucie odrbnoci. Nowy pan Rzymu usiowa przede wszystkim uzyska oficjalne uznanie swego wadztwa przez Konstantynopol. Wyprawi tam posw, ale nie udzielono im nawet posuchania. Zostali potraktowani surowo jako ludzie samozwaca i rebelianta, uwizieni i osadzeni w rnych miejscowociach. Zdecydowanie przeciw Janowi opowiedzia si rwnie Bonifacjusz, faktyczny pan bogatych prowincji afrykaskich, popar jednak nie plany Teodozjusza II, lecz spraw Galli Placydii i jej syna. Od dostaw zboa z Afryki zaleao wyywienie ludnoci Rzymu, a wic i utrzymanie si kadego rzdu w stolicy, tote Jan natychmiast wyprawi swoje wojska za morze, aby poskromi komesa tych prowincji. Teodozjusz musia natomiast zmieni plany polityczne, nie mg bowiem jednoczenie walczy z Janem w Italii i z Bonifacjuszem w Afryce. Postanowi zgodzi si na dalsz odrbno imperium zachodniego, ale pod warunkiem, e bdzie tam

panowa przedstawiciel prawowitej dynastii - Walentynian, syn Galli Placydii. Aby wszake zwiza jak najcilej obie gazie rodu, a zarazem obie czci imperium, zadecydowano, e chopiec polubi crk Teodozjusza II i cesarzowej Eudokii, Eudoksj - wtedy zaledwie dwuletni. Ceremoni oczywicie odoono do czasu, gdy dziewczynka doronie do zampjcia. Wojska wschodnie miay dopomc w opanowaniu Italii i obaleniu Jana. Za to wszystko Konstantynopol domaga si tylko pewnych ustpstw terytorialnych na Bakanach, w tak zwanym Ilirykum. W pocztkach 424 roku oficjalnie uznano tytuy Galli Placydii - augusta oraz jej syna - puer nobilissimus, chopiec najszlachetniejszy, dotychczas uporczywie im odmawiane. Kilka miesicy pniej ruszya w pole armia pod wodza najzdolniejszych i najbardziej zaufanych oficerw Teodozjusza byli nimi Ardabur i jego syn Aspar, pochodzcy z iraskiego ludu Alanw. Wraz z wojskiem Konstantynopol opuci Walentynian pod opiek matki. 15 padziernika w Tesalonice odbya si uroczysto obwoania cezarem chopca, majcego wtedy zaledwie 5 lat. Od tej chwili uchodzi on formalnie za modszego godnoci wspwadc Teodozjusza II. Ceremonii tej dokona jeden z najwyszych rang dostojnikw dworu wschodniego. Jan znalaz si w gronym pooeniu. Faktycznie utraci Afryk, ktr mia w swym rku Bonifacjusz. Hiszpania i Galia byy zrujnowane i czciowo opanowane przez Germanw. Nie mg wic spodziewa si z tych krain adnej pomocy wobec inwazji nadcigajcej od wschodu. Senat rzymski nawet odsun si od niego, a to z obawy, by komes afrykaskich prowincji nie odci dostaw zboa.

AECJUSZ
W obliczu tych niebezpieczestw Jan przenis si do trudno dostpnej Rawenny, a wsparcia zbrojnego postanowi szuka u barbarzycw. Wyprawi zaufanego czowieka do Hunw. Fakt to poniekd paradoksalny: cho Hunowie ju od p wieku znajdowali si w Europie, nad Dunajem, i cho to oni spowodowali wielkie przesunicie ludw germaskich na zachd, Rzymianie nie spotykali si z nimi bezporednio na polach bitew, mieli do czynienia co najwyej z niewielkimi watahami. Wydaje si nawet, e widzieli w nich rodzaj sojusznikw w walce z wrogiem najbliszym i najgroniejszym, jakim byli Germanie, a zwaszcza Goci. Tak wic do przychylnie patrzono na to, e w koczowniczy lud osiedla si na rwninach dzisiejszych Wgier. Owszem, po 408 roku dochodzio do konfliktw midzy cesarstwem wschodnim a Hunami, gdy usiowali oni przekracza Dunaj, ale stosunki z dworem zachodnim ksztatoway si przez dugie lata wrcz przyjanie. Czowiekiem, ktry otrzyma misj umocnienia tej przyjani, by Aecjusz. Urodzi si on okoo 390 roku w Durostorum, wtedy do wanym orodku wojskowym nad dolnym Dunajem; obecnie jest to bugarska Silistra. Pochodzi ze znakomitej, zamonej rodziny. Jego ojciec,

Gaudencjusz, by naczelnikiem jazdy, matka za przyjechaa z Italii, z domu bardzo bogatego. Malowida cienne w grobowcu odkrytym wanie pod Durostorum w latach ostatniej wojny wiatowej wiadcz najlepiej, jak dostatnio i wytwornie yy w tej przygranicznej miejscowoci zamone rodziny jeszcze w IV wieku. Przedstawiaj owe malowida par maesk i jej sub oraz wspaniae przedmioty domostwa. Na pewno w takich warunkach wyrasta Aecjusz. Pocztki jego kariery nie s nam znane. Wiadomo tylko, e jako chopiec pracowa w urzdzie prefekta pretorium, potem za by zakadnikiem; najpierw u Alaryka, potem u Hunw. Bya to praktyka czsta w staroytnoci: zawierajc pokj lub sojusz dawano stronie przeciwnej dzieci osb znakomitych jako gwarancj lojalnoci i dotrzymania warunkw ukadu. W wypadku Aecjusza pobyt zwaszcza u Hunw opaci si sowicie jemu samemu i Rzymowi. Mody czowiek pozna doskonale jzyk, obyczaje i sposb walki ludu tak bitnego. Nawiza te wiele osobistych kontaktw i przyjani. Wszystko to bardzo przydao si w przyszoci. Po powrocie do Italii polubi crk komesa Karpiliona. Wstpowa szybko po szczeblach kariery urzdniczej, a gdy Jan zosta cesarzem, otrzyma urzd zwany cura palatii, czyli nadzr nad sprawami dworu. Autor staroytny, ktry osobicie zna Aecjusza lub ludzi z nim si stykajcych, Frygeryd (Frigeridus), tak go charakteryzuje: Wzrostu by redniego, postawy mskiej, przystojny, ani sabowity, ani ociay. Duchem ochoczy, ciaem sprawny, jedziec znakomity, dowiadczony w strzelaniu z uku, dobry w rzucie oszczepem. Wojny prowadzi doskonale, lecz wsawi si te w umiejtnociach pokojowych. Wyzbyty chciwoci nie poda niczego, obdarzony darami ducha nie da si odwie nawet zym doradcom od tego, co postanowi. Krzywdy znosi bardzo cierpliwie, trudw wrcz pragn, niebezpieczestw si nie ba, pragnienie i bezsenno wytrzymywa doskonale. Podobno ju we wczesnej modoci przepowiadano mu, e czeka go z aski losu wielka przyszo. Portret ten jest oczywicie wyidealizowany, jednake Aecjusz, zwany przez wielu, i susznie, ostatnim Rzymianinem, cechowa si jako wdz i polityk niezwykymi zdolnociami. Przez trzydzieci lat, liczc od 424 roku a do swej tragicznej mierci w roku 451, odgrywa on gwn rol w cesarstwie zachodnim, bronic go z imponujc energi i przemylnoci przed coraz nowymi niebezpieczestwami. Gdyby nie on, pastwo to zapewne zaamaoby si wczeniej. W 424 roku Aecjusz wyjecha z rozkazu cesarza Jana nad rodkowy Dunaj, aby przyprowadzi najemne hordy koczownikw do Italii na pomoc Rzymianom - walczcym z Rzymianami. I zabrako tylko przysowiowego utu szczcia, by plan ten zosta uwieczony sukcesem i sprawa Jana okazaa si zwyciska.

POWRT GALLI PLACYDII

Armia wysana z Konstantynopola przesza do dziaa wiosn 425 roku podzielona na dwa korpusy. Pierwszy z nich, ldowy, pozostawa pod rozkazami Aspara i skada si gwnie z oddziaw jazdy. Przekroczy atwo przecze wschodnich Alp, ubiegajc obron dopiero organizowan przez wojska Jana. Wkrtce te opanowa Akwilej, gdzie natychmiast przybya Galla Placydia wraz z maym Walentynianem. Tymczasem Ardabur wypyn z Salony w Dalmacji. Mia pod sob okrty wiozce piechot, a jego zadaniem byo zajcie adriatyckich wybrzey Italii. Jednake silna wichura rozproszya flot i Ardabur przybi do brzegu tylko z dwoma okrtami. Wpad wprost na oddziay przeciwnika, zosta pojmany i przewieziony do Rawenny. Tam spotka si nadspodziewanie z przyjciem askawym i by traktowany jak go honorowy. Jan bowiem sdzi, e zakadnik pasuy przy ewentualnych ukadach, do ktrych dy usilnie. Ardabur cieszy si zatem cakowit swobod ruchw, co wyzyska przecigajc oficerw i dostojnikw na stron Walentyniana obietnicami ogromnych nagrd. Zdoa nawet w tajemnicy przesa wiadomo o sobie do Akwilei. Nadesza w sam por, tam bowiem przeywano chwile trwogi. Aspar opakiwa mier ojca - mylano, e uton - Galla za uwaaa wszystko za stracone i moe nawet ju si przygotowywaa do odwrotu z obawy przed nadejciem Hunw. Zachcony wezwaniami ojca Aspar zdecydowa si na krok niemal desperacki. Zaufa pewnemu przewodnikowi - powstaa pniej legenda, e by to anio zesany z niebios - i przeszed wraz ze swymi ludmi ciek przez zdradzieckie moczary otaczajce Rawenn. Bramy zasta otwarte, mury nie obsadzone, opanowa wic miasto bez walki. Pojmanego Jana przewieziono do Akwilei, gdzie Galla Placydia rozprawia si z nim niesychanie okrutnie. Kazaa odci mu praw rk, posadzi na osa i tak obwozi po caym miecie, broczcego krwi, ku uciesze gawiedzi. Egzekucji dokonano przez odrbanie gowy. Wie o upadku Rawenny dotara do Konstantynopola w chwili, gdy dwr i tumy mieszkacw przygldali si wycigom rydwanw na stadionie. Pobony Teodozjusz wezwa natychmiast do przerwania zawodw i ogromny pochd ruszy procesjonalnie przez stadion do kociow, piewajc hymny dzikczynne. Dokadnie w trzy dni po mczeskiej mierci Jana stan na ziemiach Italii Aecjusz. Wid podobno a 60.000 Hunw. Doszo do potyczki z wojskami Aspara, pado po obu stronach sporo zabitych, dalsze jednak dziaania nie miay ju sensu, nie byo po co i dla kogo walczy. Ostatecznie wic zawarto porozumienie. Hunowie odeszli, oczywicie nie bez dobrej zapaty, Aecjusz natomiast otrzyma tytu komesa i przyj sub u nowego wadcy Zachodu, u Walentyniana. Mia dowodzi jego wojskami. Dziao si to w maju lub w czerwcu 425 roku. Latem tego roku Galla

Placydia udaa si wraz z synem do Rawenny, a stamtd od Rzymu. Do stolicy napyny tumy, stawio si wielu najwyszych dostojnikw. Mia przyby sam Teodozjusz, zasab jednak w drodze i powrci do Konstantynopola ju z Tesaloniki. W Rzymie reprezentowa go naczelnik urzdw paacowych, patrycjusz Helion, ktry 23 padziernika dokona symbolicznego aktu koronacji, przekazujc szecioletniemu chopcu purpurowy paszcz i diadem i obwoujc go augustem. Od tej chwili Walentynian III by penoprawnym cesarzem, rwnym tytulatur i godnoci Teodozjuszowi, imperium za zachodnie odzyskiwao formaln i rzeczywist odrbno.

LXI

WALENTYNIAN III

---oOo---

(PLACIDUS VALENTINIANUS)
Urodzony 3 lipca 419 roku. Zmar 16 marca 455 roku. Panowa od 23 padziernika 425 roku do mierci jako Flavius Placidus Valentinianus Augustus

W IMIENIU SYNA
chopiec, sprowadzony do Italii przy pomocy wojsk wschodnich i okrzyknity cesarzem, pozostawa pod opiek swej matki, Galli Placydii. Dwr przez wiele lat przebywa niemal bez przerwy w Rawennie. W tym wic miecie dorasta Walentynian, wychowywany wraz z siostr Honori przez matk w duchu gorliwej religijnoci. Galla Placydia pragna bowiem, aby syn panowa w przyszoci jako wadca chrzecijaski, pobony i sprawiedliwy, ale zarazem znajcy si na sprawach wojska i wojny. Przypuszczaj niektrzy, e byo to wychowanie niewaciwe bd te nieskuteczne, Walentynian III bowiem okaza si wadc niedonym. Nikt wszake dzi nie dojdzie, ile jest prawdy w takim sdzie. Jak wyway, czy odpowiedzialnoci za nieszczsny bieg pniejszych wydarze naley obarcza osobowo Walentyniana, czy te ogln sytuacj dziejow, wobec ktrej kada, nawet najwybitniejsza jednostka musiaaby okaza si bezradna? Nie mona za, jak zobaczymy, odmawia modemu cesarzowi ambicji po dojciu do penoletnioci, by rzdzi samemu.

Szecioletni

Honori, jak si wydaje, matka sposobia do ycia w klasztorze lub przynajmniej w dozgonnym paniestwie. Czynia tak zapewne, by unikn konfliktw politycznych w razie wydania crki za kogo wpywowego i ambitnego. Nie liczya si zupenie z jej wol i temperamentem, co doprowadzi miao do tragicznych komplikacji i wielkiej burzy dziejowej. Wielu wpczesnych, ale i potomnych, uwaao, e dla Zachodu maoletnio Walentyniana i rzdy jego matki okazay si zgubne. W niecay wiek pniej senator Kasjodor pisa: Syszelimy, e Placydia, podziwiana przez opini wiata, sawna za dziki temu, e wrd jej przodkw byo kilku cesarzy, gorco miowaa swego syna. Lecz pastwem jego rzdzia niedbale, tote zostao ono haniebnie uszczuplone. Wystaraa si o synow, ale za cen utraty Ilirii. Rozleniwia take onierzy, dajc im nadmiar spokoju. Tak wic pod opiek matki syn cierpie musia to, do czego by nie doszo, gdyby by samotny. Sd to nazbyt surowy. Oczywicie, z gry odrzucamy wywody o rzekomej nieudolnoci rzdw kobiecych. Czy bowiem trzeba wymienia imiona znakomitych wadczy z czasw staroytnych i najnowszych? Ale pogld ten na pewno wpyn na ton wypowiedzi Kasjodora, a spotykamy go czsto nawet w opracowaniach naukowych. Galla Placydia bya niewtpliwie osobowoci wybitn. Inteligentna, wiadoma celw i ogromu odpowiedzialnoci, powanie traktowaa obowizki wobec pastwa i syna, spadkobiercy chway rodu; w pewnej mierze przyznaje to nawet Kasjodor. Bya rwnie bardzo religijna. Najtrwalszym tego pomnikiem s budowle, ktre wznosia cakowicie lub czciowo swoim kosztem. W samej Rawennie ufundowaa ich co najmniej trzy. Najpierw koci w. Jana Ewangelisty jako dar wotywny za wyratowanie z niebezpieczestw eglugi, gdy wraz z rodzin uciekaa z Italii; pozostay z niego tylko fragmenty. Resztki rwnie ocalay z pierwotnego ksztatu kocioa w. Krzya. Prawie natomiast nie naruszona w swej konstrukcji i wspaniaym wystroju wntrza trwa ju przez ptora tysiclecia kaplica, zwana tradycyjnie mauzoleum Galli Placydii. I rzeczywicie miaa suy za grobowiec samej cesarzowej, jej brata Honoriusza oraz drugiego ma, Konstancjusza III. Zachoway si jeszcze trzy sarkofagi, cho ten przeznaczony pierwotnie dla Galli pozosta zawsze pusty, albowiem zmara ona i zostaa pochowana w Rzymie. Kaplica, jeden z klejnotw architektury wiatowej, odbiega w planie i stylu od gwnych zasad budownictwa antycznego. Z zewntrz wydaje si prosta i skromna, ale po przekroczeniu progu odnosi si wraenie odmienne. Rozproszone wiato, agodno ukw, ywe barwy mozaik o tematyce pogodnej, lecz zarazem wzniosej - wszystko to sprawia, e czujemy si otoczeni inn, jakby nieziemsk rzeczywistoci. Cho Galla Placydia ya w czasach ruiny starego porzdku, gdy zewszd wdzierao si barbarzystwo, odznaczaa si wyczulonym zmysem artystycznym, wraliwoci subteln i mia jednoczenie, bya przyjazna temu, co rzeczywicie nowe i wiee. Jeli wic chodzi o stosunek do sztuki, staa znacznie wyej od wielu pniejszych twrcw,

teoretykw i mecenasw, ktrzy szczycc si mianem wielbicieli i szermierzy wszelkich nowych fal w istocie tylko powielaj lub wychwalaj dawne wzory lub wyywaj si w pogoni za tym, co rzekomo oryginalne. Powie kto, e mauzoleum jest przede wszystkim dzieem architektw i artystw, a nie cesarzowej. Tak, ale to przecie ona musiaa projekt przyj, a take poprze swym autorytetem i pienidzmi. Przypomnijmy te, e za jej rzdw ukoczono bazylik w. Pawa w Rzymie, zwan Za murami. Staa ona prawie nie naruszona do pierwszej poowy XIX wieku, kiedy zniszczy j poar. Cho odbudowana w dawnym ksztacie, nie ma ju uroku autentyku. I wreszcie to Galla Placydia pomoga ozdobi mozaikami i freskami koci rzymski noszcy dzi miano Santa Croce in Gerusalemme. Rwnie wybitnie zaznaczy si ferwor religijny wadczyni w zakresie prawodawstwa. W 426 roku ukazay si dwie ustawy - oczywicie formalnie ich autorem by Walentynian III, wwczas omioletni - ostro godzce w pogan i ydw. Pierwsza z nich powtarzaa i umacniaa postanowienia wczeniejsze, uniewaniajce wszelkie zapisy w testamentach, wszelkie darowizny i nawet zwyke akty sprzeday, dokonywane przez apostatw, czyli przez osoby, ktre odchodziy od chrzecijastwa, a wracay do wiary ojcw. W istocie wic ustawy karay kadego apostat mierci cywiln, albowiem traci on prawo dysponowania wasnym majtkiem. Warto pamita o tych bezwzgldnych posuniciach, kiedy rozwaa si dzisiaj problem, dlaczego to nowa religia odniosa tak stosunkowo szybkie zwycistwo nad dawnymi bogami. Jak si okazuje, przyczyny byy w licznych wypadkach nie rzdu metafizycznego lub etycznego, lecz nader przyziemne - atwiej przecie zrezygnowa z przekona ni z majtku. Godzi si te zauway, e ponawianie ustaw tego typu wiadczy najdowodniej o wci nie gasncej sile i atrakcyjnoci pogaskich kultw. Wchodziy one zreszt do obrzdw nowej religii tylko pod zmienionymi nazwami. Druga ustawa z 426 roku zabraniaa ydom i Samarytanom pomija w testamencie te swoje dzieci i wnuki, ktre przyjmoway chrzecijastwo. Ale dziaalno religijna Galli Placydii miaa rwnie pewne cele polityczne. Cesarzowa zdecydowanie popieraa Koci rzymski umacniajc prawa biskupa wiecznego miasta do dominacji nad wszystkimi gminami Zachodu, cho wywoywao to tu i wdzie pewien opr. Przygotowywaa wic to, co u schyku jej ycia mia zrealizowa papie Leon Wielki. W zamian wszake oczekiwaa lojalnoci kleru zachodniego wobec polityki pastwowej.

