Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
M. KELLY
LIBDAKY
Donated by
The Redemptorists of
the Toronto Province
University of
St.
http://www.archive.org/details/lesoeuvresdesigeOOsige
LES
Philosophe^ l^el$e
Textes
&
tudes
Louvaln
WULF
TOME
VIII
G.
WALLERAND
Docteur en Philosophie
l'Institut
Professeur
Saint-Louis Bruxelles
LOUVAIN
INSTITUT SUPRIEUR DE PHILOSOPHIE DE L'UNIVERSIT
iiS
LOUVAIN.
IMPRIMERIE
NOVA ET VETERA
J.
Claes, directeur.
AVANT-PROPOS
Le
xiii^ sicle
Les coles
marque l'apoge de la pense philosophique mdivale. un sicle dj, l'ensemble de VOrgale reste
de ses
traits.
monde
occidental,
que de puissants
et l'laboration
et
du prsent
aboutit,
malgr de nombreuses
et parfois
lgitimement d'ailleurs
ment qui
mesures prises certains moments contre Aristote n'atteignaient pas les livres de VOrganon^ et l'estime qu'on avait pour eux dut
plus, les
De
ou rsums de
dbut du xive
La place
l'enseignement au
moyen ge
au
xiiie et
au
sicles, qui
la
logique
aristotlicienne.
L'tude de
la
mme
de
la
de bonheur ou d'-propos
Elle a
tion, la situation
les clbres
le
de Donat.
la
spcula-
mme
fait
subir
;
une
mais
transformation radicale.
Au
fond,
la
grammaire
c'est l'invasion
de
la
logique et de la
VI
au dbut du xiv^ sicle, au moment o la logique n'a pas encore sombr dans le verbiage et o l'tude spculative de la grammaire est en honneur. Cette personnalit a beaucoup proccup les historiens de la philosophie lorsqu'il s'est agi de le distinguer de cet autre Belge, le fameux averroste Siger de Brabant. Ses uvres ne rvlent en lui ni un chef d'cole, ni un novateur. Il nous apparat comme un matre de la facult des arts, continuateur de la tradition scolastique et pripatticienne. Ce n'est par consquent ni son importance spciale dans le monde intellectuel mdival, ni la nouveaut de ses doctrines, qui nous a fait entreprendre l'dition de ses uvres. L'histoire de la pense philosophique, comme l'histoire politique ou sociale, n'est pas seulement faite de personnalits ou d'actions exceptionnelles. Il y a lieu d'tudier les personnages de second ordre, de fixer
l'Universit de Paris leur place parmi leurs contemporains, d'tablir
et leurs chefs
de
file,
de
l'histoire
des ides.
breuses lacunes. Les prdcesseurs immdiats du mouvement albertinothomiste sont insuffisamment connus.
Il
en est de
mme
de ses successeurs,
du
de cette dernire poque a pour mission de montrer jusqu' quel point les grands matres du xiif sicle ont fait cole et dans quelle mesure leurs
disciples les ont suivis, afin
de mettre en lumire
tente aujourd'hui
moment o
le
complte partir de
la fin du xiv sicle. Il y a intrt, crit le P. Mandonnet \ plus qu'on n'imagine d'ordinaire, multiplier les publications de philosophes et de thologiens mme secondaires. Si ces uvres ne nous placent pas toujours en face de systmes originaux, ni d'ides bien nou-
rang dans
Siger de Brabant
et
aiclc,
dit.,
t.
I.
(1911), p. 811.
AVANT-PROPOS
de vritables services
la
VU
la vie intellectuelle
connaissance de
du moyen
ge qui accrotront un matriel littraire encore trs incomplet. A ct de compatriotes plus en vue, un Gilles de Lessines, un Henri de Gand, un Godefroid de Fontaines, un Siger de Brabant, que la Collection des
Philosophes Belges
rle qui,
fait
ou
a jou
un
relever.
Parmi
M. Niglis
^
les
et
travaux qui
lui
nous
devons divers emprunts *. Personne encore n'a tent de situer, dans l'histoire des ides mdivales, l'uvre logique et grammaticale ' du matre flamand. C'est l'objet principal de la premire partie de ce travail. Dans la seconde partie nous
ditons les traits et les sophismata connus de Siger de Courtrai.
Cet ouvrage
et le
tait l'impression
commentaires du sorboniste belge sur VIsagoge de Porphyre, les Catgories Perihermenias d'Aristote. Nous nous proposons d'tudier prochainecette partie
ment
de son uvre.
de
le D" Pelzer,
la
son rudition,
soit
dans
la
de notre tude.
Un
ce
le
remercier.
i.
Br., 1903.
'
Mmoire du Cercle historique et archologique de Courtrai, t. IV. M. Peatow, qui a fait rcemment un essai sur l'histoire de la grammaire au moyen
The Arts course at Mdival Universits with
(Illinois
Grammar and
Rhetoric
University press).
CHAPITRE
Notice biographique
de Brabant ^ Cependant,
lui valait cette
mme
des faux
titres
que
Echard * et C. CipoUa ^ en font un contemporain de Thomas d'Aquin et de Robert de Sorbon. Leur erreur est manifeste. S'il est vrai qu'un certain Siger fut doyen du chapitre de Notre-Dame Courtrai dans la premire moiti du xiii^ sicle *, il est
activit.
Cfr. L.
II,
1874,
pp. 173-174.
t.
Delisle, Le Cabinet des Manuscrits de la Bibliothque nationale, Paris, A. Wauters, Bulletin de P Acadmie royale des Sciences de
XL, 1876, p. 357. Ch. Pot vin, tbid., t. XLV, 1878, pp. 330-3.7. * C. Baeumker, Die Impossibilia des Sigers von Brabant (Beitrge zur Geschichte
Belgique, Ile srie,
der Philosophie des Mittelalters, B. II, H. 6, 1898, pp. 92-103 et passim). P. Mandon* net, op. cit., t. I, p. 69 et suiv. H. Vercruysse, Mmoires du Cercle historique et archologique de Courtrai, t. IV, p. 38 et suiv. Inutile d'insister sur l'identification de Siger avec d'autres personnages.
* In Sorbona plura sunt antiquissima summae S. Doctoris (S^i Thomae) exemplaria... sunt 8 codices quorum trs potissimum notandi, primus n. 121 ex legato Sigeri de Cortraco decani ecclesiae B. Mariae Curtracensis qui e primis Roberti de Sorbona sociis
fuit
ex actis gymnasii sanctumque doctorem vidit . Qutif- Echard, Scriptores Ordinis Praedicatorum, 1719, I, p. 295. ... Alter... n. 26 ex legato Sigeri de Cortraco decani cortracensis et socii Sorbonae qui ex actis ejus gymnasii aetate S. Thomae
Un
Giornale Storico dlia leiteraiiira italiana, vol. VIII, 1886, p. 117 et suiv, acte dat de 1221 dbute par ces mots Sigerus decanus totumque capi:
(2)
que nous ditons est un autre Siger, galement doyen du chapitre de Courtrai, mais beaucoup plus tard, au dbut du xiv^ sicle. Ceux qui jusqu'ici ont tudi ce second Siger, se sont attachs surtout
la partie biographique sans mettre en lumire qu'il s'agissait bien de
Stgerus de Cortraco.
critique.
Il
du
xiii^
sicle.
Les citations
la
nombreuses d'Albert
le
Grand,
l'infiltration
^^
mention de
socii in
de
la
Summa modorum
comme
quondam
tulum ecclesie Bate Marie Curtracensis, universis tam praesentibus quam futuris in per Cfr. Cartulaire de l'ancienne glise collgiale de Notre-Dame Courtrai, par E. Mussely et E. Molitor, Gand, 18&0, p. 62. Mandonnet (op. cit., I, p. 78) a donc tort d'crire 11 n'y a pas trace d'un Siger de Courtrai au XIII* sicle . Il semble bien prouv (Mandonnet, op. cit., 1, p. 65 et suiv.) que Echard fut influenc par Ch. Meusnier (XVlIe s.). L'erreur de celui-ci fut d'incorporer la biographie de Siger de Courtrai une donne, fausse d'ailleurs, relative Siger de Brabant, sur un renseignement fourni par un disciple de Thomas d'Aquin, Guillaume de Tocco (Acta
petuum...
:
Sanctorum,
t.
I,
Meusnier
qua notus
meam
devenere notitiam
:
de modis significandi qui his verbis incipit Quoniam grammatica, ms. 767. totius logicae, quae quidem reperitur in indice Hbri ms. 757, cum praecedenti libro sed deficiunt multi quaterniones, solumque superest tractatus de fallaciis. 8o Dicitur quoque cum Guillelmo de Sancto Amore et aliis scripsisse librum de periculis novissimorum temporum, qua de re videndus author argumenti operis D. Tho mae contra impugnantes religionem. Tempus mortis eius incertum videtur tamen fato functus ante annum 1260", ut suspicari licet ex initio collectionis canonicae quae Guillelmo a Sancto Amore tribuitur. Ezstant in bibliotheca Sorbonica multi libri ex eius legato, in quorum fine nominatur Siguerui decanus Curtracensis, in theulogia magister et socius domus idem patet ex vetusto kalendario prions in quo et horum librorum quos legavit fit mentio, et pecuniae b ipso datae pro anniversarii celebratione > (Domus et aocietatis Sorbonicae historia, Bibl. de l'Arsenal Paris, ms. 1021, pp. 251-252 il en existe une copie dans le ms. 1022). C'est en se basant sur ces auteurs que V. Leclerc a propos l'identification de Siger de Courtrai et de Siger de Brabant. Histoire littraire de la France, t. XXI, pp. 96 et suiv.
2
Summa
;
CHAPITRE
collegio de
NOTICE BIOGRAPHIQUE
(3)
Sorbona \
le
et
de Courtrai, mentionne
socii huius
traits
xiii^
un acte de 1341, anne de la mort de Siger legs qu'il fait la Sorbonne ex legato magistri
:
quondam
nos
la fin
domus ^
les
la
Il
en rsulte
qu'il
parmi
du
ou dans
premire moiti du
poque tant Paris qu' Courtrai, renforant ainsi les preuves de l'identit du doyen et du professeur ^ Ces donnes parses, les seules qui nous renseignent sur sa vie, ne se
cette
Le 23
avril 1299,
la fonction
En
1308, dans
un acte
du 19 novembre, paraissent Sygerus decanus et le chapitre, prenant des dispositions relatives au payement de redevances ^ Le 22 avril 1309, l'officialit de Tournai dpute Matre Siger de Courtrai pour recevoir le testament par lequel un certain Lambert de Lede fonde une chapellenie dans l'glise de Notre-Dame de Courtrai '. Du fait que Siger est appel ici pour la premire fois ^ magister alors que l'anne prcdente on ne mentionne pas ce titre, il serait tmraire de conclure qu'il l'obtint dans l'intervalle, car plusieurs actes postrieurs 1309 l'omettent galement.
le 3 juillet
1311
'
Fol. 91.
Paris, Bibl.
Nat,
lat.
16574,
fol.
32 V.
le texte
Nous
cruysse,
*
citerons les
op. cit.
communales de
tult
Courtrai),
fol.
33 R; F.
De Meulenaere
p.
75;
Mussely
et
Molitor,
Vercruysse,
Nos Sygerus decanus et capitulum ecclesie Bate Marie Curtracensis ad cermemoriam subnotata redegimus... Original aux Arch. de N.-D. (en dpt aux Arch. comm.) Liber fundationis, fol. 83 V Documenta capituli, IV, p. 127. Vercruysse,
tiorem
; ;
litteras
p. 61.
Original tbid.
Vercruysse,
fait
.
op.
cit.,
dj
dit que dans l'acte de 1308, Siger porte Op. cit., p. 48; mme erreur, p. 49. ^ Universis et singulis prsentes litteras inspecturis Fratres N. de Dunis et T. de Laude, dicti abbates, magister Sygerus decanus bate Marie curtracensis et Aegidius
M.
Vercruysse
erreur lorsqu'il
le titre
de magister
(4)
doyen du chapitre de Notre-Dame dans l'exercice de ses fonctions. Ce mme jour il instituait une Commission charge de rgler la perception des dmes ^ Quelques semaines plus tard, le 6 juin, on le trouve Paris comme
procurateur de
la
Sorbonne.
le
Il
Le 11 juillet, il nomme, de concert avec l'abb du monastre de Cambron, des arbitres chargs de mettre terme un diffrend sur une question de dmes * la sentence ne fut rendue que le 6 mai 1319 ^ De 1315 1323 les documents sont muets sur notre auteur. Il est signal dans trois actes de 1323. Enfin, du 8 aot
Philippe de Valle sous
provisorat de Raoul Brito ^
;
de Harlebecca eiusdem loci canonicus, salutem in Domino sempiternam... Original, ihid.; Liber fundationts, fol. 82 V; Documenta capituli, V, p. 328 (Edit par F. Van de Putte, Spculum Beatae Virginis ou Cartulaire de Pabbaye de Groninghe (Socit d'Emulation de Bruges, l'^ srie), pp. 35-36); Vercruysse, ibid., p. 62. * * Universis prsentes litteras inspecturis frater Willelmus dictus abbas et conventus de Dunis Cysterciensis Ordinis, Morinensis dyocesis, et magister Sigerus decanus totumque capitulum ecclesie Bate Marie Curtracensis, Tornacensis dyocesis, salutem... Et ut robur perpetuo firmitatis obtineant prsentes, ad maiorem securitatem, nos frater Willelmus dictus abbas et conventus de Dunis et nos magister Sigerus decanus et capitulum Beale Marie Curtracensis... Original, ibid.; Documenta capituli^ I, fol. 67; Ver-
cruysse,
*
Original, ibid.;
Documenta
capi*
67
Vercruysse,
ibid., p. 64.
in presentia nostra propter hec personnaliter constituti vir venemagister Radulphus Brito, doctor in theologia, magister et provisor domus magistrorum et scolarium de Serbona ante palacium de Thermis paris., nomine provisorio, et discreti viri magistri, Philippus de Valle ac Sygerus de Curtraco, procuratorea lgitime constituti per litteras curie parisiensis, prout in eisdem plenius vidimus con* tineri dictorum domus magistrorum et scolarium de Serbona, nomine procur[atorio] eorumdem et pro ipsis, ex una parte et lohannes dictus Goubert, normannus, scissor pannorum, ac Agnes, eius uxor, ex parte altra, asseruerunt coram nobis ipsi provisor et procuratores, nominibus quibus supra, ipsos domum magistrorum et scolarium de Serbona habcre, tenere et pacifice iusto titulo pos[sjidere domum quandam sitam Parisiis, ultra parvum pontem, in magno vico sancti Jacobi, contiguam domi Girardi de Abrincis, ctMoris pannorum... datum anno Domini M^CCC^^ quinto decimo, die veneris ante festum Beati Barnabe apostoli. Ansellus. Cfr. Dibl. Nat. Paris, lat. 16009, fol. 148 V. Edit par Alf. Niglis, Siger von Courtrai, lieitr/te %u seiner WUrdigung. Fribourg i. Br. 1903, p. 6, cit par Vercruysse, op. cit., p. 65. * ... Universis prsentes litteras inspecturis frater Nicholaus dictus abbas monasterii de Cambrone eiusdem loci conventus Cysterciensis Ordinis, Cameracensis dyocesis et magister Sygerus decanus totumque capitulum, salutem... Original, t&iVi. ; Documenta
rabilis
capituli,
*
I,
foL 82.
Vercruysse,
o/^. cit., p.
00.
Cfr. ibid.
CHAPITRE
NOTICE BIOGRAPHIQUE
il
(5)
tait
certainement remplac
veau
dans ses fonctions de doyen du chapitre par Pierre Rinck \ on perd noules traces de son activit Courtrai.
Une
le cite
avec
la
curieuse mention
dictus
de Curtraco
Peut-tre est-ce
il
une
sous laquelle
tait
connu
la Sorbonne.
Le 24 mai de
la
mme
le
anne,
dans un acte de vente au Chapitre des biens de Martin Van Essche, bourgeois de Bruges, on cite
le
:
8 aot,
la part
Cette dsignation du
Siger de Courtrai
tait
donc passe
langage courant.
fait
Kervyn de Lettenhove
un seul
et
de Siger de Courtrai
et
de Siger de Gulleghem
mme
est
elle
'
1330,
nous lisons
In
Petrus, decanus ecclesie Bate Marie Curtracensis, tornacensis diocesis, sacre thologie
bacellarius, lohannes de
naco, in
*
domo
episcopali,
Caedzant in utroque iure licentiatus... Acta sunt hec in Toranno Domini millesimo trecentesimo tricesimo feria quarta
.
Original, ibid.;
Vercruysse,
op.
cit., p.
71.
de Curtraco,
decanus et capitulum ecclesie bate Marie curtracensis, salutem... in quorum omnium testimonium sigillum Sygeri decani supradicti una cum sigillo ecclesie nostre predicte presentibus sunt appensa. Actum et datum anno Domini MCCCXXIII feria quarta post annuntiationem domimcdim. Documenta capitui,\, pp. 276-278 Vercruysse, op. cit., p. 67, Het sij cont ende kenlic allen lieden dat wij meester Segere, deken ende Capitle van Curtrijke ende Martijn van Essen met zijne kinderen... Documenta capituli, I, p. 279;
;
'^
Vercruysse,
*
Van Essche portere in Brugghe doe te wetene allen den ghenen die ende suUen sijn dat ic hebbe vercocht den deken ende den capitele van Onser Vrauwen Kerke van Curtrike huuse, lant, vvater ende al dat ic hadde int ambacht van Hulste in Vrankendike om ondert pont groeter tornoyse van den welken onder ponden groeten ic hebber ontfaen van mester Zeghere van Curtrike deken van der voerseider kerken vive ende tvinte pont groeter tornoyse in minderinghen van der vorseider somme...
le Martin
sijn
Original, ibid.;
'
Documenta
capittili,
I,
p.
285;
Vercruysse,
op.
cit.,
p. 69.
V^ercruysse,
op.
cit.,
p.
53 et suiv.
'Kervijn de Lettenhove,
versit de Paris
t des
au XlIIe
sicle (Bulletin
t.
Siger de Gulleghem, docteur en thologie de P Unide TAcad. royale des Sciences, des Lettres
partie, 1853, pp. 252-259),
Beaux-Arts de Belgique,
XX, U^
(6)
de
De Meulenaere
faisant, d'aprs le
Liber
fundationis
^,
le relev
donnent copie d'un acte de 1308, man du doyen Sigertis de Ghueldeghem '; or cet acte est aux archives de Courtrai * au nom de Siger de Courtrai, et nous l'avons rsum plus haut ^ Il semble donc que notre auteur fut,
vie, connu Courtrai sous le nom de Siger de Gulleghem ^ vraisemblablement parce que c'tait son lieu d'origine. La note biographique de Meusnier ' le fait natre Courtrai. L'auteur ne nous dit pas les fondements de son assertion. Il est vident qu' cette poque la dsignation par le bnfice tait aussi employe que la dsignation par le lieu d'origine. Meusnier, qui se trompe sur plusieurs autres points propos de Siger de Courtrai, a pu confondre. Quoi qu'il en soit, il ne peut tre question de prfrer son opinion celle beaucoup plus srieuse de l'auteur des Documenta capituli ^ Quant la date de naissance de Siger, elle n'est connue qu' approximativement. On a vu plus haut que Siger porte, en 1309 ^, le titre de magister , la facult des Arts. Si on tient compte que l'ge de 21 ans tait requis cette poque pour obtenir ce titre ^, on peut conclure que Siger naquit au plus tard en 1288. M. Henry Vercruysse, sans autre lment d'appr-
certaine priode de sa
Tome
II, p.
Vercruysse,
op.
cit.,
op.
cit.,
p. 81.
Vercruysse,
p. 79.
* R. adm. d. Sigerus de Ghueldeghem decanus huius ecclesie fundavit anniversarium suum pro quo legavit annue reditum de 6 Ib. Consule Calendarium obituum, fol. 89, art. 2 (L'original de ce calendrier est perdu). Item fundavit anniversarium pro parentibus suis et filiis et filiabus eorumdem, pro quo donavit reditum de 20 se. 8 den. ad 4 mensuras terre in Hulste, patet ex Calendario, fol. 119, articulo 2. Hic Sigerus decanus anno 1308 condidit cum capitulo statutum pro termino parvarum cotidianarum quotannis ordinatur receptori illarum reservare quadraginta lib. parisis ne capellani et clerici tam diu expectare cogantur. Item fuit arbiter in controversia pro coilatione capellanie in abbatia de Groeninghe anno 1311. Vide lib. fund. fol. 82 et 83. Vide capsam L, num. 34 . Mme rfrence de Siger de Ghueldeghem dans Chronicon rev. adm. dom. decanorum, canonicorum, etc. Ecclesiae B. M. Virg. Cortrac, par le mme
auteur, pp. 8-0 (Biblioth. Goethals- Vercruysse Courtrai). Cfr. aussi Liber fundationis, f. 83 et Documenta capituli, IV, p. 427.
:
*
'
Cfr. supra, p.
(8).
G. A. ScarNiglis. o^ cit., p. 2, croit aussi que Siger est n Courtrai. tazzini a accept l'identification de Siger de Courtrai avec Siger de Gulleghem (La Divina Comedia di Dante Alighieri, Leipzig, 1882, t. III, p. 207).
'
Dcnifie-Chatelain, Auctarium
;
Univ. Paris.,
>
I,
XXI Chartularium
;
Uniy,
pari.,
Xtll
il
n'tait
pas permis
d'
incipere in artibus
^vant 21 ans,
CHAPITRE
dation que
expliqu
le
NOTICE BIOGRAPHIQUE
(7)
comme
date
Tout
serait
aussi bien
on
le faisait natre
:
doyen du chapitre ^ ce qui suppose qu'il tait prtre, puisque les rglements imposs au chapitre de Notre-Dame Courtrai exigeaient du doyen qu'il ft promu au sacerdoce '. Or, cette poque, l'usage, que confirme le Concile de Vienne (XIII, 3), tait de ne pas confrer les ordres avant l'ge de 25 ans *. Il y a une srieuse difficult admettre avec Niglis ^ que Siger vint l'Universit vers 1302. Evidemment, s'il a conquis le grade de magister vers 1308, ses tudes ont d commencer en 1302, les rglements exigeant six ans d'tudes pour l'obtention du titre la facult des Arts ^ Mais est-ce ainsi que les choses se sont passes ? Rien ne permet de l'affirmer. Le fait que Siger tait en 1308 prtre et doyen du chapitre de Courtrai, sans doute aprs avoir port un certain temps le titre de chanoine de la collgiale, ne doit-il pas faire reculer de plus de six ans le dbut de ses tudes, d'autant plus que d'ordinaire l'on commenait suivre les leons de la facult des Arts avant l'ge de 15 ans ' ? Rappelons ce propos que l'on pouvait tre reu dterminant > 14 ans accomplis, aprs deux annes d'tudes ^ L'assertion de Meusnier, que Siger aurait t matre en thologie, manque de preuve. Nous ne nous arrterons pas baser des dductions sur cette donne hypothtique *.
pas encore signale
Siger, en 1308 dj, est
Matre
facult
la facult
mme
temps qu'lve de
la
de Thologie,
devenu membre de
la
'
Op.
Cfr.
cit., p.
55.
l'vque
Ibid.,
Mussely et Molitor, Cartulaire, pice XXXVI Rgle donne en 1209 par Goswin In primis itaque statuimus oportere decanum esse presbyterum... pice XCVII: Rgle de 1249 par l'vque Gauthier Insuper statuimus ut
:
: :
...
sit
sacerdos...
Cfr.
Thomassin,
cit.,
Ancienne
et nouvelle discipline
les bn-
Op.
Cfr.
p. 4.
l,
Thurot, De
au moyen
^
ge. Paris, 1850, p. 37. Rutebceuf, Bataille des 7 arts, dit. Jubinal, II, p. 433. Ces deux ans d'tudes taient rservs la logique (Statuts de la Nation des Anglais, etc., 1275).
Cfr.
Thurot,
"
op.
cit., p.
43.
p, 6)
argumentent du texte dans l'acte de 1315, pour conclure qu' cette date Siger n'avait pas encore termin ses tudes de thologie.
(op.
cit.,
Niglis
et
Vercruysse
(op.
cit.,
p.
49)
de Meusnier
et
du
fait
que ce
titre
(8)
mourut
le
la
Bibliothque de la maison de
la
Sorbonne plusieurs
nale de Paris ^
conservs aujourd'hui
Bibliothque Natio-
En rsum
1309 certainement
et peut-tre
en 1315, sous
d'observer la
Il
de rsidence,
mais accorde
ceux
qui,
nombreux
>
lat.
16574,
fol.
Anno Dni MCCCXLI venerunt ad socios domus de Sorbonna octo volumina Sancti Thomae ex legato magislri Sigeri de Cortraco, decani ecclesiae Beatae Mariae Cortracensis et quondam socii huius domus. Et ordinatum fuit per deputatos quod
'
fieret
anniversarium
lat.
Delisle
(Hist.
V.
Leclerc
:
de la France, XXII, p. 111) parle de ces manuscrits: Trois manuscrits de la Somme et quelques opuscules de saint Thomas sont accompagns de cette note Hune librum legavit pauperibus scholaribus de Sorbonna magister Sygerus de Curtraco, quondam decanus Ecclesiae B. M. Curtracensis. Ms. de la Bibl. Roy., fonds de Sorboine, 525, olim. 580; 543, olim. 593; 550, olim 601 . Cfr. Qutif-Echard, Scrtpt. Ord. Praed., t. I, p. 39.5. Il s'agit des manuscrits dont parle Delisle avec leurs anciens Les Sorbonae Origines, par Claude Hmer, Dr. de Sorbonne numros d'ordre. (dont parle Echard, op. cit., p. 295), Bibl. Nat. Paris, lat. 5493, portent, fol. 105, le legs des 8 volumes de saint Thomas, par Sugerus de Curtraco, la date du 30 mai 1341. ' Trois de ces volumes ont t reconnus par Delisle {op. cit., II, pp. 173-174) sous les numros 13352, 13787, 15790 du fonds lat. de la Bibl. Nat. de Paris. D'autre
litt.
part, le
nom de
tre entre les mains: nos 756I, 15301, 15303, 15492, 15536.
* Cfr. Catalogus provisorum sociorum et hospitum Sorbonae. Paris, Bibl. de l'Arsenal, no 133, pp. 236 et suiv. Edit par A. Franiclin, La Sorbonne. Paris, 1875, pp. 222-224. Cfr. Mussely et Molitor, Cartulaire, pice XCVII Insuper statuimus ut decanus dictae Ecclesiae sit sacerdos et in ecclesia residens ita quod si ultra trs menses
:
sit
decanum
Ces
statuts furent dcrts en 1249, sur l'ordre d'Innocent IV, par l'vque Gauthier.
40 Volenti ire ad scolas, vel ad peregrinandum, vel ad corpus sanancapitulum concedet licentiam . D'autres doyens du chapitre de Courtrai tudirent et professrent Paris (*). Tel, Henricus de Ecclesia, professeur la facult de thologie, prdcesseur peut-tre immdiat de Siger, dans les fonctions dcanales de la collgiale Notre-Dame Courtrai, comme lui membre et bienfaiteur de la Sorbonne [^*).
dum
Cfr. Chronicon, ihid.; Documenta capituU, ibid. Cfr. ms. Bibl, Nat. Pans, lat. 10 6)2: Ex legato maeistri Henrici de Ecclesia, quondam in Ecclesia Bate Mariae C'urtracensis decani, pro^ssoris in sacra theologia, quondam socii de lA-A^na Sorbuna. Anima ejus in pace requiescat, nam dos fuit flamingorum . Un livre copi en 1320, le manuscrit lat. 16104, tut achet avec l'argent (|ue Henri de TEgUse avait lgu la Sorbonne. Delisle, op. cit., II, p. 154. On y lit, eq
{*)
()
CHAPITRE
II
LES MANUSCRITS
(9)
CHAPITRE
II
Les Manuscrits
les
uvres de Siger
Bibl. roy. de
Munich,
lat.
3852.
2.
3. 4. 5.
Bordeaux, n"
131.
2, n 4.
6.
7.
de Saint-Marc Venise, lat. cl. VI, col. XXI, n 2461. Bibl. roy. do Bruxelles, n (2741-2747).
Bibl.
8.
Amplonienne Erfurt,
n 268.
que
prsentent les textes qui nous intressent et d'tablir la valeur respective des rdactions diffrentes
du
trait
Ars Prioriim.
3852
'.
1.
Munich, Bibl.
roy.,
lat.
Ce manuscrit de 69
sicle,
il
fol.
parchemin
in-4,
de
du xv*
'
cathdrale d'Augsbourg
fol.
Les
Jnc. Loj'ca est pars organica totius philosophiae... Expl... et reductio imperfoc-
clero.
Explicit
compendium
A
fol.
partir
du
fol.
fol.
formarum. Ce sont
les
sophsmaia
;
suivants
au
44
Homo est
au
fol.
48
Unioersale est
esse
animal determinatiim a magistro Patricia de Hibernia intentio determinatum a magistro Simone Anglico au fol. 50
;
Album potest
Le copiste ou plutt les copistes de l'uvre de Siger Album potest esse nigrum ont une criture difficile lire. Les mots sont ports les uns sur les autres
;
'
Cfr.
Catalogus cod.
lat.
ait., t. I,
pars
II, p.
145.
-Les manuscrits de ce fonds ont t dcrits par Ruland dans Archiv f. d. Geschichte des Bisthums Ang&biirg, herausgeg. von Steichele, vol. I, pp. 42-142. ' Et non priori comme l'imprime le catalogue cit plus haut.
Iste liber de animalibus est pauperum scholarium artistarum de Parva Sorbona, emptus pro duobus francis quod legavit Enricus de Ecclesia, quondam socius de Sorbona Magna, professer in Sacra Theologia .
effet
(10)
on ne spare pas toujours les lettres convenablement et celles-ci sont compliques par des hastes, traits ou signes abbrviatifs exagrs. Ds le dbut on annonce la solution de trois questions. La premire partie Explicit sophisma determinatum a magistro Sogero de se termine par ces mots Curtraco s. La deuxime n'a pas de finale caractristique et la troisime s'arrte
:
... il
magnus
lui
manque au moins
les
formules.
Trois mains se succdent dans la transcription du txte. La premire a transcrit dbut jusqu'aux mots... ut visum est prius (fol. 50 \^, l. 28) la deuxime a
;
:
le
repris la suite
(fol.
Si aliquis diceret
elle
Nonne
aliquid... jusqu'...
Sogero de Curtraco
51 R*,
l.
34)
cit
l'a
plus haut.
extrait
Il
Le
premier copiste ayant nonc trois questions rsoudre, cette finale, qui clt la solution de la premire question, n'est pas justifie, moins de supposer que Album potest esse nigrum ait en ralit donn lieu trois exercices distincts discuts par Siger et qu'on ait voulu les runir ici en un seul portant trois questions rsoudre. Quoi qu'il en soit, la fin de la deuxime question, Vexplicit
ne parat plus, sans doute parce que
dernires parties. Peut-tre aussi
;
c'est le mme copiste qui a transcrit les deux deuxime copiste n'a-t-il pas remarqu la proposition de trois questions ne connaissant que la premire partie, il aura cru le sophisma compltement trait. Le troisime copiste transcrit d'une criture plus petite la deuxime partie et une partie de la troisime, c'est--dire depuis les mots Quaerebatur secundo... (fol. 51 R, l. 35) jusqu' la fin (fol. 51 BP). Certains alinas sont numrots en marge. On relve quelques fautes. Il faut signaler quelques rares omissions de mots ou suppressions faire. Les copistes se sont d'ailleurs chargs de rparer par des notes marginales certaines omissions, de supprimer des mots rpts ou des membres de phrases inutiles.
le
:
2. Paris,
Bibl.
Nation.,
lat.
16130.
provenant de
et 956.
la
Bibliothque de la Sorbonne o
dicti
Leodiensis
',
quondam
socii dictao
domus
on
le
'
signale
;
comme
tant
du diocse de Lige
et bachelier en Thologie
enfin,
'
Dana
Cfr.
le
.
Paristensii
ma. lat. 15848 de la Bibl. nat. de Paris, il est qualifi de Canonicus Delisle, Le Cabinet des manuscrits de la Bibliothque nationale^ II, p. 164.
Chart. Univ. Paris.,
p. 606,
II,
Denifle-Chatelain,
fol. 281>.
p. 697,
'Denifle-Chatelain,
op.
cit.,
qui renvpi
wx
CHAPITRE
au 19 mai 1349, nous medicina .
'
II
LES MANUSCRITS
(H)
le
rencontrons
proviseurs,
Le manuscrit de la Bibl. de l'Arsenal Paris, n* 133, qui contient une membres et htes de la maison de Sorbonne depuis les
le
liste
des
origines
provisorat
d'un
certain
Hanibaldus
*.
mort vers
le
comme
le dit
Delisle
mme
sicle ainsi
que M. Niglis
fin
de ce
rien.
En
',
tout cas on ne peut l'identifier avec Henri Pistor, recteur de l'Universit en 1406
ni avec
un certain
magister Henricus
pi'ioratus Sancti Victoris prope Parisiis , qu'on rencontre en 1416 ', et encore moins avec Henri Goethalst, mort en 1433, doyen de Lige *. Un dcret de 1290 * ordonnait de noter la date prcise de l'acquisition de chaque livre. Malgr cela, la note mentionnant le donateur n'est pas date. A en juger par l'criture, cette remarque est du xv* sicle et j^ourrait avoir t mise lorsque l'crit parvint la Sorbonne '". 72 R^ contiennent VArs Le manuscrit comprend 142 folios ". Les fol. 65 R Prioriim de Siger de Courtrai. Inc. Logica est pars organica... Expl. Et sic finitur Ars Priorum. Explicit Ars Priorum dita a magistro Segero de Colteraco, Dec
Gratias.
Quelques-uns
'-
ont
fait
commencer
M.
Cette partie
60 R
64 V**)
comprend
pour
les
2 IG questions et rponses
partie d'entre elles est cependant consacre la logique. Les rponses sont donnes
quelques-unes sont incompltes ou encore on a On ne dsigne pas l'auteur de cette compilation qui ne peut en tout cas former un seul et mme trait avec VArs Priorum de Siger de Courtrai. En effet, VArs Priorum forme un tout par lui-mme d'autre part,
214 premires questions
:
Nous ajouterons
la
'P. 236 et suiv. Voir Franklin, La Sorbonne. Paris, 1875, p. 222 et suiv. Op. cit., pp. 154-155. * Op. cit., p. 155. ' Si^er von Courtrai, p. 23. Cette opinion ne s'accorderait que difficilement avec note du Catalogue des membres de la Sorbonne. Du Boula y, Hist. Univ. Par., V, p. 881. ^ C. Jourdain, Index Chronologicus Chartaruin pertinentium ad historiam Unt*
cit.,
p.
155.
cit.,
p. 142, n. 1.
"Niglis,
III,
op.
cit.,
donne
le dtail
p.
"V. Leclerc,
p. 234.
Hist.
de la France, XXI,
w Op.
cit.,
p. 27.
(12)
que
tiennent aussi YArs Priorum, ne font pas la moindre allusion l'une ou l'autre de
ces questions.
Le
(fol.
recueil contient
un autre
trait
de logique
1337)
(fol.
De purtate
domiis
de
;
Gualteri
Burleigli,
Insoliibilia
'
socii
Sorbona
Parisiiis
114 V"
118 Rb)
un
(f 13i7)
De
siiccessiois
le
(f 1358), etc.
Grand in-folio, en vlin, de diverses critures de du commencement du xiv* sicle, ce manuscrit, comme le prcdent, fut lgu la Bibliothque de l'ancienne Sorbonue o il portait le n 940. En effet, au verso du fol. 91, on lit la note suivante: Iste liber est pauperum scolarium de Sorbonna ex Icgato magistri Gerardi de Trajecto... (suivent quelques mots indchiffrables) '. Xous pensons qu'il s'agit de Grard, doyen de l'glise Saint-Pierre Utrecht et vicaire gnral de l'vque de ce lieu. Il est renseign dans le catalogue des
la fin
du
xin* sicle et
la Sorbonne sous le provisorat de Jean de Vallibus lu en 1299, mort en 1315 -. Grard d'Utrecht fut en relations avec le chapitre de Courtrai par suite de la juridiction qu'il exera sur certaines paroisses des environs de cette ville. Ainsi en 1314, remplaant l'vque d'Utrecht, il institue un second cur pour la paroisse de Hulst et approuve la nouvelle dlimitation de la paroisse faite alors '. C'est pour lui, dit Delisle, que parat avoir t faite en 1319 la copie des sermons de Gui d'Evreux, qui forme la i)rincipale partie du manuscrit latin 15966. Grard de Maestricht ou peut-tre d'Utrecht * est inscrit au 23 mars dans les obituaires de la Sorbonne \ Selon Ilaurau il est mort aprs 1320, car cette date se lit sur un volume de son legs, le u 15879 ".
membres de
' Nombreux sont les volumes M. Haurau en compte douze (Notices et extraits de quelques manuscrits latins de la Bibliothque nationale, V, pp. 13-14) la fin desquels on lit encore Lste liber est pauperum magistrorum de Sorbonna ex legato magistri Gerardi de Traiecto quondam socii domus . Parmi les bienfaiteurs gnreux qui contriburent fonder la Bibliothque de la Sorbonne, beaucoup taient originaires des Pays-Bas. De Wu\{ (Le trait De Unitate formae > de Gilles de Lessinesy p. 4, n. 1) a runi un certain nombre de noms. Pour le dtail, voyez Delisle, op. cit.^ tome II. Paris, Bibl. de l'Arsenal, n 133. Edit par Franklin, La Sorbonne, pp. 222-224. Cfr. K. Mussely et E. Molitor, Cartulairc de l'ancienne glise collgiale de Notre-Dame Courtrai, Gand, 1880, p. 224, De Wulf, o^ cit., p. 8, et Haurau, o^. cit., pensent aussi qu'il s'agirait d'Utrecht. ' DeliHle, op. cit., II, Dans les obituaires de la Sorbonne, au 23 mars pp. 147-148. (sans que l'on sache l'anne), il c-st dit < Obiit magister Girardus de Traiecto, quondam huius domus socius, qui legavit domui libros suos ad valorem XL librarum parisiensium, et legavit etiam aliquos libros suos XII bcneficiariis domus de Surbonna... qui libri valent sex libras parisiensium (Cfr. ms. lat. 10574; ms. lat. 16026, fol. 7) . Delisle, op. cit.^
II, p.
148.
O^.
cH,t ihid.
CHAPITRE
Le manuscrit
qui se trouve au
se
II
LES MANUSCRITS
(13)
compose de 92
feuillets et,
'
comme
:
fol. 92, il
renferme 12 pices
ordinem
1"
Summa modorum
quondam
socii
in coUegio do Sorbona.
2
3
Summa modorum sigaificandi magistri Michalis de Brabantia. Summa tolius logices magistri Sygeri do Cortraco praodicti
non est
hic.
excepto
de
libro posteriorum
12
aeternitate
mundi
si
qua
sit .
donnent
la
Summa modorum
significaudi
les
20
Rfi
un fragment d'un
aura pens
partie d'une
Le transcripteur de la note du fol. 92 fragment s'agissait d'un des Analytica posleriora, trait faisant
trait sur les Paralogismes.
iotius logices
Summa
Sygueri de Cortraco
de Brabantia.
du second
la
Summa modorum
*.
'
Au
fol.
R'^
commence
grammaire de Siger
Inc.
Quoniam grammatica
est
quelques L'criture est en gnral claire, les lettres sont bien formes remarques sont ajoutes par une main trangre. Le manuscrit contient peu do fautes que le transcripteur ne corrige pas. La deuxime main ajoute, de rares endroits et seulement au dbut du trait, une explication de mots ou une note indiquant quel membre de phrase exprime l'objet ou le but de la partie traite. La composition du trait est digne de remarque aprs quelques notions gnrales, l'tude du nom, du verbe, du participe et du pronom, l'auteur traite successivement trois sophismata : Amo est verbum qui commence au fol. 5 V-"^. O magister partir du fol. 6 V*. Magistro legente pueri proficiunt qui dbute au fol. 7 Vb et termine le trait.
;
:
p. 15 et suiv. donne le dtail de ces traits. Siger de Brabant, l""^ dit., p. 841, et Niglis, op. oit, p. 25, ont lu excepto >. excerpta . 11 faut, nous semble-t-il, lire ^ Le mot Michalis a remplac le mot c Sigerii qui a t gratt. * Depuis 1869, le ms. est pagin de telle faon que les numros d'ordre des fol. sont reculs d'une unit par rapport aux anciens numros. 11 faut tenir compte de ce fait lorsqu'on consulte des auteurs qui citent ce ms. antrieurement cette date, par exemple, Thurot, Notices et extraits de manuscrits de la Bibliothque nationale, XXII,
Niglis,
op.
ctt.y
Mandonnet,
:
passim.
(14)
de Michel de Brabant
fol. 9
'
ou de Marbais
ou de Roubaix
'
De modis
Ra
19 V^. Nous
Suit
sien.
(fol.
20 Ra
21
Va)
un fragment des
du Sorboniste Courtrai-
Le
On
natre au moins
peut y reconfit de ce
trait. L'une d'entre elles intercale quelquefois dans le texte mme une correction ou une explication, mais en gnral celui-ci n'a pas subi d'altration. Nous n'avons l que la dernire partie de l'uvre. L'auteur semble avoir suivi ordre qu'Aristote dans son Ilepi aotaTtxiv Xsyxwv. Il manque au compenmme le dium de Siger ce qui correspond, chez Aristote, l'introduction et au chapitre des fallaciae secundum dictionem . Le fragment dbute vers la fin de l'expos de ceux-ci ...Aut quod scriptum est scripsit aliquis. Scriptum autem est... Expl. Et
: :
hoc de compositione locorura sophisticorum seu fallaciarum * et earum reductione ad ignorantiam elenchi prout faciat fallaciam generalem, quaestio ad capitulum Aut ergo sic dividendum... necnon ipsarum deceptione, quaestio ad capitulum Deceptio ^ autem fit in iis... , et de earum recta solutione, quaestio ad capitulum
: : :
Quoniam autem
Meusnier
recta solutio...
pense
qu'il
no reste plus de la
Summa
totiiis
parle la table des matires de ce manuscrit, que le fragment des Fallaciae. L'Ar*
Priorum pouvait aussi bien en faire partie Meusnier semble ne pas connatre cette uvre, non plus que le Commentum super oeterem logicam totam conserv Venise '. Au fol. 21 Va commence un sophisma Inc. Logica est scientia, hoc est sophisma
;
celle
du
Les
fol.
22 Ra
naturali. Incipit
39 IV> renferment un trait d'Albert le Grand, De negotio compendium de negotio naturali Alberti. Philosophia divitur in
:
= cod)...
Explicit
Il est ainsi nomm dans le ms. Bibl. Nat. Paris, 16222, fol. 9 R et fol. 92. 'Thurot, op. cit., XXII, 2^ part., p. 41. Selon Leclerc, Hist. lUt. de la France, XXI, p. 268 et suiv. Ducange Michal de Hombasio forte pro de Morbosio . Gloss. mediae et infuuae lati' crit nitatis, index auctorum, p. XLVI. Le ms. 544 de la Bibliothque de Bruges tranche
' :
la
il
fait
suivante
<
Michale de Marbasio bono clerico et famoso etiam socio bene intellexit Boetium quoniam fere omnia quac dixit ab eo accepit >. M. Laude, Calai, des Ms. de Bruges, no* 475-476, pense que ce manuscrit est du XiII sicle.
*
Syllogismorum cod.
Fallacia cod.
Paris. Bibl. Arsen., ms. 1021, p. 2&1.
Cfr. itt/ru.
*
*
'
CtAt^ITRE
Fol. 39
II
LES MANUSCRITS
(l)
V
Ra Ra
V
quorundam aliorum.
Fol. 40
Fol. 46
Fol. 65
45 \^
-- 65
Etudes de physiologie et de psychologie. R^ Trait sur les minraux. Trs lisible. 66 d'une main plus rcente que les traits prcdents
: :
ques-
Au
primo
le
fol.
Incipit
diffinitio
l"
philosophiae duplex
:...
but
2**
thique, grammaire,
logique, rhtorique.
Fol. 67 V, Tractatus Beati Turpini Archiepiscopi de
Carolus
Magnus
fecit...
:
Ra 68 V^ Du mme auteur De sensu communi. \^ 71 R'' Du mme auteur De potentiis animae. Fol. 71 Rb 72 Ra Trait De mot a cordis. Fol. 72 Ra 73 V^ Trait incomplet De principiis naturae. Fol. 74 R* 75 V Siger de Brabant De aeternitate mundi (Edit par ManFol. 68
Fol. 68
: :
II* dit.,
t.
Ra
87 V^
92 Ra
De
Fol. 88 Rft
Questions de Thologie.
n 131.
4. Bordeaux, Bibl. de
la
'
ville,
Ce manuscrit du
xiv' sicle en
parchemin,
225
mm.
'.
Demi-reliure
'.
le fait
Les
Inc.
fol.
:
...
et reductio impcr-
fectorum ad porfectos. Finitur ars quacdam in qua redacta sunt sub compeudio
quae in toto
Cultraco,
Deo
gratias.
Le
lettres,
trait,
Ce manuscrit
102* feuillet
a
:
fait
omettre la pagination du
fol.
VArs Priorum. une lgre dchirure au mutil. Nous l'avons appel dans
;
notre dition
fol. 10i^'.
2, n 4.
Ce
dans
le
catalogue des manuscrits des Archives de France (Paris, Pion, 1886) la page 104.
comme
le dit
t.
M. Camille Couderc, Cat. gn. des Ms. des Bibl. fol. marqus 101 et 102 se trouve un
Ibid., p.
'
Le ms. porte
trait-il
de Brabanto . L'auteur du catalogue n'a pas corrig. Admet: encore l'identification de Siger de Courtrai et de Siger de Brabant ?
(i)
donnent VArs Priorum de Siger de Courtrai mais avec le titre Chaque colonne de ces folios comprend une trentaine de lignes d'criture serre les abrviations sont nombreuses et, en
Les
'.
cl.
VI, cod.
XXI, n 2461.
Ce manuscrit provient
de garde porte, outre une table des matires, une note indiquant l'un des possesseurs du recueil i^^o, Joannes Marchanooa, artium et medicinae doctor, Patavii .
du monastre de St-Jean
in Yiridario
La
feuille
Les 236
Fol.
1
folios
de ce ms. renferment
Ra 70 BP. Incipit liber metheororiim... Explicit commentum super librum metheororum editum a fratre Alberto ordinis fratrum Praedicatorum. Fol. 71 Ra 92 R". Commentum Thtmistii super librum de Anima.
Fol. 92
R'*.
totam. L'oeuvre
l'Isagoge
du matre courtraisien prend 66 feuillets. C'est un commentaire de de Porphyre (Fol. 92 108 R), des Praedicamenta (110-136 V^) et du
Perihermenias (137
158 V^).
Les
fol.
158
et 159
V^ portent un fragment de
;
trait philosophique.
Le
fol.
ont t enlevs.
mundo. de brves considrations anonymes de somno et oigilia, de Fol. 233 236 longitudine et breoitate vitae, de virtutibus, de memoria et reminiscentia. L'tude de Siger de Courtrai suit fidlement le texte des traits dont elle est
Fol. 1G7
:
232
le
commentaire.
Ou
aux
explications.
cits sont
indiqus en marge.
Cette
teur. Elle jettera
fera connatre ce
comme commentalogicien et
du grammairien.
Diverses mains se sont succd dans la transcription de ce commentaire qui comprend 264 colonnes sur feuillets grand in-quarto, de la fin du Xiv sicle. On n'y remarque gure de retouches. Les abbrviations sont nombreuses mais aucune altration ne vient gner la lecture du texte. Il ne semble pas que ces commentaires soient complets. Le fragment anonyme qui leur fait suite pourrait tre de Siger. Le Perihermenias se termine brusquement sans Vexplicit ordinaire, et sans que la dernire partie de l'uvre du Stagirto ait reu nn commentaire.
;
7.
Le
;
P.
manuscrit
la description suivante
Parchemin
166 feuillets
0,105 m.
donne de ce X 0,14 m.
'
l'obligeance
de
M. Pasquicz,
le
distingu
archiviste de Toulouse, qui a bien voulu examiner ce ms. dont nous ne pouvions avoir
la Bibl. roy.
de Bruxelles.
CkAPltRE
XV S.
in
(1407), car
II
LES MANUSCRITS
est finis
(17)
on
lit
au
fol.
97
Et sic
.
anno Domini
lit
:
MCC''C''C"VIP...
dicti Cortto
Au
fol. 3
on
Zonia prope Bruxellam quod vulgariter dicitur Roedencloester. Dirigatur illac Bibliotbece Rubec Vallis . Reliure ancienne, veau brun estamp. fol. 4
:
Parmi
les crits
de ce codex on rencontre
fol. i-2
libri
Le fragment de Siger de Courtrai, d'une petite criture et pour une grande que les premier et dernier folios d'un trait qui vraisemblablement tait complet. Peut-tre re trouve ra-t- on un jour le reste dans quelque manuscrit o pour le moment on le catalogue comme fragment anonyme.
partie trs mutil, ne nous prsente
II.
Le trait
((
Ars Priorum
ce trait.
Le texte
dit a t
nom-
et
tenir
compte du manuscrit de
la
grande partie de ce fragment tant dans un tat qui rend son utilisation
impossible.
et
B ne
la faites
ou corrections,
dans
le
texte
mme
soit
en
marge^
cod.
s'inspirent peut-tre d'un texte qui nous est inconnu. Voici d'ailleurs le dtail
de cette revision
du
7 sont justifies mais non conformes la le(,>on du cod. ou montrent que le correcteur ne comprend gure le Ds lors trois hypothses peuvent tre envisages
1
11
texte.
Le correcteur a
no
s'est servi
utilis le texte
du
cod.
et
un
texte inconnu
2o II
Z"
fait
un manuscrit peu correct, mais en vitant les inexactitudes le correcteur du cod. M, qui ne parat pas avoir fait uvre de critique, dpendrait compltement do ce manuscrit. Son intervention ne se manifeste plus aprs le fol. 39 R*. Le texte du cod. B est infrieur ceux des cod. M et P. C'est une copie d'une rdaction diffrente des deux autres, se rapprochant cependant plus du cod. M que du cod. P, et qui devait tre trs bonne. Malheureusement, le copiste a d
cod.
serait d'un copiste qui aurait utilis
;
Le texte du
cod. P le ms. de la Bibl. nat. de Paris 16130; par de Bordeaux et par: cod. M le ms. 3852 de la Bibliothque roy. de Munich. Nous n'avons eu connaissance des textes conservs aux Archives de Toulouse et Erfurt qu'aprs l'impression du trait.
*
le sigle
cod.
ms. 131 de
la
Bibl.
(i)
nombre de mots
lignes, enfin,
le
mots
le
verte folium
disti'ait
ou inexpriment,
Ra.
le
le copiste
corps du texte, au
fol. lOi^'^
Des
parties
fol.
trois figures
que dessine
i04
du Ra
texte,
le cod.
B en donne
trouve
au bas du
B releves dans 1' apparatus dition, seront naturellement incompltes pour cette partie '. de notre criticus et P nous L'infriorit du cod. B limitait notre choix. L'examen des cod. deux profondment diffrentes. Celle du cod. prsence do rdactions mis en a
folio
si l'on
tient
compte de
copies.
En
du texte con-
des mots ou
membres
prsente
donne complteA quatre reprises, des vers, adages, citations que le cod. ment, sont simplement commencs par le cod, P. Trois fois celui-ci explique une figure qu'il n'bauche mme pas. Le cod. M, au conti'aire, n'omet pas de les
le corps du texte. Notons enfin que, compar au texte du cod. P, le cod. M a gnralement un tour de phrase plus soign mieux que le cod. P, il vite d'inutiles longueurs et exprime plus adquatement les ides. Ces remarques justifient le choix que nous avons fait du cod. M pour nous ne nous en sommes loigns que lorsque diter le texte de l'Ars Priorum la leon du cod. P ou du cod. B tait manifestement suprieure et en renvoyant en note celle du cod. M. On a nglig la seconde main qui corrige la premire partie du cod. M, sauf dans certains cas intressants ou lorsqu'elle apportait un complment ncessaire l'intelligence du texte. Les uvres de Siger de Courtrai n'ont jamais t dites. M. Thurot, qui attribue la Summa modoriim aignificandi Siger de Brabant, imprime quelques pages de ce trait, c'est--dire une partie d fol. 2 R ', quelques lignes du Magistro legente R'' * et, en entier, le sophisma fol. 2 Rb ', une partie du fol. pueri proflciunt '. Mais de nombreuses omissions et erreurs do transcription
dessiner dans
entachent d'inexactitude
**.
'
La
MP
avec
le
manuscrit
est
n'a
pu se
mots
:
(B
c
...
fol.
lOlbii Rb)
...
conclusionis
quod
impossibile...
jusqu'
lOlbii V)
maior dicit quod A cum modo contingentis ad utrumlibet... , inclusivement. op. Cit., p. 167. Op. cit., p. 170. 0^. cit., p. 129. Op. cit., p. 818 et suiv. Rgles suivies dans l'laboration de Vapparatus criticus : a) Les sigles des ms.
CHAPITRE
III
(19)
CHAPITRE
III
On
modorum
des Catgories et du
La
lecture de ses
uvres connues
Dans son
trait
des Fallaciae^
il
annonce un
trait sur
VArs
Obli-
gatoria ^
2
l'tat
dum
dictionem
de l'expos
de ceux-ci.
30 Siger s'en rfre souvent des
qu'il
de ces exercices,
s'est
la
occup de
l'objet
de
logique ^
*.
Un
de
grammaire
et
de
la
logique
Un
ce
mme
^
sophisma^ du moins
la
maire
dans un
".
trait
mme
mthodes respectives de
Priscien
40 Enfin nous
grammaire
et
de
la logique,
en s'inspirant de
l'tude
du pronom. Le
la
gnrale de l'expos ^
matires du ms. de
Une remarque
de Munich, Paris
et
initiales respectives
M, P, B. h) Lorsqu'une
l'initiale
variante se termine par une lettre majuscule, afin d'viter toute confusion avec
du ms., nous faisons suivre la variante d'une virgule, c) Les mots imprims en caractres italiques dans l'dition du texte sont des additions ou des corrections que nous avons jug bon de faire. Dans ce cas nous mettons en note la leon du codex.
*
p.
35.
3 *
"
'
(20)
Bibl. Nat.
on y
il
lit
Summa
de Cortraco praedicti
^ Si cette note
les
ne
fait
pas erreur,
nous manque de
et
la
Logique de Siger,
Topiques,
une
partie
du
trait
des Sophismes.
^
Nous ne voulons
les
crit
:
attribuer Siger,
un chapitre sur
motif qu'il
Antepraedicamenta ou
...ut *.
Il
Posipraedicamenta pour
^
;
le seul
dicitur in
Antepraedicamentis
ut dicitur in Postpraedica-
mentis
nom du
matre courtraisien
Le De Generatione el corruptione d'un certain Matre Siger ^ une composition anonyme insre dans un manuscrit de l'ancienne Bibliothque des Dunes pourrait lui tre attribue, selon Kervijn de Lettenhove enfin, la Bibliothque de Bruges, une tude intitule Ouaedam expositiones
; ;
:
et ethicortim
porte son
nom
'.
CHAPITRE
IV
*^
Le procd pdagogique du
La
Sophisma
mthode d'enseignement
VExposiiio, les
sont connus*:
'
lo
Summa modorum
quondam
Socii in
coUegio de Sorbona.
III
Summa
XIo Quaedam determinatio Sygeri Magni, de Brabantia, de aeternitate mundi... etc. On ne comprend pas que, malgr la distinction si marque que met cette note entre Siger de Brabant (appel magnus) et Siger de Courtrai, on ait si longtemps identifi lei deux personnages.
CfM>i/rrt,
Cfr.
p. 81.
Catalogue des
tus.
Niglis, op.
cit.,
pp. 20-27.
'
Op.
Cfr.
Cfr.
CHAPITRE IV
versit
;
LE PROCD PDAGOGIQUE DU
SOPHISMA
(21)
on ne pouvait recourir au troisime qu'aux jours et heures fixs pour les exercices. Parmi ceux-ci il faut placer le Sophisma sous ses diffrentes formes. Ce procd, fort en honneur dans les coles de Paris et
dont Siger de Courtrai
qu'ici
;
un copieux usage, n'a gure t tudi nous avons cru devoir lui consacrer un chapitre spcial.
fait
jus-
I.
Antrieurement au
la logique prise
le
xiie sicle,
dialectique
et
on
lui
philosophe ou
l'erreur
'^.
de
VOrganon
comme
chez Aristote, un
art spcial
dont l'acquisition
tait
subordonne
l'tude d'une
minime
moyen ge^
1850, p. 73.
On
moyen ge dans: Dni fie, Die Universitten des Mittelalters bis 1400. Berlin, 1885; Rashdall, The Universities of Europe in the middle Ages. Oxford, 1895; Robert, Les coles et V enseignement de la Thologie pendant la premire moiti du XIIi"- sicle. Paris, 1909; Luchaire, V Universit de Paris sous Philippe- Auguste. Paris, 1899; Gauchie, Les Universits d'autrefois : Paris et Bologne. Louvain, 1902; Seppelt, Der KampJ der Bettelorden an der Universitt Paris in der Mitte des i^. Jahrhund'erts.
Breslau, 1905;
en
II,
Br., 1911
'
Geschichte der Scholastischen Mthode, B. II. Fribourg de la Philosophie mdivale, 4^^ dit. Louvain-Paris, 1912.
; ;
Cfr.
De Wulf,
passim.
Ablard dans sa
pp. 141, 151 Peatow, op. cit., p. 29 Grabmann, op. Dialectica embrasse tout VOrganon d'Aristote.
cit.^
^ Cfr. Ablard, Dialectica. ... eius autem doctrinae studium praecipue est insistendum, cuius potior veritas cognoscitur. Haec autem est dialectica, cui quidem omnis veritatis seu falsitatis discretio ita subiecta est, ut omnis philosophiae principatum, dux universae doctrinae atque regimen possideat. Quae fidei quoque catholicae ita necessaria monstratur, ut schismaticorum sophisticis rationibus nuUus possit, nisi qui ea praemuniatur, resistere . V. Cousin, Ouvrages indits d' Ablard. Paris, imprimerie royale,
1836, p. 435.
"Cfr. Grabmann, op. cit., II, pp. 42 et suiv., 446. Par dialectica Siger de Courtrai entend l'utilisation lgitime des propositions dars le syllogisme. Cfr. infra, Les mss. de la Bibl. Nat. de Paris, 16617, fol. 231 et 16390, fol. 175 (du XlIIe s.) p. 31.
dfinissent
la
dialectique
ars
opponendi
et
respondendi
dialectique
vis--vis
de
la
^XlIIe
logica
Quae sit differentia inter logicam et dialecticam ? Ad hoc dicendum quod s.) secundum quod est ars et secundum quod est scientia securior est ad dialecticam. Logica enim scientia est de omni syllogismo docens, dialectica de syllogismo dialectico solum vel apparent! dialectico... Unde logica traditur in omnibus libris logicae quae sunt sex, scilicet liber Praedicamentorum, liber Perihermenias, qui nunc dicuntur Vtus
:
(22)
saire,
de son argumentation,
qu'il faisait valoir.
;
et
en
lui
opposant
elle ncessitait
une
sorte d'entra-
nement dont
que
les auteurs
,
de l'poque
indique sa
dialectique
Or on
s'initiait
aux finesses de
qu'on l'entend
la dialectique
disputatio. Pris
primitif, ce
mot doit se traduire par colloque ; au moyen ge ^ Les colloques qui, avec
*,
taient
on
Nova
Logica, liber Priorum, Posteriorum, Topicorum et Elenchorum qui quattuor dicuntur logica; dialectica vero traditur in libro Topicorum et Elenchorum solum . Cfr.
Prantl,
o^.
cit., III, p.
20.
Cfr.
Alexandre Neckam
(f 1217),
De
Natiiris rerum,
c.
Alexandre Neckam
Univ. Paris.,
Paris pour les discussions dialectiques et dplore le peu d'intrt port la littrature.
Peato w,
et qui
op.
cit.,
p. 32.
Chart.
I,
p. 48.
appellant amissa libertate pristina in tantam servitutem devocantur, ut comatuli adolescentes earum magisteria impudentes usurpent, et in cathedra seniorum sedeant imberbes,
nondum norunt
artidm abiectisque
suis
celle des
tanquam aranearum
annes
1]
tendiculis includunt
La
92-1203.
;
* Dialectica est ars artium ad principia omnium melhodorum viam trahens sola enim dialectica probabiliter disputt de principiis omnium artium. Et sciendum quod est methodus ars brevis et facilis et semitae proportionatur nam sicut semita ducit ad eumdem terminum ad quem lata via sed brevius et expeditius, sic ad cognitionem eiusdem ducunt ars et methodus, sed facilius methodus quam ars. Dicitur autem dialectica a dia quod est duo et lexis quod est ratio vel logos quod est sermo, quasi ratio vel sermo duorum scilicet opponentis et contradicentis in disputatione . Lambert d'Auxerre. Cfr, Prantl, op. cit., III, p. 26. * Un exemple typique se rencontre dans le ms. de la Bibl. Nat. de Paris 13102, fol. 33. Il s'agit d'ane disputatio inter quemdam Priorem ordinis Praedicatorum et Spiritum Guidonis . * Cfr. Lettre de Grgoire IX ad magistros et scholares Parisienses du 13 avril 1231. De phificis autem et artistis ac aliis ancellarius bona fde promittet examinare magistros, et non nisi dignos admittcns rnpellet indignos. Ceterum quia ubi non est ordo, facile
;
de modo et hora legendi de habitu ordtnato... > Chartiil. Univ. Paris., I, p. 137. * Les statuts de la facult des Arts de Perpignan nous rvlent clairement cet usage Item statuimus insuper quod scholares audicntes tam lugicam quam grammaticam babc^nt ad minus ter vel bis in septimana disputare, ma^istro praesente. Et si in m<(teri\
:
CHAPITRE IV
LE PROCD PDAGOGIQUE DU
SOPHISMA
(23)
dans
les
monastres d'Occident,
et qui se
perptua dans
former
les lves
l'art
de
la parole.
On
discussion
mme
l'Universit de Paris
on l'imposa ceux qui voulaient prendre le grade de bachelier es arts ^. Les vainqueurs de ces joutes se couvraient de gloire,
attiraient les auditeurs s'ils taient matres, ou, s'ils taient disciples, taient
*.
On
taient suivis.
Ils
prenaient place ct
De
crainte
l'autre, les
que l'une de ces formes d'enseignement n'empitt sur autorits de l'Universit de Paris rglrent minutieusement les
fallait
consacrer
la lectio
>.
Cfr.
Fournier,
Les
Les Quaestiones Magistri Odonis Suessionensis (Odo de Ourscamp) d. par P i t r a (Analecta novissitna Spicilegii Solesmensis, t. II, Tuscttana. Paris 1888) ont mis en lumire bien des aspects de cette mthode d'enseignement En explorant de nombreuses bibliothques nous avons souvent et vainement cherch le dtail des rglements, des mthodes, des programmes, un plan des disputes, des argumentations entre le matre et les disciples. Sans satisfaire tous nos dsirs, l'uvre intitule Quaestiones Magistri Odonis Suessionensis... nous a offert une singularit inattendue. Une cole est ouverte devant nous. Le matre est en chaire, provoque les objections et y rpond, des objections se croisent nombreuses, subtiles, parfois acres. Un disciple trs intelligent enregistre la sance soigneusement, se mle la dis678.
:
:
cussion et
fait ses
pour
*
les serrer
rserves. Le matre laisse puiser les objections, parfois les fortifie, de plus prs, puis donne la solution, la dtermination, la sentence >.
Grabmann,o/).
litt.
cit., II, p.
26).
titre
de
la
France,
XXV,
:
p. 432.
Grab m ann
op.
cit., II, p.