WODZOWIE
Rzeczywist wadz w owych ponurych czasach cigych wojen mona byo sprawowa tylko przy pomocy energicznych wodzw. Zachd mia ich trzech. Wszyscy byli utalentowani, ale wzajem sobie niechtni, wrcz wrodzy, zazdroni o miejsce przy maoletnim cesarzu. Dwaj z nich,

Aecjusz i Bonifacjusz, zostali ju zaprezentowani. Trzecim by Feliks, naczelnik obu rodzajw wojsk, patrycjusz, konsul 408 roku. Niewiele mona powiedzie o stopniach jego kariery, o pochodzeniu i czynach, rda bowiem s skpe. Za to znamy rysy jego twarzy, podczas gdy nie zachowaa si adna podobizna Bonifacjusza i Aecjusza, cho z kolei o yciu ich wiemy sporo. Ocalaa skadana tabliczka z koci soniowej, zwana dyptychem, przechowywana obecnie w zbiorach Biblioteki Narodowej w Paryu. Jej paskorzeba przedstawia dostojnika stojcego sztywno, w postawie frontalnej, a wic twarz wprost ku widzowi. Odziany jest w szaty dugie, wspaniae, cikie, a szata wierzchnia, rodzaj ornatu, ma bogate hafty. W rce prawej m w trzyma jakby bero. Gowa bez nakrycia, twarz lekko pociga, lecz pena, brdka przystrzyona. Nie ma wtpliwoci, e chodzi o Felksa, napis bowiem podaje jego nazwisko i wszystkie tytuy. Dodajmy, e tego rodzaju tabliczki pojawiy si u schyku IV wieku jako dar grzecznociowy, ofiarowywany przez dostojnikw w dniu obejmowania godnoci. Zachowao si takich dyptychw sporo; najpniejsze pochodz z poowy VI wieku. Feliks by chrzecijaninem, o czym wiadczy napis, ktry znajdowa si niegdy w kociele w. Jana na Lateranie obok obrazu mozaikowego, a goszcy, e on, Feliks, i jego ona Paduza polecili wykona mozaik jako dar wotywny. Niestety, i obraz, i napis ulegy zniszczeniu ju w redniowieczu, wiemy o nich tylko z odpisw i relacji. Chyba najwikszym wojskowym i politycznym sukcesem Feliksa byo to, e zmusi lub te skoni Hunw, aby ustpili z ziem prowincji Valeria, cigncej si wzdu Dunaju od okolic obecnego Budapesztu a po ujcie Drawy. Tymczasem Aecjusz zbiera laury w Galii, gdzie odpar Wizygotw usiujcych zaj Arelate (Arles) oraz powstrzyma napr Frankw nad dolnym Renem i Moz. Wrd swoich wojsk mia zapewne rwnie oddziay Hunw, nie zerwa bowiem wizw przyjani z tym ludem. Warto te zwrci uwag, e cho plemiona germaskie przedary si przez Ren ju w 406 roku i usadowiy si czciowo w Galii, czciowo za w Hiszpanii, Rzymianie nadal uwaali t rzek za granic imperium i nadal na niektrych odcinkach stay tam ich wojska. Ale tama obwarowa, raz przerwana i zniszczona, nie daa si ju nigdy zamkn. W 430 roku Aecjusz przebywa na dworze w Rawennie i mia ju tytu rwny Feliksowemu, to jest naczelnika obu rodzajw wojsk. Moe Galla Placydia pragna skci w ten sposb obu wodzw, a moe istotnie przechylaa si na stron Aecjusza. Nie znamy dokadnie ta wydarze, tajemnic okryte s dworskie i kocielne intrygi - Feliks poprzednio ukara mierci biskupa Arelate i pewnego diakona w Rzymie - wiadomy jest tylko kocowy wynik walki o wadz. Ludzie Aecjusza zamordowali Feliksa i jego on oraz wiernego im kapana przy bramie jednego z kociow w Rawennie. Prawdopodobnie Feliks przygotowywa zamach zbrojny, pragnc pozby si znienawidzonego rywala, ten jednak ubieg go - w por ostrzeony. Jednake do upadku Feliksa przyczyni si rwnie katastrofalny obrt

spraw w Afryce. Faktyczny pan tamtejszych prowincji, komes Bonifacjusz, poczu si zawiedziony, cho bowiem okaza Galli Placydii niezomn wierno w trudnych dla niej latach nieaski i wygnania, nie otrzyma upragnionej godnoci naczelnika wojsk. A jako czowiek przezorny obawia si, e jego wrogowie na dworze zechc wkrtce pozbawi go rzdw nad krainami tak wanymi. Zacz wic fortyfikowa w Afryce gwne miasta, zbiera wojska, gromadzi pienidze. Wszystko to rodzio z kolei w Rawennie podejrzenia, e Bonifacjusz zamyla samodzielnie tam wada lub nawet ogosi si cesarzem. Rozkazano, by stawi si na dworze. Odmwi kategorycznie. Bezzwocznie wic pozbawiono go namiestnictwa, a w kocu 427 roku wyprawiono trzech dowdcw do Afryki, by usunli opornego komesa si. Spotkaa ich haniebna klska, wcignici w zasadzk zginli wszyscy. Zachoway si listy, ktre Augustyn, wczesny biskup miasta Hippo Regius, czyli Hippony, obecnej Anaby w Algierii, wystosowa do Bonifacjusza. W pierwszym z nich poucza go, na czym polega rnica midzy arianami a donatystami. To zdumiewajce, e rzymski dostojnik tak wysokiej rangi, wierzcy chrzecijanin, mg tak kompletnie si nie orientowa w istocie konfliktw wstrzsajcych wczesnym Kocioem, cho trway one ju ponad wiek. List pokazuje dowodnie, jak obce i niezrozumiae byy te spory dla wielu wspczesnych. List drugi zachca adresata do czynienia dobra i krzewienia pokoju, ale zarazem usprawiedliwia sub i walk z barbarzycami. Znamienna to zmiana postawy w stosunku do nauk i postpowania chrzecijan wiekw ubiegych, kiedy to wielu yciem przypacio odmow suenia w wojsku z broni w rku. Wreszcie w licie trzecim biskup opakuje i potpia to, e po mierci pierwszej ony polubi ariank. A take jego bezradno - po pocztkowych sukcesach - w walkach z barbarzyskimi najedcami z okolic grskich i pustynnych. Tymczasem wiosn 428 roku Bonifacjusz dowiedzia si, e w Rawennie mianowano nowego komesa Afryki, ktry ju gromadzi wojska i przygotowuje wypraw przeciw niemu. Sytuacja bya niebezpieczna. Wypadao jednoczenie walczy i z t armi, i odpiera najazdy koczownikw. Dokuczliw grob stanowili rwnie tak zwani circumcelliones. Byy to gromady chopw, przewanie donatystw, krce ju od dawna po afrykaskich prowincjach, to rozpraszajc si, to znowu zbierajc, trudne do uchwycenia. Napaday na ziemie i paace bogatych panw, ale nie szczdziy te domostw i kociow ubogich katolikw, albowiem w ruchu tym czyy si elementy buntu spoecznego z tendencjami lokalnego i religijnego separatyzmu. Bonifacjusz nie bez racji uzna, e jedynym dla ratunkiem jest znalezienie sprzymierzecw, ktrzy by mogli da skuteczn pomoc zbrojn stajc jak najrychlej na ziemi Afryki. Rozgldajc si wok widzia tylko jeden lud speniajcy owe warunki - Wandalw. Usadowili si oni wwczas w poudniowej Hiszpanii, mniej wicej w tej krainie, ktra do

dzi nosi miano ziemi Wandalw - Wandaluzji, czyli Andaluzji. Od niedawna wada nimi krl - Genzeryk.

GENZERYK
Imi to wystpuje w rdach w rnych postaciach - Geisericus, Ginserichus, Gisericus - w polskiej wszake literaturze przyja si do powszechnie forma podana, Genzeryk. Wada on ludem Wandalw dopiero od roku, od mierci przyrodniego brata. Jordanes przekaza taki jego portret: Wzrostu redniego, kulejcy na jedn nog od czasu upadku z konia. Skrytych myli, oszczdny w sowach. Przepychem gardzi, w gniewie nie wada sob. By chciwy. Patrzc daleko w przd umia tak rzecz prowadzi, e obce ludy pracoway dla jego korzyci, umia te zrcznie sia niezgod i wznieca wzajemn nienawi wrd wrogw. Nalea on z ca pewnoci do najwybitniejszych i najwyrazistszych postaci V wieku. Bezwzgldno, z jak realizowa plany, poczona ze sprytem i wiaroomnoci, czynia ze niebezpiecznego partnera w rozgrywkach politycznych. Zaciy nad losami Rzymu bardziej zowrogo ni wszyscy inni wodzowie i krlowie ludw barbarzyskich, ktrzy zadawali rany cesarstwu w owych czasach. Nie ma bezspornego dowodu, e to wanie Bonifacjusz wezwa Genzeryka i jego Wandalw, wiadomie i dobrowolnie, gdy rda poruszajce ten temat s nieco pniejsze i niezbyt wiarygodne. Czy wic rzeczywicie komes popeni krok tak szalony i zada cios miertelny nie tylko prowincjom afrykaskim, lecz i caemu imperium zachodniemu? Bonifacjusz wszake mg si kierowa przesankami majcymi przynajmniej pozory susznoci. Po pierwsze, korzystanie z pomocy barbarzycw byo ju od dawna regu w wewntrznych sporach i walkach wodzw imperium; przykadem mg suy choby Aecjusz, zawdziczajcy swoj pozycj w pastwie gwnie zastpom Hunw. Po drugie, Wandalowie nie wydawali si zbyt groni, przed kilkunastu bowiem laty du ich cz wyrnli w Hiszpanii Wizygoci i Rzymianie. Po trzecie wreszcie, Bonifacjusz wyobraa sobie zapewne, e najpierw przy pomocy Wandalw odeprze wysanego przez cesarza wodza oraz przepdzi koczownikw pustynnych, potem za zwrci si przeciw samym Wandalom: cz z nich wyginie w walkach, cz osiedli si na ziemiach spustoszonych, pozostali za bd musieli odej - lub zostan wymordowani. I moe tak potoczyyby si wypadki, gdyby nie polityczny i wojskowy geniusz Genzeryka. yjcy w V wieku w Afryce rzymski autor dzieka Historia przeladowa prowincji afrykaskich, Wiktor z Wity, twierdzi, e tu przed dokonaniem przeprawy z Europy w 429 roku Genzeryk rozkaza zliczy wszystkich swoich: starych i modych, dzieci, niewolnikw, mczyzn wolnych. cznie byo 80.000 osb. Wychodzc od tych danych mona przyj, e krl mia mniej wicej 15.000 wojownikw. Przeprawa przez cienin odbya si bez przeszkd, Wandalowie

bowiem ju nieco wczeniej zaznajomili si z morzem podczas upieskich wypraw, nawet na Baleary. Obecnie korzystali te zapewne z pomocy Bonifacjusza. Wyldowali prawdopodobnie w okolicach Tyngis, dzisiejszego Tangeru, i stamtd maszerowali ldem na wschd wzdu wybrzey przez ziemie Mauretanii i Numidii. Znaleli prowincje ciche i spokojne, ziemie wspaniale rozkwitajce, uderzali wic swymi bezbonymi zastpami na wszystkie strony. Niszczyli i grabili, ogniem i mieczem karczowali wszystko wok. Nie oszczdzali nawet krzeww owoc rodzcych, chodzio im bowiem o to, aby ci mieszkacy, ktrzy zdoali si ukry w grskich jaskiniach, wrd urwisk i miejsc niedostpnych, nie mogli si niczym ywi po ich odejciu. Szalejc wci i od nowa z niezmiern wciekoci nie pozostawiali adnego miejsca nietknitego. Lecz szczeglnie zbrodniczo sroyli si w kocioach i bazylikach witych, na cmentarzach i w klasztorach. Wypalali domy modlitwy dotkliwszymi poarami ni miasta. Tak przedstawia pochd Wandalw Wiktor z Wity, moe nieco przesadnie, faktem jest jednak, e Wandalowie istotnie przeladowali wszelkie instytucje kocielne katolickie i kler bardzo zaciekle, sami bowiem byli arianami. Genzeryk za, jak si wydaje, jeszcze rozpala religijny fanatyzm, aby pogbi przepa pomidzy nim a Rzymianami. W Afryce znaleli te Wandalowie od razu gorliwych sojusznikw w walce z katolikami; byli nimi donatyci. Bonifacjusz wszake odnis dorane korzyci z pojawienia si Wandalw. Dwr bowiem w Rawennie, gdy tylko zorientowa si, jak grona jest sytuacja w Afryce, odwoa wysanego przeciw niemu wodza i oficjalnie powierzy misj wyparcia Wandalw - samemu Bonifacjuszowi! Usiowa on rzeczywicie wypeni to zadanie. Zastpi drog Wandalom, zosta jednak rozgromiony. Zamkn si wic w Hippo Regius, gdzie urzd biskupa sprawowa Augustyn. Oblenie Hippony rozpoczo si pn jesieni 430 roku i trwao dugo, co najmniej kilkanacie miesicy. W trakcie walk zmar 28 sierpnia biskup Augustyn. Mia wtedy 76 lat. Miosierny los oszczdzi mu widoku wkraczajcych do miasta zdobywcw. Jak oceniaby wwczas wasne wywody w dziele O pastwie Boym, napisanym po wejciu Gotw do Rzymu w 410 roku? Twierdzi wtedy, e lud boy nie powinien si przejmowa przypadkami pastwa ziemskiego, nie ono bowiem jest jego prawdziw ojczyzn. Moe by zmieni zdanie? Moe by zrozumia, e take dla chrzecijanina sprawy pastwa, w ktrym yje, nie s czym obojtnym i winien je wspiera? Bonifacjusz wraz z czci ludnoci oraz zaog opuci miasto. Przenis si dalej na zachd, do Kartaginy. Ale watahy Wandalw i tam zaczy podchodzi. Nie pomogy nawet wojska przysane przez cesarza Wschodu, Teodozjusza II, pod wodz Aspara; poniosy klsk. W Italii za, jak bya o tym mowa, wie o wypadkach w Afryce przyczynia si do krwawego zamachu stanu: Aecjusz zgadzi w Rawennie swego rywala politycznego Feliksa i stan na czele si zbrojnych Zachodu. Odnosi due sukcesy. Jeszcze w 430 roku powstrzyma nad grnym

Dunajem germaski szczep Jutungw. Potem walczy w pnocnej Galii przeciw Frankom. W nagrod przyznano mu godno konsula na rok 432. Ale wanie w tym roku, gdy przebywa za Alpami, doniesiono mu, e cesarz odwoa Bonifacjusza z Afryki i mianowa go naczelnikiem wojsk, a nawet da mu tytu patrycjusza. Aecjusz nie zamierza pogodzi si z sytuacj, ktra oznaczaaby koniec jego kariery. Popieszy do Italii na czele wiernych oddziaw i stoczy bratobjcz bitw z wojskami Bonifacjusza w pobliu Ariminum, obecnego Rimini. Zosta pokonany i musia szuka ratunku u swych przyjaci Hunw. Ale zwyciski Bonifacjusz odnis podczas bitwy cik ran i zmar w dwa miesice pniej. Naczelnikiem wojsk zosta jego zi Sebastian. W 433 roku Aecjusz wkroczy do Italii na czele hord, ktre uzyska od Hunw za cen oddania im dwch rzymskich prowincji naddunajskich, Walerii i Panonii Drugiej. Cesarz musia przywrci go do ask i godnoci naczelnika wojsk, da mu te tytu patrycjusza. Sebastian uciek po tych wydarzeniach do Konstantynopola. Dalsze jego losy ukaday si niby romans awanturniczy. Przez kilka lat suy dworowi wschodniemu jako dowdca flotylli pirackiej do specjalnych zada. Potem oskarony o zdradzieckie knowania zbieg do Galii, do Wizygotw. Opanowa na krtko Barcino (obecn Barcelon), ale wypdzony stamtd schroni si wreszcie w Afryce u Genzeryka i z jego rozkazu zosta zabity. Przyczyny mordu byy polityczne, ale pniejsza tradycja uczynia z Sebastiana mczennika za wiar; twierdzono, e jako katolik nie chcia przej na arianizm. Tymczasem po powrocie Aecjusza do wadzy Wandalowie okazali si skonni do pewnych ustpstw. Moe dlatego, e obawiali si wojny, w ktrej sprzymierzecami wodza rzymskiego byliby Hunowie? A moe Genzerykowi chodzio tylko o zyskanie na czasie, by umocni si na ziemiach wieo zdobytych? W kadym razie w 435 roku krl Wandalw i wysannicy dworu rzymskiego zawarli ukad pokojowy. Wandalowie jako sprzymierzecy imperium otrzymali ziemie w Mauretanii i Numidii, wycofujc si z innych prowincji afrykaskich; mieli paci trybut cesarzowi i w razie potrzeby walczy wesp z Rzymianami przeciw innym napastnikom.

BARBARZYCY W IMPERIUM
Aecjusz jako nowo mianowany wdz naczelny zaj si natychmiast sytuacj w Galii, gdzie wielkie niebezpieczestwo grozio ziemiom, ktre jeszcze pozostaway pod wadztwem rzymskim. Frankowie znowu opanowali Koloni i Trewir, Burgundowie z okolic Wangionum (obecnej Wormacji) i Moguncji zaczli rozszerza swe woci ku pnocy i zachodowi, Wizygoci za zagarnli ziemie w poudniowej Galii i oblegali Narbon. Dochodzio te do powsta ubogiej ludnoci. By to tak zwany ruch bagaudw, odradzajcy si w Galii co pewien czas od III wieku, za kadym

jednak razem krwawo tumiony. Uprawiajcy ziemi buntowali si, poniewa na ich barki spaday coraz srosze ciary, nakadane przez pastwo, ktre rozpaczliwie bronio si przed naporem wrogw. Sytuacja pogorszya si, odkd ustay niemal cakowicie dostawy zboa i wpywy pienine z Afryki. Oczywicie najwicej powinni by paci waciciele wielkich majtkw, ale ci stosunkowo atwo uchylali si od obowizkw przekupujc urzdnikw. I tak wszyscy zmierzali ku przepaci. Cho pooenie Galii mogo wyda si beznadziejne, Aecjusz zabysn talentem znakomitego wodza. Przy pomocy wietnych jedcw i ucznikw huskich zada dotkliwe ciosy Burgundom. Opowieci o tych walkach toczonych w latach 435 i 436 stay si legend, wok ktrej osnua si ju w redniowieczu sawna pie o Nibelungach. Attyla, krl Hunw, wystpuje w niej pod imieniem Etzel. Na poudniu Galii wyrni si natomiast w walkach z Wizygotami podkomendny Aecjusza, komes Litoriusz. Wyzwoli Narbon, w pocigu za wrogami podszed pod mury ich stolicy Tolozy, czyli Tuluzy, zosta tam jednak ciko ranny i dosta si do niewoli, w ktrej zgin. By ostatnim wodzem rzymskim, a ktrym wiadomo, e przed bitw skada bogom ofiary wedug prastarego rytuau. y wwczas niejaki Salwian, przebywajcy przez pewien czas w sawnej wsplnocie mnichw na wysepce Lerinum w pobliu obecnego Cannes - z niej to wywodzi si w. Patryk, od 431 roku dziaajcy w Hibernii (Irlandii) jako aposto chrzecijastwa na tej wyspie. Potem Salwian przenis si do Masylii, czyli pniejszej Marsylii. Jest autorem dziea O opatrznoci boej, wanego jako obraz stosunkw spoecznych i nastrojw w tamtejszych czasach. Teza podstawowa Salwiana da si tak uj: to chrzecijanie winni s obecnym nieszczciom, odziedziczyli bowiem wszystkie wystpki dawnego Rzymu i wiadomie je kontynuuj, przez co staj si gorsi od samych pogan. Cay niemal lud chrzecijaski doszed do tak straszliwej niegodziwoci obyczajw, e ycie mniej wystpne uwaa si za rodzaj witoci. Barbarzycy natomiast - wywodzi Salwian - wolni s od wielu naduy wadzy, yj skromniej i uczciwiej, tote bracia nasi nie tylko nie chc od nich do nas ucieka, lecz opuszczaj nas, by u nich szuka schronienia! Jest na pewno wiele przesady w sowach Salwiana, stanowi jednak wymowne potwierdzenie znanego skdind faktu, e nowa religia nie wpyna w sposb istotny na obyczaje i moralno spoeczn ani te na funkcjonowanie aparatu wadzy. Gdy Aecjusz wojowa w Galii, dwr w Rawennie zajmowa si przede wszystkim spraw maestwa modego cesarza. Walentynian III uda si do Konstantynopola i tam 29 padziernika 437 roku polubi pitnastoletni Eudoksj, crk Teodozjusza II. Wtedy te aprobowa zbir ustaw przygotowany w stolicy wschodniej. w tak zwany Kodeks Teodozjaski zosta w roku nastpnym przedstawiony senatowi rzymskiemu. Moda para wyjechaa z Konstantynopola wnet po uroczystociach weselnych. Zim spdzia w Tesalonice, a do Rawenny przeniosa si