16 et suiv. fait grands traits l'histoire de Vars disputandi. Statuts pour les tudiants de la facult des I, p. 228
:
Arts de la nation des Anglais en 1252 (Bacchelarius) det fidem quod per duos annos diligenter disputationes magistrorum in studio solenni frequentaverit et per idem tempus de sophismatibus in scholis requisitus responderit . * Cfr. Robert, Les coles et renseignement de la Thologie pendant la premire moiti du Xlle sicle. Paris, Lecoffre, 1909, pp. 50 et suiv. * Cfr. Denifle-Chatelain, Chartul Univ. Paris, I, pp. 176-177. Dcret de la Fac. des Arts de 1245. < Magistris volentibus incipere in singulis facultatibus et faciendis on-
(24)
II.
il
semble
bien
qu'il faille
Il
SopJiismata.
sitions.
pas
facile
de prciser
le
Antrieurement au xiv^
certaines propositions
toujours
non
dans
la
donne un exemple classique de Vinsolubile; iWe place catgorie des fallaciae sectmdinn qtiid et simpliciter et donne le
il
moyen de
le
rsoudre \
tait
Uinsolubiie
une forme
particulire
du sophisma
^,
de nombreux
faut entendre
et
il
Ibid., p. 178. ... Si de ordinandis lectionibus et disputationibus... . non legant (magistri). Post prandium vero cursorie vel lectionem cursoriam inchoent usque post completam completorii pulsationem. Si vero bachellarii non disputant post prandium, quacumque hora cursores possunt lgre... et similiter die quo disputant magistri in quadragesimo si bachellarii non disputant post prandium, quod continget licet raro, liceat cursoribus similiter post prandium quacunque hora voluerint
stitutionibus
bachellarii disputant,
quibusdam paralogismis huius fallaciae est valde diflicile ponatur quod nichil dixi, et inchoando .sermonem dicam ego dico falsum, difficile est assignare utrum dicam verum vef falsum. Si enim dicas quod ego dico falsum in dicendo: ego dico falsum, ergo falsum est me dicere falsum; et si falsum sit me dicere falsum, ego dico verum, quia falsum replicatum supra falsum ego dico falsum, est verum... et tu dicebas prius quod falsum. est verum... ergo dicendo Ergo es redargutus. Si autem tu dicas quod dicendo ego dico falsum, dicam verum, ergo verum est me dicere falsum, et si verum sit me dicere falsum, ego dico falsum, et tu dicebas primo quod verum. Solvitur ut prius, nisi quod dicendo ego dico falsum, dicam falsum simpliciter, verum tamen secundum quid. Ex qua distinctione solutio dictarum orationum et multarum aliaCfr.
m/ra,
p. 84.
Sed
in
rum
plantus in Arte obligatoria apparebit (Bibl. Nat. de Paris, ms. lat. 1G222 fol. 20 V). Siger ne qualifie pas expressment ce sophisme d'itisolubile, cependant tous les auteur de cette poque le donnent comme exemple du sophisme insoluble. Cfr. Mss.
liibl.
Xat. Paris
lat.
10130,
fol.
114
88;
Occam,
0,
op.
cit., c.
45.
(Cfr.
PrantI,
119)
;
op.
cit.,
IV, p. 4i);
15, (Cfr.
Prantl,
de Bruges, n 600, fol. 81 R. quando per consequentias apparentes, quae videntur regulart per rgula necessarias ex propositione aliqua de contingente infertur sua oppo Communiter sita... Occam, Summa totius logicae, c. 45 (Cfr. Prantl, op. cit., IV). multae propotitiones enumerantur inter insolubilia quae tamen non sunt, quia non signiop.
cit., p.
Ms. de
la liibl.
' <
CHAPITRE
par
tote
l
;
IV
LE PROCD PDAGOGIQUE DU
trait
SOPHISMA
^
(25)
De
Sophisticis Elenchis
d'Aris-
on les proposait aux lves pour les former la discussion ^. Les discussions sur la nature des insolubilia n'apparaissent que dans la seconde moiti du xive sicle. Au tmoignage d'Albert de Saxe (f 1390), les insolubilia ne portaient pas ce nom parce que les difficults souleves taient insolubles, mais parce que leur solution tait trs difficile ^. D'autres prsentent des explications diffrentes un anonyme du milieu du xivc sicle donne une triple dfinition de Vinsoluble * plus tard, Pierre d'Ailly, faisant allusion la dfinition d'Albert de Saxe, la rejette et en propose une autre *.
:
Chez
les scolastiques
de
la
dcadence,
le
et les
termes quivoques
cussion srieuse
^.
Une
M.
Cl.
Baeumker
avis, certains
la
que dans
discussion
soit
parce que
comme
impossible
'.
Dans
les
sophista
Socrates scit se errare, Socrates ingit se esse sophistam,... de multis aliis quae communiter ponuntur in practica sophismatum insolubilium . Ms. de la Bibl. de Bruges, no 500, fol. 31 R P. d'Ailly. (Cfr. Prantl, op. cit., ibid.).
:
et suiv.
*
C'est dans ce sens qu'il trouve son application chez Siger de Courtrai
...
loc. cit.
Per praedicta potest studiosus respondere ad omnia insolubilia, si solvendo ea velit naturam insolubilium avertere, quod relinquo studiosis . Occam, op. cit., ibid. ' Nunc restt solvere insolubilia non quod nullo modo sint solubilia sed quia solvere ea difficile est Et... exemplariter aliqua insolubilia ponam et solutiones eorum, ex quibus apparebit faciliter consideranti qualiter si aliqua alia formentur possint solvi . Cfr. Prantl, op. cit., IV, p. 79. Occam est du mme avis, Summa totius logicae, c. 45 (Prantl, op. cit.,
'
IV, p. 44).
*
:
nomen
;
insolubile
>
dici-
tur tripliciter
potest solvi
'
primo scilicet modo quod nullo modo potest solvi quantum in se, propter aliquod impedimentum nunquam
sui difficultatem difficile solvitur
.
alio
quod propter
non enim
significat
Cfr.
Prantl,
solvi...
op.
cit.,
Propositio insolubilis seu insolubile est propositio quae significat se esse falsam
dicitur insolubile quia nullo
modo
posset
solvi, ut dicit
quidam doctor, sed quia difficultas seipsam esse falsam... Cfr. Prantl, op.
o/>.ciY.,
cit.,
Cfr. Prantl,
'
IV.
Wenn
man
(26)
appel
tenta
Il
de
l'avis
les
pseudo -preuves apportes par le sophista. Le dbut de ces inipossibilia indique bien la nature de ces exercices Un sophiste tenta, devant une assemble de lettrs de l'Universit de Paris, de prouver et de dfendre
:
beaucoup d'impossibilits et en suite de la premire, c'est--dire Deum non esse , on ajoute Hoc enim primum impossibile cum eius oppositum sit primum necessarium. Probabat tamen illud dupliciter... ^ Le caractre des impossibilia prouve qu'il s'agit d'exercices scolaires
;
: :
dont
le
but
la discussion.
ce point de vue,
il
mme
comme
Ce
Le sophisma^ sous ses diverses formes, n'est en aucune faon li un La quaestio, au contraire, est un moyen d'approfondir le commentaire on y tudie fond certaines assertions de l'auteur dont on expose la doctrine. Sa forme seule rappelle l'exercice scolaire ^ D'ailleurs
texte d'auteur.
;
^.
Insolubilia verwechseln, die aus der logischen Thorie des Mittelalters bekannt sind.
Freilich schillert das Wort in der Schrift in verschiedene Bedeutungen. Bald wird es im Sinne des Sophisten gebraucht, welcher den von ihm bekiimpften, von den librigen allgemein anerkannten Satz als unmOglich zu erweisen versucht, bald im Sinne der gewOhnlichen Meinung, der das von ihm Behauptete als unmOglich vorkommen werde . Lo thses impossibles taient, dit Fret, des thses o C. Baeumker, op. cit., p. 68. s'affirme, en premier lieu, l'impossibilit de prouver certains points de doctrine pour tre suivie, en second lieu, de la possibilit fortement tablie de les prouver . La facult de Thologie de Paris et ses docteurs les plus clbres. Paris, 1897, II, p. 261. Cfr. Baeumker, op. cit. Il tenta de prouver ; Mandonnet, op. cit., II, p. 73. omnia quae apparent sunt simulacra et les impossibilits suivantes Deum non esse sicut somnia ita quod non simus certi de existentia alicuius rei quod bellum Troianum esset in hoc instanti quod grave existens superius non proliibitum non descenderet quod in humanis actibus non esset actus malus, propter quam malitiam actus ille deberet pro-
de se invicem
tbid., I, p.
vel
de eodem
op.
verificari.
quod contingit aliquid esse et non esse, et contradictoria Mandonnet tudie le caractre d<* ces impossibilia^
pp. 25, 221 et passim.
119 et sutv.
Cfr.
Grabmann,
cit., II,
ici des quaestiones quodlibetales de Thologie qui avaient une tout autre signification.
de
la facult
CHAPITRE IV
LE PROCD PDAGOGIQUE DU
SOPHISMA
(27)
m.
Sophisma,
tel est le
le
nous croyons
qu'il
a un sens gnrique
haute science,
la
Sagesse
(dotpfa)
o6^iia\i<x
pour
dsigner la conclusion du
aotpiaxtxfi IXeyx^.
avec ardeur
la
dialec-
un large emploi du
dmon-
comme
la
apparemment bien
sition fausse,
obscure ou indtermine ^
Le mot et la thorie furent repris dans les coles occidentales du moyen ge '. Le sophisma est soit une thse dmontrer, soit un nonc pris comme base de discussion. Dans le premier cas, il s'agit de discuter la valeur des
syllogismes employs dans la dmonstration
sujet de l'nonc,
;
dans
le
second, on pose au
une ou plusieurs questions rsoudre par la discussion. Ce procd pdagogique remplit trois fonctions distinctes souvent, parfois il s'agit d'exercices d'applic'est un exercice de pure dialectique cation de thories prcdemment expliques il arrive mme que le sophisma est un moyen d'inculquer aux lves de nouvelles notions. Ce n'est pas, proprement parler, le sophisma qui constitue l'exercice, c'est propos du sophisma qu'on s'exerce. Aussi voyons-nous que les clichs sont souvent les mmes, tandis que les applications diffrent ^
: ; ;
'
'
Cfr. P r a n 1 1 o/>. cit., I, pp. 20 et suiv., 40 et suiv., 488. Originairement sophisma tait employ pour sophia, scientia
,
sophismum
signifiait
synonymes
adiilierare,
maticare
tatis,
signifiait
Duc ange,
VI, p. 299). Il faut donc bien distinguer sophismum de sophisma. Celui-ci n'a pas a priori le sens pjoratif de celui-l. De mme sophisticare ne doit pas tre confondu avec
sophismaticare. Le mot sophisma aussi bien que sophismum fut parfois employ dans le
De mme
aussi bien aux exercices purs qu' ces faux raisonnements qu'on appelle aujourd'hui
sophismes.
'
Cfr.
Mandonnet,
op.
cit.,
I,
p.
cit., III,
passim
Ms. de la Bibl.
fie
Bruges, n 509,
(28)
Dans
la plupart
des cas
il
o
:
l'on applique,
Tept oocpiaxixv
L
livres
sophismata
Lorsque, avant
la
encore inconnus de
nouveau
empare des coles depuis Pierre Ablard et il semble que le trait des sophismes ait jou un rle trs marqu, sinon dans la direction des ides, du moins dans les proccupations
l'ardeur dialecticienne qui s'tait
;
et les exercices
des coles
^.
c'est
dans
les
Topiques
et les
Sophismes du
Stagirite
que l'on recherche les rgles de dialectique. Les premiers enseignent les procds dialectiques (loca dialectica) destins convaincre au moyen de bons syllogismes (syllogismum dialecticum) ^ les seconds signalent les procds sophistiques constituant des paralogismes (loca sophistica). Cette
distinction tait courante au
moyen ge
les
*.
De
une
fait,
productions
littraires
du moyen ge du doigt
cit.
Warum man
;
dise...
nannte, liegt wohl in der formellen Ahnlichkeit, welche dise Aufgaben mit
satze eines Trugschlusses haben
dem
schluss-
an die Sophismen der Megariker und Stoiker. Als spter der Ausdruck fUr solche ganz paradox klingende Aufgaben in allgemeine Aufnahme gekommen war, sclieint man gar nicht mehr auf seine ursprQngliche Bedeutung geachtet zu haben und belegte mit dieser Bezeichnung unterschiedslos aile zu praktischen SchulUbungen kurz formulierten Thesen, mochten sie formeil dem Schlutzsatze eines Trugschlusses Rhnlich sehen oder nicht (pp. 67-68). La dtermination du sophisma se faisait dans une discussion, au cours de dbats (ErOrtein dieser Hinsicht
man denke
ningen).
Op.
cit., I, p.
122.
:
Le 8 livre des Topiques surtout tait mis contribution Solus itaque (liber octavus Topicorum) versatur in praeceptis, ex quibus ars compaginatur, et plus confert ad scientiam
memoriter habeatur in corde, et iugi exercitio versetur in opre, quam moderni praeceptores nostri in scholis lgre consueverunt nam sine eo non disputatur arte, sed casu.Jeande SdiWshwry Metalogicus. 1. III. c. 10 (M ign, Pat. lut., CXCIX, 910). Cfr. Lambert d'Auxerrc ^Pran tl, op. cit., III, p. 30). Habito superius de; argumentatione Kyllogstica, prout est dialectica et per locum dialecticum contirmatur, nunc de locis dialecticis dicendum est... Dicto de locis dialecticis dicendum est de locis sophisdifserendi,
si
omnes
ticit >;
Siger de Courtrai,
Fallaciae,
cfr.
CHAPITRE
aux lves
le
IV
LE PROCD PDAGOGIQUE DU
SOPHISMA
(29)
Sophismes
les
d' Aristote
qui
On
la
ici
de questions se rapportant
logique
elles
Dans un
la partie pratique
Amo
est
modoruni significandi. verbiim. Hoc est sophisma propositum circa quod quaeratur
de
sit
Summa
congrua...
Il
s'agit l
grammaire qui
du verbe.
faits
On
y dans
cours
suivi.
Des
voyons-nous
le
dfendant
et l'opposant
reprendre en
dans
les
mmes
mme
des amplifi-
On
'
Voir de nombreux exemples de ces applications dans les traits de Petrus Hispanus.
:
En
Omnis homo est homo et quoduna copulativa, cuius utroque pars est vera, ergo ipsa est vera. Improbatio Omnis homo est homo et quodlibet differens ab eo est non homo. Quod est falsum, quia haec est una copulativa, cuius altra pars est falsa ergo ipsa est tota falsa. Solutio Prima simpliciter est vera et improbatio peccat pnes fallaciam consequentis . Sttm. logic. (Cit. Prantl, III, p. 63). Omnis homo est omnis homo. Probatio Socrates est Socrates, Plato est Plato, et sic de aliis ergo omnis homo est omnis homo... Solutio... Probatio peccat secundum consequens ab insufficienti enumeratione . {Ibid., p. 63). Le plus souvent la discussion des sophismata suivait un expos de la doctrine du matre. En effet ces applications sont amenes par ces mots circa praedicta ou 4 secundum praedicta quaeritur de hoc sophismte... Les nombreux sophismata de P. Hispanus sont exposs propos de son tude des proprietates terminorum. Mandonnet(o/). cit., I, pp. 124 et 226) signale d'autres sophismata de Boce de Dacie, de Pierre d'Auvergne, de Nicolas de Normandie, etc. Le ms. lat. 7678 de la Bibl. Vatic. Rome renferme aussi des sophismata de ce genre Omnis phnix est (fol. 2 R*) Sola necessaria necessario sunt vera (fol. 6 V) Infinita suntfinita, Probo duo sunt finita, tria sunt finita et sic in infinitum, ergo infinita sunt finita... (fol. 11 R) Adam et Noe fuerunt duo homines (fol. 21 R) Omnis chimera est non ens (fol. 30 R) etc. Ces discussions qui prennent 87 feuillets du ms. dbutent par ces mots Hic incipiunt sophismata determinata a maioribus magistris Parisii tam Gallicis quam Anglicis ^ (fol. 1 R).
quaeritur de hoc sophismte
:
:
Secundum praedicta
ab
illo est
libet dijferens
est
(30)
donne
lieu
une
A la suite de ce sophisma, au fol. 8 V^ du ms. de la Bibl. Nat. de Paris, no 16222, une main inconnue a transcrit une autre composition commenant
par ces mots
:
Legens
proficis.
On
Le
mot
actus
sens,
mot oratio
Legens proficis,
Il
significat per
ici
tantum...
et
sophisma aient
modum le mme
Dans
le
mme
ms. 16222, au
fol.
Logica
est scientia,
hoc
est
logica
logica
modus
:
sciendi, ergo
non
Ad
un
propositio
est appel
L'nonc
Logica
est scientia
sophisma en tant
donne
lieu
mme
une
nonc
sophisma
est ici
proposition servant
un but
l'exercice d'application.
Le ms.
lat.
7678 de
la Bibl. la
Vaticane
Rome
tte
renferme un recueil de
lit (fol.
sophismata se rapportant
grammaire en
duquel on
101 R^)
Incipiunt latina disputata. Voici quelques propositions qui ont donn lieu
aux discussions
nteam...
Attendite popule
utrum
sit
quod
sit
perfecta eo
nichil deest
sit
(fol.
140 R^)
dida lanafuit, quaeritur de hac oratione utrum esset perfecta aut imperfecta
(fol.
101 V)
mme
103
question propos de
R**)
;
Virgilium
(fol. (fol.
(fol.
;
105
107
R*')
Vado
etc.
Romam
107 R^)
Homo
Ces exercices font suite la Stimma magistri Johannis Le Rus de Arte grammatica qui commence au fol. 88 R'"^. 30 Faut-il donner au terme sophisma le sens exclusif de thse devant servir des exercices? Il ne le semble pas. Certaines propositions dont la discussion devait tablir le bien fond, se prsentent sous la mme forme que les exer;
V)
cices dont
nous avons
parl,
mais on
tirait profit
du dbat
telles
jDOur
faire
nouveaux
et
comme
ces compositions
trait.
comme
La
(JriAPltR IV
LE PROCD PDAGOGIQUE DU
SOPHISTA
(31)
Summa
La
le
mthode d'enseignement, mthode avantageuse puisqu'elle prsentait la question sous toutes ses faces par un procd qui devait plaire beaucoup
mthode didactique par excellence, puisque dans ces discussions le matre seul n'tait plus actif, les lves trouvant par eux-mmes les lments de la solution. C'est ainsi que, dans la partie suivie de son trait De modis significandi^ Siger ne traite que des parties dclinables du discours. Dans le sophisma :
aux
lves,
le vif la
nables
^ Cette inci-
traiter
propos de ce
et
grammaire dont il n'a encore rien dit ^ ? On tenait note dans les coles des sophismata qui avaient t proposs des exercices auxquels ils avaient donn lieu. Lorsque des thories qui
y avaient t exposes se prsentaient dans la suite des cours, on renvoyait pour complment d'information tel sophisma o on les avait d'abord rencontres. Le mot sophisma prenait alors la valeur de l'exercice entier ^
M. Thurot est donc incomplet lorsque, parlant des sophismata, il dit appelaient sophisma la discussion
:
pro
proprietaies terminorum
*.
En
rsum,
le
celle
des
''Thurot
(pour
lui
propos de
:
Siger de Brabant)
la Stimma modoriim significandi de Siger de Courtrai Le copiste n'a pas continu, il ne donne pas la suite du
pronom, non plus que l'adverbe, la prposition et l'interjection, mais il a ajout le compl* ment des traits de Siger, les discussions que Siger appelle sophismata et qui portent sur les exemples suivants :... (Not. et extr. de ins. de la Bibl. nation, t. XXII, 2 part., p. 41). L'auteur de ces lignes ne nous semble pas avoir saisi le plan de l'uvre de Siger, De mme Niglis est incomplet quand il crit Der Traktat zerfllt in einen theoretisch systematischen und einen praktischen Teil. Der praktische Teil besteht aus drei sophismen welche an konkreten Beispielen einige Fragen aus dem systematischen Telle naher
:
beleuchten . (Op. cit., p. 57). ' Le cas se rencontre souvent chez Siger de Courtrai. Cfr. infra, pp. 107, 135, 138, 140. * Op. cit, XXII, 2o partie, Le Clerc, (Hist. litt. de la France, XXV, p. 119, n. 1. p. 110), qui sans doute n'a gure tudi la question, donne au sophisma le sens de ques-
tion traite
pour
et contre selon la
forme syllogistique
()
insoliibilia
ou
comme
monde
dans
arriva
taient
le
on
faisait parfois
entrer
et
il
les discussions
que l'autorit dut intervenir pour dnoncer ces procds dangereux *. Les poques d'examen ou de discussions solennelles taient marques
festivits,
par des
l'esprit
dont
il
fallut
parfois
rprimer
les
excs ^
Enfin,
de discussion
et les
Grand
est
hommes
habiles trouver
le
de
la
choix de
l'objet
de leurs controverses
et
il
les
la vritable
*.
dit-il,
Les
sophismata introduisaient
maintinrent
mme
dans
nombre d'hypothses ou
et qui se
^.
comme
ou
avaient
De
l'animosit
faits
ou de
faut croire
que ces
la chaire
I,
p.
XVI.
In responsionibus vel oppositionibus
On
juvenum
* ...
lit
puerorum
vel
^Bulaeus, Historia
intelligunt dicta
cit.,
Universttatis Paristensis,
III, p. 82).
Sed quidam
dit.
philosophorum . De qtiindecim probleergo tantum secundum theologos falsum est quod dicunt, sed etiam secundum philosophiam cuius causa dicti est ignorantia, Voir quia multi Parisienses non philosophiam, sed sophismata sunt secuti . Ibid., p. 36.
non
matbus,
Mandonnet,
op.
II,
p. 48.
Non
aussi
*
Grabmann,
Pour
op.
cit., II,
Rome
Charles, p. 386). Gilles de s'emporte vivement contre ceux qui, tout la discussion pour le vain honneur de
(dit.
:
Credendo enim se
.
in
hoc
et
non
alios extollere
suam
Degradibus/ortnarum.Wenetiis,lb02,
206,
*
Vo
(Cfr.
Mandonnet,
sermons de
17510,
lat.
o/). cit., I, p.
250).
s.
ou du dbut du XIV s. Ms. de Bibl. diebus motae sunt quaestiones multae et disputatae de quodlibet, nec est mihi dubium quod multae inutiles et supervacuae, nihl pertinentes ad aedificationem fidei et morum, sed potius ad subversionem, quia ex
Cfr. certains
la
fin
du XIII
Nation, de Paris,
Carissimi,
istis
CHAPITRE
IV
LE PROCD PDAGOGIQUE DU
SOPHISMA
(33)
Les nombreux sophismaia que renferment les manuscrits mdivaux conservs dans nos bibliothques, prouvent le rle important qu'ils ont jou
Le dsir de briller dans les joutes oratoires imposes quiconque prtendait aux grades acadmiques l'emportait sur celui de possder une doctrine solide et les leons ordinaires devaient paratre bien monotones ct des discussions enflammes qui mettaient aux prises
dans
les coles d'Arts
de Paris
'.
Pour plus de facilit, les lves s'adressaient des matres qui se chargeaient de composer leur intention des recueils de sophismata^ vritables Parmi les manuscrits arsenaux renfermant des armes toujours fourbies renfermant des collections d'exercices, un certain nombre doivent leur
'*.
qui ne
voulaient pas
perdre
le
fruit
ils
assistaient.
Au
l'art
de dfendre une
Les
lois
disputatio
taient
l'Ars obligatoria
mot en
traitant
de
la logique.
Il
*.
fallait tre
au succs dans
les discussions
modi quaestionibus
quam
solvere, invigila-
bunt magistri et laborabunt (Cfr. Haurau, op. cit., III, p. 111). Voir aussi ibid,, les mss. lat. 14799, fol. 206 14966, fol. 1 etc.; Grabmann, op. cit., II, p. 122 qui renvoie Denifle, Die Universitten des Mittealters. * Cfr. Chartul. Univ. Paris., II, p. 65 le ms. de la Bibl. Laurentienne de Florence 3 sin. XII les mss. de la Bibl. Nat. de Paris 16130, 16J22, 16134, 16135, 16401 de la Bibl. de Bruges, 435, 500 de la Bibl. Vatic. Rome, lat. 7678 les uvres de Pierre d'Auvergne, d'Occam, d'Albert de Saxe (Cfr. Prantl, op. cit., III, passim>, d'Odon d'Ourscamp, de
; ; ;
Grabmann,
q/). cit.,
pp. 27,519,
etc.).
Sophismata Aberti de Saxonia nuper cinendata... (Impressum est Parisii hoc opusculum sophismalum obligationum ac insolubilium... Alberti de Saxonia opra ac impensa magistri Felicis Baligault 1496)... Ob rogatum quorumdam scholarium, Deo
Cfr.
favente,
difficul-
tatem habentia...
Prantl, o^. cit., IV, p. 83. " Nos igitur viam laboris assumentes a diversis viis logicae et magistrorum sententiis, qui famosiores dicuntur, quaedam de arte opponendi et contradicendi coUigentes tradi fecimus in scriptis... Anonyme du XI Ve sicle (Cfr. Prantl, ibid., p. 40). * Et per consimilem modum potest responderi ad multa alia sophismata quae difficilia sunt non exercitatis in Arte obligatoria... Occam, Summa logicae, III, c. 88.
Cfr.
(Cfr. Prantl,t6irf., p. 42).
(4)
CHAPITRE V
Siger
"de
Courtrai et la
Grammaire spculative
de
la
Avant de dgager
grammaire spculative au
(III), il
xme
sicle
(II),
et
importe de par(I).
I.
Quatre grands
de Courtrai.
1
faits
rsument
l'histoire
de
la
latins
Donat
Chacun de ces vnements fait poque, marque un progrs dans le mouvement qui aboutit, vers la fin du xiii^ sicle, une philosophie complte
du langage.
honneur
l'tude de la
grammaire dans
les coles
De
tous
les
grammairiens dont on
Donat, auteur
classique, et Priscien,
ct d'eux
brille,
de
Sville, l'auteur
des Etymologies.
Les
commentaires
abondrent bientt
celui
Donat
fut
classique jusqu'
du
Pendant
cette priode, la
:
grammaire ne
*,
fit
aucun progrs.
On
la dfinit
comme
Quintilien
l'art
Haurau, Notices et extraits des ms. de la nihl. uat., t. I (1890), p. 78. Recte loquendi scientia, poetarum cnarratio . De instittitis orat., I, c. IV. ' Huguei de Saint-Victor (1096-1141) maintient encore les ides traditionnelles: il adopte peu prs le plan d'Isidore de Sville, suit Donat et Priscien pour les parties du discours, Priscien pour la construction et Isidore sur tout le reste. Cfr. Thurot, o/>. cit.
'
Cfr.
pp. 76-77.
CHAPITRE V
(35)
Rares sont les digressions, exceptionnelles les considrations d'allure mtaphysique ^ Alcuin cite les dfinitions que les philosophes donnent du nom et du verbe, mais sans chercher les introduire en grammaire. C'est propos d'un texte de l'auteur comment qu'on fait parfois incursion
dans
le
domaine philosophique
Donat
et
impitoyablement rejets
si
dans
la clbre version
:
du
comment
s'explique
de
l'antiquit
les exceptions.
la
Le
maire
^
xii^ sicle
gram-
en
mme
dialectique mise
mme
de
en grammaire.
en
Italie, la
gram-
Nord sa terminologie
elle
et ses
doctrines, a t
l'art
a t subordonne
d'crire
les
droit...
Dans
que
fut
Bologne,
disci-
en
Italie et
dans
le
Midi de
la
France
*.
Ce
tandis qu'il fut toujours admis que les VII Arts libraux, Trivhim et Qua-
droit,
de
la
mdecine
et
de
la
thologie ^
Thurot, op. cit., pp. 72 et 75 en donne des exemples. Donatum non sequimur, quia fortiorem in divinis scripturis auctoritatem tenemus . (Smaragdus, abb de Saint-Michel en 850). Cfr. Hist. Ittt. de la France, IV, p. 455; Thurot, op. cit., pp. 4 et 8L
*
'
Guillaume de Nogent (f 1124) crivait ... et villas video, urbes ac oppida studiis . Gesta Dei per Francos, dans Recueil des historiens des Croisades (Hist. Occident.), cit par Peato w, The Arts course at Mdival Universities wtth spcial
^
:
fervere grammaticae
rfrence to
*
Grammar and Rhetoric (Illinois University Press). Thurot, op. cit., p. 93. * Johan. Saresb., Metalogicus, dialecII, cap. IX (Migne, Patrol. lat. CIX, 866), tica, si aliarum disciplinarum vigore destituatur quodammodo manca est et inutilis fere .
1.
...
(36)
grammaire
la
base du Trivnim
et
de toutes
Une
De Donat on
qu'on
DonaUis minor^
et le troisime livre
sous
le
nom
de Barbarismiis.
On
tiones grammaticae dont les seize premiers livres formaient le Priscianus maior ou Voliimen mains et dont les deux derniers taient utiliss sous le titre de Priscianiis minor ou Volumen minus. Parmi les auteurs postrieurs, Isidore de Sville et Rmi d'Auxerre sont les plus connus Vers le milieu du xii^ sicle enseigne Paris un matre qui, dans la suite, devait partager l'autorit de Donat et de Priscien, Ce qu'Averros fut
''^.
le fut
pendant
commentaires de Boce
les Cat-
gories et le
De
philosophiques et
procd nouveau
*.
partie
Vers
la fin
du
xii^ sicle
ou au dbut du
'
Siimma moiorum
:
Spectihim Ecclesiaey d. Brewer, IV, 3, 7. de grammaire, en particulier chez Siger de Courtrai, le Commentator est toujours P. Hlie; pour Averros on dira toujours: CommentatorPhilosophi , moins que le contexte ne le dsigne suffisamment. * Ainsi il nie que le son articul soit l'une des dix catgories il se demande en quel sujet existent les accidents des lettres et ceux des parties du discours respectueux de l'autorit d'Aristote, il cherche concilier Priscien avec le trait des Catgories et invoque souvent le Stagirite pour justifier ses raisonnements. Au trait attribu Boce De duabiis natiirih et una persoi^i Christi, il emprunte la dfinition de la personne et la distinction osojt;). Les questions TtoffTaji; entre les trois acceptions du mot substance (ojTt'a qu'il pose sont d'ailleurs rsolues, quand le sujet peut le comporter, par le raisonnement. Tburot,o^, cit., pp. 117-118, cite plusieurs textes probants cet gard.
Dans
les traits
CHAPITRE V
de Villedieu
de
la
^
(37)
Evrard de Bthune ^ une nouvelle mthode d'exposition grammaire, appele une grande vogue, l'exposition versifie. Le
et
^
Doctrinale
tendait
la
le
Graecismus
d'Evrard, et
durent attendre
qu'ils
le
La
prpondrance
longue
exercrent au
l'aboutissement d'une
domine par
ailleurs,
l'volution
tissement sera la
Mais cette rivalit est grammaire elle-mme, volution dont l'abouconstitution, Paris, de la grammaire spculative, et,
de
la
xiii^ sicle
des
vicissi-
de Priscien.
faire trop
On
lui
suite,
de ne pas donner un
vritable enseignement
Dj
pareilles critiques
de
la spculation.
sans veulent faire apprcier les avantages d'un expos en vers, mthode
qui favorise l'assimilation par la
mmoire
',
et l'on
met en
parallle la clart
'
Villedieu, en
il
Normandie
appel aussi
Alexander Dolensis
il
rsida Dol
(Bretagne) o
ling,
^
Das
assura l'instruction des neveux de l'vque de ce diocse. Cfr. Doctrinale (1893); G. Paris, Rotnania, XXIIL
Reich-
Evrard ou Eberhard de Bthune, originaire de nos provinces. Cfr. Eberhardus le prof. D' J. Wrobel dans Corpus gramwattcorum
Vratislaviae (1887).
en hexamtres divis en douze chapitres et exposant la majeure partie de la grammaire. Plusieurs ms. de l'uvre d'Alexandre sont accompagns d'une glose qui commence par les mots Admirantes quondam philosophi... Cette glose, cite souvent sous
:
Pome
de G/osa, eut beaucoup d'autorit. Le Doc/nV/fl/e fut crit en 1199. Cfr. Reirhling, op. cit., p. 20 et suiv. Peatow, op. cit., p. 37 et suiv., donne quelques dtails sur ce trait. * Trait grammatical versifi, appel ainsi, selon M. Thurot (o/). cit., p. 101), probablement cause du Xe chapitre, rempli d'tymologies grecques. * Ce que dit Haurau (Not. et Extr., Y, p. 512) de l'influence du Doctrinale qui rgna exclusivement dans les coles pendant plus de deux sicles , n'est vrai que si l'on compte ceux-ci partir de la seconde moiti du XlVe sicle. 11 et t utile de l'ajouter. ' Cum Priscianus non docuerit grammaticam per omnem modum sciendi possibilem, in eo sua doctrina est valde diminuta. Unde constructiones multas dicit, quarum tamen causas non assignat, sed solum eas dclart per auctoritatem antiquorum grammaticorum. Propter quod non docet, quia illi tantum docent qui causas suoium dictorum assignant. Evrard de Bthune. Cfr. Wrobel, Graecismus, Praefatio, IX. ' Sermo metricus utilius factus est ad faciliorem acceptioncm, ad venustam et lucidam brevitatem et ad memoriam firmiorem . Wrobel, ihid. L'objection pouvait avoir quelque valeur. On semble en avoir tenu quelque peu compte au XIIl sicle. Un trait
le titre
(38)
confusion
la
et l'obs-
de Priscien
'.
confiance
officielle
Au programme
le
dcret du cardinal-lgat
Donat et de Priscien ^ Le 13 avril 1231, Grgoire IX l'ordonne expressment ^, et, alors qu'Alexandre et Evrard demeurent pour ainsi dire inconnus Paris jusque vers le milieu du xiv^ sicle, Priscien est encore prescrit par
les statuts
de 1252
et
de 1255 ^
Au
que les ne font plus mention du clbre grammairien et le remplacent par le Doctrinal et le Grcisme ^. L'ancienne dfinition de la grammaire faisait une place aux potes anciens. Les x^ et XF sicles les oublirent, puis on y revint, et au xii"? sicle, les tudes classiques compntraient, son grand avantage, la science du
qu'ils avaient suivi les
Ce
programmes de
l'Universit de Paris
un
centre humaniste? C'est l que Grard de Barri tudia les potes ^ et Pierre
Jean de Salisbury, qui avait fait son ducation classique Chartres '", le champion de la tendance humaniste dans l'enseignement. Cependant leur
du Priscianns uiaior tait en usage la Sorbonne. maire latine indite du XlIIe sicle, Paris, 1886.
versifi
Cfr.
Cfr.
...
Thurot,
o/). cit.,
p. 102.
Legant etiam
I,
in scholis ordinarie
78.
ordinarie
Jubemus ut magistri artium unam lectionem de Prisciano semper legant... Chartul. Univ. Paris., 1, 138. Chartul Univ. Paris., I, 228.
et
unum
post alium
I, 278 Primo, quod audivistis Priscianum maiorem et Priscianum minorem semel ordinarie et bis cursorie, vel e contra . Chartul. Univ. Paris., II, 678. ' < Item statuimus... quod scholares antequam ad determinandum in artibus admittantur, congrue int in grammatica edocti, et Doctrinale et Graecismum audiverint, dummodo
grammaticalia didicerint,
dicti libri
Icgentur
d.
Chartul. Univ.
IV, 13;
Parii.,
m,
146.
Ecclesiae,
Prooemium,
Brewer,
'
Petrus lilesensis, MIgne, Patrol. lat. 207, Kp. 6, p. 18. C 1er val, Leu Ecoles de Chartres au moyen ge, pp. 121 et 228.
CHAPITRE V
(39)
le
tudes grammaticales
tait destin
monde
latin,
au
xiii^ sicle
M. Peatow
un
senti-
littrature
payenne, surtout de
la part
du
clerg sculier et rgulier, tandis que le got des coles se portait vers
mdivale
puis,
un
intrt
la science, et l'organisation la
Thologie.
Ces diffrents facteurs ont certes pu diminuer le crdit des classiques, mais il ne semble pas que M. Peatow ait soulign suffisamment la cause principale de leur dchance qui est, selon nous, le caractre de plus en plus spculatif et dductif de la grammaire. C'tait en grammaire que les
classiques avaient leur place.
Ils
devaient
la
ds que
la
grammaire
fut traite
Guillaume de Conches
*,
renom de
ses grammairiens,
la
men au nom de
nurent
la tradition
les
tudes philosophiques
*.
au
lieu
de diminuer
la
ne
s'y arrtent
que dans
mesure du ncessaire.
ils
Ils
exemples
tirs
siques
Cfr.
Mandonnet,
cit.,
op.
cit.^ I, p. 4.
Op.
"
Nous
Cfr.
abandon au XIII
sicle et l'Uni-
versit de Paris.
*
*
La
suite
op.
de l'expos
Clerval,
cit.,
Cornificius est le
Cfr. C.
nom donn par J. de Salisbury au type du dialecticien outrance. Schaarschmidt, Joatines Sare&beriensis nach Leben und Sttidien, Schriften
und
Philosophie. Leipzig, 18G2, p. 242. Sur les identifications proposes de Cornificius avec certains personnages du temps, cfr. Mandonnet, op. cit., 1, p. 122. * Cfr. une lettre de Pierre de Blois dans Clerval, o/>. cit., p. 309 et suiv.
(40)
On
-,
y remarque
les
petites coles
oi
,
l'on
ne pouvait
pouvaient
dpasser Donat
grandes coles
gnant tout
le
Tandis que
classiques
les
coles
La grammaire prend
beaucoup plus
du Doctrinal^
renferme
et
comprend
Dans
d'Orlans.
le
Sud de
la
au milieu du
humaniste
xiii^ sicle.
tait invitable.
Un pome
La
Bataille
des VII Arts, par le trouvre Henri d'Andeli, nous la reprsente en une
'.
Jean de Garlande
',
le
nouveau qui
'
Cfr.
*
*
Cfr.
Cfr.
Pierre de Blois, dans Clerval, Clerval, op. cit., p. 359. Clerval, o/). cit., p. 369.
Cfr.
Xlh
et
XllU
sicles,
dans Annuaire'
fin
Bulletin de la Socit de V Histoire de France, VII (18G9), pp. 139-154. Delisle, op. cit., ibid. Cette conception ne prvalut Paris que vers la
du
XlVe
sicle.
les auteurs
humanistes
et les
pome conclut que la gnration de la logique et retournera l'tude des belleslettres classiques. Son esprance ne fut pas ralise. Cfr. Peatow, o/). cit , p. 19, qui cite Hron, Qiuvrea de Henri d'Andeli, trouvre normand du XUIe sicle, Rouen, 1880; G. Paris, Rumania, XI, 137; A. Jubinal, Qiuvres compltes de Rutebuf, Paris, 1839, seconde dition en 3 vol Paris, 1874-1875; l.a querelle des Anciens et des Modernes au XU/e tide ou Im lUitaille des VJI Arts, Paris (F. Henri), 1875. ' Sur les (jL'Uvres de cit., p. 40 et suiv. Une tude J. de Garlande, voyez Paetow, op. srieuse de ce grammairien n'est pas encore faite. Au point de vue des tudes gramma* ticales au XIII sicle, ce personnage est de premire importance.
totis les livres et
CHAPITRE V
(41)
mot
et
d'ordre. Dj,
J.
srieuse des arts libraux et l'tude des classiques, avait caractris le mal
dnonc
la
le pril \
de
passaient de
de
de
la
elle,
en
effet,
consur du
c'tait
Trivium dans
les
vu dans
la fiction
comme
La
crise
'^
que subit
la le
grammaire
Ut iuvenis discat plurima, pauca lgat, Laudet Aristotelem solum, spernit Ciceronem Et quidquid Latiis Graecia capta ddit, Conspuit in leges, vilescit physica, quaevis
Non tamen
ista placet, ut
eam
hoc
satis est
(Cit par
'
Peatow,
praetermissa litteratura
poetarum scilicet auctorum, philosophorum et artium fundamento, statim a Donato et Catone ad leges non solum humanas, sed etiam divinas, se transferre praesumunt . Giraldus Cambrensis, Gemma ecclestastica, c. XXXVII. (De litteraturae defectu ex legum humanarum et logices abusu proveniente), d. Brewer, II, pp. 348-349. ^ La dcadence de la grammaire Paris aprs la mort de Jean de Garlande (vers 1252) fut relle sans tre complte. M. Peatow se fait illusion lorsqu'il parle de cette dcadence comme d'un effondrement sans pareil qui ne prit fin que vers la fin du XlVe sicle. M. Peatow laisse de ct un mouvement important qui ne ngligea ni Priscien ni Donat ni mme compltement les anciens classiques, et qui s'tend au moins sur le dernier quart du XIII sicle et le premier du XIV^ sicle; il supprime par le fait le chapitre le plus important de l'histoire de la grammaire spculative. After the death of John Garland (somewhat after 1252) very little more can be said about grammar at the great University of France. Logic and philosophy now held full sway in the arts course. Until 1366 not another rfrence to the Doctrinale and Graecismus can be found in connection with Paris. Not a word more about the works of John Garland. There is no trace of the ancient classics until the second half of the fourteenth century. Apparently Priscian alone remained. But even Priscian was not studied seriously as is vidence from the oath, dating some time before 1366, wich bachelors in arts were obliged to take when they came up for their license... Thus grammar now was hardly more than an entrance requirement to the important work of the arts course wich consisted of logic and philosophy . Op. cit., pp. 45-46. M. Peatow a cependant un alina pour signaler la tendance spculative en grammaire. Op. cit., p. 35.
(42)
n'tait plus
de spculation
les
et
mode,
mme
nouveaux dsormais c'est sans mesure qu'on sacrifiera la spculation on ne se contentera plus de l'autorit des grammairiens, mais on invoquera celle des philosophes.
introduites les auteurs
;
II.
La grammaire,
de nos concepts,
et plus peut-tre
qu'il s'agisse
le
mot, ou
que grammairiens,
les partisans
de
la
Quand
de prime abord
sous ses divers aspects s'effectue par une srie d'actes qu'on peut appeler
modes
de
d'intelliger
lits
l'tre
que
l'intelligence envisage.
Me
voici
La
chose a frapp
ce qui
l'intelligence, et la parole,
l'affecte, l'a
dsigne
ment
le
mot
(dictio)^
exprim au moyen de
la
dsignation s'ajoute
la signifi-
mon
il
une proprit
signification.
l'inter-
de
l'tre,
elle lui le
lui-mme
ne pouvait prtendre
dsormais
les conditions
est plac,
grce
du produit vermeil qu'est le vin '. Cet lment d'ordre intentionnel qui enveloppe le mot est appel par les graml'intellect, est significatif
'
Siger de Courtrai,
CHAPITRE V
mairiens
Courtrai
:
SIGER ET
[.A
GRAMMAIRE SPECULATIVE
(13)
ht modus
dit
d'ailleurs
;
est et
il
en va de mme,
la
notion
l'action
ou encore de
qui sert dsigner l'agent quoiqu'elle n'affecte pas celui-ci, mais le patient,
actio est in
Il
passo \
les traits
en rsulte que
de grammaire spculative
intituls d'ordi-
naire
la
De modis significandi^ s'occupent d'tres intentionnels, de concepts. On s'explique ds lors l'assertion de Roger Bacon que la grammaire est mme dans toutes les langues Cette conception de la science du
:
".
langage a pour consquence qu' l'encontre des auteurs de l'poque prcdente, on n'admit plus que la langue
ait t
';
pense,
elle
en grammaire
^.
Pierre Hlie qui, le premier, s'tait essay la philosophie de la grammaire, n'avait jamais souponn qu'on pt en arriver de pareilles conclusions, mais la science grammaticale avait volu depuis le clbre
com-
mentateur ^
Ms. de la Bibl. Nat. de Paris, no 16222, fol. 9 Rb. Grammatica speculativa, d. Marianus Fernandez Garcia. Quaracchi, 1902, p. 19. Op. cit. Cfr. infra, pp. 94-95. * Le modus significandi , au sens actif, est cette notion confre par l'intelligence au signe verbal, en vertu de laquelle tel mot signifie telle modalit de l'tre au sens passif, c'est cette modalit mme en tant qu'elle reoit une signification par l'intermdiaire du mode actif de signifier. Siger de Courtrai, ibid. Cfr. infra, p. 94.
Siger de Courtrai, ibid. Grammatica una et eadem est secundum substantiam in omnibus linguis, licet accidentaliter varietur . Qram, graec. Ms. d'Oxford, d. Charles, p. 278. ' Utrum qui invenerit grammaticam fuerit grammaticus ? Non, quia prima generatio
*
grammaticae non potuit esse per doctrinam quae hanc supponeret esse sed fuit per inventionem. Inventio autem grammaticae grammaticam praecedit. Non ergo grammaticus sed plilosophus proprias naturas rerum diligenter considerans, ex quibus modi essendi approprit! diversis rbus cognoscuntur, grammaticam invenit . Ms. Bibl. Nat. de Paris,
;
lat.
16297, fol.
^
1.S1.
grammaticam in uno idiomate scit eam in alio, quantum ad omnia quae sunt essentialia grammaticae. Quod tamen secundum eam non loquatur in illo nec loquentes intelligat, hoc est propter diversitatem vocum et diversas figurationes earum, quae sunt accidentalia grammaticae . Ms. Bibl. Nat. de Paris, lat. 16297, fol. 131. De mme, Siger de Courtrai, Summa tnodorum significandi. Cfr. infra, p. 130. " Pierre Hlie reconnaissait autant d'espces de grammaires que de langues.
sciens
Unde
Cfr.
Thurot,
op.
cit.,
pp. 126-127.
(44)
science qu' la condition d'tre une pour tous les hommes. C'est par
grammaire nonce des rgles propres une langue latin ou le grec de mme que la gomtrie ne s'occupe pas de lignes ou de surfaces concrtes, de mme la grammaire
accident,
dit-il,
que
la
particulire,
comme
le
tablit la correction
du langage
rel.
mme
pour tout
le
monde
*.
La grammaire
donc une. Sa mthode comporte un ensemble de dducdonn le but qu'elle poursuit, la science du langage a pour mission d'tudier l'expression du concept. Et voil que cette expression, cette extriorisation de la pense, devient secondaire essentiellement, nous dit-on, la grammaire s'arrte au
est
:
concept.
N'tait-ce pas la rduire n'tre qu'un
complment de
la
logique
de de
la
vis--vis
la logique.
Le but du faux dans l'ordre thorique, du bien et du mal dans l'ordre pratique. Le grammairien, lui, vise l'expression adquate du concept ^ Cette mise au point de la fin propre de chaque science prcise leur objet respectif: l'objet de la logique c'est le syllogisme, instrument de la dmonstration, ou encore le mode de connatre l'objet de la grammaire est la faon d'exprimer convenablement la pense ^ Une troisime distinction explique pourquoi cette diversit d'objet n'est pas arbitraire en effet, chacune de ces sciences prtend asseoir son objet sur une base propre logicien et grammairien peuvent se rencontrer dans la considration d'une mme proprit de l'tre, par exemple, du caractre propre et individuel. La logique le dfinira ce qui dans cet tre ne peut tre attribu d'autres la grammaire ce qui fait qu'un tre reoit une dnomination qui n'appartienne qu' lui seul. Le grammairien a son
Voici
distingue les deux sciences.
vrai et
du
logicien,
est
de
faire la part
du
' Cum scientia maneat eadem apud omnes, et subiectum eius idem maiiet^ quare subiectum grammaticae dbet manere idem in omnibus. Sed oratio constructa vel vox literata ordinabilis propter congruum non idem manet apud omnes quare non erit subiectum grammaticae... > Commentaire sur le premier livre de VArs miuor de Priscien (Livre XVII des lustitutiones grammaticae). Cfr. Tliurot, vp. a'/.y ibid.
;
'
de Courtrai
dit
n'tait
reue.
CHAPITRE V
le
(4)
est ds
lors
admis que
le
mode de procder
le
style
comme
dit
Siger de
Courtrai
commune
scientia.
Albert
le
et
d'autres les
sophiques
et si l'on divise la
Sapientia
en sciences spculatives
et pratiques, elles se
grammaire et la logique dans leur milieu normal, parmi les sciences pratiques *. Ces deux conceptions extrmes sont des signes non quivoques du temps. En effet, le xiv sicle devait abandonner peu peu l'esprit spculatif qui caractrisait,
Moins d'un
sicle plus tard
on replacera
'
unum
triviales
sermonem considrt congruum et incongruum, ut congruum eligat et incongruum fugiat, iogica vero circa sermonem considrt verum et falsum ut verum eligat et falsum fugiat... Lambert d'Auxerre. Cfr. Prantl, Geschichte der Logik im Abeud/aiide, III, p. 25. Sunt quaedam scientiae quas non quaerimus propter se sed ut nobis adminiculentur
sunt de sermone, sed diflerenter... quia grammatica circa
ad
topicorum problematum.
et scientiam
de instrumento scientiarum
qui est syllogismus et universabiliter scientias sermocinales, et illae non sunt verae
scientiae sed
meminimus
modi scientiarum omnium, sicut in principio librorum logicae dixisse nos Albertus Magnus, Metaphys I. Cfr. Prantl, op. cit., p. 91. Modi autem philosopliiae accidentales sunt grammatica et Iogica . Roger Bacon, Opus
.
,
maius, d. Charles,
p. 59.
comprehendo grammaticam quia communi nomine utraque Iogica dicitur i. e. sermocinalis scientia, nam logos > idem est quod sermo in una significatione . Roger Bacon, Opus tertiiitn, ibid p. 104. ^ Studium sapientiae habet duas partes, unam speculativam et aliam practicam Grammatica enim, Iogica, naturalis philosophia, vulgata metaphysica, quinque scientiae mathematicae et plures aliae sunt speculativae veritatum, quae non consistunt in operibus
Iogica
,
Cum
..
quattuor vero scientiae mathematicae (quae novem sunt in universo) et alkimia, medicina, moralis philosophia, sub qua comprehendo ius civile, theologia cum iure canonico et multae aliae a parte philosopliiae sunt practicae . Roger Bacon, Compendinm philosophiae,
*
c. I.
Cfr.
Prantl,
ta BtbI.
o/).
ciY, p. 122.
lat. 16222, fol. 67b. C'est une partie d'une disserdonnant une vue gnrale sur toutes les sciences. Nous transcrivons ce qui se rapporte la grammaire Scientia activa seu practica est pars philosophiae humani affectus perfectionem intendens per aliquod humanum bonum quod desiderat. Est autem haec scientia tanquam de subiecto de humanis operationibus et effectibus unde dicitur practica vel activa eo quod operationes humanas et effectus humanos considrt. Finis vero huiusmodi scientiae est perfectio humani affectus per
Cfr.
Ms. de
Nat. de Paris,
tation
de
la fin
du XlVe
sicle,
(46)
on construira
nouveau en y incorporant
la plupart
des notions
nombreuses donnes, que nous complterons en faisant appel quelques-uns de ses contemporains, notamment Michel de Marbais \ un autre Belge,
auteur de plusieurs ouvrages parmi lesquels une remarquable grammaire
spculative ^
Le mot peut
tre considr
et
comme
est est
voix (vox)^
comptence du physicien ^ Le son mis en puissance de recevoir n'importe quelle dsignation. Sa potentialit celle de la matire premire vis--vis des formes substantielles *. Et s'il
L'tude des sons est de
la
devient partie du discours, c'est grce la rception d'une formalit qui lui donne une dtermination nouvelle. Les auteurs n'taient gure d'accord
sur ce qui constituait cette dtermination spcifique de la dictio et l'on
retrouve
ici la
operatum bonum sicut enim speculativae scientiae finis est verum seu perfectio humani affectus per rerum veritatem... Au nombre des sciences pratiques figure la grammaire Grammatica est scientia de sermone docens omnem animi conceptionem congrue significare. Subiectum vero huius scientiae est sermo significatus secundum quod huiusmodi. Finis autem est aptus seu congruus sermo modi significandi omnem veritatis conceptionem exprimens . Le clerc crit {Hist. litt. de la France, XXI, p. 268) Rien ne nous empche de donner l'auteur le nom de Michel de Roubais. 11 parat au contraire que tout empche de lui donner ce nom. Les ms. renseignent Michal de Hombasio, de Brabantia, de Morbosio, de Marbasio. Le ms. 644, de la Bibliothque de Bruges, crit clairement de Marbasio. Sur cette personnalit trs intressante au point de vue de la philosophie de la grammaire
:
'
pas encore t tudie, voir quelques renseignements chez Lee 1re, loc. cit. Gloss. Index atictorum, p. X LVI U. Chevalier, Rpertoire Bio-DibL, 2me dit., col. 3218, 3220. Nous citons la Summa modorum significandi de Michel de Marbais d'aprs le texte du Ms. de la Bibl. Nat. de Paris, lat. 16222. 11 faut n'avoir rien lu ou rien compris de la grammaire spculative de Michel de Marbais pour crire: Pourquoi Michel de Roubais est-il appel Michel de Brabant?... L'exemple de Michel de Roubais, appel aussi de Brabantia, pourra contribuer dsormais & tablir ce fait gographique et grammatical. Ceux qui le liront trouveront peut-tre que c'est l son seul mrite . Leclerc, Hist. litt. de la France, XXI, p. 271. < ... Grammaticus unde grammaticus vocem, unde vox est, non dbet diffinire sed ipse naturalis ipsam secundum se et secundum sua principia considerans, et hoc facit Philosophus in II" De Anima... Michel de Marbais, Summa modorum significandi. M$. de la fiibl. Nat. de Paris, lat. 1G222, fol. 9 R. Est avertcndum quod ipsa vox est materia dictionis nam sicut materia prima est in potentia ad omnem formam naturalem ncc aliquam sibi dtermint, ut patet in libro Fhysicorum et pluribus locis alibi, sic etiam ipsa vox est in potentia ad quodlibet significatum ita quod si aiiquod sibi non dtermint ncc etiam aliquod sibi rpugnt. Michel
et qui n'a
;
Ducange
de Marbais,
ibid.
CHAPITRE V
(4^)
matire premire avec la forme substantielle. Les pripatticiens ne pouvaient chercher cette dtermination ni dans la chose relle signifie V ni
dans
qu'il est
dsign par
le
par notre intelligence ^ ni dans l'tre en tant signe verbal ^ Rejetant, pour des motifs d'ordre
mtaphysique, une opinion admise par quelques-uns que ce qui constitue formellement la partie du discours est la signification donne au mot *, ^ Siger de Courtrai, Michel de Marbais et les plus avertis en la matire
attribuent le caractre formel de la pars l'aptitude, la puissance
que
telle
ou
telle
manire
d'tre,
termes quivoques
L'ob-
De mme, une
notion de psychologie
signifier la
de l'aptitude du mot
chose
comme
labor par
lui,
l'essence de
la partie
du discours
(pars).
Pour
les
philosophes de la
est separata
ab eo cuius
.
IVo Physicorum,
9 Rb.
Michel de Marbais,
non est forma eiusdem dictionis, nam,ut sic sumitur, est in intellectu sicut in subiecto vel cognoscente . Id., ibid. ' Esse signatum non est in voce signante quae est illius signum formaliter ut in subiecto, sed est in ea tanquam in termino . Id., ibid., fol. 9 V. * A quibusdam aliis... ponitur significationem esse formam ipsius dictionis intelligendo diflferentiam inter significatum et significationem... et istud etiam non potest esse forma dictionis cum omnis aclus vel operatio procedens a forma sit differens secundum essentiam et naturam ab ipsa forma, unde actus vel operatio alicuius rei non est forma eiusdem rei, sed aliquid consequens formam existentem in materia... Id., ibid. ' Haec opinio est experitissimorum in grammatica cui fides videtur esse adhibenda.
Id., tbid.
Siger de Courtrai, cfr. infra, p. 9i. Duns Michel de Marbais, ibid. Scot, Grammatica speculativa, II, V, d. F. Marianus Fernandez Garcia. Quaracchi, 1902. ' Si ratio signincandi esset forma dictionis, tune unius vocis esset unica ratio cum unius perfectibilis unica sit forma vel perfectio et sic nulla dictio esset aequivoca, quod tamen falsum est... Ratio significandi accidit voci unde vox est licet non accidit ei ut significativa est, et ideo cum unius rei possunt esse formae accidentales licet plures non
possunt esse substantiales, uni voci possunt attribui plures rationes significandi...
Michel de Marbais, ibid. 8 Sciendum est diligenter quod, rbus corruptis,remanet phantasma,ut patet secundo De Anima unde abeuntibus sensibilibus rmanent imagines et phantasiae, et par con;
sequens species rmanent in intellectu possibili per recursum tamen intellectus agentis in ipsa phantasmata qui intellectus agens illas species a conditionibus individuantibus et materialibus abstrahit et eas intellectum possibilem introducit; ideo commentator Averros
;
(48)
grammaire,
t-elle
La notion
le
est
gnrique
aussi aura-
sous
elles,
comme
A
cifique
la constitution
;
de l'espce concourent
le
genre
et la diffrence sp-
en l'occurrence,
l'attribution
au signe
il
suffit
que
l'intelligence
soit
con-
de celles-ci emprunte ses proccupations la mtaphyTout lment matriel requiert une matire et une forme constituant son essence ou sa nature, elle se revt de modalits accidentelles, et fondamentalement de qualit et de quantit. De mme, chaque partie du discours comprend des constitutifs essentiels inodi significandi essentiales et des accidents modi significandi accidenttes *. L'essence de la partie ne
stitue ^ L'tude
sique.
le
genre auquel
elle
si du moins on veut aboutir une vritable dfinition et non une simple description ^ En rsum, les genres grammaticaux et leurs espces sont corrlatifs des genres et espces de l'ordre rel. Ce sont, en effet, les tres de la nature
qui sont intelligs, puis signifis. D'ailleurs, tout tre que l'intelligence peut
dicit supra tertium De Anima quod intellectus agens est ille qui agit universalitatem in rbus et ideo cum ratio intelligendi, re corrupta, in intellectu remaneat par recursum intellectus agentis ad ipsa phantasmata, ut dictum est, ipsa ratio significandi etiam remanere potest in dictione post corruptionem cum rem fictam non significet, immo veram licet
secundum difFerentias temporis non existt . Michel de Marbais, tbid. Mdus significandi activus qui est principium in grammatica... Duns Scot, ibid., ch. VIL * Ipsae partes distinguuntur per suos modos significandi quibus in specie partis reponuntur... s Michel de Marbais, i6/(f., fol. 9 Vb. Siger de Courtrai, cfr. infra, p. 95. Duns Scot, ibid., c. VII. Michel de Marbais, tbid, fol. 10 Rb et sq. * Siger de Courtrai,cfr.i;i/ra, p.95. ... illud est essentiale alicui quod pertinet
realiter et
*
naturam vel speciem et ipsum in specie reponit, propter hoc materia et forma sunt composito essentialia et pertinent ad sui naturam vel speciem sive ad eius constitutionem essentialem... patet ex intentione Philosophi locis pluribus libro Physicorum et libro Mctaphysicae. Nunc ila est quod isti duo modi significandi pertinent ad naturam vel speciem vel ad constitutionem cs.sentialem nominis, quod statim patet, quia istis duobus positis, ponitur nomen, et, istis duobus corruptis, corrumpitur nomcn . Michel de
ad
sui
alicui
Marbais,
'
ibid.,
fol 10 Rb.
in diffinitione essenliali alicuius rei
modi significandi essentiales et non debcat aliquod accidens includi ut patet ex VI Topicorum et ex VII" Mctaphysicae. In hoc enim diiTerunt descriptio et diffinitio quantum in descriptione ponuntur accidcntalia ad speciem et naturam ri non pcrtincntia, in diffinitione vero non . Michel de Marbais, ibt'd., fol. 10 R.
Chapitre v
saisir, est
(49)
en puissance d'tre
par
celle-ci.
:
devenir.
signifier le stable, le
le
permanent des choses, sont le verbe et le participe. Quant aux parties indclinables,
et le
;
nom
pronom
le
ne sont pas
adquat:
signi-
de l'essence du langage,
elles
celui-ci plus
fication
non sunt de esse orationis, sed de bene esse ; vague que les grammairiens appellent
.
elles reoivent
:
une
per
modum
disponentis
alterum
Une
distinguera essentiellement
nom du pronom,
des tres, elles sont signifies par une foule d'accidents grammaticaux qui
y correspondent.
d'tudier par le
menu
du discours
et ses proprits.
cipaux du langage
secondaires,
le
dirons qu'un
mot des
parties
titre d'indication.
rel
Il m'est loisible de considrer l'tre, qu'il soit substantiel ou accidentel, ou de raison, un point de vue qui fait abstraction de tout changement. Lorsque l'intelligence veut signifier cet tat de stabilit, elle accorde au signe verbal qui le dsigne, une certaine formalit ou dtermination approprie. Le signe verbal devient nom ou pronom. Ces deux parties du discours ont donc un aspect gnral commun des dterminations nouvelles les
;
distinguent spcifiquement.
nom
ou,
et
le
nom ou le pronom
signifient la substance
la faon de la substance
l'adage connu:
permanent des choses selon quidquid permanet, per modum substantiae permanet .
\ le stable, le
du discours ont donc un aspect gnral commun, ce mme genre. Leur diffrence spcifique est une dtermination qualitative, car, dit-on, c'est la qualit ou la forme qui distingue une chose d'une autre -.
Ces deux
parties
Siger de Courtrai.
Siger de Courtrai.
Michel de Marbais,
t6/rf.,
fol.
9 Vb.
-
(50)
du nom
est l'aptitude
Le pronom, au
contraire, reoit
une
qualification confuse,
il
est,
de
telle la
matire premire qui, dans son concept abstrait, est le sujet potentiel de
dit Siger, la
pronom en gram-
la
Cette thorie du
pronom
n'est
demander
nales.
Il
si celle
nomi-
comment
est
le
concevoir
lui
la
faon d'un
dou de permanence
et
?
La rponse
qu'il affecte.
tire
pour tre
il
signifi
par un
nom
mouvement? Essentiellement
l'acte.
?
puissance
nominale
Oui, rpond
philosophe de
la
grammaire, car
et
le
mouvement
du terminus ad
acte (actus entis
mouvement comme un
Marbais,
quamtum huiusmodi), ce qui le dtermine suffisamment. Mais du mouvement ? Le mouvement, crit Michel de consiste in quodam habitu vel permanentia secundum quod una
^
!
Une
lit, il
fiction,
par exemple
chimera
faut recourir,
pour
lui
forment
mot par
lequel on le dsigne
Voici d'autres exemples typiques de cet appel continuel des grammairiens aux
la
matire premire
l'indtermin,
la
dtermination qui
lui est
:
lement signifie
envisage
On
la matire premire ne peut donc dfinie, que par son rapport la forme plus purement indtermine. Sait-on quelle est
;
'
'Michel de Marbais,
ioV 10 W^.
Ihid.
Ibid., fol. 10 Vb.
CHAPITRE V
en Dieu
(51)
essence
infinie
la dtermination, la limitation
?
qui lgitime le
mode
dens
Dieu
agit, ses
dtermination requise la
On
per acci-
Telle est
donc
et
la
constitution essentielle
du nom
et
poss de matire
gnriques
et spcifiques, rien
;
en sera de
mme
Le
le cas,
nombre,
la figure,
oprations de
l'tre
on nous
de
la
les
modes
La
doctrine
que
les facults
que
la
de
l'tre,
demande
mme
au prix
difficults.
l'adjectif s'accorde
en
n'y a pas de
commune
mesure entre le mle et la femelle '\ Ensuite, genre vient d' engendrer : de mme que l'tre engendr par un autre dpend de celui-ci et est de mme souche, de mme l'adjectif, qui dpend du substantif quant son tre, doit tre de mme genre, tymologiquement, de mme souche que son une substantif. On laisse cependant une porte ouverte aux exceptions
:
mme
affect
si
on
la
considre donc
la
comme
diffrentes, le
mot qui
dsignera sera
Chose digne
'
Michel de Marbais, ibid., fol. 10 Vb. Siger de Courtrai. Cfr. //ra, p. 101.
Nombreux
sont les modes accidentels de signifier attribus au nom dont Donat ne parlent pas. La raison? Les grammairiens se tirent d'affaire en insinuant ont prfr ne pas compliquer l'expos. Cfr. Michel de Marbais, Summa
signifcandi, passim.
et Priscien
qu'ils
modorum
(52)
formule
,
rpte profusion:
ideo Donatus
dicit... ,
etc.
La
qu'il se
De
fait,
on opine que
que
de consonance nces-
saire
pour distinguer
dictiOy tandis
Ce
modes
Le verbe a pour du
Parmi
les parties
fait res Il
en
la rattachant l'ordre
il
gnral de l'univers.
la
doit
:
en tre en grammaire
les plus
comme
il
multitude
commanlivre
la
comme
le
De
prouve.