dopiero wiosn 438 roku. Tutaj w sierpniu roku nastpnego Eudoksja otrzymaa tytu augusty, tutaj te powia crk, ktra otrzymaa imi babki - Eudokia. Crka modsza, urodzona w kilka lat pniej, zwaa si natomiast jak matka ojca - Placydia. Pn jesieni 439 roku Walentynian III przenis si wraz z rodzin do Rzymu. By moe ju wtedy Eudoksja ufundowaa tam bazylik, ktra istnieje do dzi, cho oczywicie gruntownie przebudowana, zwaszcza w wiekach XVI i XVIII. Nosi miano San Pietro in vincoli, czyli w. Piotra w okowach, albowiem przechowuje si w niej kajdany, ktrymi rzekomo skuty by aposto, a przywioza je matka Eudoksji ze swej pierwszej pielgrzymki do Jerozolimy. Ale dawniej okrelano czsto w budynek take mianem basilica Eudoxiana, od imienia fundatorki. Obecnie zawdzicza ona saw nie tyle relikwiom, lecz wietnemu dzieu sztuki, ktre tam si znajduje. Jest nim posg Mojesza duta Michaa Anioa, stanowicy cz nie wykoczonego grobowca papiea Juliusza II. Jeli wszake dwr opuci Rawenn i przebywa przez kilka miesicy w Rzymie, to nie z powodw natury religijnej i nie po to, aby budowa kocioy. Cesarstwu zachodniemu, a nawet samej Italii i Rzymowi zagrozio wielkie niebezpieczestwo: Wandalowie zamali zawarty przed czterema laty pokj i nagym uderzeniem 19 padziernika 439 roku zajli bez walki Kartagin. W Afryce rzdzili Germanie! Wiktor z Wity, wiadek wydarze, tak opisuje rzdy Wandalw w opanowanej przez nich Kartaginie: Do fundamentw zburzyli sal koncertow, teatr, wityni Pamici, ulic zwan Niebiask, a te kocioy, ktre ocalay, oddali klerowi ariaskiemu. Genzeryk zaleci te, aby biskupw oraz monych wieckich pdzono wrcz nagich z ich siedzib. Owszem, dano im mono wyboru, gdyby jednak zwlekali z odejciem, mieli pozosta niewolnikami na zawsze. Znalimy niemao biskupw oraz ludzi wieckich, mw sawnych i dostojnych, ktrzy stali si sugami Wandalw. Najbardziej sroyli si zdobywcy na ziemiach prowincji Afryki Prokonsularnej, czyli obecnej Tunezji. Staa ona wwczas najwyej gospodarczo i cywilizacyjnie, rozkwitay jej miasta, a paace arystokracji olnieway bogactwem. Najedcy osiedlali s tam najchtniej, rugujc dotychczasowych panw z ca bezwzgldnoci. W skargach Wiktora jest jednak sporo przesady. Dane archeologiczne wskazuj, e zniszczenia w miastach nie przedstawiay si tak straszliwie, a po pewnym czasie sami Wandalowie zaczli przejmowa miejski tryb ycia. Przemieszczenie za praw wasnoci, ktre dokonao si na samych szczytach hierarchii spoecznej i dotkno moe kilkaset rodzin, mogo nawet przynie pewn ulg tym, co uprawiali ziemi w trudzie i ubstwie. Jest bardzo prawdopodobne, e daniny i wiadczenia stay si pod rzdami Wandalw duo lejsze, nowi bowiem waciciele majtkw nie pacili podatkw, mogli wic sami askawiej traktowa ludno wiejsk. Afryka nie musiaa te ju dostarcza zboa na wyywienie stolicy. A ta ledzila wydarzenia tamtejsze z najwyszym przeraeniem. Utracono yzne prowincje, a Genzeryk - co wwczas wydawao si czym najgroniejszym - zaj w porcie Kartaginy flotyll statkw zdolnych do

eglugi. Istniao wic realne niebezpieczestwo, e Wandalowie przeprawi si na Sycyli, stamtd za do Italii i zajm Rzym, jak przed trzydziestu laty Wizygoci. O tym, jak ywy i wrcz paniczny by lk przed inwazj, najdowodniej wiadcz edykty Walentyniana z wiosny 440 roku. Jeden z nich mwi o koniecznoci naprawiania umocnie oraz zapewnia, e mieszkacw miasta nie bdzie si pocigao do suby w wojsku, lecz w razie potrzeby do trzymania stray na murach. Umacniay swe obwarowania rwnie inne miasta. O tym wiadczy napis znaleziony w Neapolu: Pan nasz Placydus Walentynian, najprzezorniejszy z wszystkich dotychczasowych cesarzy, za zgod pana naszego Flawiusza Teodozjusza, nigdy nie zwycionego Augusta, umocni dla chway imienia swego miasto Neapol murami i wieami, nie szczdzc ogromnego nakadu pracy i kosztw, byo bowiem wystawione na wszelkie ataki od strony ldu i morza. Tymczasem wielu powoywanych do wojska ukrywao si, inni za, ju wcieleni do oddziaw, uciekali. A jedni i drudzy cieszyli si wydatn pomoc nie tylko swych rodzin, lecz i wacicieli majtkw, ktrym chodzio o rce do pracy na roli. Edykt cesarski zatem postanawia: ktokolwiek by uycza rekrutowi lub zbiegowi schronienia w swej majtnoci na wsi lub w miecie, ma go wyda natychmiast, a tytuem kary wystawi dodatkowo trzech mczyzn zdolnych do suby wojskowej. Gdyby ukrywajcym by kolon, dzierawca lub zarzdca - sam zostanie powoany do wojska, jeli tylko jego wiek na to pozwoli. Gdyby za wiedzia o ukrywajcym si w domu pana bez jego wiedzy, a nie donis o tym - zapaci yciem. Ale dokumentem najbardziej interesujcym i chyba najlepiej oddajcvm nastroje 440 roku jest edykt z 24 czerwca, ktry stanowi rodzaj odezwy skierowanej przez cesarza do ludu rzymskiego. Genzeryk, wrg imperium, podobno wyprowadzi niema flot z portu Kartaginy, kade wic wybrzee musi si obawia nagego najazdu i rabunku. I cho zapobiegliwo Naszej agodnoci rozmiecia zaogi w rnych miejscach, cho wierzymy, e m najznamienitszy, patrycjusz Aecjusz wkrtce przybdzie na czele licznych zastpw; cho wreszcie m najwietniejszy naczelnik wojsk Sygiswult ustawicznie przygotowuje obron miast i wybrzey przy pomocy onierzy oraz sprzymierzecw, to jednak, skoro ze wzgldu na atwo eglugi w porze letniej jest niepewne, gdzie przybij okrty nieprzyjacielskie, napominamy tym edyktem wszystkich i kadego z osobna: jeli zajdzie potrzeba, niech posu si wszelk broni nie naruszajc wszake zasad porzdku publicznego i zachowujc wzgld na szlachetno urodzenia - aby osoni nasze prowincje oraz wasne mienie ufn jednoci zamiarw i murem tarczowym. I nich nikt nie wtpi, e przejdzie na jego wasno to, co zabierze wrogowi jako zwycizca. Dopisano rk wit: Niech zostanie to obwieszczone naszemu ludowi rzymskiemu, wielce nas miujcemu! Wandalowie za rzeczywicie zaatakowali jeszcze w tyme 440 roku Sycyli. Spustoszyli miejscowoci przybrzene, zaczli oblega miasto

Panormus, obecne Palermo. Zdoby go jednak nie zdoali i jeszcze przed zim odpynli do Afryki. Tymczasem zjawia si flota z Konstantynopola, majca wyprze Wandalw. Jej dowdcy zatrzymali si u wybrzey wyspy i wdali si w przewleke rokowania z Genzerykiem, upic jednoczenie miasta Sycylii. A gdy hordy Hunw wtargny na Bakany, Teodozjusz natychmiast odwoa wszystkie okrty. Tak wic Walentynian musia zgodzi si na zawarcie w 442 roku pokoju z krlem Wandalw. Ten ostatni otrzyma najlepsze prowincje Afryki, ziemie dzisiejszej Tunezji oraz wschodniej Algierii, ustpi natomiast wspaniaomylnie z krain, ktre i tak ju gruntownie zupi, a wic z zachodniej Numidii i z Mauretanii; te miay podlega bezporednio cesarzowi. Genzeryk zobowiza si rwnie do skadania darw; chodzio zapewne o dostaw zboa do Rzymu. Moe ju wtedy rozpoczto rokowania w sprawie zwizkw rodzinnych midzy panujcymi. Planowano, e w przyszoci crka cesarza Eudokia polubi wandalskiego krlewicza Huneryka; ze wzgldu na wiek Eudokii miaa wtedy kilka lat zawarcie maestwa przesunito. Istniaa jednak przeszkoda: Huneryk mia ju on, ksiniczk wizygock. Z tym wszake Genzeryk atwo si upora. Oskary synow o to, e bierze udzia w zdradzieckich knowaniach i chce go otru, za kar wic kaza obci jej nos i uszy, a tak oszpecon odesa do rodzicw, do Tolozy. Pokj z 442 roku obowizywa praktycznie przez kilkanacie lat, a do mierci Walentyniana III. Byo tak dlatego, e Genzeryk zaj si przede wszystkim umacnianiem swego wadztwa, i to kosztem nie tyylko ludnoci rzymskiej, lecz i samych Wandalw, zwaszcza ich arystokracji. ama wic z ca brutalnoci przywileje rodowe, tumi prby spiskw, rzeczywiste i urojone, ogranicza zwyczajowe prawa plemienne. Rzymianie pragnli wprawdzie wznowi dziaania wojenne, aby odzyska tak cenne dla nich ziemie Afryki, ale byli na to za sabi, a cesarstwo wschodnie, uwikane w walki z Hunami, nie mogo da pomocy. Na razie wic gwnym obowizkiem Walentyniana byo ulenie w miar moliwoci doli wygnacw z utraconych prowincji, albowiem wielu z nich uciekajc w popochu przed Genzervkiem postradao wszystko. Edykt z 443 roku zezwala im na wystpowanie przed sdami w roli adwokatw, by przynajmniej niektrzy z nich mogli w ten sposb zarabia na ycie. Drugi edykt z tego roku przedstawia szeroko nieszczsne ich pooenie oraz przyznawa moratorium wszelkich dugw i zobowiza, jakie zacignli, dopki nie dostpi upragnionego powrotu do ojczyzny i wasnych majtnoci. Zastrzeono rwnie, e wierzyciele nie mog domaga si lub oczekiwa procentu od poyczonych pienidzy. I wreszcie edykt pniejszy od tych dwch, bo z 451 roku, dawa posiadaczom ziemskim wygnanym przez Wandalw prawo dziedzicznego uytkowania ziemi lecej odogiem w tych prowincjach afrykaskich, ktre pozostay przy imperium. Zastrzega si jednak, e przywilej w trwa bdzie tylko do chwili objcia przez wygnanych dawnej ich wasnoci, obecnie zagarnitej przez obcych; nie wiedziano wtedy, e ta chwila ju nie nastpi.

Podczas gdy sprawy w Afryce przybray obrt tak katastrofalny, Aecjusz wojowa do pomylnie w Galii. Na pnocy powstrzyma Frankw. Czciowo odtworzy dawn granic imperium na pewnych odcinkach Renu. Burgundw ocalaych po niedawnej rzezi, uczynionej przez huskich najemnikw, osiedli w okolicach Jeziora Lemaskiego. Dano im tam dwie trzecie ziem uprawnych i jedn trzeci kolonw, oczywicie kosztem dotychczasowych wacicieli. Odtd Burgundowie byli niezawodnymi sojusznikami Rzymian. Irascy Alanowie natomiast otrzymali pod osadnictwo tereny w okolicach Walencji (Valencia) nad Rodanem i Cenabum Aureliani, dzisiejszego Orleanu nad Loar. Wdz wszake nie udzieli adnego wsparcia Rzymianom pozostaym w Brytanii, a nkanym srodze przez plemiona Piktw z pnocy i Szkotw z Hibernii oraz Sasw i ich pobratymcw zza morza. Wikszo mieszkacw wyspy naleaa wwczas jzykowo i etnicznie do szczepw celtyckich i nie ulega romanizacji, tote rycho strzsna z siebie dominacj obcych - przewanie wacicieli majtkw, kupcw, urzdnikw. Wkrtce wytworzya si wiele maych ksistw celtyckich, wzajem si zwalczajcych i nie bdcych w stanie oprze si najazdowi z zewntrz; sytuacja owa dokadnie odpowiadaa tej, ktra panowaa na wyspie przed kilku wiekami, to jest przed przyjciem Rzymian. Zapewne ju okoo 450 roku jeden z ksit celtyckich poprosi Sasw, by osiedlili si na jego ziemiach i pomogli mu w walce z ssiadami. Germanie podobno zjawili si w niewielkiej liczbie, na trzech tylko okrtach, ale stanowili forpoczt wielkiej i trwaej inwazji. W kilka lat pniej Celtowie, cigle ustpujcy, spychani i tpieni, znaleli wodza, ktry przynajmniej na jaki czas zdoa powstrzyma fal saskiego naporu. By nim Ambrozjusz Aurelian, a wic Rzymianin z pochodzenia. Zdaniem niektrych badaczy posta i czyny jego day podstaw pniejszym legendom o krlu Arturze i rycerzach okrgego stou. W Hiszpanii natomiast trway niemal bez przerwy uporczywe walki ze Swewami, podczas gdy wybrzea pwyspu niepokoili Wandalowie. Zdarzay si rwnie powstania wyndzniaej i uciskanej ludnoci wiejskiej. Wszystko za, co mg uczyni cesarz dla tamtejszych krain, to wysya nie wojska, bo tych nie mia, ale wci nowych dowdcw. Czeg jednak mgby dokona wtedy nawet geniusz, nie majc ani ludzi, ani odpowiednich rodkw materialnych. Sporod caego ich zastpu na pami zasuguje tylko jeden. Cho dziaa w Hiszpanii tylko przez rok, 443, i nie zdoa zmieni sytuacji, by jednak postaci bardzo interesujc. Zwa si Merobaudes, pochodzi ze znakomitego rodu osiadego w Hiszpanii, zasyn jako poeta i mwca. Tak charakteryzuje go wspczesny kronikarz, a take napis na podstawie jego nie zachowanego pomnika, ktry sta niegdy w Rzymie na Forum Trajana. W retorycznym stylu gosi w napis pochway tej treci: m to rwnie dzielny, jak uczony; potrafi sam dokonywa rzeczy godnych pamici, ale te umie sawi czyny innych; zdoby imi dziki sprawom wojennym, wymow jednak przewysza nawet retorw, od kolebki bowiem dba tak

samo o ksztacenie swego mstwa, jak i talentw krasomwczych; zalety swe, sposobice go do czynw dzielnych i do nauki, wiczy pirem i mieczem; nie pozwoli, aby wigor umysowy spoczywa w cieniu ani te, by w zaciszu tylko dla Muz si rozwija; wrd szczku broni walczy take pismami. W nagrod za to wszystko otrzyma na tym forum sw podobizn wykonan z brzu. Z twrczoci Merobaudesa zachoway si do naszych czasw tylko fragmenty poezji i prozy. Jest wrd nich cz mowy sawicej konsulat Aecjusza w 437 roku, s wiersze opiewajce trzeci konsulat tego wodza w 446 roku, znajduj si te urywki poematu na cze drugiej rocznicy urodzin syna Aecjuszowego. Wynika std z ca oczywistoci, e Merobaudes nalea do grona najbardziej oddanych i bliskich wsppracownikw wielkiego wodza. Pragn zarazem by jego poet jak w poprzednim pokoleniu wdz Stylichon mia gosiciela swej chway w osobie Klaudiana. Loty muzy Merobaudesa s raczej niskie, ale twrczo jest jzykowo i stylistycznie przynajmniej poprawna, co w owych czasach zamtu i ruiny starego porzdku znaczyo bardzo duo. Zajcie Afryki przez Wandalw miao i ten skutek, e zbiego stamtd do Rzymu wielu manichejczykw, zwolennikw religii przeladowanej ze szczegln zawzitoci od prawie ptora wieku zarwno przez wadze wieckie, jak i kocielne - te ostatnie bowiem uwaay j za gron rywalk chrzecijastwa. Przebywajcy wwczas w samej stolicy kronikarz Prosper informuje: Doszo do wiadomoci papiea Leona, e w miecie ukrywa si mnstwo manichejczykw. Wycign ich wszystkich z kryjwek i objawi oczom caego Kocioa. Sprawi, e sami potpili ohyd swej nauki. Spalono ich ksigi, ktrych znaleziono mnstwo. Wadze kocielne cigay, wiziy i przesuchiway podejrzanych, zapewne te - jak z reguy w tamtej epoce - stosowano tortury. W trybunale sdowym zasiedli obok duchownych take dostojnicy wieccy. Najbardziej niepoprawnych manichejczykw, ktrzy nie chcieli przyj chrztu, przekazywano wadzom pastwowym w celu przykadnego ukarania. Walentynian III oddzielnym edyktem w peni popar owe poczynania kocielne, zaostrzajc kary przeciw manichejczykom. A w lipcu 445 roku przesa do Aecjusza ustaw o szczeglnym znaczeniu w dziejach Kocioa. Zawiera ona sformuowanie zasady prymatu stolicy apostolskiej, po raz pierwszy wypowiedziane tak jasno i bezkompromisowo. Nie wolno biskupom galijskim ani te w innych prowincjach czyni niczego wbrew dawnym obyczajom bez potwierdzenia ze strony ma czcigodnego, papiea miasta wiecznego. A to, co ustanowi lub ustanowi autorytet stolicy apostolskiej, niech bdzie dIa nich i dla wszystkich prawem. Jeli za biskup powoany przez sd arcykapana rzymskiego zlekceway sobie obowizek stawienia si, to zmusi go do tego namiestnik danej prowincji. Tak rodzi si stopniowo redniowieczny porzdek rzeczy.

HONORIA, ATTYLA, MIER GALLI PLACYDII

Siostra cesarza Walentyniana III, Honoria, liczca sobie ju ponad 30 lat, nie moga wyj za m ze wzgldw dynastycznych, matka bowiem i brat uwaali, e kto by j polubi, staby si ewentualnym kandydatem do tronu. Poradzia wic sobie w inny sposb, nawizujc potajemny romans z Eugeniuszem, zarzdc jej dbr prywatnych. Gdy rzecz si wydaa, on przypaci to yciem, j za wysano najpierw na pewien czas do Konstantynopola, a potem postanowiono jednak wyda za m. Wybracem zosta powany i szanowany, starszy ju wiekiem senator Herkulanus, stojcy z dala od spraw polityki. Honoria wszake nie zgodzia si na to maestwo. Wpada na pomys, e w sprawie tej wiele mogoby zdziaa sowo krla Hunw. Od 445 roku - po zamordowaniu swego brata i wspwadcy, Bledy - samodzielnie rzdzi tym ludem Attyla. Honoria wyprawia do swego zaufanego sug Hiacynta z du sum pienidzy, by odpowiednio nastawi krla i jego doradcw. Wrczya mu rwnie osobisty piercionek dla potwierdzenia, e istotnie chodzi o jej spraw i wysannik dziaa w jej imieniu. A tymczasem krl Hunw zrozumia tre poselstwa oraz okazanie piercionka wanie tak, jak mu to odpowiadao ze wzgldw ambicjonalnych i politycznych: Honoria wybieraa go na ma! By to rok 449. Attyla zawiadomi dwr w Konstantynopolu, z ktrym mia kontakty czstsze i blisze, e przyjmuje propozycj maestwa, a Teodozjusz donis o tym przez posw Walentynianowi, radzc usilnie, aby dla ratowania pokoju przysta na dania Attyli. Cesarz zareagowa wybuchem wciekoci. Hiacynt zosta poddany najokrutniejszym torturom i city. Honorii nawet grozia mier, uratoway j tylko bagania matki, Galli Placydii. Musiaa polubi senatora Herkulanusa i zostaa usunita z dworu; zapewne zmara kilka lat potem. Sprawa Honorii bya dla Attyli oczywicie tylko pretekstem i tak bowiem zwrci uwag na imperium zachodnie, osabione tylu najazdami. Wydawao si, e atwo bdzie zawadn jak jego czci, zwaszcza yzn Gali. Popycha krla Hunw w tym kierunku Genzeryk, obawiajcy si wzrostu potgi tamtejszych Wizygotw, z ktrymi by skcony - zwaszcza odkd odesa im ich ksiniczk, a swoj synow, straszliwie oszpecon. W sierpniu 450 roku po Teodozjuszu II na tronie cesarskim w Konstantynopolu zasiad Marcjan. Nowy cesarz Wschodu zerwa z dotychczasow polityk ulegoci i ustpstw wobec Hunw. Chcia pokoju, ale nie za wszelk cen i da to wyranie do zrozumienia posom Attyli. To rwnie skaniao krla, by wysa swe zagony tam, gdzie opr bdzie mniejszy lub aden. A wielkie mocarstwo - Attyla rozumia to doskonale musi nieustannie by aktywne na zewntrz, musi okaza sw si, niejako wiczy muskuy, dawa zajcie wojskom, gdy inaczej popadnie w marazm, zostanie przearte przez spory i konflikty wewntrzne, zaamie si

pod wasnym ciarem. Krl Hunw wielce si obruszy, gdy mu doniesiono, jak surowo potraktowa Walentynian sw siostr. Pose Attyli owiadczv w Rawennie butnie, e Honoria nie popenia niczego niestosownego, a krl obiera j za maonk i przyjdzie jej z pomoc, jeli nie otrzyma ona natychmiast wadzy cesarskiej. Rzymianie odpowiedzieli twardo: Honoria nie moe wyj za Attyl, skoro ju polubia kogo innego, wadz za sprawuj u nich mczyni, a nie kobiety. Wkrtce potem spad na Walentyniana ciki cios: w Rzymie 27 listopada 450 roku zmara jego matka, Galla Placydia. Miaa ponad 60 lat. ycie jej pene byo niezwykych odmian losu, przygd i wstrzsw. Majc zaledwie kilka lat stracia matk, a wkrtce potem ojca. Jako moda dziewczyna bya wiadkiem zdobycia Rzymu, musiaa opuci Itali wraz z Germanami i polubi ich wodza. Powrcia do swoich jako wdowa po czowieku, ktrego zamordowano. Wbrew swej woli musiaa powtrnie wyj za m. Po raz drugi te zostaa wdow, popada w zatarg z bratem, zostaa wygnana, szukaa schronienia w Konstantynopolu. Wojna z uzurpatorem, ktry mia w swym rku Itali, tylko cudem skoczya si zwycisko. A co powiedzie o cikich latach, gdy sprawowaa rzdy w imieniu maoletniego syna, wci zagroona ambicjami potnych wodzw rzymskich, kbowiskiem intryg dworskich, zakusami wrogw zewntrznych? Przeciwnicy zarzucali jej, e przez swoj polityk przyczynia si porednio do rnych klsk i utraty wielu krain. Lecz oskarenia te niezbyt przekonuj. Jak udowodni, e kto inny zdoaby w wczesnej sytuacji zrczniej sterowa okrtem skoatanym i gnanvm wichurami wprost na skay? W kadym razie wrd wikszoci poddanych Galla Placydia cieszya si szacunkiem. Pamitano o jej osobistych przejciach, widziano w niej godn przedstawicielk starej dynastii, powszechnie wierzono, e nigdy nie splamia si niczym nieszlachetnym. Tote mier jej opakiwano szczerze, bolejc, e przychodzi w chwili, gdy pogrki Attyli zapowiadaj nowe nieszczcia w najbliszej przyszoci. My natomiast patrzc z perspektywy wiekw stwierdzi musimy, e los gotowa imperium ciosy jeszcze srosze, ni tego si spodziewano, i to wanie w cigu nastpnych lat piciu. Tak wic pod tym wzgldem mier okazaa si dla niej askawa - zabraa j, nim stao si najgorsze. Drugie poselstwo Attyli przybyo do Italii chyba ju po zgonie Galli Placydii. Zadano raz jeszcze wydania Honorii oraz jej posagu, ktrym miaa by poowa Zachodu, nalena cesarskiej siostrze rzekomo tytuem spadku po ojcu. Wszystkie te dania odrzucono kategorycznie.

POLA KATALAUNIJSKIE
Wiosn 451 roku zastpy Hunw i ludw im poddanych ruszyy na Gali. Gwatowne uderzenie szo od pnocy. Aecjusz bawicy wwczas w Italii zosta zaskoczony nagoci najazdu; widocznie wic nie bra

powanie pogrek Attyli albo te przecenia swe zwizki przyjani z huskimi wielmoami. Popieszy za Alpy tylko na czele si, ktre mia pod rk. Jedyn nadziej w tej sytuacji byoby pozyskanie pomocy Wizygotw. Ci jednak zapowiedzieli wprost, e wystpi do walki tylko wwczas, jeli najedcy wkrocz na ich ziemie. Cesarz i Aecjusz wyprawili na dwr tolozaski Eparchiusza Awitusa. By to czowiek starszy ju wiekiem, wielki pan rodem z Augustonemetum, przed laty oficer Aecjusza, nastpnie prefekt Galii, osiady jednak ju od dawna w swych ogromnych dobrach. Jako przyjaciel krla Wizvgotw zdoa go przekona, e niebezpieczestwo jest wsplne i skoni do natychmiastowego zjednoczenia ich zastpw z rzymskimi. Tymczasem Hunowie parli naprzd. 7 kwietnia wtargnli do obecnego Metzu, wczesnego Divodurum Mediomatrici. Ludno wyrnli, ksiy pognali w niewol, uwaajc ich zapewne za rodzaj czarownikw. Durokortorum (Reims) znaleli prawie opustoszae, mieszkacy bowiem zawczasu schronili si w okolicznych lasach. Pozosta wszake - i przypaci to yciem - tamtejszy biskup, Nikazjusz. Popoch ogarn take ludno miasteczka Lutetia Parisiorum, czyli pniejszego Parya. Opuciliby je wszyscy, gdyby nie zapewnienia nabonej niewiasty imieniem Genowefa, e miastu nic si nie stanie. I rzeczywicie, hordy Attyli Lutecj ominy podajc jak najszybciej ku dolinie Loary. Pniejsza legenda ubarwia posta Genowefy, staa si patronk Parya. Hunowie stanli pod murami Cenabum Aureliani, dzisiejszego Orleanu, w pocztkach maja. Miasto bronio si bohatersko przez ponad miesic, ufajc sowom swego biskupa, Aniana, ktry przynis przyrzeczenie Aecjusza, e przybdzie z odsiecz. Wreszcie jednak wyczerpay si siy i zapasy, mury ju si kruszyy, trzeba byo kapitulowa. 14 czerwca otwarto bramy i przywdcy Hunw weszli do miasta, aby dokona przegldu i rozdziau upw. I wtedy to, gdy ju ustawiano jecw, a dobytek Iudnoci adowano na wozy, zmieszay si nagle okrzyki radoci i przeraenia: tumany kurzu i byski broni zwiastoway zblianie si wielkich wojsk z poudnia. Zaskoczeni Hunowie dali si wyprze z miasta i okolic, atakowani przez rzymskie legiony, wizygockich wojownikw, ludno dopiero co gnan do niewoli. Attyla wycofa si ku wschodowi. Grn Sekwan przekroczy w pobliu Augustobona Tricassium, obecnego Troyes samego miasta jednak nie zdoby - i zatrzyma si gdzie na rozlegych rwninach rzeki Matrony, czyli Marny. Byy to tak zwane Pola Katalaunijskie, Campi Catalauni. I tam doszo do wielkiej bitwy, jednej z najwikszych i najwaniejszych w dziejach naszego kontynentu. Sprawy Hunw nie stay wtedy najlepiej. Ponieli znaczne straty nie tyle w walkach, ile skutkiem chorb, trudw i godu, a ich animusz bojowy zosta mocno zachwiany nagym obrotem wydarze w Cenabum oraz niepomylnymi utarczkami podczas odwrotu, zwaszcza w trakcie przepraw przez rzeki.

Hunowie wyszli ze swego obozu, a waciwie zza krgu utworzonego przez wozy, dopiero wczesnym popoudniem, mniemajc widocznie, e dogodniej bdzie walczy o zmroku lub nawet w ciemnociach. W rodku krl ustawi swych wspplemiecw, na skrzydach za szczepy podlege. Najbardziej ufa Ostrogotom, ktrym przewodzili bracia Walamer, Teodymer i Widymer. Wysoko te ceni Gepidw pod wodz Ardaryka. A pozostaa ciba krlw i wodzw zwaaa na kade skinienie Attyli niby niewolnicy. Gdzie tylko wskaza oczyma, tam kady szed drc ze strachu, gotw wykona wszelki rozkaz. To sowa Jordanesa, historyka Gotw. Po stronie rzymskiej skrzydo lewe zaj Aecjusz i legionici, prawe Wizygoci pod rozkazami Teoderyka, a rodek ludy sprzymierzone. Walczono z niesychan zaciekoci. Naraali si na wszelkie niebezpieczestwa nawet dowdcy najwysi. Krl Teoderyk by wrd pierwszych szeregw; gdy upad z konia, nikt tego nie zauway - i wadca zgin stratowany kopytami. Na tym skrzydle Wizygoci parli niepowstrzymanie naprzd i omal nie zabili samego Attyli; uratowa si wraz ze swoimi za ogrodzeniem wozw. Bitwa trwaa jeszcze w ciemnociach i w cakowitym zamieszaniu. Torysmund, syn polegego krla, pad wprost na wozy nieprzyjacielskie przekonany, e jest wrd swoich. Odnis ran, ocalio go jednak mstwo wspplemiecw. Rwnie Aecjusz przypadkowo odczy si od druyny i bka w mroku pord zastpw nieprzyjacielskich. Nastpnego ranka ujrzano pola pokryte, gdzie okiem sign, stosami trupw. Hunowie nie omielili si ju wystpi do walki. Z ich obozu rozlega si omot broni i przecige buczenie trb. Podobno sam Attyla liczy si tego dnia z najgorszym i rozkaza wznie stos z siode; chcia zgin w jego pomieniach, aby zwoki nie stay si przedmiotem szyderstw, gdyby Rzymianie zdobyli obz. Oni jednak nie przypuszczali szturmu, ktry kosztowaby ich drogo. Zamylali raczej zmorzy obleganych godem. Tymczasem odnaleziono ciao Teoderyka i wrd pospnych pieni przeniesiono do obozu. Wojownicy okrzyknli nastpc syna polegego - Torysmunda. Pozostali jednak w Tolozie jego bracia modsi. Czy nie zgosz oni pretensji do panowania i skarbw? Torysmund radzi si Aecjusza, a ten wrcz zachca go do powrotu jak najrychlejszego - co te si stao. Albowiem wdz Rzymian wcale nie chcia zadawa Attyli ciosu ostatecznego, nie chcia zupenej zguby Hunw, gdy ich kosztem zbyt silni i groni staliby si Wizygoci. Attyla wic mg odej za Ren szarpany tylko przez Frankw, a bitwa na Polach Katalaunijskich, ostatnie wietne zwycistwo ora rzymskiego, nie zakoczya si cakowitym rozgromieniem wroga. Ju bowiem w nastpnym 452 roku krl paajc dz zemsty wdar si wprost do Italii przez Alpy. Nie napotka oporu; Aecjusz widocznie nie doceni si Hunw, a przeceni straty, jakie ponieli oni w Galii. Zniszczona zostaa doszcztnie Akwileja i nigdy ju nie odzyskaa dawnej wietnoci, a ludno znad dolnego Padu schronia si na wysepki u ujcia rzeki; dao to pocztek nowemu miastu - Wenecji. Ucierpiao te wiele innych miast, wrd nich

Mediolan i Ticinum - czyli pniejsza Pawia.

PASMO MIERCI
Aecjusz radzi cesarzowi, przebywajcemu w Rzymie, by opuci Itali, Walentynian wszake odrzuci t myl, cho donoszono, e Attyla ju si gotuje do marszu na stolic. Do tego jednak nie doszo, krl bowiem otrzyma wieci, e wojska imperium wschodniego najedaj jego naddunajskie ziemie. Wrd huskich zastpw w Italii zacza ponadto szerzy si epidemia. W istocie wic Attyla musia myle raczej o odwrocie, chcia jednak zachowa pozory, e wycofuje si dobrowolnie. Skorzysta zatem skwapliwie z okazji, jak byo przybycie do jego obozu biskupa Rzymu Leona oraz dwch senatorw. Niby ulegajc ich probom da rozkaz opuszczenia Italii, a jednoczenie grozi, e zjawi si tu ponownie, jeli nie otrzyma Honorii i jej posagu. Pniejsza legenda chrzecijaska ubarwia i przeinaczya to wydarzenie, kac krlowi barbarzycw upokorzy si przed majestatem papiea. W 453 roku Attyla nagle zmar, a ogromne jego pastwo rozpado si jeszcze szybciej ni powstao. Doszo do tego zarwno skutkiem niezgody midzy licznymi synami krla, jak i buntu ujarzmionych plemion. Szczeglnie dotkliw klsk zada Hunom krl Gepidw, Ardaryk. Wikszo Hunw wycofaa si daleko na wschd i tylko nad dolnym Dunajem pozostaa niewielka ich horda. Wzdu rodkowego biegu tej rzeki usadowiy si natomiast wolne odtd ludy germaskie: Herulowie, Skirowie, Gepidowie i Ostrogoci. W tyme roku zgin te, zamordowany przez braci, krl Wizygotw w Galii, Torysmund, nieprzyjazny Rzymianom i rozszerzajcy swe woci ich kosztem. Jego brat i nastpca, Teoderyk II, zmieni polityk, wspomagajc imperium w walce ze Swewami w Hiszpanii. Tak wic mogo si wydawa, e cesarstwo zachodnie po tylu burzach i klskach wpywa na wody spokojniejsze. A tymczasem czekay go nowe ciosy, najpierw wewntrzne. Najazd Hunw na Itali w 452 roku poderwa presti Aecjusza, upadki za wrogw imperium, Attyli i Torysmunda, obudziy przekonanie, e nie jest on ju tak niezbdny jako wdz, skoro najwiksze niebezpieczestwo mino. Uporczywie i od dawna knuli przeciw niemu dworzanie Walentyniana, a skrycie wspomaga ich krl Wandalw, Genzeryk. Ten, jak si wydaje, przemyliwa o tym, by jego rd poprzez maestwo Huneryka z crk Walentyniana panowa na caym Zachodzie. Na przeszkodzie sta wanie Aecjusz, ktry zamierza oeni swego syna Gaudencjusza z modsz crk cesarza, Placydi i przekaza tron swojej rodzinie. Dworzanie, a wrd nich najbardziej wpywowy wtedy przeoony witej sypialni, eunuch Herakliusz, zdoali przekona cesarza, e Aecjusz zamierza go zgadzi. W tym te duchu, jak si wydaje, dziaa jeden z najwyszych dostojnikw - Petroniusz Maksymus. Obawiajc si rzekomo

przygotowywanego zamachu stanu i pragnc go uprzedzi, Walentynian III zdecydowany by na wszystko. 21 lub 22 wrzenia 454 roku udzieli Aecjuszowi audiencji w swym paacu w Rzymie. W pewnym momencie, po ostrej wymianie zda, cesarz rzuci si na sawnego wodza z mieczem w rku i rani go. Herakliusz i inni dworzanie dobili ostatniego Rzymianina. Zgin rwnie towarzyszcy Aecjuszowi prefekt pretorium, Boecjusz. Senat, jak zawsze, pogodzi si z wszystkim, Wandalowie i Wizygoci przyjli wiadomo na pewno z zadowoleniem, onierze za Aecjusza, zaskoczeni cakowicie, zachowali spokj. Pozornie. W kilka miesicy pniej, 16 marca 455 roku, cesarz Walentynian III przyglda si na Polu Marsowym w Rzymie wiczeniom wojskowym. Nagle rzucili si na dwaj dawni ludzie Aecjusza, Optyla i Traustyla. Zgin od ostrza ich broni wraz ze swym sug Herakliuszem. Tak odszed ze wiata ostatni mski przedstawiciel dynastii Walentynianw i Teodozjusza Wielkiego, ktra panowaa nad imperium od dziewidziesiciu lat, czyli przez trzy pokolenia. Umierajc Walentynian III mia 36 lat, cesarzem za by formalnie 30 lat. Jedno z najduszych i najbardziej nieszczliwych panowa w dziejach Rzymu. Jego odejcie byo w tych zych czasach straszliwym ciosem dla pastwa. Nie byo ju adnego przedstawiciela legalnej dynastii, cesarzem mg zosta kady. A rycho te mia si pojawi samozwaczy mciciel - na zgub Rzymu. W cigu piciu lat zmarli mierci wasn lub gwatown ludzie odgrywajcy tak wielkie role w wiecie wczesnym: Teoduzjusz II, Galla Placydia, Attyla, Teoderyk i Torysmund, Aecjusz i Walentynian III. Przedziwny acuch mierci.

LXII

PETRONIUSZ MAKSYMUS

---oOo---

(PETRONIUS MAXIMUS)
Urodzony w 396 roku. Zmar 31 maja 455 roku. Panowa od 17 marca 455 roku do mierci.