Dans
le
genre corporel,
mme
la ncessit d'un
fix
la
divine Providence
le livre
De
le
animaux
Physique
sommes mme
leur
fin,
selon
du
le
Stagirite.
tous les
livre
le
De
morte
et
remarquer que
cur
est situ
au milieu du corps,
un
roi
au centre de
celle laquelle
appartient de rgir les autres, c'est l'intellect possible, ou, selon Averros,
il
l'intellect acquis, et
d'Avicenne
et
d'Algazel
'.
versel exige, dans toute multitude, la prsence d'un lment d'o vient
et les
n'est rgi
>
Cfr. infra. p
13.
CHAPITRE V
imprime par
(3)
le verbe,
a pour
l'expression convenable
du concept. Nous
les parties indcli!
sommes
loin,
Siger
tait
le fait
poser
mot dans
tel cas.
Pour eux,
Erreur. Siger
le
annonce
qu'il
montrera
la
dans
sophisma
magister
La mtaphysique du verbe prsente des nuances dlicates. Son concept essentiel renferme un aspect gnral qu'il possde en commun avec le c'est un mode de signifier comportant la notion de mouvement, participe
:
l'tre est
permanent relve de
la
substance
devenir d'un tre peut tre nonc en tant qu'on l'attribue un sujet
dit
ce qui se
dont s'occupe
l'action
Le verbe spare
en tant qu'unie
du
:
au sujet
on peut,
dit Siger, le
concevoir
comme un
acte
mlang de
puissance ^
Les
je dis:
difficults d'ordre
ignitur
ici
je dsigne
Il
n'y a pas
de modalit de
une substance aussi bien que par le mot ignis . l'tre impliquant un changement on signifie
;
le
dire
forme
La gnration
la
moment de
:
la disparition
la
de
prcdente.
telle est
certes,
substance
comme
;
on n'est un moment donn, substance plus ou moins , mais le remplacement d'une forme substantielle par une autre exige une altration de la substance, donc un mouvement qui, lui, est successif. Per accidens , on peut attribuer le changement la substance quoique, la considrer per se , on ne puisse le faire. Pour rpliquer la seconde objection, on rappelle qu'antrieurement l'apparition d'une forme
la
la
substance qui
prdispose
la
faire
monter sa temprature,
Cfr. ivfra, p. 140 et suiv.
une
'
"
Siger de Courtrai.
Cfr. infra,
p 108.
Michel de Marbais,
op.
ctt.^ fol.
14
JJb^
(54)
processus qui
acci-
dentel, il est donc lgitime de mettre en rapport ce devenir des tres avec une modalit significative de mouvement le verbe peut donc s'y appliquer. Les accidents du verbe sont repris Donat. Ils s'appellent le mode,
:
la
conjugaison,
le
Quelques mots
se
fait
suffiront
pour indiquer
infinitif, dit
les
cette tude.
Le mode
premire dans
les substances.
La matire premire
ce
termine, elle doit s'unir un autre lment pour prendre place parmi les
entits compltes.
fication trs nette,
De mme
il
l'infinitif:
mode ne
ne jouit ni de nombre
prcis.
de personne.
vague,
modes
un sens
Philosophari
est
amo
expose
dans
Physique d'Aristote,
d'action immanente,
par exemple
le patient,
courir
le
puisque l'action
la produit,
prsente un
l'ori-
comme
caractre de genres proprement dits. Selon lui, ils doivent se ramener aux prcdents. Siger de Courtrai *, qui tient mieux compte de la ralit et de l'usage, s'est gard en cette matire, de tout raisonnement a priori.
Aussi ne
Il
souffre-t-il
fallait
spcifique
du
Nous avons
et
Courtrai
'',
opinion fameuse
gnralement reue,
Michel de Marbais
le
",
participe
du
'
Cfr.
Michel de Marbais,
ibid., fol. 14 R* et V.
Si{;er de Courtrai.
Michel de Marbais,
Cfr, infra, p. 123.
Vb.
Cfr.
ibid,
fol.
16 Vb.
CHAPITRE V
verbe. Pour
lui,
(55)
comme pour Siger, le verbe signifie l'acte ou le devenir en tant que mode d'tre prdicable de quelqu'un ou de quelque chose quant au participe, il signifie l'acte, le devenir, le mode d'tre, en tant
;
goreumata^
spcifier,
est faite
dans
le
mme
elles
esprit
que
pour chacune, une notion restrictive. D'une manire gnrale, de l'tre ou de l'acte. Pourquoi ces modalits
?
D'aprs Aristote
et plus
et
noble, d'une perfection plus grande, implique des oprations plus leves
tatives,
nombreuses. Le vgtal ne peut aspirer qu' des oprations vgl'animal ajoute des actes sensitifs, l'homme s'lve de plus des
Il
oprations intellectuelles.
en est de
mme
dans
les parties
du discours.
Les syncategoreumata ne peuvent avoir que des modalits rudimentaires parce que l'amplitude de leur signification est notablement infrieure celle
des parties dclinables ^
La conjonction trouve sa
;
fait
faut
une modalit
conjonction.
de
celle-ci.
Le
Pour
d'me
saisis
par
l'intellect,
car la
la
parole ne peut exprimer ce qui n'a pas pass par l'intelligence selon
thorie gnrale
du mode de
signifier,
on a trouv
l'interjection
dont
l'expos
clt,
ne s'accordait pas sur l'ordre d'enchanement des parties du disSiger de Courtrai, cet ordre est essentiel, soit que l'une prPour cours. suppose ncessairement une autre, soit qu'elle l'engendre. D'autres, comme
Michel de Marbais, maintiennent rigoureusement entre les parties l'ind-
On
pendance que rclament l'une vis--vis de l'autre des espces tout au plus admettent-ils un enchanement accidentel.
1
diff"rentes
Michel de Marbais.
Cfr.
6rf., fol.
17 R.
(56)
ne se bornait pas
et le
le
dbat.
Quel ordre
fallait-il
placer entre
le
nom
propre
nom commun,
nombres singulier et pluriel, entre les diffrents cas? L'un menait-il l'autre? ou au moins la connaissance de l'un tait-elle ncessaire la connaissance de l'autre ? Michel de Marbais s'est visiblement proccup de ce problme. En solutionnant le problme par la ngative, il vite de rpondre certaines questions
par exemple,
le
nomi
gnitif
ou
accusatif
lui,
autre
mode de
signifier, etc.
selon
ces
rpondent
adquate du concept.
D'autres, Siger de Courtrai est de ceux-l, ne se posent la question
le
nombre,
le
y rpondent par l'affirmative. Nous ne nous tendrons pas plus longtemps sur
ils
les
conceptions gram-
de
la
grammaire avec
les
lments essentiels et
tel
signification pro-
mme
bon
sens.
III.
L'tude de
la
philosophie de
la
dont
le
Terminons ce chapitre par quelques considrations sur la faon la grammaire spculative. Deux choses
Siimma modoriim significandi de Siger et les la mthode et l'usage des auteurs anciens.
clart.
est
La mthode on y reconnat le professeur soucieux de prcision et de Chaque notion sa place et une place pour chaque notion, telle sa devise. Il ne veut pas, dans l'expos d'une question, encombrer la
les
problmes qui
Il
qu'on
du point
qu'il traite,
CHAPITRE V
pas prsentement
praesens omittatur
(57)
ad rem
pas
Traitant du nom,
il
est
amen
parler de
dit-il,
l'accusatif; or ce n'est
'.
le
nom
il
ad
est
Du
vocatif
parlera
ex professo
dans
le
sophisma:
il
magister^
propos de
l'ablatif,
:
d'usage d'exposer
absolu, mais
il
de
la
ablatif
doit
y revenir dans
fait-il
sophisma
proficiunt. Aussi
ne
cations complmentaires
Du
rgime
le
et
de
la
nom, leur
une autre caractristique de sa mthode. Siger a donn, dans certains cas, au sophisma la valeur intgrante d'un trait. Nous venons de signaler des notions omises dans l'expos suivi du trait et expressment
Mais
il
est
du sophisma
...
comdonne dans la discussion Magister ^ Le dbat soulev par cet nonc a prouv la
;
du discours
est
moment
d'en parler
de quibus,
dit-il,
d'autres endroits,
il
que nous ne possdons pas et qui durent comporter l'expos complet des questions auxquelles il ne fait
qu'une allusion
'.
mthode est logique et didactique. Exposer une thorie grammaticale en se basant sur des exemples dont on discute la porte et la correction, c'est faire montre d'une formation pdagogique dont nous n'avons pas rencontr d'exemple dans les traits du langage de l'poque. Un appel continuel l'autorit de Priscien, de Donat et de Pierre Hlie est rare dans les traits de grammaire spculative. Etudier les formes de pense qui correspondent aux modalits des tres et qu'on veut exprimer, constituait un progrs norme sur le pass, et il est regrettable que les ges postrieurs aient trop abandonn ce point de vue. Mais que l'on examine les traits grammaticaux de Duns Scot, de Michel de Marbais et
telle
Une
' *
"
'
(58)
mieux
lui
le
la
il
langue
faut lui
et
rompu avec
la tradition.
la
Mais
la
spcu-
expose
les
bases gnrales de
philosophie de la
grammaire, puis
il
En modrant
de l'expos,
il
Duns Scot
et
Le procd
Donat en guise
la
philosophique. Encore
faut-il
que
prudence de Siger
pargna ces
Virgile,
Siger de Courtrai
fait
est
du langage
les ngligent.
le
:
Sorboniste Courtraisien,
nostri dodores, dociores
fois,
quos
seqiii
matre courtraisien
du nombre de ces Ptri Heliae seqiiaces ^ dont Michel de Marbais semble faire bon march. Celui-ci nglige le clbre commentateur de
Priscien et affirme ses sympathies pour ceux qu'il appelle
:
nostri antiqtii
grammatici.
Aprs une mise au point de l'objet de la grammaire, Siger aborde les parties dclinables de discours nom, verbe, participe et pronom. L'expos
:
est
On
Une des
la
l'oljjet
propre de
sopliisma
La construction de
l'ablatif
le
Cfr.
Michel de Marbais,
ibiiI.,io\. 17 V.
CHAPITRE V
(59)
Une
parties
O Magister
la
permet
parties dclinables
prcdemment
conjonction,
de l'adverbe, de
de
est
la
prposition et de l'interjection.
sujet
Le dbat soulev au
11
du sophisma
Album
:
un intressant exercice
s'agit
d'application.
de rsoudre
signifie le
les trois
:
questions suivantes
album ? Dsigne-t-il une dtermination acciou le sujet qui est affect de la modalit accidentelle ? ou encore cet ensemble que forme la substance et l'accident ? 2 Cette proposition Album potest esse nigrum^ est-elle vraie ? 3 Le verbe potest rend-il la proposition modale ? Chacun de ces problmes est discut. Objections et rponses amnent
1
Que
terme
la brivet n'exclut
pas
la
pro-
La
rponse
la
premire question
la
mta-
album
telle.
Il
signifie le
compos
de
la
substance
le
et
de
la
dtermination accidenet
de
Simplicius.
La justification de sa
deuxime question,
sont rigoureuses.
la
il
rpond par
les objections
l'affirmative. La nature des Nous ne possdons de la troitendant prouver que Album potest esse
nigrum ne
Siger,
comme
de
la
logique du
langage,
fait
traitant
ou psychologiques. Nous avons eu l'occasion d'en donner des exemples en de la grammaire spculative en gnral. Ces donnes permettent de classer les philosophes grammairiens dans un systme philosophique
dtermin.
^ ^
Le terme
qu'il
emploie
aggregatum
juste,
(60)
auteurs de la
fin
du
du dbut du xiv^
tels
de
la
science du langage.
Par contre,
les
d'Alexandre de Villedieu
tant
et
d'Evrard de
que
les ides
demeuraient
Cependant
le
grammaire spculative. Dnue de ses assises logiques, l'tude du langage fut ramene aux insipides exposs de Donat et de Priscien ds lors, n'tait-il pas prfrable
disciplines philosophiques entrana aussi la
;
d'ailleurs
un succs
mise,
il
facile.
L o
la
suffisait,
portait
fut-elle rapide.
En
1328, Priscien et
Ville-
Donat
Alexandre de
Paris,
ils
En
la
place.
Le rgne de Donat
de
avec celui de
la
grammaire spculative.
CHAPITRE
VI
Ce
xiii et
Nous
indiquerons d'abord
du dbut du
ment
enfin,
nous soulignerons ensuite l'volution de la logique au xiv^ sicle nous dirons quelle fut l'uvre du matre courtraisien en matire
de logique.
La logique du moyen ge est l'uvre d'Aristote rendu intelligible n Occident par une foule de commentaires et de traductions. Le?
CHAPITRE
traits
VI
(6^)
du
^
Stagirite s'introduisent
grce surtout
Boce
Traducteur avant
tout,
Boce (470-524)
la
est aussi
Il
rsume en
lui les
tendances qui
l'ont prcd.
considrable sur
scolastiques.
la
terminologie et
et
Cassiodore,
la
il
est le
pont principal
qui
relie,
avant
pense grecque
la
pense
latine.
logique soit en
:
mme temps
les
raisonnements
de
les apprcier.
Dans
l'intrt
il
de l'enseignement qui
Interpretatione et les
phyre avant
De
Analytiques. C'est chez Boce qu'on rencontre pour la premire fois les
met en honneur
la
la plus
grande faveur ^
tait
partir
considre
comme
le
ce
fait justifie
l'expression
employe par
naires
*.
la suite
^;
de
logica ipsa
L'e^aa^dyT]
^
x; 'ApiaxoxXoD xatTjYC'P^a
du commentateur no-
platonicien
sa prcision ^
On
est
mme
ils
font preuve
soucieux de
saisir
la vritable
pense du matre,
la
la
de l'poque en possdaient
principaux
celle
de
la
maison de Sorbonne
'Mandonnet, op. cit., I, p. 7 et suiv., donne des renseignements sur les uvres importes par Boce et d'autres traducteurs. Cfr. aussi Jourdain, Recherches critiques sur Vge et l'origine des traductions latines d'Aristote. Paris, 1843.
' Selon Ueberweg-Heinze (Grnndriss n vers 480 et mort en 525. Cfr. Prantl, o/). czY., I, pp. G80-689
;
d.
Geschichte
d. Philos.,
I,
p.
De Wulf,
o/>. ciY.,
pp. 156-157;
Mandonnet,
of). cit.., 1,
p. 7,
no 3
Cousin,
Dialectique de Boce.
*SigerdeCourtrai.
*
de la France,
XXV,
.
Grand
l'appelle
p.
Graecus sapiens
Cfr.
Mandonnet,
Prantl,
o/>. cit., I,
026 et suiv.
(62)
tait
et
le prouvent, s'y est copieusement document. Parmi ces nombreux interprtes d'Aristote, quelques personnalits mergent. Les traductions de leurs traits sont parvenues aux latins en mme temps que les uvres qu'ils commentent. Tout le monde la fin du Alexandre xiii^ et au dbut du xive sicle les cite. Ce sont parmi les anciens
travaux
d'Aphrodisias
^,
Ammonius
les
^,
Simplicius
*
;
parmi
les
plus rcents
Avi-
le
Grand.
Ils
de moindre importance
Belge.
Sorboniste
La
Certains,
comme Alexandre
d'Aphrodisias
et
Averros, sacrifient
mme
Ils
la
D'autres, plus
indpendants
du
Stagirite,
aban-
interprtent dans
ou
indcises.
Dans ce groupe on
^,
communaut
le
Grand
faite,
et
Thomas
la
au moyen ge a t
nous ne
doctrinal
moment o
1
'
Cfr.
D e li s
e,
III,
pp. 57-81
Niglis,
"
o/>.
cj^, p. 49.
Cfr. De Wulf, o/. cit., p. 73; Prantl, o/). cit, I, p. 620 et suiv. Ammonius (V"-VIo S) remania les commentaires de Proclus
11
(410-485) sur le
;
De
commenta
rencontre chez
lui
on prend de noter
;
les choses les plus inutiles ont aid rendre intelligibles tous les crits d'Aristote aussi son influence fut-elle grande. Parmi ses disciples il faut noter Jean de Philopon et Simplicius. Cfr.
Prantl,
118.
op. cit.,
I,
p 091
De Wulf,
op.
cit.,
pp. 90-92
Ueberweg-Heinze,
op.
cit., II, p.
'Simplicius donne
^
fohannes grammaticus Philoponus (qui a vu dans sa vieillesse la prise d'Alexandrie en 010} copie les commentateurs en les ampliliant c'est grfice lui que nous sommes quelque peu ddommags de la perte des crits d'Alexandre d'Aphrodisias. 11 crivit des commentaires sur l'Isagoge et sur les Catgories que la tradition a souvent confondus avec ceux d'Ammonius. Ses commentaires sur les Analytiques sont plus importants. Cfr. Pran 1 1, o/>. cit I, p. 048 Ueberweg-Heinze, o^. cit., 11, p. 091.
par
Omar
Mandonnet,
o/>.
nt.,
I,
p. 141.
CEIAPITRE VI
(03)
Chacune des
dignit
trois
l'excellence, la
du point de vue auquel se place la discipline qui a pour objet le vrai du faux qui a fait appeler celle-ci la logique au sens mot usuel du La connaissance intgrale de VOrganon d'Aristote vers le milieu du xii^ sicle, l'entre en scne de la science des Arabes, instruits plus directement par la Grce elle-mme, l'utilisation de la merveilleuse mthode d'Ablard voil les facteurs principaux de la vogue de la logique dans les
de distinguer
'.
:
coles de l'Occident ^
ticienne
^
;
On
par Aristote, mais au fond, sauf l'adjonction heureuse des lments contenus
la Porre *, on ne changera du Stagirite. C'est elle que nous retrouvons dans les compendia nombreux du xiii^ et du xiv^ sicle.
dans
le
rien la logique
Dans
'
Cfr.
Lambert d'Auxerre
(Prantl,
op.
cit
III,
p.
26):
Cum
ita quaelibet potest dici logica, quaeritur, quare approprietur illud unum logicae potius quam grammaticae vel rhetoricae. Ad hoc dicendum est quod aliquoties, quod est commune multorum, uni appropriatur propter excellentiam vel dignitatem... ut si dicatur Apostolus dicit hoc intelligitur de Paulo, quia dignior est aliis et excellentior. Quod
omnes aperiuntur
libet
.
et
:
qua
nulla,
:
Voir aussi Ms. de la Bibl. Nation, de Paris : 16390, fol. 135 Roberti de Vale Verbi de ortu scientiarum, 154-19 (Cfr. Haurau,
o/>. cit.,
Robert Kilwardby: De logica secundum quod nomen eius aequivocum est et ita quid nos une modo est sermocinalis scientia et sic comprehendit grammaticam et rhetoricam et logicam proprie dictam, alio modo est scientia rationalis et sic est una trivialis scientia... . Ms. de la Bibl. Nat. de Paris, 16390 (Cfr. Haurau, op. cit., p. 320).
*
sous
3
la direction
Dictionnaire des sciences philosophiques par une socit de professeurs et de savants de M. A. Franck, Paris, Hachette, 1885 au mot Logique, p. 972.
:
Haurau,
op.
cit.,
il travaille les livres nouveaux comments par Thierry de Chartres et inconnus d'Ablard, mais il entreprend dans le Liber sex principiorum, de complter les catgories d'Aristote. Le Stagirite en effet n'tudie que les 4 premiers prdicaments, la substance et les accidents absolus de la substance ou, comme dit Gilbert, les formae inhaerentes. L'Evque de Poitiers eut l'ingnieuse ide de dcrire les 6 autres prdicaments, ou les accidents qui supposent la substance en relation avec d'autres substances, les /orwae arf/acen/fs. C'en tait assez pour lui assurer la clbrit. Inscrit sur la liste des manuels classiques, le Liber sex principiorum est comment par Albert le Grand, cit par saint Thomas, tudi jusqu' la fin du moyen ge . De Wulf, op. cit.,
p. 205.
(64)
En
Logique ancienne
La prohibition des autres livres du Stagirite est encore formule Paris en 1231 ^ et Toulouse en 1245 ^ En 1252, Paris, on n'exige des bacheliers candidats la matrise que la Logique ancienne et nouvelle et le De Anima *. A rencontre du droit en vigueur, les statuts de la Facult des Arts de 1255 permettent, en fait, un enseignement quasi intgral d'Aristote ^ mais la logique ne s'en porta pas plus mal. Prambule oblig des tudes philosophiques et thologiques, impose par tous les rglements ^ la logique
fournissait la dialectique, toujours en honneur, sa seule base solide, et les
ncessits
les
branches de l'enseignement
;
sous
le
du domaine
vers
le
entier de la philosophie
>
On
s'mut
mme
en haut
la
lieu,
foi les
on peut
dire
que
la
1200
livres d'Aristote tait prohibs Voir aussi Chartul. Univ. Paris., I, La Logica vtus comprenait les traits connus avant l'apparition de pp. 70, 78-79. V Eptaieuchon de Thierry de Chartres (vers 1141), c'est--dire les Catgories et le De Interpretatione, les autres livres de VOrganon connus depuis 1141 formaient la Logica nova.
l,
pp. 78-79.
op.
Les autres
dans
Mandonnet,
cit., I, p. 17.
Cfr.
De Wulf,
'
I,
Mandonnet,
op.
cit., l,
Ainsi au collge de Cluny fond vers 1269 en vue des tudes thologiques, deux
Cfr.
annes taient d'abord consacres la logique et trois la philosophie naturelle. Fret, La facult Je Thologie de Paris et ses docteurs les plus clbres. Paris 1897,
II, p. 85.
^
Cfr.
Mandonnet,
t
o/>. cit., I,
p. 116.
mesures contre Jean de Brescain (juosdam errores quos dogmatizaverat in logicis... Ce n'tait qu'une Koumission apparente et l'vque prit une mesure gnrale Nos ...volentes in diebus nostris ne puritas studii, quae hactenus Parisius viguit ex praesumptionc quorumdam qui theologica logicis inserentes non intelligunt neque quae luquuntur neque de quibus affirmant, errorum sordibus maculatur... Il fut dfendu de s'carter de ce qu'ont dit les prdcesseurs et d'accepter de dangereuses nouveauts. 'Mathieu de Ve ndO m e (f vers 1200) crit c Parisius logicam sibi iactitet, Aurelianis auctores: elegos Vindocinense solum (Practical formulary vv. 83-34, d. Wattenbach dan .Si/sungsberichte d. liayrischen Acadmie, 1872, II, p. 571). Un texte dit
Le 21 dcembre
CHAPITRE
VI
(6$)
de questions logiques ^
Les expressions: qui diu legit in logicalibus , fuit maxime logicus , employes par certaine lgende pour qualifier le fameux averroste se
trompent peut-tre d'adresse
importante occupe par
rejaillissait
"^
elles
la
place
la
Le
titre
magistri naturalis
la
scientiae
titre
*,
et
Thomas d'Aquin
lui
de profiter de
son savoir
restreinte
dans
les limites
Au
logique
dborda de
si
beaucoup, dans
les
artistes , le
cadre dj
complet de VOrgatton^
du systme gnral de philosophie auquel se ralliait chacun des matres. Car... sous un problme de logique on peut toucher la plupart des questions philosophiques, tout dpendant du mode dont il est pos '.
On
ment
tait
Les
traits propre-
par
le
I,
p. 70, dit
d'Amaury de Bne
qui Parisius
cum
in arte
illa et
.
de
aliis
(I, pp. 131-132) Magister Theutonicus, etiam inter maiores magistros Parisius habeInter novitios qui lanue remanserunt est quidam Cremonensis, bene probus, in
De mme
Cfr.
Cfr.
* '
* * '
Mandonnet, Mandonnet,
op.
cit.,
passim.
p. 291.
op.
cit., I,
I,
p. 499.
et ihid., n.
1.
(66)
du domaine de
Les dveloppements d'ordre logique que prirent certaines parties de vers la fin du xiii^ sicle, ont pour origine les proccupations de l'poque. Les matres en logique ne pouvaient se dispenser d'tudier mticuleusement les questions qui relevaient de la disputatio^ celle-ci constituant une preuve pour les candidats aux grades acadmiques et un
VOrganon
De
l'tude
approfondie du
trait
Il
des
sophismes
tenait
et
appar-
mesure que
le
les chaires
un malencontreux esprit de dispute remplaceront la Les exercices dialectiques sagement mesurs avaient pour but de fixer la thorie dans l'intelligence et la mmoire
d'cole, la subtilit et
forte discipline traditionnelle.
;
ils
dgnreront en de
striles
de l'tude des du raisonnement lgitimaient, ses yeux, ces dveloppements nouveaux auxquels on ne tardera pas de donner le nom de Logica niodernorum ; cependant le monde des coles n'tait pas prpar ce geste de dialecticien esquiss au troisime quart du xiii^ sicle, et il faudra attendre plus de cinquante ans avant que Guillaume d'Occam lui donne une direction efficace et dcisive. Les Sum* de Pierre d'Espagne contenaient une dose d'lments mulae logicales nouveaux suffisante pour inoculer aux logiciens un esprit de subtilit
(1226-1277)
'
exagra l'importance
les ncessits
"^
inconnu depuis
statera
les
excs cornificiens du
xii sicle
elles
sont en grande
dbordements dialectiques que l'on con* il est surprenant que cette littrarature n'ait pas port plus tt ses fruits. Quarante ans aprs la mort du Pape Jean XXI (Petrus Hispanus) '\ la pense pripatticienne demeure encore indemne d'infiltrations qui prsageraient une dcadence. Dans l'inpartie responsables
de tous
les
au
sicle suivant.
premire vue,
tervalle,
Duns Scot
s'tait
une sermocinalis
*.
scientia et
il
s'efforait
d'en
'
Cfr.
Prant
'
*
Manuscrits
de Pierre d'Espagne cfr. Prantl, ibid., pp. 85 et suiv. Cfr. llist. lia. de la France, XIX, p. 322. Quaett. in Praedicam. < Logica non est scientia realis nec sermocinalis, quia nec
et ditions
CHAPITRE VI
raison, le point
(67)
lentement habitu
considrer
la logique.
du faux
pour
faire
du discours erron. La
troite.
lgitimit
de ce point de vue
la logique
est indiscutable,
finalit
de
on
s'exposait
On
aboutissait
ne
considrer
comme
rature qu'engendra cet tat d'esprit accuse bien ces proccupations nouvelles.
Les rgles observer dans l'usage des mots sous leurs diffrentes significations taient scrupuleusement releves. Un trait trs en vogue au
xive sicle,
et
VArs
obligatoria,
expose
du
thsiste
pcher
nes
de dvier, en fixant
;
du
On
plus sur la partie formelle, partir du dernier quart du xiii^ sicle, et l'on
comprend
logique
la juste protestation
la
comme une
peu oublier
disci-
Guillaume d'Occam
la
On
suit cette
dcadence en parcourant
*,
Mar-
d'Inghen (f 1396) \
etc.
sermonem nec sermonis passiones considrt... immo quod ista divisio sit ostenditur mdium inter rem et sermonem vel vocem est conceptus, ergo
:
insufficiens sic
sicut est aliqua
scientia per se de rbus, aliqua per se de vocibus significativis,... ita potest aliqua scientia
esse per se de conceptu et haec est logica, unde per se habet dici scientia rationalis... quod est de conceptibus formatis ab actu rationis . Cfr. Prantl, o^. cit., III, p. 206.
*
Cfr.
les Lettres
art. (d.
*
Prantl, o/). cit., III, p, 36 et suiv. Lettre de Morus Martinus Dorpius dans d'Erasme (d. Lugd. Batav., pp. 1897 et suiv.). Vives, Z)e causis corrupt.
*
6
Valence, 1785, in-4o, VI, pp. 146 et suiv.). On en trouvera de nombreux exemples chez Prantl, Cfr. Prantl, o/. cit., IV, p. 6.
Cfr.
passim,
Prantl,
o/>. cit.,
cj).
fr.
Pran 11
cit.,
(68)
a mises en
le
la
et celui
vaux logiques.
VArs Priorum
rale
d'Aristote.
Dans l'introduction, l'auteur fixe la place de la logique en philosophie. comprend deux parties l'une spculative, l'autre pratique, et dans chacune la logique a un rle remplir. La logique n'est donc pas simplement une partie de la philosophie
Celle-ci
:
thorique ou pratique.
la suite
de Simplicius
et d'Albert le
Grand, Siger
une pars organica, un instrument ^ dont l'homme se sert pour viter l'erreur dans l'ordre spculatif, et le mal dans l'ordre pratique ^. L'objet de la logique est l'tre de raison, et l'on montre qu'il runit toutes les conditions ncessaires pour tre objet de cette science ^ A d'autres points de vue, on peut dire que la logique a pour objet le syllogisme ou encore le mode de connatre. Siger tablit la division de la logique sous ce triple aspect *. La fin que se propose le logicien est la dmonstration, qui prsuppose le syllogisme; celui-ci est form de propositions et celle-ci de termes. L'auteur devrait donc commencer par l'tude des termes, mais dans la dfinition du terme entre la notion de proposition
en
fait
;
Une nouvelle section du trait tudie la constitution des sous la au moyen de propositions catgoriques ^ et modales
',
syllogismes
triple
forme
la
quatrime
expos thorique,
le
d'ordre pratique.
Dans
certains cas,
s'agit
^PYvov
^^
instrument.
On
complmentaires dans
Niglis,
o/>. cit., p.
28 et suiv.
Cfr. in/ra, p. 3. Cfr. ibiJ., pp. 4-6. Cfr. ibid., pp. 6-9. Cfr. ibid., p. 0.
Cfr. ibid., p.
20 et suiv.
CHAPITRE
le
VI
(69)
terme moyen qui amne la conclusion laquelle on veut aboutir Siger donne quelques rgles compltes par une figure synthtique, dont les dialecticiens s'aideront pour construire rapidement les syllogismes \ Il faut aussi s'habituer saisir sur-le-champ si un raisonnement propos est un vritable syllogisme. L'art de faire de bons syllogismes se
les
mauvais.
On y
parvient en examinant
des termes ^
la
de Courtrai, dans
les
la
proprits
comme
syl-
que
les
moyens de
les
ramener au
logisme
^.
la
du syllogisme
pose
et
la thorie
au service de
dont
il
on y sent chaque instant le souci de mettre la pratique. Nombreuses sont les objections que
l'auteur
Aucune notion
d'assitait
Les moyens
mnmotechniques
les
le
Grand ne
la
cite
emprunter
De
dsir
11
plus, on remarque dans l'enseignement du philosophe belge un non dguis de donner des armes aux amateurs de discussions.
telle
souligne que
utile
l'objectant,
telle
autre
celui qui veut prouver une thse ou encore celui qui veut s'exercer
la dialectique
l'auteur
ne s'attarde pas
des disgressions
il
de
vritables
hors-d'uvre. D'ailleurs,
:
VArs
obligatoria, auquel
fait
De fallaciis
''.
'
*
'*
*
'"
p. 230),
Delisle, Le cabinet des manuscrits, III, p. 57. Selon Prantl (op. cit., III, Duns Scot est le premier des interprtes de VOrganon qui ait fait usage de vers
mnmotechniques.
"
'
<70)
De
sophisticis
Elenchis d'Aristote.
Au
sujet
la
le syllogisme
le dfaut.
et le point prcis
gt
Une
;
de leur rfutation,
des lves,
appuient l'expos.
doctrinal
mme
que
les
par
le
L'auteur ne s'est occup ex professa que de la formation des paralogismes. Pour de plus amples informations,
notamment sur
la
rduction
il
La dcouverte des commentaires logiques de Siger de Courtrai nous activit. Tour tour l'Isagoge
les
de Porphyre,
Catgories et
le
de
trs prs.
Chaque membre
Il
est
rigoureusement expliqu.
cite
Simet
Apuleius, Boce.
Il
fait
aime apporter
le
tmoignage
la matire, c'est Albert le Grand. Il semble bien que Siger, en commentant VOrganon d'Aristote, avait sous les
yeux
les traits
du Docteur Universel.
'
CONCLiJSION
(71)
CONCLUSION
Siger de Courtrai se rvle ds l'abord
comme un
compilateur talant
il
une abondante
condenser
traitait
:
rudition.
Sans
a su
les
matires qu'il
avantage prcieux que devaient apprcier ses auditeurs. Ces rsums composs l'usage scolaire ont, dans l'histoire des ides du moyen ge, une signification qu'il importe de relever.
Grammairien, Siger collabore au retour triomphal de la grammaire suprieure, qui mit profit, pour s'adapter au got du jour, l'exil o l'avait
relgue une excessive spculation.
de
du
par
elles
en un mot,
faire
du grammairien philosophe. On possdait Priscien et Donat, ces princes de la grammaire, et on ne pouvait songer construire un difice grammatical sans leur secours. La grosse difficult de l'entreprise tait de dduire leurs donnes, tablies par l'autorit des crivains
latins et grecs,
de prmisses philosophiques.
fait l'essai
de Priscien.
D'ailleurs,
Duns Scot
les langues,
s'tait
gard de
d'appHcations pratiques.
la
la
logiquement tre
les thories
mme
pour toutes
mises sur
modes de
rendre compte
de toutes
les particularits
admises dans
le
en
droit
le trait
la
Donat
points,
et
de l'interprtation
dans
les
justifie ses
(72)
que lui. Ses appels aux anciens grammairiens, avec cette restriction sane tamen intellectis , trahissent le mme souci. Siger de Courtrai est moins radical. Est-ce un mouvement en arrire, ou a-t-il mieux compris l'intrt pratique de ses lves ? Toujours est-il que le matre courtraisien, qui cite avec abondance Priscien et Donat, marque par le fait qu'il s'attache moins aux raisons philosophiques, qui lgitiment les donnes grammaticales. Ses recours rpts au commentateur Pierre Hlie ne marquent-ils pas ses sympathies pour une spculation moins outrancire ? D'un fond spculatif, il a su tirer, sans heurts, des lments qui s'harmonisent merveille avec
les
enseignements traditionnels.
Il
semble bien
ait
norme de Priscien
est
l'poque
une preuve de l'importance que les anciens auteurs conservaient Paris, mme o en province on tendait les remplacer par les traits
d'Alexandre de Villedieu
et
d'Evrard de Bthune.
On
sait
qu' Toulouse,
et Priscien taient dfinitivement rays du programme des mme, leur chute ne fut que retarde. La vritable cause de ce prolongement du rgne de ces matres fameux de la grammaire est l'esprit de spculation qui domina jusque vers 1350 dans l'expos des doc-
en 1328, Donat
cours.
Paris
trines grammaticales.
Les
traits versifis
de
la
leur
mmes
prles
occupations.
On comprend
que Donat
de
et Priscien,
pu demeurer
ils
les matres
la
place Paris.
les traits
Duns
Scot,
ils
reprenaient une
le
fit
attnuait,
ainsi
que
Siger de
Mais on tourna
sion
Villedieu et
ils
le
le
devinrent prpondrantes.
Les rsums attrayants d'Alexandre de d'Evrard de Bthune se trouvaient prts les remplacer et
En
1366,
ils
de Paris Priscien
ration
pour
la
gn-
du temps.
la
L'apoge de
splendeur de
la
la
priode de
philosophie scolastique.
Ce
fait
a sa signification. L'effort
CONCLUSION
puissant que manifesta la pense mdivale au xiiie sicle
(73)
empreinte tous
chappa
faire
point.
marqua de son domaines de l'activit intellectuelle. La grammaire n'y Parler la langue des crivains clbres de l'antiquit clasles
sique tait
un
idal
littraire
eussent d
apprcier.
On
ges qui
les
ont prcds et surtout sur ceux qui les ont suivis. Avant
l'tre
et leurs relations,
il
un intermdiaire est ncessaire la signification par laquelle l'intelligence rattache le mot la pense. Les diverses modalits de l'expression verbale sont en corrlation intime avec
entre la pense et l'expression verbale
les
modalits de la signification.
Le progrs
la
ils ils
ne pas
s'tre attachs
ont construit une grammaire logique. Grce leur puissance de pense, ont russi tablir
le
abstraction de
faut reconnatre
:
la
grammaire
tait
hrisse de difficults
quelle les conduisait naturellement le dsir de tout expliquer par les causes
leur tentative n'en constitue pas moins une preuve nouvelle de la force de
la philosophie mdivale.
poque
variait
effet,
avait
volu depuis
son contenu essentiel ne pas, mais une direction nouvelle introduite par Pierre d'Espagne allait
dernier quart
xiiie
du
sicle
la faire dvier
de son objet
et
de son but
primitifs.
des termes s'affirme de plus en plus aux dpens des autres parties de
logique.
On
on ne
s'intresse plus
dans
On
ne se rclame
dans
On
recon-
les
allait
se prcipiter
avec
Occam
et ses successeurs,
(74)
Les uvres logiques de Siger de Courtrai accusent des concessions l'esprit nouveau, mais prouvent que, dans le premier quart du xive sicle,
on maintenait encore
traditionnelles.
mthode
et les doctrines
Nous avons observ des ressemblances remarquables entre la logique du Sorboniste Belge et la Summa totius logicae attribue saint Thomas.
La faon
textes des
deux
traits font
d'une
mme
poque. M.
Duhem
;
croit
que
la
Summa
par
aucun de ses contemporains il ferait mme descendre jusqu'au milieu du o fut rdig ce trait. Quoi qu'il en soit, la comparaison Siger de Courtrai doit, nous semble-t-il, la faire reculer avec l'uvre de jusqu'au dbut du xive sicle.
Jusqu'au milieu du xiv^ sicle se dveloppent en marche parallle
les
deux tendances de
logique
utiles,
la
pratiquement
le
la discussion. la
L'avnement de
l'cole terministe
amena
la disparition
de
premire tendance.
les
La
dca-
dence de
la scolastique
domaines.
L'activit
la
ne
xiiie sicle.
conserve intact
Le mouvement absolu
et le
mouvement
relatifs p. 270.
Montligeon, 1909.
SIGERI DE
CORTRACO
ARS PRIORUM
Munich,
Bihl. roy. lat
,
3852.
lat.,
16130
Bordeaux,
Bibl.
de
la ville, 131.
SIGERI DE
CORTRAC
ARS PRIORUM
I
Logica
est
cod.
M
P
'
totius philosophiae
cd.
*'fol.
practicis et a falsis in speculativis, quo homo se dfendit a mahs in eo quod philosophia dividitur in activam et speculativam, ut dicit Avicenna
in logica
jg
98 R
sua
"
et
Philosophus sexto
",
''
Metaphysicae.
Nunc
in
'^
ut dicit Simplicius in
Praedicamentis
ideo logica est pars organica totius philosophiae defendens nos a malis
practicis
'*'
et
"
falsis
in
speculativis.
sua
et non sunt dlibrt, errores lumen dat in omnibus recte speculandi *'. Nichil autem potest dare lumen in omnibus nisi consideret aliquid quod Nichil autem videtur quid in omnibus '* appliomnibus est applicabile ^'. " '" '^ ens. Ideo cabile nisi dicit Philosophus, quarto Metaphysicae, quia
quod logica a
fantasiis
quae videntur
",
<^o^-
dialectici
et
sophistae
eamdem
significationem induunt
cum philosophe
'
dbet P.
P.
ohi.
;
P.
's. d.]
bene dfendit se P.
*
'"*
quinto P.
in
cnti.
sed
'*
P modo
"
f
.
B.
'
ergo add. P.
s.]
'*
falsitates ostendit et
a.]
PB.
s.]
o.]
'*
applicabile omnibus P quod omnibus applicabile nisi non videtur autem omnibus aliquid esse P non autem " quod PB. ipsum add. B. '* ut M.
;
;
sr;eri
^
dp:
coktraC
'^
Commentator dicit ibidem quod conveniunt in subiecto. Subiectuni quarto Metaphyautem metaphysicae scientiae ^ est ens ut * apparet
et
'"
sicae. Ideo
''
ens et partes
et
passiones eius
^
secundum
et partes
rationis
sive
animae
'"
Avicenna
scientia sicut
quod
illud
sit taie
eius
^^
omnia
''
manifestantur
Secundum est quod sit primo notum in illa scientia '^Tertium est quod sit notissimum ^^ Quartum est '' quod om.nia quae in ^- scientia acquiruntur finaliter propter '" cognitionem
determinantur vel declarantur
eius acquirantur ^\
quod subiectum multis modis dicitur secundum quod ^^ dicitur in Praedicamentis ^^ commune est omni substantiae in subiecto non esse. ^* Alio modo est subiectum idem quod subtus '^ iactum vel inferius secundum quod dicitur in Antepraedicamentis quod ^' quando alterum
Primi probatio est primo
^^^
-^
intelligendo
'^^
de altero ut de subiecto
^\
Alio
modo
^^
dicitur
subiectum
^*'
intentio
^'
rei
secundum quod de ea
modo in primo libro dividitur terminus ^^ in subiectum et praedicatum Alio *' modo dicitur subiectum aliquid sustentans formam substantialem *^ et isto modo materia dicitur primo Physicorum subiectum, quae dicitur subiectum generationis ". Alio modo idem est subiectum quod
*'^
'
'
ibi
PB,
ont. P.
'
'
m.
s.]
scientiae metaphysicae P.
'
ont. B.
'
in adci. P.
~-
ipsa add. B.
t.
om. P.
entis
PB.
"
considrt
a.]
'' '" d. s.] om. P. " quod " sit PB. P. r.] Primuni est P. 11 logica tota P. * per o.] omnia per ipsum P. " manifestentur B. de quo est scientia P. " determinantur d.] determinantur P; declarantur B. " in s ] oui. P; in scientia ' Tertius " in illa scientia add. B. - ' om. P. -' illa add. B. illa B. f. P. p J *' om. P " acquiruntur PB. primus tum B. ""m. d.] dicitur multis modis P. per P. "* incompletum M. ** s. "" quod add. B. -- " est add. P dicitur add. B. q.j ut P. idem " dicitur P. om. PB. * ut s] sub alio P. s] etc. P ut de "' a. m " d. s ] ut de subiectum idem est subiecto etc. B. tertio P tertio modo B. ] s.] ratione qua aliquid de ipsa dicitur vel P ratione qua de quod B. ' secundum " tertio add. P ipsa dicitur aliquid vel B, isto B. primo t.] isto libro ter" in primo minus dividitur B. p.) dividitur in subiectum et praedicatum in primo *' quarto add. B. " a. s ) idem quod sustinens P. " essentialem M. libro P. iMto g] illo niodu materia prima quae fst cognitionis subiectum dicitur subiectum M " idem sic dividitur Hubiectum in primo Physicorum quod est subiectum cognitionis P. dicitur subiectum idem B. f.) subiectum idem est P
'"
a.)
>'''
*"
ARS PRIORUM
obiectum
et illo
et
^
modo
sumitur
*
hic.
Tamen
dicitur
'^
subiectum respecta
dicitur
passionum
actionum
et
obiectum
'*
respectu intellectus.
Nunc
taie est
'
quod ea
(juae manifestantur
"
virtute auditiva
cuius obiectum est sonus quia quidquid manifestatur auditui per rationem soni ^" manifestatur. Ergo consimiliter " erit in obiecto intellectus quod id ^'i
quod '' per rationem eius manifestantur ^' quae in scientia declarantur "*. Ex isto '^ sequitur *^ secundum scilicet quod primo occurat ^^ intellectui in illa scientia quia -" ex quo alia per rationem eius declarantur -' ipsum est primo notum in scientia '" per rationem entis omnia manifestantur, ideo ens est primo sicut
quod
erit
" obiectum
notum
ratis
",
ut
dicit
Avicenna
in
Metaphysica sua,
et
ideo
istis
'*
de subiecto
praesupponitur
quid est
tertium
quod
dicitur per
nomen
-\
Ex
duobus declain
illa
"
''^
sequitur
scilicet
quod
sit
notissimum
intellectui
quo per rationem eius alia decla^ipsum est primo notum in illa scientia, est notissimum, et rantur ideo ens dicitur -" notissimum. Ex islis tribus ^" sequitur quartum scilicet quod omnia quae in scientia acquiruntur linaliter propter ^' cognitionem alia declarantur, eius acquiruntur quia ^- ex quo per rationem eius ^^ " est notissimum cognitione confusa. Ideo notum et ipsum et ipsum est omnia illa quae in '" scientia ^" acquiruntur finaliter propter ^' adhibenscientia cognitione confusa quia ex
|
rS'^u^t,
dam
'^^
^^
et
determinatam
'"
acquiruntur.
^^
Nunc
subiectum
quattuor
*^
^'-
syllogismo
*'^
universaliter sive
in
modo
*^
est
tota
logica sive
"*
modus
' cum add. B. ex quo F accidentium MB. quod B. " s. e.] obiectum earutn B eorum] quod obiectum virtutum subiecin " a. i.] patet manifestentur B. tarum et consequentiarum P. t. e.] est taie PB. ' illud B. " etiam P. " similiter P. 'Md - e.] ovi. P. de P. sonus M. '' manifestentur illa B. "* manifestantur d manifestabuntur omnia quae in scientia -^ oui. P. ' primo add. PB. '* manifeste B. ' occurit B. determinabuntur P. -' alia d per rationem eius declarabuntur omnia quae determinantur in illa scien'
autem add, B.
isto B.
ont.
'
'"
'
**
tia
-^
'-'
s.
s.]
ea quia
illa
scientia sicut
;
primo Posteriorum add. P ut * ont. P -' cognitione om. P. d.] om. B. dicitur primo Posteriorum add. B. '* notissimum ideo ipsum ideo B. primo d.j primo notum in illa scientia ideo erit P ^^ sequitur P. ^' per P. ^- a. " primo ens dicitur esse B. q.J cognoscuntur P. '' illa add. B. " ad P. add. B. 3 et illa i.] quae in ipsa P. i.J ont. P. *' n. ^* habendam B. '* c. *" e. d.] om. P. i.J p.] perfectam cognitionem eius B. *" vel PB. *" om. P, ^' u. s.] vel PB. om. P. modo ista B. modus M.
quia B.
^'^
motum
B.
-* e.
i.j
ont. P.
-*
ut patet
*-'
^J^"
*''
^'
vel B.
'
vel B.
6
sciendi,
CORTRACO
^
illa
nisi
subiectum
commune
praedicabile de omnibus
quae
in
logica
determinantur.
Sj^llogismus
autem
dicitur
subiectum
**
illud oui
omnia quae
"
subiectum sicut
'^
commune
*"
praedicabile de omnibus
in
metaphysica
sicut
fol.
determinantur
^^
Modus
^^
subiectum
se dfendit a malis in
^"
practicis et a falsis
et res
98 Va
^"
I
Nunc
dicitur
'* '"
scientiae secantur
tertio
quemadmodum
ide
tota
^^
de
quibus sunt,
potest
sciendi
^"^
ut
de Anima
logica
dividi
secundum divisionem
tota
entis
rationis
'"
modi
'^^.
^^
logica
Ens autem
'-'
rationis
^"^
divisionem operationis
f *fi?i^b
animae.
-^^
Nunc duae
^"
animae
^".
P''''^^
^st
^^
I
quae
'^
est
indivisibilium intelligentia et
secunda quae
^^
est
compositio et
est
^*
divisio.
Additur etiam
tertia
^^
a loanne grammatico
quae
pnes
in
^-
ad unum.
^",
Ab
ipsa
^'^
anima
primam
'*'
operationem quae
est
indivisibilium
intelligentia
procedit
unum
incomplexum ordinabile
Praedicamentorum.
est compositio
Ab
^"
^^ ^^
anima
secundum
eius
secundam
**
operationem quae
*'^
et
divisio procedit
unum
enuntiatio de
quo
sicut de
'^
Ab anima autem secundum eius tertiam pluribus ad unum ** procedunt tria entia
et
'"'
inventivum
subiectis
est
'
ista tria B.
quia B.
'"
'
sive syllogismus
sicut add. B.
dicitur
'
s.]
uni. P.
e. s.]
subiectum est B.
his P.
*
;
tota add. P.
"
autem
dicitur add. B.
sed
etc. B.
uni. B.
autem
-
d.|
quae in logica determinantur sicut in '* modo PB. ' omnia P - '" s. s.) secantur scientiae anima B. '" " ipsa P; vm. B. d. p.| potest dividi PB. '"secundum
-
subiectum sicut illud cui omnia attribuuntur " autem add. PB. metaphysica P. cm. P. '-'
P.
r.j
'"
liabetur P.
'-"
om. P.
-
syllo-
gHmi
-
M secundum divisicmem syllogismi vel secundum divisionem modi sciendi PB. -' " ergo t. 1.] unt. P. operationum B. t.] igitur dividitur B. nunc o.] * ens animae] uni. P. - " scilicet B. ' quae estj modo duae operutiones sunt B.
j
-"^
'-''
om. P.
et
additur P.
om.
dicibile B.
complexio M.
U.J OUI. V.
secunda P. - - * vel B. " autem B. =" additur t.J et tertia " secundum PB. " autem ndd. PB. e. p.J primam eius P. ' om. P. autem add. PB. " e. s.) secundam eius B. " in" vel B, ' q. e.) quod dicitur B. " ab alicjuibus 13. - ' <iuac
q.j
P.
''
HubHtantiis B,
"
logices B.
ARS PRIORUM
Sed intelligendum quod
per
iste
'
motui
Nunc
in
natura agens
et
;
motum
nunquam
aliquando
dficit
in
'^
istis
inferioribus
ab intento, sicut
'*
quando homo
"
gnrt homi'
nem cum
strum
in
sex digitis
aliquando
totaliter dficit
ab intento, ut
propter
gnrt monsic
Sic
^'
se habet
ad scientiam
'
cum dum
^'
certitudine
intellectum
cum
Aliquando
ab intento
totaliter
-*
aliqualiter dficit
-"
ab ipsa
^'
dficit
'^'^
et
De
ente autem
de subiecto
est
liber
Topicorum, Rhetoricorum
",
Poeticorum, sed diversimode, quia secundum quod intendit -" ad opinionem -^ persuasionem, liber Rhetoest liber Topicorum; secundum quod tendit ad ricorum ^^ secundum quod ad existimationem est '* liber Poeticorum. De
;
^"
De
ente autem
^^
et
possumus
"*"
secundum
^
eius
formam
^^
^*
et
^^
considerari ens
sicut
*^
iudicativum ut
contractum ad materiam
*^
specialem
Nunc autem
in fine
cedunt
materiam ut dicitur
^'^
B. autem iste P Intelligendum quod autem dficit aliqualiter PB. ut P. add. P modo B. supercoelestia P. i] principii intrinseci B. add. PB. totaliter dficit totaliter ab intento P. homo add. P. anima P anima sicut B. n om. B. " ipsa add. B. logica P. ont. PB. " scientiae B. add. B. " ex P. certitudinem B. tune ab anima sic d] dficit aliqualiter P. praedicto discursu B. d. ab intento dficit totaliter P. -"et procedit P tune procedit ab ipsa B. om. B. et add. PB. sicut est somnium P ab intento sic est sophisticum B. tendit B. quod quod M autem quod tendit ad B. secundum quod tendit R.] om. P. quod e autem quod tendit ad existimationem B. autem P om. PB. om. P. rationis B. p. c] potest considerari PB. " scilicet ens om. B. naturationis add. P. oin. B. rationis iudicativum add. P. sic PB. ram M. et hoc est tripliciter, aut ad materiam necessariam et add. P. " aut ad materiam probabilem et sic est liber Topicorum, aut apparenter probabilem om. P, Et P. et sic est liber Elenchorum add. P. N'
sed
;
i.]
ille
*
a. d.]
"
'
u.]
' c.
'"
i.
'-
'"
"
'
'"
'^
p.]
a.
-*
i.J
--'
t.
d.J
s.]
"-'
-^
'^
'-'
a.]
=**
' a. r.]
'"
^-
^'
^^
^^
3'
^^
^^
*"
'
a.]
'*
SIGERI DE
liber
CORTRACO
et
^
de ente iudicativo
tudine, certitude
scientia
-
dicitur
Priorum
nisi
cum
certi-
liber
dicitur liber
Priorum
sex Principio^
rum ad supplementum
Topicorum
liter tota
libri
Praedicamentorum,
*"'
et liber
Divisionum
et
Boetii
logica dividitur
|
secundum divisionem
entis rationis
ideo voluit
fo98
quod tota ' logica esset ^ de secundis intentionibus adiunctis Vb Avicenna primis. Secundae autem intentiones sunt entia rationis sive animae ".
Secundo- tota logica dividitur
gismi
**
"^
^^
de partibus
syllo-
hoc
est
^^
dupliciter
aut de partibus
^
'*
Perihermeneias. Si est
^^
de
aut de syllogismo
communi
"*
aut contracte ad
sic est
aliquam
liber
''
communi,
Priorum
si
:
est
de
^-
'"
est tripliciter
-"'
Posteriorum,
aut ad probabilem et
bilem et
^^
modus modus
Praedicamentorum
^**
quantum
nuUum
vel
maliter de
fol
modo
sciendi
|
diffinitivo
divisivo
ut
vult
sit
Va
ibi.
Si
et
autem
^'
modus
sciendi coUectivus
hoc
"*
medio
sic est
cum medio
'
liber
e.j
secundum lormam
et dicitur liber
"
r.
i
)
Priorum P
secundum formam
dicitur
*
liber
Priorum
est
i
et B.
'
illa aiid. P.
iste
udd. B.
e. i]
idem
8.
PB
c
al
B.
Boetii tidd. P.
tota - d
- )
s.
d.J
divisione PB.
'
om. P.
"
autem
B.
'"
i. I.)
logica ipsa B.
"Si
P
;
'"
erit P.
'
om. PB.
syllogismo contracte ad
aut de de syllogismo in PB, - " e. d.) de P in B. ** p. e] materiam probabilem PB. ** dupliciter MP. " om. B. * apparenter e ] '* ipsa materiam apparenter probabilem PB. p logica pnes P; ipsa logica secun'* sit PB. *' om. B. * de modo d.) divisivus aut diffinitivus P. dum B. " d. '* i. t.| tradidit illam d determinetur de modo sciendi ditlinitivo vel divisivo PB. *' f/i. H. "* et hoc est dupliciter aut cum medio mld. H. "m. B. artcm P.
sit
B " aut de
a.J
aut de contracte ad
aut de syllogismo in
communi
;
'*
est
s.]
ARS PRIORUM
Priorum, aut
tracto
'
cum medio
contracto et hoc
tripliciter,
aut
ad materiam necessariam ^ sic est liber Posteriorum, aut contracto ad materiam ^ probabilem, sic est liber Topicorum, aut
Sic ergo apparet divisio logices
Finis totius logici
"'.
negotii
est
commento
pliciter.
'
Simplicius in Praedicamentis.
nisi
cognoscatur
'^
syllogismus sim-
omnis constituitur ex propositionibus, propositiones autem ex terminis. Ideo videndum est de terminis et '" propositionibus et " quia in diffinitione termini ponitur propositio ^- ideo videndum est '^ de
;
''
alicuius
'*
aliquo.
Propositionum
alia
'"
affirmativa, alia
harum autem
"*
^'
alia singularis,
Terminus
:
est in
quem
resolvitur proid
'"
positio ut
praedicatum
;
subiectum
-'
quod
de aliquo dicitur
accidit per ea
subiectum autem
-'-
de quo aliquid
homo
est
omne animal
est substantia.
est substantia,
omnis
In
illa
-*
"
diffinitione,
et oratio
-'"
idem
est
quod
congeries ora-
unde
quamvis
''
in syllogismo
ponantur duae
-"
non tamen
^'
non
Nunc unum
formali prin-
ad ditferentiam propositionum
in
praeterneces-
ad ditferentiam enthymematis
cum et add. F specialem necessariam B. est tripliciter P. tripliciter m] om'. F; ad materiam B. cum p.] apparenter F; materiam apparentem pp B. totius logicae pnes subiectum totius logicae FB. autem totius logicae F. dicit Commentator B. n. c] oin. M. scribit c] dicit Alex^ in commento suo F propositio ponitur in autem add. FB. e] om. F. " sed. B. affirmatio vel primo videndum B. -- " oratio diftinitione termini F. de om. F. est add. B. de negatio F. ab aliquo vel alicuius de B. ut visum est prius F de quibus prius i9tu est B. in add. F. autem alio dicitur, subiectum est id F. dicitur autem est idem M est id F ex id B. quae posita sunt de necessitate eo quod haec F. aliud ab de necessitate ut secundum tanquam sicut genus et est oratio id est F. ista B. unita sunt P. s modo FB. tamen non B. dicit Boetius. n. om. P. ponuntur P. " orationum B,
*
c.J
'
t.
'
"
*'
t.
'- i.
p.]
'"
v.
e.J
n.]
'^
a.]
*"
''
^*
e.]
'
-"
i.j
--
a.]
-'
p.]
iis
''
-'
q.]
-^
u.]
-"
t.]
-'
illa
s. u.]
?"
^"
ia
conclusio ut
SIGERI DE
:
CORTRACO
currit.
omnis homo
currit,
'
ergo Sors
et
exemplum
in
quibus
ponuntur quaedam
^
fallacias Vb coniu gationes inutiles. in quibus non sequitur conclusio de necessitate, sed omnes peccant eo
^
propter
Aliud poniest eadem cum praemissis ad minus secundum notitiam. Per ea quae posita sunt ponitur ad ditferentiam fallaciae secundum non " causam ut causam in qua non sequitur conclusio per ea quae posita sunt, sed ex aliquo quod videtur esse causa conclusionis, non tamen est causa ^^ Syllogismorum quidam est perfectus, quidam ^^ imperfectus. Sn'Uogismus perfectus est qui non eget aliquo extrinseco praeter ea ^- quae sumpta sunt ut appareat necessarius ut ^^ sunt illi quattuor qui sunt in per^
sunt
ut dicitur
primo Elenchorum.
in
qua conclusio
fecta figura
imperfectus est
^''
^*
^^
vel aliquibus
^'
^^
perfecti
sumere subiecti
;
ut
omnis
sumere sub homine * de quo non dicatur cursus ^^. homo currit Dici de nuUo est quando nichil est sumere sub subiecto de ** quo non removeatur praedicatum. Syllogismi autem imperfecti tenent per convernichil est
sionem aut
-'
ideo de
'-"
veritate et falsitate; si
''
non
"
~ PJ ponitur propter inductionem PB. quo P. similiter B. p.] ow. P sed p.] Ideo sequitur quia omnes peccant in P secundum omnes peccant in B. principaliter adil. P. oui. P. "s. n. insyllogistici B. vel modilicatae adil. P. P; et tamen non est causa B. acld. 2'itiuin. M. '"non et in veritate non " quidam eget indiget aliquo; indiget q.) quidem alius perfectus, alius P. n. u necessarium ut MB; et P. " ille add. P. alifiuo intrinseco praeter ea B. intrinscco B. - "sumpta P> " n. vj necessarius scilicet ex conversione vel P; ad PB. autem B. tenent principanecessarium ut ^nversione B. p. non liter P. " c. d.] vel per virtutem dici de P et B. " sub subiecto P om. B. p.) alterum non dicatur PB. h] de subiecto P. de c] quando de illo dicaa. P; sub d.) subiecti a B. " vel PB. dicemus PB. tur praedicatum MB.
'
'^
P-
"
s.
"
"
c.|
t-st
'-'
e.)
'"
'*
'
'"
-"
t.]
-'*
-' s.
'*
-"
"p.
ntum
in
subiectum
et subiecti in praedi*
'
ARS PRIORUM
Averros. Conversio autem ut largo
11
modo sumatur
manente eadem
subiectum
et econtrario
'.
manente eadem
^
qualitate
titate
propositionis
mutatis in ter
est praedi'^
quod
debetur
propositioni.
est
sine determiest
^
modalem
alia est
de modo, quae
cum
nuUum B
est
A, ergo
".
nullum
est
B
:
ita
quod
A
est
sit
loco subiecti,
B autem
loco praedicati
Sequitur ergo
nullum
A, ergo nullum
'"
est B. luxta
quod
intel-
ligendum
est
infertur
oppositum
infert
antecedens primum
consequens
quentis
:
et tenet rgula
si
enim
^^
^^
dicas
per locum a contrario vel a destructione consequod rgula non est bona scilicet quotiescumque
:
ex opposito
consequentis sequitur
''
cedens
infert
magnum
quod '* ex opposito consequentis infertur '^ oppositum antecedentis ut: non animal, ergo non homo tamen '^ antecedens non infert consequens, est homo, ergo *^ animal tune argue antecedens ^^ non infert consequens ergo oppositum consequentis. "
inconveniens.
Quod
probatur
1.
s.]
accipiatur largo
modo P
largo
modo
accipiatur B.
p.
in
' p. - e ] subiecti in praedicatum et praedipraedicatum et praedicati in subiectum P. cati in subiectum P; in praedicati in subiectum et subiecti in praedicatum B. * sed p.] ^ transmutatio s.] mutatio subiecti in praedicatum et praediet mutata quantitate B. cati in subiectum P; transmutatio praedicati in subiectum et subiecti in praedicatum sed B. ~ non de 'de e.] inesse quae est M p.] et non per se. Conversio autem P. * est " A sit e.] autem est de modo P. inesse P. p.] A sit loco praedicati, B
p.]
subiecti
**
ut loco subiecti M; B sit loco subiecti et A loco praedicati P. '" quoties e.] quotiescumque oppositum consequentis infert oppositum antecedentis etiam consequentia illa est
bona P
tu
" tenet quotiescumque ex... tune illa consequentia est bona B. e] esset rgula per consequentiam econverso vel per locum a destructione consequentis: si autem
;
tenet... econtrario...
enim
e.]
tu B.
*'-
infertur
;
PB.
'^
a.
i.]
cum antecedens
;
infrt
antecedens infertur B.
''
est
"
d. q.]
dices
quod P
dices B.
B.
in add. B.
nec
" per
PB-
" antece
12
SIGERI DE
CORTRACO
de quolibet affirmative
-
potest stare
cum antcdente
non animal
^
quia
stare
et
ngative
vera
^
;
potest ergo
cum homine
:
et
tu
dicis
:
quod ex
non animal, non homo, quia cum quocumque stat antecedens cum illo stat consequens, sed per te non animal stat cum homine et si non animal est antecedens ad non hominem, per te ergo non homo stabit * cum homine, quod est maximum inconveniens duo contradictoria simul stare. Rgula ergo probata est quod ^ quotiesopposito consequentis fertur
oppositum antecedentis ut
*
simul
homo
et
'
infertur
:
nullum
B
'*
est
^'^
:
A, ergo nullum
aliquod
|
A
C
est
non
'^
est B. Signifi-
37 R
cetur illud in
quo
''
est
*
idem cum
nullum
A
B
^^
et sic
C. Si
aliquod
ut
est B,
ergo
aliquod
est
scilicet,
nullum
f^^99Rb
^^^ ^'
Ergo sequitur
est A,
:
ergo nullum
est B.
Causa
:
ista
et
''
nullum
est
A, ergo nullum
est A,
*"
est B.
:
omne B
sequitur
ergo
quoddam
:
'''
est B, quia
ex opposito consequentis
'""
batum
nullum
est,
A est B, da
oppositum
scilicet
' :
*^;
nullum
est
probatum
primo
'"
est ^K
Sed nullum B
'^'''
A est B, ergo nullum B est A, ut prius A opponitur isti omne B est A, ergo
:
-^
" pro
suppositis, ideo
solum
'
et
V.]
P,
''
infertur
maximum
magnum
- non de nuUo simul P vel ngative vera B. s.J stat P. * E. s.) Stabunt ergo PB. - * ont. PB. inconveniens scilicet duu contradictoiia simul stant. Maxinia
;
PB.
" uni. B. tune ergo probata est scilicet P. Sequitur ergo B. bona est. cotisequentia ergo P;
'"
s.]
scilicet
" sicut P. ad B sequitur V. B. " B i] consequentiae vel huius modi conversionis est ista E. sequitur ergo B. signo nullum cadens supra subiecintrtnseca P; q iiitrinseca est ista B. " hoc e detur PB. illius aliquod B. infertur P. ut tum et supra P. quoddam A est B, P istius quoddam A est B, B. " sed add, B. nullum A est B prius P. huius add. B. -supra PB. Nullum B est A, M. sequitur
ficetur
*
P;
scilicet (idd. B.
e.]
" signi-
q)
ignificat illud P.
'*
'* c;;/.
c.
'
'"
d.j
*'
'*
e.)
'
**
''
s. i.]
indeterminate
indeterminate stat B.
AKS
Suppositis. Si
tionis
^
PRlOK'C.Nl
\'^
enim converteretur
in
procedendo a quahcumque ad
hoc aliquid \
*
in particu-
quoddam B est A, ergo quoddam A est B si non sequitur detur nuUum A est B sed sequitur nuUum A est B, ergo scilicet ^ nulium B est A, quae opponitur primae scilicet aliquod B est A. Causa
larem ut
:
oppositum
autem consequentiae
talis
est ista
**
non convertitur per accidens nec simpliciter quia ex opposito consequentis non infertur oppositum antecedentis. Ideo consequentia mala. Probatio quoddam B non est A, ergo quoddam A non est B detur oppositum omne A est B converPropositio autem particularis negativa
"
:
tatur
omne A est B, ergo quoddam B est A, ista ^^ potest stare cum prima scilicet quoddam B non est A, quia duae particulares stant simul in veri:
:
tate
''.