KRTKIE PANOWANIE
po zamordowaniu Walentyniana III na rzymskim Polu Marsowym podczas wicze wojskowych w dniu 16 marca 455 roku jego dwaj zabjcy, Optyla i Traustyla, popieszyli do senatora Petroniusza Maksymusa. Przekazali mu konia cesarskiego i diadem wadcy, moe jeszcze skrwawiony. Maksymus przyj te dary. Da tym samym do zrozumienia, e uznaje si za nastpc Walentyniana, aprobuje zamach na jego ycie, otacza zabjcw opiek. To wszystko oczywicie umocnio podejrzenia, e wanie on by inspiratorem zbrodni. By to czowiek powany i dostojny, mia ju prawie 60 lat. Pochodzi z bogatej, znakomitej rodziny. Podobno jego przodkiem by Magnus Maksymus, uzurpator w latach 383 - 388, ale to wydaje si nieprawdopodobne. W kadym razie przechodzi zdumiewajco szybko szczeble najwyszych urzdw. Ju jako chopiec moe pitnastoletni by pretorem, co upamitni wydajc wspaniae igrzyska dla ludu. W kilka lat pniej otrzyma godno trybuna, a jako dwudziestolatek piastowa wysoki urzd komesa witej szczodrobliwoci, czyli jakby ministra finansw. Przez dugi okres zarzdza sprawami stolicy jako prefekt Rzymu. Dokona wwczas odnowienia bazyliki w. Piotra, zbudowanej przed wiekiem przez cesarza Konstantyna Wielkiego. Dwukrotnie

Natychmiast

zaszczycony zosta tytuem konsula. Zbudowa nowe forum w Rzymie, na wzgrzu Celiusz. Przez dwa lata, 439 - 441, piastowa godno prefekta pretorium Italii, czyli najwyszego zwierzchnika administracji tej krainy. Niektre rda twierdz, e wspdziaa z eunuchem cesarskim Herakliuszem w knowaniach przeciw Aecjuszowi i przyczyni si porednio do zamordowania wielkiego wodza w 454 roku - czego jednak dokona wasnorcznie sam cesarz. Oczywicie, nie jest to wykluczone, albowiem na najwyszych szczeblach wadzy z natury rzeczy zawsze dochodzi do konfliktw i rywalizacji. Gdyby jednak byo tak istotnie w tym wypadku, czym wytumaczy, e zabjcy Walentyniana, a dawni onierze Aecjusza, zwrcili si po zamachu wanie do niego, do Maksymusa? Czy wic by naprawd winny mierci cesarza? Czy rzeczywicie powodowaa nim ambicja tak nieokieznana, tak lepa, e kiedy nie stao Aecjusza pomidzy nim a tronem, sam zapragn purpury? A moe Walentynian obrazi go czym tak bolenie, e postanowi krwi pomci swoj krzywd - prawdziw lub urojon? Ale by przecie w wieku wcale nie modzieczym! Majc lat prawie 60 nie tak atwo podejmuje si stracecze ryzyko. Polityk za tej rangi jak on musia zdawa sobie spraw, e sama osoba Walentyniana - wadcy moe sabego, czowieka moe osobicie niezbyt sympatycznego - jest w danej chwili prawdziwym zwornikiem rozpadajcego si pastwa. Tylko bowiem on jako przedstawiciel starej dynastii reprezentowa cigo tradycji, zasad legitymizmu, symboliczn jedno imperium. Moe wic Maksymus nie by sprawc tego, co si stao na Polu Marsowym? Moe zabjcy Walentyniana dziaali zupenie sami i z pobudek czysto osobistych? Moe chcieli pomci mier Aecjusza i wykonali swj zamiar bez niczyjej namowy, przy pierwszej sposobnoci, nie majc adnych dalszych planw? Zwrcili si za z diademem do Maksymusa - tak mona wywodzi - gdy by on kim najpowaniejszym ze znanych im osb. Maksymus wic - mona i tak twierdzi - przyj insygnia wadzy uwaajc, e w danej sytuacji winien ratowa pastwo, a z racji stanowiska i zasug najlepiej podoa trudnemu zadaniu. Wszystko to s jednak przypuszczenia. Wolno mnoy argumenty w obronie Maksymusa i przeciw niemu, nigdy jednak z braku rde nie wywaymy sprawiedliwie, ile byo zamysu w tym nieszczsnym splocie wydarze, ile za zwykego przypadku. Formalnie Petroniusz Maksymus zosta uznany za cesarza 17 marca, to jest nazajutrz po mierci Walentyniana III. Nowy wadca rozumia dobrze, e opinia spoeczna, wstrznita zbrodni popenion bezkarnie, zwraca si przeciw niemu i jego gwnie oskara. Wroga bya mu armia, ktra chtniej widziaaby na tronie - skoro ju stao si to, co si stao - kogo z ludzi Aecjusza. Niechtnie te patrzyli na senatorzy, kady z nich bowiem uwaa w gbi serca, e purpura rwnie dobrze powinna przypa jemu samemu. Maksymus szafowa hojnie zotem, ale to nie wystarczao. Pragnc wic umocni wadz oraz stworzy przynajmniej pozr cigoci dynastycznej i

swoich praw do tronu, zmusi ju po kilkunastu dniach wdow po zamordowanym cesarzu, Eudoksj, aby go polubia. Jednoczenie wyda Eudoki, crk jej i Walentyniana III, za swego syna Palladiusza. A przecie bya ona ju formalnie zarczona z wandalskim krlewiczem Hunerykiem, synem Genzeryka! By to krok fatalny. Wywoa wzburzenie wrd ludu i wojska uroczystoci lubne niemal tu po pogrzebie, wdowa i crka zmuszone do polubienia tych, ktrych podejrzewano o udzia w zamordowaniu ma i ojca! - nade wszystko za obrazi krla Wandalow i da mu powd do interwencji. Roztropniejszym posuniciem byo mianowanie naczelnikiem obu rodzajw wojsk Eparchiusza Awitusa. Ten starszy ju wiekiem arystokrata suy dugo pod rozkazami Aecjusza, mia dobra ziemskie i wielkie wpywy w Galii, piastowa najwysze godnoci - i pozostawa w przyjaznych stosunkach z krlewskim domem Wizygotw. Ta wic nominacja miaa zjedna Maksymusowi przychylno mieszkacw Galii, zwaszcza jej warstw najzamoniejszych, uagodzi byych stronnikw Aecjusza, nade wszystko za przyczyni si do wyjednania pomocy Wizygotw w razie ewentualnego najazdu Wandalw na Itali. Liczono si z tak moliwoci, cho nie sdzono, by inwazja moga nastpi szybko, wymagaa bowiem przeprawy przez morze. Awitus przyj stanowisko i zgodnie z poleceniem cesarza wyjecha na dwr Teoderyka II do Toluzy, aby tam przeprowadzi odpowiednie rozmowy. Byo ju jednak za pno, z czego nikt wwczas nie zdawa sobie sprawy - bo te nikt nie docenia zdecydowania i energii Genzeryka. Goszono pniej, e do wyprawy skonio go potajemne wezwanie, jakie przekazaa mu cesarzowa Eudoksja. Pragna ona pomci mier swego pierwszego ma, Maksymus bowiem wyjawi jej zaraz po lubie - tak opowiadano - e to on doprowadzi do zamordowania Walentyniana III, a zabjcy tylko wykonali jego rozkazy. Opowie ta ma wszelkie cechy zmylenia. Genzerykowi za adne wezwanie nie byo potrzebne do zrealizowania planu, z ktrym na pewno nosi si ju od dawna. Wystarczy mu tylko pretekst, a tego dostarczy sam Maksymus enic swego syna z Eudoki. Flota Wandalw zjawia si u ujcia Tybru ju pod koniec maja 455 roku. Przewioza wojska zoone z rodowitych WandaIw i oddziay Maurw. Zeszy one z pokadw i zmierzajc szybko ku stolicy rozbiy obz w odlegoci szstego kamienia milowego od murw. Nikt nie myla o obronie miasta, ktre ogarna panika. Kto tylko mg, zwaszcza spord zamoniejszych, ratowa si ucieczk. Opuci swj paac take cesarz, od ktrego odstpili wszyscy, wojsko i suba. Nim jednak wydosta si konno z miasta, zosta rozpoznany przez jednego z onierzy. Raniony kamieniem w skro spad z konia, a motoch rzuci si na niego i dosownie rozerwa go w strzpy, ktre pniej utopiono w Tybrze. Tak dano upust nienawici do czowieka obwinianego powszechnie o sprowadzenie na Rzym wszelkich moliwych nieszcz i popenienie

najgorszych zbrodni. Stao si to 31 maja 455 roku. Tak wic panowanie Maksymusa trwao zaledwie dwa i p miesica. Los ojca najprawdopodobniej podzieli jego syn Palladiusz. W kadym razie nic nie wiadomo o jego pniejszym yciu.

WANDALOWIE W RZYMIE
W dwa dni pniej, 2 czerwca, Genzeryk wkroczy do miasta nie napotykajc najmniejszej prby oporu. A przecie mury Rzymu, ktre rozbudowywane przez tylu cesarzy imponoway samym swym ogromem, byy naprawd trudne do zdobycia. I nie brakowao w miecie broni, zapasw wszelkiego rodzaju; roio si w nim od tysicy i tysicy ludzi. Gdyby mieszkacy i wojsko zdecydowanie wystpili do walki, najedcy znaleliby si w bardzo kopotliwej sytuacji, gdy nie mogo by ich zbyt wielu, a mieliby te trudnoci z zaopatrzeniem. Zabrako jednak w Rzymie - Rzymian. Jeszcze nim Genzeryk wszed w bramy stolicy, stan przed jego obliczem Leon, biskup miasta. Tylko on - nie byo bowiem adnych wadz, adnych urzdnikw. Otrzyma uroczyste zapewnienie, e nie bdzie adnych podpale i niepotrzebnego przelewu krwi. Przyrzeczenie to zostao w peni dotrzymane, co stanowi samo przez si dowd, jak zdyscyplinowane byy oddziay Genzeryka i jak bardzo wzbudza postrach wrd swoich ludzi. Nie powtrzyy si wic sceny potwornego chausu, gronych poarw i przypadkowych mordw sprzed lat czterdziestu piciu, kiedy to do Rzymu wtargny hordy Wizygotw pod wodz Alaryka. To prawda. Ale pamita te trzeba, e Wizygoci szaleli w miecie tylko przez dwa lub trzy dni, Wandalowie za przebywali tu dwa tygodnie, dokonujc rabunku bez gwatownych i spektakularnych ekscesw. Zwyko si do dzi uywa okrelenia wandalizm, gdy chcemy potpi akt bezmylnego niszczenia, to jest dokonywany tylko dla samej rozkoszy destrukcji. W istocie jednak trzeba by mwi w tym znaczeniu raczej o wizygotyzmie, terminem za wandalizm posugiwa si gwnie wtedy, gdy chodzi o celowe, przemylane i planowane grabienie tego, co najwartociowsze. Jake wic postpowali Wandalowie w cigu owych strasznych dla Rzymu dni pierwszej poowy czerwca? Zabrali i zaadowali na swe okrty ogrom najcenniejszych materialnie i artystycznie dzie sztuki. W stolicy imperium byo ich bogactwo nieprzebrane - mimo wszelkich katastrof, poarw, zniszcze, nawet mimo wizygockich rabunkw. Rzymianie cigali to wszystko przez wieki z rnych krain nadrdziemnomorskiego wiata, aby uwietni miasto, ktre obecnie samo stawao si przedmiotem rabunku. Tak, mona by rzec, dopeniaa si sprawiedliwo dziejowa, tak toczyo si koo historii. Zdobywcy zabierali wszystko, co miao w ich oczach jakkolwiek warto, tak systematycznie, e nie oszczdzili nawet zoconego pokrycia

dachu wityni Jowisza na Kapitolu, nie mwic ju o przernych posgach, ozdobach, sprztach. Wrd skarbw, ktre - jak wie niesie - wywieziono wwczas z Rzymu, znalazy si take przedmioty liturgiczne z dawnej wityni jerozolimskiej: st ofiarny, wiecznik siedmioramienny, skrzynia na ksigi wite (ale nie arka przymierza!) oraz zasony. Wszystko to zrabowali legionici Tytusa w 70 roku z poncej wityni, a potem nieli owe przedmioty podczas jego triumfu w Rzymie. Przechowywano je nastpnie w wityni Pokoju oraz w paacu cesarskim. Przewiezione przez Genzeryka do Kartaginy, pozostay tam a do 535 roku, kiedy to wdz cesarza Justyniana zabra je do Konstantynopola. Stamtd podobno powrciy do Judei, by jako dar wadcy zdobi kocioy. Dalsze ich losy nie s znane. Wandalowie wszake grabili nie tylko witynie dawnych bogw i paace wielmow, ale rwnie kocioy. Przychodzio im to tym atwiej, e bdc arianami traktowali katolikw jako grzesznych i godnych kary innowiercw. Przedmiotem ich zachannoci byli take ludzie - i to niekoniecznie pikne kobiety. Chcieli mie u siebie dobrych rzemielnikw, tote wyapali ich niemal wszystkich i wywieli do Kartaginy. Podobnie zreszt zabrali ze sob tych senatorw - co prawda nielicznych - ktrzy z rnych przyczyn nie zdoali w por uciec z miasta. I wreszcie dostay si w rce zdobywcw trzy dostojne panie z cesarskiej rodziny: Eudoksja, podwjna ju wdowa, oraz jej dwie crki - starsza Eudokia i modsza Placydia. Wszystkie trzy musiay popyn za morze, do Kartaginy. Tam za, jak byo postanowione wczeniej i co stanowio formalny pretekst wyprawy na Rzym, Eudokia polubia Genzerykowego syna Huneryka; z maestwa tego przyszed na wiat Hilderyk. Placydia natomiast bya ju maonk Anicjusza Olibriusza, przedstawiciela znakomitej rodziny rzymskiej, ktry zdoa wyjecha do Konstantynopola przed przyjciem Wandalw. Dwr wschodni, trzeba to przyzna, zabiega gorliwie o uwolnienie wszystkich owych pa z niewoli. Ale dopiero po 461 roku Genzeryk zdecydowa si, i to ze wzgldw politycznych, na odesanie do Konstantynopola Eudoksji i Placydii. Eudokia natomiast przeniosa si nieco pniej do Palestyny i tam pozostaa ju do mierci. adna z tych kobiet nigdy ju nie zobaczya Rzymu. Genzeryk opuci miasto 16 czerwca i poeglowa na czele floty obcionej ogromnymi upami z powrotem do Kartaginy. Cz okrtw, jak si wydaje, nie dotara do macierzystego portu i zatona, jednake w sumie bya to dla Wandalw wyprawa atwa, zwyciska i zyskowna. Krl pozostawi Rzym wprawdzie nie zrujnowany i nie w zgliszczach, ale opustoszay, peen ran, ubogi. Po tym ciosie miasto nie podnioso si ju przez wieki - przeciwnie, podupadao coraz bardziej. Mona byo przyrwna je do usychajcego drzewa. Albo do wspaniaej dekoracji, ktra po spenieniii swej funkcji zapomniana rozpada si w strzpy. Zdumiewajce: w zachowanej literaturze historycznej to drugie zdobycie

stolicy imperium przez Germanw w V wieku nie zostao nigdzie w peni opisane i przedstawione, mamy tylko krtkie wzmianki. Mona by sdzi, e wspczeni jakby przywykli do tego rodzaju ciosw. W kadym razie nigdzie nie czytamy sw takiego przeraenia, jakie wyryway si z wielu ust po roku 410, po wtargniciu do Rzymu Wizygotw Alaryka. I nikt te nie zdoby si na dzieo tej miary, jakim byy niegdy ksigi O pastwie Boym w. Augustyna, dowodzce, e chrzecijanin nie powinien cierpie z powodu klsk pastwa ziemskiego, skoro jest obywatelem innego. A przecie gdyby kto pragn zamkn opis dziejw cesarstwa rzymskiego na Zachodzie mocnym i znaczcym akordem, mgby z wielk susznoci uczyni to przerywajc narracj wanie w tym momencie. Nastpne 20 lat i panowanie jeszcze omiu cesarzy - to tylko agonia.

LXIII

AWITUS

---oOo---

(EPARCHIUS AVITUS)
Urodzony nieco przed 400 rokiem. Zmar w 457 roku. Panowa od 9 lipca 455 roku do 17 padziernika 456 roku.

chwili zamordowania Petroniusza Maksymusa w ostatnim dniu maja 455 roku imperium zachodnie ponad miesic nie miao adnego wadcy. Rzecz w dotychczasowych dziejach cesarstwa rzymskiego bez precedensu, niebywaa. Ale zarazem fakt w dowodzi najlepiej, jaki panowa chaos po straszliwym spustoszeniu stolicy przez Wandalw, jak zaamay si poraone trwog wszystkie struktury i ogniwa wadzy. Znaczniejsi dostojnicy rozpierzchli si i dreli w ukryciu albo te zostali zawleczeni przez zdobywcw za morze, do Afryki. Senat nie zbiera si i nie obradowa. Namiestnicy prowincji i dowdcy oczekiwali z lkiem, co stanie si dalej, jeden oglda si podejrzliwie na drugiego. Nikt nie mia odwagi signicia po cesarsk purpur, lec niemal dosownie na ulicy, w wczesnych bowiem warunkach musiaa ona wydawa si strojem skazaca. A przecie jeszcze tak niedawno przy kadej podobnej okazji pojawiao si po kilku samozwacw! Co znamienne, nawet Konstantynopol nie zgasza natychmiast i bezporednio swoich pretensji do wadztwa nad Zachodem, cho formalnie w zaistniaej sytuacji cesarz Marcjan stawa si niemal automatycznie gow caego imperium. Ta powcigliwo wynikaa zapewne z obawy, by nie drani Wandalw. Czekano wic cierpliwie na rozwj wypadkw. Wie o wydarzeniach w Rzymie musiaa dotrze do Galii w drugiej poowie czerwca. Faktyczn wadz nad ziemiami jeszcze tam rzymskimi sprawowa Eparchiusz Awitus, z nominacji cesarza Petroniusza

Od

Maksymusa naczelnik obu rodzajw wojsk. Mia lat mniej wicej 60, by wic rwienikiem Maksymusa; i jeszcze jedno ich czyo: tamten by przedstawicielem wielkiej arystokracji italskiej, on za mg uchodzi za reprezentanta tej samej warstwy w Galii. Modo Awitusa przypadaa na czasy Honoriusza, wiek za dojrzay na panowanie Walentyniana III i rzdy Aecjusza, z ktrym by zwizany bardzo blisko. Co jeszeze wiemy o jego yciu i stopniach kariery do 455 roku? Jako mody czowiek zosta wysany przez swych krajan do Konstancjusza, wwczas komesa i naczelnika wojsk, a pniejszego cesarza, aby prosi o ulgi podatkowe; misja ta, przypadajca zapewne na rok 420, zostaa uwieczona sukcesem. Gdy Wizygoci zatrzymali z jakich powodw jego krewnego, Teodora, zapewne w roli zakadnika, wyjecha na dwr krla Teoderyka I i uzyska uwolnienie. Wwczas to nawiza przyjazne stosunki z rodzin krlewsk, a umocni owe wizy w latach pniejszych; wywiera nawet pewien wpyw na wychowanie modego Teoderyka II, ktry wanie dziki niemu zapozna si z poezj acisk. Interesujcy przykad i dowd cywilizowania si barbarzyskich najedcw, ich stopniowego poddawania si oddziaywaniom rzymskiej kultury. Awitus suy przez wiele lat pod rozkazami Aecjusza, oczywicie jako dowdca wyszej rangi. Walczy z Jutungami i Burgundami, a nawet z bandami Hunw, ktre niekiedy wdzieray si za Ren, cho Attyla i jego wodzowie nie zwracali zbytniej uwagi na ziemie Zachodu. W 439 roku otrzyma godno prefekta pretorium Galii, a wic najwyszego zwierzchnika jej administracji. Piastowa jednak ten urzd krtko i zoy go, aby osi w swych dobrach. y tam spokojnie - o ile byo to w ogle moliwe w tamtych czasach - a do 451 roku, gdy Galii zagrozi najazd Hunw pod wodz samego Attyli. Wczy si wwczas w dziaania obronne i zdoa wyjedna dla Rzymian pomoc Wizygotw, ktra zadecydowaa o ostatecznym zwycistwie w wielkiej bitwie na Polach Katalaunijskich. Ale skoro tylko mino najgorsze niebezpieczestwo, powrci znowu w zacisze domowe. Mia troje dzieci: dwch synw oraz crk o imieniu Papianilla. Wysza ona zapewne okoo 450 roku za m za modego arystakrat rodem z Lugdunum (Lyonu) lub jego okolic, Gajusza Sydoniusza Apollinarisa. Jest on jedn z najbardziej interesujcych i najlepiej nam znanych postaci tamtych czasw. Sydoniusz nie tylko piastowa wysokie urzdy i odegra rol polityczn, ale pozostawi po sobie spor spucizn poetyck i prozaiczn. I cho utwory jego nie maj wikszej wartoci artystycznej, ra bowiem sztuczn stylistyk - co prawda waciw twrczoci tamtej epoki - to jednak stanowi cenne i obfite rdo poznania wczesnych stosunkw. Dobrze te wiadcz o umiowaniach i postawie samego autora. Zreszt i owa retoryka formy moe budzi szacunek. W latach katastrofanych wstrzsw politycznych, gdy cay dotychczasowy porzdek ycia szed w ruin pod ciosami barbarzycw, wartoci za najwysze staway si przedmiotem prostackich szyderstw, Sydoniusz mia jeszcze tyle siy ducha, tyle odpornoci i hartu, aby cyzelowa stylistyk

wypowiedzi a do wyyn wyrafinowania! Oczywicie jako przedstawiciel warstwy najbogatszej, m mony i wpywowy, znajdowa si w sytuacji wyjtkowo korzystnej. Byo tak i po roku 469, gdy zosta biskupem miasta Augustonemetum, ktre obecnie zwie si Clermont-Ferrand. AIe wanie owe godnoci przyniosy mu obok pewnych przywilejw rwnie wiele goryczy, ciarw, gronych niebezpieczestw. Nigdy jednak Sydoniusz nie zwtpi w znaczenie i dostojestwo pikna formy literackiej - tak jak to pikno rozumia. A oto prbka Sydoniuszowej twrczoci, opis wtargnicia Hunw do Galii w 451 roku. Urywek, jak atwo si domyli, pochodzi z panegirycznego poematu na cze tecia, Awitusa, a przytaczamy go tutaj w pewnym uproszczeniu, oddawanie bowiem wszelkich zawioci i pomysw retorycznych brzmiaoby w naszym jzyku dziwacznie, a w kadym razie bardzo by utrudniao lektur. Oto barbaria w nagym porywie wciekoci wylewa na ciebie, Galio, wszystkie ludy pnocy. Wojowniczemu Rugijczykowi towarzyszy Geta, za nim kroczy dziki Gepida, Skir gna Burgund. Do przodu rwie si Hun, Bellonot, Neur, Bastarna, Toryng, Brukter, a take Frank znad Nekaru, rzeki o trawiastych brzegach. Rycho pad pod toporami las Hercynii, olchy stay si cznami i pokryy Ren jakby mostem. Attyla ju wylewa swe hordy siejce strach na pola Belgiki, a tymczasem pieszcy z pomoc Aecjusz dopiero z Alp zstpowa; wid szczupe wojska sojusznicze, bez Iegionistw. Wierzy, jake naiwnie i daremnie, e zastpcy Gotw wnet si przycz i wzmocni jego siy. Ale rycho przerazia wodza wiadomo, e Goci gardzc Hunami czekaj na nich spokojnie, nie ruszajc si wcale ze swych siedzib. Nie wiedzia wic, co czyni, gdzie si zwrci. Rozwaa rne plany i trapi umys trosk nawaem. Wreszcie po wielu wahaniach postanowi prosi o pomoc Awitusa, ma tak znakomitego. Zebra razem wszystkich dostojnikw i przemwi do niby bagalnik tymi sowy: - Tylko w tobie ratunek dla wiata. Nienowa to dla ciebie chwaa, e syszysz proby Aecjusza. Ju raz wrg przesta nam szkodzi, gdy ty tego chciae. Czy zechcesz i teraz? Jestemy w wielkiej potrzebie. Od twego skinienia zaley, co uczyni tysice wojownikw, bo Goci patrz tylko na ciebie! (...). I popieszyli Goci z pomoc na sam dwik Awitusowego imienia. Tak byo w 451 roku. W cztery lata pniej, to jest wiosn 455 roku, cesarz Petroniusz Maksymus uczyni Awitusa naczelnikiem obu rodzajw wojsk w Galii, liczy bowiem na jego wpywy w prowincjach za Alpami oraz pragn przez t nominacj zjedna sobie byych stronnikw Aecjusza. Rycho te Awitus zosta wysany na dwr Wizygotw w Tolozie, znowu z misj upraszania pomocy wojskowej. Tym razem obawiano si najazdu Wandalw na Itali. Ale w trakcie rozmw nadesza, jak si rzeko, wiadomo, e Wandalowie zajli i pustoszyli Rzym przez dwa pierwsze tygodnie czerwca, Maksymusa za rozszarpaa Iudno stolicy w ostatnim dniu maja. Co mia czyni Awitus w tej sytuacji? Dalsze rozmowy i proby o pomoc stay si bezprzedmiotowe, albowiem najgorsze ju si dokonao. Ale

jednoczenie powsta problem waniejszy: kto ma rzdzi pastwem, ktre pozostao bez wadcy. Sam krl Wizygotw, Teoderyk II, pierwszy wystpi ze miaym pomysem, by wanie Awitus przywdzia purpur. Byoby to dla krla dogodne, Awitusa bowiem zna doskonale, przyjani si z nim i wiedzia, czego moe si po nim spodziewa. Mg nawet oczekiwa, e cesarz osadzony na tronie rzymskim przez Wizygotw bdzie z nimi wspdziaa i prowadzi odpowiadajc im polityk jako zdany na ich miecze. Awitus przysta na to, zapewne gwnie z poczucia obowizku wobec osieroconego pastwa, sam bowiem, jak wyranie wskazuje jego yciorys, nie mia nadmiernych ambicji i najchtniej po prostu gospodarowaby spokojnie w swych dobrach. Nie chcia jednak uchodzi za wadc tylko z woli Wizygotw, zwoa wic popiesznie najdostojniejsze osoby z Galii do miejscowoci Ugernum nad Rodanem. Zebrani przyjli projekt entuzjastycznie, dumni z tego, e purpur przywdzieje znowu ich krajan. Poparty wic ich autorytetem uda si wraz z krlem i jego brami do Arelate. Tam zgodnie ze zwyczajem onierze okrzyknli go cesarzem 9 lipca. Senat rzymski potwierdzi wybr i akt obwoania bez sprzeciwu. Mieszkacy Galii ufali, e Awitus bdzie dba gwnie o ich sprawy, on jednak musia troszczy si o cae imperium, co prawda bardzo uszczuplone i zbiedniae w porwnaniu ze stanem sprzed pwiecza. Odpady Afryka i Brytania, w czci Hiszpanii siedzieli Swewowie, due obszary Galii zajli Wizygoci, Frankowie, Burgundowie, opustoszaa Panonia nad Dunajem. Zadanie poskromienia Sweww zleci cesarz swym sojusznikom Wizygotom, sam natomiast wyruszy do Italii; na jej ziemiach stan we wrzeniu. Stamtd natychmiast ruszy nad rodkowy Dunaj, do Panonii. Chcia pokaza, e kraje te s mu podlege. By pierwszym cesarzem rzymskim, ktry by tam osobicie od Iat szedziesiciu, to jest od czasw Teodozjusza Wielkiego - i mia by ostatnim. Wyprawi rwnie posw do Konstantynopola, aby domagali si tam oficjalnego uznania go za cesarza i wyjednali pomoc przeciw Wandalom. Ale dwr wschodni zachowa w obu tych sprawach powcigliwo. Nadal nie podpisywano ustaw imieniem pana Zachodu, jak byo to dotychczas w zwyczaju, i nie obiecano adnego wsparcia. Pywodem takiej postawy by zapewne fakt, e Awitus odwiedzi Panoni, do ktrej Konstantynopol rwnie roci sobie prawa. Mimo to Awitus stara si okazywa, e pozostaje w dobrych stosunkach z cesarzem Wschodu. I kiedy Marcjan wysa poselstwo do Genzeryka w Kartaginie, on rwnie wyprawi tam swoje; zadao ono, by krl przestrzega pokoju z 442 roku. Pod koniec 455 roku Awitus przyby do Rzymu, gdzie 1 stycznia 456 obj konsulat - nie uznawany zreszt przez Konstantynopol! - a jego zi Sydoniusz Apollinaris wygosi w zwizku z tym utwr panegiryczny. W nagrod za w poemat uchwalono wzniesienie Sydoniuszowi spiowego posgu na Forum Trajana. Ale mimo wszelkich pochwa pod adresem nowego cesarza sytuacja w Italii i stolicy bya grona, a on sam, jak miao si rycho okaza, wcale nie cieszy si popularnoci.

Najgorsze byo ty, e Wandalowie przerwali wszelkie dostawy zboa z Afryki, sroya si wic droyzna, ludno cierpiaa gd. Na domiar zego doszy wieci, e Genzeryk przygotowuje now wypraw na ziemie Sycylii, poudniowej Italii, Korsyki. Cesarz bezzwocznie wysa przeciw owej flocie inwazyjnej komesa Rycymera. By to Germanin ze znakomitego rodu, zmieszaa si w nim krew dwch szczepw, ojciec pochodzi z krlewskiego rodu Sweww, matka za bya crk krla Wizygotw, Walii. Suy w armii rzymskiej jeszcze za Aecjusza, tam musia zetkn si z Awitusem, ale szczeglnie zwiza si z innym oficerem; by nim Majorian. Rycymer mia odegra wielk i zgubn rol w dziejach cesarstwa rzymskiego, ale na scen dziejow wkracza w piknym blasku. Udao mu si wiosn 456 roku dwukrotnie pokona wojska Genzeryka. Najpierw dokona tego pod Agrygentem (Agrigentum) na Sycylii, a potem rozbi 60 wandalskich okrtw u wybrzey Korsyki. Tak wic Italia zostaa uratowana przynajmniej od groby bezporedniej inwazji, ale klski godu w niczym to nie zmniejszyo. W Rzymie doszo do niepokojw. Ludno daa, aby w celu uszczuplenia liczby tych, ktrych trzeba byo ywi, cesarz odesa do Galii cignite stamtd wojska. Awitus ustpi - lekkomylnie, jak miao si wkrtce okaza. Powstaa jednak nowa trudno. Najemnicy wizygoccy dali, by cesarz wypaci im od, nim odejd - ale skarb by pusty. W ostatecznoci zdobyto si na gest rozpaczy: przetopiono ocalae jeszcze w stolicy posgi spiowe. Historia milczy, czy los ten spotka rwnie dopiero co wzniesiony posg Sydoniusza. Oddziay galijskie odeszy, Awitus pozosta w stolicy osamotniony - i natychmiast wybuchy nowe rozruchy, tym razem z powodu zniszczenia posgw, co uznano za czyn haniebny. Owe nastroje ludu i niepokoje byy oczywicie wiadomie podsycane i wzniecane. Wrogi Awitusowi by senat, uwaajc, e jest on tylko galijskim uzurpatorem narzuconym przez Wizygotw, a mieszkacy miasta skwapliwie podchwytywali i podzielali t opini. Do skrytych wrogw cesarza nalea rwnie Rycymer, majcy swoje dalekosine plany. Obawiajc si o swoje bezpieczestwo Awitus opuci Rzym zapewne latem 456 roku i powrci do rodzinnej Galii. Mimo to w stolicy formalnie uznawano go nadal za cesarza. Ale w gruncie rzeczy w gwnych sprawach Rzymu i Italii decydowa obecnie Rycymer, ktry mia chyba ju swego kandydata do purpury i szuka tylko pretekstu, aby pozbawi jej Awitusa. Pod koniec wrzenia cesarz dowiedzia si, e w 17 dniu tego miesica zamordowany zosta pod Rawenn wierny mu patrycjusz Remistus. Oburzony ruszy natychmiast do Italii na czele si, jakie mia pod rk. Wizygoci walczcy wwczas w Hiszpanii nie mogli da mu adnej pomocy. Gdyby jednak nie dziaa tak piesznie, losy jego i Rzymu zapewne potoczyyby si inaczej. Ju bowiem 5 padziernika krl Teoderyk II odnist decydujce zwycistwo nad Swewami w pobliu Asturyki, a pod koniec miesica opanowa Brakar. Tymczasem 17 padziernika Awitus zosta pokonany przez wojska Rycymera i Majoriana pod Placencj (obecna Piacenza). Dosta si do

niewoli, musia abdykowa, darowano mu jednak ycie czynic go biskupem Placencji. Czu si tu winiem, ktrym by w istocie, tote chyba ju w kilka miesicy pniej zbieg do Galii. W drodze zmar. Nikt nie potrafi powiedzie, czy mierci naturaln, czy te podstpnie zamordowany.

LXIV

MAJORIAN

---oOo---

(IULIUS VALERIUS MAIORIANUS)

Urodzony okoo 420 roku. Zmar 7 sierpnia 461 roku. Panowa od 28 grudnia 457 roku do 2 sierpnia 461 roku. wewntrzne obu imperiw, wschodniego i zachodniego, wykazyway w owym okresie mimo wszelkich rnic pewne podobiestwo bardzo istotne i wrcz uderzajce. Oto tu i tam przemony wpyw na bieg spraw najwaniejszych wywierali przez wiele lat dowdcy pochodzenia obcego. Na Wschodzie by nim Aspar, wywodzcy si z iraskiego ludu Alanw, na Zachodzie wczeniej Frank Arbogast i Wandal Stylichon, obecnie za Rycymer, majcy mieszan krew germask z ojca Swewa i matki Wizygotki. Aspar da w Konstantynopolu purpur cesarsk najpierw Marcjanowi, potem za Leonowi. Na Zachodzie wprawdzie to nie Rycymer osadzi na tronie Awitusa, ale by sprawc jego upadku, pniej za wpyn w sposb decydujcy na losy dwch jego nastpcw, Majoriana i Libiusza Sewera. Awitus zosta pokonany i zmuszony do abdykacji w padzierniku 456 roku. Wywicony potem pod przymusem na biskupa Placencji, zmar mierci wasn lub gwatown nieco pniej, gdy usiowa przedosta si do swych stron rodzinnych w Galii. Imperium zachodnie od jesieni 456 roku nie miao swego cesarza i formalnie wada nim rezydujcy w Konstantynopolu najpierw Marcjan, a od lutego 457 roku Leon. Zapewne odpowiadao to komesowi Rycymerowi, ktry ze wzgldu na pochodzenie nie mg sam zasi na tronie, w istocie za rzdzi w prowincjach zachodnich samodzielnie. Pod koniec lutego 457 roku cesarz Wschodu, Leon, zalegalizowa i potwierdzi w stan rzeczy, da bowiem Rycymerowi pikny tytu

Losy

patrycjusza. Nie przynosi on wprawdzie adnych rzeczywistych uprawnie, ale przydawa blasku tym godnociom, ktre do Germanina ju naleay, oraz czyni ze wrcz arystokrat rzymskiego. Jednoczenie Leon mianowa naczelnikiem obu rodzajw wojsk Zachodu Majoriana, ju od lat cile zwizanego z Rycymerem i zgodnie z nim wspdziaajcego, zwaszcza przeciw Awitusowi. Juliusz Waleriusz Majorian pochodzi z Galii. Przyszed tam na wiat zapewne okoo 420 roku w do ju sawnej rodzinie zamonych posiadaczy ziemskich. Jego bowiem dziad macierzysty by naczelnikiem wojsk w Ilirii za Teodozjusza I, ojciec natomiast zarzdza kas wojskow za wielkiego Aecjusza. Sam Majorian od bardzo wczesnej modoci, niemal od lat chopicych, suy pod rozkazami tego wodza; odznaczy si w walkach z Wizygotami i Frankami. Wtedy te zwiza si przyjani z dwoma towarzyszami broni; jednym z nich by wanie Rycymer, drugim za Egidiusz. Ten ostatni, rodem take z Galii, mia sprawowa w latach 456 - 465 naczelne dowdztwo wojsk rzymskich w tej krainie, bronic jej dzielnie przed Frankami i Wizygotami, a zyskujc zarazem ogromny autorytet u swoich i obcych dziki prawoci. Twierdzono nawet, e gdy Frankowie saliccy wypdzili swego krla Childeryka, oddali Egidiuszowi wadz na lat osiem. Naprawd byo chyba tak, e w tym czasie musieli suy Rzymianom wanie za spraw Egidiusza. Okoo 450 roku Majorian wycofa si z czynnej suby mimo modego wieku - mia dopiero okoo trzydziestu lat i osiad w swych dobrach. Byo to spowodowane, jak mwiono, niechci do wczesnej ony Aecjusza, Pelagii. Moe podejrzewaa ona, e m darzy zbytni sympati modego oficera, ktry zajmuje miejsce nalene ich synowi, Gaudencjuszowi? We wrzeniu 454 roku Aecjusz zosta zabity w rzymskim paacu Walentyniana III, w jego obecnoci i niemal z jego rki. Po tej zbrodni cesarz natychmiast przyzwa Majoriana. Chodzio z pewnoci o to, by oficer tak popularny wrd onierzy zamordowanego wodza umierzy wrzenie wrd nich i powstrzyma wojsko od buntu, czego si obawiano. Chyba wtedy otrzyma on godno komesa domesykw, czyli dowdcy oddziaw przybocznych. Jednake ju kilka miesicy pniej, bo w marcu 455 roku, dwaj ludzie mszczcy mier Aecjusza zamordowali Walentyniana III na rzymskim placu wicze. Uporczywie szerzya si pogoska, e bezporednio po tym cesarzowa wdowa Eudoksja pragna uczyni Majoriana nastpc na tronie. Obie te sprawy - jedna pewna, druga prawdopodobna - dowodz, e by on, cho tak mody, osobowoci niezwyk, zwraca uwag, cieszy si wpywami i autorytetem zarwno na dworze, jak te wrd onierzy. Cesarzem jednak zosta Petroniusz Maksymus, a Eudoksja musiaa go polubi. W kilka miesicy pniej, po najedzie Wandalw na Rzym i po zamordowaniu Maksymusa, purpur przywdzia Awitus, take rodem z Galii. Jego panowanie byo rwnie krtkie - trwao niewiele ponad rok. Do upadku Awitusa doprowadzili zwaszcza Rycymer i Majorian, pokonujc go w bitwie pod Placencj w padzierniku 456 roku. Musi pozosta

zagadk z braku rde, czym kierowa si Majorian podnoszc wesp z Germaninem bro przeciw legalnemu cesarzowi, swemu krajanowi. Czy powodowaa nim ambicja i dza wadzy? To wydaje si niezbyt prawdopodobne, pniej bowiem - jak wynika ze rde - sam niezbyt skwapliwie przywdziewa purpur. Moe wic uwaa Awitusa za wadc nieudolnego? A moe po prostu sprzymierzy si z Rycymerem widzc, e nie ma innego wyjcia, ten bowiem zdecydowany jest uczyni wszystko, by doprowadzi Awitusa do zguby? 28 lutego roku 457 obaj, jak si rzeko, otrzymali od cesarza Leona wysokie godnoci i tytuy. Ale ju 1 kwietnia, jak notuje jeden z kronikarzy, wojsko pod Rawenn okrzykno Majoriana cesarzem, Leon za wyrazi na to zgod. Inne jednak rda podaj, e okrzyknicie Majoriana cesarzem nastpio dopiero 28 grudnia tego roku i zostao uznane przez senat, cho Konstantynopol - to wiadomo porednio - nie przyj tego faktu do wiadomoci. Jak pogodzi te sprzeczne informacje? Od kiedy waciwie datowa panowanie Majoriana: od pocztku kwietnia czy od koca grudnia? Sprawa ta wyda si moe mao istotna i z perspektywy wiekw po prostu bez znaczenia. Jest wszake inaczej. Nie chodzi o kwestie tylko formalne, kryje si bowiem za nimi zagadnienie wzajemnych stosunkw obu czci imperium, a to ju ma wiksz wag w historii. Toczy si wic dyskusja. Jedni twierdz, e 1 kwietnia Majorian otrzyma za zezwoleniem Leona tylko tytu cezara, sta si wic jedynie modszym koleg wadcy wschodniego. Inni s zdania, e ju wtedy okrzyknito go augustem, czyli cesarzem penoprawnym, on jednak purpury nie przyj, zadowalajc si nadal stanowiskiem naczelnika wojsk; wzi j, i to nie bez oporu, dopiero 28 grudnia, gdy senat i onierze dali mu j powtrnie. Jedno jest pewne: formalnie panowanie Majoriana rozpoczyna si od tej ostatniej daty, tak uwaa on sam. Nie ulega rwnie wtpliwoci, e Leon nie uzna go za wspwadc. Doprowadzio to do jawnego ozibienia obustronnych stosunkw. Oficjalnym dowodem byo to, e Wschd nie przyj w ogle do wiadomoci objcia przez Majoriana konsulatu na rok 458. Zachd za w rewanu nie zaakceptowa pocztkowo konsulatu Leonowego. W naszych czasach okrelono by to zwrotem: zerwanie stosunkw dyplomatycznych. Jeszcze latem 457 roku jeden z wodzw Majoriana odnis olbrzymi sukces - rozgromi hord Alamanw, ktra przekroczya grny Dunaj i wtargna gboko w kraje alpejskie. Pniej wojska cesarza zaday cikie straty Wandalom i Maurom, ktrzy pod wodz szwagra Genzeryka wyldowali w Kampanii, aby zdoby tam upy. Przepdzono ich i wyparto na okrty. Oba te zwycistwa, cho nie miay znaczenia przeomowego, wywoay jednak wielk rado. By moe one to przyczyniy si do powtrnego obwoania Majoriana cesarzem w grudniu. A przecie niecay wiek wczeniej ory legionowe niesiono za Ren i Dunaj... Sam Majorian a do listopada 458 roku przebywa w Rawennie. Stamtd wyszo kilkanacie ustaw cesarza. Pierwsza z nich, datowana 11 stycznia