Item,
si
^'^
retur
^^
falsum,
quod
vera
quoddam animal
non
est
homo. Tamen
'"
est falsa
'
quidam homo non est animal, quia omnis homo est animal '^ Causa
:
non potest converti est quia negatio non cadit supra subiectum sed ipsum sequitur, sed cadit supra solum -" praedicatum, ideo praedicatum negat pro omni ^' supposito et relinquit subiectum stare " indeterminate pro .suppositis. Si enim converteretur tune negatio caderet super ^^ illud quod prius fuit subiectum et negaret ipsum pro quolibet
autem quare
'*
|
supposito determinate
et
natum quod
potest esse
^^
'^^
facit fallaciam
non convertitur
vel
fallacia
tionem consequentis.
Alia est propositio
in
'
in
qua
'' ;
d.]
om. M.
a.
e.]
i.]
aliquale quid in
quid in B.
simpliciter
*
aliud B.
P.
a qualecumque ad
et B.
c.
P
^
a quale
Particularis
e.]
i]
sequitur
om.
P.
ista
* per sequentiae est illa P, "et s.] pro suppositis P pro suppositiones B. s.] nec simpliciter nec per accidens PB, convertatur i.] convertitur omne B est A '^ converteretur PB. " stant illa P. v.] bene stant simul in quantitate P. sequi1 e. i.] illa '* illa PB. ' ont. P. ' tur P. est P ista est B. quia a.] om. B. ** quia B. '* *' negat s. s.] solum supra PB. o.] negatur p. c] convertitur P. >- et add. B. -^ supra P. ** om. B. " om. MP. " hoc B. propositioni P. " modalis add. PB.
NuUum A
convertitur in istam P.
;
'"^
"
huius con-
*''
^^'
ii
SIGRl DE
'
CORTRACO
-,
propositionem
sicut sunt
est
possibile
Primo de
illae
istis
de necessario, quia
sicut
:
de inesse,
nam
nullum
est B,
A
;
sequitur,
da oppositum consequentis,
**
scilicet
nullum
de necessitate
:
non
nullum
A
'
de necessitate
esse
est
aliquod
per regulam
ut vult
librum Perihermeneias,
quandocumque negatio praeponitur toti dicto et toti modo mutt quale propositionis et similiter quantum et modum '\ Nunc illa '^: nullum A
quia
de necessitate est B oui praeponitur negatio '^ est negativa, ergo aequipollens eius " dbet esse affirmativa ipsa est universalis, ergo aequipollens
;
dbet esse de
possibili.
^^,
affirmativa de contin:
^'
aliquod
contingit
ergo aliquod
^^
esse
aliquod
est
B B
;
convertitur
ergo
aliquod
est
ergo praedicta
similiter,
:
supra
ut
fo99
'"
aliquod
est B,
ergo aliquod
^"
est
A,
probatum
ista
adhuc
|
sequitur.
Va Sequitur ergo
aliquod
:
A
B
contingit esse
|
Cod.
autem
aliquod
contingit
^^
^'
modalium contradictoria
est in tertio ordine
dicit
isti
nullum
de necessitate
est
A, quae
^'^
modalium.
Cum ergo ex
nullum
de necessitate est B.
necessitatis
ipsum
A cum modo
Primo et add. B. " n. c] contingens, necessarium P. Et primo de illis de necessitate quia P; Et primo de illis de necessitate quia de B. * da " rationem P. ' otn. P. " possibile M. 8-1 detur oppositum consequentis P. '" Commentator - s.) Ammonius supra PB. quia negatio sup quia quando p.] ponitur P; quod quando negatio proponitur B. " propositionis m.] similiter modus '* non add. M '^ nullum et quantum P. nulista B. n.] cui praeponitur negatio " a. c.\ eius aequipollens P. " ipsa est de lum A de necessitate est B, P. p.] otn. B. "* pOMtbile M ' contingent! a. e) aequipollentem B. p ] possibili contingent! P. *" idem otu. B. - '* super B. eodem addito utrou.l eodem addito utrolibet P bique B, esse B c] pro possibili esse B, ergo aliquid B contingit pro possibili "^ oin. P. *" sequatur PB. esse A illa autem aliquod B contingit pro possibili P. ** h. c] autem huius conclusionis intrinseca P autem huius conversionis B.
'
propositiunis M. -
''
'
r-
q.j
"
ARS t'RIORUM
tiegatur pro quolibet eius
tute ipsius
^
'
15
supposito et a
'.
signi
onine
de
quoddam
da
'"
oppositum
ista
non quoddam
nullum
A contingit
:
modum.
:
Nunc
nullum
esse
convertitur
ergo
nullum
esse
in virtute illius
nullum
B de
necessitate est
'^
et
conver''
Causa huius
est ista
quia
A cum modo
B
ipsius
causam quae
affirmativa convertitur
simpliciter
ut
'"
:
quoddam B de
quoddam
A
A
de necessitate est
quia ex opposito
primo sequebatur;
quae aequipollet
'"
non quoddam
nullum
de necessitate
'**
est B,
nullum
prius datam,
quae
est
'^'^
infert istam
contingit
*
inducendo
quia ipsum
A cum modo
eamdem
causam quae dicta est de particulari negativa de inesse. Apparet ergo qualiter propositiones de -^ necessario convertuntur. Ex quo etiam apparet quomodo ^* convertuntur illae de impossibili quia illae
de impossibili
aequipollent
-'',
et
ut apparet
secundo Perihermeneias.
'
esse B.
e. a.]
aut
a B.
^ om,
P.
conversa B.
om. B.
'
ista
p.] illa
'" sicut et sicut prius et dictum est B. - ' acci^ e.J sicut dictum est prius P '- convertitur piendo PB. s| convertatur et repugnabit primae; sequebatur ergo prima P converteretur et rpugnt primae ergo primo sequebatur B. - *^ e. i conversionis est autem illa P autem est ista B. - " indeterminate B] cuilibet supposito
mutando
^ detur P. B] om. B.
]
illa *
P.
p. p.]
'' '^ indeterminate P. prius rationem B. e.J dicta est prius '" similiter pro possibili add. P. probari accipiendo P i.J sic contingit -" conversionis est illa P -' i. simul contingit probari accipiendo B. ista add. B. a.J -' ^^ o,, p, __ s: autem B. attribuitur indeterminate PB. i.] qualiter P. quia om. M. de a.) necessario permutando... a. P necessario aequipollent mutando
ipsius
PB.
'*
P. " om.
;
'-*
'-*^
ift
isiGERI
DE CORTRAC
modales
:
Aliae
sUnt
propositiones
modificatae
modo
modo
contingentis;
Nunc
'
Uno
modo
dicitur
contingens
contingentis
illae
'"'
necessarium
eodem modo convertuntur et aflfirmativae et negativae, sicut necessario et eodem modo debent probari conversiones earum
'
de
per
et
Cod P
fol.
66 Rb
easdem
^ causas , tenent.
Alio
modo
contingens dicitur
'"
et
tune univer-
omne B
esse A, ergo
"
quoddam
:
'
contingit
si
non
sequitur da
oppositum
isti
:
quoddam
esse B,
quale,
:
quae aequipollet
nullum
ista
"
:
A
A
quantum
et
modum. Sed
nullum
'^
de necessitate est
convertitur
ergo nullum
de necessitate est
:
quae
aliquod
modo
contingentis
simpliciter.
;
Sic
si
quoddam B
isti
:
contingit
esse A, ergo
:
quoddam A contingit '^ esse B non quoddam A contingit '' esse B quae
est B,
aequipollet
de necessitate
quae convertitur
ergo
B de necessitate est A, quae opponitr contradictorie primae. Krgo primo '" seciuebatur. Causa autem istius conversionis est ista '" quia ipsum A cum modo contingentis indeterminate attribuitur cuilibet supnullum
posito
fol.
'"
99 V*
Dniversalis negativa de
eodem
Sic
nullum
aliquod
contingit esse
si
non
sitate est
non nullum A contingit esse B, quae aequipollet aliquod B de neces13, quae convertitur '" quae contradicit primae. Causa huius conversionis est ista
de necessitate est
" eodem c.| convertuntur eodem modo P. oui. B. d dicitur contingens PB. detur P. sicut prohatum est nunc ista nullum B de necessitate e.t A add. P ut pro" i. q.] illa qua P. bant eaae; nunc ista: nullum H de necessitate est A add. B. ' pro possibili '* a. add. P. cl convertitur solum P. '* pro possibili add. P. ** quoddam '" prima c contn{;it pro possibili quoddam A, P. M. ' istius i.] '* huius conversionis est illa P. c. s.| suppositis PB. autem add. B.
'
autem
P.
atld.
P.
'
enim add.P.
nia P.
fieri
istarum R.
c.
;
''
'<*
XkS PRIORUM
quia ipsLim
lt
A cum modo
^
'
possibilitatis
removetur
a quolibet supposito
converti.
autem negativa de eodem contingenti non convertitur propter eamdem causam quae dicta est " prius.
Alio
modo
et
dicitur contingens
ad utrumque
"
quod aequipollenter se
:
habet ad esse
I
ad non esse, ut
dicit et
vestem incidi
non
incidi
et
omnes propositiones
*^
CocLM
eodem modo
'",
:
ut
omne B
vel
aliquod
B
'-
"
contingit esse
ad utrumlibet
ergo aliquod
contingit ad
B;
'*
si
quod
ad utrumlibet esse B.
non sequitur detur oppositum non contingit aliAd istam antecedunt " duae propositiones
scilicet
universalis
necessario, quia in
si
illis
illa '"
includat duplicem
secundum, ut "* dicit Philosophus '' in ^^ Perihermeneias quod contingens ad utrumHbet est quod potest esse et non esse '" in hoc quod potest esse, includit primum ordinem in hoc quod potest non esse includit secundum ordinem. Ideo quando praeponitur '" ei
ordinem modalium
primum
et
negatio
habemus afirmativam de
^'
ordine ^\ et
et
quae ^' ponitur in quarto negativam de necessario, quae tamen valet sicut impossibile
necessario,
ponitur in tertio
contingit
^'''
'^*
quale,
quantum
^''
et
:
modum
omne
non
aliquod
A
:
esse
habet
istas
duas antcdentes
^'^
de necessitate
est B, et
nuUum
semper habebitur repugnans primae quia -* nulla propositio de necessario ratione modi necessitatis potest stare cum illa de contingenti ad utrumhbet. Causa autem istius '^ conversionis '^ est eadem
et
utramque
'"
'
sic
p.]
sic
nullum
si
A
:
ergo nullum
contingit pro
non sequitur detur oppositum: non nullum B contingit pro possibili esse A, quae aequipollet isti aliquod B de necessitate est A, quae convertitur: aliquod A de necessitate est B, quae contradicit primae. Causa huius conversionis illa quia ipsum B
possibili esse
;
cum modo
possibilitatis
acid. B.
" s.
p.]
utrumlibet B.
"^
om. P.
"* i.
P.
^
a.]
d. e.] et
B.
*^
esse
u.]
ad utrumlibet
illa
sicut praedictae
u.]
quod
ac
contingit P.
a] illam antecedentem P.
;
om.
* s.
B. contingit
PB.
'-
om. B. A] ali-
u.]
universales scilicet B.
'^ quia B. '* quaecumque quae est P ac si illa quae est B. P.] includit in se duplicem ordinem modalium quaecumque sit primum et secundum quia '* onu ** supponitur P. '* et dicit Aristoteles P. M. c] vel non esse et B. *' notatur add. B. -* m. e.] modalium mutando P. ^^ primo M. modalium add. P. -* ad utiumlibet add. P. " q- Q] quantum, quale B. -' Nunc e ] Modo convertas -* repugnando P. -" quod B. ^" huius P. utrumlibet P Modo convertas utramque B. ^' considerationis M.
i]
quod
-'-
18
SIGERI DE
causis praedictis, tamen illae
^
^
CORRACO
propositiones
propter naturam spe-
cum
ad utrumlibet, quae
*
est
quod contingens ad
ideo
nec
est
'^
impossibile,
"
positum
tem ut
aliquod
nuUum sequitur impossibile. Convertuntur in oppositam qualitaista omne B contingit esse A, convertitur in istam nullum B
"
:
:
contingit esse
et illa
*^
aliquod
;
non esse A " cuius ratio est quia sequitur contingit ^^ B esse A, ergo non necessitate est B esse A, quod apparet per naturam contingentis, sed sequitur non necessitate est " B esse A, ergo contingit B non esse A per regalam " modalium. Ergo per locum ^* a primo ad
contingit
^'-
foT
contingit B esse A, ergo contingit B non esse A omnibus propositionibus contingentis eiusdem tamen est videndum *^ quod ista conversio in oppositam qualitatem est conversio ut dicit Commentator. wjv* inusitata Propositio autem universalis negativa de isto ^' contingenti non con-
ultimum sequitur
eodem modo
'*"',
in
vertitur
simpliciter
^"
ut
nullum
contingit
'**
esse
ergo nullum
contingit
non sequitur propter multas rationes. Una est quia ex opposito consequentis non potest inferri ^^ oppositum antecedentis, ideo
esse B,
nullum
:
contingit
-'
contingit
'^*
"
esse
detur oppositum
scilicet
:
non nullum
aliquod
contingit
'^'^
esse B,
et
:
ista
de necessitate est B,
^^
aliquod
de necessitate non
de necessitate
est
'"
sed ex
ista
cularis negativa
non potest
^^ si
inferri
non
'
istae B.
propter
scilicet
contingenter P.
" "
'
esse B.
sequitur aliquod P.
etiam add.
omne
et
B, B,
c.)
ista B.
ad utrumlibet huius ratio est quia sequitur in istam aliquod B ergo contingit ad utrumlibet esse A ' rationem B. " esse P. contingit ad utrumlibet P. ad utrumlibet add. P. '* contingit B esse " p. 1] om. P. v.) B contingit ad utrumque esse A, ergo B conunde v' est uidi etc. eodem modo est in omnibus protingit ad utrumlibet non esse A positionibus eiusdem contingentis, tamen est intelligendum P contingit... modo est in "'in i.] omnibus propositionibus eiusdem contingentis tamen est intelligendum B. ' ad utrum" illo P eodem B. est inusitata quae est in oppositam qualitatem P. " " ad utrumlibet add. P. libet (tdd. P. ' ad utrumlibet add. P. p. i.) infertur P. '^ illa P. ad utrumlibet add. P. neces" illa P. ad utrumlibet add. P. ' quia B. est ario PB. q.) ratio est P ; ratio est quia B.
:
B esse A
ont.
'
positum
s.]
omne
c] contingit ad utrumlibet
A non
contingit esse B, M.
"'
esse
A
:
esse A, convertitur
'-'
Aks pRioRUM
afirmativa simpliciter converteretur
'
iy
quod
est impossibile
ergo primum
non
sequitur
nullum
A
";
per te
nullum
:
contingit
"
contingit
esse
sed sequitur
nullum
contingit
esse B, ergo
omne
A
|
B
qj
ad ultimum sequi^^
^^
^^
omne B
contingit
''
esse A, ergo
omne
contingit
esse B,
quod
est
impossibile.
Ergo impossibile
^*.
est universalem
negativam de
'
^^'
isto
contin-
negando ipsum
'^
*'
immo praedicatum
indeterminate
stat
pro sup-
ideo
si
minatum quod ^" facit fallaciam figurae dictionis vel consequentis dicendo animal ergo homo. Tamen convertitur bene ^^ in oppositam qualitatem,
sicut
dictum est de
Particularis
aliis,
^^^
^^
37
y^
pliciter et in
convertitur
sim-
quoddam
'^^
^'
B
;
con-
non esse A, ergo quoddam A contingit -^ "non esse B si non non esse B, ista non quoddam A contingit sequitur detur oppositum
tingit ^"
:
et
'^"^
universalem affinnativam
necessario
^'
^"
de necessario
universalem
negativam
de
cum
illa
de contingenti ad utrumlibet
est.
^^
cem
^^
Causa autem
huius conversionis
est quia
minato
cum
modo
non
illis
c] cum universali affirmativa de eodem contingenti converteretur simpli* nullum B - nam MB, ^ scilicet add. P, c] converteretur simpliciter B. contingit ad utrumlibet B] omne B contingit esse A, ergo nullum B contingit esse A, M. ' se P. A, M. " ad utrumlibet add. P. ad utrumlibet add. P. B, M. '- ad utrumlibet add. P. " ad " ad utrumlibet add. P. ad utrumlibet add. P.
1
tune
;
citer
s.
'*
'*
i.]
s.]
Alia
n.
*'
ipsum M.
q.]
''
'" qui B. i.] modo praedicatum indeterminalum P. ipsum negando P. immo -- Particularis *" c. b.] bene convertitur PB*. -* propter c] Propositio c] om. P. -' ut P. -* ont. B. ^ ad -' et add. B. autem particularis de isto contingenti P. -" -* ad quoddam A, P. utrumlibet add. P. quoddam c] contingit ad utrumlibet
'**
i.]
^'* u. a.] universale in affirmativam B. acceptiones scilicet P. '^ om. B. ^* i. d.] duplicem includit B. ipsum om. P. praedicatum indeterminatum P. om. M.
-''
a. e.]
a.
u.]
'^'-^
^'^
^0
SIGERI DE
;
CORTRACO
negativam
" '\
de inesse
illa
*
ideo
illa
'
non
oppositam qualitatem ut
contin-
git
quoddam B non
esse
^,
contingit
quoddam B
esse A, propter
naturam contingentis.
Istis declaratis,
sed
notandum quia
gularis figurae
linea ad
"
figura
in
"*
qua
et a
puncta constituuntur
et
"
et
primo ducitur
;
secundum
medio
secundo ad tertium
trs termini et
'"
a tertio ad
et
ex primo
et
fit
alia et
ex tertio
primo
ultima
ideo
'"^
quorum unus
trs
est
dicitur
'*.
maior extremitas,
istis
alter
''
minor extremitas,
in
tertius
^^
mdius terminus
prima
Ex
tribus
terminis
quohbet syllogismo
sciHcet
'^
fiunt
propositiones
in sylloscilicet
^'
quae
*^
altra
minor
scilicet
secunda,
tertia
conclusio,
omni figura est terminus sumptus cum medio in maiore propositione minor extremitas est terminus sumptus cum medio in minore propositione; mdius est terminus bis sumptus ^^
maior autem extremitas
^'
in
;
^"^
ante conclusionem et
nunquam
"^^
conclusio
semper
efficitur
ex maiore extremitate
minore.
dum
subiectionem
dispositio
et
autem
tripliciter.
Uno
modo quando
terminus mdius
^"
;
subiicitur in
prima propositione
et prae-
dicatur in altra
unde versus
subiicit'"*,
' converti prima P ista B. n] potest converti in particularem negativam et erRo tidd. PB, " contingit ad utrumlibet mtd. P. PB. - de (ulci. M. B] quod" t. f] figurae dam B contingit ad utrumlibet P. - ' n q intelligendum est quod PB. p. cl constituuntur puncta PB. - '" medio triangulari P. t.] tertio cum medio P. '" et alter P. '* " fit " melius alter add. B. f,| alia ex tertio et primo B. ter' om. P. ' illa add. P. '" propositio " otn. PB. tius t.] om. B. om. B. ' scilicet add. P. s.) quae est secunda altra conclusio quae est tertia et B. " a P. ' minore M. " mdium P. " est s.] autem terminus est bis sumptus ** et * complexionem B. " autem add. B. " Ista terminus B. s si P. d.] ' t. m.| mdius terminus PB. " om. B. secunda PB. " Altra diversificatur P. .\ om. PB.
'
'
ARS PRIORUM
Et
ista
*
21
dispositio trium
terminorum
figuras
dicitur figura
prima
'\
non quia
*
gyb
primum locum
sic ista
^
continet
inter
sed
quia
et
praecipuam obtinet
aliae
**
primum
*
omnium
est
descendunt ab
est
ipsa ^ ut
apparebit. Maior
'",
praedicatum
'^
maioris propositionis
tionis
'',
minor extremitas
mdius terminus
una
praedicatur in altra
Ista
figura habet novem modos dsigntes per novem dictiones. Modus ^*, ut hic sumitur, est dbita ^^ dispositio duarum propositionum secundum '" qualitatem et quantitatem. Isti autem '^ modi designati per novem dictiones possunt haberi in istis duobus versibus '"
^^
]
fQ]
^o Rb
luxta quod
dictionibus
notandum ^^ quod per istas vocales A, E, I, O, in singulis notatur -- quod per syllabam in qua A ponitur " designatur uni'^^
: ;
versalis affirmativa
tiva
;
per
universalis negativa
per
particularis affirma-
per
;
O
si
syllabae
metri, et
I
autem
'^*
aliquid est
^*
plus,
hoc
est
superfluum
et ponitur
'^^
causa
minor
S designatur
Ra
quod propositio
lecta
^^
-"
converti simpliciter
ubicumque ponitur P
^'-
immdiate praecedentem
ubi-
vel in fine dictionis designatur quod cumque ponitur C in principio modus ille dbet reduci per impossibile. Est autem reductio ^^ per impos" sibile quando sumitur oppositum conclusionis cum altra praemissarum
^*
'^^
mum
- f. ' primum P. esse prima lgura B. c.J teneat prip.] prima tigura P * illa P. locum P; obtinet primum locum B. habet B. "p. o.] est prin' lgurarum et omnes B. * ista cipium PB. autem tigura est principium et aliae '" et odd. P. " um. B. '- una descendunt ab ipsa add. P. " in a.] f.J om. P. '* prima et praedicatur in secunda B. '^ autem add. PB. autem add. B. ont. P. '" debitam add. B. " novem add. B. ^* in v.] per hos versus P per hos duos " Celantes -" sciendum est P -* quattuor versus B. F.] om. P. intelligendum B. -> = " " " add. PB. denotatur P. ont. B. si a.] et si PB. sit B. est plus
^
illa
'
'
p.J aliud ibi ponatur sive fluit et ponitur P -" designata PB. ^^ designatur add. P.
vocalem P. immdiate B.
'*-'
" et add. P. " et hoc fluit B. ^' per quod add. PB. i.] intellecta per ^^ sed PB. -^ i. per p.] immdiate praecedens B. p.] in medio M '' ^' sumitur E. a.] et est B. reducere P. c] oppositum conclu?
est plus,
^'^
sjonis sumitur P.
22
SIGERI DE
CORTRACO
et interimitur altra.
fieri
^
transpositio praemissarum
*
mutatio maioris
propositionis in
minorem
et
econverso
unde versus
P vero
per acci,
^.
M
Unde ex
dunt directe,
illis
vult transponl,
"'
figurae
",
quattuor priores
''^
conclu-
indirecte. Directe
concludere est
quando maior extremitas praedicatur de minore *\ indirecte econverso. Quattuor priores modi '- sunt perfecti quia tenent per dici de omni et dici ^^ de nullo. Alii autem omnes '* reducuntur ad istos quattuor modos sicut imperfectum ad perfectum, ita quod omnes modi cuiuscumque figurae C ad Celarent etc. ^^ incipientes a B reducuntur ad Barbara, a Sit ^^ ergo maior extremitas in ista figura A, minor extremitas sicut C, mdius terminus sicut B tune arguitur sic " omne B est A, omne C est B,
***
; :
^"'
ergo
omne C
^^
est
et tenet
'^^
positio
dicit
quod
B nunc
;
quia
suppositum
^^
B, ideo
vero
-^
attribuitur in
conclusione
ipsi
C sumpto
;
universaliter ^\
:
Similiter sequitur in
Celarent
*
'^
nullum
est
" A, omne C
est B,
ergo
dicit
nullum
C C
est
et tenet
"
quod
et quia
^',
ideo
removetur ab ipso
Circa istos
universaliter
modos videndum
est
^'\
si
minor
sit
negativa in prima
praemissarum add. P. d.] C autem vult per ' illis " om. PB. " alii f.j istis novem modis impossibile reduci B. c] et '' autem add. P. "in conclusione add. PB. Quattuor m.] quinque P om. B. '* ita " e. d.] vel PB. " a. o.] omnes P autem B. f.| Quattuor autem priores P. " per P a .g. B. "a D ad Darii, a F ad item sciendum contrario omnes modi P. '" ista '" .sicut P. Ferio B. s.J ista figura A, C autem minor extremitas, B vero mdium, tune arguitur P omni figura A, minor extremitas, termini medii B, tune argui-- eius s.| ipsius B et nunc quod univertur B. '" K. t.) om. PB. *' extremitas P. *" om. B. nunc denotatur esse ipsius B. esse suppositum ipsius P denotatur Naliter C * A u.j in conclusione infcrtur universaliter A de C, P s. u.] universaliter sumpto B. "" pro " consequentia add. B. -- *' om. PB. s.| j( mon. M; pro "esse B. " om. P. " universaliter add P. quolibet suc supposito P. ipsius B add. PB. * universaliter s denotatur esse universaliter suppositum ipsius B ideo A removetur universaliter ab ipso C universaliter sumpto. De hoc posteriori q" et ex illo dicto Dotent fiirmari solutio quacstionis B. - " v. c.| sciendum est P; est intclligendum B.
*
d.
f.
om.
P.
et interimitur altra
ubicumque add.
'
P.
"
"
p.
i.]
extremitatis propositionis B.
vero add. P.
B.
ARS PRIORUM
figura
^
23
non sequitur
aliqua conclusio
directe quia
tali
dispositione stante
omni
et in
talis est
praemissis
eodem modo
de
virtute
formae
in
^, contra Parmenidem omnis sermo concludens omni materia eodem modo conclud// " ideo quando;
cumque potest stare conclusio universalis affirmativa et negativa, praemissis eodem modo dispositis, quarum una interimit alteram, nulla sequitur
' ^ ^
conclusio
*''
ut
omnis homo
est
equus
est
homo
potest stare
animal
^^
vel
*^
omnis homo
^^
**
homo
potest stare
|
quod
animal.
si
non sequitur est ista quia non oportet quod aliquo, quod superius removeatur ab eodem, sed neque oportet '' a destructione antecedentis
;
inferius
^^{^gj
Ra
est fallacia
si
Cod.
inferius
removeatur ab
consequentis
aHquo, quod
^"
superius affirmetur de
eodem, sed
est fallacia
ab
insufficienti.
Secundo est videndum quod ex ambabus " negativis nichil sequitur in quacumque figura '^ quia contingit reperire terminos in quibus omni et in quibus '' nulli, cuius causa est ista " quia non oportet quod si aliqua duo removeantur ab aliquo tertio, quod ^^ in ter se removeantur nec affirmentur "^^ immo est semper - fallacia consequentis.
'
Similiter in Darii
est
omne B
est
A, quoddam
est B,
ergo quoddam
et tenet
^*
^ c]
* negativa B. concludunt M quia tali quia ex universali affirmativa maiore et universali negativa minore in prima figura nulla conclusio sequitur, quia dicit Aristoteles supra primum Physicorum contra Parmenidem quod, tali dispositione stante, reperiuntur termini in quibus omni et in quibus nulli ideo nulla conclusio sequitur directa quia quotiescumque cum praemissis eodem modo dispositis potest conclusio et oppositum conclusionis nulla conclusio sequitur de virtute formae, quia quidquid concludit de virtute formae in omni modo concludit, eadem dispositione terminorum stante, et P eodem c] cuncludat semper eodem modo B. "^ ' universalis add. P. quandocumque ovi. PB. s.] potest M. s. c] conclusio '- quia P. " omnis homo " sit B. " ista sequitur P. v.] ont. P. q.] qui '^ n. "* propter hoc add. P. *' est non sequitur P. o.] nec oportet quia PB. a.] autem videndum est quod ex ambabus P intelligendum quod ambabus existentibus B. '* nichil f nichil in quacumque figura sequitur P in quacumque figura nichil -^ cuius ^' t. sequitur B. i. q.] om. B. i.] causa autem huius est P. q.] con*- n. a.] ovi. P. trario quod propter hoc P. immo s.] conclusio semper est B. om. P. ille add. P.
'
in
f.]
ja
man. M.
' a.
c] conclusio aliqua B,
'
quod add.
*
a.]
'^
ut add. M.
'
**
'**
-''
24
SIGERI DE
Similiter in
CORTRACO
Ferio
est
nullum
-
est
A
si
quoddam C
sit
est B,
ergo
quoddam
C non
fol38Rb
est
et tenet
luxta
quod
videndum
quod
maior
^
vel negativa*,
omni
quibus
nuUi. Similiter in
dispositione
mdium
non oportet quod si aliquod superius affirmetur de aliquibus duobus quod inter se conveniant, sed est fallacia consequentis a positione consequentis nec oportet quod disconveniant '\ sed ^^ est fallacia consequentis ab insufficienti. Ulterius videndum est de probatione ex ^^ indefinito quod probatio ex indefinito est ^- quando loco alicuius
quam minor
et maior.
Nunc
'
propositionis
illam
;
particularis
'*
sumitur
illa
^^
universalis
quae
est
antecedens ad
*^
sicut igitur
ex
universali
*"
cum
alia
;
sequebatur
lam
et
'
non sequitur ad antecedens non sequitur ad consequens quod non sequitur ad antecedens cum alio ^^ non sequitur ad conquidquid
'^
sequens
rgula
^**
quidquid sequitur ad consequens sequitur ad antecedens per illam ^^ regulam quando alterum de altero etc. Ergo a destructione praedicti conse:
quod non sequitur ad antecedens non sequitur ad consequens. Item notandum quod ex puris particularibus vel indefinitis in quacumque non sequitur conclusio aliqua quia semper est reperire tersit figura nulli. Similiter non oportet quod si aliqua duo minos in quibus omni et conveniant vel disconveniant in aliquo tertio quod inter se conveniant et -^ disconveniant sed semper " est fallacia consequentis. Alii quinque modi concludunt indirecte, sed Baralipton reducitur ad Barbara per conversionem conclusionis particularis affirmativae ^^ in unilicitum est sic converti '" quando inferius versalem affirmativam et bene
quentis
^'^
'^^
''^'
-"'
'"
'
Et
A|
finita B.
in
nm. B. minor
e. v.]
n.] otn.
i.J
P; vel inde-
e.]
con-
'*
"
i.
q,| oui.
mdium
mdium
N.|
et minor.
Nunc
'*
aliquid B.
'sed
'"
d.)
otn.
p.]
'"
immo PB.
e.)
intelligenduni de probatione de B.
quod
e.J
et est
alia
probatio ex indefinito P.
"
accipitur P.
s.
i.|
si
tune P.
n.]
cum
" istam
'
P.
q.|
illam regulam
H. f.) **
quod
'*
oui.
PB.
*'
itam P.
"
figura
sit
quod
in
quibus
P.
a.)
nichil sequitur in
quacumque
'-'"
'"'
ratio P.
fi)j;ura
B.
B.
ont. P.
\\.
p. a.J
alti^mativ<^^
particularibus B.
" tamen
licitum
c.|
dictum est
ciuoil
ARS PRIORUM
praedicatur
^
25
in
conclusione indirecta
ubi
quae
est
minus
Celantes reducitur
;
versionem conclusionis
simpliciter
;
et
Dabitis ad Darii
"^
per conver-
et
Fapesmo ad Ferio
directe
per conversionem
concluditur
eadem conclusio
^
quae
;
et
'
positionem praemissarum
transpositionem praemissarum.
Sic ergo apparet generatio syllogismorum de inesse
*
in
prima figura.
Sequitur de secunda
loco ponitur
s
figura
quae non
ibi
dicitur
illud
mdium
praedicatur
''
;
vel
'-,
quia
secundo loco descendit a prima ", quia dispositis propositionibus secundum primam figuram conversa maiore fit secunda '\
*^
*'
quando
bis subiicitur
in
Maior extremitas
minor extremitas
est
ista
autem
^*
dictiones
"
Caesare,
enim
;
M loco
medii
X
'-"
" maior
extremitas,
"^^
minor
foi^^jo^)
yb
extremitas
et
omnes
quia non
" principaliter et concludunt nuUo evidenter et nuUum X est M, omne N est M, (qi^^ Rb directe. Nunc ^^ arguitur in Caesare sic ergo nullum N est X et reducitur ad Celarent per conversionem maioris
perficiuntur per dici de
:
|
quando
p.]
F.]
sione indirecte P.
liter
autem adducitur B.
per
1.]
'
B,
'a.
om. B.
"
i.]
'
uni.
B.
d. om. B. om. B. " figura add. B. figura add. P. Est man. tertia vero subiicitur ut M. " tertia in tertia vero bis subiicitur ut apparebit P apparebit B. est praedicatum subiectum in maiore propositione B. in " om. B. F. B.J etc. B. om. B. om. PB. scilicet add. P. Sit X.] Fit M loco medii in figura X, P Sic autem M loco medii ex B. " istius sunt Imperfecti istius figurae B. includunt MB. tune B. nec PB.
quae
et prius P.
"*
per " p. i]
p.]
'^
quia add. B.
'^
-2
s.]
"*
p.]
-"
-'
--
-'='
-'
illa
i.]
-"
-'
-tt
-*
26
SIGERI DE
CORTRACO
^
simpliciter;
in
ergo
et hic sequitur
;
quia quidquid
Tqft
cumque removetur superius ab eodem removetur inferius a destructione consequentis nunc in secunda figura * mdium est superius , ideo ^ si Va mdium removetur ^ universaliter a maiore et, converso, virtute signi universalis et mdium attribuitur universaliter minori extremitati, oportet maiorem removeri universaliter a minore in conclusione de virtute sermonis. Similiter in Campestres omne X est M, nullum N est M, ergo nuUum N est X et reducitur ad Celarent per conversionem minoris et conclu;
|
**
versa
^^
notandum ^^ quod si ambae afiirmativae essent, retenta ^* eadem dispositione ^^, non sequitur conclusio ^^ quia est reperire termines in quibus omni et nuUi propterea non oportet quod si aliqua duo conveniant in aliquo superiori quod *^ conveniant inter se nec ^ disconveniant
luxta hoc
;
sed
^''
-^'
vel
ab
insufficienti,
sicut si
inter se
homo
^'^.
et asinus
conveniant in aliquo
'^\
Similiter in
cularis negativa ut
nullum
X
^
est
M, quoddam
^'
'^^
est
M
N
'\
ergo quoddam
-^;
N non
est X, et reducitur
ad Ferio per
dictas
et tenet
consequentia propter
Similiter in
Baroco
est
quoddam
non
X, et
omne
est
M, quoddam
oppositum conclusionis
et
'^^
^",
sic
P. -dictum prius dictum est P prius visum est B. um. B. nunc sicut in secunda P. ab ont. B. ut P. removeatur B. extremitatem universaliter removeri B. " c] om. P. prius dictas P quae et prius et miner et conclusionis P. videndum P intellijendum B. afiirmativae essent B. " om. M quod B, affirmativae, retenta P essent afiirmativae receptae B. " disputatione M. propter hoc add. P. Hcquitur conclusio aliqua P secjueretur conclusio aliqua B. ' conveniant inter se conveniant vel B. immo PB. consequentis MB. alteri quod M alteri B. " conveniant s] inter se conveniant P. " quod add. M argumentatio per P. praeN M] M eut N, B. propter B. " om. B. " per B.] ad Barbara per impossibile B. dictai B. om. B. m.] maior
'
c. e.|
eadem conclusio
similiter P.
'
'in
H.\
p.]
f.)
f.]
**
s.]
* r. u.]
" e.
'" e. t.
(|.
p.J
'*
'*
r.]
'* s. c.J
*'
n.)
'*
-"
'
c. p.]
*''
""
" r.
removeantur maior
removeantur maior
P.
ARS PRIORUM
27
omne
X
;
:
est
M, omne
'
est X, ergo
omne
illud
est
minoris
scilicet
et tenet
consequentia per
quod prias
prima
''
declaratum
fuit
altra
praemissarum
;
infertur
similiter
oppositum
alterius praemissae,
propter praedictam causam \ quia si mdium quod est in plus attribuatur indeterminate maiori extremitati universaliter ^ pro quolibet
",
supposito, et idem
mdium removeatur
^*
universaliter
quod
'*
supposito removeatur
Intelligendum
'^
modos
particulares
quod
si
dispositio
disponantur praemissae
''
quemadmodum
et
modo dictum
terminos
^^
est
'^
nullo
modo
sequitur conclusio
in
quibus omni
^'.
et nulli.
propter
causas praedictas
Notandum
est
autem quod
in
Nunc in secunda ligura mdium est praedicatum semper et in plus ^"; ideo si mdium pro quolibet suo supposito removeatur ab aliquo extremo, oportet extrema removeri ab invicem, quia a quocumque
alteram esse negativam.
'-'
removetur superius,
tur
'^'^
et inferius.
tertia
quam
aliae duae,
triplici
figura et probat
est
-*
semper
"^^
particularem et
;
|
mdium
esse idem,
quia subiicitur in
ambabus
:
unde
^^
foi^^ioi
Ra
conclusionem maior
est
-
propositionis
minor extremitas
mdium
est
-^
quod
'".
subiicitur in
ambabus
:
Ista figura
Bocardo, Ferison
Sit
'
non add. B.
'
illud
aliqua praemissarum P.
^ om. P. p. c] causam '" a. " et add. B. " si dictam B. om. P. i.] indeterminate a maiore B. '2 idem add. M. r.] minore indeterminate, ideo oportet quod si maior removeatur pro ' om. '" " tamen add. P. " Sic add. P. quolibet supposito P. P. terminis B. i* " -" est " superius dictas PB. om. P. a. a.] aliqua affirmativa PB. p.] et prae-' s. s.] sui compodicatum est, semper in plus P; est praedicatum in plus semper B. -^ illud solum P; solum B. - esse -^ e.] semper est illud quod " ponatur P. site P. -' maioris " om. P. indignius est P semper est id quod est indignius B. om. P. ^"^ -* autem P. ^ Felapton ^' F.] etc. P. utraque P. e.l in p.] minoris B.
**
p.]
idem quod
P.
;
est B.
cum
i.]
infertur
cum
p. p.]
praemissae P
prima B.
-*
scjlicet B.
28
SIGERl DE
^
CORTRACO
istiiis
et
loco minoris R, et
perficiuntur per
^
omnes
dici
syllogismi
non
de omni
et dici
de
nullo evidenter, ut
'
apparebit, et
omnes concludunt
directe.
:
omne S
^
est P,
omne S
est R,
ergo
per
^"
praedictam rationem
Quidquid sequitur ad consequens, sequitur ad antecedens a positione *^ antecedentis, per illam '- regulam quando alterum de altero "... Praeterea,
:
similiter
^*
^^
quando ab
aliquo universali
Va
ut
si
quoddam
foi
est R, ergo quoddam R est P expositorium S '^ est P, S 38 Vb -^ regulam quaecumque uni et eidem sequentia per istam
:
et tenet
^^
|
con-
'"^^
in
numro sunt
-*
eadem
eadem a
:
positione antecedentis.
^^
Sed
in isto
syllo-
in praedicto syllogismo sequegismo expositorio sequitur conclusio, ergo batur per istam ^ regulam quidquid sequitur ad consequens, sequitur ad
^"
;
quando alterum de
^^
^',
altero
"...
Causa autem
ista,
quia
minate
"^
minor extremitas
medii
^',
attribuitur indeter-
^-
ideo indeterminate
unum
quaecumque uni et eidem '^.. sunt eadem. In Felapton sic arguitur nuUum S est P, omne S est R, ergo '" reducitur ad Ferio, maiore conversa quoddam R non est P et per
'^'
:
'^'
accidens, et
ibi
^^ ^'
supradictam
^".
quia maior
extremitas pro
ovi. B. Tune B. ' otn. M. * e. d.] vel P. - ont. M P. " um. B. uni. B. igitur B. -- '" om, B. " a. p.) ad posim. c.J per conversiuneni maiuris B. "' '* istam P. '' etc. adtl. B, '* i. - ' om. P. talis ndtl P. tiunem B. c.J om. P. '" sub *^ tub B. e.J sub positis universalibus aliquod singulare suppositum et P; '" N, B. per praedictis universalibus aliquod suppositum singulare et sic enim B. =" ista add. B. * N, B. " illam P. " idem M. -- -' illo P. " et add. P. illam P. "" a. -* etc. add. PB, " um. P. * iftam i.J indeterminate r.J illam rationem B. ''' " et add. B. " in numro sunt bis B. minor m.j uni. P. attribuitur P.
-'"
-"^
eadem
'
inter se add.
c.J
sunt
*'
eadem
B.
inter se add.
m.
^"
B. "
s. a.J
arguitur sic P.
p.
r.J
"*
om
P.
'
prae-
P.
minor
*'
pro --
r.J
removetur pro
<iuolibet supposito f.
e.]
om. B.
ARS PRIORUM
xtremitas attribuitur suppositis eiusdem medii
'.
29
quod
si
ambae
sint
negativae
universales
vel
et dispositio fgurae
rema-
neat
**,
omni et nulli et ideo nulla sequitur conclusio ^ Causa autem quare quia non non sequitur conclusio, praemissis sic dispositis, est ista oportet quod si aliqua duo disconveniant in aliquo tertio quod " inter se
;
:
quare
si
minor
est
^"
nega-
aliqua, et
^'
inferior
',
non sequitur
'"
quod
*'^
si
^",
ipso removeatur
dentis; tune
immo
est fallacia
oportet
inter se. Si
autem
'^'^
sit
supe-
" maiorem
quocumque
removetur superius,
quia
^*
immo
ab
insufficienti
si
aliquo,
quod diverso
est
attribuatur vel
^"
:
non quoddam S
est P,
omne S
est R, ergo
^^
,^*ll",^Rb
quoddam R
sequebatur
maioris et
ibi
optime
et
'
suppositis
m.] indeterminate
indeterminate
-'
removetur
intelligen-
"^
'*
s.]
removetur B.
m.
v.]
'
est
videndum P modos
;
dum
maneat
a. e.]
P.
e.]
'
n. u.] oui,
universales negativae P.
'
PB.
si
quare
similiter
non u] universalis negativa B. propter hoc acld. P. "s. c.| conclusio sequitur PB. " maior B. conclusio sit P et similiter si minor est B.
n.
>
esset P.
-*
'^
inferius B.
-'
'
inferius B.
add. B.
'"
' sequitur
P.
tamen PB.
habent add.
P.
inter
*-
'*
aliquo
r.]
ipso
'^ inferius M sit inferius B. - - " aliqua quod superius, removeatur ab ipso P.
;
a.]
sibi
^*
invicem P.
si
-'
quam
om. B.
e.]
est impossibile P.
sit
convertibilis
diversum B.
"
aliquid
a.]
diverso P.
alii
q] B.
** a. s.]
sic arguitur P.
conversio P.
^*
sequitur P,
30
SlGERI DE
Similiter in Datisi
:
CORtRACO
quoddam
^
omne S
:
est P,
est R,
ergo
quoddam
est
et reducitur
-
simpliciter.
Similiter
in
Bocardo
quoddam R non
est
quoddam S non est P, omne S est R, ergo reducitur ad Barbara per impossibile, sumendo
fiet
oppositum conclusionis,
remanehit minor,
est P,
sic
^
:
et
maior,
est
^
et
minor
principalis
syllogismi
omne R
*
P,
quae
est opposita
maiori
quae dicebat
et tenet
consequentia per
^'
quandocumque ex
opposito consequentis...
infertur
fol^39
quod si maior sit universalis affirmativa et minor particularis negativa non sequitur conclusio, quia non oportet quod si minor extremitas negatur " a medio particulariter sumpto, quod ab ipsa negetur '" maior extremitas, immo est fallacia figurae dictionis procedendo a quale quid et indeterminato ^^ ad hoc aliquid et ad aliquid ^' determinatum, propter causam dictam in universalibus. nullum S est P, quoddam S est R, ergo In Ferison arguitur sic '^ ^* Ra quoddam R non est P et reducitur ad Ferio per conversionem maioris simpliciter, et ibi sequitur conclusio, ergo et hic propter causam dictam *^. Si autem praemissae aliter disponantur ^* non sequitur conclusio aliqua sed *^ est reperire terminos in quibus omni et nulli, propter causas supra dictas in modis ^^ universalibus. Notandum autem quod in ista figura '" non potest concludi de virtute ^ormae conclusio aliqua nisi particularis quia extrema semper concluduntur V> in conclusione propter^" mdium; nunc ^^ mdium semper subiicitur in ista figura et extrema praedicantur, ideo semper ad minus maior extremitas habet suppositionem indeterminatam " quia minor semper est affirmativa in ista figura, ideo distributio ^' non cadit supra minorem extremitatem. Si ergo
prima
"
fuit
-^^
in conclusione accipiatur
^^
universalis, erit
dendo
a quale quid et ab
'^"
indeterminato ad
^^
hoc aliquid
et
-^
determinatum.
* maioris P. * e. o.] * et add. B. scilicet P. opposita est B. ' c. - ' intelligenconsequentia per illam P. p.] prima consequentia PB. '" negatur P. " e. i.J indeterminatum P. " negetur P. dum est P; notandum B, '* minoris " a. s.] sic arguitur P. aliquid aliquod et B. a.| aliquid et aliquid P '" praemissae d.] aliter MB. - " c. d.| praedictam causam P dictam causam B. "*om. P. d.] et propter supra dictas causas B. disponantur praemissae P. - " propter *" de i. f.) illa P. p.] conclusio aliqua nisi particularis de virtute formae quia
'
his P.
illa
c. p.)
extrema semper in conclusione concluduntur per P " illa P. " semper i.) minor extremitas ad minus " mdium P. " acciperetur B. semper P. et b M. e.J indeterminato ad hoc aliquid
"' autem ndd. P. suppositum indeterminatum ^' -" esset PB. hoc udiL B. ad add. B. P.
per B.
liabet
ARS PRIORUM
31
simpliciter et abstracta
fit
'
a ma-
determinata
"
dialectica
secundum quod
ex propositionibus de
ex propositionibus de
modo
^\
'^
vel
modalibus
et isti
'"
modi
de inesse,
''^
illas
de inesse
formales
Ammonius supra
dterminant,
librum
^'^
Perihermeneias,
est
nam
'^
'"*
isti
haec
modalis
de necessitate
^*
homo de
necessitate
est animal.
'**
:
possibile, contingens,
de impossibili, ut
vult Philo'^^
sophus
ex
libro Perihermeneias,
"
inesse.
falso, quia isti modi non variant consequentiam ab illis de Sed alii modi variant sicut '^ apparebit prosequendo. Primo ergo determinare oportet " generationem syllogismi simpliciter
vero et
^'',
ex propositionibus de necessariis
-^
propinqui syllogismis
"^
de inesse, ut
^',
Commentator Averroes,
in
com-
quia
illae
ont. B.
h. V.] istos
versiculos B.
Versus add. in marg. M. abstracte B. syllogismorum B. 'et add. PB. ^^ istorum MB. * d. i.] om. M. ' d. m.] om. B. " quia i.] otn, B.
'
'
Celarent
F.] etc.
P; Celarent
clusiones P.
est B.
'^
s.
1.]
libro
**
necessario B.
in libro B.
'^
"
igitur P.
'*
e.
h.]
est illa
"*
P
n.]
ista
"
est
i.]
de necessitate est
'" universaliter B. ^^ c. i.] om. B. ^* S. haec de necessitate homo P. g.] Nunc autem -- affirmativa de generatione P Nunc generationem B. a.] affirmativae et negativae dici de necessario aequipollent P affirmativa et negativa dici de necessario aequipol** P. ^^ ab " om. P. " de P. leret B. g.] generationem (bis) syllogismorum B. "o 27 ut PB. -" necessario PB. 28 d. o.] oportet determinare P. V.] om. P. illis B. " super 1.] suo super librum istum PB.
;
homo
et B.
et
sicut
32
SIGERI DE
^
I
CORTRACO
;
f ^^ioi^Va
q'^'^riti^"!
simpliciter
secundum rem sed secundum modum tantum secundum rem et modum simpliciter ^ Necessarium
-
prius est
II^
Perihermeneias.
qui dicuntur
^
Nunc quidam
sunt syllogismi ex
'
"
ambabus de necessario
et
Primo oportet dicere de uniformi generatione nunc, in omnibus ^ in omnibus ^" modis, exceptis quarto secundae " et quinto tertiae.
Fit syllogismus
figuris
eodem modo
de inesse
sicut
illi
'^
^^
in
illis
de inesse;
et
eodem modo
^^
ad primam
'*
sicut
illi
et
:
easdem
omne B de
necessitate est A,
;
omne C
de necessitate
de omni
f^?q Rb
est B,
ergo
omne C
"^,
;
'^
de necessitate est
quia ipsum
'"
B nunc
C
B
universaliter denotatur
in minore, ideo
et tenet
^^
necessitatis esse
suppositum ipsius
"^^
sitatis universaliter
attribuitur ipsi
'^*
C;
quae-
cumque uni
et
sunt
eadem
eadem a
positione antecedentis ^^
Similiter in
" Celarent
^"
nullum
de necessitate
est
;
A,
omne C de
per dici
^^
de necessitate est
:
A
et
et tenet
de nulle
et
*"
per illam
^'^
regulam
quaecumque uni
eidem
in
numro
^V
inter se '\
in
^'
Eodem modo
et quintus tertiae
omnibus^*
^^
cum
altra
praemissarum, inferendo
oppositum
alterius
secundum et secundum rem et secun similiter et B. p. est prius B. om, B, in B. sunt autem B. animabus B. de add. B. q. oui. P. similiter autem in omnibus fguris et P. " ligurae add. P. eodem sic reducuntur B. et similiter et similiter qui sunt in secunda figura P. probantur add. P. " B, M et tertia reducuntur ad primam P. per PB. in -- sicut prius P; sicut prius in universaliter B. " autem add. P. c] denotatur universaliter ad P. ont. PB. et M cum modo necessitatis cum modo et B, idem in P eidem in B. " cum modo necessitatis add. B, de omni et add. B. neceMtatis add. B, ' consequentis P. " Celantes add. B. om. P. iitam B. cum modo necessitatis add. B. non e] sunt eodem B. cum modo necessitatis add. B. ' est in P. '^sciendum P; intelHgendum B. bene add. B. concludcndo B. om. B.
'
ab
illis
de inesse add. B.
s.]
om. P.
"
s.)
dum modum
al)
simpliciter et ideo P.
e.]
^'
''
'
alii
'"
o.]
'-
s.)
'*
i.j
'^
p.)
illi
'*
'"
oiti.
p.]
istis
*'
** e. t.]
^''
'*
"'
"^
i.
o.J
"*
'
AkS l'RIORlJM
potest
*
33
de
contingenti et altra
*
Quia cum argueretur tune ex altra de necessario ^, quae consequentia nondum est
^
manifesta
consequentia illorum
nec philo-
omne B de necessitate est A *", de necessitate non est A '-, ergo quoddam C de necessitate quoddam C non ^' est B '^. Exponetur minor '": quoddam C de necessitate non est A sic enim significatur: omne B de necessitate est A et quoddam C ^" de necessitate non est A '^ sequitur quod quoddam C de necessitate non est A, '", positione antecedentis. Si enim ergo quoddam C de necessitate non est B
sic in
secunda figura
'^
toi.
,S^' 68 R*
***
B
-'
et
idem
removeatur
quae-
pro
quod B
removebitur secundum
:
C
^*
cumque
^'-
Eodem modo
in quinto
tertiae
quoddam C
de necessitate non
est
A, omne
suppositum ab ipso
indeterminate et ipsum
^^
attribuitur indeterminate
quod
'^'*
indeterminate, propter
regulam supra
^"
formis
'^^
in tribus figuris.
' ovi. B. ' contingenti dbet B. n] necessario et altra de contingenti P. manifesta est B. - ^ a. procedit quia philosophus ex p probatur aliter PB. * s. {.] figura secunda B. " A, PB. ignoto non dbet procdera P. arguitur P. 1" B, PB. ' 2" nian. M. A, PB. " 2rt man. M. " ergo add. M B, PB. ' B, M. ' ut enim ' " ut enim add. M. scilicet add. PB. add. M. A, M. *" a M. *' A sic B] B, si ergo omne A de necessitate est B, et quoddam C ut enim de necessitate non est B, sequitur: omne A de necessitate est B, minor scilicet: quoddam C de necessitate non est B, sequitur ergo quoddam C ut enim de necessitate non est A, a positione antecedentis. Si enim B indeterminate attribuatur cuilibet supposito ipsius A et idem B removetur pro quolibet supposito ab ipso C sequitur quod A, P A, sic enim significo omne B de necessitate est B et quoddam C ut enim de necessitate non est A sequitur; quoddam C ut enim non est A, ergo quoddam C non est A, a positione antecedentis. Si enim B indeterminate cum modo necessitatis attribuitur cuilibet supposito ipsius A et idem B removeatur ab ipso C pro quolibet supposito, sequitur quod A, B. B. m.] similiter PB. -* " enim add. B. * A, M ovi. P. quarto P. C, B. s *' A, add. P. 28 c, P. 2 per B. superius P. u.] uniformis P; uniforde mis de necessario B.
'
e.
m]
'=>
=>'
34
SIGERI DE
CORTRACO
'
videndum de mixta generatione syllogismorum de necessario. luxta quod videndum - quod mixtio sumitur metaphorice ad mixtionem in rbus naturalibus. Mixtio autem ^ in rbus naturalibus dicitur * cod. B miscibilium alteratorum unio ad actum mdium sed mixtio in syllogismis fol. 101 Vf j j dicitur " ordo duarum propositionum diversarum sicut quando una est de
est
; '
I
Nunc
necessario ^ altra
et
de
"^
inesse in
prima
esse
'^
figura.
Nunc
ista
^"
diversificari
de necessitate
'
de
^*
de necessario,
et dici
et tenent syllogismi
'^
in
modis universalibus
*"*
et particularibus ^^ Intelligen-
dum tamen
illa ^^
''
quod quaedam
est
'"
quae
'^^
illa
quae
Nunc
^'^
in praedicta mixtione,
minor dbet
illa
eadem cum
'^\
-'
de
necessario realiter
est
^'
tamen
aliter
modus
syllogizandi in
maior enim
^^
extremitas in
et includit
^*
ista *^ figura
comprehendit mdium
et
minorem extremitatem
^'.
essentialiter in figura
Si
:
sit ^^
de inesse simpliciter,
omne C
ergo
'^
omne C de
necessitate est A.
sionis sequitur
modum
^'
quod
conclusio sequatur
cod.
fol.
39 V*
Averroes
pit '
'",
'
sicut sunt
necessarium
universale
et sequitur
..........
1
etc., et
negfativum et affirmativum ^^
.
*",
particulare etc. Si
autem minor
sit
de
**
" enim B. sciendum P inteHij^endum B. ont. B. et B. PB. alia B. ' '" sequi'" owi. B. " potest e.J aut enim potest esse maior B necessario PB. tur s] semper sequitur conclusio P. -- ** e. d.j vel P; et B. "" om. P; et add. B. '" quaecumque *" s. i.] sicut P. ' piius add. ' ont. M. " est add. P. P. P.
'
^- k] Keneratione mixtorum P.
=-
'
esse add. B.
esse add. B.
et add.
'
est add. B.
" scilicet B.
*"
sed P.
" quae
n.]
supra
quam
propositio de inesse
nichil realiter
*"
de necessario
est alter P.
** illa P. *" etiam *' om. habitum suae congruitatis inde add. P. < ' u. s. s.) ut sic MB. " inde P. condudit B. et i.j om. P. p.) om. B, in M. * sequitur P. u. "' s. s] ut P. " negativum - a.] affirA.] om. B. *" et add. PB. *' necessitate add. P. " accepit P. mativum et negativum PB.
P.
et includit essen-
ARS PRIORUM
lute et
^
35
',
conclusio de necessario
erit
*,
sub con-
ditione. Si
autem maior
''
sit
non sequitur
conclusio aliqua
dicit
AverroeSj ut
animal,
omne animal movetur, omnis homo de necessitate est ergo omnis homo de necessitate movetur. Conclusio est falsa
:
^,
veris
non sequitur
secundo huius. Si autem maior esset de inesse non sequitur conclusio de necessario sed de inesse simpliciter, quae '" realiter est eadem cum illa de necessario minor enim '' propositio non rgult maiorem nisi quantum ad quantitatem conclusionis, ideo potest
;
'^
de inesse
'*
In
altra
secunda autem
'^
figura,
si
universalis negativa
sit
de necessario
:
et
de inesse simpliciter
'"
'^ sequitur
conclusio de necessario ut
nullum
de necessitate est A,
Convertatur enim
sequitur conclusio de
omne C
|
est
A, ergo nullum
et
de necessitate
in
est B.
et ibi
*":
'^^
maior simpliciter
necessario
'"*,
sumatur "
et hic
prima figura,
ergo
'-"
r^^i,^h
eamdem causam quae dicta est in illis de inesse, et demonstratur eodem modo in *' aliis modis praeter quartum in quo non valet aliqua mixtio, et eodem modo reducitur ^* sicut '" illae de inesse, et tenent consequentiae propter " easdem causas dictas
quidquid sequitur
etc.; et tenet
propter
^'-
'^''
in
modis primae
sit
et
secundae figurae
et
'^
in
illis
de inesse
^^ Si
autem
afiir^"
mativa
de necessario
non sequitur conclusio de necesin virtute illorum, quod apparet in terminis: omnis homo de necessitate est animal, nullum album est animal, ergo nullum album de necessitate est homo. Conclusio est falsa, praemissae tamen ^* verae. Similiter hoc apparet quia quotiescumque ex conclusione
in
sumus
nec
prima
quia
figura, et ibi
'^
sario ^^ ergo
hic,
isti
concludunt
^ sequitur conclusio de necessario ndd. P; autem de necesmaior n.] maior sit de necessario, minor de inesse P minor sit de * c. a.] aliqua conclusio B. " o. a.] omnis homo B. necessario et maior de inesse B. * nisi verum et non sequitur add. P. ' et add. B. * om. B. " etiam P. quia B. '- autem B. '*!. " negativa a.] Sic in secunda P om. B. n] sit de necessario *^ om. P. '* c. e.] convertitur in B. '^ sumamus B " necessitate PB. negativa B. '* r. -" quidquid -' in isto d.] regulam supra dictam PB. et per B. tenet p.] -- e. d.] om. M. ** om. P. -* reducuntur B. modo add. M isto modo add. B. ** illi P; et illi B. - per P. ' e. c. d.] dictas causas B. - - in i.] p. e.] om. M. * om. P. =* 31 arguitur P. " d. n.] om. P. om. P. ista P. est t.] est falsa, tamen praemissae sunt P falsa est, praemissae B.
^
om. M.
sario add. B.
'
sequatur P.
'**
'^*
6
cod.
CORTRACO
repugfnans
alteri,
illa
gt altra
conclusio non
;
modo
et
^
si
conclusio de necessario ex
mixtione ^ tune ex
repuest A,
:
gnans, sicut
cum
arguitur
omne B de
ergo nullum
de necessitate
"
est B, et tu dicis
convertatur conclusio
nullum
B
^
de necessitate est C;
necessitate est
'
et convertatur
omne B de
:
A,
quoddam
est
'"
A
C,
B,
tune arguitur
^
'
nullum
de necessitate de necessitate
quoddam
est
A
'^
non "
de
sed
dicebat
nullum
''
est
^\
quia potuit
et illae
Illa
de contingenti
^^
necessario interimunt
luxta quartum
sint
'"
illas
de contingenti, ut apparebit
intelligendum est
'"
inferius.
modum
cum modo
et
ipsum idem
ipso
indeterminate, oportet
necessitatis
removeatur
secundum quodlibet suppositum cum modo necessitatis ab ipso C indeterminate ", quod apparet in exemplo omnis homo de necessitate est animal, quoddam album non est animal, conclusio est falsa quoddam album de necessitate non est homo ^\ sed ^ bene sequitur conclusio de inesse nega: :
tiva particularis.
Si
autem "
^**
aliquis
'"
oppositum
est
de contingenti
si
ponatur inesse
cum maiore
sufficit
quod de
'"
minoris, ergo
consequentia prima
sit
^*
fuit
bona; dicendum
est:
bona,
quod ex
'
modo
s.)
nunc
si
de
necessario P.
dicis et B.
'"
"
ont. B.
s, c. a.]
ut arguitur sic B.
m.] ex tali et
'^
mixtione quae
ut tu dicis et
sit
de
d.j
M;
P.
scilicet hic
add. P.
'
om. B,
">
"
om. B.
B.
t.
a.]
quae arguatur
ut
est tidd. M.
" om. B.
P.
'
interimi
si
nunc
*'
cum
' B, MB.
''
lllam
i.
MB.
'"
s.J
illarum
--'non
sitP;
B.
hoc P.
i.J
*'
i.
attribuatur indeterminate
" Si autem quis instaret quod mixtio valet quia ab ipso C, P. ex opposito conclusionis de necessitate et illa de inesse sequitur oppositum alterius, dico quod non, quia in dicta mixtione illa de incsse dbet essu de inesse simpliciter, ut apparebit inferius sed in isto modo minor potest esse de inesse, ut nunc, eu quod non regu* latur a maiore propter dispositionem modi add. P; oportet tamen udd. PB. h] om. B. enim B, ' quis P '* ex verte folium <tdd. B. o.] quod oppositum de neces et add. P. " c. m.| tune maior B. - "' c. p.] prima consequentia PB. sario P.
autem P.
*
P;
attribuitur B.
cum
'"'
ARS PRIORUM
opposito conclusionis
rius
^
37
inferatur
oppositum
prima
alte-
quia
quando
ponatur
cum
fuit
minore, et
inferatur
"
;
con- r'j^QQ^b
sequentia
si sic,
habeo propositum
si
cum
et
rgo
^
cum
cum minore
infertur
oppositum maioris
ergo maior
et
cum
quolibet
'"
stat
antecedens
cum
consequens. Si igitur
^'
oppo-
oppositum conclusionis
maioris
et
si
minor stant
'
'
'^
cum
cum
maiore. Item
ex opposito conclusionis
'^
cum minore
'-
infe-
consequentia
'**
fuit
est
consequentia, ut
infertur
^^
tu dicis,
cum minore
quando
cum minore
oppositum maioris
syllogismi, sed
ad conclusionem principalem. Ergo si ultimus ^" est bonus, quem ponis esse bonum, et primus fuit bonus, et sic " ex opposito conclusionis cum
una praemissarum
bona.
infertur
oppositum
alterius
-^,
prima consequentia
fuit
Secundo
est intelligendum
cum una praemissarum inferatur oppositum alterius, quod*^ tune ex opposito conclusionis cum reliqua infertur oppositum reliquae ", quia si ex upposito conclusionis cum minore inferatur oppositum maioris, ex opposito conclusionis cum maiore infertur oppositum minoris -^ aut non si sic, tune habeo propositum, si non, tune minor stabit cum opposito conclusionis et maiore, minor ergo et maior stabunt cum opposito conclusionis,
^^'
|
fjj*^68
V*
'^'^
'^'^
et et
tamen
^^
maior
et
ut
probatum
est prius
^-,
cum quocumque
antecedens
cum
illo stat
^^
'
praemissae add. P.
consequentia prima B.
" quia " om. B. u.] et P; consequentia est ut B. '* Ergo -" ulterius -' cum omne possit PB. m.] OUI. P. ut add. M. B. -'* -^ quandocumque add. PB. '* praemissae add.,P. -* prima om. P. q.] om. P -" altra B. -** - reliqui P. '" oin. quod B. inferatur P. o. m.] minor P. PB.
* ^ om. M. quaiidocumque B. infertur B. ru. a.] '" quoumque-. ' om. MB. * Stet PB. ^ minoris P. i ^^ om. P. " h' maiori add. B. om. B. p. c]
'
>'
^'
cum
p.
^-
probatum
p.]
-"'
^^
c^jn
g.]
et B,
38
SIGERI DE
et
*
CORTRACO
ergo simul
sible.
conclusio et
fuit
Ergo primum
sionis
cum maiore
'
infertur
oppositum minoris ^
et sic in
consequentia
bona ex opposito conclusionis cum utralibet ^ infertur oppositum ut cuiuslibet nunc in praedicto modo ^ ex opposito conclusionis de necessario, ponendo inesse cum altra praemissarum ", infertur ^" oppositum alterius, hoc solum probat quod ex tali mixtione sequatur ^^ conclusio de inesse,
;
'^
quod concedimus.