458 roku, stanowi rodzaj posania do senatu. Wiedzcie, e zostaem cesarzem dziki Waszemu wyborowi i z woli wojsk najdzielniejszych. Oby yczliwa bosko sprzyjaa powszechnemu sdowi! Oby mnoya sukcesy naszego panowania dla Waszej i publicznej korzyci! Przyjem bowiem najwysz wadz nie samowolnie, ale posuszny wsplnemu, gorcemu pragnieniu, nie chcc y tylko dla siebie ani te, gdybym odmwi, uchodzi za niewdzicznego wobec pastwa, dla ktrego przecie si urodziem. (...) Wraz z bliskim nam patrycjuszem Rycymerem bdziemy dba czujnie o sprawy wojska. Zachowajmy przez askawoci bstwa stan wiata rzymskiego, ktry dziki wsplnej, nieustannej trosce uwolnilimy i od wroga zewntrznego, i od klski domowej! Caa lawina edyktw raweskich wiadczy, e Majorian usilnie pragn ratowa skoatane pastwo, regulujc rnego rodzaju sprawy nabrzmiae w cigu kilku minionych lat, podczas ktrych a trzykrotnie zmienia si cesarz Zachodu. Chcia wic uly doli podatnikw nakazujc umorzenie wszystkich zalegych patnoci. Usiowa poskromi urzdnikw i wielmow nagminnie dopuszczajcych si naduy w ciganiu wiadcze. Wzi w opiek dawne budowle Rzymu - witynie, paace, gmachy uytecznoci publicznej - samowolnie wtedy rozbierane na fragmenty, ktre nastpnie uywano do budowy lub dekoracji nowych domw i kociow. Stara si podnie znaczenie kuriaw, czyli dziedzicznych przedstawicieli rad miejskich; byli oni odpowiedzialni za wiadczenia miasta wobec pastwa. Lecz w tych czasach niedostatku, kto tylko z nich mg, uchyla si od zaszczytnych niegdy obowizkw. Teraz miao si to zmieni. Cesarz susznie nazywa kurie cignami pastwa i sercem miast. Zaj si te niektrymi kwestiami dotyczcymi instytucji chrzecijaskich. Utrudni przyjmowanie przez Koci darowizn czynionych przez osoby pobone z krzywd ich najbliszvch rodzin. Zabroni dziewicom i bezdzietnym wdowom skadania lubw zakonnych przed czterdziestym rokiem ycia; chodzio, jak si wydaje, o powstrzymanie odczuwalnego wwczas w Italii spadku urodzin. Zakaza wreszcie wywicania kogokolwiek na duchownego bez zgody tego; widocznie takie praktyki zdarzay si wwczas czsto. Troszczc si o sprawy wewntrzne Majorian czyni jednoczenie energiczne przygotowania wojskowe do rozprawy z Wandalami. Rozpocz budow floty, ktra miaa nie tylko broni wybrzey przed ich atakami, ale rwnie prowadzi dziaania zaczepne. Werbowa te wojska germaskich najemnikw spord tych szczepw, ktre przed laty suyy Attyli, obecnie za bkay si po przygranicznych krainach bez pana, bez wodza i bez celu. Tymczasem zaistniaa grona sytuacja w Galii, gdzie nikt z wyjtkiem chyba tylko Egidiusza, przyjaciela z lat dawnych, nie kwapi si do uznania nowego cesarza, ywa bowiem bya tu pami Awitusa i wyranie przejawiay si tendencje separatystyczne. Korzystali z tego Germanie. Na pnocy musiano ustpowa przed Frankami, Wizygoci zajli prawie cae poudnie, Burgundowie signli a po Lugdunum, yczliwie przyjmowani

przez ludno. Cesarz wyprawi pod to galijskie miasto wojska pod wodz swego sekretarza Piotra, sam natomiast wyruszy z Rawenny dopiero jesieni 458 roku. Zim wrd wielkich trudnoci przekroczy Alpy. Wreszcie udao si cesarzowi zaj Lugdunum. Zostao ono za sprzyjanie najedcom ukarane potrjn danin, Majorian jednak da si uagodzi za wstawiennictwem Sydoniusza Apollinarisa, ktry wygosi panegiryk na jego cze. Wiosn 459 roku cesarz popieszy z odsiecz miastu Arelate na poudniu, gdzie broni si przed Wizygotami naczelnik wojsk Egidiusz. Wtedy dopiero ich krl, Teoderyk II, da si nakoni do ukadw. Przyj na siebie obowizek walki ze Swewami w Hiszpanii. Byo to konieczne, gdy wanie kraina ta miaa suy za gwn baz operacyjn w wielkiej wyprawie przeciw Wandalom. W maju 460 roku cesarz przekroczy Pireneje i przez miasto Caesaraugusta - to pniejsza Saragossa - cign do Nowej Kartaginy, czyli obecnej Kartageny, gdzie gromadzia si jego flota zoona z okoo trzystu okrtw. Na Sycylii natomiast - ktra wedug planu strategicznego miaa by punktem wyjcia dziaa oskrzydlajcych ju si znajdowa Marcellinus, bardzo energiczny dowdca, rwnie dawny oficer Aecjusza, a ostatnio zasuony w Dalmacji. Zagroony z dwch stron Genzeryk gotw by zawrze pokj na korzystnych dla Rzymu warunkach, Majorian jednak nie przysta na propozycje. Jednake wkrtce potem udao si Genzerykowi zdoby zdrad znaczn cz rzymskich okrtw wojennych, stojcych na kotwicy gdzie u wybrzey Hiszpanii. Sytuacja wic zmienia si diametralnie i z kolei Majorian musia przystpi do ukadw. W ich wyniku formalnie oddawa Wandalom Mauretani i Trypolitani, a nawet, jak si zdaje, Baleary, Sardyni i Korsyk, w zamian za co Genzeryk zobowiza si jedynie, e nie bdzie atakowa wybrzey Italii i Sycylii. Cesarz powrci do Arelate, gdzie w kwietniu 461 roku urzdzi igrzyska i uroczystoci dla uczczenia piciolecia swego panowania. Cho wielka wyprawa si nie powioda, wadca nie by zaamany i ufnie patrzy w przyszo. Aby uly skarbowi rozpuci wojska zwerbowane przeciw Wandalom i ruszy do Italii na czele tylko oddziaw przybocznych. W miejscowoci Dertona na wybrzeu liguryjskim zastpi mu drog wdz naczelny - Rycymer. Mia przy sobie siy znacznie wiksze od cesarskich. 2 sierpnia zmusi Majoriana do abdykacji, znca si nad nim jeszcze pi dni, a potem zabi. Co byo powodem owego buntu i zamachu stanu? Co skonio Rycymera, by podnis rk na czowieka, ktremu winien by przyja jeszcze z lat modzieczych? Pozostaj nam tylko domysy. Moe ju wczeniej doszo midzy nimi do nieporozumie i konfliktw, a niepowodzenia Majoriana w walce z Wandalami stworzyy dobry dla Rycymera pretekst do obalenia go i usunicia? A moe ambitny patrycjusz uzna, e cesarz sta si zbyt samodzielny? W kadym razie upadek Majoriana by jeszcze jednym z ciosw godzcych wwczas w sam byt imperium zachodniego. Posta jego bowiem bez zastrzee zasuguje na szacunek. A Ernest Stein, jeden z

najwybitniejszych znawcw historii pnego cesarstwa, twierdzi nawet, e cho wysiki Majoriana byy daremne, to jednak wart jest on podziwu jako ostatni w dziejach Zachodu rzymskiego prawdziwie wielki wadca.

LXV

LIBIUSZ SEWER

---oOo---

(LIBIUS SEVERUS)
Panowa od 19 listopada 461 roku do 14 listopada 465 roku.

Po strceniu z tronu i zamordowaniu cesarza Majoriana w pocztkach

sierpnia 461 roku faktycznym panem rzymskiego Zachodu sta si Rycymer. Rozumia jednak dobrze, i jako Germanin i wyznawca arianizmu sam bezporednio wada nie moe. Wia wic dwa wyjcia: albo da purpur komu, kto byby cakowicie mu ulegy, albo te uzna zwierzchnictwo, jak to czyni ju poprzednio, cesarza Wschodu. Wybra to pierwsze. 19 listopada 461 roku z woli Rycymera cesarzem okrzyknity zosta w Rawennie Libiusz Sewer. Nie wiemy nic o yciu, stopniach kariery i osobowoci tego czowieka poza niewiele mwicym faktem, e pochodzi z poudnia Italii. Jako wadca Sewer od pocztku by tylko marionetk w rku germaskiego wodza. Trudno te si dziwi, e Leon, cesarz Wschodu, zupenie go ignorowa i widzia w nim tylko uzurpatora. Nie uznawa take Sewera energiczny wdz Dalmacji, Marcellinus; sucha on jedynie rozkazw wadcy Wschodu. Marcellinus zamierza nawet najecha Itali, aby obali wadztwo Rycymera i jego cesarzyka, odstpi jednak od tego planu na prob Leona, u ktrego, jak si zdaje, interweniowaa w tej sprawie delegacja senatu rzymskiego, przeraonego widmem nowej wojny. Ale rwnie w Galii nie godzono si na Sewera. Tamtejszy naczelnik wojsk rzymskich, Egidiusz, cieszcy si ogromnym autorytetem, zamierza podobnie jak Marcellinus wkroczy do Italii i rozprawi si ze znienawidzonym wodzem. Jednake Rycymer zdoa udaremni te

przygotowania, wysuwajc przeciw Egidiuszowi Wizygotw i Burgundw; z krlem tych ostatnich, Gundewigiem, by skoligacony, wyda bowiem za niego sw siostr. Wizygoci zajli wwczas due obszary poudniowej Galii wraz z miastem Narbo, Burgundowie za ziemie na wschd od Rodanu oraz Lugdunum. Egidiusz utrzymywa si jeszcze nad rodkow Loar, a na pnocy mia poparcie u swych przyjaci Frankw salickich. Dziki temu mg zada klsk Wizygotom w wielkiej bitwie pod Orleanem - zwanym wtedy Cenabum Aureliani. W Hiszpanii cz kraju zajmowali Swewowie, cz Wizygoci, cz bya nominalnie jeszcze rzymska, ale spustoszona i zuboaa. Afryka i Sardynia znajdoway si w rkach Wandali. Tak wic wadza Sewera obejmowaa w rzeczywistoci tylko Sycyli, Itali i przylegajce od pnocy kraje alpejskie a po grny Dunaj. Najwiksze niebezpieczestwo dla Rycymera i Sewera stanowi nieprzejednany Egidiusz. Po zwycistwie nad Wizygotami rozszerzy on znacznie teren swych wpyww w Galii i szuka wszelkich sposobw, by osabi panw Italii. Zdoa nawet pchn tam hordy osiadych w Galii Alanw; by to lud pochodzenia iraskiego, ktry do Europy Zachodniej dotar wraz z Wandalami i Swewami, a wczeniej zosta wyparty przez Hunw ze stepw midzy dolnym Donem a Wog w okresie wielkich wdrwek ludw. W 463 roku Alanowie przedarli si pod wodz swego krla a pod Bergomum (Bergamo) w pnocnej Italii, ponieli tam jednak dotkliw klsk. Wwczas Egidiusz wpad na pomys zawarcia przymierza z Wandalami w Afryce. Wyprawi posw do Genzeryka w Kartaginie, i to drog bardzo okrn, bo przez Atlantyk, gdy szlaki najkrtsze zamknli mu Wizygoci i Rycymer. Celem przymierza byo z pewnoci wsplne i jednoczesne zaatakowanie Italii od pnocy i od poudnia. Posowie wrcili, a gdy przygotowywano si do dalszych rokowa, niespodziewanie w 464 roku zmar Egidiusz. Powszechnie przypuszczano, e nie bya to mier naturalna, nic bliszego nie wiemy jednak o jej okolicznociach. Dowdztwo wojsk rzymskich w Galii obj komes Pawe, wiernie kontynuujcy polityk poprzednika: od razu zawar sojusz z Frankami, mniej wwczas gronymi, przeciw Wizygotom. Wkrtce jednak sytuacja si skomplikowaa, albowiem od ujcia Loary zaczy wdziera si w gb ldu oddziay Sasw, docierajcych tam z Brytanii przez morze. 14 listopada 465 roku w Italii zmar nagle cesarz Libiusz Sewer. Podejrzewano, e to Rycymer zgadzi za pomoc trucizny czowieka, ktremu przed czterema laty da purpur; teraz cesarz ten nie by mu ju potrzebny. Chodzio o to, e Sewer by dla dworu wschodniego, jak si rzeko, tylko uzurpatorem, cesarz Leon wic nie chcia wchodzi z nim w adne ukady. A tymczasem Italia potrzebowaa natychmiastowej pomocy Wschodu, gdy wybrzea pwyspu i Sycylii nkay ustawiczne i bezlitosne najazdy Wandalw. Usunicie wic Sewera otwierao drog do porozumienia na warunkach dogodnych dla obu stron.

Pertraktacje trway dugo, ostateczne za decyzje zapady wczesn wiosn 467 roku. A przez cay ten czas, czyli niemal ptora roku, Zachd nie mia cesarza, formalnie wic jedynym panem caego imperium by Leon. Wreszcie na prob senatu rzymskiego, oczywicie uzgodnion z Rycymerem, cesarz konstantynopolitaski wskaza i przysa do Italii nowego wadc - Antemiusza; 25 marca 467 roku ogoszono go cezarem, a kilkanacie dni pniej augustem.

LXVI

ANTEMIUSZ

---oOo---

(PROCOPIUS ANTHEMIUS)
Urodzony okoo 415 roku. Zmar 11 lipca 472 roku. Panowa od 12 kwietnia 467 roku do mierci. Antemiusz nalea do arystokratycznej elity Konstantynopola. Jego dziad macierzysty by prefektem pretorium Wschodu w latach 405 - 414. Jeden z przodkw po mieczu, Prokopiusz, w 365 roku sign po purpur cesarsk, ojciec za, o tyme imieniu, zasyn jako wdz za Teodozjusza II. Antemiusz polubi jedyn crk cesarza Marcjana, Eufemi, tote po mierci tego wadcy wielu byo zdania, e wanie ziciowi naley si tron w Konstantynopolu. Jednake wszechwadny wwczas Aspar zadecydowa inaczej - i cesarzem zosta Leon. Antemiusz sprawujcy wysokie stanowiska wojskowe, walczy w Tracji i nad Dunajem przeciw Hunom i Ostrogotom. Piastowa godno konsula, mia tytu komesa i patrycjusza. Leon wic dawa Zachodowi jako cesarza czowieka nie tylko znakomitego rodu, ale ju dowiadczonego politycznie i sprawdzonego w walkach - a jednoczenie honorowo pozbywa si z Konstantynopola ewentualnego rywala. Antemiusz przywid ze Wschodu znaczne siy wojskowe i du flot. Opracowano bowiem strategiczny plan wielkiej wyprawy przeciw Wandalom, ktr ze strony zachodniej dowodzi mia Marcellinus. 12 kwietnia 467 roku Antemiusz oficjalnie zosta wybrany pod Rzymem na cesarza Zachodu. A w kilka miesicy pniej wyda swoj crk Alipi za Rycymera. Ten zwizek rodzinny nowego cesarza i najpotniejszego

Prokopiusz

czowieka zachodniej czci imperium mia zapewni pastwu spokj wewntrzny i zgodne wspdziaanie w walce z wrogami. W samej Italii nie wszyscy witali nowego wadc przyjanie. Wielu uwaao, e to kto narzucony przez Konstantynopol, dawano mu pogardliwe miano Graeculus, Greczynek. Innym nie podobaa si przychylno, jak okazywa dawnej kulturze oraz innowiercom, zwaszcza arianom. A jeszcze inni mieli mu za ze zwizanie si ze znienawidzonym Germaninem Rycymerem. Mimo to pocztki panowania wydaway si pomylne. Uznali Antemiusza Rzymianie w Galii, ktrym przewodzi Pawe. Uznali go rwnie Frankowie saliccy, a take krl samodzielnego pastewka, ktre w Armoryce utworzyli dawni mieszkacy Brytanii, uciekajcy z wyspy na kontynent przed najedcami. Wszyscy, ktrzy nie mogli w Galii cierpie buty i arogancji Wizygotw, przyjli z radoci sam fakt, e wreszcie Zachd znowu ma cesarza, istnieje wic orodek wadzy i najwyszy autorytet, symbol trwaoci pastwa. Jako jeden z reprezentantw Rzymian galijskich przyby wwczas do stolicy Sydoniusz Apollinaris. Wzi udzia w uroczystociach lubnych Rycymera i Alipii, a 1 stycznia 468 roku wygosi panegiryk na cze cesarza. Zosta potem mianowany prefektem stolicy i otrzyma tytu patrycjusza. Losy panowania Antemiusza zaleay jednak od tego, jak uda si wielka wyprawa przeciw Wandalom w Afryce, przygotowywana wsplnie z cesarstwem wschodnim. Pocztkowo dziaania rozwijay si pomylnie: Marcellinus zaj Sardyni, armia ldowa Leona szybkim marszem z Egiptu opanowaa wybrzea Libii. Jednake przysany z Konstantynopola naczelny dowdca floty, szwagier cesarza Leona, Bazyliskos, da si zwie Genzerykowi, ktry udajc gotowo prowadzenia rozmw pokojowych zdoa zniszczy podstpem wikszo okrtw rzymskich. Marcellinus, ktry ewentualnie mgby przeprowadzi nowy atak z Sycylii, zosta tam zamordowany; podejrzewano, e nie bez wiedzy Rycymera. Wkrtce Wandalowie odzyskali wybrzea Libii i Sardyni, a nawet zajli Sycyli. Sprawy w Galii rwnie przybray zy obrt. Przechwycono list prefekta pretorium Arwanda do krla Wizygotw Euryka - zasiad on na tronie w Tolozie (Tuluzie) po zamordowaniu swego brata Teoderyka II w 466 roku w ktrych wrcz doradza on, by Wizygoci i Burgundowie podzielili si ca Gali. Trudno dociec, czy bya to zdrada dla celw osobistych, czy te krya si za owym planem ch ratowania kraju przed Frankami. Odby si proces w Rzymie, Arwand zosta skazany na mier, ale skutkiem wstawiennictwa przyjaci ostatecznie go tylko wygnano. Tymczasem krl Euryk zdoa zaj miasta Caesarodunum Turonum i Elwarykum (obecnie Tours i Bourges) w Akwitanii. Nad Loar zada mu jednak cik klsk rzymski wdz Pawe, ktry wkrtce potem, zapewne w 470 roku, zgin w walce z Sasami, docierajcymi w grabieczych wyprawach od ujcia rzeki a po Andegawum, dzisiejsze Angers. Po jego mierci jedynym reprezentantem wadzy i wojsk rzymskich na ziemiach

midzy Loar a Moz sta si Syagriusz, syn sawnego Egidiusza. Jednake tereny te byy cakowicie odcite od cesarstwa przez woci Wizygotw i Burgundw, tote Syagriusz by w istocie wadc cakowicie niezalenym. Rezydowa w Sexonae, czyli Soissons. W rdach nazywany jest - nie bez pewnej racji - krlem. Jako pan czci Galii przetrwa upadek cesarstwa na Zachodzie o lat dziesi. Dopiero bowiem w 486 roku zosta pokonany, a pniej zamordowany przez krla Frankw, Chlodwiga. Wraz z nim skoczyo si panowanie rzymskie w Galii trwajce od czasw podboju tej krainy przez Juliusza Cezara w latach pidziesitych p.n.e., czyli ponad pi wiekw. Zmienili si wadcy, pozosta jednak jzyk ludnoci, acina, z ktrej w wyniku normalnej ewolucji wyrs jzyk francuski. Antemiusz usiowa odzyska przynajmniej poudnie Galii. Wyprawil tam w 470 roku du armi pod wodz swego syna, Antemiolusa, ale zostaa ona pokonana w krwawej bitwie nad Rodanem przez krla Euryka. Zgin Antemiolus i wielu wyszych oficerw rzymskich. Mimo to istniay jeszcze wysepki rzymskiego oporu przeciw naporowi Wizygotw. Dugo bronio si Augustonemetum, dzisiejsze ClermontFerrand. Wielk rol odgrywa tam Sydoniusz Apollinaris, wywicony na biskupa miasta, oraz jego szwagier Ekdycjusz, syn cesarza Awitusa, znakomity wdz i odwany onierz, ktry powici cay majtek na obron przed germaskim najedc. Te klski sprawiy, e Antemiusz straci autorytet i sta si zupenie nieprzydatny Rycymerowi. Doszo do ostrego konfliktu midzy nimi, zwaszcza gdy wykryty zosta spisek na ycie cesarza, kierowany przez jednego z oficerw germaskiego wodza. W 472 roku Rycymer przystpi do oblegania Rzymu, majc u boku burgundzkiego krlewicza Gundobada, swego siostrzeca. Wojska Antemiusza broniy si dzielnie, a senat i lud pozostali wierni cesarzowi mimo straszliwego godu i epidemii. Antemiusz liczy na odsiecz, ktr prowadzi wdz Ostrogotw Widymer. Wojownicy tego ludu rzeczywicie przybyli, zostali jednak pokonani w krwawej bitwie nad Tybrem w pobliu mauzoleum Hadriana, czyli obecnego Zamku Anioa. Resztki oddziaw Antemiusza broniy si jeszcze na Palatynie, ale i one - nie majc adnej nadziei - wreszcie skapituloway. Cesarz usiowa ratowa si ucieczk w przebraniu ebraka, zosta jednak rozpoznany i zgin z rki Gundobada 11 lipca 472 roku. Ale Zachd mia ju od kilku miesicy innego cesarza!

LXVII

OLIBRIUSZ

---oOo---

(ANICIUS OLYBRIUS)
Urodzony okoo 420 roku. Zmar 2 listopada 472 roku. Panowa od kwietnia 472 roku do mierci.

W kwietniu 472 roku, gdy y jeszcze legalny wadca zachodniej czci

imperium, Prokopiusz Antemiusz, pojawi si ju nowy cesarz. By nim Anicjusz Olibriusz, senator, m Placydii, modszej crki Walentyniana III. Od 455 roku przebywa on w Konstantynopolu, ale wiosn 472 zosta wysany przez cesarza Leona do Italii jako rozjemca w sporze midzy Rycymerem i Antemiuszem. Tymczasem sam przywdzia tu purpur trudno orzec, czy z wasnej woli, czy te pod naciskiem Rycymera. Nie odgrywa oczywicie adnej roli i musia bezsilnie patrze na straszliwe sceny, jakie rozgryway si w miecie zdobytym i rabowanym przez ludzi Rycymera i Burgundw. Stolica imperium staa si ofiar Germanw ju po raz trzeci w cigu lat szedziesiciu. Byli zapewne tacy, ktrzy jako dzieci ogldali pierwsze zdobycie Rzymu w 410 roku przez Wizygotw Alaryka; potem, ju w wieku dojrzaym, przeyli drugie w 455 roku - gdy miastem zawadnli Wandalowie Genzeryka; wreszcie w 472 roku jako starcy widzieli groz zniszcze burgundzkich. Rycymer, od dwudziestu lat zy duch dziejw Rzymu, zmar nagle 18 sierpnia tego roku, prawdopodobnie na skutek ataku serca lub wylewu krwi do mzgu. Odszed po dokonaniu ostatniej i moe najciszej zbrodni przeciw pastwu i miastu, ktrego by dostojnikiem i patrycjuszem. Czy istotnie tego pragn, czy naprawd pragn zguby Rzymu, czy te sam by ofiar chorobliwej, nienasyconej ambicji i dzy wadzy? A zaledwie dwa i p miesica pniej, 2 listopada 472 roku, zszed ze wiata cesarz Anicjusz Olibriusz.

LXVIII

GLICERIUSZ

---oOo---

(GLYCERIUS)
Panowa od 3 marca 473 roku do czerwca 474 roku. Zmar w 480 roku lub pniej. mierci Anicjusza Olibriusza w pocztkach listopada 472 roku Zachd przez 4 miesice nie mia swego cesarza. Faktyczne rzdy sprawowa burgundzki krlewicz Gundobad, siostrzeniec Rycymera, cignity przez niego do Italii na wojn z cesarzem Antemiuszem. Nosi tytu patrycjusza; da mu go Olibriusz. Gundobad stan przed tym samym problemem, co jego poprzednik Rycymer: jako Germanin wyznajcy arianizm nie mg sam zasi na tronie, gdy wywoaoby to gwatowny opr spoeczestwa. A poza tym nie chcia rezygnowa z praw do swego dziedzictwa za Alpami w kraju Burgundw. Naleao wic postpi tak, jak to czyni Rycymer: da purpur komu, kto byby tylko bezwolnym narzdziem w jego rku. Po dugim okresie waha i poszukiwa odpowiedniego czowieka - a moe stao si to dopiero na wie o mierci ojca? - Gundobad doprowadzi do obwoania nowego cesarza. 3 marca 473 roku w Rawennie naoono diadem na gow Gliceriusza. O jego dotychczasowym yciu nie mamy adnych wiadomoci - poza tym, e by komesem oddziaw przybocznych, tak zwanych domestykw, u boku Olibriusza. Caym dla oparciem by oczywicie Gundobad i jego wojownicy. Tymczasem krlewicz musia popieszy za Alpy, do Galii, chodzio bowiem o podzia burgundzkich woci midzy braci po mierci krla Gundewiga. Mody Gundobad obj cz krlestwa, ktr wkrtce powikszy po zabiciu swego brata Chilperyka. Na pocztku VI wieku

Po

pozby si ostatniego z braci i zosta jedynym wadc Burgundii. Po mierci Gundobada, w 516 roku, na tronie zasiad jego syn Zygmunt, ktry przeszed na katolicyzm i zyska miano witego, cho splami si straszliw zbrodni, kaza bowiem zabi swego syna z pierwszego maestwa. W 523 roku pokonany przez Frankw straci krlestwo, a wnet potem i ycie. Wrmy jednak do Italii, gdzie jako wadca Zachodu pozosta osamotniony wybraniec Gundobada - Gliceriusz. Cesarz Wschodu Leon oczywicie go nie uznawa, podobnie jak i jego poprzednika. Mia swoje plany co do Zachodu, a zdoa je szybko i atwo zrealizowa wanie dziki odejciu Burgundw za Alpy. Postanowi mianowicie osadzi na tamtym tronie czowieka, ktry mia spory autorytet, rwnie ze wzgldu na pochodzenie, a zarazem gwarantowa, e bdzie lojalny wobec Konstantynopola. Owym kandydatem na cesarza rzymskiego by Juliusz Nepos, ktry natychmiast wyruszy do Italii z wojskiem, aby speni wol swego protektora. Gliceriusz, nie majcy adnych powaniejszych si zbrojnych, zosta w czerwcu usunity chyba bez prby oporu. Przyj wicenia biskupie i zosta osadzony w dalmatyskiej Salonie, dotychczasowej rezydencji swego zwyciskiego rywala - Neposa. Pniej losy Gliceriusza nie s znane, ale wydaje si, e y jeszcze w 480 roku - i wzi pomst na tym, ktry pozbawi go tronu.

LXIX

JULIUSZ NEPOS

---oOo---

(IULIUS NEPOS)
Urodzony zapewne okoo 440 roku. Zmar 9 maja 480 roku. Panowa od 19 lub 24 czerwca 474 roku do 28 sierpnia 475 roku, a pniej - do mierci - tylko w Dalmacji.

Co wiemy o czowieku, ktrego Leon, wadca imperium wschodniego,

postanowi w 474 roku uczyni cesarzem Zachodu? Ojcem Juliusza Neposa by Nepocjan, ktry wsawi si za cesarza Majoriana w walkach ze Swewami w Hiszpanii. Jeszcze goniejsze imi zdoby wuj, Marcellinus, przyjaciel Aecjusza, dowdca wojsk i niemal udzielny wadca w Dalmacji, zasuony w walce z Wandalami na Sycylii za Majoriana i potem Antemiusza, zdradziecko zamordowany na tej wyspie w 468 roku, zapewne z poduszczenia Rycymera, ktrego by wrogiem. Marcellinus utrzymywa bardzo bliskie kontakty z dworem wschodnim. Warto doda, e Marcellinus, jeden z ostatnich rodowitych wodzw rzymskich, nalea te do arliwych wyznawcw dawnych bogw. Jeli chodzi o samego Neposa, to w Dalmacji odziedziczy on po swym wuju zarwno autorytet, jak te stanowisko naczelnika wojsk w tej krainie. Mia te dobre stosunki z dworem w Konstantynopolu, skoligaci si bowiem z panujc tam rodzin polubiajc krewn Weryny, ony cesarza Leona. Tak wic wadca Wschodu nie mg - oczywicie, ze swego punktu widzenia - uczyni lepszego wyboru. Wiosn 474 roku da Neposowi wojsko i okrty, co umoliwio mu przeprawienie si przez Adriatyk i wyldowanie pod Rawenn.

19 lub 24 czerwca - kroniki nie s zgodne - w Rzymie okrzyknito Neposa cesarzem. Wspczeni znowu mogli udzi si nadziej, e jego panowanie przywrci Zachodowi imperialn wietno. Nowy wadca mia przecie poparcie Wschodu, a cesarz Leon zawar ostatnio pokj z Wandalami, najgroniejszymi wwczas dla samej Italii. Niebezpieczni mogli by Burgundowie, uwaajcy Gliceriusza za swego cesarza, ale ich wczesny krl, Chilperyk, doszed do porozumienia z Neposem; zapewne dlatego, e obawia si Wizygotw. Ci za w 474 roku lub jeszcze w poprzednim usiowali najecha Itali, zostali jednak odparci. Nepos zapewne zamierza pomc akwitaskiemu miastu Augustonemetum, to obecne Clermont-Ferrand w Owernii, ostatniemu tam bastionowi rzymskoci. Wizygoci wci je atakowali i wci bohatersko broni Ekdycjusz przy pomocy swego szwagra, biskupa Sydoniusza Apollinarisa. O jakich planach Neposa zdaje si wiadczy to, e mianowa on Ekdycjusza patrycjuszem i naczelnikiem wojsk. Ale te na tym si skoczyo, cesarz nie by w stanie udzieli adnej rzeczywistej pomocy placwce tak odlegej i odcitej. Ostatecznie wic za porednictwem Burgundw zawar pokj z Wizygotami, odstpujc im tamte rejony. Nowi panowie zajli miasto, Sydoniusz Apollinaris sta si ich jecem, ale po pewnym czasie mg powrci do swej siedziby. Wkrtce potem Nepos odwoa Ekdycjusza z jego stanowiska, a w pocztkach 475 roku naczelnikiem wojsk mianowa Orestesa. Odsunicie Ekdycjusza byo zapewne gestem przyjaznym wobec Wizygotw, ktrzy uwaali go za miertelnego wroga. Ale mogo te wiza si z faktem, e by on synem cesarza Awitusa, cieszy si du popularnoci w Galii i mgby jako prawdziwy Rzymianin z Zachodu sta si ewentualnym rywalem samego Neposa, ktry uchodzi tu za wadc narzuconego przez Konstantynopol. Orestes, nastpca Ekdycjusza jako patrycjusz i naczelnik wojsk, by rodowitym Rzymianinem z zamonej rodziny osiadej w Panonii nad rzek Saw. Jego ojciec, Tatulus, w roku 449 towarzyszy rzymskiemu poselstwu, ktre Aecjusz wyprawi do Attyli. Sam Orestes suy wadcy Hunw jako sekretarz i dwukrotnie posowa w jego imieniu do Konstantynopola. on Orestesa bya crka komesa Romulusa, jednego z posw do Attyli w 449 roku. Mona by nawet snu przypuszczenia, e wanie wtedy, podczas owej podry na dwr krla Hunw, obaj ojcowie, Tatulus i Romulus, doszli do porozumienia i postanowili poczy swe rodziny maestwem syna pierwszego z nich z crk drugiego. Syn, ktry w kilkanacie lat pniej przyszed na wiat z tego zwizku, otrzyma imi dziadka macierzystego, Romulus, i mia by ostatnim cesarzem rzymskim na Zachodzie... Trudno dociec, czym kierowa si Juliusz Nepos obdarzajc dowdztwem wanie Orestesa. Moe chodzio mu o pozyskanie Rzymian z krain, z ktrymi sam te czu si bardzo zwizany jako Dalmatyczyk? A moe liczy na wpywy Orestesa wrd resztek Hunw i naddunajskich plemion Germanw?

W kadym razie zawid si srodze. Ju w kilka miesicy po objciu dowdztwa Orestes podnis bunt. Zamiast i do Galii przeciw Wizygotom, ruszy na Rawenn. 28 sierpnia 475 roku Juliusz Nepos po czternastu miesicach panowania uciek do Dalmacji. Tam jednak sprawowa nadal wadz i uwaa si za cesarza, a w 477 roku nawet zabiega w Konstantynopolu o pomoc w odzyskaniu tronu. 9 maja 480 roku zosta zamordowany w swym paacu przez dwch ludzi ze suby. Moe dziaali oni z ramienia Gliceriusza, biskupa Salony, ktry tak pomci odebranie mu purpury przed szeciu laty.

LXX

ROMULUS AUGUSTULUS

---oOo---

(ROMULUS AUGUSTUS AUGUSTULUS)

Urodzony zapewne w 470 roku lub niewiele wczeniej. Zmar prawdopodobnie po 507 roku. Panowa od 31 padziernika 475 roku do 23 sierpnia 476 roku.

ucieczce Juliusza Neposa za Adriatyk ponad miesic czekano na nowego cesarza Zachodu. Wreszcie 31 padziernika 475 roku naczelnik wojsk Orestes woy na gow diadem swemu maoletniemu synowi Romulusowi, ktry jednoczenie przybra imi Augustus. Ale ze wzgldu na wiek chopca powszechnie przeinaczano to imi na Augustulus, czyli Augucik; may, dziecinny cesarzyk, dziecko suce za narzdzie polityki ojca. Tak wic ostatni wadca rzymski na Zachodzie - co za niezwyky przypadek, co za zbieg okolicznoci! - nosi imi Romulusa, zaayciela Wiecznego Miasta, oraz Augusta, twrcy ustroju imperium. Jego wadztwo byo niewielkie. Obejmowao ca Itali, ale bez wysp, oraz prowincje alpejskie, to jest cz obecnej Szwajcarii, poudniowych Niemiec, Austrii - faktycznie jednak ju nigdzie nie sigao po sam Dunaj. Osiedlajce si tam germaskie plemiona niby uznaway tu i wdzie rzymsk zwierzchno. Dalmacja znajdowaa si w rku Neposa. Na poudniu i na rodkowych obszarach Galii jeszcze funkcjonowaa rzymska administracja, ale tereny te byy otoczone przez Wizygotw, Burgundw, Frankw. Italia spustoszona w ostatnich dziesicioleciach nie moga podoa utrzymaniu wojsk najemnych, a z nich to gwnie skadaa si armia cesarska; byli to przewanie Germanie z plemion Herulw, Rugiw i

Po

Skirw. onierze ci dali czci ziemi wielkich majtkw. Orestes w imieniu swego syna odmwi im tego kategorycznie. I wwczas to w dniu 23 sierpnia 476 roku wojska wybray sobie wasnego krla. Zosta nim Odoaker. Imi to wystpuje w rdach w nieco odmiennych formach: Odowakar, Odokar, Odowakrius. Jeli chodzi o pochodzenie wodza, to nasuwa ono wtpliwoci. Matka podobno wywodzia si z plemienia Skirw, ojciec nazywa si Edeko, a imi to jest identyczne z imieniem zaufanego wodza i doradcy samego Attyli. Byby wic Odoaker krwi mieszanej, huskogermaskiej. Po upadku pastwa Attyli Edeko walczy jeszcze z Gotami nad Dunajem i tam zapewne zgin, Odoaker natomiast zawdrowa a do Galii. Zwiza si z Sasami znad ujcia Loary i wraz z nimi zaj Andegawum, obecne Angers, potem walczy u boku krla Frankw Childeryka. Okoo 470 roku znalaz si z garstk towarzyszy, ndznie odziany, na ziemiach Norykum, obecnej Austrii. Tam podobno zetkn si z mnichem Sewerynem, cieszcym si w owych stronach ogromn powag wrd Rzymian i Germanw; potem zosta on uznany za witego. Opowiadano, e wanie Seweryn przepowiedzia Odoakerowi wietn przyszo, gdy ten schylajc si wszed do jego niskiej celi - by bowiem wysoki i postawny. Wdrujcy wojownik - c to byby za temat do powieci przygodowej! - szukajcy swego miejsca wrd ruin tego wiata, zacign si na sub u Rycymera, wwczas walczcego z Antemiuszem, a nastpnie przeszed do przybocznych oddziaw cesarskich. Musia cieszy si duym mirem wrd towarzyszy broni, skoro on wanie zosta okrzyknity w owym dniu sierpniowym 476 roku ich krlem. Mia wtedy nieco ponad 40 lat. Wydarzenia potoczyy si z piorunujc szybkoci. Usiujcy stawia opr Orestes zosta pokonany pod Ticinum, miasto za zdobyto i zupiono. 28 sierpnia sam Orestes ponis mier w Placencji, a siedem dni pniej, 4 wrzenia, zabito pod Rawenn jego brata, Pawa. Los chopca, Romulusa Augustulusa, by cakowicie w rku zwycizcy. Ale - jedno ze rde powiadcza to wyranie - Germanin ulitowa si nad cesarzykiem ze wzgldu na jego wiek i urod. Kaza mu wprawdzie zoy insygnia wadzy, ale puci go wolno. Co wicej, da mu majtek zwany Lucullanum w okolicach Neapolu, gdzie mia mieszka wraz z najbliszymi i otrzymywa 6000 sztuk zota rocznie. y tam, jak porednio wynika z pewnej wzmianki, jeszcze w 507 roku. Mona by wic rzec bez adnej przesady, e formalnie rzecz biorc cesarstwo rzymskie na Zachodzie zakoczyo swj byt emerytur. aosny koniec wielkiego imperium. Rwnie aosne i wrcz zdumiewajce, ale i pouczajce, jest to, e nikt w wczesnym wiecie nawet nie zauway owego momentu ostatecznej mierci staroytnego Rzymu. Nigdzie nie rozlegy si lki i woania, nikt nie rozpacza: oto kres naszego wiata, oto koczy si jedna epoka, a rozpoczyna nowa! Mona jednak w peni zrozumie i usprawiedliwi t obojtno wspczesnych wobec faktu, ktry nam wydaje si jednym z najwaniejszych i naprawd przeomowych w dziejach ludzkoci.

Ot podobne sytuacje powtarzay si w cesarstwie zachodnim poprzednio wielokrotnie: przez jaki czas tron sta pusty, ale po kilku lub kilkunastu miesicach kto otrzymywa purpur - czy to z woli germaskiego wodza, czy te cesarza Wschodu. Dlaczego tym razem sprawy miayby potoczy si inaczej? Odoaker za da do zrozumienia, e usun Romulusa tylko po to, by przywrci jedno imperium. Wyprawi nawet poselstwo senatu rzymskiego do wczesnego cesarza w Konstantynopolu, Zenona. Posowie utrzymywali, e pastwu wystarczy jeden wadca, a Odoaker mgby rzdzi Itali w jego imieniu jako patrycjusz. Zenon przysta na to. Odtd wic Odoaker by dla Rzymian patrycjuszem i jakby namiestnikiem cesarza Wschodu, a dla onierzy germaskich ich krlem. Uznawa te formalnie powag cesarza Juliusza Neposa, wci wadajcego w Dalmacji! Tak wic ludzie wczeni, zmczeni uciliwociami codziennego ycia, mogli nawet nie zauway, e wraz z odejciem Romulusa Augustulusa dokonao si co nieodwracalnego. To zreszt powtarza si w historii czsto: to, co wspczesnym wydaje si wydarzeniem niezwykym i doniosym, traci wszelkie znaczenie w oczach potomnych, natomiast jaki fakt najpierw prawie nie dostrzegany wysuwa si z czasem na plan pierwszy. Tak zmienia si perspektywa dziejowa. I tej nauki udziela nam historia Rzymu! Dzi wiemy, na czym polegao znaczenie 476 roku. Wraz z maym cesarzykiem, ktry odszed na emerytur jako chopiec, zakoczy swj byt na Zachodzie jeden z najwikszych tworw politycznych, jakie ogldaa nasza planeta. Na jego ruinach wyrosy pastwa narodowe, wci istniejce. Na kontynencie poszatkowanym granicami rozpocza si duga, ponura era szalestw nacjonalistycznych i religijnych.

KONIEC

Ksigozbir DiGG 2009