In tertia
^-
figura, aut
:
'^
ambae sunt
^*
affirmativa ^^
'**,
altra negativa
si
ambae
-^'j
'"
ambae
'^^
^^
universales
altra particularis
sicut
-^
in
sequitur conclusio de necessario -^ quia si maior sit de necessario semper minor sumus ^^ in prima figura, et minor de inesse simpliciter, convertatur '^ et hic. Si autem maior sit de inesse simpliet illic sequitur conclusio, ergo
citer " et
^^; si
enim
^^
convertatur maior
ibi
et
et hic
et ratio
huius est
^^
quia
mdium
^^
in
sit
ista
figura
semper
subiicitur et
maior
de necessario, denominatur
posito ipsius C, et ipsum
cuilibet
supposito ipsius
ipsi
ideo
^'^
A cum
inter se
et
inesse
particulariter
cum modo
*^ Si
necessitatis sunt
eadem,
cum modo
necessitatis sunt
eadem
autem maior
sit
de inesse
- vel M. ' minore MP. * maioris MB inferetur P. tune ex s, e] vel M. " utrumlibet M opposito conclusionis cum maiore infertur oppositum minoris add. B. m.] ex opposito conclusionis cum utralibet praemis'in consequentia utraque B. sarum infertur oppositum utrumlibet in omni bona consequentia modo si in praedicta P.
'
'
;
" sequitur PB. '- possequatur P; sequitur B. '" alterae M. ' est add. P. " aut add. P. " ac MB. " otn. P. trema B. ut in Darapti add. P. *" aut add. P; et add. B. ' sint B. ' sunt add. PB * ut PB. " otn. PB. sive maior universales et a.| affirmativae et universales B. -' conclusio n.| ergo P. semper sive minor et altra de ineste add. PB. - -" otn. B.
"
positae P.
ont.
P.
'*
-'
'^'
si converteretur B. c] sequitur similiter conclusio, si converteretur ' otn. P. " s. e.) quia si PB. " cm. MB, ** essemut P. " sequitur n.] oin. B. indeterminate " ista add. B. "' illa P. minor P. " autem P. " om. M. * indefnite B. *' denominatur P. * ipsi " in add. B. p.] particulariter PB.
add. M.
*" s.
P.
e,]
sunt
eadem
in
numerocum modo
sitatis P.
cum modo
necessitatis add. B.
"
et iidd.
PB.
ARS PRIORUM
missae, tune
39
B cum
'
^ ^
inesse ipsi
inde-
terminate, quia
sitatis
quaecumque uni
eidem
in
numro
cum modo
sit
''
neces-
cum modo
necessitatis sunt
si
^
eadem. Si autem
de necessario
altra est
negativa
de inesse simpliciter \ excepto quinto modo, sequitur conclusio quia sequitur in prima figura ^, ergo et ^ hic ^" per regulam supracausam quae dicta est r*;^Q^a dictam et tenet consequentia ^^ propter eamdem ", superaddito, quia necessitatis modo inesse in modis istius figurae de
et affirmativa
''^
|
quaecumque uni
eadem,
inter se
'^
et
eidem
in
numro
et sexto
'*
cum modo
^^
necessitatis
sit ^^
non sunt
et
de necessario
maior de inesse,
secundo
^^ ""
modo
*''
istius figurae
conclusio de necessario
quia reducitur
ad primam figuram,
-'
hic sequitur
quia in
non sequitur
mixtio
sequitur ad antecedens -^
luxta quintum
;
modum
'^
notandum
quod non
valet
in ipso
tamen potest
instari
sicut prius
"
dae
sunt
-"*
instabatur, et
eodem modo
solventur instantiae
^-.
^*
de necessario
^^
et
*^
in tribus figuris,
nunc
'
determinare de generatione
^^
syllogismorum de contingenti
et altra
uniformi
"
et
de inesse
^*
;
similiter
et
quia
perficiuntur
*"
per con-
contingentis
et
quia conversio
talis
^'^
inusitata debetur
" est P. ' i. n.] om. PB. * sit M. sit B. denominalur P B add. B. quia f.] ow. B. de necessario quia convertatur minor, e "* et adil. B. " om. B. semper sumus in prima figura, et ibi sequitur conclusio, ergo P. '* simileni P. * i. n.] om. PB. "in i.] iam in modis illius figurae P. d. i] oui. B. '^ cum '* et sexto m.] modo et in " om. M. sexto P modo necessitatis add. M. reducuntur B. neque P sequitur modo et sexto B. d. n] necessaria P. -* con"' sequetur P -" antecedens P. add. B. om. B. quia M in q ] om. B. -' s. -* om. B. -" e. n.] est intelligendum P intelligendum B. sequens P. p.] om. M -^ om. P. "^ s. s] solutum est P - s. i etc. B. solvatur instantia B. ut prius B. ] ^- uniformi *' u. s.] syllogismorum uniformi B. n] syllogismorum de necessario " n. o.] quod P. " necessario uniformi P. i.] inesse et altra de necessario PB. '' ^* et add. P. ^* et add. PB. ^^ u. '* d. om. B. g.] generationem PB. g.] genera'" ont. B. '- om. " ipsius add. B. tione uniformi P. P.
'
ibi B.
'
ont. P.
quia
'
'*'
''
-**
-'-
40
SIGERI DE
^
CORTRACO
diffiniatur
|
/^^-
contingenti propter
tingens, scilicet,
con-
quod contingens
nec
est
^1^ Vb
^^
positum
in
dictum
^
*.
quod potest non esse in ^ hoc quod potest esse, non est impossibile in hoc quod potest non esse, non est necessarium. Ideo ^ propositiones istius convult Philosophas, libro Perihermeneias, contingens est
:
Ut
esse et
A, nullum ergo
B omne B
contingit esse
**,
quia sequitur
^^
non est A, ergo nullum B contingit esse A, per regulam modalium, quia non necessarium valet possibile non vel contingens '^. Ergo per locum a primo
sed sequitur
:
omne B de
^'
necessitate
ad ultimum sequitur
esse A.
Similiter ista
'^
:
omne B
contingit
nullum
contingit
''
:
esseA
convertitur
ergo
omne B
ergo
^"
^^
^^
nullum
contingit esse
^^,
omne
sibile
;
'"
B non
impos-
sed sequitur:
omne
'"
B non
A, ergo
omne
B
:
nullum
et
omne B
contingit esse
aliis
".
-^
propositionibus
^*
eiusdem
contingentis
et similiter
in
scilicet, in
in
pluribus,
secundum intentionem
"
'^^
'"
quod quaelibet
^"^
propositio de con-
omne B
:
contingit esse
A potest
accipi
quod est B contingit esse A, vel quod contingit esse B contingit esse A, et hoc dicit Philosophus in ^" Perihermeneias quod quoddam " est contingens coniunctum actui et quoddam " contingens ^* ante actum.Nunc '^ in
'^^
per B.
'scilicet
c.|
oui. P. -
^ e.
Quia contingens, ut vult Philosophus in libro Perihermeneias, est (piod P " et B. Sicut vult Philosophus, primo libro Perihermeneias, contingens est vel B. '" um. B. " nullum * om. P. '' omnes add. PB. " rationem P. - A| oin. P. non '^ Similiter " om. B. " omne om. B. (tdfl. P. s A] om. P. '" om. B. ' nullum P. '" nullum P. " nullum P. non add. B. " om. P; B, B. - ' A, B. ' est add. PB. *' in pluribus " a. c.j iHtius P aliis i-ntius B. B. paui.J om.
*
Ut
p.|
i[un pusito P.
-^
'
f.
il.j
ilictiim fuit P.
q.J
-'"
peribui B.
p. a
'
r.
"
est intelligendum
om. M.
libro P,
'"
A, add. P.
''
(|uia contingit
quod
eut B,
"
eft P.
quaecumque P. quod B.
Sed
P.
ARS PRIORUM
uniformi generatione syllogismorum
'
41
pro
illa
acceptione quod
dicit
quod
contingens
'
pro
illa
accep-
quod est, contingit '. Primo ergo accipiantur duae propositiones universales affirmativae de ut * omne B contingit ad utrunicontingenti ad utrumlibet in Barbara
"^
libet
^'^
esse A,
omne C
contingit
''
esse B, ergo
'^
;
et tenet
ipsius B, et
quia
^\
ideo ipsum
A cum modo
C
contingentis
:
'^
universaliter
^'^
inerit ipsi
'*.
Similiter in
Celarent
nuUum B
quod
contingit esse A,
;
omne C
contingit
contingit esse
^"'
et
quia
denominatur univer-
suppositum contingens
'"
ipsius
'^^
ideo
A cum modo
contin-
^^j
^q
j^t,
gentis removetur
Si
universaliter ab ipso C.
autem ambae sint negativae de contingenti vel minor -* negativa, per ea quae sumpta sunt non sequitur conclusio, quia ex puris negativis non nec ex -" minore negativa in prima sequitur conclusio in aliqua figura
'^'\
figura, ut
visum
est prius.
Sed si convertatur " in oppositam qualitatem, idem est syllogismus qui sicut prius et -" eodem modo in particularibus, prius, eodem modo tenens
-''
scilicet, in ^"
Darii
^'
et Ferio, quia
^'
omni
de
"-
nullo in contingentibus.
^'
autem
ambae
^'
convertendo
in
oppositam qualitatem.
sit
."'
Si autem maior
particularis et
^^
conclusio aliqua,
immo
est reperire
' contin' a. c] contingens accipitur P. ' uniformi s.] mixta generatione B. * dicit i] in ista B. c] contingit quod est contingens P est contingens B. gens p. i * de contingens B. B.] in Barbara de contingenti om. PB. ] in ista B. '- ad utrum"^ a. u " ad utrumlibet add. B. ' oin. B. ont. P. ad utrumlibet PB. "^ con'^ contingentis M " ad utrumlibet add. P. " insit B. ont. P. libet add. B. '* " ont. add PB. ont. M. igitur PB. tingens BJ ipsius B contingens B. *' et B] om. P continnegatur B. contingenti B] ipsius B contingenti B. -' removebitur P. '* maior B. " negativis f.] gens B] ipsius B contingens B. - ont. PB. -' converteretur PB. negativis in aliqua tgura nichil sequitur B. -^ tenet B. - ont. MB. "' om. B. '- d. d - ^' quod MP. om. PB. ] de P; ont. B. '' reperiri ^" universalis ^ sequitur PB, ont. P, ipsarn P. B. add B.
'
'
'''
'*"
'-'
''=
*'
*'*
42
SIGERI DE
CORTRACO
:
quoddam album
|
contingit esse
^
omnem hominem vel nullum hominem contingit tamen omnis homo de necessitate est animal et in quibus
;
stat conclusio
universalis
negativa de necessario, ut
quoddam album
^
contingit
* "
esse
animal vel
vestis
non esse
^,
omnem
^
vestem contingit
^"
esse
albam,
et
tamen nulla
^
de necessitate
est animal.
Viso de
tingenti,
et
'^
ex ambabus de con^^
videndum
de contingenti
et altra
^*,
ex altra de inesse
altra
^^
de con-
tingenti
de necessario
est
et altra
de
illa
contingenti
illa
de inesse simplicior
quam
^^
^^
taies
sit
de inesse
cau^^:
de contingenti
contingenti
^-
et
minor de inesse,
69 R
^t
^^^^ semper
sequitur conclusio de
propter
ista ^^
eamdem
^*
in
maiore sub
acceptione
et
minor semper
et
^'',
^'
autem maior
de inesse
ambae sunt
affir-
si
autem
altra affirmativa,
modo
non
^^
dicit
ideo de hoc
^"
sunt
diversae
opiniones
sit
''*
tamen
vult
Averroes
de contingenti pro
quia in primo
'^
possibili,
'*
modo
Albertus quod conclusio quod apparebit descendendo primae figurae '" non *' potest
et
nisi
ex
"
opposito conclusionis
cum
altra *\ interi-
'
omnem
-- c] contingit
omnem homtnem
vel nullum
hominem
B.
'
animal P.
-
album PB.
animal add. B.
"
vel nullum P; contingit omnem hominem * quoddam om. B. c.J contingit quoddam omnem c] contingit omnem vestem vel nullam PB.
* et V. d.] Visa igitur P. ' om. P. n] cum de necessitate nulla vestis B. '" om. B. " illorum B. " om. P. " neces" videndum om. PB. c] om. M. ' generatione sario CMC M. c] mixta generatione ex altra de contingenti et altra " om. M. " t. s.] '" contingenti M. '" primi P. " om. B. de necessario B. " semper ad utrumiibet add. P ad utrumlibet add. B. '" dicta est tune P om. B. '* illa P. " in add. B. *' 8. c-l sumitur P. a.) sub ista acceptione in maiore B. sint P. et add. PB. * si ' om. B. ' om. P. - ac M, n om. PB. ' d. h.) om. P. '* quae " sequatur inessr P. d.] conclusio quae sequatur, ideo Alexius B. " de tali conclusione add. P ex tali mixtione add. B. diversae sunt B. *" otn. P. * declarari xciendum B. om. P. * om. M. m.] illa mixtio " cum B. - ** praemissarum ad({. P. declarari P ; ista mixtio declarari B.
"
ARS PRIORUM
43
mendo
alteram, et illud
non potest
quia
si
fieri ^ nisi
minor quae
*
^
est
de con-
accipiatur oppositum
particularis
conclusionis de
erit
negativa
'
de necessario,
altra
maior
erit dispositio
secundae
"'
figurae ex
^
de neces**
Baroco, et prius dictum est quod in illo modo praedicta mixtio non valet nisi ad conclusionem '^ de inesse. Si enim accipiatur minor, quae est de contingenti ^^, erit '^ dispositio tertiae figurae ex altra de necessario et altra de contingenti, quae mixtio ^^ nulsario et altra de inesse in
'^
'*^
'*'
;
quamdam
si
'^
regulam,
si
:
antecedens est
^^
possibile,
consequens
est
;
est possibile,
quam "
probat sic
sibile,
-^
si
antecedens
est,
consequens
^'.
ergo
consequens
:
est possibile
Si
non
sequitur, detur
^*
oppositum conse:
quentis
consequens
"^^
est impossibile,
fiet,
tune
procedatur
consequens est
impossibile
est
est est
quod non fiet - quando non factum est, non ". Habeo ergo quod consequens non est. Tune ^*, ulterius antecedens possibile, ut tu dicis, ergo fiet et illud ^" quod fiet quando factum est, ^\ Habeo ergo quod antecedens est et '^ consequens non est, et hoc fuit
ergo non
et
'^^
:
oppositum antecedentis
est
'^K
si
"*
antecedens
^
:
est,
consequens
'"
Cum
;
sequitur oppositum
si
conse-
bona
fuit scilicet
antecedens
est,
con*''
sequens est
possibile
est
*'*
ergo
si
si
ideo
si
possibilis et
nunquam
"
esse falsa.
modo
*'^
est
antecedens ad posi^
-
eius
*^
'
dicit
ordinem
ad actum
et
*"
cod.
fol.
40 Va
^ quod P. * erit om. P. oppositam P. n.j esset particularis '" dicto B. ' om. * visum B. primae B. M. om. M. '- illas P " p. m.] mixtio praedicta PB. " accipiatur nisi c] om. B. c ] minor '* adhuc add. " esset P. " e. d.] declarata est P de contingenti quae est B. P. ** '* esset P. " unam B. " videlicet P. determinata B. consequens qj et con-' quam --^ om. PB. sequens esset possibile, quod P. totum P. p.] ont. B. - et " plus add. P. " tune -* ante" n. e.] om. B. i] om. B. f.] non est B. ^o 8 nunc P; et B. " om. P. - ^- quod add. B. cedens B. id B. consequentis P. '" et hoc '* consequentis PB. '* s. e.] om. B. antecedentis PB. o.J sequatur P. ** bona ^^ om. P. *" c. e.] quod cons.] fuit videlicet P fuit bona scilicet B. *' Apparet " aliquae sequens sit P. e] sint possibiles ergo semper p.] om. B.
'
istud B.
affirmativa P.
'
"
**
^"
"
'^^
=*'
erit
medio
erit
add. B.
**
posset P.
positum P
propositionem B.
*'
om. B.
*"*
eius add. Bv
" ideo
add. P.
44
SIGERI DE
esse, licet esse
CORTRACO
;
ad
non sequatur ad
possibile
ideo
si
positionem
licet possit
eius
esse
falsum possibile.
inesse,
Ergo posito
nullum sequitur
impossibile, et
hoc
omnes
etiam
^
**
significationes possibilis,
non solum
^
in possibili
in possibili
coniuncto actui ^
:
Si
autem
aliquis instaret
^^
ista
est possibilis
album
potest esse
;
nigrum, ponatur
inesse
'^
album
est
nigrum,
ista
^^
est impossibilis
dicen^^
dum
^-
quod
possibili
impossibile.
nisi ratione
:
Nunc
''
ista
'"
^^
fol.
102
non ratione fornr.ae ^" accidentalis ideo si ponatur inesse subiectum quod est album potest in alio ^" tempore esse nigrum, hoc non est impossibile -'K ^'^ visis, ad modos accedamus ^' ponendo maiorem ^^ de inesse simRa minorem pliciter et de contingenti ad utrumlibet, ut omne ^' B est A,
subiecti,
'^^
|
'^^
-^'
omne C
Si
omne C
^^
non omne C contingit quoddam C de necessitate non omne ^' C contingit esse B, omne C est B est A ponatur minor inesse tune arguatur quoddam C de necessitate non est A, omne C est B, ergo quoddam B non est A ista ^^ opponitur maiori ^* scilicet ^^ omne B est A.
non
oppositum conclusionis
aequipollet
:
^"
isti
'"
Ergo consequentia prima '' fuit bona. Si autem maior sit de inesse, ut nunc, non sequitur conclusio praedicta, sed " est reperire terminos in quibus omni, ut omne movens est animal, omnem hominem contingit '^ esse moventem ^^ cum *^: omnis homo de necessitate est *' animal; similiter in quibus nuUi, ut omne movens est homo,
: :
'
ont. P.
'
nullum
i.]
"
sequi P.
n. 8.)
'
oni. P.
"
oui. P.
'et hoc
a.]
non
secundum omnes
|
significationes impossibilis
" lla P. " om. M. non impossibilis ante actum sed impossibilis coniuncti actus B. '" posita B. '^ " illa P. inesse possibili posita B. "dicendoP. dicendum p. de '' ont. '* '" illa P. P. - '* possibile B. n. .] non sequitur ullum P. -- "* in add. B. '" *" aliquo B. ' non " non i.J specie P. f.j et nisi ratione substantiae P. -- -* p. m.J PB. possibile descendamus ad modos est possibile P; est B. ad a] non " otn. P. " e. m.] in minore B. " omnem B. " B, P. -" da PB. posita maiore B. om. PB. ' minor o.| inesse B. - "' t. a arguatur sic P; tune arguitur B. "'' Illa P. * minori M. " om. PB. "" c. pj principalis consequentia P prima consequentia B. '^ quia PB. " omnem c] contingit omnem hominepi " e. m.) moveri B. PB- " istis stat add. P. " it M,
'"
RS PRIORUM
'
omnem equum
sitate est
contingit
esse
moventem
'^,
cum
homo. Sed intelligendum quod ex * tali mixtione non sequitur conclusio de inesse, quia non oportet quod si aliqua duo sint ^ eadem essentialiler, et unum illorum contingit " aliter ad utrumlibet ^ quod alterum ei insit, verbi gratia, in terminis ponamus quod homo moveatur, tune arguitur *" omne ambulans est movens, contingit ad utrumlibet omnem hominem esse ambulantem ^' ergo omnis homo est movens. Conclusio est ^- falsa, praemissae tamen '' verae. Si autem " aliquis instaret probando '' quod conclusio de inesse sequa"^ **
fo^
^9 Rb
tur
cum altra praemissarum sequitur oppoomne B est A, omne C contingit esse B, ergo omne C est A detur oppositum quoddam C non est A ponatur minor "^ inesse omne C est B arguatur ^' quoddam C non est A, omne C est B, ergo quoddam B non est A, quae opponitur primae omne B est A
'^
situm alterius
verbi gratia
'^"
dicendum sicut dicit Albertus, quod minor " non potest poni inesse quia licet in se sit possibilis, tamen ~^ respectu oppositi conclusionis de inesse
'^\
quod '^ apparet evidenter in terminis praedictis ". Quod enim quidam homo non movetur quod est oppositum '" conclusionis, et quod omnis homo est *' ambulans, quae est minor, posita ^^ inesse, non stant simul, quia sequitur omnis homo est ambulans, ergo omnis homo est movens. Nunc quod '' quidam homo non movetur et quod omnis homo movetur sunt impossibilia ^^ ideo ^\ respectu " oppositi ^^ talis conclusionis, non potest minor poni inesse, quia Hcet minor non contradicat opposito conclusionis, tamen ^" ipsa posita inesse contrapositio eius inesse
-*
est impossibilis
'^'',
^'^^
'^^
'^*
dicit, ut
apparuit
*".
causam praedictam, quod Philosophus non posset " ponere minorem inesse dicendum ** quod non est
Si
aliquis
*'
autem
diceret, propter
*'^
'
omnem
c] contingit
add. P.
'
P
;
Sed
e.]
contingat B.
'^
e.
m.] moveri B.
in P.
aliter
sunt P.
' "
u.]
ad utrumlibet
alteri P.
tur sic
lare B.
'
contingit
nullus add.
a.]
'^ om. B. p. t.] tamen praemissae sunt P cum praemissae sunt (bis) B. * om. P. * conclusio s.] sequeretur conclusio de inesse P sequere>^ praemissae add. ' sic add. ' om. B. - scilicet add. PB. tur B. P. P. 3' est add. P. 2 cum licet B. " maior B. ' positio ^ possibilis MP. i.] om. B. - secundo P. " t. p.] praedictis terminis P. ** moveatur PB. ^ quae MB. 3" opposita B. 3' sit PB. "^ opposita B. om. PB. " om. PB. '* s. i.] impos licet B. ^ om. B. c. t.] cum B. * apparebit B. " rgula P. sibilia sunt PB.
;
' om. P.
omnem
" quis B. " autem aliquis propter causam praedictam diceret quod similiter P. " potest PB. est add. B.
q.]
**
46
SIGERI DE
CORTRACO
non solum rpugnt
ideo
*
simile, quia
oppositum
^ '
'
conclusionis de contingenti
^
rpugnt maiori
^,
propter posi"
modo
negativo
nullum
est
A,
omne C
contingit esse B,
ergo nullum
sionis
^
:
quoddam C de
omne C
est B, sequitur
oppositum maioris,
quoddam C de
necessitate est A,
terminis, aliquando
;
^'*
stat
conclusio
de necessario, aliquando'' de contingenti ad utrumlibet ideo conclusio contingentis '^ dbet sequi, verbi gratia nullum intelligens est corvus, con:
fol.
40 Vb
homo de necessitate est est ambulans, contingit omnem hominem corvus. Similiter nullum sedens esse sedentem, ergo '* contingit ad utrumlibet nullum hominem ambulare '\
tingit
intelligere,
'^
|
omnem hominem
ergo nuUus
Sic ergo apparet quod conclusio de contingenti pro possibili dbet sequi.
Si
autem
"'
minor
sit
'"
nisi
autem
'"
minor
sit
negativa de
qualiscumque
'^^.
sit
maior,
aliqua, quia,
|
minore
lOi^Rb
negativa in prima figura, non sequitur conclusio aliqua propter causam superius Si autem instetur probando '" quod conclusio de inesse sequatur quia
praedictam
ex opposito conclusionis
maioris
^'^
;
cum
dicendum non sequitur quia non '" eadem essentialiter et unum illorum oportet quod si aliqua duo sunt ponamus verbi gratia conveniat alicui, quod alterum eidem non insit ^" *' quod omnis homo sit niger, et arguatur sic nullum album est nigrum,
'''^,
omnem hominem
modo
affirmativo.
homo
conclusio falsa
ideo solvendum
*",
ut prius,
'*"
in
minori non P. ir.inori B. rpugnt ponere F; optime licitum ponere eam B. mixtione aliquando in quibusdam quod est ndd. V. " autem nuUumque P. eius B. stans terminis P autem conclusione aliciuando B. " conclusio add. P. om. PB. " om. P. Sic M. esse ambulantem B. tune P; cum B. P, causam superius dictam PB. om. P. "est add. P. om. PB. praedictam om. B. non sunt P non sint B. eidem homo et P. album este B. " ergo M. condudendum est B. arguttur P. " nullum ideo ett ideo solvendum est ut P.
'
' ex opposito MB. " ont. B. om. P.
'
ea
hoc B. optime
;
i.j
e.)
a.)
'-'
'"
'*
'
'
'
*'
s.)
;
*'
**
**
i.]
bis.
*"
a.] sit
e.|
*"
p.]
ARS PRiORUxM
47
est,
in
modis particularibus
sicut in universalibus
'^
dictum
His
et altra
visis,
ex altra de necessario
taies
de contingenti
eadem
figura. luxta
^
quam
erit
dantur regulae
et
sicut
aut maior
de contingenti
'
minor
de necessario, aut econverso. Si primo modo, sequitur semper de contingenti ad utrumlibet, de omni
ista
''
conclusio
et est
per dici
et
de nullo
:
in
"
contingens sub
'^
acceptione
quod
contingit
quod
et
'-
in modis. Si
autem maior
de necessario
ambae sunt
si
ambae
sint affirma;
si
autem
'",
et
'"
omne B de necessitate est A, omne C conomne C-' C(mtingit pro possibili esse A; si non sequitur, da " oppositum non omne C contingit pro possibili -' esse A, quoddam C de necessitate non est A, et ponatur ^* minor inesse omne C est B, tune arguatur '" quoddam C de necessitate non est A, omne C est B, ergo quoddam B de necessitate ^" non est A, quae rpugnt *^ maiori omne B
Primo
in affirmativis
tingit esse B,
f^
^gg y
ergo
:
de necessitate est
inesse
A"-**.
'^'-*
^^
sub medio
^"^
non
'^^
illa ^*
quae possunt
nec de neces-
ideo
non
sequitur
^*
affirmativa de inesse
" cum
;
^**
nec
similiter
sequitur aliquid
commune
utrique scilicet
***
:
' modis universalibus ut P. ^ quae g. m] mixta generatione PB. ' om. P quod dantur taies regulae quia B. m. q.] figura B. "s. s.] '" oin. PB. * vel PB. om. M. " ilia P. semper sequitur B. et tenet B. '* et P. '* "^ tune add. B. " nunc M aut add. P. et altra negativa add. PB. '" autem >' a.] altra sit affirmativa, altra negativa B. duplex d.] conclusio duplex "^ ' conclusio add. -" affirmative B. scilicet conclusio B. solum PB. p.] om. P. 22 si -^ -* proponatur P. " t. a.] arguaom. P. d.] detur PB. p. p.] om. B. * d. n.] om. PB -' opponitur PB. " omne B tur P; arguatur tune est C, B. A] * insunt B. * e. " denominatur P. om. PB. om. B. q. n.] non quod M. n.J ** his MB. ^^ jUo PB. 3 conclusio add. P. ' inesse non autem P. n.] neces* rgult P; rgult sibi B. " item P. sario nec de inesse PB. non potest s.]
'
et add. P.
quam
s.]
"
'*'
^<'
*'^
^'
s.]
similiter om. M.
p.]
maior potest
B.
similiter
P.
"
significare
'*
quod
*'"
non B.
^^ u. s.]
utrisque com-
48
SiGERI DE
CORtkAGO
si
duo sunt necessario unum utrumlibet ^, quod alteri * eadem ^ et illorum conveniat alicui ad insit eidem vel ex ponamus quod omnis necessitate insit ", verbi gratia homo sit ignorans, tune arguitur sic omnis grammaticus ' de necessitate
contingens pro possibili; nec oportet quod
'"
aliqua
omnem hominem
'"
homo
con-
de necessitate
est sciens.
^,
clusio
falsa. Si
autem arguitur
fit
cum
''^
minore de contingenti,
mixtio, ut apparebit. Si
sibilis
sit
'^
non
valet
inesse, redditur
incompos-
compositio
'"'
sciens, et
quod
'" '*
omnis homo
quod quidam homo non grammaticus, ista '' non stant ^^ simul.
Si
autem arguatur
cum
maire,
fit
^^
^^
sit
homo non
non valet, nisi ad conclusionem partiquae bene stat cum minore de contingenti, grammaticus et omnem hominem contingit
'^"
grammaticum bene stant ^^ simul. Non ^* potest poni minor inesse propter causam praedictam-^ Sic ergo apparet qualiter sequitur conclusio ^^
in
'"^
modo
Sed
'^^
affirmativo.
in
modo
^",
verbi gratia
f^ii^Ra
"ullurn
est
A
A,
vel
:
inesse
est
cod.
omne C contingit esse B, ergo nullum C C contingit ^^ esse A ^^ detur oppositum conclusionis de quoddam C est A arguitur cum maiore nullum B de necessitate quoddam C est A '\ ergo quoddam C de necessitate non est B
B de
necessitate est A,
nullum
'^*
'",
Similiter si accipiatur
oppositum conclusionis de
et arguitur
^^
quae
de necessario
cum
eadem ex ^" ambabus de necessario, quae opponitur minori. Intelligendum tamen '" quod conclusio de inesse primo sequitur, deinde illa *' de contingenti pro possibili eo quod de virtute sermonis
maiore, se(]uitur conclusio
quod aliqua duo sint necessaria eisdem P. utrumque P. de PB. eidem add. B. arguitur arguatur sic omne 'et add. PB. est add. B. arguatur P autem arguatur B. " regulae P. " habet M. " ont. B. " impossibilis B. ' q" opo M 9po*o P oppoo B. sic B. ont. B. sunt B. arguatur P autem B. P. om. B. " negativam de inesse negativam P. stat P. nec. P. " p. m.] om, B. supradictam causam P causam supradictam B. minor poni PB. " de P. vel c] et owi. P Similiter B. otn. P. pro possibili add. P. contingit pro possibili nullum C, B. A] pro possibili P. et arguatur P. arguatur P. conclusionis de impossibili B. oppositum B, P. A, P, primo add. conclusio eadem conclusio cum P. est P. conclusio
'
s. n.)
sit
B.
'
e.)
si
'
'
'
g.]
'
'"
a. a.]
'
illa
'*
'
a. a.|
'^"
*'
'-'"
i.J
-'
* c. p.)
;
*'
"
"'
'^
"' e.
'
"'
p.]
""
e.)
*"
*'
i.]
ks pkl()RUM
pi-aedicatum
ipso
\
49
primo
ab
'
removetur
*
ab
illis
quae
'
accidentaliter
sunt
sub
demum
illis
quae
accidentaliter sunt
^,
virtute
et
'
negativa de
hoc autem non contingit quando maior est affirmativa de necessario ^ quia plus negat negatio, ad minus ex ^ contingenti, quam affirmt affirmatio '". Unde si " negativa de inesse simpliciter realiter sit
'-
eadem
cum
importt negativa de necessario quam negativa de inesse simpliciter una infert unam conclusionem " tantum, alia autem ' duas.
Si
ideo
'"
quod conclusio de inesse non *" sequatur nullum album est nigrum de necessitate, contingit omnem arguendo sic nuUus homo est hominem esse album, tamen conclusio est falsa ergo -" omne movens contingit homo, nullus lapis de necessitate est niger item --^ conclusio est falsa ergo nullum movens est homo -^; esse lapidem, tamen dicendum quod illa -' est falsa: nullum album de necessitate est nigrum, quia oporteret -" praedicatum removeri ab omnibus quae accidentaliter et nunc ista -" est -" falsa nichil -" quod potest esse potentialiter sunt alba album de necessitate est ^" nigrum. Ad aliam possumus dicere quod minor
autem
'"^
aliquis instaret
:
'"'
'"
simpliciter et
illa
^'
non
^'
de inesse
"'-
ut nunc, et iterum
^^
minor propositio
^^
in
fuerint
de contingenti
aliquis
'"
infinito.
Si
retur
^^
autem
vellet
probare
^**
item,
inesse
;
cum
altra*' sequitur
^'
oppositum
si
modo
affirmativo
dicendum
quod verum
est,
minor
primo praedicatum B. p. r.] removetur primo P. -^ ^ sunt - i.j sub subiecto - a. s.| possunt esse PB. - ' sequitur - c] duplex conquae i.| oui. M. * affirmativa n] de contingenti necessario affirscilicet P. clusio sequitur PB. '" affirmando P. " et licet P; mativa B. - " negatio e.] negando ad minus de P.
'
p. p.]
"'
sunt B. -
"
et si B.
'-
realiter
- e.] sit
eadem
'''
realitei P.
a.]
" cum
n.] bis P.
'*
infert
c]
infertur
una conclusione M.
tantum -
alia
P; conclusionis
a.] alia
B.
'"
oin.
M.
-- ont. B. PB. - -" etc. P. - -' oui. PB. ' oportet PB. -" removeri -^ et add. B. -' haec PB. accii ] ab omnibus quae -' -^ f. n.] illud P. oui. B. dentaliter et possibiliter sunt alba removeri, nunc illa P. ^* e. n.] nunc autem ** de propositiones de inesse P. e.] non potest esse P. '- debent i.] de inesse debent simpliciter esse non de inesse B. ont. P. sunt P. " ista B eo quod maior de inesse (necessario B) rgult minorem quod sit de ^' aliquis "" sunt PB. ^' aliquid P. contingenti, nato add. PB. p.] dicat aliquis B. *' sequitur P. posito P. - *' praemissarum add. P c. a.| sequitur B. - - *^ est add. P.
'"
sequitur B.
'*
et argueret P.
^"^
'
oui.
^'^
'^^
'**
ho
SiGERt DE
iiiesse
',
CORTkACO
1
"r^ii:
loi.
69 VD
,'
ponatur
*
_
haec
est
iiovd
posita
inesse,
respondendum
in
est
'
eodem modo
luxta
modo
affirmative ^
Sequitur generatio
syllogismorum de contingenti
secunda
figura,
quam
'"
sciendum
**
quod
si
ambae
sint
de contingenti ad utrumlibet
sunt affirmativae, ut voluit
ista^'*
in ista
figura
de contingenti
realiter
Averroes.
et
primam figuram eo quod universalis negativa de contingenti ad utrumlibet non convertitur '' simpliciter '^ ut declaratum prius fuit *'. Item, ex vero sequeretur falsum, quod
figura, ut apparuit ^\ Item,
non
potest reduci ad
inferius improbabitur
*"*,
quia haec
"*
est vera
'-"
est falsa
contingit ad utrumlibet
:
hominem, quia opposita eius est vera ^^ quoddam album de necessitate non est homo, sicut -^ cignus ^* ideo non potest
esse
;
Si
autem
^''
aliquis instaret
" quod
simpliciter converteretur,
quia ex
:
nul:
lum B contingit esse A, ergo nullum A contingit esse B detur oppositum non nullum A ^^ contingit esse B '^^ quae habet duas antecendentes, ut visum est prius, scilicet ^^ quoddam A de necessitate est B, et quoddam A
:
de necessitate
sitate est
>i*^*fto^b fol. 102
non
est
convertatur
^"
affirmativa
quoddam
quod non
A
^
de neces^^
B
:
"',
quoddam B de
primae,
quia
Vb
scilicet
^'
nullum
contingit esse
dicendum
si
^*
valet,
modo
* recte add. B. " dictum positum M ' quod B. " inteilide generatione P. ' illa P. ' illa " ont. P. " prius add. j^endum est P; est ndd. B. om. B. P. " potest converti P. ,'" quia sequeretur universalem affirmativam oporteret PB. converti simpliciter add. P; quia sequeretur universalem affirmativam converti simpliciter ' '" illa P; add. B. superius probatur B. p. f fuit prius B. " probabitur P; i. illa P " contingit ista B. ista B. a.l nullum contingit ad utrumlibet M; contingit " quia utrumlibet nullum album P. v.j quia oppositum vera est scilicet P; cuius ut PB. * om. P. -" probando add. PB. " agnus B. opposita vera est B. ' addidi. non ** videlicet P. - "o et convertitur B. B] om. P detur Bl om. B. ergo adti. PB. " opponatur B. " huic add. P om. B. - ' est add. P. " om. B. de " habet duplicem acceptionem add. PB. -- "* om. P. i.] illa de contingenti F'B.
~-
p i a] in
'
om. B.
illa
PB.
ont.
PB.
modo
'
'
'-'
Aks PRiorUM
libet et
' ;
si
quod quoddam album de necessitate non est homo unde proceditur a duabus causis veritatis ad unam, qui processus facit fallaciam consequentis a positione consequentis. Oportet ergo ambas affirmare. Sic ergo apparet quod ex ambabus propositionibus * de contingent! nichil sequitur in secunda figura, quod patet in terminis nullum hominem contingit esse album, omnem equum ^ contingit esse album, tamen " conclusio est falsa ^ nullum equum contingit esse hominem, quia opposita eius " est vera scilicet nullus equus de necessitate est homo nec ex opposito '" '^ " conclusionis cum altra interimitur altra, quod apparet intuenti. Est tamen quod ^* si ambae essent '^ de contingenti pro possibili, sequi'* tur ' conclusio bene '^ de possibili, vel alterius "^ negativa, eo quod istae
'
'
cod
f^i
41 j^b
''
^''
".
His
visis,
dicendum
de inesse
^'
de mixta generatione
sit
^^
--'
istius
figurae -\
circa
quam
si
taies
de contingenti
et altra
de inesse,
negativa
et
;
si
ambae
et
'^'*
sunt afirmativae ut
autem econverso nuUa sequitur conclusio ^^ ^^ prius. Si autem -" altra sit de necessi
altra
de contingenti,
'^'^
negativa
-"
sit
de necessario, sequitur
possibili, sicut in
duplex conclusio
si ^'
de inesse
et
de contingenti pro
prima;
autem econverso nulla sequitur conclusio, quia ambae sunt afirmativae ^', et ex ambabus aflfirmativis non sequitur '' conclusio in ista ^* figura;
et
tenent per
^",
figurae
easdam causas dictas in prima figura ^'\ retenta dispositione ^" quod apparet descendendo ad modos, quod propter brevitatem
^"
ad praesens omittamus ^^
in quarto
modo
^"
^-
non
minor
est^'
Sequitur generatio
in
in tertia figura
"
qua
si *"
ambae
sint
de contingenti, figura
modis
retentis, sequitur
'
0)11.
p.
'
ont. B.
in
*
om.
" 0111.
B.
ergo add. P.
'"
p.]
equum
B.
B.
'
eius
'*
s.]
'-
interimatur B.
B. B.
M
;
'-^
sunt B.
sequeretur bene
-
P unde
;
add. B.
*'
ont.
PB.
q.]
quia P.
'
altra videlicet
*' videnn ] negativae realiter B. -- m. -^ i. f] illius figuiae P dum est P est add. B. generatione mixta B. in ista g -* si negativa " s. c] conclusio sequitur PB. " sicut P. figura B e.] et P; oin. B. -^ 0711. PB. -* oin. B. -* negatio M. '^ d. c] conclusio duplex B. ^' sicut M. '- s. a.] affirmativae sunt P. ^' -' aliqua add. B. " illa P, dictas f.] in prima figura "" primae add. B. ^' om. P. " quod dictas P. o.] quos ad praesens propter bre^^ om. M ^^ ont. P. *' sit *- om. P. vitatem dimittamus P. est quod P. PB. "^ *' " d. c] om. PB. de generatione P. et ultima figura add. P et ultima add. B. '" ** scilicet M. modo P.
'"
illae
PB.
-" r.
52
SlGERI DE
contingent!
CORtRACO
-
conclusio de
quia
'
convertetur
illa
:
'
secundum rgulas
dictas in
illis
de inesse
ergo
et hic
semper
^
sumus
in
prima
cum modo
ideo
*
contingenti
eodem medio ^
^
inter se
ad de
modos apparet
intuenti.
'*
Si
autem
'-
altra sit
et
^
de inesse
et
'^
altra
de necessario
*^
altra
de contingenti, semper
est
de contingenti ad
pro
possibili,
sit
ex hoc quia
figuram
'\
si
'^
modus
-^
aliquis
^"
istius figurae
et sit
ad utrumlibet
in illa
visum
est prius
-**
^*,
ideo et in ista
;
figura,
fol.
70
R=
sequebatur
si
'^^
sibili,
vel
duplex conclusio,
^'\
et ante
reductionem
^^.
figura
eadem
conclusio sequebatur
quod potest
apparet
descendendo ad
modos
lis
^'\
'"*
tionibus
sine
modo
et
cum modo
in tribus figuris
^*
^^,
per
mdium
autem
'^
aliud ab
Nunc
*"
semper
omnis
dicitur
^*
ostensivus, sive
*
qui
unam conclusionem
vel
*^
duas, ut
si
adiL B.
i ]
convertatur P.
illis
'
c. d.]
dictas
datas
B.
''
et P.
necessario
indeterminate
c]
cum modo
v. d ] om. B. * numro PB. -- " ont. P. '" om. P. '- om. B. ' om. P. '- modo ' om. B. " om. B. " patet P. " sed P. c] * ad om. P. s] aliquando de contingenti ad utrumlibet et potest scire B. "^o;;/. M. * m. a] aliquis modus P. -' syllogismi P. ' prima P. " pro possibili add. P. *' illa P. " e. p fuit superius P superius B. - reducebatur e.) reduceretur eadem ' om. P. *" si sequebatur P; sequeretur B. conclusio P; reducebatur eodem modo B. * illa P. eadem " om. B. " quilibet s ] sequebatur eadem conclusio P. ' per add. B. u.) de quinto tertiae in uniformi per se ipsum descendendo ad modos "' Isii P, ' s. a.) apparet sulficienter PB. '" e. "' sine considerare P. p.] om. PB. " et add. P. " om. P. ** sicut P. *^ hoc add. P m.l cum modo et sine modo B. ** sit B. " t. f *' Philosophus hoc B. figurarum trium B. i.) vult Philosophus et I sive n\t syllogismus * quicumque B. etiam declaravit, item P. o.] om. MB. ' praerniisis v,l proposttionibus concludit suam conclusionem ut P.
necessitatis indeterminate B.
ARS PRIORUM
apparuit prius
^
53
evidenter ^ Syllogismus
est
quando
^^i^^^
^
g^^jja
ex
sibi
addito concludatur
quaeratur utrum
costae
quadrati
^":
;
dicatur
quod
"
sus
si ^^
;
'4n quadratis ad latus quadrati, sic se habet numerus abundans ad perfectum, sed '^ diameter est '- symmeter '", id est ", commensurabilis percostae quadrati, ergo numerus abundans vel impar est fectus vel par ^\ quod est manifeste falsurn. Tune fit regresconclusio est falsa, ergo aliqua praemissarum ^^, non maior, ergo
impossibile
sicut se habet diameter
'^^
minor
erit
-:
sed
si
haec
est falsa
diameter est
" symmeter,
'^^
contradictoria
diameter est
^^
asymmeter,
^^
id est,
incommensurabilis
enim
iste
processus
^"
"
impossibile -^
-'
in aliqua trium
figurarum, nec
luxta
quod Galienus posuit quartam figuram, ut figura mdium praedicatur '- in dicit Averroes, contrariam primae, in qua prima ^^ et subiicitur ^* in secunda propositione ^, quam figuram reprehendit Averroes. Dicitur tum quod ^* non difFert a prima, tum ^^ quia si imaginaretur talis dispositio terminorum ^^ sequeretur quod idem esset ^^ praedicatum secundum numerum *" 6ui ipsius *', quod est in fine abominationis,
quod intelligendum
qi 41
y*
quod apparet ^- quia mdium in illa figura praedicatur de maiore extremitate quae " praedicatur de minore extremitate et mediiim et sic mdium est praedicatum secundum subiicitur maiori " extremitati *"
ut dicit
Averroes
* ont. P. * concluditur PB. quo iiciU. B. om. B. prius apparuit P. ' si add. B. ^ om. PB. ' syllogismum ad interimendum aliquod falsum P. '* et P. *^ diameter '" sic add. P. " diametrum P. s.] diametrum est add. PB. ' numerus add. PB. '^ commensurabile P. " v. p.] " i. e.] vel P. symmetrum P. -' et MP. -' c. ' sed. P. '" est falsa add. P. om. P. om. B. e.J eius contradictoria est vera P ; et contradictoria est falsa, ergo aliqua praemissarum, non maior, -^ om. B. -^ commensurabile MP. om. MP. ergo minor, est vera scilicet B. ** quantum ad primum processum et dicitur om. B. i. p.] processus ille P. quantum ad primum processum S} Uogismus quantum ad secundum et tertium add. P ^^ om. P h. e.] est syllogismus, quantum ad secundum, ad impossibile add. B. -^ ^^ est add. P m. p.] mdius terdicitur fieri B. non P. est notandum B. "* om. ^' subiiceretur B. " propositione add. P. " om. F. minus praedicaretur B. *" naturam P. '* d. t.] terminorum dispositio B. " est P. M quia B. 3' om. P. ^' quod " q. a] om. B. i.] idem esse praedicatum sui ipsius secundum numerum B.
'
a. p.]
a.]
-'
"
i.
'-"
'^*
-''
-''
'
quia MP.
*'
niinoii B.
**
ont- F.
54
SIGERl DE
'
CORTRACO
non manifeslavit
numerum
generationem syllogismorum
Secundo, apparat ex
altra
^
affirmativa,
quod non sequitur conclusio aliqua nisi sit quia ex puris ^ negativis non sequitur conclusio alidictis
sit
universalis, quia
^
si
arguatur
musica
^'
est voluptas
:
"^
studiosa
non sequitur
quia
si
in
si
conclusione
'*
^"
voluptas, nichil
ad propositum,
ex dictis
tribus
plura mdia ad
unam conclusionem
*^
"
est una,
'"
procedens per
plures terminos
talis
quam
per trs
huiusmodi
^^ ut
non
est ratiocinatio
^''
una nec per consequens -^ syllogismus. Quarto, apparet quod propositio universalis
difficilis
^^
affirmativa
^-^
est
maxime
et in
^'^
constructionis quia
et
non construitur
nisi^^
per
unam
liguram
uno modo,
per consequens
facilis destructionis -^
difficilis ad construendum quia construitur per primam figuram et secundam -^ Propositio autem particularis negativa est maxime facilis -* constructionis -* quia construitur per omnem ^^ figuram et difficilis destructionis quia non destruitur nisi per universalem affirmativam. Propositio autem particularis affirmativa est ^*
minus
per
duas figuras,
scilicet,
^^
'"^
facilis
simpliciter in
omni
figura.
de inventione medii,
habere aliqualem
'"
nunc dicendum ^^ est cuius ratio est quia licet ex praecedentibus possemus cognitionem medii, quia syllogismus non fit '" sine
'^
'
naturam
P.
-'
s.
altra sit
PB.
v.|
'-^
oui.
PB.
aliijuid
'
PB.
'
sit
a.j
univer-
om. B. " huius P. non ratiociP. " quam c] et per con.scquens nec B. " om. P. " om, B. " om. B. " om. B. " c] est difficilis constructionis B. " scilicet per pnmam videom. PB. per primam et per secundam B. licet et secundam et P; per syllogismorum P.. P. cilis M. ad construendum B. et M. unam M. (Ucenclo suflicienti gcufrationc syllugismonim V. generatione |uam P. " P.
cinatio
* musica voluptas est P. est voluptas studiosa, ergo s.J voluptas est studiosa, musica est voluptas, ergo musica '" ut " T. p.J Sic ergo apparet B. si M c.| yi conclusione si P. est studiosa B. '^ ratio'^ ex P. '* d. c.j ad plures non B. ' patet d.) apparet ex praedictis P.
"e.
voluptas est P.
e. v.]
ont. B.
natio non
est P.
f.
" om.
nec
t.]
'"
*"
s.]
s.J
'
*" difti-
*"
'''
"* nrit.
'"
*'
s.|
'''
\\.
*" ali-
sit
ARS PRIORUM
medio, tamen ut sciamus prompte
et cito invenire
-,
55
mdium
*
ad conclu|
requiritur ars
:
inveniendi
mdium,
*
^^j
jq
j^b
si
velis
concludere conclusionem
quod
est
^
anteqj^
cedens praedicati
per
tivam sic
^"
:
per illud
tanquam
jqq
j^^
mdium possumus
sit
^'\
concludere conclusionem
universalem affirma-
A ^\
^^;
et
loco subiecti,
C
:
sit
antecedens
ponamus ergo C et F esse unum et F consequens subiecti possumus ^^ concludere universalem affirmativam sic omne C est A, ^^ quia est antecedens ipsius, omne C est E, quia C idem est cum ^^ F, et F est consequens ipsius E, ergo omne E est A. Si autem velis concludere particularem affirmativam, accipiendum est
praedicati
idem
^^,
***
antecedens utriusque. Et
sit
'-'
antecedens
'"
subiecti"
si
ergo
et
sint
-"
tamquam per mdium, possemus -^ concludere particularem affirmativam sic omne C est A, quia est antecedens illius "^ quoddam E est C, quia C ^* est idem cum G per positionem ", et G est anteet
unum
idem per
illud
-*^
quoddam E
Si
figura,
-^
est A.
-**
velis
in
prima
^*
^"
aut in secunda.
et
prima, accipiendum
subiecti. Sit
est
unumquodque
extraneum praedicati
si^'
consequens
et
extraneum praedicati
^'
et
sunt^^
unum
in
concludere univer-
salem negativam
prima figura
neum
et
ipsius,
ipsius E, ergo
nuUum D est A, quod ^' est extraD est idem cum F, et F est consequens
in
secunda
et
figura, aut
est***;
^"
in
Caesare,
sit
tune ad
illud
est
inspiciendum
si in
Campestres,
:
consequens praedicati
si
consint
sequens praedicati
*'\
sit
extraneum
subiecti H^';
ergo
^-
et
^
'
tidd.
'^ '" '"
m.J invenire mdium et cito P. qj quamcumque conclusionem P. om. P. universalem conclusionem B. P. istud B. possemus PB. PB. om. P. " loco A] A loco praedicati PB. et P. et antecedens praedicati et consequens subiecti adU. P. " B. ponamus possemus esse unum scilicet C et F, poterimus P. possemus, B.
'
et
c.
artus P.
'
c.
u.]
"^
sit
"
ont.
'"
>-
'^
e.
i.]
ont.
C idem
p.]
c.J
est
ipsius add. B.
-^
est
idem cum
P.
--
B.
''
e.
particularis P.
-'
idem
-
F]
quod
B.
'"
om. P. '- sint B. '=* '* quod PB ^* quia est extraneum possemus i.] possimus per idem P. ipsius, omne E est D quia D est idem cum F, et F est consequens ipsius E, ergo nuUum C hoc est P '^^ '^ om. PB. est A add. B. est add. B. idem P. sit p.] om. B, '" *' om. P. '- ont. - PB. F, M.
est B.
- ""
subiecti
et
*^
om. B. om. P.
-**
aliquod
p.] ont. B.
D
^'
s.]
'''
56
SlGERl DE
et
CORTRACO
cuncludere universalem negativam in
unum
"
'
cod. fol. 41
Campestres sic omne A est B, quia ^ est consequens ^ nullum E est B, Vb quia B idem est ^ cum H quod est extraneum ipsius E, ergo nullum E est A. Si autem velis concludere particularem negativam, inspiciendum est " ad extraneum praedicati et antecedens ^ subiecti si enim G et D sunt
'
|
'
'^
unum
et
idem per
illud
sicut per
^^
mdium, possemus
^^
^'
^-
concludere partiipsius,
cularem negativam
sic
nullum
est A, quia
extraneum
'^
''
quoddam
est D, quia
idem
est
cum G,
quia
praedicari potest
particulariter de
^^
ipso
E
Ut
quia
^'^
^'^
est
E non
est A.
commento
infigatur
-'"''.
cognitioneque
conceptum
est,
oculis
expositum, memoriae
'
tenacius
Corueuens prdicaii
Consegwenj sabiect
PraediccUu7rv\
^Subiecimn
D
Extranaurv
H
Extraneum.
suam conclusionem
-^
univer-
salem vel
^*
particularem, et haec
est
*'*
non '"
^^
solum verum
et
de ostensivo,
omnes
taies sunt
ostensivi
hanc artem, quia umnes quantum ad unum processum, ut ostensum est prius
'
dicari P praedicatur B. E q quod P quod B. om. B. " om. M. Et ut supra librum P. " ut P. " cogitapossemus P. " om. P. -^ " in id B, expositum exponi denoscitur figura in figura B. tione B. " in corde P. universalem concludit aut B. ce) conclusionem concludit " conclusionem vel odd. H. universalem n aut universalem aut particularem et lioc vel nega
'
" ipsius A possemus per idem B. - - B add. P. per p.J poterimus per idem P om. B, " om. B. ' extremum P. i. e] est idem PB. add. P; antecedens ipsius B. '-' '" idem P. ' " om. B. consequens P. - - " si Dj sic si D et G, B. poterimus P. " est D - '* est add. P. p. p.] potest praeq.] D quod est idem cum G, quod B.
'
"*
'
'
^'
'"
"
I.)
*"
i.)
I*.
v.]
"'
tivam
.nniri]i;itiv;iin t iioc P.
"'
tnn. V,
^'
impussibili \\
''
isf.iin
PB
"
semper
udd. y.
ARS PRIORUM
in
57
modo, ostensivi et ex ^ hypothesi, concludunt per hanc ' artem, et hoc similter ^ verum est applicando istam artem ad omnem materiam naturalem ^, moralem ^ et mathematicam, et eodem modo in omnibus scientiis et artibus '.
exemplo. Sic ergo omnes syllogismi,
et sine
'
cum modo
sua principia, quia sicut per artem inventionis medii aliqui sunt magis
et veloces
"
prompti
ad componendum syllogismes,
vel non. Sicut, dicit
'^
''
sic
et veloces
^'
ad videndum de
syllo-
gismo utrum
^"
sit
bonus
'^
scientiam faciendi
versus non
habet
de quolibet versu
correptam produci
^^ quia forte
'",
Commentator, aliquis habens promptu '* scientiam iudicandi '' productam corripi et non animadvertit
in
'**
sic est
falli
ex parte
'^^
illa,
licet aliquis
sit
habeat
-'^
scientiam
de syllogisme, potest
cipia per
sit
in
-^
|
iudicando an
syllogismus
--'
an " non
-'
foi.
io3
V^
quae
^''
sciemus
-*'
cito
proposita
syllogismus an
luxta
non.
--
quod notandum
^^
'^^
est reductio
una
et
^-
est
in
syllogismum reduciiur
'
'
resolvitur
per
^"
eum
:
probatur, et illud
apparuit
|
alia
est
quando
-
inducta aliqua
rentia
erit ^^
^j^^k^a
ad syllogismum
'''
non
erit
luxta
an
ut
sint
ut
maior
et ut
minor
intendit, ut
ergo '
si
dicatur
- ^ illam P istam B. 'et s.J in hoc simpliquantum o.J unt. B. - oui. P. ^ tam naturalem quam P. - " n. m.] scilicet moralem, naturalem B. ^ et * eodem modo in omnibus scientiis et artibus B. " om. MB. a.] ont. B. eodem lu '- faciendo P. " " v. n.J ver B utrum syllogismus B. dixit P convenit de u.J '* videndi B. " habet sum non tamen B. p.] tamenin promptu non tamen habet P. ' in promptu add. P. '' fortassis B. -- '^ avertit P. "' productam p.] in correptum produci vel per productum corripi P correctam produci vel productam corripi B. -' -- om. B. 20 gst }j f. i.j tamen falli P. gx parte ista licet habeat aliquis B. -* quam B. - s. c] cito faciemus P; om. B. -' iudicare 23 aut PB. ^ tradit P. n.]
'
;
citer B.
^"
'^^
duplex
e. r.]
'*
p.]
ad praesens duplex P
P.
^^ illa
-
vel solvitur
OUI. P.
TT'-'
ad hoc
diffinire. P.
^ intelligendum est P intelligendum B. om. B. in syllogismis P. vel B. prius add. B. om. P. prius P ista B. una 3- reductionis P. aut add. MP.
-*
aut B.
a.
p.]
^^
'^
^^
"^
^*
a. e.]
"'
'"
u, s.] sit
*'
U. e.J
58
SIGERl DE
CORTRACO
bene "
et
sequitur,
tamen non est ^ syllogismus propter causam praedictam *. Deinde dbet ^ considerare utrum isti sint trs termini,
'^
utrum
isti
sint dispositi in
modo
et figura,
quia
si
ambae
sint
particulares
non
est
Contingit
aliquando
propter
malam dispositionem
'^
|
trium
termi-
norum quod non sequitur ^" conclusio, ut si accipiatur in abstracto, ut sic arguendo ^': nuUa aegritudo de necessitate ^- est sanitas '^, contingit ad utrumlibet omnem hominem ^^ esse aegrotum ^\ dbet sequi duplex conclusio,
scilicet
^'*
:
nuUus homo
est sanus,
quae
est falsa
'",
^'^
et
contingit
nuUum hominem
Similiter in
esse
sanum
in concretis.
secunda figura
eisdem terminis
^'\
et in tertia, accidit
praedictum
tingit
^^
quando ambae sunt de contingent! -^ ut: omni homini coninesse aegritudinem, omni homini contingit inesse sanitatem, con-^
clusio
est falsa
'"
:
Sic ergo appare.t quod oportet syllogismum resolvi in tribus terminis debito
modo
dispositis vel in
-'^
illis
-''
per quas
-'
in mathematicis
una passio
''^
quae
est
^^
propter
sunt in obliquo, ut
^"^
:
si
arguatur ex maiore
in recto et
minore
in obli'"
:
quo, sic
sophia
^'
est disciplina ^^
ergo
bona
*"
Aliquando
^-
contingit econ-
verso quando
" maior est in obliquo et minor in recto, sic qualis est disciplina bonum est, quale non sequitur ergo bonum est disciplina sed ^^ boni** est disciplina. Aliquando contingit quod "^ ambae *^ sunt in obliquo
:
:
- unde ^ um. P; tamen substantia B. MP. c. p.J e.J non tamen est B. * oportet PB. " i. s.] sint ibi P ^ oin. PB. sint isti B. supradictam causam P. om. B. m. d.) indispositionem P. '" trium s] quod non sequatur B. - " u. s. a] ' d. n.] om. B. '" sed add. P de necessitate ut arguendo sic B. et arguatur sic P '" videtur " o. h.| liominem M; hominam omnem P. '''sanum PB. sed ddd. B. '" abstractum '" om. P. P. -"a. p.] ergo P; ergo add. B. - ' e. f.J falsa est B. -' " ergo P. omni om. B e. t.j talsa est B. quantum accidit B. d. c.J bis. P " 1. 1 J tribus tiguris M; trs terminos P. a] o$n. M. homini contingit inesse sanitatem *' quae PB. dispositis " i. o.] illam orationem in illa P. i.j dispositis vel =" *'' " in add. P inest B. probatio P. i. a.] om. V. intelligitur PB. quae est P. "' (juia P. ^^ e. m.] om. P. "" sci a. alicjuando error B. e.J aliquando errare P "' boni PB. " " " add. st-d P disciplinam om. B. P. sophismus B. n.s.J licet ut P. *' bonum '" econvt rso *' autem </</. P. *' sed " <|iiia P. c] d.] om. M. P.
'
-'*
-'*
"
om. B.
*"
quando
P.
*'
nil)i
M.
ARS PRIORUM
et
59
aliquando
^
sed
bonum
:
est genitivus
sicut
in aliis casibus, ut
aestas
"
non
est
""
contingit similiter
tempus oportunum dativo, ergo ' non est tempus oporin omni figura et in omni modo, quod
terminorum
*^
apparet
"
intuenti.
^
Contingit etiam
plicatione. Est
cum
redu-
autem reduplicatio
^-,
iterata enuntiatio
ad
subiectum "
et
^^
ideo
^^
^^
a praedicato
inchoans
in subiecto
procedens,
ut
homo
"^
'^'^
est
animal in quantum
-"
ipsum est eadem cum subiectum super ^* praedicatum, ut denotetur inhaerentia praerefertur non potest reduplicari quia locutio est falsa *^ ideo praedicatum dicati
quod
homo
'^'\
-*'
homo
est
animal in quantum
'^
--
prima figura
homo esset ^" omne animal. omne bonum est discisic ^"
:
|
secundum ^- quod bonum, iustitia est bonum, ergo iustitia est nec potest reduplicatio addi ad disciplinatum ^^ secundum quod bonum minus extremum ut ^^ dicatur iustitia est bonum secundum quod bonum, falsa, quia tune iustitia esset omne bonum, et hoc non quia est haec esset ^^ intelligibile, quia tune sequeretur quod idem esset causa sui ipsius videlicet mdium ^^ quod non est intelligibile ^^ Sic ergo apparet secundum quem modum fit ^* reduplicatio in figura prima et ** in modis affirmativis.
plinatum
; :
fo%'3
yb
'^
***
Aliquando
fit
*^
maius extre-
mum,
ut dicit Commentator, sic omne utile est disciplinatum in quantum bonum, omne bonum "est utile, ergo omne bonum est disciplinatum secundum quod ^^ bonum. Sic ergo apparet *^ reduplicatio in modis '* affirmativis.
'
quando B.
conclusio est in obliquo et aliquando add. P ; conclusio sequitur in obliquo et ali* bis P. ' non = ergo add. B. ^ et add. - om. PB. " et sic B. B.
"
'*
e.] o)tt.
MB.
^
'^
c. s.]
similiter contingit P.
om. B. ut P.
'^
i.
"
patet P.
*^
Est
C.
e.]
Illud contingit P.
a. s.]
cum
subiecto
^''
in
subiecto B.
'*
"
haec oncluotn. P. " subiectum PB. it'90tg P. ow. P. ipsum add. B. refert P add. add. ipsa B. homo B. dendo P. otn. P. " sic add. P. ad subiectum add. B. ad add. B. " supra PB. in eo P. disciplina B. ow. P. esse B. secundum quod PB. est PB. " om. B. " intellih haec est B. disciplina B. add B. " extreest P. " minoris prima figura PB. PB. gendum P. in quaiv eo quod omne bonum, omne bonum B. " mitatis ad B. " quantum <>m. P. " ovi, P. tum P in eo quod B.
sicut P.
e. p.]
'"
e.J
'
=**
-'
-^
'-*
-^
i.
q.)
'
="
*-
' si
e.
^^
=**
fit
"
f.
>
p.]
s.]
b.]
s. q.]
*^
60
SIGERI DE
CORTRACO
modis
^
negativis primae
figurae,
*
;
'\
et
medii et minoris
extremitatis
medii sic
malum in quantum eligendum, omne bonum est eligendum, ergo nullum bonum est malum in quantum eligendum minoris sic nullum corpus in quantum aegrum est sanum, omne aegrum est corpus, ergo nullum aegrum est sanum in quantum aegrum.
nuUum eligendum
:
est
fol.
70 Vb
apparet reduplicatio in prima figura, et Commentator dicit quod Philosophus solum tangit ' reduplicationem ^ in prima figura tamen potest fieri in aliis, licel non est " facile invenire propositiones veras contra ^^ alias figuras. Sumptis terminis cum reduplicatione, potest tamen fieri in secunda figura, minoris extremitatis ad mdium, propter dispositionem nullum malum est eligendum, omne bonum est eligendum figurae, sic ^^ in quantum bonum, ergo nullum bonum est malum in quantum bonum.
Sic ergo
**
|
'^*
*i
omne eligendum est In tertia figura potest fieri reduplicatio medii sic bonum in quantum eligendum, omne eligendum est expediens, ergo quod'^ expediens est bonum in quantum eligendum ^K Eodem ^ modo in 42Rb ^^
:
omnibus
aliis
modis.
"'
in
tribus terminis et
Sed intelligendum quod syllogismi ex hypothesi non secundum quod ex hypothesi quia non concludunt ut sic ex
sunt, sed ex aliquo concesso, ut apparebit in secundo.
his
quae posita
syllogismi
Unde
isti
'*
ex habitudine
locali, ut apparebit.
qualescumque
*^
sint propositiones
finitis.
cum
reduplicatione, ex terminis
infinitis.
est
infinitus diffrt a
termino
causam P. medii ej minoris extremitatis et P. P. 'S. Et sic P. 's. tanpit solum B. solum r] non scilicet P. aliquod om. B aliquas B. " potest P. tangit nisi P. omne eligendum est txpediens, er^o aliquod expediens e] bis P. " autem PB. syllogismi P. " tribus pi trs omnibus. Nunc add. B. in et in
'
omne
om. P. e]
om.
ont. P.
" ait
e.l
t.]
"
f.j
'*
'"
'
'
c.J
aliis
iili
"*
"
(|ualicunu|ue B,
" visis P.
ou"ni B.
I'.
'"
om. M.
'"
p.
s.]
sua
priiici|)ia
PP.
'"
terminis
ARS PRIORUM
finito
^
6\
modus
syllogizandi istoruni,
et
modus
album esse
quae
quae
est affirmativa
de termino
".
est negativa
de termino
finito
Istae
autem
'
propositiones et
con-
quod non contradicit quod apparet, quia sicut se habet possibile ambulare ad po&sibile non ambulare '", sic se habet esse bonum ad non esse " bonum . Sed primae duae sic se habent quod una non '* est negatio alterius, ut apparet in Perihermeneias, immo possunt esse simul ^* in eodem ergo consimiliter istae '^ sic se habebunt quod una non '" est negatio alterius, sed negatio istius '": esse bonum est '* ista: non esse bonum , et ista esse non bonum non '" contradicit ^" eidem. Ergo non sunt eadem sed -' invicem differunt. Item, hoc -^ apparet alia ratione, quia negativae de termino
^'^
;
:
|
fo^^'fQ^^Ra
finito nichil-^
-^
subiacet,
ad minus
Item, ad
in praedicatis compositis
ut apparebit
eadem
'^'''.
unam
:
sequitur aliud
*^
ad aliam, verbi
gratia,
ad istam
est
non album lignum, sequitur non sit lignum album quod sit lignum. Sic ergo apparet quomodo differunt ab "* invicem tamen habent convenientiam aliqualem
est
:
necesse
si
ad invicem
sequitur
positis
licet diffrant
*',
quia ad aflfirmativam
finito ^\
*-
de praedicato
finito
infinito
in
^^
negativa
de
praedicato
et
et
non econverso,
com-
praedicatis ^^
ad
affimativam
**',
de praedicato
sequitur
in figura
syllogizandi m.] otu. P. non a f] adiffto B. - - distinctus P. e.] esse ^ non non bonum P. 'La] a.) non esse bonum P. "et non esse f.] ont. B. ^ um. B. " n. e.J lUae vero duae P duae add. B. ont. P. ad a.] oitt. B. '- ont. '* c. i.] ' immo esse non B. B. - '- otu. B. s.] nam possunt simul esse P. '* et B. '" non esse " illius P. illae P. "^ om. P. n.] esse non bonum esse cum ergo ista non esse bonum B. non esse bonum ""et c] cum ergo ista contradicat isti esse bonum et illa: esse non bonum non contradicat P isti: esse -' e. s bonum, et ista esse non bonum non contradicit add. B. eaedem sed ad P. ' -^ ad " om. B. ut P. quaedam P. c] in praedicatis compositis ad minus P; " -' eaedem P in terminis compositis ad minus B. s. a.] aliud ideo e.] ergo etc. B. ** quod "' tamen ** om. B. d.] licet sequitur P. ad P om. B. s] quam M. tamen sic dterminant, habent tamen aliquam convenientiam ad invicem P tamen licet ^' finito B. ^- affirmativa P. diffrant, habent convenientiam aliqualem ad invicem B. '^ c. compositis infinito B. in praedicatis compositis et praedicatis P; p.] p.] "* et ad et non econverso B. i.] om. P et non econverso in compositis praedicatis
'
''
'
''
'*'
t>
-''
^"^
'"
add. B.
'
A B, P
om. B.
62
SIGERI DE
CORTRACO
Unde ad C
vel "
sequitur
A
;
vel
\ quia de
quolibet,
affirmatio
vel
negatio
vel B.
ergo de C, vel
Nunc de C non
est
verum dicere
imppssibile
A
et
quia
est
aliquid
esse
bonum
non bo-
num, ergo ad C sequitur B. Sequitur ergo est non bonum, ergo non est bo:
num
non sequitur
C, ad
et
sic
finito
ad affirma*.
Sed ad B
minus in praedicatis compositis, quia de quolibet ^ verifcatur antecedens, et consequens nunc B verificatur de aliquo de quo C non ^ verificatur, ergo B non est antecedens ipsius C, quia haec est vera lapis est lignum non lapis non est lignum album, tamen haec est falsa album ", Sic ergo apparet quod ad negativam de praedicato finito sequitur
; :
:
'^,
ad ipsum
A
C
sequitur ipsum
D
B
ergo de A, vel
C, quia ad
situm nunc de
staret
non
est
verum dicere
"
sequitur B, et tune
cum
sequitur
ad affirmativam ergo de
praedicato
finito
Sed ad ipsum
cumque
cod. foL 42
verificatur antecedens, et
consequens
nunc
'^
:
verificatur
de aliquo
lapis
non
est
lignum non
album, tamen ^^ haec est falsa: lapis est lignum non ^^ album, ergo ipsum Va D '* non est antecedens ad A, et sic ad negativam de praedicato infinito non
|
finito, et
eodem modo
quasi in negativis
^",
(Jitt. " ergo ad C ^ infinito B. * quoaddidi. M. b.] ont. B. ' album tamen * Sequitur i] ad minus in praeom. B. a] om. B. '" ont. B. ' ont. B. dicatis compositis non sequitur affirmativa de infinito. Item B. ' 7'*/ A bonum, sic affirmativam de infinito sequinon est et ad praedicato A] B, ergo tur negativa de praedicato finito dico quod non solum habet veram in propositionibus finits per verbum substantivum in praesenti solum sicut est non homo, ergo non est homo, ed non in alio tempore, sicut non sequitur fuit non homo, ergo non fuit homo, quia utraque potest esse vera etiam in futuro non sequitur, nec in verbis adicctivis, sicut non sequitur videndo non album, ergo non videndo album, quia possum videre utrumque simul sed ad B non sequitur C ad minus in praedicatis compositis quia de " quia v.] haec non est quocumque verificatur de aliquo de quo non verificatur C, P. ' '* om. P. ' privativis B. vera B, cum B, ' otn. MP.
1
i,el
cumque
B.
/jj
*
kS PRIORUM
c|uod in Ferihermetieias inagis apparet
'.
quomudo
habent
^Jj^y^
j^a
convenientiam
-,
et
quomodo
ditferunt, ideo
diversum
infinito
:
modum
syllogizandi
habebunt
*,
"
syllogizatur in
modis
non \
verbi gratia
cum
^,
omnis homo
^
est animal,
omne animal est non musiet ergo omnis homo est non musicus
;
propter
istas
^^
quasdam rgulas
et eas
probat, videlicet
si
ad aliquod antecedens
*'
'^
antecedens
autem
magis
^*
stare.
Hoc autem
est
planum
in figura.
oppositum antecedentis
ita
I>,
quod ad
quia
est dicere
aut
aut
C
est
sequitur A, et tune
'^*
staret
cum
ipso B,
quod
impossibile,
ergo ad
sequitur
ad
oppositum ergo
'^^
consesequi;
'^"
non
nunc
stat
-^
|
cum quocumque stat antecedens cum illo stat consequens cum ipso A ^' si ergo ad D sequeretur ^^ B, tune A et B
;
starent
simul,
quod
est impossibile,
fofi04
Rb
Perihermeneias P. ad non P. habent P. musicus B. e. p enim P. ont. P. infinito praedicato P. p. tradit Philosophus B. " potest stare tradit P P. propter P; propter autem B. simul possunt B. add. B. aut P. composito consequentis P. " p. " ont. B. se probatur P. planum est P. m. est magis B. p. p.] C, P. " tune B. ~ quatur B. om. B. om. P. " verum d.] ont. MB. ont. P. " om. P. antecedens A] consequens cum illo stat antecedens, nunc B sequatur B. " A et B stat cum A, ut probatum est P ut probatum est add. B.
'
quasi
a.]
in
invicem add. P;
*
'
"
i.]
'
t.]
>*
s.J
'^
e.]
e. p.]
'"
*'
'*
>
-^
*^
^'
**
s.]
et
staret M.
64
SIGERi DE
'
CORTRACO
'
consequens
-,
lioc
apparet, quia ad
*
sequitnr
et
quo ipsum
de
^
illo,
quia
cedentis,
stare consequens et oppositum antetamen antecedens et oppositum consequentis non possunt simul stare, quia tune consequens staret cum suo opposito. Explicit supra primum Priorum \
verum. Possunt
ergo simul
lis
autem
*"
syllogismorum ex qui-
buscumque '^ propositionibus in omni figura, et ^- inventione medii per quam sumus prompti ad concludendum quamcumque conclusionem nobis
propositam,
et
resolutione
'"'
^"'
syllogismorum
in
quam "
'"
in iudicando "', in isto secundo Philosophus dtermint sumus prompti de quibusdam potestatibus s5'llogismi prius generati et etiam ^^ de quibus-
dam
defectibus luxta
''
ipsorum
-".
'
quod notandum -' quod una est potestas concludens - plura per conversionem secundum quam omnis ^' syllogismus concludens propositionem aliquam ^*, quae potest converti, potest concludere conversam, ut apparet intuenti, et per hoc possunt haberi modi indirecte concludentes in omni figura.
Alia est potestas
in
'''^
-''
prima
figura, in
fit
sub medio
et
^^
omne animal est substantia, omnis homo '' est animal, ergo omnis homo est substantia. Sub medio ^- sumendo sic omne sensibile est substantia, omnis homo est sensibilis, ergo omnis homo est substantia ". Sub minore sumendo sic omnis homo est subminore ut
principalis syllogismus
:
:
'
antecedentM
c.|
OUI.
in
non potest esse verum de illo quia in hoc '" oppoP om. PB. " vero B. '* de add. B. '" resolutionem P. -- '* quae P. " communibus P. sito add. P. '' otn. B, " I. i iudicare P. -- " isto d libro secundo dtermint Philosophus P. ' ottt. B. ' perfectionibur M, "' ipsius P. " intelligendum est P; est notandum B,
;
'
s.
;
s.|
C C non
verum
aut
exceditur B.
Possent P.
aliud
*
'
oui. B.
Explicit
om. B. concludendi B. plura concludens aliquam propositionem P. " c] concludentes indirecte B. nm. B. nm. lof(ismi add. B. " quae est concludere P; concludendi B. om. B. sic add. P. nm. M. - " minore M. " Sub
est
c]
i.
"'
p. a.)
"'
syl-
"
-*
P.
s.)
ks piiokUM
stantia
',
65
omne
^
risibile est
homo,
"
ergo
omne
risibile
est substantia
*
'.
In
rS^^o yb
modis autem
tingit
quia
mdium praedicatum
sumere
"^
secundum discursum
sub praedicato.
'.
Ex
^
falsis
in
propter quid
''^
sed
quia
^^
"'.
quia, ut
et
Perihermeneias, verum et non '^ ens. Si ergo praemissae sint ^ verae, duo contradictoria *' starent simul, quod patet
apparet ex
^'*
probatum
sibile
est
consequens non est, ut " dicis, quia est ^" falsa, modo ^' prius quod -^ si consequens non est, antecedens non est, et
est,
;
^''
quod
est,
et
ideo
'^*
Ex
'^^
falsis
verum quia
stare vera,
^"j
probatum
est
'^\
consequens
quae
"'*
et
oppositum antecedentis
in veritate
possunt simul
est
consequens
"
potest
cum
praemissis in falsitate
et
quod apparet ^' ambabus existentibus in toto falsis ut ^*: omnis lapis est animal, omnis homo est lapis, ergo omnis homo est animal; vel ^*: nullus homo est animal, omnis ^" lapis est homo, ergo nullus lapis est animal. Eodem omne album est animal, modo ^^ si ambae essent ^^ in parte falsae ut omnis homo est albus omnis homo est animal vel *" nullum album est animal, omnis lapis *^ est albus, ergo nullus lapis est animal ". Similiter sequitur *^ ex altra vera et altra falsa *^ sed hoc *" potest esse dupliciter
^"^
:
[
^^-
^^
'",
animal. Sumendo sub medio sic omne sensibile est substantia, omnis ' ont. B. * et etiam in secunda ergo omnis homo est substantia B. figura solum contingit accipere sub minore add. P et similiter in secunda solum contingit ' om. P. ' nichil accipere sub minore add. B. s.] modum sumitur P c. s.] sumitur B. ' ex falsis add. P. * c. s.] concluditur P; autem s.] verum syllogizare ex falsis autem '" primi add. P. " tamen c] falsum non converum syllogizare B. ni add. P. '- om. B. " verum " in P. cludi potest P non potest falsum concludi B. n.] '" conclusio '* sunt PB. falsum et non ens convertuntur et veium et P. a.] et con-'" '" '* apparet PB. ' tu P. clusio esset vera, aliter enim P. om. B. opposita PB. -' ut P. - d. e - " aut P om. B. -ergo B. E. t.] cum ex falsis P ] dicit P. -" v. - prius add. PB. -* autem add. P. -" antSed ex falsis B. q.] falsum P. => ex add. P. "' sic add. B. " homo " om. B. cdente P. om. PB. est P. = ="* ="* *" sic " sint B. est add. B. esset add. P. sic P om. B. ergo add. PB. *' albus M add. PB. vel sic nullum homo B. *- nullus a.] omnis homo est animal *^ om. P. album est animal, omnis lapis est albus, ergo nullus lapis est animal B. ** conclusio est vera add. *^ om. P. P conclusio vera add. B.
'
animal B.
'^
homo
est sensibilis,
'>'
66
SIGERI DE CORTRCi
'
si sit
|
in toto
falsa
''
-,
foLl04
sit in toto falsa, minor ^ Si maior Va ^^^ conclusio vera, quia, si maior in toto falsa sit
minor
",
vera,
*
non sequitur
nunc suppo^-
tune in
affirmativo maior
^'^
;
extremitas disconveniet
^'
in
est,
^^
ideo ei disconvnit
semper
erit
^*
falsa.
Eodem modo
in ngative. Si
autem minor sit in toto talsa et maior in toto omnis homo est animal, omnis equus est
^
:
est
animal
vel
'"
:
nulla
musica
"^
est animal,
omnis
est animal. Si
autem
altra sit in
sequitur conclusio
quod apparet
Eodem modo
omnis nix
animal
^^',
in particularibus nisi
quod
in particularibus
'^'
potest
'^*,
ut
quoddam album
nullus
homo
est animal,
ergo quoddam album est quoddam album est homo, ergo ergo apparet qualiter ex falsis in prima "
est nix,
et in tertia, nisi
falsa,
Eodem modo
in
secunda figura-'
quod
in
istis'^-
sequitur
quod contingit propter aliam -" nullus equus est animal, omnis homo est animal, ergo nullus homo est equus ^'\ In tertia ^^ sic nullus cygnus est animal, omnis cygnus est albus, ergo quoddam album non est animal. Sic ergo apparet qualiter ex falsis ^^ sequitur conclusio vera ^^ in omni figura. ^'^^ ^* ^^' potestas, quae est ^^ syllogismus circularis. Est autem syllofoTSs R gismus circularis ^^ quando ex conclusione et conversa conclusionis conconclusio vera, maiore existente in toto
cluditur altra
''
alterius, vel
econverso quando
est add. P. in in toto ont. B. modo B. disconvenerit P. falsa P minor vera m.J medii P; ont. B. " accipitur PB. " disconveniet H. om. B. " esset P. minur m.) in toto vera etiam minor B. P; falsa B. - " aut maior P. sic add. P. intuentis B. autem modo est P. particuiari bene P. " maiore ont. P. " a. e. animal est album B, -- sic add. PB. " his B. verum B. autem modo et in secunda et in tertia Hgura, nisi quod in univerom. B. modo est ecjuus homo est equus P. ut add. PB. h. salibus P. figura add. P otn. B. - " ex sequitur conclusio vera ex falsis P. secunda B. " autem otn. PB. " Est Syllogismus autem circularis est P. add. P. et q. vel ex conversa conclusionis sequitur vel concluditur aliqua P. otn. B.
*
a.
maior
t. i.]
vera
in toto
falsa in toto B.
"
"
minor P.
"et
maior P.
"
s.] sit
s.)
"
'" i.
'"
'*
sit
sit
^'^ovt.
'"
si
"*
'
*"
v.J
a.]
'"
p.|
'-'"
c. v.]
*'
i.J
"o
e. c.l
"'
e. 1.1
v.|
"'
e.)
c.|
"'
a.l
""
At^S
PRIORUM
'
'
67
conversa conclusionis.
Unde
licet
sim-
unum
et
idem
'
possit esse
quod contingit in syllogismo circulari, ut apparet primo Posteriorum, tamen quoad nos idem potest esse notius et ignotius se ipso, ut patet in syllogismo
circulari
*.
Si
autem
*^
dicas
est petitio,
non
est
verum
'
quia
non est nisi in propositione quae non est nata per se ipsam nunc " propositiones syllogismi circularis non sunt huiusmodi '" quia omnes sunt convertibiles et possunt esse notiores et ignotiores alio et alio modo et '^ ostendi per se ipsas. Iste autem syllogismus circularis utilis
petitio principii
;
ostendi
est
demonstratori
quia
per
causam immediatam et est demonstratio simpliciter tum ostendit causam, et est '^ demonstratio quia
lectico "
et
>
cui
sufiicit
*"
dum tamen
alio.
videatur
respondenti notior
Iste
'^
uno modo
'"
quam sub
l)imus
omne C mne C
est A,
riae.
autem syllogismus habet esse in omni figura, tamen prius videomne B est A, omne C est B, ergo '" prima verbi gratia '" est A. Quia termini " sunt convertibiles, cum altra arguitur *^
in
'**,
:
'^^
est
A, orrine
est
A, ergo
omne B
"",
est C, quia in
^^
convertibilibus
omne C
mate-
omne C
:
est B,
ergo
omne B
est A,
quae
ergo
Similiter
arguitur
*^
conversa
^"
conclusionis
omne A
est B,
omne A
^^
est C.
negativo, et licet
sit ^ difficultas
de affirmativo
est
qualiter possit
convertendo
*^
:
A
^'
nuUum C
A, ergo
omne G
est
", et
huiusmodi
c] e conversis praemissarum sequitur M ex conversis praemissis concluditur B. nichil nomen unum et idem non P. ~ possit i] non notius et ijnotius B. ut c] o;. PB. tu add. PB. bonum P. "ut apparebit add. B. ut apparet inter P. huius P. "et alio etiam modo possunt P. est tune est demonstratio propter quid P. vocatur P. " effectum essentialem causam et vocatur de modo quia similiter utilis est B. d. cum tamen P; de causa B. notius B. " respondenti m.] esse causa sub uno P. " tamen videbimus tamen P; tanven videamus primo B. principalis sylfigura add. B. logismus ad'd. PB. B est e] C est A, M. convertatur omne C est A, omne A est C add. P convertatur C est A, omne A est C add. B. s] sunt termini B. cum arguitur cum altra PB. terminis add. PB. in secunda figura add. MB. cum add. B. modo add. PB. et s licet M licet B. affirmativa B. possunt M. et non B. convertando P. omne BJ nullum C est A, B. huius P.
'
ex
om. B.
*
'
i.]
'
sit
"
'
'"
e.]
'-
s.]
'^
d.J
*,
'*
t.]
'*
v.J
'"*
-*'
sit
:
-'
--
illa
-'
t.
-'
a.]
-''
-"
-'
-*
*"
sit
^"
^'
^-
'^
^*
'
StdERl DE CORTRACC)
-
diatis et
ista
consequentia non
'
nullo, quia
non
est
"
tenens a
"
positione antecedentis.
Eodem modo
fo^7l
"
in
quod
universalis
|
* in modo Va ^^^ ostenditur sed particularis ostenditur evidenter ^^ ^^. in prima figura. Sic ergo apparet circulas tivo et negativo
affirma-
'^
tertia, nisi
quod
'^
in
seconda
ad circu-
licet
enim
^"
convertatur negafacit
et ulterius transferatur in
^^
affirmativam nichil
larem ut patet
circulariter
^'
intuenti,
sed
"^'^
in tertia figura
non ostenditur
^*
universalis
et universale
non
concluditur
^^
affirmativa
"
osten-
ditur scilicet
evidenter in Disamis
f
ri04^'b
cluditur
quando universale ponitur ad minorem extremitatem, ut apparet quando ponitur -" ad maiorem " in Datisi solum connon minor, ut apparet, arguendo ex concluconversa minoris
;
^'^,
-'*
sione et
In
modis autem
Bocardo
et
^^
Ferison, ostenditur
:
particularis,
accipiatur
Bocardo convertetur minor omne B est C conclusio principalis quoddam B non est A, omne B est C, ergo
quod patet
est
in
: :
quoddam C non
affirmativa
^^
^*
particularis
ex duabus negativis,
^^
modo
supradicto.
figura.
^''',
circularis in
omni
*^
quae
est
s3'llogismus conversivus
quando ex
|
cum altra praemisRb opposito conclusionis contrario vel contradictorio *' sarum interimitur altra, et iste*' syllogismus est utilis dialectico potissime
ad obviationem
consequentiae.
et exercitationem, et
*^
Hoc autem
in
satis
apparet
intel-
ligendum quod
*'
' per solum propositionibus immediatis P. um. M. d.] * oni. P. * parte add. B. * est add. P. vel de P. " s. ' affirmativa add. B. p.| particularis autem affirmativa P; particularis affirmativa B. '" per conversionem '^ autem * et H. " circularis PB. modo dictam udd. Pli. ' ow. B. '* ' om. PB, - '" 1. f.| nisi M. ' visum est modo et P. in add. PB.
'
propositionibus
c]
''
omni
add. P.
'
non B.
""^
'"
circularem
p.J
-"
'-'
ont, B.
particulaM. - *" ostenditur PB. aliquando PB. *' scilicet ndd. P; id est ttdd. B. " om. P. ribus B. \et add. P. "-' "' "' minoris MP. * arguitur B. ex add. P. in ndU. P. apparet PB. "" om. P. * concluditur B. "' syllo|ujismus B. "* est " ex affirmativa nec P. e.]
u. c.) circulariter universalis B.
'*
om. P;
otn.
autem
est potestas
autem potestas
est P.
*"
est
add. PB.
*"
contrario
c] contrariae vel
*'
contradictoriae PB.
*' ille
P.
*'
om. B.
convillatorem P.
apparent P.
ARS PRIORUM
vero
'
69
per secundam,
et
loco
proposi-
lionis
interimendae
et
sed in secunda figura maior interimitur per tertiam ^ oppositum conclusionis * dbet esse minor; sed in
''
oppositum conclusionis
"
'
Sic ergo
quae
^^
et aliquo
'*,
assumpto
fit
'^
vel sim-
et
tune
regressus super
Iste
''''
intentum
^*^
principale, ut
differt
^^
in
quodam exemplo.
^"^
autem syllogismus
fit
a
^'^
semper
ex praesyllogizato
immo
accidit
quod
rium
sit
-'
quam
" principium
si
nunc hoc
potest esse
-"
tam
in contrario
"'"
quam
in contradictorio,
in veritate,
uno, reliquum
^^
sit
'*
verum.
contra-
Nunc
"
verum a
falso, nisi
quod
^'^
quam
sup-
falsum
et similiter
supponit
sed
^'^
^*
*^
;
similiter utilis
habet
fieri *' in
omni
figura,
tamen intelligendum
'
m.
V.]
in q'uto B.
proponitur P.
;
liguram add. P.
ponitur
* S. e.] Semper sic arguendo F semper add. B, '" aliquo add. B. ^ om. P. " c. c] alicuius contradictoriae alicuius propoom. B. *' coassumpto B. >* syllogismum P. '* alicuius P. '^ r. s.J regressio sitionis P. '* lUe P. '" s. " prius supra P. '^ interemptum B. f.] visum est B. c] con-" ex add. B. versivus syllogismus P. nisi affrmativa per impossibile quia non -- praesyllogizatum PB. contingit in prima gratia huius proponatur ista add. P. ^^ quod P. -* accipit add. -* syllogismus -' cuius PB. ^^ istud B. P. c] om. B. -* om. PB. -^ om. P. ^ s. s.] possunt simul stare P. ^^ interempto B. Immo B. '^ nuUa PB. ^^ nec P. ^^ quia P. sufficienter v.] verum sufficienter de B. ^ si
autem
P.
'
figuram
om. B.
c] ont. B.
'
'-'
'''
37
et
ponit B.
utilis
PB.
^^
'^^
Q,
B.
38 ligt
S9
o^ p
*'
jo
supponit
*'
^"^
c] concludit et sup-
*'
semper PB.
alicuius
P.
*
'''
e. u.]
utilis est
PB.
i.]
om. M.
p.
est add. P.
70
SIGERI DE
CORTRACO
prima figura
'
versalis affirmativa
non ostenditur
-
in
accipiendo, et ex
illo
erit particularis
si
oppositum
sit falsa,
scilicet
nullum
^
:
est
omne C
"
est
B
'
ergo nullum
;
est A.
Supponitur
quod haec
de suo
ergo maior
:
et sic
nullum
dictoria est
vera
^*
aliquod
est A.
^'\
Similiter
in
in aliis
secundae
^'
et tertiae, nisi
quod
secunda
est
non contingit
proponatur
est
ista
;
propositio
omne
detur oppositum
quoddam B non
fo^71
semper accipitur ^ sub praedicato quia, in secunda, propositiones debent communicare ^' in praedicato omne C est A, ergo quoddam B non est C '^ Ponatur quod conclusio sit falsa, ergo aliqua quae " est universalis, quia praedicatur supeVb praemissarum non maior et si est falsa eius contradictoria est vera rius ^^ de inferiori, ergo minor ^* omne B est A. Eodem modo in tertia figura nisi quod in ipsa scilicet
cato, quia in ista figura
^^
:
'''
'^'
'^'
'''
'^*^
^'
terminus nisi
''
sub
^^
Sic
'^
^^
omni
^*
j
figura,
et
apparet qualiter
'^^
^'ff^''^
Tamen
conveniunt
in
''
in
eisdem terminis,
et
'^\
ostensive,
non tamen
in
eadem
'",
iigura de
qua
'^^
quia
si
cum
'
non
-
f.)
convertitur in prima B.
-'
e.
i.J
dbet
illa
P de
; ;
illa
B.
i^-
"
non
acid. B.
erit
n.j
'
concludetur P
;
" similiter illa P " oui. {'B. om. PB. ista " ponatur B. " et add. P. " est add. P. propositiones in "in per in illa igura sumitur P. p.] propositiones in illa figura P '"' '" minor M. ^' " convenire P. " modo add. PB. iquia MB. sejcunda'B. p. s.] ** eius " f.j contingit P. maiur M. haec buperius praedicatur P. s.J ergo -^ et add. P. " autem add. PB. contradictoria eius est vera scilicet ista B. ' potest om. P. om. PB. " ipso add. P. - f. S.] om. B. p.] ex praedictis ** differt potest P. t.] syllfRism*' per impossibile differt ab ostensivo sed P.
ponatur B.
eius B.
"
quia
P.
syllogizare B.
-st
'"'
'"
(pio H.
^'
brevittT H.
c. o,|
oHtcnHivum
M.
"
o. e.j eiu.s
oppositum
p.
ARS PRIORUM
altra, et
71
ostendatur
'
visum
est
et
si
aliquid
sit
per impossibile
cum
vera
'
coassumpta,
et
concludatur ostensive
"
intuenti.
Est autem
sitis^ Est
sitis
alia potestas syllogismi, quae dicitur syllogismus ex oppoautem syllogismus ex oppositis quando ex propositionibus oppo*
contrarie vel
'",
contradictorie vel
^^
subalterne
^''
concluditur
conclusio.
non habet nisi duos terminos secundum rem, quia aliter non esset oppositio, tamen sunt trs termini ^^ secundum rationem ^*. Iste ^^ autem syllogismus utilis ^" est dialectico quando
impossibilis
et licet iste
syllogismus
obviative disputt
cum
*'
reducere
respondentem ad rationem
in
ad statum debitum disputandi ^^ Similiter utilis est " demonstratori contra cavillatorem, ut removeat ^Mgnorantiam cavillatoris. Iste ^- autem syllogi-
in
prima
figura,
^*
iste -
syllogismus
;
ex propositionibus oppositis,
-^
non opponuntur
nec
similiter
negativus quia
fit
ex
nunc
fit
^*
contingit in
figura
bene
;
omnis disciplina
est studiosa,
;
nuUa medicina
est stu-
diosa
et
^"
eodem modo
modis
*'
in aliis
modis.
Similiter in tertia
in
affirmativis propter
omnis
figura,
disciplina
non
est
disciplina.
Unde quando concluditur praedicatum de praedicato, est est secunda '^ et hoc quando ^* subiectum de subiecto
tate concludentis.
tertia
est in volun-
ostendetur B.
'
om. B.
tione add.
B, syllogismus ex oppositis syllogismus B. contrarie c] contradictorie. contrarie vel subcontrarie concluduntur P. oppositis contradictorie, contrarie vel subcontrarie conclusio concluditur est P. " aliter syllogismus iste B. per impossibile B. P. v. om. P habet cm. M. al'n non t sunt in ratione B. " P. disputandi debitum B. d. e] est licet ex datis B. manifestum PB. affirmativus n.] negativus nec utilis P. revocet B. Ille P. " esse PB. om. B. P. et B. affirmativus P. om. P nec negativus n. studiosa B. aliqua PB. om. PB. figura add. PB. mediom. MP. figura add. B. gicut add. P. cina P. autem add. PB.
P una
;
propositione B.
's. p.]
"
'
om. PB.
" c. o.]
* f.
s.] si
est syllogismus
PB.
o.)
P
;
proposi-
ostensive
concluditur B.
'"
i.j
'
ille
^- i.
s.]
'* 1. 1 J -'
r.J
t's
ille
^*
d.]
d.]
'*
'"
d.]
* u.
'*
-^
-*
**
a.]
a.]
- ille
"'
''*
-3
'o
^'
>^
'
^s
72
SIGERI DE
His habitis
'
CORTRACO
'^
dicendum
est
de defectibus
et peccatis
contra istas
potestates.
secundum veritatem, non secundum opinionem quia aliquid potest esse notum et ignoratum quoad nos unde si per causam demonstratur effectus et econverso, non est petitio principii, eo quod secundum eamdem speciem ^ demonstrationis ^^ de
larem. Talis autem est
^
petitio principii
'^
'
**
hoc
diversi-
mode
quia
^'
in Elenchis determinatur
pium syllogismi
minatur
^^
sophistici
quod
^* ^
de petitione principii
^*
secundum veritatem quae accidit in demonstrationibus ^^ quod de petitione principii hoc determinaretur " in hcet communi ", quod tune " non videtur esse verum quia tune oportet de petitione "* secundum veritatem determinare in libro Posteriorum, quod non videmus, cum potest convenienter dici -^ quod hic dtermint de petitione in communi; eo quod est aliqua petitio-' secundum veritatem, aliqua secundum opinionem, ideo in communi oportet alicubi determinare de petitione principii, non in isto libro, ergo in libro Posteriorum Est autem petere principium, sumere ^^ idem quod non est natum ^^ per se ostendi ad sui ipsius probationem, idem scilicet numro '' et ratione ^^ vel ad aliud transgrediendo quod non probat ^^ nisi in virtute principii. ^^ Ista ^* petitio principii habet esse in omni figura et in omni modo in quo
petitione principii
'-**
aliqui dicebant
-"^
'^^
habet esse
^*
^^
altra
^ defectibus * om. B. ' est p.] potestatibns B. * non add. P. " e. s.] ignotum PB. denominantur P. '" s. ' om, B. " s. q.] secundum quod d.] denominationem P. speciem quamdam B. '* om, P. '" in Topicis add, " quod c] om. B. "de P. nos P. p.] om. B. '" demonstrativis PB. '* "de p.] determinatur de petitione B. cum P. Hoc MP. ** principii " principii d) om. B. c] in communi determinaret determinet P; * oportet - p.| oporteret de opinione P; opor" om. PB. dbet determinare add, B. '* potest " principii d.] convenitnter dicitur P. teret de petitione principii B. " petitione aliqua petitio principii B. in P.] de principii est in est add. B. p.] communi oportet determinare alicubi non nisi in isto libro B. " assumere B. "" notum M. *' nomine M. " est aliqua r.j aliqua est petitio principii in qua contingit assumeru idem quod non est notum per se ostendi probationem sui ipsius id est contrarie et contra' in " dicit P, quibus MP. I.j virtntem principii. Ista autem B. dictorie P.
'
visis P.
speciebus M.
p.} petitio
principii est P.
"
'
=*"
-''
''
*"
'
sicuti B.
""
aflirmativus
f*.
n] afiirmativa sive
nf^ativa
"
insylhtnizatiir
ARS PRIORUM
quando
patet
'
73
circa lioc
....
.
'
quod
cod.
foi.
cuilibet intuenti.
43 Vb
Secundo, videndum
falsum,
est
de
'"
isto
peccato
impossibile. Est autem propositione non non propter hoc accidere falsum quando ablata ^ minus sequitur impossibile ut si velit aliquis probare quod diameter est diameter est symmeter ^ tune arguitur per asymmeter dando oppositum " infinita non contingit pertransire '', in quoHbet spatio rationem Zenonis sunt puncta infinita, ergo non contingit pertransire '- aliquod spatium. Illud ^^ est inconveniens, ergo aUqua praemissarum est falsa '\ non alia
quod
accidit circa
syllogismum per
foi.
105 Rb
^i^yo^a
^-
nisi
ista
'*^
et si ista
;
'"
'^^
est
^^
falsa,
sua contradictoria
est vera
diameter
illa
'"
est
asymmeter
istud
dato quod
autem
^^
peccatum solum
'* non fit istud ^^ peccatum (fuando supponitur aliquid interimendum, sed hoc solum fit " in syllogismo ostensivo. Falsum " autem non propter hoc accidere est superius ^^ ad non causam ut causam quia ubicumque est falsum non propter hoc accicausa ut causa '". Istud autem dere >-^ est non causa, non tamen non
*'*
peccatum
fit
'
efiicientis
"'-
et
habet
**
esse in omni
figura et in
considrante
Tertio
videndum
est
de
quod
^^
accidit contra
enim ex
opinari
oppositis opposita
opinantur, sed
^"^
opposita aliquando
si aliquis
**^
inconveniens ut
opinetur
omne animal
esse
" corpus
et
utraque haec B. aftirmativa P. ^ apparet PB. Secundo c. h.] i" lou ho P De secundo videndum est si P. contra P. " ad B. velit p.] aliquis dicat P, ' e. s.] et asymmeter P diameter s.] om. B. diameter est symmeter add. P. " nec P. " sed add. P pertransiri B. - '- pertransiri B. " Istud P Hoc B. " e. f.] om. MB. '^ quam P. - '" illa P. ' sit B. " sua v.] contradictoria eius est vera, ergo PB. " non add. B -" illud P. - -' Istud PB. -- om. P.
^
;
'
e.]
'
'
2*
aliquod M.
-'
'"
nisi
Falsum
s.]
falsum ^^ vel B. ^- materialis ^ ont P. e.] sufficienter P. causa ut c] econverso B. ^^ ipso ^' diligenter - s.) per se diligenter P. q.] ipso peccato scilicet de fallacia ^' In ^^ syllogismo B. s.] opinionis quae P peccato q.] fallacia opinionis B. *'^ ^^ om. PB. '* aliquando add. B. non opposita opponuntur P. q] non cuni convenienti si quis M non convenienti ut si aliquis P. " omne add. P est B.
est B.
-'
-" s. f.] tt solum B. add. B. o. F.] ad impo&sibile. Falsum hoc B. non propter hoc autem accidere falsum superius P e. s.] superius -' cm. P. ^ non a ] non propter hoc accidere falsum ibi P.
-"*
;
74
SIGERI DE
et
^
CORTRACO
et
corpus
veniens
sensibilem
et
-,
opinabitur incon^
corpus
nullum
hominem
scit
esse
corpus
'"
opinetur
omnem mulam
esse sterilem et
**
banc
**
habere
in
universali et ignort
in particulari.
istis
tribus peccatis.
videndum ^^ est de speciebus argumentationis imperfectis et reductione earum ad syllogismum. Primo ^\ de inductione quae non habet necessitatem nisi in ^^ syllogisme. Est autem inductio progressio a ^^ singularibus ad universale, verbi gratia mulus est animal longaevum, homo ^*, asinus et sic de singulis ^% ergo omne non ** habens choleram est longaevum et reducatur ^^ sic ^^ omne quod est ^^ equus vel homo et asinus ^^\ et sic de singulis, est animal "
His
visis
:
; :
est
--,
-'
ergo
longae-
oppositionem ad
quod
aliquid
quod inductio non reducitur ad syllogismum, ita et -' formaliter, sed solum materialiter ^^ ad acceptionem existens sub forma inductionis reducitur
eum
^*',
formae syllogisticae.
mum
inesse medio
-*
per simile in
:
-"
tertio,
verbi gratia
^'
ostendatur
^"
primo
primum de tertio per mdium ut confines pugnare contra confines '- est malum Athenienses pugnare contra Thebanos malum est ^*, modo proconfines contra confines ^", per betur primum ^^ esse malum, de medio simile in ^* tertio, scilicet Thebanos contra Phocenses ^" pugnare est malum.
'^'^.
'^*'
: : :
*'*
sic se
habent Athenienses ad
*"^
* aliquis " ont. P. esse corpus c] corpus M. * scietur P; sit B. " e. i.] ignorabitur tamen P; quae P. '" dicenduni PB. '- a B. "* in M. " et (tdd. P. - " Et primo B. tamen ignort B, *" " sunt huius add. P aliis B. '" o. n.) non omne M omne P. reducitur PB. *^ homo ' ad iyllojiiimum add. B. '" mulus add. B. a.J mulus vel homo P; vel a.J *' ovt. P. " vel mulus " equus s.] mulus vel homo B. e om. P. om. B. " U. i.) Bcne intelligendum est P. " ut B. '" s. m-l materialiter solum PB. dedu-" om. PB. "" per inedium " extremum m medio inesse extremnm P. citur M. ' affinci B. " aftines B. '* ergo add. M e. m.] om. P. "* m. e.] est malum P; add. P. est pugnare affines, ergo Athenienses pugnare contra Thebanos est malum B. "^ scilicet "* o;;. PB. scilicet add. PB, "' confneH add. PB. c] afHnes contra affines B. phccenses Al. " Phecenses M, ' affines B, - " Phecenses N|,
'
om. B.
'
sensibile
B.
MP.
'
'
add. B.
"
mulam ndd.
''''
ARS PRIORUM
pugnare
est
',
75
ergo Athenienses pugnare contra Thebanos est malum malum ^ Sic primum ostenditur medio inesse, per simile in tertio. Nunc exemplum cum habet quattuor terminos non reducitur in unum syllogismum ' immdiate, sed potest exemplum reduci ad " inductionem propter multa exempla faciunt unam inductionem, propter hoc quod hoc quod muha exempla ^ concludunt multa particularia quibus coUectis, conclu"'
'*
'
*,
ditur
universale
"^
inductione.
Cum
^'-
qualiter
''
autem reductio
'*,
virtus
deficiens a demonstratione
demonstratis et a certitudine in
dialecticis.
^^
videndum
'^
'*
est
gismus
'^
est
propositio probabilis.
Signum
quod praeter ^^ speciem quam cognoscenti offert*^ ad aliud ducit cuius est signum qualiter autem signum debeat -- sumi apparet magis in Physiognomonia Aristotelis, nec est praesentis intentionis. Exemplum
autem
est
;
enthymematis
est
ut
^',
ergo peperit
*'
et
-*
omnis
^''
habens lac
^^^
in mamillis peperit,
haec
est
signum
si
mulier haberet
^^
magnas
'^^
mamillas et fricaret
habebit
lac, licet
non multum.
|
et
inventio
f
'^'"^
*i^-o^b
eorum
^\ et defectus potestatum
imperfectorum ad perfectos ^^
'
e.
vsum P. singularia vel singulariter P. in acld. B. B. deductio MB. propositio propositioni P. T. Aliud B. p. om. P. propter B. autem add. PB. o] B. q. m om. PB. om. B. " omne P. in mamillis add. PB. habeat PB. - om. P. urtica urticis P. haberet B. potestas PB. " om. B. eorum add. P; eorum scilicet peccata B.
syllogismum unum B.
" *
'^
m] malum
est et P.
ergo
m.]
om. MF.
om. PB.
'-
quando B.
e.]
u. s.]
"
in B.
'
propter
q.j
quia PB.
^'
faciunt
sit
'"
p.]
'"
v.]
'"
'
p.]
-'
c.
efficit
-^
hic add. P.
i.
-*
""^
-'
add. P.
-*
="
s.]
="
"
om. P.
"
^^
2"
perfectum.
compendia
clero. Explicit
Deo gratias. P. Data Sogero compendium Sogeri supra Priora. Primus et secundus quidquid. add. M. Finitur ars quaedam in qua redacta
tradita,
sunt sub compendio quae in toto libro Priorum magis diftuse sunt Segero de Cultraco. Deo gratias. Amen, amen, amen, add. B.
data a magistro
SIGERI DE
CORTRACO
FALLACIAE
(FRAGMENT)
lat.,
16222
SIGERI DE
CORTRACO
FALLACIAE
Aut quoniam
quod scriptum
tu sedes
;
est
scripsit
aliquis,
fol.
70 R
oratio
autem
cum
scribebatur, ergo
per raodum non per modum essentiae seu abstracti. Aut quod ambulat calcat, ambulat autem totam diem, ideo etc. Solvitur ut pris, nisi quod tota dies significata est per modum qualitatis non per modum essentiae seu abstracti. Aut quidquid bibisti, habes in corpore, scyphum bibisti, ergo scyphum
Solvitur ut prius, nisi
oratio falsa signiticata est
'
quod
qualitatis
babes
quid
in corpore.
quod
quidquid
est
est distributivum
modum
essentiae et
accidentis.
Nunc
:
scyphus,
^
cum
per
sit
concretum accidentis
accidentis.
qualitatis, significatus
est
modum
solvitur
quam non
Aut
quod quis
ista
'
addtdi.
sisnitcatum cod.
SIGERI DE
CORTRCO
ambo
vel inveniendo
novit
quorum unum
quod a singulari et indistributo seu qualequid et hoc aliquid seu a suppositione confusa et indeterminata ad determinatam quia ambo est distributivum, idem enim est quod uterque . Oui processus non valet, eo quod modus significandi
Solvitur ut prius, nisi
proceditur ad distributum
concreti
eius
non
includit suppositionem
cum
Ex quo
evi-
denter apparet quod mutatio seu interpretatio praedicati in praedicamentum non faciat fallaciam figurae dictionis quantum ad rem significatam sed quantum ad aliquid ipsius dictionis, sive sit vox, sive sit modus significandi, et quia illa pnes quae provenit fallacia figurae dictionis non semper ponantur in paralogismo, sed sufficit quod sint extra, similitudinem tamen habentia cum illis quae sunt intra paralogismum sicut imaginatur relatione quae est
*
similitudo.
Aut
a
se.
et ipse est
homo,*ergo
est
est tertius
Aut
est
Corusctts
se.
alter a
musicus,
pnes accidens sumptum secundum quod servo accidit esse hominem et esse bipedem et huiusmodi, per respectum ad dominum, quod non est accidens absolute considerando, quia servo non accidit esse hominem,
in
praedicamento
rlationis,
immo
est
de essentia
trs
eius,
sed respecta
tertii,
scilicet
fallacia sunt
termini
quorum unus
maior
extremitas, alter res subiecta scilicet mdius terminus, alter vero accidens
seu extraneus
scilicet
minor extremitas,
vel
econverso
non
miner
libet
sit
assignatum
cum
dissi-
eorum quae secundum praedictum accidens coniunguntur. Causa autem non existentiae est diversitas eorumdem. In ista fallacia sunt trs termini quorum duo sunt aliquaiiter lidem^aliqualiter diversi.Si autem accipiatur tertius terminus pertinens ad identitatem, non est fallacia accidentis, unde dicit Philosophus secundo E!enclH*runi Solum autem in iis quae secundum substantiam sunt indifmiliter eis insit.
est unitas
'
ja
man,
ticut cod.
'
addidi,
cidcm cod.
r
ferentia et
FALLACIAK
quae unum sunt videntur eadem
esse. Si
151
autem
accipiatiir tertius
illa
illa
duo,
si
:
redupliceretur inter
Coruscus
est
alter
ab
homine
et
Coruscus
est
homo, ergo
est alter
a se ipso.
Solvitur ex eo
quod attributum
esse alterum ab
homine
assignetur
Corusco,
et accidenti, scilicet
homini,
quia Coruscus et homo sunt aliqualiter eadem et alisecundum rem sunt eadem, sed secundum intellectuw^ sub quibus significantur sunt diversa nec esse alterum ab homine pertinet ad diversitatem inter illa duo, quia inter ea non est alteritas nisi secun-
diversimode
insit,
dum
In
fol.
20
esse
hominem
:
per comparationem ad
est
esse alterum ab
est falsa
:
homine
est
>,
quia
est
vera
Coruscus
homo
ista
tamen
Coruscus
homo
secundum quod alter ab homine. Eodem autem modo solvitur homo est species, Socrates est homo, ergo Socrates est species, quod non ponit Philosophus. Aut Coruscus est alter a Socrate, Socrates est homo, ergo Coruscus
:
est alter
quod esse alterum a Socrate pertinet ad diversitatem inter Socratem et hominem, vel inter Socratem et Coruscum, et melius, quia Socrates non est homo secundum homo secundum quod alter a Corusco, sed secundum quod idem et unus, nam, dicit Porphyrius quod, participatione speciei, plures homines sunt unus homo.
Solvitur ut prius, nisi
Aut homo
:
est animal,
homo
est albus.
quod homo et animal sunt aliqualiter idem et aliqualiter diversa; quantum enim ad animal quod est in homine sunt eadem realiter, secundum intellectum autem et quantum ad animal quod est in asino et in aliis sunt diversa nec album pertinet ad diversitatem inter animal quod est in homine et animal quod est in aliis, nam homo non est
Solvitur ut prius, nisi
;
Aut
mum
vel principium est tiiangulus, ergo figura vel principium habet trs
rectis.
quod triangulus
et figura vel
principium
omnium
ali-
et latiludine
continentur sunt
eadem
et aliqualiter
intellectus cod.
82
SlGERI DE
angulos aequales duobus
CORTRACO
trs
tinet
ad diversitatem
inter
illa
fluit
rectis, quod est propria passio trianguli, perduo prout respicit praecisum subiectum eius, a principiis propriis ipsius speciei et non a
Aut
ergo
cognoscis
venientem.
Solvitur ut prius, nisi
quod
Coruscus
et
veniens
sit aliqualiter
;
eadem
et
aliqualiter
et
accidens
cognoscere
secundum quod est veniens. Aut statua est tua et est opus, ergo
:
est
tuum opus
est pater,
quod
et
esse
tuum
et
statuam
et opus, et
:
canem
patrem.
in civitate sunt
pauca
quae sunt
pertinet
quod
raro pauca
ad diversitatem inter
prius positos
pauca
et civitatem.
quosdam paralogismos
non
est
eodem
obiecto, et
non
Locu3 autem sophisticus seu fallacia secundum quid et simpliciter est quod dictum secundum quid sumitur ac si esset dictum simpliciter et e converso. Causa autem apparentiae est unitas dicti secundum quid ad dictum simpliciter, vel e converso. Diversitas autem inter
deceptio proveniens ex eo
ista est
dictum
est
dictum
cum
aliquo addito.
quoddam enim
est
cui additur,
perficit,
modo ad suum
homo
albus, ergo
homo
secundum caput, ergo crispus; simus secundum nasum, ergo simus claudus secundum pedem, ergo claudus et eodem modo in consimilibus. Aliud autem est additum diminuens de illo cui additur ut homo mortuus, eo (juod taie additum secundum se consideratum opponitur illi cui additur et oppositum agit, in suum oppo>
crispus
; ;
:
FALLACIAE
stum diminuens, ut apparet in calido
:
'
83
et frigido,
pnes quod
est, est
;
est fallacia
secundum quid et simpliciter, ut non est, est opinabile ergo quod non est, est. Solvitur ex eo quod hoc dictum secundum quid
;
quidquid opinabile
sed quod
quia
est opinabile
>
ipsum
opinabile
est
diminuens de ratione
dicitur
entis,
de eo quod non
quam de eo quod
simpliciter.
Aut quodquod non est, homo non est, aliquid ergo aliquid est quod non est. ut prius, quia non esse hominem Solvitur
:
I
est
quod non
est
homo,
secunfol.
est
non esse
20 V*
dum
quid.
autem dentibus, ergo albus et niger. quod ista determinatio dentibus diminuit de ratione albi, eo quod album respiciat principaliter partes corporis; vel e converso Indus est niger, ergo niger dentibus, non valet, quia procedit a dicto simpliciter ad dictum secundum quid. Aut sanitas et divitiae sunt bonum, sed insipienti et non recte utenti sunt non bonum, ergo sanitas et divitiae sunt bonum et non bonum. Solvitur ut priuSj nisi quod istae determinationes insipienti et non
:
Aut Indus
'
recte utenti
:
et
non
boni.
bonum, sed aliquando non Aut sanum esse vel posse bonum, ut in tempore periculoso, ergo non bonum est bonum. aliquando diminuit Solvitur ut prius, nisi quod ista determinatio de ratione non boni et boni. Aut sumere bonum non est malum, fur vult sumere bonum, ergo fur non vult malum sed bonum. Solvitur ut prius, nisi quod ista determinatio: sumere diminuit de
in civitate est
: :
ratione boni.
est
bonum
et
quod
ista
determinatio
^'^
amittere
diminuit de
ratione aegritudinis.
res iusta
iusta,
magis eligenda
est iniusta,
eli-
quod
ista
determinatio
mors
diminuit de
ad cod.
84
SIGEKl DE COkTkACiO
Aut
erit
habere sua est iustum, sed alina autem aliquando habere est iustum,
et cura alina
siint
sua ex
habere
sit
iniustum, idem
iustum
et iniustum.
quod
ista
determinatio
ex lege
diminut de
actum iudicium contingit esse iustum si sit secundum opinionem iudicantis. Aut iniusta diceiitem iustum est iudicare, sed iustum hominem, iniuratione iusti
:
hominem
:
oportet iudicare.
quod
ista
determinatio
iniusta dicere
dimi-
autem paralogismis
in
est assi-
assignare
et
assignare utrum
in dicendo,
sit
dicam verum vel falsum. Si enim dicas quod ego dico falsum
me
dicere falsum
et si
falsum
me
dicere falsum, ergo dico verum, quia falsum replicatum supra falsum est
:
homo
:
si
hominem
est
Ergo es redargutus. Si autem tu dicas quod dicendo ego dico verum est me dicere falsum, et, si verum sit me dicere falsum, ego dico falsum et tu dicebas primo quod verum. Solvitur ut prius, nisi quod dicendo Ego dico falsum, dicam falsum simpliciter, verum tamen secundum quid. Ex qua distinctione solutio dictarum rationum et multarum aliarum planius in Arte obligatoria apparebit.
falsum, dicam verum, ergo
:
iurat,
quod iurans se periuraturum bene iurat secundum quid, simpliciter autem non bene iurat. Similiter ponendo quod aliquis suadeat alicui dissuasionem mali, formetur paralogismus sic quicumque suadet dissuasionem suadet et dis:
est
suadere sim-
fallaciae cod.
FALLACIAE
Similiter
si
85
dicatur
niger et albus.
Solvitur ut prius, nisi
quod oculus
a parte formaliori ipsius, vel a forma nobiliori, scilicet albedine, vel pos-
sed
concluduntur
proceditur.
ambo
secundum quid ad
simpliciter
fallacia
ignorantiae
elenchi provenit
igitur
Cum
elenchus
est
fol.
20
syllogismus
cum
contradictione
etc., ut
conclusionis,
contradictio
autem
prius visum est, potest dupliciter consiparticulas eius, sive sint parti-
culae syllogismi qui est genus ad elenchum, sive contradictionis quae est
dift'erentia elenchi, et ut sic
facit
fallaciam
ignorantiae
elenchi generalem, ad
illo
quam
capitule
sicut
:
ad principium
Aut ergo sic diviomnes fallaciae reducuntur, ut apparet in dendum... Alio modo elenchus potest considerari solum quantum ad contradictionem
et particulas contradictionis, et formaliter
magis, et ut
aliis.
:
sic,
omissio
igitur
Cum
scilicet
causa appa:
quod aliquae
unius
et
eiusdem
etc., isti
:
ad idem
et
secundum idem
taliter accepti,
similiter
in
eodem tempore
>-
deceptio prove-
autem apparentiae
Diversitas
et
est
similitudo
apparentis
:
contradictionis
ad veram.
autem istorum est causa defectus, ut non sunt duplum ad tria, ergo duplum et non duplum. Solvitur autem ex eo quod in praemissis solum est contradictio appaad unum et ad tria diminuit de ratione contradictionis rens eo quod in praemissis, quia in eis non observatur ad idem quod est particula requiideo sita ad contradictionem in conclusione autem est vera contradictio valet. quod non ad veram, proceditur ibi ab apparente contradictione Aut hoc est duplum secundum longitudinem et non est duplum secun-^
dum
idem
latitudinem, ergo
Solvitur ut prius,
.
particula
secundum
86
SIGERI DE
CORTRACO
tu
solvitur
cognoscis Coruscum
et
ignoras
caelum movetur
et
circulariter,
et
deorsum,
non movetur. quod ibi non observatur particula similiter . Aut ferrum in una massa est tricubitum, in alia vero tetracubitum, sed cum ex tricubito fit tetracubitum secundum longitudinem, et tricubitum est minus et tetracubitum maius, ergo idem se ipso secundum idem est maius
ergo movetur
Solvitur ut prius, nisi
: :
et
minus.
Solvitur ut prius, nj^i
ista particula
in
eodem
tempore
ratione
cui adduntur,
hoc
est
duplum secundum
visum
est.
Locus autem sophisticus seu fallacia petionis principii est deceptio proveniens ex eo quod ad notionem assumitur ad probationem sui ipsius
sub
alio
positum. Causa autem apparentiae est diversitas quoad notionem conclusionis ex praemissis
;
identitas
autem istorum
est
causa defectus.
autem principium quinque modis, ut dicitur fine octavi Topidiffinitio petitur ad probationem diffiniti vel e converso. Secundo modo, universale petitur ad probationem particularis. Tertio autem modo, e converso. Quarto, quando divisim petitur quod dbet probari coniunctum, vel e converso, sicut si aliquis vellet probare medicinam esse scientiam sani et aegroti ut extra utrumque sumatur.Ultimo modo, quando unum constructibilium assumitur ad probationem alterius.
Petitur
est
quod
petitio
principii
non peccat
immo quoad omnes modos eius facit bonum ex opposito conclusionis cum altra praemispeccat autem contra syllogismum dialec-
altra,
dum
sunt
;
probationem, conclusione
et
quod non
sit
in petitione
si
enim modi
visum
est, si
autem
locum sophis-
FALLACIAE
*
87
Locus autem sophisticus seu fallacia consequentis peccat contra consequentiam. Consequenlia autem est dbita habitude consequentis ad antecedens, Consequentiarum autem alia est necessaria sicut dmonstrative,
alia probabilis sicut dialectica, alia verisimilis sicut rhetorica, alia
necessaria,
probabilis
'^
sophistica
proprie consequentia
Omnes tamen
;
consequentias Philosophus,
secundo Elenchorum, reducit ad duas quarum una est quando ad particulare sequitur universale ut ad hominem animal alia autem est quando ad oppasitum sequitur oppositum.Oppositum autem dicitur quadrupliciter, ut dicitur
in Postpraedicamentis. In contrariis
autem proprie reperitur consequentia e contrario , in aliis autem opponitur consequentia in ipso . Consequentia autem e contrario , ut vult Philosophus ^ secundo Topicorum, est quando sicut ad antecedens sequitur consequens ita ad oppositum consequentis
sequitur oppositum antecedentis,
ut, sicut sequitur homo, ergo animal, non animal, ergo non homo, ut in libro Priorum dictum est. Consequentia in ipso est quando sicut ad antecedens sequitur consequens
:
ita
sequitur
ita
dbilitas,
ergo vitium
et
visas,
ergo sensus,
et
visibile,
ergo sensibile.
:
igitur ad fallaciam duo concurrent, scilicet apparentia et defectus, quod in fallacia consequentis proprie loquendo sint duae consequentiae, quarum una est bona praestans apparentiam, alia autem mala
Cum
oportet
praestans defectum.
mel
est
rubeum,
ad
fel
fel
est
Solvitur
autem quia
fel
licet
ad mel
et
infert
minus
Aut
Aut comptus
si
madida, ergo
si sit
madidum
et
est in plus
quam
esse deplutum.
si sit
si
sit
adulter, est
comptus
et
comptum
et
'
2n man.
nomina
itdd. cod.
'
bis cod.
88
SIGERI DE
plus
CORTRACO
et
in
qum
.
:
esse adulterum,
satis
necessitatis,
de quibus
loco
a communiter acci-
dentibus
Aut
si
aliqua liabeant
si
quam
esse
magnum,
consequentiam.
Aut:
aliquid
sit
est
factum, ergo non habet principium, sed quod non habet principium non
habet finem
et taie est
quod
quidem processus
Cum
fallacia
quam
consequi, quia
et
non
quoad
hoc
quam
accidens,
tum quia
fallacia
abundat a superiore, ut
dicitur in Porph3Tio,
tum quia
pnes unam.
fallacia
ut
causam
non peccat contra syllogismum simpliciter vel ostensivum, sed peccat contra
syllogismum per impossibile, eo quod
Ideo
causa
et
non causa
attenduntur
fol,
21
non causa dicitur dupliciter. Uno enim modo non causa est, cum ex ipsa non sequatur conclusio vidtur tamen quod in omnibus fallaciis non causa propositio est qua ablata nichilominus Rb accidit. Alio modo sequitur conclusio, quod non contingit in ostensivis, ut probat Philosophus,
V
;
Non propter hoc accidere etc. Iste locus sophisnon provenit solum pnes non causam ut causam quae in ostensivis bene ponitur, ut omnis homo currit, sol est in causa cur Socrates est homo, ergo Socrates currit sed etiam pnes non causam ut causam ^
.secundo Priorum, capitulo
ticus
: :
'
in
crr> CO(f.
FALLACIAE
eorum processu, apparet
conclusionis,
illa
89
propositio
non causa
ex secundo autem
esse
denotatur
praemissa
ut
Cum
igitur
ista
fallacia
proveniat pnes
non causam
est
in
sicut
sint
bona
licet
procdt, praestans
fallaciae
defectum, quia
eo ponitur
dnott
propositio qua ablata nichilominus sequitur conclusio falsa, alia est mala
non causam
ut
causam
deceptio prove-
Causa autem apparentiae in ista fallacia est inconvenientia propositionis (juae non est causa cum illis quae sunt causa. Diversitas autem istorum est causa defectus ut putasne anima et vita sunt idem? Quo dato arguitur sic mors et vita sunt contraria, generatio et corruptio sunt contraria, sed mors est corruptio, ergo vita est generatio, per locum ab oppositis , et mori est corrumpi, ergo vivere est generare, per locum a coniugatis . Conclusio anima et vita sunt est falsa, ergo aliqua praemissarum non alia quam ista idem sed si ista sit falsa, sua contradictoria est vera, scilicet, anima et vita
:
non sunt idem, cuius contrarium dicebatur. Solvitur autem ex eo quod ista propositio anima
:
et vita sunt
idem,
non
est
causa conclusionis,
illa
scilicet
sequitur
conclusio falsa ex
;
falsis
motum
dissolutionis
non sunt contraria quia quod corrumpitur quamdiu vel mors et contraria non ponuntur in eodem potest dicere terminum dissolutionis animae a corpore, et sic sunt privative opposita quia mors, ut sic, non est corruptio sed est corruptum tamen ista propositio anima et vita sunt idem, denotatur esse causa dictae conclusionis, non tamen est causa.
animae a corpore
et sic
corrumpitur adhuc
vivit,
fallacia
secundum
plures interrogationes ut
unam
>
est deceptio
una responsio. Quot autem modis interrogatio vel enuntiatio Causa autem apparentiae est unitas et convenientia ratione rei significatae et non ratione vocis significantis inter plures interrogationes ut unam. Diversitas autem istarum est causa defectus ut putas estne hic et hic homo ? Si tu dicas quod sic, ergo qui percutiet hune et hune, percutiet hominem, et non homines,
plures datur
dicatur plures, dictum est in Perihermeneias.
:
90
SIGERI DE
Solvitur autem ex eo
CORTRACO
est
:
estne hic et
hic
homo ? quae
et
unum praedicatum
interrogatur de pluribus
inter-
subiectis ex quibus
non
fit
rogativum
Minons.
Aut demonstratis duobus quorum unum est bonum, alterum vero non bonum, putasne hoc esse bonum vel non bonum ? Si tu dicas quod sic, fiet verus elenchus quia sequitur quod bonum et non bonum sint bona, ergo non bonum est bonum, sicut sequitur Socrates et Plato currunt, ergo
:
:
currit,
dinem obtinens,
locum
:
i'
sicut
fol.
21
suam partem . Si dicas non, fiet apparens elenchus et non verus quia non sequitur bonum. et non bonum sunt non bona, ergo bonum est non bonum, quia ad destructionem totius integralis vel eius similitudinem habentis non sequitur destructio cuiuslibet partis, propter quam causam dictum est in locis propter quod, non bona et consimilia non important de necessitate duo non bona, sed sufficit quod unum sit bonum, alterum non bonum. Ideo dicitur tertio Topicorum Aristotelis quod non V bona nichil prohibet bonis magis esse eligenda, propter quod terminus in singulari et in plurali non semper similiter diifinitur, ut caecus est quod non habet visum, natum autem habere, et caeca sunt quae non habent visum, nata autem habere et quod bonum est quod omnia appetunt, non bonum autem quod non appetunt, tamen non bona non sunt illa quae non appetunt, tum quia non bona ^ nichil prohibet esse magis appea toto integrali ad
: ;
|
tenda bonis.
Et haec de compositione locorum sophisticorum seu fallaciarum ^ et earum reductione ad ignorantiam elenchi prout faciat fallaciam generalem,
quaestio ad capitulum
Aut ergo
sic dividendum...,
:
necnon
fit
ipsarum
deceptione,
quaestio ad capitulum
Fallacia
autem
:
in
iis...,
et
quaestio ad capitulum
Ouoniam autem
recta
ad praesens
sufficiant \
9 add. cod. -- ' bis, tod. ^ syllogismorum cod, Sigero de Curtraco compilai a add. cod.
SIGERI DE
CORTRACO
'
SUMMA
MODORUM
SIGNIFICANDI
lat.,
16222
SIGERl DE
CORTRACO
SUMMA
MODORUM
SIGNIFICANDI
Quoniam grammatica est sermocinalis scientia, sermonem et passiones eius in communi ad exprimendum principaliter mentis conceptus per sermonem coniugatum considerans, conceptus autem mentis duplex est
:
fol
2 Ra
unus
quae per simplicem sermonem exprimuntur, de quo et passionibus eius alius est conceptus mentis Priscianus dtermint in Maiore Volumine
;
scilicet,
Minore Volumine.
Concipitur uutem mente simplici primo ens, ut
dicit
Avicenna, primo
Metaphysicae suae
praecedunt
prietatibus
modum
partes
causa effectum
distinguuntur,
:
orationis
invicem
ut
Priscianus,
Igitur
non
aliter
possunt dislingui
Nunc,
sicut
modum
rei
sequitur
modus
intelligendi
:
ipsam rem
intellectus rei.
Modus autem
quidam
94
SIGERI D
COKtkCO
quidam est passivus, nam, dicit Priscianus, 111 Maioris, quod gerundia tam ab activis quam a communibus descendentia tam activam quam passivam habent significationem, nunc est gerundium a verbo nascens activo secundum grammaticos ideo modus intelligendi quidam est activus, quidam est passivus. Modus autem intelest activas et
capitulo de tempore,
modus quo intellectus comprehendit modum essendi seu proprietatem ipsius rei. Modus autem intelligendi passivus est ipse modus essendi ab ipso intellectu apprehensus seu modus intelligendi relatus ad
ligendi activus est
intelligendi
sequitur
modus seu
ratio
signandi quia
signetur
vocem
autem seu
ratio
Modus Modus
seu ratio signandi activus est ratio quaedam seu ens rationis concessum
voci ab intellectu
secundum quod
talis
Vox autem
in prolatione
ratio
ipsam rem.
Modum autem
signandi
modus
significandi
sicut
rem
sequitur modus rei, qui etiam duplex est ob causam prius dictam. Modus autem significandi activus est ratio quaedam concessa voci ab intellectu secundum quod talis vox talem modum essendi significat. Modus autem
modus essendi per vocem, mediante modo significandi activo, significatus, seu modus significandi relatus ad modum essendi ita quod sicut vox, mediante modo significandi, significat ipsam rem, sic, mediante modo significandi activo significat modum essendi seu
significandi passivus est ipse
;
proprietatem
significat
rei,
sicut
vini.
'
Vox autem
activum
;
per
modum
significandi
quia modi
quidam conceptus
et
ipsius intellectus
intellectu et sunt in
eo
et
non
tran-
per eas
"
invicem construuntur
30
man.
eo cod.
%
et actio
denominat rem
extra,
quae
passo sicut
in
Modorum
lectu solo per
Modus
modus significandi attributus ipsi voci ab intelcomparationem ad modum essendi quem signifcat et non per comparationem ad modum significandi alterius dictionis sibi propor^
est
modus modus
significandi specificus
Modus
significandi attributus
comparationem ad modum essendi quem signinon per comparationem ad modum significandi alterius dictionis
ab
intellectu per
sibi proportionatae.
Modorum autem alius essentialis, alius accidentalis. Modus significandi essentialis est modus significandi conferens ad essentiam partis vel aliquorum ipsius partis. Modus significandi accidentalis est modus significandi adveniens alicui post suum completum esse. Modorum significandi essentialium alius generalis, alius specialis seu specificus. Modus significandi essentialis generalis est modus significandi pertinens ad essentiam plurium partium ^ orationis sicut substantia ad nomen et ad pronomen. Modus significandi specificus est modus significandi qui additus modo
^
et ditferentia specifica, et
enim sic ad
speci-
modus
significandi generalis
modus
consignificandi per
quia
modus
*
consignificandi
*
ad partem concurrt
essendi
non modus
consignificandi praesupponens
et
modum
tertio,
fol,
2 R
et ratio significandi
praesupponens significatum,
significari.
vox
Modus
nem eius maxime universalem, scilicet ad ens in ad omne id quod mente potest capi sive sit privatio,
:
purum figmentum, aliquod est ens, ut vult Aristoteles, IV Metaphysicae. Iste modus significandi est principium constructionis suppositi cum appo-
'
qui cod.
in
marg. 2 man.
'
in
marg. 2a man.
concurrit cod.
ut
IJ6
SIGERI DE
quia
COKTKCU
fieri
sito,
modus
significandi per
niodum
sito
proportionatur
modo
sijrnificandi per
modum
Modus autem
modus
qualitatis
seu distinctae
apprehensionis a quolibet
alio, quia qualitatis seu formae est distinguere, in quo modo significandi nomen differt a pronomine, ut post apparebit ideo nomen per syncopam, id est notamen, eo quod nomine notamus unius;
de nomine, vel
scieris cognitio
eflficiat
nisi
enim nomen
Iste
rerum
Etymologiarum.
modus
significandi
non
significandi accidentalium nominis quam plurimorum solum communiores enumerans, Donatus pro accidentibus posuit sex, scilicet qualitatem, comparationem, genus, numerum et figuram et casum Priscianus autem quinque, scilicet speciem, genus, figuram, numerum, casum, sed de hoc non est vis.
Modorum
et
:
maiores
modus
significandi accidentalis
est
autem primitiva
est
modus
essendi ut est primus et formalis et non ab alio descenCommentator, ibidem, quod species primitiva est proprietas determinandi a nullo et positio primaria. Species autem determinativa est modus significandi accidentalis nominis designans modum essendi ut secn-
designans
modum
dicit
dens; ideo
sit
et
cum
sit
modus
significandi absolutus.
expri-
quam
accidentalis nominis
in plu-
modum
rpugnt reperiri
'
2"
mnn.
9^
Ideo, dicit
stipat rei
nomen,
et Isidorus
quod propria
personam
quod proprium
est
men,
est
principium constructionis
cum verbo
autem appellativa rem modum essendi prout rei non rpugnt reperiri in pluribus ideo dicit Donatus quod appellativum est nominum multorum, et Isidorus quod appellativa inde vocantur quia in multorum significatione consistunt, et Priscianus
est
modus
commune est propter quod Commentator distinguit communionem in naturalem quando est communitas nomine et signiticatione, ut in homine, et in casualem quando est communitas solum nomine, a casu tamen, ut Pyrrhus imponitur filio Achillis et rgi Epirotarum, et rationalem quando est communitas solum nomine
appellativum est id quod naturaliter multorum
; :
etc.,
de quibus dictum
est in Praedicamentis.
cum
:
signis
quae cum propriis nominibus, unde incongrue dicitur omnis Socrates. Species autem appellativorum sunt quamplurimae quarum quaeuniversalibus ut
unde propria
sunt,
dam conveniunt propriis, ut dicit Priscianus in Maiore Volumine, ut synpnymum, aequivocum, adiectivum, ad aliquid, quasi ad aliquid, gentile, patrium,
:
primitivis
et determinativis
patronymicum,
Adiectivum
est
modus
et similia
quod
quod
aliis
appellativis
soient ad manifestandam
laudem
mdium
vel accidens
uniaiiquQ
*
;
Commentator quod,
cognitis substantialibus
Priscianus cod.
individuum cod.
'
proprium cod.
utrique cod.
98
SIGRI DE
CORTRAC
Substantivum autem
fol.
est
modus
2 Va
gnans
circa
rem
modum
per se entis
ens
per se,
\ et ut
quo sunt
Nunc
modum
essentiae quia
rem
includit, et per
modum
gnre
:
nondum tamen
est
cum
aliis
cum omnimoda
;
praecisione
sibi
magister, et huiusmodi licet simpliciter sunt tamen quia personas, quarum sunt, dterminant, ut vult Priscianus, primo Minoris, capitulo de interrogativis, ideo dicuntur substantiva, et ad
adiectiva significatione, ut
adiectiva,
quis
convenienter respondentur.
Isti
modi
ad invicem,
et
substantivum est
cum
apparebit, qui,
omne verbum significat rem suam per modum dependentis, ut post modo signifcandi per se et non modo signifcandi adiacentis
in
proportionatur.
Gradus autem
proprie
dicti.
ascensus de infmo ad
converso.
summum
tionis
fit
et e
converso descensus,
ita in
summum,
et e
Gradus autem est modus signifcandi accidentalis nominis designans circa rem modum essendi prout est in excessu vel cum excessu, et dividitur in positivum, comparativum et superlativum. Positivus autem est gradus comparationis designans circa rem modum essendi prout est sine augmento vel sine excessu qui modus signifcandi non est principium constructionis ut sic, licet ratione alterius modi signif:
dignus, et consimilibus.
positivi
Comparativus
modum
ris,
essendi
cum augmento
III'J
Maio-
capitulo de comparativo,
quod comparativus
:
adverbium
:
magis, id
et
magis
quia
est quod cum intellectu augmentum indetermina* magis seu comparatio non
est,
'
ett cod.
kh
respectu unius, ideo proprium quod unius est non comparatur, sed
quod contrarium
nisi
non habet,
nomina
significantia substan-
per
sub-
non
Commenattenditur
magis
pnes accessum
vel
in qualitate reperitur,
pnes extensionem
nomina
Iste
solum comparantur, ut
est principium constructionis cum ablativo omne id quod significat rem suam per modum excessus congrue construitur cum omni illo quod significat rem suam ut a quo exceditur, et quia ablativus utriusque numeri significat rem suam ut a quo >, ut post apparebit, ideo comparativus cum ablativo utriusque numeri congrue construitur. Si autem dicatur construi cum nominativo, hoc adverbio quam interposito, ut Achilles est fortior quam Eneas, hoc est magis virtute huius adverbii quam , quod est adverbium comparationis vel similitudinis, quam virtute comparativi ideo dicit Priscianus, secundo Minoris quodlibet nominativum, nominativo, interposito quam
quam a comparativo.
est
Superlativum
modum
quia partitivum
ideo super-
cum
genitivo, ut patet in
uterque
alter
etc.,
cum
non
cum
alia parti-
quia etiam partitio proprie accipiendo est alicuius unius in plura, ideo
construitur
cum
111
cum
genitivo
singulari
nominis
collectivi,
ut
fortissimus
gentis
ideo dicit
Priscianus,
quod ad plures
tator exponit
quod superlativum est vel generis comparatum omnibus superponitur, vel, per se
cum
,
valde
adveibio, positivi, et
Commen-
sui generis
id est,
modus
significandi accidentalis
'
si
cod.
iOO
SIGERI DE
CORTRACO
essendi indifferentem, se habentem
modum
quodammodo ad modos
rebit.
Cum
enim
dicitur
genus a generando, ut
dicit Priscianus,
IV Maioris,
habens poten-
tiam passivam, ideo dicit Priscianus quod duo sunt principalia gnera quae
novit ratio naturae scilicet masculinum et femininum. Alia autem dicuntur
ista.
est
nominis
ad unius
;
aliqualem similitudinem
cum
praedictis
fol.
est genus nominis desirem modum essendi femellae, ratione passivae generationis, vel ad unius modum essendi habentem aliqualem similitudinem cum praedictis ideo dicit Priscianus quod nomina pertinentia ad feminas solum sunt feminini generis. Genus autem neutrum est genus nominis designans circa rem modum essendi indeterminate se habentem ad praedicta ideo dicitur Vb neutrum quasi < nec utrum quia nec determinate significat modum essendi masculini nec feminini, ut patet in hoc nomine aliud, et quia ipsi rei vox consona debeat esse, ideo dicit Priscianus, praedicto capitulo, quod neutrum nec est masculinum nec femininum quantum ad ipsius
gnans
qualitatem.
Commune Priscianus dividit in commune duorum ut hic et haec sacerdos, et in commune trium ut hic et haec et hoc felix, quod Donatus appellat omne. Omne autem duorum est genus nominis designans circa rem modum essendi actualiter et simul includentem modum essendi
:
:
masculini et feminini et
amborum
servat
constructionem
et distinguitur
simul inclu-
dentem
modum
ideo
omnium eorum
servat compositionem.
quod est supra, et coenos ': commune, quasi supra commune , quia sub uno dictorum modorum essendi et uno articule significat rem utriusque generis, mixtim tamen repraesentat, ut apparat in hoc nomine: piscis; ideo epicoenum dicitur promiscuum, quia mixtim
dicitur
Epicoenum
J>
ab
epi
>,
seu promiscue
significatur
modum
hoc nomine:
piscis,
xoiv<{;.
101
modum
aliquando
significatur
sub
modo
essendi
feminini,
tamen
:
modum
Dubium genus
masculini
vel
genus nominis designans circa rem modum essendi feminini et sub distinctione seu divisim ideo aliquando
est
;
apparet in
istis
nominibus
est
Genus autem
scilicet,
principium constructionis
etc.,
cum gnre
proportionali,
masculini
femella
lus
et
tum quia illa quae dpendent in esse ab aliquibus, ab illis habent esse et per consequens generationem ordinatam ad esse, et genus quidem a generando dicitur nunc autem adiectiva dpendent in esse a suis substantivis, ideo debent esse eiusdem generis cum suis substantivis. Intelligendum tamen quod eadem res bene potest habere plures modos essendi seu plures proprietates eo quod modi essendi seu proprietates accedunt rbus et unius rei bene sunt plura accidentia propria propter quod una et eadem res, sub alio et alio modo essendi designata, bene potest esse alterius et alterius generis. Numerus autem est modus significandi accidentalis nominis designans circa rem modum essendi unius aut multi, et quia unum et multum sunt de
masculus, femella
^
; ;
praedicamento
quantitatis, ideo
dicit Priscianus,
dictionis
modus
significandi praesupponit
vult
Commentator quod numerus duobus modis dicitur, tum quod secunrem, ut singularitas et pluralitas, tum secundum vocem prout est forma dictionis ex qua discernitur utrum ad unum vel ad plura pertineat locutio. Si autem utrobique sit eadem determinatio vocis, tantum discernitur numerus ex adiuncto. Numerus singularis est numerus designans circa rem modum essendi
dum
unius, extendendo
unum ad unum aequivocum, univocum, denominativum, sive sit in anima sive extra animam, quoque modo sit unum, sicut ipsum ens quod convertitur cum eo prius fuit extensum ex quo patet quod numerus prout hic accipitur habet similitudinem cum numro formarum, extendendo formam ut prius extensum est unum, et non cum numro qui est species quantitatis distinctae, et quia ipsum unum est magis principium
;
2<*
tnan.
quod
cod.
102
SIGERI DE
CORTRACO
in uno proprie numerus non repenumerus singularis proprie numerus non dicitur, sed abusive, nisi aliquis dicat quod pro tanto dicitur numerus tum quia ipse multiplicatus et geminalus materialiter facit omnes numros, tum omnes numeri ab ipso componuntur et in ipsum resolvuntur. Numerus enim pluralis est numerus designans circa rem modum essendi multi, extendendo multum sicut et unum, et quia multum seu numerus
talis
ritur,
primo Physicorum,
;
ideo numerus
pluralis,
ut
dicit
Priscianus,
est
infinitus
propter quod
nomina numeralia adinventa fuerunt ad praedictam infinitatem determinandam. Numerus autem est principium constructionis adiectivi cum substantivo
et appositi
cum
supposito quia
illa
quae
in esse
dpendent ad invicem
in
Nunc
adiectiva dpen-
dicit
dicit Priscianus quod quaedam sunt singularia natura, et nomina quaedam usu, ut sanguis pulvis, nomina metallorum, seminum et humidorum ad mensuram vel pensum pertinentium, quibus numerus pluralis natura non dficit sed solum usu quaedam sunt pluralia natura, ut Gemini, Pisces, signis celestibus, quaedam usu, ut arma etc. Notandum quod dicit Priscianus quod quae^
:
dam
populus, exercitus
ideo
significata eo
quod coUectio
quaedam
:
unio, ideo
Athenae
etc.,
8 R
circa
indivisionis
dum
in
titatis dictionis.
modum
quantum ad
intellectum, ut apparet in
et
et
separatae nihil significant nec valent significare. Figura composita est figura
'
lit
rnd.
(|ualitatc lod.
103
modum
si
intellectus et vocis,
secundum
unde
licet
Avicenna
ratae et
in
in potentia, partes
secundum
in
idem quod
quod
est
equiferus
quemadmodum in oratione quae est equusferus . Non enim quemadmodum in simplicibus sic se habent in compositis in illis enim nullo modo per se sunt significativa, in iis autem, vult quidam, est nullius
in actu eius,
;
separati ut in eo
quod
est
equiferus
quod
,
figura
divisis dictionibus
separatim intelligendis,
respublica
non dsignt circa rem aliquem modum essendi distinctum a praedictis, ideo Donatus non posuit nisi duas figuras scilicet simplicem et compositam. Graeci tamen decompositam appellantes parasynt/^eton ^ id est, a compo:
sita
determinatam, distinguebant
eam
eosdem sequens, decompositam a simplici spart quia illud non potest esse simplicis figurae quod a composita determinatur, ut magnanimitas a magnanimo determinatur. Ergo non potest esse simplicis figurae et a composita, quia id non potest esse composite quod non potest dividi in nunc magnanimitas est huiusmodi quia animitas partes intelligibiles per se non dicitur, ideo non potest esse compositae figurae; est ergo decompositae pro tanto quia a composito determinatur, ideo dicit Commentator quod sola determinatio ex composito est figura decompositae figurae. Figura autem non est principium constructionis, quia figura est modus significandi absolutus et non respectivus ad alium modum significandi sibi proportionalem, ut de se patet. Intelligendum tamen quod Priscianus vult, et eius Commentator, quod aliquid unum et idem potest esse compositae et decompositae figurae, diversis tamen respectibus, quia si consideretur in et pietas et sic est com impietas ut potest resolvi in ipsum positae figurae si consideratur ut formaliter et componatur ab impius,
; :
impii
in
et addita
tas
fit
impietas
est
decompositae
figurae.
eidem
cod.
'
irapadvOsTov,
SIGERI DE
CORTRACO
est
modus
significandi accidentalis
rei,
modum
intellectus et vocis,
primo Etymologiarum,
quod casus
dicti
nominum vel maxime fit in fine. Nominativus dicitur casus, secundum Priscianuw \ tum quia cadit a sua terminatione in alias, tum quia facit alios casus, tum naturam habet ut cadere possit et cadendo facit omnes casus, quippe cum casus non dicitur
cadunt, et Priscianus, V^ Maioris, quod casus est declinatio
solum
illud in
quo
quae
cadit. Iste
autem
casus dicitur rectus quia primus nascitur vel impositione, vel ab eo facta
reflexione nascuntur
sicut stylum
omnes
obliqui
dici
casus
;
et rectus
manu cadentem recte cecidisse dicere possimus dicitur etiam nominativus quia per eum fit nominatio. Est igitur nominativus nominis designans circa rem modum essendi ut quod . Iste autem modus significandi est principium constructionis intransitivae cum verbo personali finiti
modi, quia
illud
rem suam per modum significandi ut qui circumloquitur per personam et modum finitum. Modus autem
taie
verbum
significat
significandi
ut illud
apponitur
modo
nominativi designantis
modum
ut
quod
quod
in talibus verbis
finitus, in tertia
semper
modi,
secunda
scilicet
a transi-
autem nominativus sit principium constructionis cum aliis, hoc non nominativus, ut post apparebit. quantum est in Genitivus autem casus dicitur genitivus tum quia naturale vinculum possidet, tum quia nascitur a nominativo et gnrt alios obliquos, tum quia apud Graecos omnes denominationes ab eo soient fieri. Est genitivus modum essendi ut cuius et quia casus nominis designans circa rem
'^
ut cuius
multipliciter dicitur
et,
per
ut cuius
ad
cipium
quia
constructionis
cum nominibus
significantibus
possessionem,
et
omne nomen
significat
modum
:
possessionis, exigit
modum
possessoris, ut
PriMcianu* cod.
'
circa rem]
hU
cod.
105
diversa, et
:
non
eadem,
fol.
Rb
quod apparet per eius interpretationem idem enim est capa Socratis, quod Socrates possidet capam, et quia transitio est motus, et motus denominatur a termino ad quem, ut probatur VI^ Physicorum, ideo talis requiritur tamen a possessione ex vi constructio dicitur possessoria
: ;
possessionis. Secundo,
dicitur
ut cuius
ut possessio
quae ad possespossessionis,
sorem
ut
refertur quia
omne nomen
;
significans
modum
fieri
constructio dicitur
ex vi demon-
requiritur
tamen a possessore,
et quia
subiectum
et
accidens eius in tali constructione denotantur esse diversa, ideo est constructio transitiva. Tertio,
ut cuius
dicitur ut partitivum
quod ad
parti-
sic,
cum
nominibus significantibus partitionem, eo quod omne nomen significans significandi partitionis exigit genitivum casum signi-
modum significandi
fit
:
partiti, ita
quod constructio
dictum est
dicatur partitiva
in
regimen
ex
vi
partitionis, ut prius
constructione
superlativi, ut
fortissimus Graecorum,
id est, fortis
Quarto,
ut cuius
ad actum conversum
cipium constructionis
habitum refertur
in
ideo genitivus, ut
cum nominibus
or
significantibus
actum conversum
in
vel in
rix
cum
praedictis
habentia,
dativo
pacis,
hs
:
vel in
dus
quia talia
cum
eo
ut
amator
illius,
trix illius,
amans
sui,
et similia,
significandi actus
modum
respectu
ex
vi
actus conversi in
:
habitum. Quinto,
ut cuius
est respectu
dives, copiosus, etc., vel desiderantur \ ut: avarus, cupidus, etc., vel contraria
iis,
ut
eo quod
omne nomen
significans
rem
suam per modum significandi huiusmodi, ut per praedicta unus modus significandi secundum speciem circumloquitur, exigit genitivum significatum ut cuius sunt huiusmodi, et quia ut cuius primo et principaliter reperitur in possessore, ideo constructiones genitivi omnes generaliter, tam
'
bis cod.
lus coil.
'
desiderare cod.
106
SIGERI DE
CORTRACO
Graeci
genitivi
quam Latini, appellant possessorias. Istae autem V constructiones cum nominibus traditae a Prisciano \ secundo Minoris, apparent
:
in
iis
versibus
Possidet
et
Obtineat, cupiat
et contra
verba
secundi.
et
est
casus nominis
modum
essendi
ut cui
et
quia
ut cui
multipli
ut cui
dicitur
sic, dativus est principium constructionis cum omni illo suam per modum possessionis, mediante verbo subrem quod stantivo vel participio eius, ut Evandro filius fuit Pallas, eo quod omne nomen significans rem suam per modum significandi possessionis exigit
ut possessor, et ut
significat
modum
possessoris.
Secundo,
ut
cui
est
fieri
volumus
illo
:
cum omni
quod
significat
fortis patriae,
commodus
eo quod
omne nomen
significans
modum
dus
ut cui
nentium
in
lis
vel in
ideo dativus,
cum
dus
talibus, ut
amandus,
etc.,
eo quod
per
modum
signi-
ficandi verbalis in
lis
vel in
<
modum
est
ut cui
principium constructionis
significandi
significat
modum
ad
pater, filius,
quod omne nomen signirem suam per modum significandi ad aliquid exigit dativum significatum per modum ad quod refertur, ut unum esse et cognitionem capere
:
ab alio,quae
ad aliquid
similiter
;
possunt construi
et
cum
genitivo,quia
unum
quia
ut cui
reperitur principaliter
Graeci
et Latini
PriRCtanus cod.
'
copit cod.
.u.
cod.
bis cod.
lus cod.
"
ut cod.
107
Istae
:
autem constructiones IV
dativi
in
hoc versu
Accusativus dicitur accusativus quia inimicorum est quorum est accusatio et est casus
et
modum
essendi
ut
quem
cum nominibus, ad
et est
casus
modum
cum verbo
in
:
finiti
modi
personae sive adiunctione pronominis, nisi sint verba substande cuius constructione dictum est
magister
(1),
eum significamus aliquid ab tamen a vetustissimis Graecorum, ut dicit Priscianus, V Maioris, capitulo de casu, et est ablativus casus nominis, designans circa rem modum essendi ut a quo et quia ut a quo multipliciter reperitur. Primo enim, a quo est quando aliquid
Ablativus autem dicitur ablativus quia per
aliquo auferri, et est casus Latinorum,
sic, est
principium constructionis
significandi ut
cum omni
per vires,
illo
quod
:
significat
quod
est,
fol.
alicui advenit, ut
etc.,
acutus oculis, id
eo quod
omne nomen
significandi ut
ut a
quod
illi
modum modum
quando
quo
aliquid
est
aliquid
habere
cum omni illo quod significat rem suam per modum ut habens illud, ut vir magna virtute, id est, magnam virtutem habens, de qua constructione eodem modo imaginandum est sicut de secunda constructione
structionis
:
genitivi, ipso
tamen
cuius
converso in
a quo
Tertio,
ut a
quo
quod
est principium
mate
(2),
ideo
ad praesens
supersedeo.
Quarto,
constructionis
lassus labore.
7 Vb.
Vb
et
scj.
108
SIGERI DE
etc.,
CORTRACO
significans substantiam,
fessus cursu,
eo quod
omne nomen
habens
vim
modum
cum
significandi ut a
quo
De
comparativis dictum
Et haec de constructione
tione
et
regimine casuum
sufficiant.
De
construc-
autem
et
regimine casuum
cum
aliis
Verbum
immdiate
illud cuius
Nunc
esse est
cum nomen
significat
modum
verbum per modum significandi fieri seu esse, verbum immdiate dbet sequi ipsum nomen. Modus autem significandi generalis essentialis verbi est modus significandi per modum flxus, fieri seu motus, seu esse, quod idem est
extendendo
ista
sicut
prius
modus
significandi
entis
extendebatur
qui
modus
significandi essentialis de
modum
quo
et
quod idem
est, in
a participio
distantis
facientis
significat
extremum rem
orationis
cum
Unde
significativimi \
alteris
quod
dicit
Philosophus,
tempus et est semper nota eorum quae de altero dicuntur; ex quo patet quod in verbo est realis distantia et per consequens secundum intellectum et modum significandi et quia omne verbum significat rem suam per modum fieri, et ipsum fieri est dependens, ideo omne verbum significat rem suam per modum significandi dependentis et per consequens nullum verbum, in quantum taie, poterit supponere verbo, immo, omne verbum requirit aliquid in ratione suppositi quod dependentiam eius sustentt. Modorum significandi accidentalium veibi quamplurimorum notiores modum, coniugationem, et communiores Donatus enumerat VII, scilicet Priscianus VIII, scilicet genus, numerum, figuram, tempus, personam
consignificat
;
:
quod
ignificativam cod.
SIJMMA
MODORUM
SIGNIFICANDI
^0^
passivum, neutrum,
signatus
significandi
accidentalis
verbi
et potest recipere
et facere
ex se
et
qui est
communis
activis,
passivis etc. et
quibusdam deponentibus et neutris, ideo dicuntur transitiva. o nisi metuo et metuor, timeo et timeor, et huiusmodi, quae sunt activa et passiva. Voce actionem significant nichil enim aliud est timeo quam timorem patior et timeor quam timorem facio , ut dicit Priscianus in Minore, quae licet non proprium actum significent sed magis sui passionem demonstrant, tamen quia activam
Activa igitur desinunt in
:
habent vocem
guntur
et
et
et dicit Priscianus
per consequens
modum
Verba
similiter
ad virtutes cognascitivas
passivis pertinentia, ut
intelligere, sentire, et
passionem
et
cum enim
et
:
dico
audio
te,
audior a
te, id est,
in aures tuas,
tamen quia
talia
modo
significantur per
modum
cum
accusativo et ablativo, ut
:
audio
a te lectionem.
significantia
Unde Priscianus, secundo Minoris nec mirum verba sensum quae aliquid habent passionis accusativo coniungi cum multa
quamvis
in ipsa vi intellectus ipsius aliquid
:
modi.
tionis
Iste
amo, desidero,
et huius
cum
meretricis, aliquando
cum
dativo, ut
provideo
tibi,
aliquando
cum
ablativo,
ut
intelligo a te, in
quo ablativus
significat
sicut in passivis.
vergo, simulo,
Cum
fol.
cum autem
sine casu
3 V
cum nem
et transitiva
Nec mirum absoluta posse obliquis adiungere Hcet absolute proferre, maxime cum aliquam sui passio*
est
IO
SiGERI DE
CORTRACO
desinit in
r , et,
modum
autem modus
ei deservit,
significandi
cum
vel
ab
sed verbum
rgit
mediante praepositione, ut
passivum
est
modum
cum
patientis, abla-
tivus ut
quo
vorum
tibi,
servior
aliquando
cum
accusativo ut
doceor a
te litteras, et
pascor carnem,
sivum
est, ut
et
:
absolutum diversimode
te, si
tamen quod aliquid potest esse pascum enim coniungatur ablativo, passivum
:
videor a
Neutrum autem
in
est
r ,
est,
ut
sto, curro,
nam
stor, curror,
non
dicitur,
modum
nec
patientis,
immo
dicit
quod verbum
modo se habentem inter ista ideo Donatus cum tempore et persona sine casu, aut neutrum significans, et quia mdia cum his quae sunt
quasi medio
extremorum et aliquando magis accedunt ad unum extremum, aliquando magis ad aliud, ideo vult Priscianus, VIII Maiorisj capitulo de significatione verborum, quod quaedam sunt neutra quae activam habent significationem, ut curro, ceno, ambulo, etc., quae passiva non habent nisi in tertia persona non enim possumus
distincta ab extremis participant aliquo
: :
dicere
et
huiusmodi,
non
illis
transit
Commentator, eodem capitulo quia tamen in homines eorum actus sed in muta et in carentia anima, ideo cum talibus
:
construuntur accusativi, ut
proferuntur, ut
:
etc., et
aliquando sine
significationem,
non tamen ex
facto
^
noceo,
faci'o
'',
malefacio, officio
:
quae
cum
obli-
quis construuntur, ut
domum, noceo
illatam, ut
exulo,
vapulo'
te,
nubo
tibi, id
est
maritor
*
tibi et
ducor a
te in
nuptam, quae
'
faceo
rotl.
faceo cod.
neutrapassiva cod.
^^i
componuntur
substantivum ut
respublica,
alteruter
;
adiectivum
Y Maioris, capitulo de figura, in hoc quod quod componitur ex duobus nominativis, et uterque est , propter quod huiusmodi verba neutro-passiva bene possunt
coniugatione temporum, in
gaudeo, soleo,
neutro-passiva
passiva in quantum ad
vocem
solum, in neutre
sunt neutra quae
quantum ad
ut
significationes
modorum
ideo
significandi.
AHa
etc.,
ex parte
post
obliquis.
Sunt autem
alia
ambulo, unie,
et
adiunctione casuum
cum absolutam
capitulo
Deponens autem
est
genus verbi signatum per vocem quae desinit in non est, designans circa rem
modum
nentia
modum
essendi activum et
passivum
neutrum, ideo
dicit Priscianus,
unam
:
medicor
sequor
a
te etc.
et
tivum
a
cum
vel
ab
praepositionibus assumunt, ut
ut
:
nascor a
te,
te, et
quandoque dativum
Sunt etiam
nascor
tibi,
morior, labor,
cum
quae videntur habere activam constructionem tamen vim passivam intrinsecus, non
:
habere ut
obliviscor mei et
te,
misereor eius
*
et te.
Commune autem
desinit in
et passivi
ut deponens,
modum
foi.
communia
in
duas
a
te.
te et a te, criminor te et
commune
et
significans cod.
'
deponentia cod.
il2
SIGERI DE
:
COktkACO
bsolutum diversimode, ut
ut
:
moror si iungatur accusativo simul et ablativo, moror a te, commune est, si per se proferatur, absolute est. Ex dictis autem sufficienter apparet quod ad genus in verbo non suflficit vox sola sed cum hac significatio et modus significandi, ut dicit Commen;
moror
te,
Minoris,
ablativum adiungere
:
cum causam
per
eum indicamus
per pedes.
iste
ambulat pedibus,
id est,
Tempus autem
circa
est
modus
significandi
et dicitur in prasens,
praeteritum et futurum.
non stans
est tempus designans circa rem modum essendi quod quidem prasens alio nomine dicitur instans, quasi ideo dicit Priscianus, et eius Commentator, quod plerumque
quod
intellectus noster
est.
non potens
una
voce contentus
modum
essendi
certa, ut dicit
Philosophus
Commentator ideo distinguimus ipsum in praeteritum imperfectum, quod est praeteritum tempus designans circa rem modum praeteritionis imperfectae, et praeteritum perfectum est designans circa rem modum
essendi praeteritionis perfectae, et in praeteritum plus
quod
est
modum
perfectae.
Futurum autem tempus est tempus designans futuritionis, quod quia plerumque incertum, est
voce
in ipso contentus. Iste
rem modum essendi intellectus noster in una autem modus significandi qui est tempus est
circa
principium constructionis
ribus praedictis.
cum
Modus autem
designans circa rem
affectus
in
verbo
est
modus
in
significandi
accidentalis verbi
modum
et
demonstrans
dicitur
coniunctivum, infinitivum.
Indicativus autem est
modus
essendi indicantis
quo indicamus
vel definimus
quod
autem modus perfectus tam personis quam temporibus habet omnia tempora diversa (|uippe hoc modo quem agimus vel egimus vel
ab
aliis. Iste
113
sumus absque
ullo
impedimento indicamus
scilicet,
indicationem quae
omni tempori
adverbiis vel
autem modus
^
cum
coniuwctionibus
affirmativis vel
aliis
modis
rem verbi modiim essendi imperantis, ideo dicit Priscianus, praedicto capitule, quod imperativus dicitur quia per eum imperamus aliis ut faciant aliquid vel patiantur. Iste autem
modus designans
modus
nemo
nisi figurative,
tamen
illis
in plurali
non
connu;
merationem se
pugnemus
caret
hoc
non potest haberi nisi per circumlocutionem participii praeteriti temporis nunc praedicta verba tali participio carent, ideo imperativa praeterito carent tamen omnia habentia participia praeteriti temporis in imperativo possunt habere praeteritum tempus per circumlocutionem, ut
in imperativis
: ; :
doctus
doctus
sit
ausus
sis vel
omnes personas.
autem modus
est principium
constructionis
cum
adverbiis hortativis, ut
:
Unde, verbi
Femina.
Optativus
optantis,
autem est modus designans circa rem modum essendi habens omnia tempora, quia ea optativus, quae in praesens vel in
si filio
legente
optans
dicam
ibi
moratur
Graecorum cum enim desiderium imperfectum praesens in optativo existens, quod impr;
'
qui
coil.
coniugationibus
coil.
114
SIGERI DE
CORTRACO
cum
praeterito imperfecto.
Nunc
illa
quae multum
isto modo una vox istis duobus nos imposita est. Praeteritum apud temporibus tam apud Graecos quam etiam perfectum cum praeterito plus quam perfecto in hoc modo coniun-
ful. 4
Rb
gitur eo
in isto
modo
quod qua multum aut paulo ante una voce significamus. Iste autem modus est principium constructionis cum hoc adverbio optandi utinam, quia dicit Priscianus, secundo Minoris, quod optativa verba significant et rem et votum, adverbium vero utinam votum solum, ideo ampliorem denominationem voci additur verbis optativis pey hoc adverbium utinam. Coniunctivus autem, subiunctivus, seu dubitativus, habens omnia tempora diversa sicut indicativus, propter consimilem causam, non sortitur denominationem a modo essendi quem significat circa rem verbi sicut praepotest, propter
eadem
intelligimus et
dicti
modi, propter
diversitatem
significationum ipsius,
quia aliquando
significat
dubitationem, aliquando
aliquando possibilitatem, ut
et
quod verba subiunctiva magis acceperunt denominationem ab ordine quam a demonstratione, propter quod dicitur subiunctivus quia iure eget non solum adverbio vel coniunctione sed altero verbo ut perfectum ex quo apparet significet sensum, ut dicit Priscianus, capitulo praedicto ipsum esse principium constructionis cum adverbiis, cum coniunctionibus et verbis omnium modorum. Infinitivus autem est modus designans circa rem verbi modum essendi infiniti seu indefTniti et indifferenter se habentem ad modum essendi alioruni modorum, sicut neutrum in nomine dsignt circa rem modum essendi indifideo dicit ferenter se habentem ad modum essendi masculini et feminini Priscianus, V'IlIo Maioris, capitulo de coniugatione temporum, quod infinitiva nominata sunt ab eo quod carent significatione, ita, tam numerorum quam personarum, sicut neutra quoque nomina appellamus eo quod carent utroque gnre, et, secundo Minoris, dicit Priscianus quod verbum infinitivum est gnrale et pro omni posse accipi modo verborum. Iste autem modus in actionibus seu pa.ssionibus videtur quoquo modo assimilari materiae in subftantiis, ideo sicut materia non habet entitatem jjerfectam ex se, sed trahit
Minoris,
; ;
eam ab
numerum formarum,
animi,
sic
infinitivus
et per-
numro
Rona necessario
carebit, et
non e converso.
115
sicut et optativus^ eo
infinitivus affectum
cum verbis aliorum modorum certum affectum animi importantium, ut: amo, philasophari, etc., et etiam cum participiis, participialibus et supinis eamdem formam cum verbis
imperfectum importans congruam constructionem habet
a quibus
descendunt significantibus,
ut
amans
discere
quia etiam
infini,
rem
verbi
modum
essendi indeterminati et
ut
aliquem
accusativus autem
modum
essendi determinati et
ut
quem
congrue
cum
:
tum
est
causans actum, ut
aio
:
te,
Aeacida,
Romanos
verbum
vincere posse, et
et
ex parte
currere
est
et significat
rem suam
depencui
ali-
per
modum
fieri
cui proportionatur
modus
habitus, et par
modum
infiniti
modus per
se entis, et per
modum
quando proportionatur accusativus, ideo infinitum per se verbo supponere non potest, licet tum propter rem verbi quam significat currere cursum, tum
propter ipsius materialitatem per se supponere verbo videatur. Item,
tivus verbi personalis, ut
ut
:
infini-
ab activo
vel neutre,
quod licet infinitivus verbi personalis et infinitivus impersonalis significent actum imperfectum tamen infinitivus impersonalis, more impersonalium, significat per modum
legi,
iri
Hoc
interest
fieri
efficientis,
:
ideo
non solum eget verbo ad perfectionem, sed etiam ablativo, ut amari a me volo, cum quo intransitive construitur, et ex parte ante in ratione suppositi, sicut etiam infinitivus verbi personalis cum accusativo potest tamen transitive aliquando proferri ut amari a me vis, pro amare, ita quod infinitivum semper verbi personalis resolvitur / infinitivum ^ verbi passivi cum ablativo
;
doceri a
me
cupis, in
quo accusa-
cum
infinitivo construitur,
si
aliquis
modus
significandi, et per
verbo per
modum
tempore,
et secundo Minoris, ideo ad praesens de illis dicendum est. Gerundia autem, participialia seu supina secundum Donatum verba
'
sicut cnJ.
"
infinitivus cod.
116
SlGERl DE
lORTRACO
distantis
modum
tieri
eamdem
habentia significa-
tionem
cum
scilicet,
in
di
in
do
in
dum
et
duo
:
supina in
di
do
dicuntur,
um et in u desinentia. Secundum vero Priscianum ista V dum , um , u , noraina, gerundia, participialia seu supina sed diversimode. Nomina, quia significant per modum habitus
et distincti sine
tempore
omnimodam
et
significationem
suorum verborum, tum quia si veniant communibus utrumque gerunt significationem, scilicet
modo.
Participialia
activam
capitulo de tempore et de
fol.
4 Va
penitus
eadem
sunt voce
cum
participiis
obliquorum casuMwi
ut:
legendus
tu
,
da dum
quia actionem
tur, participia
vel
et
lectum
tum
passionem important,
autem
nomen.
Participialia similiter si
pore, participia
autem semper cum tempore. Participia similiter seu nomina assumunt divisionem de eisdem accidentibus, ut causa legendi Vergilii
: :
tamen
modo
autem dicantur
est extenso
quae cum
participiis similem
nomine
participialis.
derivata dicuntur,
vero, id
est,
dicit Priscianus,
praedicto capitulo,
actionem
et
quasi supina actio, quod enim est passio in patiente quasi converso
videtur in agente,
modo
:
tum quia significationem suorum verborum important per respectum ad locum sive ad terminum, et de loco sive a termino quid enim aliud venatum nisi ad venandum et venatu nisi de venando . Unde apparet quod gerundia, participialia seu supina sunt nomina, gerundia, participialia seu supina. Unde nomina neutri generis singularis numeri .secundae declinationis quae in di , in do , jn dum , desinunt in di , genitivi casus, in do , dativi et ablativi casus, tamen sola pro< :
ductione in
dum
congrue adduntur
apposuerunt
istis
articules
'
casuM cod.
117
quod
um
vero
et in
um
accusativi
casus, in
ablativi,
debent
dici,
tamen quia
in
non adduntur sed cum adverbiis quo vel de loco, ut unde , in generali signilocalibus, ad locum, ut ficantibus congrue ordinantur. Unde autem gerundia, participialia seu supina non sunt alicuius casus nec numeri nec declinationis determinatae, sapiunt numerum verborum a quibus nascuntur, quoad genus, scilicet coniuest,ideo praepositiones per appositionem eis
gationem,
et indifferenter
ponuntur, et
si
cum
accusativo et ablativo, ut
illo, et:
legendum
est
Musas ab
illo,
illo, et:
auditum ab
illo,
id est,
quo audiar ab
vi
et
venio auditu ab
unde
circumloquuntur
personali, non per partiquod neutra habent personalia, tamen praeteriti temporis participia non habent. Futura autem quaedam verbi impersonalis per huiusmodi supina in vi accusativi, mediante hoc verbo ire vel iri , quod motum ad locum sicut supina signiticat, circumloquuntur. Sic ergo apparet quod gerundia, participialia et supina sunt extra regulam aliorum nominum et verborum propter quod de istis sicut de aliis non est
est
iudicandum.
Species autem in verbo sicut in noraine duae sunt
derivativa. Est
scilicet primitiva et
accepit, ut
lego, et huiusmodi,
enim primitiva quae primam positionem ab ipsa natura quam Donatus appellat formam verborum
secundum Priscianum, species derivatorum sunt sex, scilicet Verba inchoativa, in sco desinentia, initium actus vel passionis significant et omnia tertiae coniugationis existentia. Fiunt a secunda perdicatur
:
co
ut
calleo
,
les calesco
flueo
es
fluesco
ab
integro
intgras
activo
integrasco
hisco
as
quod ab
facit
hio
hias
nisi
hiasco
nunc
secundum antiquos fatiscor ris fessus sum id est, abundanter hiare, secundum nos vero fatisco as ex quo defatiscor ris defessus sum quod quidam a fateor esse derivatum volunt, sui primitivi formam ostendunt. Inveniuntur tamen quaedam primitiva inchoativorum, formam habentia, non tamen sunt inchoativa,
hisco
> ,
cuius compositum
ut
118
SIGERI DE
Meditativa autem in
CORTRACO
rio
tionem significant
et a participio praeteriti
terminante, assumptione
rio
soient
fieri,
lectus
u lecturio
Inveniuntur tamen quaedam formam meditativorum habentia, non sunt tamen meditativa, ut luxurio, ut dicit Commentator. Istae autem formae neutri generis carent praeterito et futuro, non tamen eadem ratione quan:
vero medita-
et quia istae
et
dficient
eis
Frequentativa autem in
co
so
vel
xo
desinentia et primae
et
a supinis mutatione
scripto
extremae
derivantur, ut:
scriptu
scriptas
cursu
in
|
curso
^
sas
fol.
longam
4 Vb
cortam mutant, ut
quentativum, ut
differeitiae,
rogatu
rogito
et in
gi
praeterita desi
to
>>
nentia
et addita
faciunt frefacit,
ta:men
,
quaerito
causa
,
quia a
,
quaeso
fit
quaesito
sequor
seco
etiam
secutu
sector
non
aris
secutor
causa difierentiae, ne
nomen
a
;
putaretur, sed
facit, vel
tura
*
in
or
contra regulam
scio
etiam
scis
non
facit
contra regulam communem et dicitur sed additur scito tas deponens, id est: inquirere, investigare, contra regulam scitor aris
r
communem
frequentativorum
scio
>
autem
scis
:
scisco
inchoa-
tivum, a quo
sciscitor
aris
;
deponens, id est
scitari et inquirere et
desinit in
to
so
>
vel
xo ', sed in tor , nec frequentiam actus significant, nec faciunt ex se passivum quia deponens est tamen quia a supino ad minus ficto huius egesco , defiges verbi hisco ois debent formari sicut ab egeo
;
:
egesco
cas
quasi ab
:
aegrotu
supino.
Unde
facere
Pri.scianus,
X"
scisco eis
debent
scim
>
et
scitum
a quo deberet
scito
tas
non
sciscitor
aris
ablata
formari, id est,
s
inchoativi
scisco
eis
formatur
<
nosco
autem
is
ab ultimo
'
et ro({.
119
formatur
noto
notas
notum
tu noscito tas
primam
producit, sed
noto
as
i
primam
corripit in
aliud frequentativum,
non
recte formatum,
quod secun
notatum
u
,
in
et
in
correpta
deberet facere
notito
tas
nunc
scisco
facit
nosco
,
cis
vorum
tur.
sicut
<
sciscitor
sic
noscito
nosco
forma-
Omnia autem frequentativa servant signiticationem primitivorum licet quaedam in alium sensum transire videntur, ut traho, tracto, cogo, cogito.
:
Si
quis tamen
intentius aspiciat,
non penitus
absistunt a primitivorum
nam
,
cogitare
quam
frquenter
trahere
;
animum cogre
dictari
tractare
sententiam bac
frquenter
quoque
licet
est
ibidem.
Desiderativa autem
viso
sis
video
,
>,
facesso
facio
,
capesso
capio
ar-
cesso
et
ab
arceo
acesco
ab
acuo
et
significatio
viso
sis
cupio videre.
:
Diminutiva autem in
lo
sorbeo
cavillo
,
.
sorbillo
i.
e.
parum sorbeo,
garrulo
cavio
Imitativa
est,
significanti, ut:.
<^
patrissor
.
id
patrem imitor
et
>
graecisor
id est,
Graecos imitor
Verborum autem multae aliae sunt derivationes, diversas terminationes habentes tam a nominibus quam verbis necnon aliis partibus orationis quae causa brevitatis omittantur. Intelligendum quod haec verba primo et principaliter significant rem primitivi, secundario meditationem, inchoationem, et huiusmodi
quia
;
modus
significandi a
modo
essendi denominatur
licet
principaliter
est
significent
rem
Commentator;
et
nisi dispositive.
Figura autem
et
significandi accidentales
communes
nomine ad
nomini
et
verbo
de
eis in
praesens
sufficiant.
ait
Coniugatio, ut
'
in cod.
120
SIGERI DE
CORTRACO
;
apud Graecos tam consonantibus quam vocalibus comprehenditur ideo apud illos coniugatio nominatur propter coniugatas consonantes, propter quod quattuor in verbo posuerunt coniugationes, apud nos autem solum
trs,
vocalibus scilicet
>
apud nos nominatur coniugatio quasi una eademque ratione declinationis plurima verba coniunguntur. Coniugatio autem non distinguitur par o quia coniugationis terminatio omnium verborum regularium est in o et in or , nec etiam per u tum quia Graeci pnes u coniugationem non distinguunt quia u habet debilem sonum et aliquando vim suam ideo ex ea amittit, ut apparet in quis , tum quia turpem habet sonum commode discerni coniugatio non putatur. Prima igitur coniugatio ex parte vocali, in secunda discernetur prima,
;
et sic
<'
o
es
in
et
as or or
et
or
aris
producta penultima
;
in
secunda
o o
in
in
in
eris
producta penultima
correpta penultima
;
in tertia
in in
<<
is
is
correpta et
eris
iris
in quarta
producta
et
or
?>
in
brevi, ut dicit
Commentator
unde
Priscianus \ in
quae
;
pro-
ductam enuntiat
illas autem IV coniugationes Graecorum Priscianus ad nostras IV reducit evidenter. Prima penultima producta, ut vult Commentator, VIII^ Maioris, capitulo de persona, fuit imposita histrionibus qui, diversos ornatus assumendo in theafol.
6 Ra
tris
ultimo, fuit translata ad et voci fuit ad designandam quamdam dignitatem designandum modum significandi qui convenit rei habenti similitudinem cum praedictis significationibus omnes enim transferentes secundum ali:
quam
circa
Persona
est
modus
''
designans
rem modum essendi prout convenit alicui sub aliquo modo loquendi dicitur autem in primam, et in ' hoc convenit cum prima significatione secundam et tertiam et in hoc convenit cum secunda significatione. Prima autem persona verbi est persona designans circa rem verbi modum loquendi prout convenit alicui sub modo loquendi de se vel ut de se. Secunda persona verbi est persona designans circa rem verbi modum essendi prout convenit alicui sub modo loquendi ad alium vel ut ad alium. Tertia est
;
'
DonatUK cod.
'
verbo
<</.
cum
cod,
121
persona verbi designans circa rem verbi modiim essendi prouti co.nvnit
alicui
sub
modo
alio.
Prima
cum
supposito sub
modo
proportionali loquendi
tertio
De Anima,
impersonale vero est privatio personae seu personalis, ideo de verbis imper*
est.
existens unum verbum per se, sicut fre' actum signiticat semper finitum et perfectum, quentativum vel inchoativum, et omnes modos sub modis significandi dependentis et fieri distantis et omnibus modis significandi verbi a quo nascitur, persona tamen et numro solummodo deficiens, infinitum seu indefinitum quoad personas et numros
additione
eorum habetur,
et
omnes modos
accipitur
signi-
necnon
tamen passivam,
vel ab activis
plerumque
commucapi-
per
fit ;
modum
passionis significantur
curritur
>
enim idem
est
quod
cursus
vocem
;
huiusmodi
-
quae
dam
a neutris, ut
autem passivam
legitur, verbi
;
eo quod tali modo significandi impersonalia non privantur ratione autem passivae significationis quia legitur idem est quod i lectio fit , fieri autem et pati constructionem habent more passivorum cum ablativo ex parte post mediante praepositione a > vel t ab , vel cum dativo, ut dictum est prius, ut legitur a me, verbi gratia, quia tamen li legitur
:
rem suam per modum dependentis et fieri seu actus seu esse indeterminati, infiniti seu confusi quoad personas et numros, et li a me significat rem suam per modum per se entis et habitus et determinatae
significat
tum actum, congrue invicem construuntur et intransitive ex parte ante in ratione suppositi ita quod unum et idem pnes diversos modos significandi
construitur,
ut
patet in
velle
me
accipere
aio
te,
Aeacida,
Romanos
vincere posse.
Impersonalia
habentis cod.
Lnpersonalium
co((.
122
SIGERI DE
CORTRACO
a vel ab , vel dativo; autem impersonalibus passivae vocis addatur nominativus transitivae fit alia persona ad aliam personam et incipit esse passivum, ut liber legitur a me, ut dicitur secundo Minoris. Intelligendum autem quod si nominativus rei verbi in impersonalibus intelligatur, ut legitur lectio, curritur cursus, ut ait Priscianus, secundo Minoris, aucto-
tionem
cum
propter causam
praedictam
nisi
non
cum
talis
omnibus verbis intelligitur ratione significationis dictionis, non ratione modi signifi candi. Impersonalia vero activam vocem habentia in omnibus servant constructionem verborum a quibus discendunt absque constructionibus personarum et, per consequens, numerorum, propter quod impersonalia verborum perfectorum si ab activis nascantur, ut iuvat, conres in
alicuius
*
:
tingit,
pro
:
dictis, ut
cum
:
pro
docet illum,
contingit
pro
accidit, etc. Si
cum
est,
si
quam
habent, hoc
oportet dicitur ab
opus
et
porto
quod
est
oportet
construi
cum
etc.
simul construuntur
cum
accusativo et genitivo,
ita
quam
fit
qua
fit
secundo Minoris
exigit ut
nomen
vel
pronomen supponitur, quippe cum substantia vel pervel patientis quae per nomen vel pronomen significantur
quam
;
primo Minoris
exceptis
interest
autem
et
refert
cum
geni-
construuntur,
6 R
primitivorum, similes
genitivis
Unde
intelligendum
quod obliquus, unde obliquus, verbo supponere non potest, omnis enim obliquas ad verbum refertur et non e converso, ut vult Priscianus, primo
Minoris, capitulo de pronomine, et XIo Maioris, capitul de participio, dicit
:
Imperaonalium cod.
'
habentium cod.
123
ideoque repertum esse participium quod nomini verbww adiungitur - intransitive, sed non aliter, nisi nominativus ei personae sit adiunctus secundum
quant profertur verbum,
facis tu bonus, facit
ei
scilicet,
;
facio
ego bonus,
ille bonus cum igitur flectas nomen in obliquos, adiungi non potest verbum intransitivum ut in sua manens persona, nam verba
;
cum
igitur
verba
non possunt
eis
caeteri vero
magis
transitivi obliqui
tamen
modorum
bene possunt
transitio sit
supponere verbo,
et intransitive construi
cum eo
cum enim
motum autem possumus considerare vel per comparationem ad mobile quod est subiectum eius, cum quo ad minus denominatur idem esse et ad eamdem personam pertinere, et dicitur intransitio, vel ad transitum suum a quo motus differt, et dicitur transitio, et ad diversam personam
motus
localis,
pertinere ita
quod
transitio et intransitio
non
per
tendit
ad diversitatem, ideo
nomen
et
eis
partem capit
eius, scilicet,
a nomine,
scilicet,
;
genus
et
casum
;
tempus
biliter
et significationem
rationa-
hoc nomen
est ei a
rum partium
vi
orationis principalium
nec
est participium
ab aliqua propria
XI
sed ab
affinitate
nominis
et verbi
nominatum, ut
dicit Priscianus,
modus
modus
significandi
fieri,
Modus autem significandi specificus modus significandi indistantis seu uniti substantiae ita quod participium non significat actum ut alterum a substantia sed unitum substantiae ita quod quasi eodem modo imaginandum est de participio sicut de actu permixto potentiae. Modorum significandi accidentalium participii
constructionis, ut dictum est in verbo.
participii est
; ;
notiores et
communiores Donatus
sufficiant illa
et
numerum
et
figuram.
in
De
*
gnre autem
nomine^
yerbi end.
124
SIGERI DE
ita
CORTRACO
generum quod
sine vituperaet
communis
:
est trium
rum, ut
et figura, dicta de eis prius ad praesens quod participium, ut indocens, et huiusmodi, diversiter possunt considerari. Uno modo, prout a verbo compositione figurae determi-
Similiter
de casu, numro
sufficiant, nisi
nantur, et
sic,
omne
in
et
docens
et sic est
compositae
quod unum
et
idem
De significatione autem ipsius participii et de tempore quae modo sunt in participio sicut in verbo sufficiant ad praesens
verbo dicta de
eis sunt,
nisi
quasi
eodem
quomodo
et infinitiva et
illa quae in quod participium tempora habet coniuncta optativa, et propter eamdem causam ita quod per
;
et
participium
perfectum
:
et praeteritum plus
es,
est,
quam
sum,
quod essentiam
et
omnium verborum,
fui,
per par-
ita
fui,
sivi,
lis
itaque se habentibus...,
quod non ad praeteritum plus quam perfectum terminetur; deficiunt etiam apud nos duo participia, scilicet: participium praeteriti temporis verbi activi quod sufficienter e converso circumloquitur per verbum praeteriti temporis et nomen infinitum, ut qui amavit, ita quod per qui significatur substantia agentis, et per amatus ,
et
subiungitur
'
vel fui
secundum Donatum,
ut aequivocatio huius
et
est
amatus
modo
circumloquitur, ut
qui amatur.
tum quia Graeci statim post ipsum participium ponunt articulum cuius officium gerit ipsum pronomen, tum quia pars est declinabilis et pro nomine ponitur. Modus autem significandi per quem pronomen est pronomen est modus significandi substantiae, habitus permanentis, seu entis, quod idem est ita quod pronomen non habet nisi unum modiim significandi (]\\\ dictus est. Modus autem
sequitur immdiate ipsum participium,
;
Pronomen vero
125
qualitate, accidit
quod
in
nomine
quod consimili modo imaginandum in proautem prima secundum intentionem Aristotelis et Commentatoris eius, primo Physicorum, est substantia, non tamen substantia quae est forma, sed substantia quae est compositum, ideo non potest ex se movere inlellectum nostrum possibilem, quia quidquid intelquod est in actu,ut dicitur nono Metaphysicae. ligitur,intelli"gitur secundum Nunc materia est ens in potentia et non in actu fit autem in actu per
ita
fol.
5 V*
adventum formae, ideo intelligitur et scitur materia per analogiam ad formam, ut dicitur primo Physicorum, et quia diffinitio est quidam modus sciendi ipsam rem, ideo non potest habere diffinitionem perfectam nisi per formam quae est extra essentiam eius et quia formae est distinguere, ideo materia habet distinctionem a forma non in se, sed est solum ens in potentia tamen potentia, indeterminatum, privatio formae, et huiusmodi, non sunt
;
et in alio
praedicamento
est
pronomen pars
orationis significans
modum
est extra
essentiam eius
nec
illa
ut
qualificatio
est
non
est
orationis
personam interdum
potest
sicut
nisi
Donatus quod pronomen est pars significat * quod nomen materia formam et quia pronomen non
habere diffinitionem
dicit Priscianus,
prima, ideo
pronomen
quae pro nomine proprio uniuscuiusque accipitur substantiae personasque finitatio autem est formae et quia materia prima non dterfinitas recipit mint sibi aliquam formam, sed est in potentia ad omnem formam, ideo pronomen non dtermint sibi aliquod suppositum, sed est indifferens ad omne suppositum, ut dicit Priscianus, primo Minoris.
;
fe;s
cod.
.sup.
add. cod.
'
SIGERI DE
CORTRACO
SOPHISM ATA
Paris, Bibl. Nation,
lat.,
16222
SIGERI DE
CORTRACO
I
SO
MATA
I.
Amo
est
verbum, hoc
:
est
unum
non
f^i
sya
quaeratur, scilicet
congrua.
modum
feri
amo
significat per
patet, quia
fieri.
modum
fieri,
est.
Maior
ad suppositionem requiritur
:
modus per
est
modo
amo
verbum
Item,
omne verbum
in
significat per
modum
illa
grammaticus orationem congruam, sed per modos significandi non distinguitur logicus a grammatico, ergo per modos significandi non reddit grammaticus orationem congruam. Maior patet, quia sicut
sic et
artifices
sunt distincti,
in intellectu
non redditur
intellectu,
oratio
ergo per
modos
significandi
non redditur
non
quod
Avicennam
qui vult
quod omnia
130
SlGERl DE
Item,
CORTRACO
cuicumque rpugnt modus significandi requisitus ad talem conei rpugnt congruitas, nunc amo rpugnt modus requisitus ad talem constructionem, ergo amo non potest supponere. Maior patet, quia constructio causatur ex modis significandi. Minor probatur: quia ipsi amo rpugnt modus significandi per se entis qui ad constructionem
structionem,
^
suppositi
cum
ille
modo intelligit, nunc amo in re est per modum fieri, ergo ei rpugnt modus per se entis. Item, quocumque modo accipiatur, aut supponit aut non supponit. Si
quam
est in re, falso
si
tune
amo
supponit in
affirmt.
ista
oratione dicente
non supponit adhuc habeo propositum, quia amo non supponit *, ita
:
oratio est
congrua
amo
est
verbum
aut ratione modi significandi, aut ratione vocis. Non ratione vocem non considrt grammaticus nisi per accidens nec ratione significati quia significata non causant congruitatem sed magis veritatem nec ratione modi significandi quia significat per modum fieri.
vocis quia
Oppositum
vera
:
arguitur.
Omne verum
praesupponit congruum,
ista
est
amo
est
verbum
Ad
Modi autem
signifi-
candi sunt in anima sicut ih subiecto quia sicut actio animae intellectivae
non
illud
transit in
est.
naturam exteriorem,
sic,
nec operatum ab
ostensum
Unde
sicut
ratio
modus
modum
Modus autem
f
significandi de
quo grammatica
T B Vb
Q"'*^^"^ activus et
in
quidam
|
passivus quia,
secundum quod
Priscianus
dium desinens
di , significat
actionem
et
passionem.
scilicet
modum
significandi activum et
modum
quaedam concessa
significat vel talem
voci ab intellectu
secundum quam
talis
vox talem
rem
modum
quaedam,
id est ans rationis, concessum voci ab intelsecundum quem numerum singularem talis vox
SOPHISMATA
significat talem
131
modum
eodem modo
in
aliis. Est autem modus significandi passivus modus essendi ipsius secundum quod talis modus essendi mediante modo signandi a tali voce signatur. Modus autem significandi, de quo ad praesens intendimus, dividitur in modum significandi essentialem et in accidentalem. Modus signi-
omnibus
rei
ficandi
Modus autem significandi accidentalis est qui advenit suum completum esse, sicut accidentia dicuntur accidentia quia adveniunt rei secundum suum completum esse. Modus autem significandi essentialis dividitur, quia quidam est generalis et quidam specialis. Modus
qualitas in nomine.
parti post
nominis
est
et
Modus autem
qui est
modo
De numro omnium
et
istorum
absoluti.
modorum
significandi
quidam
dicuntur
respectivi
quidam
Modi autem
mediantibus
non conceduntur
dictioni in
comparatione ad
significandi
modum
significandi
alterius dictionis
illis designet talem modum essendi circa rem. Isti autem modi non sunt principium constructionis quia non sunt principium unionis dictionis cum dictione. Constructio autem est constructibilium unio. Illi ergo modi significandi qui non sunt principium unionis dictionis cum dictione, non sunt principium constructionis, isti autem sunt huiusmodi, ergo non sunt principium constructionis, nisi forte aliquo modo dispositive. Modi autem significandi respectivi dicuntur qui conceduntur dictioni in
comparatione ad
et taies
modum
structibilis
cum
sint,
illi
constructibili. Intelligendum
significandi,
quicumque
et
hoc modo
modum
essendi, sicut
omnes
per comparationem ad
modos
comparationem ad
modum
ad
ista
congrua, sicut in
amo
est
verbum
requisiti
ad talem constructionem,
scilicet,
cum
est
congrua:
amo
est
verbum .Maior
132
SlGERl DE
CORTRACO
signi-
modum
fieri,
habitus et per
modum
duo
istis
proportionales, scilicet:
modus
significandi
per
modum
qui
modo
modum
significandi per
in
modum
modo
per se entis
modi finiti, exiguntur modi significandi plures, scilicet: persona, numerus et casus in supposito, quia in apposito inveniuntur modi significandi qui istis proporsupposito
;
sed ad constructionera
tionantur, scilicet:
modo
fieri,
modus
,
habitus;
modo
dependentis,
modus
modo
significandi
^
ut illud
modus
Ista
,in
autem omnia reperiuntur in hoc verbo est et istis proportionales hoc quod est amo , ut apparebit. Ideo congrua est. luxta quod intelligendum quod vult Ammonius supra librum Periher:
amo
de
sit
aequivocum.
Uno modo
signi:
fieri dicibilis
alio, et
amo,
est
et in similibus. Alio
modo
significat
significato et
verbum.
cum
dicitur
amo
amo
quod
significat
modum
illud
fieri et
requiritur
modus
quod
significatur
modus per se entis, ut dictum est prius nunc per amo , primo modo, significatur per modum
;
fieri et
f^?'^'
modo, potest supponere verbo, quia, ut sic, significat per modum per se eritis, et sic de aliis ad talem constructionem requisitis, quod apparebit.
|
Unde
ficans
sic
'
sicut ista se
"^
vox signi-
rem mediante intellectu, ut apparet in principio libri Perihermeneias, ista se habent secundum ordinem modus essendi, modus intelligendi
:
6t
modus
et intelligendi, erit
est
tali
modorum essendi modorum significandi. Nunc in re ita quod totum aggregatum ex voce, significato, et modo significandi amo est aliquid ens distinctum ab aliis huiusmodi in hoc quod est
significandi. Si ergo est possibilitas ex parte
possibilitas ex parte
aggregatis, scilicet
et
modum
significandi
ei
modo
potest
imponere
vocem
vel
aliam vel
eamdem
imponendo
videlicet
omnes
cod.
ordienem cod.
icut cod.
SOPHISMATA
entis et entis distincti, ideo nominaliter et per
133
modum
substantive et per
modum
numeri
per
modnm
<
loquendi de
alio,
modum
significandi
ut
quod
omnium
rei et intellectus, ut
est
in
dictum est ideo congrue potest supponere huic verbo quo inveniuntur modi significandi orationibus istis proportionales,
est.
ut
et
dictum
modorum
essendi, intelligendi,
per consequens
:
modorum
fieri
significandi. Ncessitas
autem impositionis
fuit ista
modo modo
significandi
dependentis, imponendo
sermonem de toto aggregato ex voce significato et non possumus nisi per vocem, ideo necesse fuit huic aggregato imponere vocem aliquam ad significandum totum aggregatum sub modis significandi qui dicti sunt, vel eamdem vel aliam, non est curandum, sed ut magis sit notum sit B vox quaedam significans totum quod dictum est sub modis significandi qui dicti sunt erit ergo B verbum, et
etiam volumus facere
significandi et
:
dicti
aggregati,
tum, et
modum
et
est
verbum, vera
simul,
congrua.
dicat
:
de uno
et
verificari
est vera:
est
verbum,
haec
est vera:
est
significat per
;
modum
entis distincti, ut
verbum sunt opposita dicendum quod de B et verificatur et nomen et verbum non tamen de eodem penitus sed aequivoco, ut prius visum est, quia non solum volumus facere mentionem de isto aggregato ex bac voce amo et amatione et modo significandi eius, imponendo ei istam vocem B > sub modo significandi per modum entis et distincti, sed volumus similiter facere mentionem de isto aggregato ex hac voce B , et significato eius, quod est aggregatum quoddam, ut dictum est prius,
nunc nomen
et
modo
modum
curandum, sed ut magis quod est: C est nomen , quia nomen requirit vocem, significatum et modum significandi per moduni entis distincti et istud totum significat ipsum C, ut dictum est ideo ista
vel
vel aliam,
sit
vocem
eamdem
non
oratio
B
si
est
nomen
est vera et
congrua,
congrue.
Sed
quis dicat
illa
vox quae
significat aliquid
quod paene
est in fieri
134
SIGERI DE
significare per
CORTRACO
stantis, quod dicendum quod idem significatum
:
non potest
idem
est,
modum
sed
est
huiusmodi, ideo
si
significetur
sub
alio et alio
currit et cursus, idem significant, ideo licet B signiquod est in fieri, illud tamen significat per modum entis et distincti, ideo non valet si autem dicatur quandocumque modus fieri significatur ut quod distinctum ab alio, tune significatur per ista modus fieri et non per B, dicendum quod verum est, modo per B non solum significatur
modo
significandi, ut
ficet aliquid
modus
modo,
fieri
ista significatur
per
ut
unum
distinctum ab
modo
est quid
:
quomodo
dicitur in
amo
accipitur aliquando
quod
Sed
si
erit.
quarumdam rationum
]
est intelligendum
6 Rb
quando idem considrant diversimode considrant. Unde logica a grammatica ad praeet qualiter
sens
ex parte
finis et
quod
dicitur
obiectum respectu
dicit
logica, vel
homo
enim quod
sicut
domum
domus
non potest fieri sine parietibus, et parietes sine fundamento, et fundamentum non potest poni, nisi terra fodiatur, ideo incipit primo fodere terram ad habendum finem, sic aliquis volens facere logicam cuius finis est discernere verum a falso in speculativis et bonum a malo in practicis, considrt demonstrationem, quae est organum prohibens animam nostram a falsis in speculativis et a malis in practicis, considerans quod demonstratio non haberetur sine syllogismo simpliciter, syllogismus autem non sine propositionibus, nec
ab imbribus
et
ab huiusmodi
considrt
quod
protectio
scilicet,
a libro
finaliter est
propter expres-
sionem conceptus mentis per scrmonem congruum, et considrt quod istud non potest haberi sine modo construendi, nec istud sine partibus orationis
clistincti
per
modos
SOPHISMATA
laba nec syllaba sine elemento vel littera potest haberi, incipit
135
grammaticam
littera.
animam nostram a falso in speculativis et a malo in practicis, grammatica dfendit virtutem nostram interpretativam ab expressione conceptus mentis incongrua in omnibus scientiis. Ideo ordine doctrinae antecedit omnes scientias. Apparet ergo primum qualiter distinguuntur a
parte
finis.
est,
quia
modo
sciendi
quod idem
est, ut
apparuit alias
(1);
grammatica autem
est sicut
de subiecto,
mode tamen
alias.
Tertio,
ex
parte
de entibus rationis
rem
vel
modum
rei sicut
intentionibus secundis,
in re logicus accipiat
modum
significandi sicut
in re a
non semper,
ut ab
quo
accipit logicus
illo
eodem modo
considrant
modum
diversimode
rationis
quod
ducit aliquo
modo
in
cognitionem
Modo
rerum, ut visum
sophismate.
vocem
et
ut
vox
est
signum
talis
expressionis, logicus
fuit in alio
grammaticus
alio et alio
modo
dicit
quod singulare
est
quod non
est
aptum praedicari de
quae
^1)
Ars Priorum,
p.
5 et
s(].
136
SIGERI DE
CORTRACO
grammasoli
autem
diffiniens
proprium
dicit
quod proprium
est est
quod uni
ex parte vocis
modus
propter
sibi
modo procedendi
in
grammatica
alias.
quod Priscianus
proprium
illa
et possibilem, ut est
Sic ergo
Ad
rationes.
Ad
primam, quod
illud
quod
significat per
modum
fieri
non potest supponere, ideo haec vox amo * secundum quod significat amationem sub modo fieri non supponit sed semper apponit dicendo ego
amo
et consimiliter.
Ad
:
amo
est
verbum,
verum est. Si tamen eadem vox accipiatur ad significandum totum aggregatum signiamo ficabit nominaliter et erit nomen, ut visum est, et sic est in proposito
aggregati, et
dicitur
fieri significatur,
:
cum
est
verbum.
Ad
drant
licet
Ad
eadem aliquando non tamen eodem modo, et ideo non valet. aliam, dico quod per illa quae formaliter sunt in intellectu
denotatur bene oratio congrua sicut res
I
ut in
^6
Va
subiecto
ali-
dicitur
congrua
dum tamen
est
habeat attribu-
Ad
modus
aliud, dico
amo
non rpugnt
nec
intellectus
visum
est prias,
aliter concipit
quae
ut dictum est.
Ad
dictum
aliud, dico
est,
quod
sed secundo
amo non supponit primo modo acceptum, ut modo bene supponit. Si dicatur amo primo
:
modo acceptum,
non
similiter
non
si
dico quod habeo propositum quia negando afiirmas si amo ut significat amationem sub modo fieri non supponit sed ut significat aggregatum supponit; quando dicitur: amo pro primario signilicato
aut supponit aut non, tune implicantur contradictoria, quia accipitur
amo
cum
dicitur:
amo pro
loqui de
primario signilicato
non potest
amo
ut de ipso
amo
SOPHISMATA
significato, aut
137
quod supponit et non supponit quia hoc quod dicitur amo pro primario significato, non supponit, tamen quantum ad illud quod per ideo quando hoc designatur quod est amo secundarium supponit dicitur si non supponit, habeo propositum, dico quod non, quia in ista
supponit aut non
;
dico
quantum ad
illud
quod
negatione
significato
;
amo
amo
secundario
Ad
aliud, dico
quod congrua
ratione
modi
significandi per
modum
tionem, ut visum
est.
II.
est
r^^.^yyb
dicitur
quod
est
non
regitur.
Praeterea.
Si iste ablativus
regatur,
pueri
aut ab hoc
quod
pueri
est
proficiunt
aut ab aggregato
non ab hoc
est
quod
inter
est
pueri
quia nuUus
modus
hoc quod
,
est
et inter
ablativum
pro-
ficiunt
sed communiter
quod
non
regitur.
non possunt
est
dari
rationes
'
|
constructi^^^
possit construi
^^
cum
ista
pueri
'^
proficiunt
>,
nisi
quod
antecedens
et aliud
consequens, sed
significandi,
sed orationi
modo regitur. modo regitur, cui nullo modo debetur modus nullo modo debetur modus significandi, ergo nullo
:
modo
regitur.
quia
modus
significandi est
;
nunc
oratio
compositum, ideo
etc.
'
cum
138
SIGERI DE
CORTRACO
Oppositum arguitur
ergo constructio
est sic, ideo etc.
et
sic.
unio proportionalis,
regimen, sed in
ista oratione
Praeterea.
oratione est
indignum videtur rgi a magis digno, nunc in hac reperire minus dignum et magis dignum, ergo ibi est reperire
'
Omne
regimen.
Praeterea.
Ubicumque
et
minus
reperire regimen, sed sic est in proposito, ergo ibi est reperire regimen,
Ad
tria
primum
est
quid
sit
ablativus,
secundum
modus
significandi.
Nunc modus
essentialis,
significandi
quidam
accidentalis,
:
patet in
illo
sophismate
quidam est activus et quidam passivus, quidam quidam absolutus, quidam respectivus, ut est verbum (1). Qualiter autem modi signiAmo
illo
modi
(2).
sophismate
Amo
est
VERBUM
Nunc
ablativus est
modus
mediante
illo
designet
modum
essendi in re
et est
modus
significandi acci-
suum completum
esse. Est
modus
ad
signi-
modum
signi-
sub
isto
modo
acci-
respectivus
quam unum
significandi
constructibile dtermint
dependentiam
Modus autem
modos
qui
ita
,
quod modus
genitivus
modum
ut
,
quod
ut
cuius
dativus
ut cui
accusativus
ut
quem
vocativus per
modum
quo
exercitii
et ablativus
ut a
quo
rem
modum
essendi
ut a
et
quia
modus
essendi
ut a
quo
modus
signi-
illo
'
indignuii uni.
131.
SOPHISMATA
Ut patet per Priscianum, in
139
multi-
plicatur effectus. Sic ergo patet primo, videlicet quid est ablativus.
Uno modo
et
dicitur abso-
lutum a transitione,
et
neutra dicuntur a
modo
secundum
intelligi
modo
dicitur absolu-
tum a discretione et hoc modo dicit Priscianus in primo Minoris quod omnes obliqui pronominum apud Latinos sunt absoluti. Quarto modo dicitur
absolutum ab adiectiva determinatione,
sic
homo
trs.
pacis, vel
unus, duo,
Est ergo
modus quidam
sit
ergo
veri.
Physicorum
et
duodecimo Metaphysicae,
et
gnre
nobilissimum quod
omnia
De
corporum est devenire ad aliquod corpus unum, dignissimum, simplex, quod rgit omnia alia corpora quodam ordine divinae
Causis. Similiter in gnre
De
Caelo. Et
unum
omnia animalia,
homo
et in Physicis scribitur
finis.
unam
corpo-
et
De Morte
et Vita. Similiter in
gnre
rgit
virtu-
tum
alias
in
homine
est devenire
omnes
quod
videlicet
secundum Averroem,
intellectus
illa
regimen rectum
si
men
non
dicitur rectum.
Nunc autem ad
quod
talis
similitudinem
huius sumitur
regimen
orationis
est devenire
ad aliquam
partem
dignissimam respectu
multitudinis,
quia multitudinem et
verbum. Ideo
in
grammatica
dicitur
140
SIGERI DE
CORTRACO
imperfecta
et
non reguntur,
semper dignius
rationis
minus dignum. Est ergo regere in grammatica actus qui attribuitur dictioni sub ratione qua rgit aliam vel alias ad
rgit
rectum
videlicet ad exprimendum conceptus mentis modo. Verum tamen grammatici antiqui ponebant quod regere est conferre dictioni poni in tali casu in quo dbet stare, ita quod regimen attribuebant casibus, quod non dbet fieri propter causam supradictam. Ideo partes indeclinabiles dicebantur ab ipsis neque regere neque O Magister (1). rgi, quod non est verum, ut patebit in alio sophismate Nomina autem appellativa dicebant regere et rgi, ut capa Socratis, et in hoc bene, quia omne nomen significans rem suam per modum possessionis
finem
habendum
congrue
et debito
rgit
modum
possessoris, ut
quod non
His
est
nomina vero propria dicebant rgi et non regere, verum quia nomen proprium rgit suum adiectivum. Sic ergo
dicendum quod ablativus qui dicitur poni absolute regitur sumendo regimen proprie ut dbet sumi tamen, loquendo de regimine minus proprie, non regitur ab aliquo. Primi declaratio est quia ubicumque est constructio, ibi est proportio multorum, nunc inter ablativum significatum sub ratione antecedentis et ipsum consequens est constructio, ut apparet per Priscianum in secundo Minoris, ubi vocat talem constructionem
visis,
;
Nunc
aliquod regimen
taie
quod autem
in
omni multitudine
illud
in praedicta
quens, ut
pueri proficiunt
quia
quod
minus dignum, sed consequens nobilius est antcdente, ideo habitudo inter consequens et antecedens, quae dicitur consequens, nomen accipit a consquente. Sic ergo illud quod se habet sub ratione consequentis rgit ablativum se habentem ut antecedens, et universaliter ipsum verbum rgit alia,
ut
autem aliquis instaret sic omne dignius et nobilius rgit minus dignum et minus nobile, sed nomen dignius est verbo quia substantia
dignior est accidente, quod patet, quia illud quod magis habet de entitate
est dignius, sed substantia est
huiusmodi, ideo
etc.
item illud
quod
est
magis
sufficiens rgit alterum quia rex per se sufficiens dbet esse, ut scri-
magis
quod
licet
nomen
per se consideratum
sit
dignius
et
143 et sqq.
SOPHISMATA
sufficiens,
141
tamen respecta constructionis totius, verbum nobilius est, quia magis se tenet ex parte formae totius, nunc forma orationis est compositio,
importt com-
positionem, ideo
quod
inter
magistro legente
et
pueri proficiunt
significa-
per
modum
quod
patet: quia
modi essendi
modo essendi a quo ut antecedens modus essendi ut a quo est modus essendi ablativi, ut visum est prius ideo modi significandi proportionantur, et hoc vult Priscianus, quia omne illud quod
proportionatur
rem suam per modum consignificationis consequentiae, rgit aliquid quod significat rem suam per modum ablativi ut antecedens. Si autem aliquis instaret illud quod proprie convenit nominativo, non convenit ablativo, sed modus essendi ut de quo alterum enuntiatur est modus significandi nominativi, non ergo ablativi dicendum quod modus
significat
:
;
modus
essendi
ut quid
nec
modus essendi
ut
aliis,
est
proprius nominativo,
immo
patet
competit
quod inter ista est regimen. Similiter inter ista est regimen rectum per comparationem ad linem rectum quia ad exprimendum recte conceptum mentis. Habens enim aliquis in mente quod ex locutione magistri pueri audientes proficiunt, volens exprimere mentis conceptum conseciitionis actus ad actum sine coniunctione, exprimit magistro legente pueri proficiunt, quia illa constructio fuit inventa ad hoc ut aliquid significans rem suam per modum actus consequeretur ad aliquid significans rem suam
^
:
similiter
per
modum
regimen rectum,
et
per quos
modos
signi-
modum
significandi
alicuius
per
modum
modo
essendi ut
sicut
ab
antcdente et a
modo
ista
essendi
alicuius
constructio differt
Si
autem
dicendo
ibi
non
constitutionis cod.
142
SIGERI DE
CORTRACO
; :
nec demonstrat oratio, ut dicitur primo Posteriorum dicendum dato quod aliquid non sit antecedens nec consequens, dum tamen sit significatum per
modum
consequentis et antecedentis
sufficit
ad talem constructionem
;
et
ad
significandi considrt
unde grammaticus
attri-
modo
significandi, ut patet in
ambulo nullo modo est antecedens coruscationis. Ideo si intellectus designet hoc per sermonem praedictum, consequentia non est bona, tamen srmo est congruus, et quia ablativus dbet esse significans per modum consequentis \ et unus ablativus ^ sub ratione antecedentis non signifiacat, ideo duo ablativi debent esse, et ideo
et
lego
Nunc autem
incongrua est
<
magistro
pueri
proficiunt
et
quia constructio
fuit
modum
et
non
sit
significatum per
;
modos
signi-
ficandi supradictos
non
magis
sufficit
ad talem constructionem
et quia talis
si
dum
et
quia
modum
consequentiae significant,
Sic ergo
patet
ideo
per
ista
primum
poni
dicitur
absolute regatur.
Secundi
declaratio
est
quod, accipiendo
regimen
minus
et
non
secundum
;
tali
casu poni,
dictio sed
et
quo
rgi.
stare dbet
quia in
tali
constructione non
sufficit
una
non
Ad
cum
dicitur
omne
dicitur
illud
:
quod absoablativus
;
lutum
est a
est, et
cum
talis
est huiusmodi,
verum
est,
tamen
Ad
quod
tur
aliam,
cum
dicitur
iste ablativus
est
pueri
et
aut a
proficiunt
:
aut ab aggregato
ab aggregato,
aliquis
cum
dicitur
aggregatum
modus significandi, falsum est, immo orationi, ut oratio modus significandi, nam coniunctio construitur per suum modum
significandi
cum
de
orationibus sub
et
modo
de
si
et
et
de
vel
et similibus.
antecedentis cod.
tliui cod.
bis cod.
SOPHISMATA
143
Ad
aliam,
cum
dicitur
construendi,
possibile,
verum
est ut sic
et
tamen
si alio
modo
nam unum
aliam,
idem bene
est
principium constructionis,
et a logico alio
:
modo,
ut patet intuenti.
est
Ad
verum
cum
dicitur
ex toto falsum,
est, et
Ad
modus
non
regitur cui
non debetur
significandi,
verum
est, et
cum
dicitur
orationi
signincandi falsum
est, sicut
apparet ex
dictis.
totius.
III.
Magister, haec oratio grammaticalis proposita de qua potest quaeri utrum congrua vel incongrua, perfecta vel imperfecta, et potest dici quod est congrua et perfecta quantum ad intellectum, incongrua tamen et imperfecta quantum ad sensum. lis omissis, quaeritur circa eam gratia huius adverbii O >, utrum partes indeclinabiles habeant duos modos significandi essentiales quorum unus sit generalis et alter specialis sive specificus sicut in partibus declinabilibus, ut in nomine et in aliis reperitur. Secundo potest quaeri utrum hoc quod est O > possit congrue construi cum hoc quod est
:
f^ g
magister
De primo
significandi
si sic,
arguitur
essentiales
quod partes indeclinabiles non habent duos modos quorum unus sit generalis, alter specificus, quia
eos haberent
tune interiectio
et praepositio
cum
nunc immdiate non videntur eos habere, ideo etc. Praeterea. Illae partes quae non distinguuntur ab aliis secundum speciem non habent duos modos significandi essentiales, generalem scilicet et specialem, quia per modum significandi unaquaeque pars distinguitur ab aliis, nunc partes indeclinabiles sunt huiusmodi quia trahunt significata et modos significandi ex adiunctis, secundum quod vult Priscinus, primo
Minoris, ergo etc.
Oppositum arguitur sic. Ad essentiam alicuius speciei consideratae a logico non suffcit natura generis, immo requiritur natura speciei, ergo similiter ad essentiam speciei grammaticalis non suficit modus significandi
generalis,
immo
144
SIGERl DE
CORTRACO
Vox non est vox propter modum proferendi et ideo dicitur in libro De Anima quod vox est percussio aeris respirati ad arteriam vocalem ab iis partibus cum imagine significandi. Dictio autem est dictio propter rationem signandi. Sed pars est pars per modum significandi. Modus autem significandi est conceptus
dififerunt vox, dictio et pars.
;
Dicendum quod
nunc habitus
Modus autem
secundum
per con-
principalitatem
et
nunc
illud
quod
principaliter et
primo occurrit
Avicenna, vide-
ipsum ens
ens
animam
esse
motus magis extendendo ipsum esse ad ipsum modum motus, sive proprie sive improprie dicti, propter quod modi significandi sumpti ab iis proprietatibus sunt magis principales et per consequens partes orationis
constitutae per istos
modos
autem
modi
per
significandi
modum
et
modum
esse motus
fieri
vel actus,
modus
significandi
est. Isti
autem modus
in
significandi reperiuntur in
et
IV partibus orationis
verbo
primus videlicet
nomine
pronomine; secundus
in
et in participio et
autem partes orationis sunt minus principales quia modi significandi ipsarum sumuntur a proprietatibus minus principalibus, et sunt indeclinabiles
quia carent
illis
modum
magis
6 Vb
et indeclinabiles, ut dicit
Commentator, quinto Physicorum, quod omnes gentes in hoc conveniunt quod posuerunt nominationum principia nomen et verbum et posuerunt
nomen
forte
cuilibet
formae quiescenti
et
verbum
cuilibet
illa
formae mobili
duo.
et
Sub verbo
est intel-
comprehenditur participium
et
sennonem congruum,
orationis sint
^Oi^HISMATA
Ceptus
talis
;
145
sermonem congruum
significandi
de quibus ad praesens
modum significandi. Modus autem quidam est aclivus et quidam passivus. Modus autem significandi activus quidam est generalis et quidam est specialis, quidam essentialis, quidam accidentalis, quidam absolutus et quidam respectivus, et quid Amo est verbum (1). Modo est unumquodque hoc patet in illo sophismate dico quod omnes partes indeclinabiles habent duos modos significandi
aliquid dicetur. Pars ergo est pars per
:
essentiales
patebit
quorum unus est generalis, alter specificus, sicut inducendo secundum similitudinem quam in nomine reperimus. In nomine
modum
modum
specie partis
unum
essen-
modum
modum
est,
ita
modum
distinctae apprehensionis,
quod idem
imaginandum in speciebus grammaticae sicut in speciebus consiquod sicut in diftinitione alicuius speciei consideratae a logico semper ponitur aliquid quod habet rationem generis quia in alia
quod
deratis a logico, ita
specificae differentiae
quod speciem
constituit et illam
quorum unus est generalis quia in alia omnibus illius partis, et alius specificus
quod
licet
omnibus
aliis
modi
significandi
dici
biles
omnes ergo partes tam declinabiles quam indeclina* debent habere duos modos' significandi essentiales, intgrantes essenillius partis, et
tiam speciei
cum adverbium
bis cod.
(1)
10
146
SiGRI DE
CORTRACO
quorum unus
est
modos
significandi essentiales
gne-
Modus autem
modum
speciebus
quibusdam aliis, ut apparebit. In hoc enim modo significandi adverbium non differt ab omnibus aliis speciebus orationis. Habet etiam adverbium modum significandi essentialem speciorationis, videlicet in praepositione et
ficum per
quem
omnibus
speciebus orationis,
videlicet
:
per
quem ipsum
fieri,
significare per
suam
significat per
motus
adiungitur
modos
bium
significandi, et
hoc idem
vult in
quod adver
vi verbi est
adiectivum intellectus
adiectivum
modum
quod adiectiva disponunt sicut adverbia, Hoc etiam vult Donatus dicens quod adverbium est pars orationis quae adiect[iv]a verbo significationem eius explanat atque implet. Sic ergo omne adverbium in quantum huiusmodi significat rem suam per modum determinantis actum, fieri vel esse generaliter sumptum, sive sit significatum per verbum, sive per participium, ita quod isti duo modi significandi sunt essentiales omnibus adverbiis in quantum adverbia sunt unus tamen proprie dicitur generalis quia in alia specie
significandi disponentis eo
dicit
:
verbi
intendit actum.
partem
in
speciem
modo
generalis respectu
omnium adverbiorum
et sic patet
sit
actus. Si
autem
et
quod adverbium primo et per se est dispodispositio alicuius alterius, hoc est per aliquem
compara-
modum
tionem ad actum,
numerum,
|
^* ^'^
^\\\s^
Modus ergo
Et
si
significandi per
modum
quod modus significandi unius partis non potest esse accidentalis alteri quia quod vere est, nuUi accidit , ut dicitur primo Physicorum, nunc modus significandi per modum disponentis est essentialis adverbio, ergo non potest esse accidentalis nomini consequens est falsum, ergo et antecedens, falsitas consec^uentis patet quia nomina adiectiva signiistud non valet propter duo quia modus iicant per modum disponentis
aliquis dicat
:
SOPHISMATA
significandi disponentis
147
non
est
univocus
dictis,
et
unus quia ab
aliquid
alio
modo
essendi
ex
tum quia
bene
est essentiale
uni et accidentale
alteri, ut
tamen
dulci,
:
secundo De Anima, et propositio Philosophi dicens quod vere est, nuUi accidit , intelligenda est de illis quae sunt in praedicamento substantiae. Et si ultra secundum dictum dubitatur ubicumque reperitur gnrale,
ut vult Philosophus,
illius, si
adverbii reperitur in
;
nomine,
species adverbii
significandi
non valet, quia secundum illam positionem modus disponentis non solum est generalis ad partes indeclinabiles,
istud
in aliquibus partibus declinabilibus, et
immo, reperitur
aliquo
cum
species
illius
modo
modus
disponentis
sicut
sit
accidens nominis
et
quod
sit
essentialis
et
nominibus
adiectivis,
bene
stat
quod albedo
sit
accidens hominis
tamen
est
de essentia
hominis
albi,
modus ergo
:
significandi per
modum
adverbio.
Et
si
quis dicat
modus
est
non dbet
repugnare
est,
modo
modo
aliquis
modum
excludentis
modus significandi adverbii, scilicet, significare per quem important tantum et solum et similia, qui
rpugnt, ut videtur,
modo
generali, videlicet,
;
modo
non
dico quod
bene
modi
significandi essentialis
modi
bium
hoc adver-
quantum adverbium est, disponit actum per comparationem ad Socratem, in quantum tamen exclusivum excludit actum illum ab omnibus aliis, et eodem modo dicendo de comparatione. Si aliquis instaret quod adverbia comparativa, in quantum talia sunt, respiciunt alicuius excessum secundum magis et minus, tamen secundum quod adverbia sunt, actum disponunt et si quis dicat modus significandi
tantum
,
in
solum con-
modus
significandi per
:
modum
dicit
dico quod
non
valet quia
modus
signi-
modum
148
SiGERI DE
CORTRAC
habens duos modos
CoNiUNCTio
specificus.
ficare per
ritur,
significandi essentiales,
quorum unus
Modus
modum
Modus autem
specialis
et
coniunc-
modum
unitatis
extendendo unionem,
hoc plane
demonstrans
demonstrans
scilicet,
coniunctiva
tangit
dicit
modum
disponentis
est, vel
circumloquitur
unitatis, et
modum
significandi specificum ad
duo,
modum
fieri
hoc modo
modum
sicut
cordare primo Minoris, ubi vult quod coniunctio sic se habet ad alias partes
vinculum ad corpora,
modo vinculum
tum quia
disponit,
unit ea
ad invicem. Ergo
similiter
omnes
habebit disponendo videlicet et uniendo, et hoc vult Donatus quod coniunctio est pars orationis adnectens
significandi per
modum
disponentis
cum
suas per
modum
construitur
cum
ali-
f'^f'?
Rb
quod tamen aliqui magistri negabant, opinionem ^"^"^ confirmantes quia omnis coniunctio est per modos significandi proportionales, sed coniunctio non habet modos significandi proportionales, quod falsum est, ut jam apparuit. Et si probetur nonne coniunctio coniungit inter dictiones diversorum numerorum, personarum, casuum, et sic de omnibus aliis modis significandi ? Ergo non requirit modum significandi proportionalem dico quod coniunctio construitur cum aliis per modos qui dicti sunt, qui modi compatiuntur secum diversitatem numerorum, personarum et casuum, et sic de aliis, ut patet cuilibet diligenter inquirenti. Praeterea.Si dicatur quod haec coniunctio si unitur cum antcdente et consquente quae sunt orationes, orationis autem non est modus significandi sed partis dico quod orationis adhuc ut est quod complexum bene
| :
sepeciali cod.
SOPHISMATA
est
alii
149
unibilis, ut
de se
modi
Praeterea. Si dicatur
sitiva,
dico
quod coniunctio
con-
non sunt de
titas
se
unum denominaret
ut
unum
aliquo
modo
modos
significandi
essen-
generalem videlicet
si
et specialem.
Et
dicatur
modus significandi accidentalis non dbet repugnare nunc autem potestas est accidens coniunctionis secundum
:
disiunctiva rpugnt
modo
;
modum
modum
distinguentis rpuet
idem bene
distinguit et
unit
in
respectu
cursus, et
hoc manifeste
si
vult
Boetius
dicit
non
permittit, et
bene
quia non
est
intelligendum
quod
construantur
invicem
ratione
et
vocis
signi-
sed ratione
modorum
significandi
qui praesupponunt
vocem
intelligendum
non significativae non est modus significandi, sed est quod coniunctio disiunctiva, in quantum coniunctio est, coniungit aliqua invicem ratione modi significandi proportionalis, et quod, in quantum disiunctiva, disiungit significata illorum respectu tertii per
modum
significandi
similiter
per
modum
significandi proportionalem
hoc
quod
et
significant per
vel
,
modum
disponibilis et unibilis,
modum
Similiter
unitatis et disponentis,
cum
eis.
hoc quod
modum
modo
tertii
disiungibilis respectu
alicuius tertii
significat per
ista constructio
vel
de suo
significandi accidentali
modum
*
disiungentis respectu
et
ideo constructionem
'
bis cod.
ut coci.
iSO
SIGERI DE
CORTRACO
dicendo
Socrates
et
Praepositio
similiter est
pars
orationis indeclinabilis
habens duos
modos
luxta
significandi essentiales
est
quod
quorum unus est generalis et alter specialis. intelligendum quod secundum quod vult Priscianus in
et in
appositionem
non autem
non
sunt ad retorquendum
casualem ad actum
et iterum quia
habitudines transitivas denotandas, ut vult Priscianus in Minore Volumine nunc nominativus et vocativus sunt intransitivi, ut vult Priscianus in secundo Minoris, Unde quaedam sunt verba quae sunt ita vehementis transitus quod de se et immdiate possunt transire in casuale, ut amo, diligo, lego, et similia, et quaedam sunt quae non sunt vehementis transitus, quod etiam
:
possunt de se
et
immdiate transire
in casuale, ut
ut,
mediantibus,
quorum
quia
isti
casus proprie
modo essent sumendi modi significandi praepositionis secundum opinionem Graecorum et secundum opinionem Latinorum, videlicet Prisciani
et Donati.
quod de praepositione a Prisciano vel Donato determinate parum possumus habere quia semper videntur innuere quod quaedam sunt praepositiones additae quibusdam partibus per compositionem, propter quod diffiniunt ipsam praepositionem dicentes quod est
Praeterea. Est praevidendum
praeponitur
aliis
compositionem
vel per
tione Prisciani licet aliqui viliter ipsum reprehendentes sibi haec imponant
7 V
et
per consequens
partis,
iti^
SOPHISMATA
151
quod non est dictio, et si non est dictio, manifestum est quod non est pars secundum intentionem Prisciani, et si non est pars, non est praepositio, propter quod manifeste patet quod talia addita aliquibus non sunt praepositiones secundum intentionem Prisciani, tamen talia quae sunt praepositiones, si cadunt cum eadem parte cum illis cum quibus componuntur,
habent aliquam similitudinem
cum
Maiore Volumine
in
significat
contra
et ideo irrationabiliter
modos Modus
visum
significandi essentiales
significandi
quorum unus
generalis
modum
modus
unde
Modus autem
specificus est
modus
significandi per
modum
inquam se
habens ut
quem
vel ut
quo
ita
unum modum
significandi, et
nec
in aliis
modis
vult
quod prae-
quod
potest
esse casus in
praedictis duobus,
immo
etiam omnibus
sitione
licet
fuit
non
suficienter, quia
nominative
specificus
et
modus
significandi
praepositionis significare
est,
per
modum
retorquentis casuale ad
quem
vel
a quo
vel ut a quo circumnon est unum nomen impositum qui est modus significandi praepositionis, unde praepositio est, sicut Philosophus, in primo Perihermeneias, secundum intentionem commentatoris Ammonii, vult quod hoc quod est alicuius de aliquo vel alicuius ab aliquo, quae sunt duae differentiae specierum contentarum sub enuntia>
ad quem
cui
istis,
communis
enuntjationi,
unde enuntiatio
est
152
SIGERI DE
dicit
CORTRACO
est oratio affirmativa vel negativa
quod praepositio
quod praepositio
ad quem
per
vel
modum
a quo
quem
>
ad actum,
et
vel
quo
omnes
praeposi-
minus de multiplicitate analogica, quia isto modo ita quod hoc quod est ut quem magis respicit causas intrinsecas, formam videlicet et materiam a quo autem magis extrinsecas, finalem videlicet et efficientem, et quia nullum argumentum
tiones multiplies sunt ad
Interiectio similiter
est
habens duos
significandi essentiales quorum unus est generalis, alter specialis. quod est intelligendum, sicut vult Priscianus in Maiore, fine capituli de adverbio, quod Graeci ponebant interiectionem sub adverbio quia interiec-
modos
luxta
tiones
dterminant ipsa
:
et ipsa
;
adverbia, ut dicendo
pape!
quem
video
vel dicendo
tamen
eam ab adverbio et ab aliis partibus orationis, et ideo secundum opinionem Latinorum quorum opiniones in grammaticis sequi debemus interiectio est pars indeclinabilis habens duos modos significandi essengeneralis est significare tiales quorum unus est generalis et alter specialis
Latini sparant
:
per
modum
aliis
partibus orationis
reperitur, ut
afficientis
visum
est prius
et
specialis
autem
modum
Donatus dicens quod interiectio est pars orationis significans mentis aflfectum voce incognita. Ideo secundum diversitatem animae diversae sunt interiectiones ad invicem. Unde licet interiectio animam,
hoc
vult
vocem significatum nisi prius fuerit conceptus ab intellectu, tamen illum conceptum significat interiectio per modum afficientis animam, ut patet evidenter in hoc quod est pape . Sic ergo patet quod omnes partes indeclinabiles communicent in
significet mentis
conceptum, quia
modo
significandi per
si
modum
:
disponentis.
Sed
aliquis diceret
quam
declinabiles, partes
autem declinabiles non conveniunt in modo signifidicendum est quod partes declinamagis quam indeclinabiles, quod patet evidenter ex illis quae
;
dicta sunt.
omnes
modos
et alter specialis, et sj
patet ad
primum
quaesituin.
SOPHISMATA
153
Ad
rationes.
d primam cum
est, ut
dicitur
si
omnes
partes indeclinabiles
;
dum quod
verura
iam apparuit.
:
Ad
aliam,
cum
dicitur
Illae
speciem ab
aliis
partibus orationis
non sunt distinctae secundum non habent taies modos significandi etc. cum dicitur quod partes indeclinabiles sunt
partes quae
est sicut
iam apparuit,
et
cum
probatur
dicendum quod modos significandi secundum se licet varientur secundum adiuncta, quod convenit, quia omnes per modum disponentis significant et dispositio variatur secundum variationem disponibilis, et
partes indeclinabiles trahunt sua significata ab adiunctis,
sic patet
ad
istud.
Secundo
fuit
quaesitum
est
possit
magister
per
modos
significandi
proportionales
Item,
si
est
magister
quod magis videtur inesse non inest, nec illud quod minus, sed magis videtur quod hoc quod est O possit construi cum verbo vel cum participio quam cum vocativo eo quod in verbo et participio invehit modos significandi proportionales, ut visum est prius aliquatenus, sed cum illis non construitur congrue, ut de se patet, ergo cum vocativo.
illud
In
et
regina,
novam
cui condere
lupiter
urbem.
Ad
modo,
Uno
adverbium vocandi, ut
significat
O
Alio modo,
significat
!
indignationem, ut
cum
dicitur
in
Cicrone
tempora, o mores
:
cum
dicitur
in Vergilio
Adsis o tantum
nomen quando
ponitur pro
154
SIGERI DE
littera
:
CORTRACO
hac
Sed quaestio solum est de ipso ut est adverbium vocandi. est quod hoc quod est O construitur cum hoc quod est magister et cum quolibet vocativo congrue, quia hoc quod est O est adverbium et est taie adverbium, scilicet vocandi. Ratione qua adverbium est, semper construitur cum verbo, vel expresso vel subintelvel dolorem.
Ad quam dicendum
lecto, sicut
videmus
in
aliis
si
cum
:
verbis subintellectis, ut
aliquis
percuteret aliquem
taie
et
aliquis diceret
bene, bene
ratione
autem qua
vocativo,
tionalis est
nam modus significandi per modum vocantis modo significandi per modum vocati.
aliquis diceret
:
Et
si
si
ergo modus
cum
;
vocativo, tune
verbum vocativum,
strueretur
ut
vocor
cum
vocativo,
, quod significat per modum vocationis conquod falsum est, ergo primum dicendum quod
verbum vocativum significat vocationem per modum significandi vocativi non per modum significandi per modum vocantis, et ideo construitnr cum omni eo quod significat rem suam per modum vocalis vel nominalis, ut sunt nomina propria, et ideo non valet.
Ad
modos
rationes.
Cum
dicitur
omnis constructio
est, et
est
significandi proportionales,
verum
cum
dicitur
quod
non habet
iam
significandi proportionales
cum
li
magister
falsum
est, siqpt
apparuit.
Ad
aliud,
cum
dicitur
si
illud
etc.,
verum
est; sed magis videtur quod O construeretur cum verbo vel participio, dicendum quod falsum est, quia in eis non invenit modos significandi proportionales, sed in hoc quod est magister invenit, ideo etc.
IV.
f?*B()R
Album
probatur sic
:
album potest esse nigrum, ergo album est nigrum. quod potest esse nigrum, possibile est ut sit nigrum, album poteat esse nigrum, ergo possibile est ut album sit nigrum consequens est falsum, ergo ali(jua praemissarum non maior, ergo minor, scilicet album potest esse nigrum. Solet dici quod ista: album potest esse nigrum , est vera, eo quod hoc
est
quod
sit
Improbatio
SOPHISMATA
quod
est
155
album potest supponere pro forma accidentali tantum, sic propoalbum potest esse nigrum, id est, sitio est falsa, quia tune est sensus albedo potest esse nigredo vel pro subiecto formae accidentalis, et sic
:
id est,
subiectum
albi potest
vel sub-
Tertio,
utrum
potest
faciat
propositionem modalem.
quod album et consimilis terminus accidentalis quilibet concretus significet formam accidentalem tantum 1 Quia illud quod significat qualitatem tantum significat formam accidentalem tantum, sed album significat qualitatem tantum, ut dicit Philosophus in Praedicamentis, ergo solam formam significat.
argumentatur,
et videtur
:
De primo
ordinem
solum per vocem significatur quod per ipsam intelligitur, nunc per album solum intelligitur forma accidentalis, ergo album solam formam accidentalem significat. 30 Praeterea. Avicenna dicit quod est aliquid in alio est aliquid in se,
:
nunc accidens
habet esse,
ergo
est aliquid in se
ficari
'^,
absolutum
et sicut
sic
habet
intelligi et signi-
idem
et
significant, sed
abstractum
concretum.
quod
nichil est
com-
mune
substantiae et accidenti.
Tune argumentatur
intellectum
faciunt
non
faciunt
unum
non
unum
commune
est eis,
ergo non
unum
formam accidentalem.
quod
est
nugatio dicendo
simus nasus,
contra Philosophum in
Elenchis.
intelligere
et
significar]
significare
et
intelligere
cod.
significare
coc?.
^a mail,
156
SIGERI DE
CORTRACO
si
Oppositum argumentatur.
Quia
album non
:
significaret
subiectum
non esset fallacia figurae dictionis dicendo quidquid emisti, comedisti, quod est contra Philosophum. Unde si diceretur albedinem emisti, ergo albedinem comedisti, non esset falsa. Ergo album plus significat quam
:
albedo
et sic
subiectum.
quod per
significat subiectum.
in substantiis
concretum
ad suppositum,
significat suppositum.
significat subiectum.
40 Praeterea.
Omnis
nomen
Rb
^ Praeterea.
Commentator
dicit,
ipsis aliquid
quod convenit
quod
est
eis,
nunc
diffinitur
nec
significatur sine eo
de
essentia eius, sed esse in alio est de essentia accidentis, ut apparet hbro
subiectum
in
quo
est.
Ad
tum
significet
formam tantum
circa
vel
intelligenda. Primo,
naturam accidentis.
subiecti.
naturam
quod apparet per Philosophum in Praedicamentis, ubi difiinit esse ^ in subiecto, quod idem est quod accidens, ut dicit Simplicius, et dicit quod esse in subiecto est quod est in alio, non sicut quaedam pars ipsius, sed impossibile est esse sine eo in quo est. Hoc etiam est de intentione Porphyrii in Commentationibus, ubi dicit quod accidentia sunt adventitiae naturae, et Philosophus, septimo Metaphysicae, dicit quod accidentia non sunt entia, sed entis, et Commentator, quinto Metaphysicae, capitulo de ente, dicit quod accidens innatum est existere subiecto. Videtur ergo quqd
dependentia
sit
depen-
si sit
non
adil' cod,
non add,
coil.
eo cod^
SOPHISMATA
stum
;
157
si
utrum dependentia
aut
de essentia
istius accidentis
quod
sit,
est dependentia,
non
si
non, procedam
quod
est contra
si
eadem
ratione fuit
standum
Nunc
'
se, et similiter
unum
accidens ab
alio, et
una
propter diversum
modum
dependentis ad subiec-
si
cum
dependentia
plicius dicit
relationis.
sit
relatio,
omne
non
valet,
quia Sim-
Eodem modo
:
est in
aliis.
nonne accidens potest habere intellectum separatum quod non, immo quicumque intelligit accidens, intelligit dependentiam, non tamen semper intelligit per modum dependentis, ut apparebit post ^. Ideo, dicit Simplicius, in Praedicamentis, quod accidens habet duo subiecta: unum in quo est, aliud de quo dicitur; et per respectum ad illud in quo est, dicitur accidens, et per respectum ad illud de quo dicitur, dicitur universale. Ideo voluit Avicenna, in Logica sua, quod accidens concretum est illud cui competit intentio accidentis, non abstractum accidens, nec taie praedicatur de aliquo in quale, immo, si praedicatur, praedicatur in quid, et non in quale, et hoc de primo. Circa secundum, est intelligendum quod dicit. Est concretum uno modo in substantiis, alio modo in accidentibus. Concretum in substantiis est ut homo, asinus, et consimilia. Talia autem concreta non significant supposita, quia, licet non habeant esse nisi per supposita, ut vult Philosophus, in Praedicamentis, tamen esse eorum non dependet a suppositis, immo habent esse secundum se. Ideo non significant suppositum. Sed ad concretum in acciSi aliquis diceret
;
a dependentia
dico
dentibus
tria
identitas
;
significati
cum
hoc
modus
significandi
et similiter
denominasignifica-
quod
et
denominativam, quia
vox
significat
commune, et ratio secundum illud nomen univoce, quando nomen commune et ratio communis deno-
nomen
est
p cod.
158
SIGERI DE
CORTRACO
eadem
et
minative,
diversus,
et significatio
modus
significandi
Uno
nunc autem duplex est forma quaedam essentialis, quaedam accidentalis non sustentans formam substantialem, est materia prima quae dicitur subiectum omnium formarum substantialium, ut dicitur primo Physicorum. Sustentans autem formam accidentalem proprie dicitur substantia composita, quae est in se ens completum, et hoc modo sumitur subiectum in Praedicamentis, cum dicitur quod commune est omni substantiae non esse in subiecto, id est, ente complte ^ Alio modo, dicitur subiectum subtus iactum vel inferius, et hoc modo sumitur subiectum in Antepraedicamentis, cum dicitur quando alterum de altero praedicatur, etc. Alio modo, dicitur subiectum idem quod obiectum alicuius scientiae, sed dicitur illud obiectum per comparationem ad intellectum cui primo obiicitur in illa scientia sed illud idem dicitur subiectum respectu passionum et partium quae ibi probantur de ipso, ut vult Philosomodo,
dicitur
;
: : :
;
modo
dicitur
album , significat non solum formam accidentalem, scilicet, albedinem, sed aggregatum ex forma accidentali et subiecto, et in hoc concordant Avicenna et Commentator, quinto Metaphysicae, capitulo de ente, et primo Physicorum, dicens quod album non
quod concretum
in accidentibus, ut
est
unum secundum
diflfinitionem,
album duo
prima quia
illud significatur
per termi-
num
Nunc
aggregati.
Ergo
totum aggregatum
significat.
quod denotatur per ipsum. Nunc autem, hoc est totum aggregatum quia forma non probatur de composito, et hoc vult Avicenna, in Logica sua, capitula de accidente, quod illud quod probatur dicendo Socrates est album, id est, aliquid habens albedinem; tamen, in modo diversificantur Commentator et Avicenna, quia Avicenna vult quod
Item, illud significat terminus
:
concretum
in
'
complte cwl.
terminus
p.]
SOPHISMATA
formam accidentalem, quod non
quia tune esset nugatio dicendo
:
159
est
verum, ut Commentator
;
dicit quinto,
corpus album
similiter esset
processus in
si
expri-
intellectus
intellectus
primo
formae
constituitur,
ideo e contrario dicendo secundum quod Commentator in eodem quinto, scilicet, quod concretum primo significat formam accidentalem et ex consquente subiectum, quia, sicut aliquid habet esse, sic natum est intelligi et per vocem significari sed accidens, dicimus, esse habet in rerum natura, unum esse habet quia est essentia distincta ab essentia subiecti licet semper dependeat ad subiectum, etsi isto modo intelligatur essentia dependens ad subiectum ut unum, distincta ab essentia subiecti, et si sic significetur, significabitur nomine abstracti dicendo absolute: quae significat essentiam dependentem ad subiectum et unum, distincta
accidentalis, deinde subiecti,
;
est
in
est
unum cum subiecto, et si intelligatur accidens quod est dependens ut unum cum subiecto et significetur, significabitur nomine concreti, dicendo album, quod quidem album significat formam dependentem ut unum cum subiecto,
:
et ut
talis
informans subiectum,
et
per
modum
unum cum
subiecto vel ut
^i) yb
dependentem,
licet significat
:
Si aliquis diceret
si
accidentalem et ex consquente subiectum, quod idem est quod ens completum, tune esset terminus analogus
;
unum
ex consquente,
ita
et in esse
et in intellectu a primo, ut
tivis, et
nec
in intellectu
dependet in esse
ficatur.
a subiecto
quod ex consquente
signi-
Similiter
in
contingit
analogis,
sed significatur magis sub ratione informati, ut credo quod concretum significet subiectum sub
quidam
dicunt, tamen,
significatur
primo
adcl. cod.
160
SlGERl DE
;
CORTRACO
subiectum refertur
modo
Ad
subiectum
quod
principaliter
subiectum
album
significat
solam qualitatem
primo
et principaliter,
ut
visum
est.
Ad
aliud, dico
album
primo
et principaliter
intelligitur
intelligitur
subiec-
Ad
aliud, dico
aliquid in
quod accidens, quodcumque sit, est aliquid in alio, ergo se: concedo ergo absolutum :.concedo non tamen absolutum,
;
;
ut substantia est
est,
distinctum,
ut
dictum est
licet
de natura sua
sit
tum
est quid
Si aliquis dicat
quocumque modo
non concludit
ratio
tum a
est,
dico
quod verum
sit
est absolutum, id
distinctum, sed
quod
absolutum a dependentia
dependentia ad
intelligi sine
nonne aliquid verificatur de ipso accidente sine respectu ad subiectum sicut quando superiora de inferioribus praedicantur; dico quod non, quia accidens dependet ad subiectum semper, tamen accidens non semper significatur per modum dependentis, ideo alia verificantur de accidentibus quae dpendent, non tamen ut iimim dpendent, ut visum
:
est prius.
Si aliquis diceret
cedens
absolvi
et
aliqua
duo
ita
dependentia est
antecedens ad
alio,
modum
potest
unum ab
'
aliquid est
et
animal
homo
talibus,
cum
est
antcdente ut
risibile
cum
homine
, et,
in talibus,
antecedens potest
'
hiu cod.
SOPHISMATA
161
modo
Ad aliud,
est
ficat
quod
abstractum
et
verum
de principali significato, tamen, quantum ad secundarium, plus signiconcretum, quia concretum significat sub alio
Praedicamentis
;
modo
significandi, ut
vult Philosophus, in
ex
quo subiectum
significatur ex
consquente.
Ad aliud, dico quod accidens et subiectum non faciunt unum intellectum qui correspondet univocis, sed faciunt unum intellectum qui correspondet denominativis,
consquente
intellectum penitus,
liter,
et
talis
unum
intelligit et
ex
^i^Ki^a
sed ex consquente.
Si aliquis diceret
:
nonne faciunt unum extremum enuntiationis, ergo et quod est aequivocatio de uno. Aliquid est unum quod correspondet intellectui simplici aliud est unum quod correspondet homo albus, quod est intellectui componenti vel dividenti, sicut dicitur
intellectum
unum
dico
et dividentis, ut
:
apparebat
,
alias.
Ad
visum
aliud, dico
quod non
est nugatio
nasus simus
quia subiectum
valet,
ut
prius
Ad Ad
aliud,
dico
quod concretum
partis patet
aliter
se
habet in
substantiis
ad
fuit.
in accidentibus
ad subiectum, ut visum
solutio.
Ad primum argumentum,
secundum quod
vult
Alexander commentator,
menti in aliud non
facit
in
sed pnes
fit
modum
significandi,
unde necessario
et, si
fallacia
figurae dictionis
ratio
est
quod subiectum ex consquente significetur, quod concessum est. aliud, dico quod subiectum ponitur in diffinitione, sicut aliquid quod extra essentiam illius. Ideo quando significatur per nomen accidentis
Ad
sufficit
quod
illud
quod
per
modum
habitu-
dinis ad subiectum
non
figura cod. 11
162
SIGERI DE
CORTRACO
est
curvitas,
et,
nasum,
per
modum
habitudinis ad
valet.
nasum
non
Ad
aliud, dico
ratio
quod subiectum
significat ex
cum
respectu ad
Ad
portet
aliud, dico
quod
licet diffiniantur
non tamen
et
quod
significent subiectum,
loquor
quod accidens non intelligitur sine esse in subiecto et sine dependentia, ut visum fuit prius, tamen accidens bene intelligitur sine modo dependentis, et sic significatur sub modo dependentis, et ideo non omne accidens, licet dependeat, significat subiectum, sed significat formam dependentem ut distincta est a subiecto, non ut una cum subiecto, ut prius
aliud, dico
Ad
visum
est ^
album potest esse nigrum et illa quae sunt unum, sunt unum pro eodem tempore. Ergo quae intelliguntur ut unum, intelliguntur ut unum pro eodem tempore, cum intelligere sequatur esse. Ergo quae significantur posse esse unum, significantur unum pro eodem tempore, sed
Quaerebatur secundo de veritate huius
:
falsa,
quia
album potest esse nigrum Praeterea. Dicitur primo Physicorum quod possibile est quo posito inesse, nuUum sequitur impossibile, sed, posito quod album sit nigrum, sequitur impossibile, scilicet, album potest esse nigrum, ergo, non fuit pos.
sibile
est falsa
et
minus non
sit
speciem
magis album,
tune argu-
magis album
est
minus nigrum.
Praeterea. Socrates est niger, Socrates potest esse albus, ergo album
potest esse nigrum.
Ad
quaestionem
dicitur
est
est in potentia
ad
omnem
for-
formam, ut
mam
'
sibi
propiam, quia
omnem,
Explicit
adci. cod.
SOPHISMATA
Ut dicit
163
Commentator, ibidem. Ideo subiectum existens sub uno contrariorum tantum est in potentia ad aliud, quia privatio alicuius formae in materia est accidens necessarium, sine quo materia non esset in potentia ad aliam formam, ut dicit Commentator, primo Physicorum. Subiectum ergo existens
actu sub uno contrariorum et in potentia ad aliud
fit,
est in potentia
ad
illud.
Aliter
autem
fieret
Nunc autem ex
albo nigrum, ut
esse nigrum
,
aliud ut ex
ista vera:
album potest
quandocumque praedicatum,
Nunc autem
denotatur nigrum inesse subquod hoc album potest esse nigrum visum est. Ergo ista est vera album potest esse
:
nigrum
et videtur esse
quod frquenter menti convenit quia non exponuntur bene termini secundum propositum, quia sumuntur abstracta pro concretis, unde subdit quod non est verum dicere convenit aegrotandi inesse sanum. Cum
finem, ubi dicit
:
igitur
ista
ergo
erit
vera
con ',
Ergo
illa
;n^um
Ad rationes in oppositum, dicendum est ad primam dicendo quod quae significantur posse esse unum pro eodem tempore , intelligitur
:
illa
illius
se et non in respectu illius cuius est non per se, nec cum dicitur album potest esse nigrum denotatur inesse nigrum albo per se, ratione subiecti, non ratione albedinis, nisi per accidens. Ideo pro eodem tempore haec est vera subiectum albi potest esse nigrum. Dico quod illud quod est possibile, si ponatur inesse eo modo quo est possibile non sequitur inconveniens.
potentia per
Nunc
fit
in
ista:
subiecti, ut prius
Ideo
si
album
album
fit
nigrum.
Si
aliquis
velit
probare istam
probationem
sic
inesse
sic:
est
quia magis
est
nigrum. Magis
est
minus non
diversificant speciem.
ista est
vera
album
nigrum, quia
si
verum
coil.
164
SIGERI DE
CORTRACO
:
fuit
album supponit pro eo quod est vel fuit vel erit, nunc illa est vera quod album est nigrum, ideo et illa album est nigrum nec isto modo pro:
minus
Uno modo
quod
est magis, et sic minus non diversificat speciem ab eo quod est magis , secundum quod vult Philosophus, quarto Physicorum, capitulo de vacuo, dicendo quod ex calido fit magis calidum, nullo facta in materia calido, quod unum erat prius quando erat minus calidum, et hoc vult Simplicius,
:
in Praedicamentis, capitulo
de quantitate, dicendo
est
taie
magis
et
minus
minus album nigrum, sicut probat ratio. Alio modo, nigrum, quia tune esset minus esse potest dicere diminutionem formae. Sciendum quod aliquis dicitur minus sapiens qui non est sapiens, et taie magis et minus est
esse pnes unum, et isto
:
modo non
et
tali
est
verum dicere quod magis album est minus nigrum, quia nullo modo est nigrum et tune non sequitur minus nigrum, ,ergo nigrum, immo est fallacia secundum quid et simpliciter, quia minus diminuit de ratione magis, ut prius visum est. Per hoc patet solutio ad secundum.
;
non
facit
potest faciat propositionem modalem quod non. Primo, quia illud quod est de consideratione nostra propositionem modalem, sed potest est de consideratione
;
primo Physicorum
et quinto
Metaphysicae.
facit
Praeterea. Illud
quod
potest
non
facit
propositionem
modalem.
Praeterea. Si
unum
faceret propositionem
modalem
et
non alterum,
hoc necessario esset propter aliquid repertum in uno quod non reperiretur in alLero. Hoc non potest esse vox, in hoc quod est potest quia vox non facit propositionem modalem est enim ens naturale nec etiam signi:
esse in potentia
hoc quod
,
est
potest
quod
faciat
est:
oportet
e converso, tamen,
potest
modalem.
botit
corf.
SOPHISMATA
Si dicatur
:
165
esse modalem,
dicati
homo est albus per accidens, non dicimus propositionem cum hoc quod est accidens determinet inhaerentiam praefortius
est
potest
vel
possibile, faciet
illis
de
modo ad sumendum contradictorium negatio dbet ferri ad modum, sed in homo est albus per accidens non refertur negatio ad sumendum ista contradictorium ad per accidens , immo contradictorium eius est nullus homo est albus per accidens .
: :
Praeterea.
Homo
de necessitate
ista
est
modalis tam
, ut dicit Ammonius, in modus determinet compositionem, illi compositioni quae sit apud intellectum componentem dbet aliqua com homo est positio realis, aliter intellectus esset figmentum. Sed in illa
bene
sicut ista
homo
animal de necessitate
commento
libri
Perihermeneias. Si igitur
asinus
Ergo nec
est
intellectualis,
homo
asinus de necessitate
.
est
homo
Cum
igitur operatio
prima animae
secunda
:
debent
diiferre in re.
Cum
igitur ista
homo
sit
sed talem non est reperire, ergo non est propositio, nec per consequens
modalis.
Praeterea. Ista
facit
proposi-
subiectum, ergo
facit
propositionem modalem
etc.
Hic
magnus.
'
corpto^ cod.
non add.
cod.
INDEX
DES
NOMS
(LES CHIFFRES
45.
De Anima,
158.
Alexander cominentator,
Sopbistici lencbi, IGI.
Alexiiis, 9, il.
139,
Ul,
Algazel, 139.
Etbica, 140.
Politica, 139.
Ammonius,
15.
Averroes =^C!ommentator,
159.
147, 156.
Praedicamenta,
156-158, 161.
4,
81,
87,
97,
99,
Perihermeneias,
132, 152, 159.
7,
15,
17,
31, 32,
Perihermeneias, 14, 31. Physica, 23, 125, 144, 158, 163. Metaphysica, 4, 156-159. Avicenna, 8, 129, 139, 144, 155, 158, 159.
Logica,
3, 4, 103.
157, 159.
Metaphysica,
Boetius,
5, 93.
Perihermeneias, 56.
Cicero -= Tullius,
7, 154.
Topica, 82, 86, 87, 90, 120. Sophistici Eleuchi, 10, 80, 85, 87,
156, 159.
Donatus,
111,
115,
117,
148-152.
102. 105, 114, 125, 139,
Physica.
4,
6.
De
Caelo, 139.
168
Tuvenalis, 154,
De Proprio
97, 99,
:
(capitulum), 82.
Fallaciae, 79-90.
Sophisma Album potest esse nigrum , 155-165. o Amo Sophisma est vorbum ,
:
Volumen minus,
Porphyrius,
8, 88.
Sophisma
proficiunt
157.
107, 137-143.
Commentationes,
Sophisma
143-154.
magister
107,
UI,
Summa modorum
125.
significandi, 93-
Volumen maius,
108,
110-116,
118,
120-125,
130,
Praedicamenta,
158, 164.
3, 9,
Volumen minus,
106,
Theoctistus, 122.
Vergilius, 116, 154.
Sigerus de Cortraco,
TABLES
Bruges, Biblioth. publ., n 435, p. 33 no 482, p. 20 n^ 500, pp. 24, 25, 33 no 509, p. 27 no 544, pp. 14,
;
46.
Bruxelles, Biblioth. Roy., no 27412747, pp. 9, 16. Erfurt, Amplon., no 268, p. 9. Florence, Laurent., n 3, s. XII,
p. 33.
8; no 15303, p. 8 p. 63; no 15492, p. 8 no 15625, p. 12 p. 8 no 15843, p. 10 p. 8 p. 12 no 15996, p. 12 no 16130, pp. 9, p. 4 no 16134, p. 33 33 p. 33 no 16164, p. 8
p.
; ;
no no no no no
no 16135, no 16222,
;
pp.
45,
p.
2,
14
no 16401, p. 33 no 16574, pp. 8, 12; no 16612, p. 8 no 16617, p. 21 no 17516, p. 32. Rome, Bibl. Vatic, no 7678, pp. 29,
;
30, 33.
Paris,
p.
Biblioth.
Nation.,
;
8; p. 24 p. 8 p. 33
;
no no no no no
la
4,
Haute9,
cl.
pp.
15.
VI
170
It
'
Agns,
Ailly
4.
= Pierre. =
39.
= Pierre.
Albert de Saxe, 25, 33. Albert le Grand, 2, 14, 16, 32, 45,
61-63, 68-70.
Alcuin, 35.
Brescain Jean. Brewer, ^6, 38, 41. Brito Raoul. Bulaeus Du Boulay.
60,
Alexandre Neckam,
Algazel, 52.
22.
Amaury de Bne,
Ammonius,
Aquin
62.
65.
Caedzant
Thomas.
Jean.
Aristote, V, 14, 16, 19-21, 25, 2729, 36, 41, 48, 50-52, 54, 55, 60, 66, 68-70, 73. Arnold Cortte, 17. Auvergne Pierre.
= Pierre.
34.
Charlemagne,
Chartres Chartres
= Bernard. = Thierry.
Auxerre Auxerre
70.
Lambert.
Rein'i.
Clment
Avicenne,
B
Bacon Roger. Baeumker, Ci., /,
Baligault
Arnold.
75. ^^ Robert.
Couderc,
Couron
5, 26, 26.
Cousin,
2/, 61.
Flix.
Cremonensis (quidam),
66.
* Les ouvrages
chiffres
cits.
le titre
complet des
171
D
Dacie Dacie
= Boce. = Jean.
/, 5,
Rome,
3, 6.
9, 32.
Delisle,
De
Meulenaere,
Goethals, Goethalst
= Henri.
21, 23, 26, 32, 33.
Denifle, 6, /o, 11, 21, 23, j-^. De Wulf, VII, 12, 21, 61-64.
Goswin, Goubert
7.
= Jean.
Grabmann,
Dorpius
= Martinus.
//,
Du
Boulay,
p-
Gui d'Evreux,
Guido, 22. Guillaume Guillaume Guillaume Guillaume
12.
Ducange,
H
Echard
Qutif.
39.
Hanibaldus, 11. Aegidius. Harlebecca Haurau, /2, 33, ^4, 37, 63. Heinze = Ueberweg.
Hlie
Pierre.
Fierville, ^8.
Fontaines
Franck, 6^.
Franklin,
5, 11, 12.
Hmer, 8. Henri d'Andeli, 40^ 41. Henri de Alemannia, 16. Henri de Gand, VII. Henri de l'Eglise, 8, 9. Henri de Lewis, 10. Henri Goethalst, 11. Henri Pistor, 10, 11. Hron, 40.
Hibernia Holkott
= Patricius. = Robert.
Hugues de
G
Galinus, 68. Henri. Gand
Inghen
= Marsile.
Gauthier,
7, 8.
Grard de Abrincis, 4. Grard de Barri, 36, 38, 41. Grard de Maestricht = Grard
d'Utrecht. Grard d'Utrecht, 12. Jiiselinus de Zomerghem,
3.
Pierre d'Espagne. Jean XXI Jean Buridan, 12, 24. Jean de Brescain, 64.
172
Michel de Brabant
Michel de
Tolde, 15.
Vallibus, 12.
4.
Michel de
Goubert,
Grammaticus
Jean de Phi-
lopon.
3, 7, 8, 12.
N
N. de Dunis, 3, Alexandre. Neckam Nicolas de Normandie, 29.
5, 20.
O
Lambert d'Auxerre, 21, 22, Lambert de Lede, 3. Laude = T. Laude (M.), 14, 20.
28, 45, 63.
Occam
(Guillaume
d'),
12,
24,
25,
= Odon d'Ours-
23, 33.
Leclerc
Ourscamp
(d')
= Odon.
Lewis
M
Maestricht
=-^
9.
Grard.
/, 2, 5, 13, 15,
Mandonnet, VI,
26-29,
Philippe du Val,
Pierre Pierre Pierre Pierre Pierre Pierre
4.
Philopon "Jean.
d'Ailly, 25.
Marchanova
Marianus
d'Auvergne, 29, 33, 61. de Blois, 38-40. de Celles, 39. de Poitiers, 33. d'Espagne, 2, 29, 66, 69,
73.
173
Pitra, 2$,
1,
2,
5,
Poitiers
= Pierre.
Prantl, 11, 22, 24, 25, 27-29, 33, 45, 61-63, 66, 67, 69.
Suessionensis
Odo.
Qutif-Echard,
Quintilien, 34.
/, 8.
Thomas d'Aquin,
Raoul
Brito, 4, 8.
73.
l, 2, 8,
62, 63,65,
Thomassin,
Thurot,
43, 44.
7,
7.
/i,
Rinck
Pierre.
Tocco
Tolde
= Guillaume. = Jean.
15.
Turpin,
U
Ueberweg-Heinze,
61^ 62.
Rome
Gilles.
g.
7.
V
Philippe. Val Valle Verbi (de) Robert. Vallibus (de) Jean.
Ruland,
Rutebuf,
Saint-Amour
= =
Guillaume.
Van den Gheyn, 16. Van de Patte, 4. Van Essche (Martin), 5. Mathieu. Vendme (de)
Vives, 6j.
174
CORRECTIONS ET ADDITIONS
W
Walter Burleigh, 12. Wattenbach, 64. Wauters, /. Willelmus (abbas), 4.
3.
Z
Zomerghem
= Ghiselinus.
CORRECTIONS ET ADDITIONS
PREMIERE PARTIE
p. P.
(10), 1. 2, lisez (16),
(17),
1.
:
abrviatifs.
:
33, lisez
abrviations.
(sr. 2741-47)
P.
de
la Bibl.
Roy.
de Bruxelles, ajoutez 8. Erfdrt, Bibl. Amplonienne, n* 2G8. M. Wilhelm Schum donne de ce ms. la
description suivante (Beschreibendes Verzeichnis dev AmplonianisclicnHundschriften-
aammlung su Erfurt.
XIV*
s.,
Ms. parchemin
in-4",
de
la fin
comprenant 95
du La
les
couverture suprieure qui, sans doute, nous et donn l'origine du ms., manque...
L'critare,
une cursive de
Sogeri
la fin
du
Tous
Fol. 1-8
compendium do Aristotelis libris priorum analyticorum Incipit compendum Sogeri supra priora. Inc. Loyca
:
!
est pars organica... Expl. .... perfecti ad perfcctum et simili ter ars tocius libri
Fol. 9-34
posteriorum analyticorum
mngni commentarius in Aristotelis libros Elenchorum . L'auteur du catalogue n'a pu identifier l'auteur do VArs Priorum que contient co ma. Dans la table des noms cits (p. 927) il pense que ce pourrait tre Roger Bacon La comparaison du trait avec les textes de VAra Priorum dos ms. que nous avoDH dcrits plus haut (cb. H) notjs permet de dire qu'il s'ngitdo Sigcr do Couitrai. Le texte lui-mmo d'ailleurs indique qu'il s'agit d'un compendium Sogeri . Nous n'avons pu prendre connaissance de co manuscrit qu'aprs l'impressiop du chapitre II de notre ^^ude,
Fol. 35'94
:
Albert!
CORRECTIONS ET ADDITIONS
1^5
SECONDE PARTIE
p.
4,
1.
20, lisez
subicto...
l.
P. 28,
P. 87, P. 94,
1. 1. 1.
15
p. 32,
:
18 et
1.
23, lisez
eadem, inter
se.
8, lisez
oppositura.
:
28, lisez
signandi, signt.
:
P. 109,
P. 115,
1.
32, lisez
34, lisez
diversimode.
supina.
1.
noms
cits)
Aristotelis
Id.
= Philosoplius
:
au lieu de 152, 159, lisez 151, 158. Id. Sophistici Elenchi au lieu do 156, lisez 155. Averroos aprz 139, ajoutez 158. Aviceuna, Logica au lieu de 159, lisez : 158.
Perihermenias
:
Avakt-Peopos
Notice
biographique
(1)
(9)
II.
Chapitre III.
Chapitre VI.
Conclusion
Les manuscrits Les uvres de Siger de Courtrai Le procd pdagogique du Sophisma Siger de Courtrai et la Grammaire spculative Siger de Courtrai logicien
.
(19)
.
(20) (34)
(GO) (71)
TEXTES INDITS
Ars Priorum
Fallaciao (fragment)
1
77
91
Summa modorum
Sophismata
:
significandi
Ame
est
verbum
129
137
magistcr
potest esse cigrum
143
154
Album
Index des noms cits dans les textes Table des manuscrits cits dans Ttude Table des noms de personnes cits dans Ttudo
Corrcclions et additions
1C7
169
170
174
B 765
Si^er, of Courtrai, d. 1341. Les oeuvres de Siger de Courtrai (Etude ALD-5594 (mcsk)
: