Você está na página 1de 266

JOHN

M. KELLY

LIBDAKY

Donated by

The Redemptorists of
the Toronto Province

from the Library Collection of Holy Redeemer Collge, Windsor

University of
St.

Michael's Collge, Toronto

Digitized by the Internet Archive


in

2009 with funding from University of Ottawa

http://www.archive.org/details/lesoeuvresdesigeOOsige

LES

Philosophe^ l^el$e
Textes

&

tudes
Louvaln

Collection publie par l'Institut suprieur de Philosophie de l'Universit de sous la direction de M. DE

WULF

TOME

VIII

LES UVRES DE SIGER DE COURTRI


(TUDE CRITIQUE ET TEXTES INDITS)
PAR

G.

WALLERAND
Docteur en Philosophie
l'Institut

Professeur

Saint-Louis Bruxelles

LOUVAIN
INSTITUT SUPRIEUR DE PHILOSOPHIE DE L'UNIVERSIT
iiS

LOUVAIN.

IMPRIMERIE

NOVA ET VETERA
J.

rue de Tirlemont, 136-138.

Claes, directeur.

AVANT-PROPOS

Le

xiii^ sicle

Les coles

latines possdaient, depuis

marque l'apoge de la pense philosophique mdivale. un sicle dj, l'ensemble de VOrgale reste

non, lorsqu'une seconde entre d'Aristote leur livra

de ses

traits.

Ceux-ci taient peine rvls au

monde

occidental,

que de puissants
et l'laboration

gnies surent mettre en valeur les richesses qu'ils recelaient,

des nombreux lments philosophiques du pass

et

du prsent

aboutit,

malgr de nombreuses

et parfois

violentes oppositions, la constitution

d'une synthse harmonieuse, approprie, dfinitive.

Les oeuvres logiques du Stagirite jouirent

lgitimement d'ailleurs

d'un succs extraordinaire que ne compromit en aucune faon l'engoue-

ment qui

se manifesta pour ses travaux sur la Physique et la Mtaphysique.

mesures prises certains moments contre Aristote n'atteignaient pas les livres de VOrganon^ et l'estime qu'on avait pour eux dut
plus, les

De

s'en accrotre. Les manuscrits conservs de cette

poque nous mettent en


traits,

prsence d'un amas immense de commentaires, questions logiques,

ou rsums de
dbut du xive

traits l'usage scolaire.

La place

prise par la logique dans

l'enseignement au

moyen ge

est spcialement importante

au

xiiie et

au

sicles, qui

peuvent tre appels l'ge d'or de

la

logique

aristotlicienne.

L'tude de

la

grammaire, autre partie du Triviutn^ prsente, cette

mme
de
la

poque, un renouveau d'intrt. Elle n'est plus ce prambule aride


logique o l'on se contentait

de commenter avec plus ou moins


exposs de Priscien
ont
et

de bonheur ou d'-propos
Elle a
tion, la situation

les clbres
le

de Donat.
la

chang d'aspect. Le milieu,

got de l'poque pour


lui

spcula-

mme

des matres qui l'enseignent,

fait

subir
;

une
mais

transformation radicale.

Au

fond,

la

grammaire

reste ce qu'elle tait

sa mthode volue dans un sens spculatif et dductif, et on aboutit une


vritable philosophie

du langage mtaphysique en grammaire.

c'est l'invasion

de

la

logique et de la

VI

TUDE SUR SIGER DE COURTRAI


Le sorboniste
belge, Siger de Courtrai, parat dans l'enseignement de

au dbut du xiv^ sicle, au moment o la logique n'a pas encore sombr dans le verbiage et o l'tude spculative de la grammaire est en honneur. Cette personnalit a beaucoup proccup les historiens de la philosophie lorsqu'il s'est agi de le distinguer de cet autre Belge, le fameux averroste Siger de Brabant. Ses uvres ne rvlent en lui ni un chef d'cole, ni un novateur. Il nous apparat comme un matre de la facult des arts, continuateur de la tradition scolastique et pripatticienne. Ce n'est par consquent ni son importance spciale dans le monde intellectuel mdival, ni la nouveaut de ses doctrines, qui nous a fait entreprendre l'dition de ses uvres. L'histoire de la pense philosophique, comme l'histoire politique ou sociale, n'est pas seulement faite de personnalits ou d'actions exceptionnelles. Il y a lieu d'tudier les personnages de second ordre, de fixer
l'Universit de Paris leur place parmi leurs contemporains, d'tablir
et leurs chefs

une comparaison entre eux


d'une fcon-

de

file,

et ce principe, d'ailleurs incontest, est

dit spciale lorsqu'il s'agit

de

l'histoire

des ides.

Or, l'histoire de la philosophie du xiif sicle prsente encore de nom-

breuses lacunes. Les prdcesseurs immdiats du mouvement albertinothomiste sont insuffisamment connus.
Il

en est de

mme

de ses successeurs,

surtout pour les cinq premires dcades

du

xive sicle. L'tude des textes

de cette dernire poque a pour mission de montrer jusqu' quel point les grands matres du xiif sicle ont fait cole et dans quelle mesure leurs
disciples les ont suivis, afin

de mettre en lumire

les transitions entre les

doctrines traditionnelles et leurs dviations. Elle contribuera ainsi l'laboration d'une

uvre gigantesque de synthse qui ne


:

pourrait encore tre

tente aujourd'hui

l'expos exact et ininterrompu de l'volution des dift-

rentes pices qui composent l'difice scolastique depuis le

moment o

le

pripattisme s'implante dfinitivement en Occident jusqu' sa dcadence

complte partir de

la fin du xiv sicle. Il y a intrt, crit le P. Mandonnet \ plus qu'on n'imagine d'ordinaire, multiplier les publications de philosophes et de thologiens mme secondaires. Si ces uvres ne nous placent pas toujours en face de systmes originaux, ni d'ides bien nou-

velles, elles tiennent leur

rang dans

cultore de l'Europe, et leur intrt

dveloppement progressif de la rside mme quelquefois dans leur


le

imperfection ou leur condition de simples bauches. Ceux-l donc rendront

Siger de Brabant

et

FAverrosme latin au Xlll*

aiclc,

dit.,

t.

I.

(1911), p. 811.

AVANT-PROPOS
de vritables services
la

VU
la vie intellectuelle

connaissance de

du moyen

ge qui accrotront un matriel littraire encore trs incomplet. A ct de compatriotes plus en vue, un Gilles de Lessines, un Henri de Gand, un Godefroid de Fontaines, un Siger de Brabant, que la Collection des

Philosophes Belges
rle qui,

fait

ou

fera connatre, Siger de Courtrai


est

a jou

un

pour tre modeste, n'en

pas moins intressant

relever.

Parmi
M. Niglis
^

les
et

travaux qui

lui

ont t consacrs, signalons une brochure de


laquelle

une tude biographique de M. Vercruysse

nous

devons divers emprunts *. Personne encore n'a tent de situer, dans l'histoire des ides mdivales, l'uvre logique et grammaticale ' du matre flamand. C'est l'objet principal de la premire partie de ce travail. Dans la seconde partie nous
ditons les traits et les sophismata connus de Siger de Courtrai.

Cet ouvrage
et le

tait l'impression

lorsque nous emes connaissance des

commentaires du sorboniste belge sur VIsagoge de Porphyre, les Catgories Perihermenias d'Aristote. Nous nous proposons d'tudier prochainecette partie

ment

de son uvre.
de

Nous aimons exprimer nos remercments M.


Bibliothque Vaticane, qui nous a
fait

le D" Pelzer,

la

bnficier diverses reprises de


soit

son rudition,

soit

dans

la

recherche des manuscrits,

dans des dtails

de notre tude.

Un
ce

devoir bien agrable nous reste remplir

celui d'exprimer notre

profonde gratitude au matre vnr qui nous a dirig dans l'laboration de


travail, M. Maurice De Wulf. Non seulement il nous a donn la pense de l'entreprendre, mais il nous a guid pas pas, son dvouement a suppl notre inexprience, et il a pris notre travail un intrt dont

nous ne saurions trop

le

remercier.

Bruxelles, juillet 1913.

Siger von Courtrai, Beitrge zu zeiner Wiirdigung. Freibourg

i.

Br., 1903.

'

Mmoire du Cercle historique et archologique de Courtrai, t. IV. M. Peatow, qui a fait rcemment un essai sur l'histoire de la grammaire au moyen
The Arts course at Mdival Universits with
(Illinois

ge, ne connat pas Siger de Courtrai.


spcial rfrence to

Grammar and

Rhetoric

University press).

ETUDE SUR SIGER DE COURTRAI

CHAPITRE

Notice biographique

Nous n'avons pas reprendre


l'averroste Siger

l'expos des laborieuses recherches qui

ont abouti au rejet dfinitif de l'identification de Sigei de Courtrai avec

de Brabant ^ Cependant,
lui valait cette

mme

aprs tre dbarrasse

des faux

titres

que

confusion, la personnalit du matre cour:

traisien n'apparat pas

encore avec nettet

trop de lacunes laissent dans

l'ombre des phases importantes de son

Echard * et C. CipoUa ^ en font un contemporain de Thomas d'Aquin et de Robert de Sorbon. Leur erreur est manifeste. S'il est vrai qu'un certain Siger fut doyen du chapitre de Notre-Dame Courtrai dans la premire moiti du xiii^ sicle *, il est
activit.

Cfr. L.
II,

1874,

pp. 173-174.
t.

Delisle, Le Cabinet des Manuscrits de la Bibliothque nationale, Paris, A. Wauters, Bulletin de P Acadmie royale des Sciences de

XL, 1876, p. 357. Ch. Pot vin, tbid., t. XLV, 1878, pp. 330-3.7. * C. Baeumker, Die Impossibilia des Sigers von Brabant (Beitrge zur Geschichte
Belgique, Ile srie,

der Philosophie des Mittelalters, B. II, H. 6, 1898, pp. 92-103 et passim). P. Mandon* net, op. cit., t. I, p. 69 et suiv. H. Vercruysse, Mmoires du Cercle historique et archologique de Courtrai, t. IV, p. 38 et suiv. Inutile d'insister sur l'identification de Siger avec d'autres personnages.

* In Sorbona plura sunt antiquissima summae S. Doctoris (S^i Thomae) exemplaria... sunt 8 codices quorum trs potissimum notandi, primus n. 121 ex legato Sigeri de Cortraco decani ecclesiae B. Mariae Curtracensis qui e primis Roberti de Sorbona sociis

fuit

ex actis gymnasii sanctumque doctorem vidit . Qutif- Echard, Scriptores Ordinis Praedicatorum, 1719, I, p. 295. ... Alter... n. 26 ex legato Sigeri de Cortraco decani cortracensis et socii Sorbonae qui ex actis ejus gymnasii aetate S. Thomae

florebat... Ibid., p. 288.


'
*

Un

Giornale Storico dlia leiteraiiira italiana, vol. VIII, 1886, p. 117 et suiv, acte dat de 1221 dbute par ces mots Sigerus decanus totumque capi:

(2)

ETUDE SUR SIGER DE COURTRaI


l'auteur des ouvrages

non moins prouv que

que nous ditons est un autre Siger, galement doyen du chapitre de Courtrai, mais beaucoup plus tard, au dbut du xiv^ sicle. Ceux qui jusqu'ici ont tudi ce second Siger, se sont attachs surtout
la partie biographique sans mettre en lumire qu'il s'agissait bien de

l'auteur des traits de logique et de

Stgerus de Cortraco.
critique.

Il

est utile d'tablir ce fait

grammaire attribus par les manuscrits au seuil d'une tude

D'abord, l'examen des traits attribus Siger de Courtrai montre que


ceux-ci ne peuvent tre antrieurs la fin

du

xiii^

sicle.

Les citations
la

nombreuses d'Albert

le

Grand,

l'infiltration

en logique de tendances qui

ont pris cours postrieurement Pierre d'Espagne \ la conception de

grammaire comme science spculative


D'autre part,
l'auteur
le

^^

justifient cette assertion.


fait

ms. 16222 de la Bibl. Nat. de Paris


significandi

mention de
socii in

de

la

Summa modorum

comme

quondam

tulum ecclesie Bate Marie Curtracensis, universis tam praesentibus quam futuris in per Cfr. Cartulaire de l'ancienne glise collgiale de Notre-Dame Courtrai, par E. Mussely et E. Molitor, Gand, 18&0, p. 62. Mandonnet (op. cit., I, p. 78) a donc tort d'crire 11 n'y a pas trace d'un Siger de Courtrai au XIII* sicle . Il semble bien prouv (Mandonnet, op. cit., 1, p. 65 et suiv.) que Echard fut influenc par Ch. Meusnier (XVlIe s.). L'erreur de celui-ci fut d'incorporer la biographie de Siger de Courtrai une donne, fausse d'ailleurs, relative Siger de Brabant, sur un renseignement fourni par un disciple de Thomas d'Aquin, Guillaume de Tocco (Acta
petuum...
:

Sanctorum,

t.

I,

Martii, Antverpiae, 1668, p. 666, n. 20).

Voici cette notice de


l'Iandriae sita, in

Meusnier

Sigerus vel Siguerus de Curtraco urbe, in comitatu

qua notus

(natus), et ecclesiae beatae

Mariae decanus factus, cognomen


obtinuit.

quoque pro huius temporis consuetudine a praedicta urbe


Scripsit multa ex quibus in
10 Liber

meam

devenere notitiam
:

de modis significandi qui his verbis incipit Quoniam grammatica, ms. 767. totius logicae, quae quidem reperitur in indice Hbri ms. 757, cum praecedenti libro sed deficiunt multi quaterniones, solumque superest tractatus de fallaciis. 8o Dicitur quoque cum Guillelmo de Sancto Amore et aliis scripsisse librum de periculis novissimorum temporum, qua de re videndus author argumenti operis D. Tho mae contra impugnantes religionem. Tempus mortis eius incertum videtur tamen fato functus ante annum 1260", ut suspicari licet ex initio collectionis canonicae quae Guillelmo a Sancto Amore tribuitur. Ezstant in bibliotheca Sorbonica multi libri ex eius legato, in quorum fine nominatur Siguerui decanus Curtracensis, in theulogia magister et socius domus idem patet ex vetusto kalendario prions in quo et horum librorum quos legavit fit mentio, et pecuniae b ipso datae pro anniversarii celebratione > (Domus et aocietatis Sorbonicae historia, Bibl. de l'Arsenal Paris, ms. 1021, pp. 251-252 il en existe une copie dans le ms. 1022). C'est en se basant sur ces auteurs que V. Leclerc a propos l'identification de Siger de Courtrai et de Siger de Brabant. Histoire littraire de la France, t. XXI, pp. 96 et suiv.
2

Summa
;

Cfr. infra, ch. VI.

Cfr. infra, ch. V.

CHAPITRE
collegio de

NOTICE BIOGRAPHIQUE

(3)

Sorbona \
le

et

de Courtrai, mentionne
socii huius
traits
xiii^

un acte de 1341, anne de la mort de Siger legs qu'il fait la Sorbonne ex legato magistri
:

Sigeri de Cortraco, decani ecclesiae beatae Mariae Cortracensis et

quondam
nos
la fin

domus ^
les
la

Il

en rsulte

qu'il

faut rechercher l'auteur de

parmi

doyens du chapitre de Notre-Dame Courtrai


xiv^ sicle.

du

ou dans

premire moiti du

Or, des documents de premier ordre signalent l'activit de Siger

poque tant Paris qu' Courtrai, renforant ainsi les preuves de l'identit du doyen et du professeur ^ Ces donnes parses, les seules qui nous renseignent sur sa vie, ne se
cette

prtent gure qu' une sche numration.

Le 23

avril 1299,

la fonction

dcanale du chapitre de Notre-Dame


*.

Courtrai tait occupe par un certain Willelmus

En

1308, dans

un acte

du 19 novembre, paraissent Sygerus decanus et le chapitre, prenant des dispositions relatives au payement de redevances ^ Le 22 avril 1309, l'officialit de Tournai dpute Matre Siger de Courtrai pour recevoir le testament par lequel un certain Lambert de Lede fonde une chapellenie dans l'glise de Notre-Dame de Courtrai '. Du fait que Siger est appel ici pour la premire fois ^ magister alors que l'anne prcdente on ne mentionne pas ce titre, il serait tmraire de conclure qu'il l'obtint dans l'intervalle, car plusieurs actes postrieurs 1309 l'omettent galement.

Une convention conclue

le 3 juillet

1311

'

Fol. 91.

Paris, Bibl.

Nat,

lat.

16574,

fol.

32 V.
le texte

Nous
cruysse,
*

citerons les
op. cit.

documents courtraisiens d'aprs


du XIV"*
sicle (Arch.

qu'en a donn Ver-

Cfr. Liber fundationis, ms.

communales de
tult

Courtrai),

fol.

33 R; F.

De Meulenaere

de N.-D. en dpt aux Archives (XYIII s.), Documenta capiI,

Cortracensis (Bibl. Goethals-Vercruysse Courtrai),


;

p.

75;

Mussely

et

Molitor,

Cartulaire, pp. 62-53


'

Vercruysse,

op. cit., p. 59.

Nos Sygerus decanus et capitulum ecclesie Bate Marie Curtracensis ad cermemoriam subnotata redegimus... Original aux Arch. de N.-D. (en dpt aux Arch. comm.) Liber fundationis, fol. 83 V Documenta capituli, IV, p. 127. Vercruysse,
tiorem
; ;

op. cit., p. 60.


Omnibus prsentes litteras inspecturis officialis Tomacensis salutem in Domino. Notum facimus omnibus quod coram dilectis et fidelibus nostris magistro Sygero, decano ecclesie Bate Marie Curtracensis, et Ghiselino de Zomerghem clerico in curia

Tornacensi notario, ad hoc a nobis per


tis...
'

litteras
p. 61.

presentibus annexas specialiter deputa-

Original tbid.

Vercruysse,
fait
.

op.

cit.,

dj

dit que dans l'acte de 1308, Siger porte Op. cit., p. 48; mme erreur, p. 49. ^ Universis et singulis prsentes litteras inspecturis Fratres N. de Dunis et T. de Laude, dicti abbates, magister Sygerus decanus bate Marie curtracensis et Aegidius

M.

Vercruysse

erreur lorsqu'il

le titre

de magister

(4)

TUDE SUR SIGER DE COURTRAI


;

entre le couvent de Groeninghe et le chapitre de Courtrai


celui-ci et l'abbaye
le

une autre entre

des Dunes, date du 30 avril 1315 \ montrent encore

doyen du chapitre de Notre-Dame dans l'exercice de ses fonctions. Ce mme jour il instituait une Commission charge de rgler la perception des dmes ^ Quelques semaines plus tard, le 6 juin, on le trouve Paris comme
procurateur de
la

Sorbonne.
le

Il

exerait cette fonction conjointement avec

Le 11 juillet, il nomme, de concert avec l'abb du monastre de Cambron, des arbitres chargs de mettre terme un diffrend sur une question de dmes * la sentence ne fut rendue que le 6 mai 1319 ^ De 1315 1323 les documents sont muets sur notre auteur. Il est signal dans trois actes de 1323. Enfin, du 8 aot
Philippe de Valle sous
provisorat de Raoul Brito ^
;

de Harlebecca eiusdem loci canonicus, salutem in Domino sempiternam... Original, ihid.; Liber fundationts, fol. 82 V; Documenta capituli, V, p. 328 (Edit par F. Van de Putte, Spculum Beatae Virginis ou Cartulaire de Pabbaye de Groninghe (Socit d'Emulation de Bruges, l'^ srie), pp. 35-36); Vercruysse, ibid., p. 62. * * Universis prsentes litteras inspecturis frater Willelmus dictus abbas et conventus de Dunis Cysterciensis Ordinis, Morinensis dyocesis, et magister Sigerus decanus totumque capitulum ecclesie Bate Marie Curtracensis, Tornacensis dyocesis, salutem... Et ut robur perpetuo firmitatis obtineant prsentes, ad maiorem securitatem, nos frater Willelmus dictus abbas et conventus de Dunis et nos magister Sigerus decanus et capitulum Beale Marie Curtracensis... Original, ibid.; Documenta capituli^ I, fol. 67; Ver-

cruysse,
*

op. cit., p. 62.


"

Universis prsentes litteras inspecturis Sigerus decanus et capitulum ecclesie Bate

Marie Curtracensis, Tornacensis dyochesis, salutem...


tuli, I, fol.
*

Original, ibid.;

Documenta

capi*

67

Vercruysse,

ibid., p. 64.

Universis prsentes litteras inspecturis officialis curie parisiensis, salutem in Domino.

in presentia nostra propter hec personnaliter constituti vir venemagister Radulphus Brito, doctor in theologia, magister et provisor domus magistrorum et scolarium de Serbona ante palacium de Thermis paris., nomine provisorio, et discreti viri magistri, Philippus de Valle ac Sygerus de Curtraco, procuratorea lgitime constituti per litteras curie parisiensis, prout in eisdem plenius vidimus con* tineri dictorum domus magistrorum et scolarium de Serbona, nomine procur[atorio] eorumdem et pro ipsis, ex una parte et lohannes dictus Goubert, normannus, scissor pannorum, ac Agnes, eius uxor, ex parte altra, asseruerunt coram nobis ipsi provisor et procuratores, nominibus quibus supra, ipsos domum magistrorum et scolarium de Serbona habcre, tenere et pacifice iusto titulo pos[sjidere domum quandam sitam Parisiis, ultra parvum pontem, in magno vico sancti Jacobi, contiguam domi Girardi de Abrincis, ctMoris pannorum... datum anno Domini M^CCC^^ quinto decimo, die veneris ante festum Beati Barnabe apostoli. Ansellus. Cfr. Dibl. Nat. Paris, lat. 16009, fol. 148 V. Edit par Alf. Niglis, Siger von Courtrai, lieitr/te %u seiner WUrdigung. Fribourg i. Br. 1903, p. 6, cit par Vercruysse, op. cit., p. 65. * ... Universis prsentes litteras inspecturis frater Nicholaus dictus abbas monasterii de Cambrone eiusdem loci conventus Cysterciensis Ordinis, Cameracensis dyocesis et magister Sygerus decanus totumque capitulum, salutem... Original, t&iVi. ; Documenta

Notum facimus quod

rabilis

capituli,
*

I,

foL 82.

Vercruysse,

o/^. cit., p.

00.

Cfr. ibid.

CHAPITRE

NOTICE BIOGRAPHIQUE
il

(5)

de cette anne jusqu'en 1330, date laquelle

tait

certainement remplac

veau

dans ses fonctions de doyen du chapitre par Pierre Rinck \ on perd noules traces de son activit Courtrai.

Une

pice du 29 mars 1323


.

le cite

avec

la

curieuse mention

dictus

de Curtraco

Peut-tre est-ce
il

une

allusion son bnfice et l'appellation

sous laquelle

tait

connu

la Sorbonne.

Le 24 mai de

la

mme
le

anne,

dans un acte de vente au Chapitre des biens de Martin Van Essche, bourgeois de Bruges, on cite
le
:

Meester Segere, deken \ tandis que


*.

8 aot,

vendeur reconnat avoir reu une somme en acompte du prix d'achat de


de

la part

Mester Zeghere van Curtrike, deken...


:

Cette dsignation du

doyen du Chapitre de Notre-Dame


dans
le

Siger de Courtrai

tait

donc passe

langage courant.
fait

Kervyn de Lettenhove
un seul
et

de Siger de Courtrai

et

de Siger de Gulleghem

mme

personnage. Pour Mandonnet, cette identification


et...

est

sans fondement historique

elle

a t peine connue ^ C'est trop dire.

L'erreur de Kervyn ne gt pas dans l'identification de Siger de Courtrai

avec Siger de Gulleghem qui


mises rcemment
",

doit, semble-t-il, tre

adopte pour des raisons

mais dans leur identification avec Siger de Brabant ^

'

Dans un acte du 26 septembre

1330,

nous lisons

In

nomine Domini, amen. Nos

Petrus, decanus ecclesie Bate Marie Curtracensis, tornacensis diocesis, sacre thologie
bacellarius, lohannes de

naco, in
*

domo

episcopali,

Caedzant in utroque iure licentiatus... Acta sunt hec in Toranno Domini millesimo trecentesimo tricesimo feria quarta
.

post festum beati Mathei apostoli

Original, ibid.;

Vercruysse,

op.

cit., p.

71.

Universis praesentes litteras inspecturis Sygerus decanus, dictus

de Curtraco,

decanus et capitulum ecclesie bate Marie curtracensis, salutem... in quorum omnium testimonium sigillum Sygeri decani supradicti una cum sigillo ecclesie nostre predicte presentibus sunt appensa. Actum et datum anno Domini MCCCXXIII feria quarta post annuntiationem domimcdim. Documenta capitui,\, pp. 276-278 Vercruysse, op. cit., p. 67, Het sij cont ende kenlic allen lieden dat wij meester Segere, deken ende Capitle van Curtrijke ende Martijn van Essen met zijne kinderen... Documenta capituli, I, p. 279;
;
'^

Vercruysse,
*

op. cit., p. 68.

Van Essche portere in Brugghe doe te wetene allen den ghenen die ende suUen sijn dat ic hebbe vercocht den deken ende den capitele van Onser Vrauwen Kerke van Curtrike huuse, lant, vvater ende al dat ic hadde int ambacht van Hulste in Vrankendike om ondert pont groeter tornoyse van den welken onder ponden groeten ic hebber ontfaen van mester Zeghere van Curtrike deken van der voerseider kerken vive ende tvinte pont groeter tornoyse in minderinghen van der vorseider somme...
le Martin
sijn

Original, ibid.;
'

Documenta

capittili,

I,

p.

285;

Vercruysse,

op.

cit.,

Op. cit., I, p. 67. Baeumke Kervijn mritait peu de crance.


"

p. 69.

r {op. cit., p. 76)

trouvait aussi que l'hypothse de

V^ercruysse,

op.

cit.,

p.

53 et suiv.

'Kervijn de Lettenhove,
versit de Paris
t des

au XlIIe

sicle (Bulletin
t.

Siger de Gulleghem, docteur en thologie de P Unide TAcad. royale des Sciences, des Lettres
partie, 1853, pp. 252-259),

Beaux-Arts de Belgique,

XX, U^

(6)

TUDE SUR SIGER DE COURTRAI


Les Documenta capituli
^

de

De Meulenaere

faisant, d'aprs le

Liber

fundationis

^,

le relev

des doyens, de l'ancienne collgiale Notre-Dame,

donnent copie d'un acte de 1308, man du doyen Sigertis de Ghueldeghem '; or cet acte est aux archives de Courtrai * au nom de Siger de Courtrai, et nous l'avons rsum plus haut ^ Il semble donc que notre auteur fut,
vie, connu Courtrai sous le nom de Siger de Gulleghem ^ vraisemblablement parce que c'tait son lieu d'origine. La note biographique de Meusnier ' le fait natre Courtrai. L'auteur ne nous dit pas les fondements de son assertion. Il est vident qu' cette poque la dsignation par le bnfice tait aussi employe que la dsignation par le lieu d'origine. Meusnier, qui se trompe sur plusieurs autres points propos de Siger de Courtrai, a pu confondre. Quoi qu'il en soit, il ne peut tre question de prfrer son opinion celle beaucoup plus srieuse de l'auteur des Documenta capituli ^ Quant la date de naissance de Siger, elle n'est connue qu' approximativement. On a vu plus haut que Siger porte, en 1309 ^, le titre de magister , la facult des Arts. Si on tient compte que l'ge de 21 ans tait requis cette poque pour obtenir ce titre ^, on peut conclure que Siger naquit au plus tard en 1288. M. Henry Vercruysse, sans autre lment d'appr-

certaine priode de sa

Tome

II, p.

12 et suiv., cit par

Vercruysse,
op.
cit.,

op.

cit.,

p. 81.

Fol. 83 Vo. Cfr.

Vercruysse,

p. 79.

* R. adm. d. Sigerus de Ghueldeghem decanus huius ecclesie fundavit anniversarium suum pro quo legavit annue reditum de 6 Ib. Consule Calendarium obituum, fol. 89, art. 2 (L'original de ce calendrier est perdu). Item fundavit anniversarium pro parentibus suis et filiis et filiabus eorumdem, pro quo donavit reditum de 20 se. 8 den. ad 4 mensuras terre in Hulste, patet ex Calendario, fol. 119, articulo 2. Hic Sigerus decanus anno 1308 condidit cum capitulo statutum pro termino parvarum cotidianarum quotannis ordinatur receptori illarum reservare quadraginta lib. parisis ne capellani et clerici tam diu expectare cogantur. Item fuit arbiter in controversia pro coilatione capellanie in abbatia de Groeninghe anno 1311. Vide lib. fund. fol. 82 et 83. Vide capsam L, num. 34 . Mme rfrence de Siger de Ghueldeghem dans Chronicon rev. adm. dom. decanorum, canonicorum, etc. Ecclesiae B. M. Virg. Cortrac, par le mme

auteur, pp. 8-0 (Biblioth. Goethals- Vercruysse Courtrai). Cfr. aussi Liber fundationis, f. 83 et Documenta capituli, IV, p. 427.
:

*
'

Cfr. supra, p.

(8).

Village des environs de Courtrai.


Cfr. Mupra, p. (2).

G. A. ScarNiglis. o^ cit., p. 2, croit aussi que Siger est n Courtrai. tazzini a accept l'identification de Siger de Courtrai avec Siger de Gulleghem (La Divina Comedia di Dante Alighieri, Leipzig, 1882, t. III, p. 207).
'

Cfr. tupra, p. (3). Cfr.


I,

Dcnifie-Chatelain, Auctarium
;

Univ. Paris.,
>

I,

XXI Chartularium
;

Uniy,

pari.,

Xtll

il

n'tait

pas permis

d'

incipere in artibus

^vant 21 ans,

CHAPITRE
dation que
expliqu
le

NOTICE BIOGRAPHIQUE

(7)

cours ordinaire des tudes Paris, donne


'.

comme

date

approximative de sa naissance l'anne 1285


si

Tout

serait

aussi bien

on

le faisait natre
:

en 1288. Voici une autre donne, qu'on n*a

doyen du chapitre ^ ce qui suppose qu'il tait prtre, puisque les rglements imposs au chapitre de Notre-Dame Courtrai exigeaient du doyen qu'il ft promu au sacerdoce '. Or, cette poque, l'usage, que confirme le Concile de Vienne (XIII, 3), tait de ne pas confrer les ordres avant l'ge de 25 ans *. Il y a une srieuse difficult admettre avec Niglis ^ que Siger vint l'Universit vers 1302. Evidemment, s'il a conquis le grade de magister vers 1308, ses tudes ont d commencer en 1302, les rglements exigeant six ans d'tudes pour l'obtention du titre la facult des Arts ^ Mais est-ce ainsi que les choses se sont passes ? Rien ne permet de l'affirmer. Le fait que Siger tait en 1308 prtre et doyen du chapitre de Courtrai, sans doute aprs avoir port un certain temps le titre de chanoine de la collgiale, ne doit-il pas faire reculer de plus de six ans le dbut de ses tudes, d'autant plus que d'ordinaire l'on commenait suivre les leons de la facult des Arts avant l'ge de 15 ans ' ? Rappelons ce propos que l'on pouvait tre reu dterminant > 14 ans accomplis, aprs deux annes d'tudes ^ L'assertion de Meusnier, que Siger aurait t matre en thologie, manque de preuve. Nous ne nous arrterons pas baser des dductions sur cette donne hypothtique *.
pas encore signale
Siger, en 1308 dj, est

Matre
facult

la facult

des Arts, sans doute en


et

mme

temps qu'lve de

la

de Thologie,

devenu membre de

la

maison de Sorbonne, Siger

se consacra l'enseignement de la grammaire et de la logique.

'

Op.
Cfr.

cit., p.

55.

Cfr. supra, p. (3).

l'vque

Ibid.,

Mussely et Molitor, Cartulaire, pice XXXVI Rgle donne en 1209 par Goswin In primis itaque statuimus oportere decanum esse presbyterum... pice XCVII: Rgle de 1249 par l'vque Gauthier Insuper statuimus ut
:
: :

...

decanus dictae ecclesiae

sit

sacerdos...

Cfr.

Thomassin,
cit.,

Ancienne

et nouvelle discipline

fices et les bnficiers. Paris, Montaient, 1725, pp.



'

de l'Eglise touchant 950 et 953.

les bn-

Op.
Cfr.

p. 4.
l,

Chart. Univ. Paris.,

pp. 231 et 587.

Thurot, De

Porganisation de l'enseignement dans P Universit de Paris

au moyen
^

ge. Paris, 1850, p. 37. Rutebceuf, Bataille des 7 arts, dit. Jubinal, II, p. 433. Ces deux ans d'tudes taient rservs la logique (Statuts de la Nation des Anglais, etc., 1275).
Cfr.

Thurot,
"

op.

cit., p.

43.
p, 6)

argumentent du texte dans l'acte de 1315, pour conclure qu' cette date Siger n'avait pas encore termin ses tudes de thologie.
(op.
cit.,

Niglis

et

Vercruysse

(op.

cit.,

p.

49)

de Meusnier

et

du

fait

que ce

titre

est pass sous silence

(8)

ETUDE SUR SIGER DE COURTRAI


Il

mourut

le

30 mai 1341 ^ lguant


livres
",

la

Bibliothque de la maison de
la

Sorbonne plusieurs
nale de Paris ^

conservs aujourd'hui

Bibliothque Natio-

En rsum

Siger fut doyen du chapitre de l'glise de Notre-Dame

Courtrai au moins de 1308 1323, matre l'Universit de Paris, depuis

1309 certainement

et peut-tre

avant cette date, procurateur de


*.

en 1315, sous
d'observer la

provisorat de Raoul Brito (1315-1320)

Il

Sorbonne cumule les foncla

tions de doyen Courtrai et de matre Paris, profitant de la dispense


loi

de rsidence,

trs svre Courtrai ^

mais accorde

ceux

qui,

nombreux

cette poque, frquentaient les Universits ^

>

Ms. Bill. Nat. Paris,

lat.

16574,

fol.

32 Vo, Cette date est note en marge.

Anno Dni MCCCXLI venerunt ad socios domus de Sorbonna octo volumina Sancti Thomae ex legato magislri Sigeri de Cortraco, decani ecclesiae Beatae Mariae Cortracensis et quondam socii huius domus. Et ordinatum fuit per deputatos quod
'

pro anima eius

fieret

anniversarium

Bibl. Nat. Paris,

lat.

16574, fol. 32 V, cit par

Delisle
(Hist.

Le cabinet des manuscrits de

la Bibl. Nat., II, pp. 173-174.

V.

Leclerc
:

de la France, XXII, p. 111) parle de ces manuscrits: Trois manuscrits de la Somme et quelques opuscules de saint Thomas sont accompagns de cette note Hune librum legavit pauperibus scholaribus de Sorbonna magister Sygerus de Curtraco, quondam decanus Ecclesiae B. M. Curtracensis. Ms. de la Bibl. Roy., fonds de Sorboine, 525, olim. 580; 543, olim. 593; 550, olim 601 . Cfr. Qutif-Echard, Scrtpt. Ord. Praed., t. I, p. 39.5. Il s'agit des manuscrits dont parle Delisle avec leurs anciens Les Sorbonae Origines, par Claude Hmer, Dr. de Sorbonne numros d'ordre. (dont parle Echard, op. cit., p. 295), Bibl. Nat. Paris, lat. 5493, portent, fol. 105, le legs des 8 volumes de saint Thomas, par Sugerus de Curtraco, la date du 30 mai 1341. ' Trois de ces volumes ont t reconnus par Delisle {op. cit., II, pp. 173-174) sous les numros 13352, 13787, 15790 du fonds lat. de la Bibl. Nat. de Paris. D'autre
litt.

part, le

nom de

Siger de Courtrai se retrouve dans plusieurs manuscrits qu'il eut peut-

tre entre les mains: nos 756I, 15301, 15303, 15492, 15536.
* Cfr. Catalogus provisorum sociorum et hospitum Sorbonae. Paris, Bibl. de l'Arsenal, no 133, pp. 236 et suiv. Edit par A. Franiclin, La Sorbonne. Paris, 1875, pp. 222-224. Cfr. Mussely et Molitor, Cartulaire, pice XCVII Insuper statuimus ut decanus dictae Ecclesiae sit sacerdos et in ecclesia residens ita quod si ultra trs menses
:

ab ecclesia sua se absentaverit liberum


Ibid., p.
:

sit

canonicis alium eligere in

decanum

Ces

statuts furent dcrts en 1249, sur l'ordre d'Innocent IV, par l'vque Gauthier.

40 Volenti ire ad scolas, vel ad peregrinandum, vel ad corpus sanancapitulum concedet licentiam . D'autres doyens du chapitre de Courtrai tudirent et professrent Paris (*). Tel, Henricus de Ecclesia, professeur la facult de thologie, prdcesseur peut-tre immdiat de Siger, dans les fonctions dcanales de la collgiale Notre-Dame Courtrai, comme lui membre et bienfaiteur de la Sorbonne [^*).

dum

Cfr. Chronicon, ihid.; Documenta capituU, ibid. Cfr. ms. Bibl, Nat. Pans, lat. 10 6)2: Ex legato maeistri Henrici de Ecclesia, quondam in Ecclesia Bate Mariae C'urtracensis decani, pro^ssoris in sacra theologia, quondam socii de lA-A^na Sorbuna. Anima ejus in pace requiescat, nam dos fuit flamingorum . Un livre copi en 1320, le manuscrit lat. 16104, tut achet avec l'argent (|ue Henri de TEgUse avait lgu la Sorbonne. Delisle, op. cit., II, p. 154. On y lit, eq
{*)

()

CHAPITRE

II

LES MANUSCRITS

(9)

CHAPITRE

II

Les Manuscrits

Nous connaissons huit manuscrits o sont conserves


de Courtrai
1.
:

les

uvres de Siger

Bibl. roy. de

Munich,

lat.

3852.

2.
3. 4. 5.

Bibl. Nat. de Paris, lat. 16130.

Bibl. Nat. do Paris, lat. 16222.


Bibl. de la ville de

Bordeaux, n"

131.
2, n 4.

Archives de la Haute-Garonne Toulouse, srie F


Bibl.

6.
7.

de Saint-Marc Venise, lat. cl. VI, col. XXI, n 2461. Bibl. roy. do Bruxelles, n (2741-2747).
Bibl.

8.

Amplonienne Erfurt,

n 268.

L'objet de ce chapitre est de les dcrire, de relever les caractres saillants

que

prsentent les textes qui nous intressent et d'tablir la valeur respective des rdactions diffrentes

du

trait

Ars Prioriim.
3852
'.

1.

Munich, Bibl.

roy.,

lat.

Ce manuscrit de 69
sicle,
il

fol.

parchemin

in-4,

de

diverses critures du xiv* et


l'glise

du xv*
'

provient do l'ancienne bibliothque de

cathdrale d'Augsbourg
fol.

portait le n" 152.

Les

36-44 donnent une rdaction de VArs Priortim de Siger de Courtrai.

Jnc. Loj'ca est pars organica totius philosophiae... Expl... et reductio imperfoc-

torum ad perfectos. data sogero finiunt compendia


Sogeri supra priora
'.

clero.

Explicit

compendium

A
fol.

partir

du
fol.

fol.

44 le manuscrit contient quatre discussions qu'interrompt au

49 une frairis aegidii compilatio de gradibus


:

formarum. Ce sont

les

sophsmaia
;

suivants

au

44

Homo est

au

fol.

48

Unioersale est
esse

animal determinatiim a magistro Patricia de Hibernia intentio determinatum a magistro Simone Anglico au fol. 50
;

Album potest

nigrum do Siger de Courtrai; enfin un Sophisma determinatum


(fol. 51).
:

a magistro Rodolpho Bracone

Le copiste ou plutt les copistes de l'uvre de Siger Album potest esse nigrum ont une criture difficile lire. Les mots sont ports les uns sur les autres
;

'

Cfr.

Catalogus cod.

lat.

Bibliothecae regiae Monacensi's, d.

ait., t. I,

pars

II, p.

145.

-Les manuscrits de ce fonds ont t dcrits par Ruland dans Archiv f. d. Geschichte des Bisthums Ang&biirg, herausgeg. von Steichele, vol. I, pp. 42-142. ' Et non priori comme l'imprime le catalogue cit plus haut.
Iste liber de animalibus est pauperum scholarium artistarum de Parva Sorbona, emptus pro duobus francis quod legavit Enricus de Ecclesia, quondam socius de Sorbona Magna, professer in Sacra Theologia .

effet

(10)

TUDE SUR SIGER DE COURTRAI

on ne spare pas toujours les lettres convenablement et celles-ci sont compliques par des hastes, traits ou signes abbrviatifs exagrs. Ds le dbut on annonce la solution de trois questions. La premire partie Explicit sophisma determinatum a magistro Sogero de se termine par ces mots Curtraco s. La deuxime n'a pas de finale caractristique et la troisime s'arrte
:

insolitement aprs ces mots


Cette partie est inacheve
:

... il

et hic patet defectus istius sopbismatis

magnus

lui

manque au moins

les

rponses aux objections

formules.
Trois mains se succdent dans la transcription du txte. La premire a transcrit dbut jusqu'aux mots... ut visum est prius (fol. 50 \^, l. 28) la deuxime a
;
:

le

repris la suite
(fol.

Si aliquis diceret
elle

Nonne

aliquid... jusqu'...

Sogero de Curtraco

51 R*,

l.

34)

achve de traiter la premire question et ajoute Vexplicit


l'intention d'achever la transcription.

cit
l'a

plus haut.
extrait

Il

faut sans doute reporter cet explicit la fin du trait d'o

un copiste qui n'avait pas

Le

premier copiste ayant nonc trois questions rsoudre, cette finale, qui clt la solution de la premire question, n'est pas justifie, moins de supposer que Album potest esse nigrum ait en ralit donn lieu trois exercices distincts discuts par Siger et qu'on ait voulu les runir ici en un seul portant trois questions rsoudre. Quoi qu'il en soit, la fin de la deuxime question, Vexplicit
ne parat plus, sans doute parce que
dernires parties. Peut-tre aussi
;

c'est le mme copiste qui a transcrit les deux deuxime copiste n'a-t-il pas remarqu la proposition de trois questions ne connaissant que la premire partie, il aura cru le sophisma compltement trait. Le troisime copiste transcrit d'une criture plus petite la deuxime partie et une partie de la troisime, c'est--dire depuis les mots Quaerebatur secundo... (fol. 51 R, l. 35) jusqu' la fin (fol. 51 BP). Certains alinas sont numrots en marge. On relve quelques fautes. Il faut signaler quelques rares omissions de mots ou suppressions faire. Les copistes se sont d'ailleurs chargs de rparer par des notes marginales certaines omissions, de supprimer des mots rpts ou des membres de phrases inutiles.
le
:

2. Paris,

Bibl.

Nation.,

lat.

16130.

provenant de
et 956.

la

Bibliothque de la Sorbonne o

Superbe codex en parchemin, du xiv* sicle, il porta successivement les n 1210


Iste liber est collegii de Sorbonna de Lewis, magistri in Theologia et cano:

L'intrieur de la couverture porte ces mots

ex legato magistri Henrici Pistoris,


nici

dicti

Leodiensis

',

quondam

socii dictao

domus

Cet Henri de Lewis, d'aprs un document du 27 septembre 13i4, aurait t


recteur do l'Eglise paroissiale do Nedepert dans le diocse de Lige
le
'
;

on

le
'

signale
;

1" aot 4846

comme

tant

du diocse de Lige

et bachelier en Thologie

enfin,

'

Dana
Cfr.

le
.

Paristensii

ma. lat. 15848 de la Bibl. nat. de Paris, il est qualifi de Canonicus Delisle, Le Cabinet des manuscrits de la Bibliothque nationale^ II, p. 164.
Chart. Univ. Paris.,
p. 606,
II,

Denifle-Chatelain,
fol. 281>.

p. 697,

qui renvoie aux Reg.

corom. CIcm. VI, n 160,


an, V, p. 2, fol. 164.

'Denifle-Chatelain,

op.

cit.,

qui renvpi

wx

Reg. Suppl. dmentis VI,

CHAPITRE
au 19 mai 1349, nous medicina .
'

II

LES MANUSCRITS

(H)

le

rencontrons

in artibus, theologia magister ac licentiatus in

proviseurs,

Le manuscrit de la Bibl. de l'Arsenal Paris, n* 133, qui contient une membres et htes de la maison de Sorbonne depuis les
le

liste

des

origines

jusqu'en 1327, cite Henri Pistor sous


(1320-1327)
*.

provisorat

d'un

certain

Hanibaldus
*.

Cette date correspond parfaitement aux donnes releves ci-dessus.

L. Delisle compte 27 volumes lgus par lui la Bibliothque de la Sorbonne


Est-il

mort vers

le

milieu du xiv* sicle,


le

comme

le dit

Delisle

mme

sicle ainsi

que M. Niglis

juge trs probable *?


Pis"toris,

ou vers la Nous n'en savons


*,

fin

de ce

rien.

En
',

tout cas on ne peut l'identifier avec Henri Pistor, recteur de l'Universit en 1406
ni avec

un certain

magister Henricus

Sacrae Theologiae professor, prior

pi'ioratus Sancti Victoris prope Parisiis , qu'on rencontre en 1416 ', et encore moins avec Henri Goethalst, mort en 1433, doyen de Lige *. Un dcret de 1290 * ordonnait de noter la date prcise de l'acquisition de chaque livre. Malgr cela, la note mentionnant le donateur n'est pas date. A en juger par l'criture, cette remarque est du xv* sicle et j^ourrait avoir t mise lorsque l'crit parvint la Sorbonne '". 72 R^ contiennent VArs Le manuscrit comprend 142 folios ". Les fol. 65 R Prioriim de Siger de Courtrai. Inc. Logica est pars organica... Expl. Et sic finitur Ars Priorum. Explicit Ars Priorum dita a magistro Segero de Colteraco, Dec

Gratias.

Quelques-uns

'-

ont

fait

commencer

ce trait au fol. 60.

M.

Niglis " rejette cette


(fol.

opinion et ses raisons nous semblent premptoires.

Cette partie

60 R

64 V**)

comprend
pour
les

2 IG questions et rponses

sur l'ensemble de la Philosophie. La majeure

partie d'entre elles est cependant consacre la logique. Les rponses sont donnes

quelques-unes sont incompltes ou encore on a On ne dsigne pas l'auteur de cette compilation qui ne peut en tout cas former un seul et mme trait avec VArs Priorum de Siger de Courtrai. En effet, VArs Priorum forme un tout par lui-mme d'autre part,
214 premires questions
:

laiss libre la place de la rponse.

aucune des 216 questions

n'a de rapport avec les Analytica Priera

Nous ajouterons

Denif le- Chtelain,

op. cit., p. 625.

la

'P. 236 et suiv. Voir Franklin, La Sorbonne. Paris, 1875, p. 222 et suiv. Op. cit., pp. 154-155. * Op. cit., p. 155. ' Si^er von Courtrai, p. 23. Cette opinion ne s'accorderait que difficilement avec note du Catalogue des membres de la Sorbonne. Du Boula y, Hist. Univ. Par., V, p. 881. ^ C. Jourdain, Index Chronologicus Chartaruin pertinentium ad historiam Unt*

versitatis Parisiensis. Paris, 1862, p. 239.

Delisle, op. Delisle, op. >Cfr. Niglis,

cit.,

p.

155.

cit.,

p. 142, n. 1.

op. cit., p. 11.


p. 11 et suiv.
litt.

"Niglis,
III,

op.

cit.,

donne

le dtail
p.

des traits contenus dans ce ms.


118; Prantl, Geschichte der Logik,

"V. Leclerc,
p. 234.

Hist.

de la France, XXI,

w Op.

cit.,

p. 27.

(12)

ETUDE SUR SIGER DE COURTRAI


les

que

manuscrits de Munich, de Bordeaux, de Toulouse et d'Erfurt qui con-

tiennent aussi YArs Priorum, ne font pas la moindre allusion l'une ou l'autre de
ces questions.

Le
(fol.

recueil contient

un autre

trait

de logique
1337)
(fol.

De purtate
domiis
de
;

artis loyce magistri

Gualteri

Burley (Walter 110 Va) des 89 Ra

Burleigli,
Insoliibilia

'

socii

Sorbona

Parisiiis

114 V"

118 Rb)

un

(f 13i7)

De

siiccessiois

le

De anima de Jean Buridan

(f 1358), etc.

d'Occam Ce sont donc des


trait

uvres de personnages contemporains qui ont


3. Paris, Bibl. Nation., lat. 16222.

t runies dans ce volume,

Grand in-folio, en vlin, de diverses critures de du commencement du xiv* sicle, ce manuscrit, comme le prcdent, fut lgu la Bibliothque de l'ancienne Sorbonue o il portait le n 940. En effet, au verso du fol. 91, on lit la note suivante: Iste liber est pauperum scolarium de Sorbonna ex Icgato magistri Gerardi de Trajecto... (suivent quelques mots indchiffrables) '. Xous pensons qu'il s'agit de Grard, doyen de l'glise Saint-Pierre Utrecht et vicaire gnral de l'vque de ce lieu. Il est renseign dans le catalogue des
la fin

du

xin* sicle et

la Sorbonne sous le provisorat de Jean de Vallibus lu en 1299, mort en 1315 -. Grard d'Utrecht fut en relations avec le chapitre de Courtrai par suite de la juridiction qu'il exera sur certaines paroisses des environs de cette ville. Ainsi en 1314, remplaant l'vque d'Utrecht, il institue un second cur pour la paroisse de Hulst et approuve la nouvelle dlimitation de la paroisse faite alors '. C'est pour lui, dit Delisle, que parat avoir t faite en 1319 la copie des sermons de Gui d'Evreux, qui forme la i)rincipale partie du manuscrit latin 15966. Grard de Maestricht ou peut-tre d'Utrecht * est inscrit au 23 mars dans les obituaires de la Sorbonne \ Selon Ilaurau il est mort aprs 1320, car cette date se lit sur un volume de son legs, le u 15879 ".

membres de

' Nombreux sont les volumes M. Haurau en compte douze (Notices et extraits de quelques manuscrits latins de la Bibliothque nationale, V, pp. 13-14) la fin desquels on lit encore Lste liber est pauperum magistrorum de Sorbonna ex legato magistri Gerardi de Traiecto quondam socii domus . Parmi les bienfaiteurs gnreux qui contriburent fonder la Bibliothque de la Sorbonne, beaucoup taient originaires des Pays-Bas. De Wu\{ (Le trait De Unitate formae > de Gilles de Lessinesy p. 4, n. 1) a runi un certain nombre de noms. Pour le dtail, voyez Delisle, op. cit.^ tome II. Paris, Bibl. de l'Arsenal, n 133. Edit par Franklin, La Sorbonne, pp. 222-224. Cfr. K. Mussely et E. Molitor, Cartulairc de l'ancienne glise collgiale de Notre-Dame Courtrai, Gand, 1880, p. 224, De Wulf, o^ cit., p. 8, et Haurau, o^. cit., pensent aussi qu'il s'agirait d'Utrecht. ' DeliHle, op. cit., II, Dans les obituaires de la Sorbonne, au 23 mars pp. 147-148. (sans que l'on sache l'anne), il c-st dit < Obiit magister Girardus de Traiecto, quondam huius domus socius, qui legavit domui libros suos ad valorem XL librarum parisiensium, et legavit etiam aliquos libros suos XII bcneficiariis domus de Surbonna... qui libri valent sex libras parisiensium (Cfr. ms. lat. 10574; ms. lat. 16026, fol. 7) . Delisle, op. cit.^

II, p.

148.

O^.

cH,t ihid.

CHAPITRE
Le manuscrit
qui se trouve au
se

II

LES MANUSCRITS

(13)

compose de 92

feuillets et,
'

comme
:

l'indique la table ancienne

fol. 92, il

renferme 12 pices

Voici la i)artie de cette table qui nous intresse


...

libro continentur ista per

ordinem

1"

Summa modorum

significaudi magistri Sygeri de Cortraco,

quondam

socii

in coUegio do Sorbona.
2
3

Summa modorum sigaificandi magistri Michalis de Brabantia. Summa tolius logices magistri Sygeri do Cortraco praodicti
non est
hic.

excepto

de

libro posteriorum

12

QuaeJam determinatio Sygeri magni de Brabantia de


ici

aeternitate

mundi

si

qua

sit .

Nous sommes donc


Courtrai
fol.
:

en prsence de deux traits dont l'auteur est Siger de


8 V''

les fol. 2 R'^

donnent

la

Summa modorum

significaudi

les

20

Rfi

21 V* quoi qu'en dise la table des matires du volume contiennent


qu'il

un fragment d'un
aura pens
partie d'une

Le transcripteur de la note du fol. 92 fragment s'agissait d'un des Analytica posleriora, trait faisant
trait sur les Paralogismes.
iotius logices

Summa

compose par notre auteur.


la mme crilure. Une main Sunimn modorum significaudi magistri

Les deux premiers traites de ce manuscrit sont de


postieure a crit en tte du premier
:

Sygueri de Cortraco
de Brabantia.

du second
la

Summa modorum
*.

significaudi magistri Michalis

'

Au

fol.

R'^

commence

grammaire de Siger

Inc.

Quoniam grammatica

est

sermocinalis scientia... expl... et per hoc patet solutio sophismatis totius.

quelques L'criture est en gnral claire, les lettres sont bien formes remarques sont ajoutes par une main trangre. Le manuscrit contient peu do fautes que le transcripteur ne corrige pas. La deuxime main ajoute, de rares endroits et seulement au dbut du trait, une explication de mots ou une note indiquant quel membre de phrase exprime l'objet ou le but de la partie traite. La composition du trait est digne de remarque aprs quelques notions gnrales, l'tude du nom, du verbe, du participe et du pronom, l'auteur traite successivement trois sophismata : Amo est verbum qui commence au fol. 5 V-"^. O magister partir du fol. 6 V*. Magistro legente pueri proficiunt qui dbute au fol. 7 Vb et termine le trait.
;
:

p. 15 et suiv. donne le dtail de ces traits. Siger de Brabant, l""^ dit., p. 841, et Niglis, op. oit, p. 25, ont lu excepto >. excerpta . 11 faut, nous semble-t-il, lire ^ Le mot Michalis a remplac le mot c Sigerii qui a t gratt. * Depuis 1869, le ms. est pagin de telle faon que les numros d'ordre des fol. sont reculs d'une unit par rapport aux anciens numros. 11 faut tenir compte de ce fait lorsqu'on consulte des auteurs qui citent ce ms. antrieurement cette date, par exemple, Thurot, Notices et extraits de manuscrits de la Bibliothque nationale, XXII,

Niglis,

op.

ctt.y

Mandonnet,
:

passim.

(14)

TUDE SUR SIGER DE COURTR


Le
trait

de Michel de Brabant
fol. 9

'

ou de Marbais

ou de Roubaix

'

De modis

significandi occupe les de Siger de Courtrai.

Ra

19 V^. Nous

y reviendrons en tudiant l'oeuvre


Fallaciae

Suit
sien.

(fol.

20 Ra

21

Va)

un fragment des

du Sorboniste Courtrai-

Le

texte, d'une criture superbe, a t copieusement annot.

On

natre au moins

deux mains postrieures,

ce qui prouve l'usage qu'on

peut y reconfit de ce

trait. L'une d'entre elles intercale quelquefois dans le texte mme une correction ou une explication, mais en gnral celui-ci n'a pas subi d'altration. Nous n'avons l que la dernire partie de l'uvre. L'auteur semble avoir suivi ordre qu'Aristote dans son Ilepi aotaTtxiv Xsyxwv. Il manque au compenmme le dium de Siger ce qui correspond, chez Aristote, l'introduction et au chapitre des fallaciae secundum dictionem . Le fragment dbute vers la fin de l'expos de ceux-ci ...Aut quod scriptum est scripsit aliquis. Scriptum autem est... Expl. Et
: :

hoc de compositione locorura sophisticorum seu fallaciarum * et earum reductione ad ignorantiam elenchi prout faciat fallaciam generalem, quaestio ad capitulum Aut ergo sic dividendum... necnon ipsarum deceptione, quaestio ad capitulum Deceptio ^ autem fit in iis... , et de earum recta solutione, quaestio ad capitulum
: : :

Quoniam autem
Meusnier

recta solutio...

ad praesens sufficiant. Expliciunt fallaciae a

magistro Sugero de Curtraco compilatae.

pense

qu'il

no reste plus de la

Summa

totiiis

logicae de Siger, dont

parle la table des matires de ce manuscrit, que le fragment des Fallaciae. L'Ar*

Priorum pouvait aussi bien en faire partie Meusnier semble ne pas connatre cette uvre, non plus que le Commentum super oeterem logicam totam conserv Venise '. Au fol. 21 Va commence un sophisma Inc. Logica est scientia, hoc est sophisma
;

propositum circa quod... d'une criture semblable

celle

de l'un des annotateurs

du

trait des Fallaciae.

Les

fol.

22 Ra

naturali. Incipit

39 IV> renferment un trait d'Albert le Grand, De negotio compendium de negotio naturali Alberti. Philosophia divitur in
:

trs partes, scilicet

logicam, ethicam et physicam (practicam


fratris Alberti.

= cod)...

Explicit

compendium de negotio naturali

Il est ainsi nomm dans le ms. Bibl. Nat. Paris, 16222, fol. 9 R et fol. 92. 'Thurot, op. cit., XXII, 2^ part., p. 41. Selon Leclerc, Hist. lUt. de la France, XXI, p. 268 et suiv. Ducange Michal de Hombasio forte pro de Morbosio . Gloss. mediae et infuuae lati' crit nitatis, index auctorum, p. XLVI. Le ms. 544 de la Bibliothque de Bruges tranche
' :

la

question eu faveur de Marbais


:

il

fait

suivre le texte du trait de Michel de la phrase

suivante

<

Expliciunt modi significandi singularium partium orationis editi a magistro

Michale de Marbasio bono clerico et famoso etiam socio bene intellexit Boetium quoniam fere omnia quac dixit ab eo accepit >. M. Laude, Calai, des Ms. de Bruges, no* 475-476, pense que ce manuscrit est du XiII sicle.
*

Syllogismorum cod.
Fallacia cod.
Paris. Bibl. Arsen., ms. 1021, p. 2&1.
Cfr. itt/ru.

*
*
'

CtAt^ITRE
Fol. 39

II

LES MANUSCRITS

(l)

V
Ra Ra
V

Incipiunt notabilia supra librum physicorum Commentatoris et

quorundam aliorum.
Fol. 40
Fol. 46
Fol. 65

45 \^
-- 65

Etudes de physiologie et de psychologie. R^ Trait sur les minraux. Trs lisible. 66 d'une main plus rcente que les traits prcdents
: :

ques-

tions sur la connaissance.

Au
primo
le

fol.

67 R, trs intressante vue gnrale sur toutes les sciences.

Incipit

diffinitio
l"

philosophiae duplex

:...

L'on donne ensuite la dfinition, l'objet et


:

but

des sciences thoriques,

2**

des sciences pratiques

thique, grammaire,

logique, rhtorique.
Fol. 67 V, Tractatus Beati Turpini Archiepiscopi de

VII artibus quas Imperator

Carolus

Magnus

inpaatio suo depingi


:

fecit...
:

Ra 68 V^ Du mme auteur De sensu communi. \^ 71 R'' Du mme auteur De potentiis animae. Fol. 71 Rb 72 Ra Trait De mot a cordis. Fol. 72 Ra 73 V^ Trait incomplet De principiis naturae. Fol. 74 R* 75 V Siger de Brabant De aeternitate mundi (Edit par ManFol. 68
Fol. 68
: :

donnct, Siger de Brabant,


Fol. 76

II* dit.,

t.

II, p. 129 et ss.).

Ra

87 V^
92 Ra

De

sanitate conseroanda par Matre Jean de Tolde.

Fol. 88 Rft

Questions de Thologie.
n 131.

4. Bordeaux, Bibl. de

la
'

ville,

Ce manuscrit du

xiv' sicle en

parchemin,

contenant 269 feuillets


basane. M. Couderc

deux colonnes, mesure 310

225

mm.
'.

Demi-reliure
'.

le fait

provenir de la Bibliothque des Augustins

Les
Inc.

fol.
:

98-105 contiennent VArs Priorum de Siger de Courtrai


j^^rp/.
:

Logica est pars organica totius philosophiae...


libro

...

et reductio impcr-

fectorum ad porfectos. Finitur ars quacdam in qua redacta sunt sub compeudio

quae in toto
Cultraco,

Priorum magis diffuse sunt

tradita, data a magistro Scgero de

Deo

gratias.

Le
lettres,

trait,

d'une lecture facile cause de la dimension plus qu'ordinaire des

prsente un grand nombre d'omissions. Nous en reparlerons plus loin on


n'a pas t pagin avec exactitude

traitant de la valeur des rdactions diffrentes de

Ce manuscrit
102* feuillet

a
:

fait

omettre la pagination du

fol.

VArs Priorum. une lgre dchirure au mutil. Nous l'avons appel dans
;

notre dition

fol. 10i^'.

5. Toulouse, Archives de la Haute-Garonne, Srie

2, n 4.

Ce

recueil est dcrit

dans

le

catalogue des manuscrits des Archives de France (Paris, Pion, 1886) la page 104.

Et non pas 268

comme

le dit
t.

publ. de France^ Dpartements,


feuillet

XXIII. Entre les

M. Camille Couderc, Cat. gn. des Ms. des Bibl. fol. marqus 101 et 102 se trouve un

Ibid., p.

non pagin. XIX.

'

Le ms. porte

trait-il

de Brabanto . L'auteur du catalogue n'a pas corrig. Admet: encore l'identification de Siger de Courtrai et de Siger de Brabant ?

(i)

TUDE SUR SIGER DE COURTRAI


feuillets 89-98
:

Henriciis de Alemannia super syllogismos.

donnent VArs Priorum de Siger de Courtrai mais avec le titre Chaque colonne de ces folios comprend une trentaine de lignes d'criture serre les abrviations sont nombreuses et, en

Les

divers endroits, le texte, mutil, est indchiffrable


6. Venise, Bibl. nat. S. Marc, ms. lat.,

'.

cl.

VI, cod.

XXI, n 2461.

Ce manuscrit provient

de garde porte, outre une table des matires, une note indiquant l'un des possesseurs du recueil i^^o, Joannes Marchanooa, artium et medicinae doctor, Patavii .

du monastre de St-Jean

in Yiridario

La

feuille

Les 236
Fol.
1

folios

de ce ms. renferment

les traits suivants

Ra 70 BP. Incipit liber metheororiim... Explicit commentum super librum metheororum editum a fratre Alberto ordinis fratrum Praedicatorum. Fol. 71 Ra 92 R". Commentum Thtmistii super librum de Anima.
Fol. 92
R'*.

Incipit copia magistri Sugeri de Curtraco super veterem logicam

totam. L'oeuvre
l'Isagoge

du matre courtraisien prend 66 feuillets. C'est un commentaire de de Porphyre (Fol. 92 108 R), des Praedicamenta (110-136 V^) et du

Perihermenias (137

158 V^).

Les

fol.

158

et 159

V^ portent un fragment de
;

trait philosophique.

Le

fol.

160 a t laiss en blanc

les cinq feuillets suivants


et

ont t enlevs.

mundo. de brves considrations anonymes de somno et oigilia, de Fol. 233 236 longitudine et breoitate vitae, de virtutibus, de memoria et reminiscentia. L'tude de Siger de Courtrai suit fidlement le texte des traits dont elle est
Fol. 1G7
:

232

Albertus super de coelo

le

commentaire.

Ou

a soulign les phrases ou commencements de phrases de Porphyre ou

d'rislote qui ont donn lieu

aux

explications.

Les noms d'auteurs

cits sont

indiqus en marge.
Cette
teur. Elle jettera

uvre de Siger, jusqu'ici inconnue, le un complment de lumire sur

fera connatre ce

comme commentalogicien et

que nous savions du

du grammairien.
Diverses mains se sont succd dans la transcription de ce commentaire qui comprend 264 colonnes sur feuillets grand in-quarto, de la fin du Xiv sicle. On n'y remarque gure de retouches. Les abbrviations sont nombreuses mais aucune altration ne vient gner la lecture du texte. Il ne semble pas que ces commentaires soient complets. Le fragment anonyme qui leur fait suite pourrait tre de Siger. Le Perihermenias se termine brusquement sans Vexplicit ordinaire, et sans que la dernire partie de l'uvre du Stagirto ait reu nn commentaire.
;

7.

Bruxelles, Bibl. roy., n"

1569 (sr. 274147).


:

Le
;

P.

Van den Gheyn


;

manuscrit

la description suivante

Parchemin

166 feuillets

0,105 m.

donne de ce X 0,14 m.

'

Nous devons <es renseignements

l'obligeance

de

M. Pasquicz,

le

distingu

archiviste de Toulouse, qui a bien voulu examiner ce ms. dont nous ne pouvions avoir

communication. ' Cat. de M$. de

la Bibl. roy.

de Bruxelles.

CkAPltRE
XV S.
in
(1407), car

II

LES MANUSCRITS
est finis

(17)

on

lit

au

fol.

97

Et sic
.

anno Domini
lit
:

MCC''C''C"VIP...

per manus patris Arnokli


puis

dicti Cortto

Au

fol. 3

on

Liber cenobii Sancii Pauli

Zonia prope Bruxellam quod vulgariter dicitur Roedencloester. Dirigatur illac Bibliotbece Rubec Vallis . Reliure ancienne, veau brun estamp. fol. 4
:

Parmi

les crits

de ce codex on rencontre

fol. i-2

Tractatus sioe ars

libri

Prioviim compilatiis a magistro Sygero de Curtraco.


Fol. 2 V,

Fol. 166 R-166 V,

un fragment d'un trait de logique. un fragment d'un trait de philosophie.

Le fragment de Siger de Courtrai, d'une petite criture et pour une grande que les premier et dernier folios d'un trait qui vraisemblablement tait complet. Peut-tre re trouve ra-t- on un jour le reste dans quelque manuscrit o pour le moment on le catalogue comme fragment anonyme.
partie trs mutil, ne nous prsente
II.

Le trait

((

Ars Priorum

Nous possdons une quintuple rdaction de


breuses variantes que prsentent les cod.

ce trait.

Le texte

dit a t

constitu d'aprs le manuscrit do la Bibliothque royale de Munich. Les

nom-

et

ont t reportes en notes.


Bibliothque de Bruxelles,

Nous n'avons pas pu


la plus

tenir

compte du manuscrit de

la

grande partie de ce fragment tant dans un tat qui rend son utilisation

impossible.

Les textes des cod.


Ses additions

et

B ne
la faites

rvlent aucune trace de main trangre

par contre, un correcteur a revu

premire partie de la rdaction du cod. M,


soit

ou corrections,

dans

le

texte

mme

soit

en

marge^
cod.

s'inspirent peut-tre d'un texte qui nous est inconnu. Voici d'ailleurs le dtail

de cette revision

33 corrections ou additions sont faites dans le sens

du

7 sont justifies mais non conformes la le(,>on du cod. ou montrent que le correcteur ne comprend gure le Ds lors trois hypothses peuvent tre envisages
1

11

ne sont pas justifies

texte.

Le correcteur a
no
s'est servi

utilis le texte

du

cod.

et

un

texte inconnu

2o II
Z"

que du cod. P, mais a

fait

des ajoutes personnelles

un manuscrit peu correct, mais en vitant les inexactitudes le correcteur du cod. M, qui ne parat pas avoir fait uvre de critique, dpendrait compltement do ce manuscrit. Son intervention ne se manifeste plus aprs le fol. 39 R*. Le texte du cod. B est infrieur ceux des cod. M et P. C'est une copie d'une rdaction diffrente des deux autres, se rapprochant cependant plus du cod. M que du cod. P, et qui devait tre trs bonne. Malheureusement, le copiste a d
cod.
serait d'un copiste qui aurait utilis
;

Le texte du

cod. P le ms. de la Bibl. nat. de Paris 16130; par de Bordeaux et par: cod. M le ms. 3852 de la Bibliothque roy. de Munich. Nous n'avons eu connaissance des textes conservs aux Archives de Toulouse et Erfurt qu'aprs l'impression du trait.
*

Nous dsignons par


le

le sigle

cod.

ms. 131 de

la

Bibl.

(i)

TUDE SUR SIGER DE COURTRAt

transcrire le texte avec prcipitation, ainsi qu'en tmoignent plusieurs indices

nombre de mots
lignes, enfin,

membres de phrases omis, au bas d'un feuillet du manuscrit


et de

le

saut souvent rpt de plusieurs

copi, devaient se trouver les

mots
le

verte folium

disti'ait

ou inexpriment,
Ra.
le

le copiste

a intercal ces mots dans

corps du texte, au

fol. lOi^'^

Des
parties
fol.

trois figures

que dessine

manuscrit de Municli pour expliquer certaines


deux. Celle qui se

i04

du Ra

texte,

le cod.

B en donne

trouve

au bas du

est plus complte que son quivalente du cod. M. Ajoutons qu'un

B releves dans 1' apparatus dition, seront naturellement incompltes pour cette partie '. de notre criticus et P nous L'infriorit du cod. B limitait notre choix. L'examen des cod. deux profondment diffrentes. Celle du cod. prsence do rdactions mis en a
folio

ayant t mutil, les variantes du cod.

parat suprieure surtout

si l'on

tient

compte de

la correction signale plus haut.

Ce sont probablement des

copies.

En

tout cas, le transcripteur

du texte con-

serv Munich a fait preuve de plus d'attention et de prcision que celui du


cod. P. Ce dernier, en effet, laisse des phrases inacheves
;

des mots ou

membres
prsente

de phrases, ncessaires l'intelligence du texte, manquent. Le cod.


plus rarement ces dfauts.

donne complteA quatre reprises, des vers, adages, citations que le cod. ment, sont simplement commencs par le cod, P. Trois fois celui-ci explique une figure qu'il n'bauche mme pas. Le cod. M, au conti'aire, n'omet pas de les
le corps du texte. Notons enfin que, compar au texte du cod. P, le cod. M a gnralement un tour de phrase plus soign mieux que le cod. P, il vite d'inutiles longueurs et exprime plus adquatement les ides. Ces remarques justifient le choix que nous avons fait du cod. M pour nous ne nous en sommes loigns que lorsque diter le texte de l'Ars Priorum la leon du cod. P ou du cod. B tait manifestement suprieure et en renvoyant en note celle du cod. M. On a nglig la seconde main qui corrige la premire partie du cod. M, sauf dans certains cas intressants ou lorsqu'elle apportait un complment ncessaire l'intelligence du texte. Les uvres de Siger de Courtrai n'ont jamais t dites. M. Thurot, qui attribue la Summa modoriim aignificandi Siger de Brabant, imprime quelques pages de ce trait, c'est--dire une partie d fol. 2 R ', quelques lignes du Magistro legente R'' * et, en entier, le sophisma fol. 2 Rb ', une partie du fol. pueri proflciunt '. Mais de nombreuses omissions et erreurs do transcription

dessiner dans

entachent d'inexactitude

les parties dites

**.

'

La

collation des manuscrits


:

MP

avec

le

manuscrit
est

n'a

pu se

faire depuis les


(fol.

mots
:

(B
c
...

fol.

lOlbii Rb)

...

conclusionis

quod

impossibile...

jusqu'

lOlbii V)

maior dicit quod A cum modo contingentis ad utrumlibet... , inclusivement. op. Cit., p. 167. Op. cit., p. 170. 0^. cit., p. 129. Op. cit., p. 818 et suiv. Rgles suivies dans l'laboration de Vapparatus criticus : a) Les sigles des ms.

CHAPITRE

III

CUVRES DE SIGR DE COURTRA

(19)

CHAPITRE

III

Les uvres de Siger de Courtrai

On

possde du Sorboniste Courtraisien VArs Priorum^ un fragment

des Fallaciae, une Stiinma

modorum

significandi^ divers sophismata^ enfin


livre

un commentaire de l'Isagoge de Porphyre, du


Perihermenias d'Aristote.
Faut-il lui attribuer d'autres travaux
?

des Catgories et du

La

lecture de ses

uvres connues

nous permet de rpondre affirmativement.


1

Dans son

trait

des Fallaciae^

il

annonce un

trait sur

VArs

Obli-

gatoria ^
2

Les Fallaciae eux-mmes n'existent qu'

l'tat

parties perdues correspondent l'introduction et

de fragment. Les aux sophismes < secunla fin

dum

dictionem

chez Aristote. Le fragment dbute vers

de l'expos

de ceux-ci.
30 Siger s'en rfre souvent des

sophismata que nous ne connaisl'un

sons pas. C'est ainsi


il

qu'il

nous apprend que, dans


la

de ces exercices,

s'est
la

occup de

l'objet

de

logique ^
*.

Un

autre a roul sur la distinction

de

grammaire

et

de

la

logique

Un

autre passage se rapporte sans doute


'^

ce

mme
^

sophisma^ du moins

la

question traite semble bien l'insinuer

Siger s'est occup des opinions diverses concernant l'objet de la gram-

maire

dans un
".

trait

que nous n'avons pas, de


la

mme

qu'il a diversifi les

mthodes respectives de
Priscien
40 Enfin nous

grammaire

et

de

la logique,

en s'inspirant de

ne possdons pas entirement


la partie

l'tude

du pronom. Le
la

manuscrit s'arrte aprs


50

gnrale de l'expos ^
matires du ms. de

Une remarque

insre dans la table des

de Munich, Paris

et

Bordeaux sont leurs

initiales respectives

M, P, B. h) Lorsqu'une
l'initiale

variante se termine par une lettre majuscule, afin d'viter toute confusion avec

du ms., nous faisons suivre la variante d'une virgule, c) Les mots imprims en caractres italiques dans l'dition du texte sont des additions ou des corrections que nous avons jug bon de faire. Dans ce cas nous mettons en note la leon du codex.
*

Cfr. infra, p. 84,


Cfr. ibid
,

p.

35.

3 *
"

Cfr. ibid., p. 135.


Cfr. ibid., p. 135.

Cfr. ibid., p. 135.


Cfr. ibid., p. 136.

'

Cfr. ibid., p. 125.

(20)

TUDE SUR SIGER DE COURtRAt


de Paris, no 16222, a sa valeur au point de vue qui nous occupe

Bibl. Nat.

on y
il

lit

Summa

totius logices magistri Sygeri

de Cortraco praedicti

excepte de libro Posteriorum non est hic

^ Si cette note
les

ne

fait

pas erreur,

nous manque de
et

la

Logique de Siger,

Analytiques postrieures, les

Topiques,

une

partie

du

trait

des Sophismes.
^

Nous ne voulons
les
crit
:

pas, avec Niglis


les

attribuer Siger,

un chapitre sur
motif qu'il

Antepraedicamenta ou
...ut *.
Il

Posipraedicamenta pour
^
;

le seul

dicitur in

Antepraedicamentis

ut dicitur in Postpraedica-

mentis

est trs possible qu'il s'en rfre

aux uvres d'Aristote.


:

D'autres traits ont t mis au

nom du

matre courtraisien

Le De Generatione el corruptione d'un certain Matre Siger ^ une composition anonyme insre dans un manuscrit de l'ancienne Bibliothque des Dunes pourrait lui tre attribue, selon Kervijn de Lettenhove enfin, la Bibliothque de Bruges, une tude intitule Ouaedam expositiones
; ;
:

supra libros politicoriim

et ethicortim

porte son

nom

'.

notre sens, aucun

lment srieux ne permet d'attribuer ces uvres Siger.

CHAPITRE

IV
*^

Le procd pdagogique du
La

Sophisma

formation philosophique dans les coles mdivales du xiiF sicle


triple

repose sur l'emploi d'une


Quaestiones
et la
ils

mthode d'enseignement

VExposiiio, les

Disputatio. Les deux premiers procds pdagogiques


font partie des leons ordinaires des matres de l'Uni-

sont connus*:

'

Rappelons quelques donnes de cette table des matires

lo

Summa modorum

significandi magistri Sygeri de Cortraco,

quondam

Socii in

coUegio de Sorbona.
III

Summa

totius logices magistri Sygeri de Cortraco praedicti excepto... etc.

XIo Quaedam determinatio Sygeri Magni, de Brabantia, de aeternitate mundi... etc. On ne comprend pas que, malgr la distinction si marque que met cette note entre Siger de Brabant (appel magnus) et Siger de Courtrai, on ait si longtemps identifi lei deux personnages.

Of>. cit., p. 26.

CfM>i/rrt,
Cfr.

p. 81.

Cfr. ibid., p. 87.


*

Catalogue des

tus.

de l'Ordre Cistercien Atisiro-Iloiigrots, no 20G

Niglis, op.

cit.,

pp. 20-27.

'

Op.
Cfr.

cit, pp. 262-863,

Cfr.

L a u d e Catalogue det tns. de Thurot, De l'organisation


,

Bruges, n" 482. de l'enseignement l'Universit de Paris au


la Bibl. de

CHAPITRE IV
versit
;

LE PROCD PDAGOGIQUE DU

SOPHISMA

(21)

on ne pouvait recourir au troisime qu'aux jours et heures fixs pour les exercices. Parmi ceux-ci il faut placer le Sophisma sous ses diffrentes formes. Ce procd, fort en honneur dans les coles de Paris et
dont Siger de Courtrai
qu'ici
;

un copieux usage, n'a gure t tudi nous avons cru devoir lui consacrer un chapitre spcial.
fait

jus-

I.

Antrieurement au
la logique prise
le

xiie sicle,

on entendait souvent par


^

dialectique

dans son ensemble


le

et

on

lui

demandait avant tout d'aider

philosophe ou
l'erreur
'^.

thologien dans la recherche de la vrit et la rfutation

de

Cette acception large disparut lorsque tous les livres de

VOrganon

furent connus dans les coles latines, et dsormais la dialectique dsigna,

comme

chez Aristote, un

art spcial

dont l'acquisition

tait

subordonne

l'tude d'une

minime

partie de la logique ^ C'tait l'art de confondre l'adver-

moyen ge^

1850, p. 73.

On

trouvera des dtails sur l'organisation de l'enseignement au

moyen ge dans: Dni fie, Die Universitten des Mittelalters bis 1400. Berlin, 1885; Rashdall, The Universities of Europe in the middle Ages. Oxford, 1895; Robert, Les coles et V enseignement de la Thologie pendant la premire moiti du XIIi"- sicle. Paris, 1909; Luchaire, V Universit de Paris sous Philippe- Auguste. Paris, 1899; Gauchie, Les Universits d'autrefois : Paris et Bologne. Louvain, 1902; Seppelt, Der KampJ der Bettelorden an der Universitt Paris in der Mitte des i^. Jahrhund'erts.
Breslau, 1905;

en
II,

Br., 1911
'

Grabmann, Die De Wulf, Histoire


op.
cit.,

Geschichte der Scholastischen Mthode, B. II. Fribourg de la Philosophie mdivale, 4^^ dit. Louvain-Paris, 1912.
; ;

Cfr.

De Wulf,

passim.

Ablard dans sa

pp. 141, 151 Peatow, op. cit., p. 29 Grabmann, op. Dialectica embrasse tout VOrganon d'Aristote.

cit.^

^ Cfr. Ablard, Dialectica. ... eius autem doctrinae studium praecipue est insistendum, cuius potior veritas cognoscitur. Haec autem est dialectica, cui quidem omnis veritatis seu falsitatis discretio ita subiecta est, ut omnis philosophiae principatum, dux universae doctrinae atque regimen possideat. Quae fidei quoque catholicae ita necessaria monstratur, ut schismaticorum sophisticis rationibus nuUus possit, nisi qui ea praemuniatur, resistere . V. Cousin, Ouvrages indits d' Ablard. Paris, imprimerie royale,

1836, p. 435.

"Cfr. Grabmann, op. cit., II, pp. 42 et suiv., 446. Par dialectica Siger de Courtrai entend l'utilisation lgitime des propositions dars le syllogisme. Cfr. infra, Les mss. de la Bibl. Nat. de Paris, 16617, fol. 231 et 16390, fol. 175 (du XlIIe s.) p. 31.

dfinissent

la

dialectique

ars

opponendi

et

respondendi

dialectique

vis--vis

de

la

logique est nettement marque

La position de la par Lambert d'Auxerre

^XlIIe
logica

Quae sit differentia inter logicam et dialecticam ? Ad hoc dicendum quod s.) secundum quod est ars et secundum quod est scientia securior est ad dialecticam. Logica enim scientia est de omni syllogismo docens, dialectica de syllogismo dialectico solum vel apparent! dialectico... Unde logica traditur in omnibus libris logicae quae sunt sex, scilicet liber Praedicamentorum, liber Perihermenias, qui nunc dicuntur Vtus
:

(22)

TUDE SUR SIGER DE COURTRAI


en recherchant
les dfauts

saire,

de son argumentation,
qu'il faisait valoir.
;

et

en

lui

opposant

des raisons suprieures celles

Ainsi comprise, la dia-

lectique tait enseigne dans les coles

elle ncessitait

une

sorte d'entra-

nement dont

l'excs fut nuisible \ L'tymologie

que

les auteurs
,

de l'poque
indique sa

attribuaient d'ailleurs erronment au terme

dialectique

nature de joute oratoire ^

Or on

s'initiait

aux finesses de
qu'on l'entend

la dialectique

par l'usage frquent de la

disputatio. Pris

dans son sens

primitif, ce

et c'est bien ainsi


les leons,

mot doit se traduire par colloque ; au moyen ge ^ Les colloques qui, avec
*,

formaient partie intgrante de l'enseignement scolaire


;

taient

obligatoires pour les lves

on

y revoyait les matires enseignes et le


^.

matre rsolvait les questions demeures douteuses


exercices scolaires.

C'tait l'heure des

Nova

Logica, liber Priorum, Posteriorum, Topicorum et Elenchorum qui quattuor dicuntur logica; dialectica vero traditur in libro Topicorum et Elenchorum solum . Cfr.

Prantl,

o^.

cit., III, p.

20.

Cfr.

Alexandre Neckam

(f 1217),

De

Natiiris rerum,

c.

CLXXIII. Ed. Wright,

1863, (Rolls sries) pp. 283-307.

Alexandre Neckam
Univ. Paris.,

ridiculise la passion qu'on avait

Paris pour les discussions dialectiques et dplore le peu d'intrt port la littrature.

Peato w,
et qui

op.

cit.,

p. 32.

Chart.

I,

p. 48.

Facultates quas librales

appellant amissa libertate pristina in tantam servitutem devocantur, ut comatuli adolescentes earum magisteria impudentes usurpent, et in cathedra seniorum sedeant imberbes,

nondum norunt

esse discipuli laborant ut nominentur magistri... Omissis regulis

artidm abiectisque
suis
celle des

libris autenticis artificium

muscas inanium verbulorum sophismatibus


.

tanquam aranearum
annes
1]

tendiculis includunt

La

situation caractrise par ce texte est

92-1203.
;

* Dialectica est ars artium ad principia omnium melhodorum viam trahens sola enim dialectica probabiliter disputt de principiis omnium artium. Et sciendum quod est methodus ars brevis et facilis et semitae proportionatur nam sicut semita ducit ad eumdem terminum ad quem lata via sed brevius et expeditius, sic ad cognitionem eiusdem ducunt ars et methodus, sed facilius methodus quam ars. Dicitur autem dialectica a dia quod est duo et lexis quod est ratio vel logos quod est sermo, quasi ratio vel sermo duorum scilicet opponentis et contradicentis in disputatione . Lambert d'Auxerre. Cfr, Prantl, op. cit., III, p. 26. * Un exemple typique se rencontre dans le ms. de la Bibl. Nat. de Paris 13102, fol. 33. Il s'agit d'ane disputatio inter quemdam Priorem ordinis Praedicatorum et Spiritum Guidonis . * Cfr. Lettre de Grgoire IX ad magistros et scholares Parisienses du 13 avril 1231. De phificis autem et artistis ac aliis ancellarius bona fde promittet examinare magistros, et non nisi dignos admittcns rnpellet indignos. Ceterum quia ubi non est ordo, facile
;

rpit horror, constitutioncs seu ordinationes providas faciendi


et disputandi

de modo et hora legendi de habitu ordtnato... > Chartiil. Univ. Paris., I, p. 137. * Les statuts de la facult des Arts de Perpignan nous rvlent clairement cet usage Item statuimus insuper quod scholares audicntes tam lugicam quam grammaticam babc^nt ad minus ter vel bis in septimana disputare, ma^istro praesente. Et si in m<(teri\
:

CHAPITRE IV

LE PROCD PDAGOGIQUE DU

SOPHISMA

(23)

L'origine de la disputatio remonte une ancienne pratique, maintenue

dans

les

monastres d'Occident,

et qui se

perptua dans

les coles, la collatio.

Primitivement constitue par des changes de vues, des exhortations, des


considrations souvent d'ordre asctique, elle devint un exercice destin

former

les lves

l'art

de

la parole.

On

et dispitare, collatio et disputatio \

une synonymie entre conferre Les disputationes prirent la forme de la


tablit

discussion

l'un dfendant le pour, l'autre le contre d'une thse ^ et

mme

l'Universit de Paris

on l'imposa ceux qui voulaient prendre le grade de bachelier es arts ^. Les vainqueurs de ces joutes se couvraient de gloire,
attiraient les auditeurs s'ils taient matres, ou, s'ils taient disciples, taient
*.

leur tour jugs dignes d'occuper une chaire

On

comprend, ds lors, l'importance des exercices de dialectique dans


avec lequel
ils

les coles et l'entrain

taient suivis.

Ils

prenaient place ct

des leons (lectiones cursoriae) de logique et de grammaire et les compltaient.

De

crainte

l'autre, les

que l'une de ces formes d'enseignement n'empitt sur autorits de l'Universit de Paris rglrent minutieusement les
fallait

jours et heures qu'il

consacrer

la lectio

cursoria et aux disputationes^.

disputata aliquod fuerit dubium, illud magister habeat declarare


statuts et privilges des Universits franaises,
11, p,

>.

Cfr.

Fournier,

Les

Les Quaestiones Magistri Odonis Suessionensis (Odo de Ourscamp) d. par P i t r a (Analecta novissitna Spicilegii Solesmensis, t. II, Tuscttana. Paris 1888) ont mis en lumire bien des aspects de cette mthode d'enseignement En explorant de nombreuses bibliothques nous avons souvent et vainement cherch le dtail des rglements, des mthodes, des programmes, un plan des disputes, des argumentations entre le matre et les disciples. Sans satisfaire tous nos dsirs, l'uvre intitule Quaestiones Magistri Odonis Suessionensis... nous a offert une singularit inattendue. Une cole est ouverte devant nous. Le matre est en chaire, provoque les objections et y rpond, des objections se croisent nombreuses, subtiles, parfois acres. Un disciple trs intelligent enregistre la sance soigneusement, se mle la dis678.
:
:

cussion et

fait ses

pour
*

les serrer

rserves. Le matre laisse puiser les objections, parfois les fortifie, de plus prs, puis donne la solution, la dtermination, la sentence >.

Quaest. XII. (Cfr.

Grabmann,o/).
litt.

cit., II, p.

26).
titre

Certaines uvres de Duns Scot portent le

de Collationes seu disputationes

subtilissimae. Cfr. Hist.


' '

de

la

France,

XXV,
:

p. 432.

Grab m ann

op.

cit., II, p.

Cfr. Chartul. Univ. Paris.,

16 et suiv. fait grands traits l'histoire de Vars disputandi. Statuts pour les tudiants de la facult des I, p. 228
:

Arts de la nation des Anglais en 1252 (Bacchelarius) det fidem quod per duos annos diligenter disputationes magistrorum in studio solenni frequentaverit et per idem tempus de sophismatibus in scholis requisitus responderit . * Cfr. Robert, Les coles et renseignement de la Thologie pendant la premire moiti du Xlle sicle. Paris, Lecoffre, 1909, pp. 50 et suiv. * Cfr. Denifle-Chatelain, Chartul Univ. Paris, I, pp. 176-177. Dcret de la Fac. des Arts de 1245. < Magistris volentibus incipere in singulis facultatibus et faciendis on-

(24)

TUDE SUR SiGER DE COURTRAI

II.

Plusieurs crits sont issus de ces exercices scolaires, car

il

semble

bien

qu'il faille
Il

donner ce caractre aux Insolubilia^ aux Impossibilia^ aux


n'est

SopJiismata.
sitions.

pas

facile

de prciser

le

sens de ces diverses compo-

Antrieurement au xiv^
certaines propositions

sicle, l'pithte d'insolubile s'applique

toujours

non

ncessaires dont on dduit la contradictoire

par une srie de consquences apparemment lgitimes. Siger de Courtrai


l'entend ainsi et

dans

la

donne un exemple classique de Vinsolubile; iWe place catgorie des fallaciae sectmdinn qtiid et simpliciter et donne le
il

moyen de

le

rsoudre \
tait

Uinsolubiie

une forme

particulire

du sophisma
^,

de nombreux
faut entendre

textes renferment l'expression sophismata insolubilia

et

il

Ibid., p. 178. ... Si de ordinandis lectionibus et disputationibus... . non legant (magistri). Post prandium vero cursorie vel lectionem cursoriam inchoent usque post completam completorii pulsationem. Si vero bachellarii non disputant post prandium, quacumque hora cursores possunt lgre... et similiter die quo disputant magistri in quadragesimo si bachellarii non disputant post prandium, quod continget licet raro, liceat cursoribus similiter post prandium quacunque hora voluerint

stitutionibus

bachellarii disputant,

lectiones cursorias inchoare...


*

quibusdam paralogismis huius fallaciae est valde diflicile ponatur quod nichil dixi, et inchoando .sermonem dicam ego dico falsum, difficile est assignare utrum dicam verum vef falsum. Si enim dicas quod ego dico falsum in dicendo: ego dico falsum, ergo falsum est me dicere falsum; et si falsum sit me dicere falsum, ego dico verum, quia falsum replicatum supra falsum ego dico falsum, est verum... et tu dicebas prius quod falsum. est verum... ergo dicendo Ergo es redargutus. Si autem tu dicas quod dicendo ego dico falsum, dicam verum, ergo verum est me dicere falsum, et si verum sit me dicere falsum, ego dico falsum, et tu dicebas primo quod verum. Solvitur ut prius, nisi quod dicendo ego dico falsum, dicam falsum simpliciter, verum tamen secundum quid. Ex qua distinctione solutio dictarum orationum et multarum aliaCfr.

m/ra,

p. 84.

Sed

in

assignare defectum, verbi gratia


:

rum

plantus in Arte obligatoria apparebit (Bibl. Nat. de Paris, ms. lat. 1G222 fol. 20 V). Siger ne qualifie pas expressment ce sophisme d'itisolubile, cependant tous les auteur de cette poque le donnent comme exemple du sophisme insoluble. Cfr. Mss.
liibl.

Xat. Paris

lat.

10130,

fol.

114

et 118 R>'. 1I4I2 fol.

88;

Occam,
0,

op.

cit., c.

45.

(Cfr.

PrantI,
119)
;

op.

cit.,

IV, p. 4i);

Jean Buridan, In mtaph,

15, (Cfr.

Prantl,

de Bruges, n 600, fol. 81 R. quando per consequentias apparentes, quae videntur regulart per rgula necessarias ex propositione aliqua de contingente infertur sua oppo Communiter sita... Occam, Summa totius logicae, c. 45 (Cfr. Prantl, op. cit., IV). multae propotitiones enumerantur inter insolubilia quae tamen non sunt, quia non signiop.
cit., p.

Ms. de

la liibl.

' <

Insolubilia sophismata sunt

CHAPITRE
par
tote
l
;

IV

LE PROCD PDAGOGIQUE DU
trait

SOPHISMA
^

(25)

des applications pratiques du

De

Sophisticis Elenchis

d'Aris-

on les proposait aux lves pour les former la discussion ^. Les discussions sur la nature des insolubilia n'apparaissent que dans la seconde moiti du xive sicle. Au tmoignage d'Albert de Saxe (f 1390), les insolubilia ne portaient pas ce nom parce que les difficults souleves taient insolubles, mais parce que leur solution tait trs difficile ^. D'autres prsentent des explications diffrentes un anonyme du milieu du xivc sicle donne une triple dfinition de Vinsoluble * plus tard, Pierre d'Ailly, faisant allusion la dfinition d'Albert de Saxe, la rejette et en propose une autre *.
:

Chez

les scolastiques

de

la

dcadence,

le

sophisma insolubile devint


;

prtexte des subtilits et des jeux de mots

et les

termes quivoques

fournissaient une matire inpuisable ces dialecticiens incapables de dis-

cussion srieuse

^.

Une
M.
Cl.

autre classe d'exercices scolaires est forme par les impossibilia.


les distingue
.'

Baeumker

nettement des insolubilia ; son

avis, certains
la

sophismata furent qualifis


le rle

impossibilia^ soit parce


la

que dans

discussion

de l'objectant consistait prouver que


la thse

thse tait indmontrable,

soit

parce que

propose apparaissait tous

comme

impossible

'.

Dans

les

Impossibilia dtermins par Siger de Brabant, un

sophista

fcant se ipsas esse falsas, ut


et sic

Socrates scit se errare, Socrates ingit se esse sophistam,... de multis aliis quae communiter ponuntur in practica sophismatum insolubilium . Ms. de la Bibl. de Bruges, no 500, fol. 31 R P. d'Ailly. (Cfr. Prantl, op. cit., ibid.).
:

et suiv.
*

C'est dans ce sens qu'il trouve son application chez Siger de Courtrai
...

loc. cit.

Per praedicta potest studiosus respondere ad omnia insolubilia, si solvendo ea velit naturam insolubilium avertere, quod relinquo studiosis . Occam, op. cit., ibid. ' Nunc restt solvere insolubilia non quod nullo modo sint solubilia sed quia solvere ea difficile est Et... exemplariter aliqua insolubilia ponam et solutiones eorum, ex quibus apparebit faciliter consideranti qualiter si aliqua alia formentur possint solvi . Cfr. Prantl, op. cit., IV, p. 79. Occam est du mme avis, Summa totius logicae, c. 45 (Prantl, op. cit.,
'

IV, p. 44).
*
:

Circa tractatum de insolubilibus est sciendum quod hoc


:

nomen
;

insolubile

>

dici-

tur tripliciter

potest solvi
'

primo scilicet modo quod nullo modo potest solvi quantum in se, propter aliquod impedimentum nunquam
sui difficultatem difficile solvitur
.

alio

modo quod dum solvitur, tertio modo


IV, p. 40.
;

quod propter
non enim
significat

Cfr.

Prantl,
solvi...

op.

cit.,

Propositio insolubilis seu insolubile est propositio quae significat se esse falsam
dicitur insolubile quia nullo

modo

posset

solvi, ut dicit

quidam doctor, sed quia difficultas seipsam esse falsam... Cfr. Prantl, op.
o/>.ciY.,

nec quia difficulter potest provenit ex eo quod talis propositio


IV, p. 113.

cit.,

Cfr. Prantl,
'

IV.

Wenn

die Satze als Impossibilia bezeichnet werden, so soU dadurch

rein ihr Charakter ausgedrilckt werden. Natilrlich darf

man

von vornhedas Wort uicht mit den

(26)

TUDE SUR SIGER DE COURTRAI


ain.si

appel

sans doute parce que sa thse ne pouvait tre dfendue que

par de hardis paralogismes


qui,

tenta
Il

de prouver une srie de propositions

de

l'avis

de tous, taient impossibles dmontrer, leurs contraires ou


s'agissait

contradictoires tant vidents.

pour l'adversaire de rfuter

les

pseudo -preuves apportes par le sophista. Le dbut de ces inipossibilia indique bien la nature de ces exercices Un sophiste tenta, devant une assemble de lettrs de l'Universit de Paris, de prouver et de dfendre
:

beaucoup d'impossibilits et en suite de la premire, c'est--dire Deum non esse , on ajoute Hoc enim primum impossibile cum eius oppositum sit primum necessarium. Probabat tamen illud dupliciter... ^ Le caractre des impossibilia prouve qu'il s'agit d'exercices scolaires
;
: :

dont

le

but

tait d'habituer les lves

la discussion.

ce point de vue,

il

faut les placer sur le

mme

plan que les insolubilia et les considrer

comme

une des espces du sophisma.


Peut-tre doit-on reconnatre le caractre d'exercices scolaires certaines productions qui portent le titre de Quaestiojtes.
tion.

Ce

serait alors l'excep-

Le sophisma^ sous ses diverses formes, n'est en aucune faon li un La quaestio, au contraire, est un moyen d'approfondir le commentaire on y tudie fond certaines assertions de l'auteur dont on expose la doctrine. Sa forme seule rappelle l'exercice scolaire ^ D'ailleurs
texte d'auteur.
;

les statuts universitaires rattachaient les quaestiones

aux cours ordinaires

^.

Insolubilia verwechseln, die aus der logischen Thorie des Mittelalters bekannt sind.
Freilich schillert das Wort in der Schrift in verschiedene Bedeutungen. Bald wird es im Sinne des Sophisten gebraucht, welcher den von ihm bekiimpften, von den librigen allgemein anerkannten Satz als unmOglich zu erweisen versucht, bald im Sinne der gewOhnlichen Meinung, der das von ihm Behauptete als unmOglich vorkommen werde . Lo thses impossibles taient, dit Fret, des thses o C. Baeumker, op. cit., p. 68. s'affirme, en premier lieu, l'impossibilit de prouver certains points de doctrine pour tre suivie, en second lieu, de la possibilit fortement tablie de les prouver . La facult de Thologie de Paris et ses docteurs les plus clbres. Paris, 1897, II, p. 261. Cfr. Baeumker, op. cit. Il tenta de prouver ; Mandonnet, op. cit., II, p. 73. omnia quae apparent sunt simulacra et les impossibilits suivantes Deum non esse sicut somnia ita quod non simus certi de existentia alicuius rei quod bellum Troianum esset in hoc instanti quod grave existens superius non proliibitum non descenderet quod in humanis actibus non esset actus malus, propter quam malitiam actus ille deberet pro-

hiberi vel aliquis ex eo puniri

de se invicem
tbid., I, p.

vel

de eodem
op.

verificari.

quod contingit aliquid esse et non esse, et contradictoria Mandonnet tudie le caractre d<* ces impossibilia^
pp. 25, 221 et passim.

119 et sutv.

Cfr.

Grabmann,

cit., II,

ici des quaestiones quodlibetales de Thologie qui avaient une tout autre signification.

Nous ne parlons videmment pas

de

la facult

CHAPITRE IV

LE PROCD PDAGOGIQUE DU

SOPHISMA

(27)

m.
Sophisma,
tel est le

terme qu'on emploie

le

plus souvent pour qualifier


et qu'il

les exercices scolaires. Or,

nous croyons

qu'il

a un sens gnrique

s'applique des compositions de caractre et de but diffrents.


L'origine et la signification premire du

mot Sophisma, remonte aux


cultivaient

anciens philosophes grecs.

Les sophistes antsocratiques


la

haute science,

la

Sagesse

(dotpfa)

appels ainsi parce qu'ils employaient mot


le

o6^iia\i<x

pour

dsigner la conclusion du

aotpiaxtxfi IXeyx^.

L'cole de Mgare cultiva ce

genre d'tude. Plus


tique et firent

tard, les stociens se livrrent

avec ardeur

la

dialec-

un large emploi du

livre d'Aristote sur les fausses

dmon-

strations. Ils considrent le adcpiajia

comme

la

conclusion d'un syllogisme

apparemment bien
sition fausse,

construit dans laquelle

on semble admettre une propo-

obscure ou indtermine ^

Le mot et la thorie furent repris dans les coles occidentales du moyen ge '. Le sophisma est soit une thse dmontrer, soit un nonc pris comme base de discussion. Dans le premier cas, il s'agit de discuter la valeur des
syllogismes employs dans la dmonstration
sujet de l'nonc,
;

dans

le

second, on pose au

une ou plusieurs questions rsoudre par la discussion. Ce procd pdagogique remplit trois fonctions distinctes souvent, parfois il s'agit d'exercices d'applic'est un exercice de pure dialectique cation de thories prcdemment expliques il arrive mme que le sophisma est un moyen d'inculquer aux lves de nouvelles notions. Ce n'est pas, proprement parler, le sophisma qui constitue l'exercice, c'est propos du sophisma qu'on s'exerce. Aussi voyons-nous que les clichs sont souvent les mmes, tandis que les applications diffrent ^
: ; ;

'

'

Cfr. P r a n 1 1 o/>. cit., I, pp. 20 et suiv., 40 et suiv., 488. Originairement sophisma tait employ pour sophia, scientia
,

sophismum

signifiait

fraus, simttlatio, cavillatio

sophista avait pour


:

synonymes

orator, sapiens, concionator

tandis que sophisticare voulait dire

adiilierare,

corrumpere, decipere, simtilare. SophisGloss. inediae et iiifimae latini-

maticare
tatis,

signifiait

decipere sophismate (Cfr.

Duc ange,

VI, p. 299). Il faut donc bien distinguer sophismum de sophisma. Celui-ci n'a pas a priori le sens pjoratif de celui-l. De mme sophisticare ne doit pas tre confondu avec

sophismaticare. Le mot sophisma aussi bien que sophismum fut parfois employ dans le

sens d'un parallogisme vritable.

De mme

sophista, sophistice disputare, s'appliquaient

aussi bien aux exercices purs qu' ces faux raisonnements qu'on appelle aujourd'hui

sophismes.
'

Cfr.

Mandonnet,

op.

cit.,

I,

p.

124; Prantl, op.

cit., III,

passim

Ms. de la Bibl.

fie

Bruges, n 509,

(28)

ETUDE SUR SIGER DE COURTRAI


1

Dans

la plupart

des cas

il

s'agit d'exercices scolaires


trait d'Aristote

o
:

l'on applique,

des exemples proposs, les donnes du

Tept oocpiaxixv

L
livres

est d'ailleurs la raison

pour laquelle ces exercices ont t appels


le

sophismata

Lorsque, avant
la

milieu du xif sicle, crit Mandonnet, les

encore inconnus de

logique d'Aristote firent leur entre dans les


ils

coles latines d'arts libraux,


gogique...

dterminrent une sorte de rvolution pdalivres

Les quatre derniers

de VOrganon apportaient un aliment

nouveau

empare des coles depuis Pierre Ablard et il semble que le trait des sophismes ait jou un rle trs marqu, sinon dans la direction des ides, du moins dans les proccupations
l'ardeur dialecticienne qui s'tait
;

et les exercices

des coles

^.

Nous avons vu que

c'est

dans

les

Topiques

et les

Sophismes du

Stagirite

que l'on recherche les rgles de dialectique. Les premiers enseignent les procds dialectiques (loca dialectica) destins convaincre au moyen de bons syllogismes (syllogismum dialecticum) ^ les seconds signalent les procds sophistiques constituant des paralogismes (loca sophistica). Cette
distinction tait courante au

moyen ge
les

*.

ces tudes de dialectique cor-

respondaient des exercices appropris.

De
une

fait,

nous rencontrons dans

productions

littraires

foule d'exercices dont le but vident est de faire toucher

du moyen ge du doigt

*Cfr. Niglis, op.

cit.

Warum man
;

dise...

praktischen SchulUbungen Sophismen

nannte, liegt wohl in der formellen Ahnlichkeit, welche dise Aufgaben mit
satze eines Trugschlusses haben

dem

schluss-

an die Sophismen der Megariker und Stoiker. Als spter der Ausdruck fUr solche ganz paradox klingende Aufgaben in allgemeine Aufnahme gekommen war, sclieint man gar nicht mehr auf seine ursprQngliche Bedeutung geachtet zu haben und belegte mit dieser Bezeichnung unterschiedslos aile zu praktischen SchulUbungen kurz formulierten Thesen, mochten sie formeil dem Schlutzsatze eines Trugschlusses Rhnlich sehen oder nicht (pp. 67-68). La dtermination du sophisma se faisait dans une discussion, au cours de dbats (ErOrtein dieser Hinsicht

man denke

ningen).

Op.

cit., I, p.

122.
:

Le 8 livre des Topiques surtout tait mis contribution Solus itaque (liber octavus Topicorum) versatur in praeceptis, ex quibus ars compaginatur, et plus confert ad scientiam

memoriter habeatur in corde, et iugi exercitio versetur in opre, quam moderni praeceptores nostri in scholis lgre consueverunt nam sine eo non disputatur arte, sed casu.Jeande SdiWshwry Metalogicus. 1. III. c. 10 (M ign, Pat. lut., CXCIX, 910). Cfr. Lambert d'Auxerrc ^Pran tl, op. cit., III, p. 30). Habito superius de; argumentatione Kyllogstica, prout est dialectica et per locum dialecticum contirmatur, nunc de locis dialecticis dicendum est... Dicto de locis dialecticis dicendum est de locis sophisdifserendi,
si

omnes

fere libri dialecticae, quos

ticit >;

Siger de Courtrai,

Fallaciae,

cfr.

infra, pp. 80-87.

CHAPITRE
aux lves
le

IV

LE PROCD PDAGOGIQUE DU

SOPHISMA

(29)

dfaut de structure des syllogismes prsents en recourant


'.

aux procds enseigns par Aristote


livrait
laires,

2 Mais ce n'tait pas seulement le trait des

Sophismes
les

d' Aristote

qui

matire aux sophismata. Toute application, dans des exercices sco-

de thories tudies prcdemment dans


constatera qu'il ne s'agit nullement
:

leons fut appele

sophisma. Certains sophismata de Siger de Courtrai sont de ce genre.

On

la

ici

de questions se rapportant

logique

elles

sont purement grammaticales.


la

Dans un

certain sens, c'est

la partie pratique

Amo

est

modoruni significandi. verbiim. Hoc est sophisma propositum circa quod quaeratur
de
sit

Summa

utrum haec oratio

congrua...

Il

s'agit l

d'une application faire des


traite

thories exposes dans la partie de la

grammaire qui

du verbe.
faits

On

reprend, mais appliqus un exemple concret, les exposs dj


le

y dans

cours

suivi.

Des

redites sont ncessaires, aussi


dtail, parfois

voyons-nous

le

dfendant

et l'opposant

reprendre en

dans

les

mmes

termes, ce qui est

expos plus haut au sujet du verbe. Nous rencontrons


cations inattendues.

mme

des amplifi-

y renvoie souvent d'autres sophismata pour renseignements complmentaires.

On

'

Voir de nombreux exemples de ces applications dans les traits de Petrus Hispanus.
:

En

voici quelques chantillons

Omnis homo est homo et quoduna copulativa, cuius utroque pars est vera, ergo ipsa est vera. Improbatio Omnis homo est homo et quodlibet differens ab eo est non homo. Quod est falsum, quia haec est una copulativa, cuius altra pars est falsa ergo ipsa est tota falsa. Solutio Prima simpliciter est vera et improbatio peccat pnes fallaciam consequentis . Sttm. logic. (Cit. Prantl, III, p. 63). Omnis homo est omnis homo. Probatio Socrates est Socrates, Plato est Plato, et sic de aliis ergo omnis homo est omnis homo... Solutio... Probatio peccat secundum consequens ab insufficienti enumeratione . {Ibid., p. 63). Le plus souvent la discussion des sophismata suivait un expos de la doctrine du matre. En effet ces applications sont amenes par ces mots circa praedicta ou 4 secundum praedicta quaeritur de hoc sophismte... Les nombreux sophismata de P. Hispanus sont exposs propos de son tude des proprietates terminorum. Mandonnet(o/). cit., I, pp. 124 et 226) signale d'autres sophismata de Boce de Dacie, de Pierre d'Auvergne, de Nicolas de Normandie, etc. Le ms. lat. 7678 de la Bibl. Vatic. Rome renferme aussi des sophismata de ce genre Omnis phnix est (fol. 2 R*) Sola necessaria necessario sunt vera (fol. 6 V) Infinita suntfinita, Probo duo sunt finita, tria sunt finita et sic in infinitum, ergo infinita sunt finita... (fol. 11 R) Adam et Noe fuerunt duo homines (fol. 21 R) Omnis chimera est non ens (fol. 30 R) etc. Ces discussions qui prennent 87 feuillets du ms. dbutent par ces mots Hic incipiunt sophismata determinata a maioribus magistris Parisii tam Gallicis quam Anglicis ^ (fol. 1 R).
quaeritur de hoc sophismte
:
:

Secundum praedicta
ab
illo est

libet dijferens

non homo. Probatio Haec


:

est

Cfr. infra, p. 129 et suiv.

(30)

TUDE SUR SIGER DE COURTRAt


Le sophisina
:

Magistro legente piieri proficiunt discussion sur l'application du cas de l'ablatif.

donne

lieu

une

A la suite de ce sophisma, au fol. 8 V^ du ms. de la Bibl. Nat. de Paris, no 16222, une main inconnue a transcrit une autre composition commenant
par ces mots
:

Legens

proficis.

On

reconnat aisment qu'il s'agit d'un

exercice d'application sur le participe.

Le

copiste n'emploie pas le


le

mot
actus
sens,

sophisma pour caractriser cet nonc, mais


circa

mot oratio

Legens proficis,

hanc orationem notandum participium

Il

significat per
ici

tantum...

semble donc que oratio

et

sophisma aient

modum le mme

ce qui confirme ce que nous disions de la nature du sophisma.

Dans

le

mme

ms. 16222, au

fol.

21 V^, nouvel exercice d'application


sic
:

Logica

est scientia,

hoc

est

sophisma propositum quod probatur


est scientia...

logica
logica

acquiritur per scientiam, ergo logica est scientia... Improbatur sic


est

modus
:

sciendi, ergo

non

Ad
un

hoc dicendum quod haec


:

propositio
est appel

logica est scientia est duplex...


qu'il

L'nonc

Logica

est scientia

sophisma en tant

donne

lieu

exercice. Plus loin le


le

mme
une

nonc

est appel propositio.

Preuve nouvelle que


spcial
:

sophisma

est ici

proposition servant

un but

l'exercice d'application.

Le ms.

lat.

7678 de

la Bibl. la

Vaticane

Rome
tte

renferme un recueil de
lit (fol.

sophismata se rapportant

grammaire en

duquel on

101 R^)

Incipiunt latina disputata. Voici quelques propositions qui ont donn lieu

aux discussions
nteam...

Quaeritur de hac locutione

Attendite popule

utrum

sit

perfecta vel imperfecta et habito

quod

sit

perfecta eo

nichil deest
sit

ad perfectionem... quaeritur de hac locutione:

meus legem quod Meus , utrum

dictio adjectiva vel substantiva...

(fol.

140 R^)

Vestes quas geritis sor-

dida lanafuit, quaeritur de hac oratione utrum esset perfecta aut imperfecta
(fol.

101 V)

mme
103

question propos de
R**)
;

Lecto Porphyrio legendum est

Virgilium
(fol. (fol.

(fol.
;

Sequentia sancti Evangelii secufidum Mattheum


(fol.

105
107

R*')

Vado
etc.

Romam

107 R^)

Homo

currit, verbi gratia Socrates

Ces exercices font suite la Stimma magistri Johannis Le Rus de Arte grammatica qui commence au fol. 88 R'"^. 30 Faut-il donner au terme sophisma le sens exclusif de thse devant servir des exercices? Il ne le semble pas. Certaines propositions dont la discussion devait tablir le bien fond, se prsentent sous la mme forme que les exer;

V)

cices dont

nous avons

parl,

mais on

tirait profit

du dbat
telles

jDOur

faire

rentrer des exposs de doctrines

nouveaux

et

comme

ces compositions
trait.

doivent tre considres

comme

formant partie intgrante d'un

La

Cfr. infra^ p. 187 et suiv.

(JriAPltR IV

LE PROCD PDAGOGIQUE DU

SOPHISTA

(31)

Summa

modoriiin significandi de Siger de Courtrai et les Sophismata qui


largissement de la signification du sophistna.

lui font suite, autorisent cet

L'appellation de sophismata fut donne ces compositions par analogie.

La

discussion que soulve

le

sophisma constituerait donc une vritable

mthode d'enseignement, mthode avantageuse puisqu'elle prsentait la question sous toutes ses faces par un procd qui devait plaire beaucoup
mthode didactique par excellence, puisque dans ces discussions le matre seul n'tait plus actif, les lves trouvant par eux-mmes les lments de la solution. C'est ainsi que, dans la partie suivie de son trait De modis significandi^ Siger ne traite que des parties dclinables du discours. Dans le sophisma :
aux
lves,

magister, la discussion montre sur

le vif la

ncessit des parties indcli

nables

de quibus, ajoute-t-on, ad praesens aliquod dicetur


la

^ Cette inci-

dente ne prouve-t-elle pas que Siger rservait, pour la

traiter

propos de ce

sophisma, cette partie de

et

grammaire dont il n'a encore rien dit ^ ? On tenait note dans les coles des sophismata qui avaient t proposs des exercices auxquels ils avaient donn lieu. Lorsque des thories qui

y avaient t exposes se prsentaient dans la suite des cours, on renvoyait pour complment d'information tel sophisma o on les avait d'abord rencontres. Le mot sophisma prenait alors la valeur de l'exercice entier ^

Ce terme tait emprunt aux logiciens. Us


et

M. Thurot est donc incomplet lorsque, parlant des sophismata, il dit appelaient sophisma la discussion
:

pro

contra d'une proposition qui pouvait servir d'exemple pour l'appli-

cation des rgles de la logique, particuHrement celles qui concernaient les

proprietaies terminorum

*.

En

rsum,

le

sophisma revt une signification qui dpasse

celle

des

Cfr. infra, p. 145.


crit

''Thurot
(pour
lui

propos de
:

Siger de Brabant)

la Stimma modoriim significandi de Siger de Courtrai Le copiste n'a pas continu, il ne donne pas la suite du

pronom, non plus que l'adverbe, la prposition et l'interjection, mais il a ajout le compl* ment des traits de Siger, les discussions que Siger appelle sophismata et qui portent sur les exemples suivants :... (Not. et extr. de ins. de la Bibl. nation, t. XXII, 2 part., p. 41). L'auteur de ces lignes ne nous semble pas avoir saisi le plan de l'uvre de Siger, De mme Niglis est incomplet quand il crit Der Traktat zerfllt in einen theoretisch systematischen und einen praktischen Teil. Der praktische Teil besteht aus drei sophismen welche an konkreten Beispielen einige Fragen aus dem systematischen Telle naher
:

beleuchten . (Op. cit., p. 57). ' Le cas se rencontre souvent chez Siger de Courtrai. Cfr. infra, pp. 107, 135, 138, 140. * Op. cit, XXII, 2o partie, Le Clerc, (Hist. litt. de la France, XXV, p. 119, n. 1. p. 110), qui sans doute n'a gure tudi la question, donne au sophisma le sens de ques-

tion traite

pour

et contre selon la

forme syllogistique

()

TUDE SUR SIGER DE COURTRAt


:

autres exercices scolaires

insoliibilia

ou

impossibilia. Ceux-ci sont celui-l

comme
monde
dans
arriva

des espces au genre. Ces discussions entre artistes des tudiants \


Ils

taient

hautement apprcies dans


:

le

entranrent des abus

on

faisait parfois

entrer
et
il

les discussions

philosophiques des notions d'ordre thologique

que l'autorit dut intervenir pour dnoncer ces procds dangereux *. Les poques d'examen ou de discussions solennelles taient marques
festivits,

par des
l'esprit

dont

il

fallut

parfois

rprimer

les

excs ^

Enfin,

de discussion

et les

procds employs dans ces dbats oratoires

prsentaient des dangers au point de vue doctrinal. Albert le

Grand

est

svre pour ces

hommes

habiles trouver

le

dfaut d'une construction


le

de

la

pense, mais dpourvus de sagacit et de prudence dans

choix de

l'objet

de leurs controverses

et

il

les

oppose ceux qui font de


les

la vritable
*.

philosophie. C'est l'ignorance,

dit-il,

qui est cause de cette mentalit


coles,

Les

sophismata introduisaient
maintinrent

mme

dans

nombre d'hypothses ou
et qui se
^.

essais d'explication, qui n'taient

que des uvres d'imagination

comme

thories explicatives de problmes philosophiques

Les sances consacres aux disputes


d'preuves

qu'il s'agisse d'exercices

ou

avaient

parfois de regrettables consquences.


il

De

l'animosit
faits

ou de

l'envie naissaient des injures et des rixes et

faut croire

que ces

n'taient pas isols puisque


s'lever contre ces dsordres

nous voyons des prdicateurs de


.

la chaire

Cfr. Chariul. Univ. Parts., Cfr. infra.

I,

p.

XVI.
In responsionibus vel oppositionibus

On
juvenum
* ...

lit

dans un dcret de 1215

puerorum

vel

nulla fiant convivia

^Bulaeus, Historia
intelligunt dicta
cit.,

Universttatis Paristensis,

III, p. 82).

Sed quidam
dit.

sophistice (sophistae d'aprs un autre ms.) de scientia Dei sicut de

scientia hominis disputantes,

philosophorum . De qtiindecim probleergo tantum secundum theologos falsum est quod dicunt, sed etiam secundum philosophiam cuius causa dicti est ignorantia, Voir quia multi Parisienses non philosophiam, sed sophismata sunt secuti . Ibid., p. 36.

non

matbus,

Mandonnet,

op.

II,

p. 48.

Non

aussi
*

Grabmann,
Pour

op.

cit., II,

pp. 119, 138, 188, 510.

l'explication des universaux,

Roger Bacon parle de

sophismata quae apud

aliquos inducunt quintam opinionem de universalibus

Rome

Charles, p. 386). Gilles de s'emporte vivement contre ceux qui, tout la discussion pour le vain honneur de
(dit.
:

paratre, en arrivent l'erreur

Credendo enim se
.

in

hoc

et

non

alios extollere

suam

imbecillitatem ostendunt, manifestando quod inter determinationes et sophismata, inter

rationem debilem et firmam, discernere nequeunt


fol.

Degradibus/ortnarum.Wenetiis,lb02,

206,
*

Vo

(Cfr.

Mandonnet,
sermons de
17510,
lat.

o/). cit., I, p.

250).
s.

ou du dbut du XIV s. Ms. de Bibl. diebus motae sunt quaestiones multae et disputatae de quodlibet, nec est mihi dubium quod multae inutiles et supervacuae, nihl pertinentes ad aedificationem fidei et morum, sed potius ad subversionem, quia ex
Cfr. certains
la
fin

du XIII

Nation, de Paris,

fol. 58. <

Carissimi,

istis

CHAPITRE

IV

LE PROCD PDAGOGIQUE DU

SOPHISMA

(33)

Les nombreux sophismaia que renferment les manuscrits mdivaux conservs dans nos bibliothques, prouvent le rle important qu'ils ont jou

Le dsir de briller dans les joutes oratoires imposes quiconque prtendait aux grades acadmiques l'emportait sur celui de possder une doctrine solide et les leons ordinaires devaient paratre bien monotones ct des discussions enflammes qui mettaient aux prises
dans
les coles d'Arts

de Paris

'.

matres et lves ou lves entre eux.

Pour plus de facilit, les lves s'adressaient des matres qui se chargeaient de composer leur intention des recueils de sophismata^ vritables Parmi les manuscrits arsenaux renfermant des armes toujours fourbies renfermant des collections d'exercices, un certain nombre doivent leur
'*.

origine ces proccupations estudiantines. D'autres sont l'uvre d'lves

qui ne

voulaient pas

perdre

le

fruit

des cours pratiques auxquels

ils

assistaient.

Au

xive sicle parurent des traits spciaux sur


^.

l'art

de dfendre une

thse et d'y objecter

Les

lois

qui devaient rgir la

disputatio

taient

codifies dans ce qu'on appelait

l'Ars obligatoria

dont nous dirons un

mot en

traitant

de

la logique.

Il
*.

fallait tre

exerc dans cet art pour prtendre

au succs dans

les discussions

talibus et similibus oriantur invidiae et contentiones ft

pugnae verborum. Tamen huius-

modi quaestionibus

solvendis, quas forte melius esset contemnere

quam

solvere, invigila-

bunt magistri et laborabunt (Cfr. Haurau, op. cit., III, p. 111). Voir aussi ibid,, les mss. lat. 14799, fol. 206 14966, fol. 1 etc.; Grabmann, op. cit., II, p. 122 qui renvoie Denifle, Die Universitten des Mittealters. * Cfr. Chartul. Univ. Paris., II, p. 65 le ms. de la Bibl. Laurentienne de Florence 3 sin. XII les mss. de la Bibl. Nat. de Paris 16130, 16J22, 16134, 16135, 16401 de la Bibl. de Bruges, 435, 500 de la Bibl. Vatic. Rome, lat. 7678 les uvres de Pierre d'Auvergne, d'Occam, d'Albert de Saxe (Cfr. Prantl, op. cit., III, passim>, d'Odon d'Ourscamp, de
; ; ;

Pierre de Poitiers, etc. (Cfr.


*

Grabmann,

q/). cit.,

pp. 27,519,

etc.).

Sophismata Aberti de Saxonia nuper cinendata... (Impressum est Parisii hoc opusculum sophismalum obligationum ac insolubilium... Alberti de Saxonia opra ac impensa magistri Felicis Baligault 1496)... Ob rogatum quorumdam scholarium, Deo
Cfr.

favente,

quaedam scribam sophismata ex parte diversorum S3'ncategoreumatum

difficul-

tatem habentia...

Prantl, o^. cit., IV, p. 83. " Nos igitur viam laboris assumentes a diversis viis logicae et magistrorum sententiis, qui famosiores dicuntur, quaedam de arte opponendi et contradicendi coUigentes tradi fecimus in scriptis... Anonyme du XI Ve sicle (Cfr. Prantl, ibid., p. 40). * Et per consimilem modum potest responderi ad multa alia sophismata quae difficilia sunt non exercitatis in Arte obligatoria... Occam, Summa logicae, III, c. 88.
Cfr.
(Cfr. Prantl,t6irf., p. 42).

(4)

TUDE SUR SIGER DE COURTRAl

CHAPITRE V
Siger
"de

Courtrai et la

Grammaire spculative
de
la

Avant de dgager

les ides matresses

grammaire spculative au
(III), il

xme

sicle

(II),

et

de caractriser l'uvre de Siger

importe de par(I).

courir grands pas les tapes de l'histoire de la grammaire en Occident

I.

Quatre grands
de Courtrai.
1

faits

rsument

l'histoire

de

la

grammaire avant Siger


et Priscien.

Prpondrance des grammairiens

latins

Donat

2o Influence de Pierre Hlie.

3 Entre en scne de grammairiens nouveaux.

4 Constitution de la grammaire spculative.

Chacun de ces vnements fait poque, marque un progrs dans le mouvement qui aboutit, vers la fin du xiii^ sicle, une philosophie complte

du langage.

L'impulsion que Charlemagne donna aux tudes, eut pour rsultat


principal de remettre en
latines.

honneur

l'tude de la

grammaire dans

les coles

De

tous

les

grammairiens dont on

utilisa les travaux,

Donat, auteur

classique, et Priscien,

compilateur des travaux antrieurs au vi^ sicle,

avaient le plus d'autorit.

ct d'eux

brille,

au premier rang, Isidore de Rmi


d'Auxerre
la
fin

de

Sville, l'auteur

des Etymologies.

Les

commentaires

abondrent bientt

celui

(f vers 908) sur VArs niinor de xiie sicle ^

Donat

fut

classique jusqu'

du

Pendant

cette priode, la
:

grammaire ne
*,

fit

aucun progrs.

On

la dfinit

comme

Quintilien

l'art

d'expliquer les potes et les historiens,


et

parler et d'crire correctement

l'art de on l'expose d'aprs des auteurs en


^.

vogue, qu'on commente les uns par les autres

Haurau, Notices et extraits des ms. de la nihl. uat., t. I (1890), p. 78. Recte loquendi scientia, poetarum cnarratio . De instittitis orat., I, c. IV. ' Huguei de Saint-Victor (1096-1141) maintient encore les ides traditionnelles: il adopte peu prs le plan d'Isidore de Sville, suit Donat et Priscien pour les parties du discours, Priscien pour la construction et Isidore sur tout le reste. Cfr. Thurot, o/>. cit.
'

Cfr.

pp. 76-77.

CHAPITRE V

SIGER ET LA GRAMMAIRE SPCULATIVE

(35)

Rares sont les digressions, exceptionnelles les considrations d'allure mtaphysique ^ Alcuin cite les dfinitions que les philosophes donnent du nom et du verbe, mais sans chercher les introduire en grammaire. C'est propos d'un texte de l'auteur comment qu'on fait parfois incursion

dans

le

domaine philosophique

plus tard, au contraire, les notions philo-

sophiques formeront partie intgrante de l'expos grammatical.


L'influence de la Vulgate sur les rgles grammaticales est prpondrante. Malgr l'autorit de

Donat

et

de Priscien, leurs prceptes taient


Voici

impitoyablement rejets

si

des constructions diffrentes se rencontraient


texte sacr
^.

dans

la clbre version
:

du

comment

cet tat d'esprit


et

s'explique

dans l'ignorance o l'on se trouvait du grec

de

l'antiquit

classique, l'opinion courante tait que les rgles du langage avaient t

inventes par les grammairiens et l'imagination se donnait libre cours pour

chafauder des explications ou lgitimer

les exceptions.
la

Le
maire
^

xii^ sicle

manifeste un remarquable enthousiasme pour


la

gram-

en

mme

temps qu'une tendance marque pour

dialectique mise

en honneur par Ablard. Sous l'empire de cette double proccupation se


produit un changement progressif des mthodes et quelquefois
la terminologie reues

mme

de

en grammaire.

L'enseignement de cette science

prit, d'aprs les contres, des directions diffrentes. Ainsi,

en

Italie, la

gram-

maire, tout en recevant du


cultive en

Nord sa terminologie
elle

et ses

doctrines, a t
l'art

vue d'un but tout pratique;


tait

a t subordonne

d'crire
les

des lettres qui

lui-mme une annexe l'tude du


l'Europe du Nord

droit...

Dans

coles de Paris et dans toute

qui en suivit l'impulsion,


le droit avait

la dialectique et la thologie tinrent la place

que
fut

Bologne,
disci-

en

Italie et

dans

le

Midi de

la

France

*.

Ce

donc en vue de ces

plines que fut enseigne, dans le Nord, la science grammaticale. Et en effet,

tandis qu'il fut toujours admis que les VII Arts libraux, Trivhim et Qua-

drivmnty prparaient l'tude du

droit,

de

la

mdecine

et

de

la

thologie ^

Thurot, op. cit., pp. 72 et 75 en donne des exemples. Donatum non sequimur, quia fortiorem in divinis scripturis auctoritatem tenemus . (Smaragdus, abb de Saint-Michel en 850). Cfr. Hist. Ittt. de la France, IV, p. 455; Thurot, op. cit., pp. 4 et 8L
*

'

Guillaume de Nogent (f 1124) crivait ... et villas video, urbes ac oppida studiis . Gesta Dei per Francos, dans Recueil des historiens des Croisades (Hist. Occident.), cit par Peato w, The Arts course at Mdival Universities wtth spcial
^
:

fervere grammaticae

rfrence to
*

Grammar and Rhetoric (Illinois University Press). Thurot, op. cit., p. 93. * Johan. Saresb., Metalogicus, dialecII, cap. IX (Migne, Patrol. lat. CIX, 866), tica, si aliarum disciplinarum vigore destituatur quodammodo manca est et inutilis fere .
1.

...

(36)

TUDE SUR SIGER DE COURTRAI


la

chacun s'accordait placer


les sciences \

grammaire

la

base du Trivnim

et

de toutes

Une

slection est faite parmi les anciens auteurs. Priscien et Donat,

dj prpondrants, devinrent les seules autorits cites.

De Donat on
qu'on

n'employait plus que l'abrg, rdig par questions et rponses,


appelait le

DonaUis minor^

et le troisime livre

de son Ars maior, dsign

sous

le

nom

de Barbarismiis.

On

conservait surtout de Priscien les Institu-

tiones grammaticae dont les seize premiers livres formaient le Priscianus maior ou Voliimen mains et dont les deux derniers taient utiliss sous le titre de Priscianiis minor ou Volumen minus. Parmi les auteurs postrieurs, Isidore de Sville et Rmi d'Auxerre sont les plus connus Vers le milieu du xii^ sicle enseigne Paris un matre qui, dans la suite, devait partager l'autorit de Donat et de Priscien, Ce qu'Averros fut
''^.

Aristote, Pierre Hlie

le fut

Priscien, et les traits du langage, composs

pendant

les trois sicles qui le suivirent, disent

avec loquence l'influence

norme du clbre commentateur ^. Avec Pierre Hlie se fait jour


grammaire,
qu'il

Paris l'infiltration de la dialectique en

infiltration qui ira s'accentuant.


et

Les seuls ouvrages d'Aristote


:

connaisse par les traductions

commentaires de Boce

les Cat-

gories et le

De

interpretatione lui fournissent matire des considrations

philosophiques et

procd nouveau
*.

ces considrations forment


xiii^

partie

intgrante de l'expos grammatical

Vers

la fin

du

xii^ sicle

ou au dbut du

apparut, avec Alexandre

'

Siger de Courtrai souligne particulirement ce point dans sa

Siimma moiorum
:

significandi. Cfr. iufra, p. 135.


' Grard de Barri donne le programme des tudes grammaticales cette poque Grammaticae daturus operam audiat et lgat Barbarismum Donati et Prisciani maius volumen cum libro constructionum et Kemigium et Priscianum de metris et de ponderibus et duobus versibus Vergilii et Priscianum de accentibus quem tamen multi negant editum

Spectihim Ecclesiaey d. Brewer, IV, 3, 7. de grammaire, en particulier chez Siger de Courtrai, le Commentator est toujours P. Hlie; pour Averros on dira toujours: CommentatorPhilosophi , moins que le contexte ne le dsigne suffisamment. * Ainsi il nie que le son articul soit l'une des dix catgories il se demande en quel sujet existent les accidents des lettres et ceux des parties du discours respectueux de l'autorit d'Aristote, il cherche concilier Priscien avec le trait des Catgories et invoque souvent le Stagirite pour justifier ses raisonnements. Au trait attribu Boce De duabiis natiirih et una persoi^i Christi, il emprunte la dfinition de la personne et la distinction osojt;). Les questions TtoffTaji; entre les trois acceptions du mot substance (ojTt'a qu'il pose sont d'ailleurs rsolues, quand le sujet peut le comporter, par le raisonnement. Tburot,o^, cit., pp. 117-118, cite plusieurs textes probants cet gard.

esse a Prisciano inspiciat diligenter.

Dans

les traits

CHAPITRE V
de Villedieu
de
la
^

SIGER ET LA GRAMMAIRE SPCULATIVE

(37)

Evrard de Bthune ^ une nouvelle mthode d'exposition grammaire, appele une grande vogue, l'exposition versifie. Le
et
^

Doctrinale
tendait

d'Alexandre, qui supposait

la

connaissance de Donat, ne pr-

pas l'originalit des doctrines,


ils

non plus que


sicle fut

le

Graecismus

d'Evrard, et

durent attendre
qu'ils

le

succs pendant plus d'un sicle ^


xiv*"

La

prpondrance
longue

exercrent au

l'aboutissement d'une

lutte d'influence contre les auteurs anciens.

domine par
ailleurs,

l'volution

tissement sera la

Mais cette rivalit est grammaire elle-mme, volution dont l'abouconstitution, Paris, de la grammaire spculative, et,

de

la

grammaire humaniste. La fortune des anciens grammairiens subit au


de
la
xiii^ sicle

xiii^ sicle

des

vicissi-

tudes diverses. Le dbut du

accuse un flchissement d'autorit


par

de Priscien.
faire trop

On

lui

reproche d'enseigner sans remonter aux causes, de


et,

appel l'argument d'autorit


**.

suite,

de ne pas donner un

vritable enseignement

Dj

pareilles critiques

tmoignent d'un souci

de

la spculation.

D'autre part, Alexandre de Villedieu, Evrard de Bthune et leurs parti-

sans veulent faire apprcier les avantages d'un expos en vers, mthode
qui favorise l'assimilation par la

mmoire

',

et l'on

met en

parallle la clart

'

Villedieu, en
il

Normandie

appel aussi

Alexander Dolensis

il

rsida Dol

(Bretagne) o

ling,
^

Das

assura l'instruction des neveux de l'vque de ce diocse. Cfr. Doctrinale (1893); G. Paris, Rotnania, XXIIL

Reich-

Bethuniensis, Graecismus, par


inedii aevi, vol.
" I,

Evrard ou Eberhard de Bthune, originaire de nos provinces. Cfr. Eberhardus le prof. D' J. Wrobel dans Corpus gramwattcorum
Vratislaviae (1887).

en hexamtres divis en douze chapitres et exposant la majeure partie de la grammaire. Plusieurs ms. de l'uvre d'Alexandre sont accompagns d'une glose qui commence par les mots Admirantes quondam philosophi... Cette glose, cite souvent sous
:

Pome

de G/osa, eut beaucoup d'autorit. Le Doc/nV/fl/e fut crit en 1199. Cfr. Reirhling, op. cit., p. 20 et suiv. Peatow, op. cit., p. 37 et suiv., donne quelques dtails sur ce trait. * Trait grammatical versifi, appel ainsi, selon M. Thurot (o/). cit., p. 101), probablement cause du Xe chapitre, rempli d'tymologies grecques. * Ce que dit Haurau (Not. et Extr., Y, p. 512) de l'influence du Doctrinale qui rgna exclusivement dans les coles pendant plus de deux sicles , n'est vrai que si l'on compte ceux-ci partir de la seconde moiti du XlVe sicle. 11 et t utile de l'ajouter. ' Cum Priscianus non docuerit grammaticam per omnem modum sciendi possibilem, in eo sua doctrina est valde diminuta. Unde constructiones multas dicit, quarum tamen causas non assignat, sed solum eas dclart per auctoritatem antiquorum grammaticorum. Propter quod non docet, quia illi tantum docent qui causas suoium dictorum assignant. Evrard de Bthune. Cfr. Wrobel, Graecismus, Praefatio, IX. ' Sermo metricus utilius factus est ad faciliorem acceptioncm, ad venustam et lucidam brevitatem et ad memoriam firmiorem . Wrobel, ihid. L'objection pouvait avoir quelque valeur. On semble en avoir tenu quelque peu compte au XIIl sicle. Un trait
le titre

(38)

TUDE SUR SIGER DE COURTRAI


du Doctrinal avec
la

d'exposition, l'ordre et l'harmonie


curit

confusion
la

et l'obs-

de Priscien

'.

Mais ces critiques ne purent entamer


de
la

confiance

officielle

que, six sicles durant, on avait tmoigne Priscien et Donat.

Au programme

Facult des Arts,

le

dcret du cardinal-lgat

Robert de Couron, promulgu en aot 1215, rend obligatoire l'tude de

Donat et de Priscien ^ Le 13 avril 1231, Grgoire IX l'ordonne expressment ^, et, alors qu'Alexandre et Evrard demeurent pour ainsi dire inconnus Paris jusque vers le milieu du xiv^ sicle, Priscien est encore prescrit par
les statuts

de 1252

et

de 1255 ^

Au

xive sicle, les bacheliers la Facult

des Arts, avant de prtendre la licence, devaient affirmer sous serment

que les ne font plus mention du clbre grammairien et le remplacent par le Doctrinal et le Grcisme ^. L'ancienne dfinition de la grammaire faisait une place aux potes anciens. Les x^ et XF sicles les oublirent, puis on y revint, et au xii"? sicle, les tudes classiques compntraient, son grand avantage, la science du
qu'ils avaient suivi les

leons sur Priscien ^

Ce

n'est qu'en 1366

programmes de

l'Universit de Paris

langage. Paris, ce moment, tait aussi bien qu'Orlans ou Chartres,

un

centre humaniste? C'est l que Grard de Barri tudia les potes ^ et Pierre

de Blois put crire un professeur de Paris


et Perse, tels sont

Priscien et Cicron, Lucain


est,

vos dieux ^ Pierre de Blois

cette poque, avec

Jean de Salisbury, qui avait fait son ducation classique Chartres '", le champion de la tendance humaniste dans l'enseignement. Cependant leur

du Priscianns uiaior tait en usage la Sorbonne. maire latine indite du XlIIe sicle, Paris, 1886.
versifi

Cfr.

Fier ville, Une gram-

Cfr.

...

Thurot,

o/). cit.,

p. 102.

Legant etiam
I,

in scholis ordinarie

duos Priscianos vel alterum ad minus. Non

legant in festivis diebus nisi philosophos et rhetoricos et quadrivialia et Barbarismum...

Chartul. Univ. Paris.,

78.

ordinarie

Jubemus ut magistri artium unam lectionem de Prisciano semper legant... Chartul. Univ. Paris., 1, 138. Chartul Univ. Paris., I, 228.

et

unum

post alium

I, 278 Primo, quod audivistis Priscianum maiorem et Priscianum minorem semel ordinarie et bis cursorie, vel e contra . Chartul. Univ. Paris., II, 678. ' < Item statuimus... quod scholares antequam ad determinandum in artibus admittantur, congrue int in grammatica edocti, et Doctrinale et Graecismum audiverint, dummodo

Chartul. Univ. Paris.,

in studii aut aliis locis, ubi

grammaticalia didicerint,

dicti libri

Icgentur
d.

Chartul. Univ.
IV, 13;

Parii.,

m,

146.

GiralduK Cambrensis, Spculum De Rehus a se frcstis, ibid., I, 23, 40.

Ecclesiae,

Prooemium,

Brewer,

'

Petrus lilesensis, MIgne, Patrol. lat. 207, Kp. 6, p. 18. C 1er val, Leu Ecoles de Chartres au moyen ge, pp. 121 et 228.

CHAPITRE V

SIGER ET LA GRAMMAIRE SPCULATIVE


:

(39)

action ne fut gure durable Paris

le

cachet humaniste qu'y revtaient les

tudes grammaticales

tait destin

disparatre sous l'action de la seconde

entre d'Aristote dans le

monde

latin,

au

xiii^ sicle

M. Peatow

a signal plusieurs causes de l'abandon des tudes clasxiii^'

siques dans les Universits aux xiF et

sicles l C'est d'abord

un

senti-

ment gnral d'opposition toute


la littrature

littrature

payenne, surtout de

la part

du

clerg sculier et rgulier, tandis que le got des coles se portait vers

mdivale

puis,

un

intrt

nouveau qui se manifestait pour

la science, et l'organisation la

d'tudes but lucratif (mdecine et droit); enfin'

faveur croissante de la logique qui conduisait la Philosophie et la

Thologie.

Ces diffrents facteurs ont certes pu diminuer le crdit des classiques, mais il ne semble pas que M. Peatow ait soulign suffisamment la cause principale de leur dchance qui est, selon nous, le caractre de plus en plus spculatif et dductif de la grammaire. C'tait en grammaire que les
classiques avaient leur place.
Ils

devaient

la

perdre du jour o l'on ngligea

ce qui ne se prtait point des dveloppements philosophiques, et surtout

ds que

la

grammaire

fut traite

d'un point de vue purement spculatif.

Les brillantes coles de Chartres qui avaient, avec Bernard de Chartres


et

Guillaume de Conches

*,

port bien loin le

renom de

ses grammairiens,
la

eurent subir au xii^ sicle un assaut formidable

men au nom de

dialectique par les cornificiens ^ Elles triomphrent cependant et conti-

nurent

la tradition

humaniste sans ngliger

les

tudes philosophiques

*.

Pierre de Blois, Etienne de Tournai, Pierre de Celles, Jean de Salisbury

connaissent les anciens grammairiens: Donat, Priscien, Servius, Cassiodore,


Isidore, Bde, mais,

au

lieu

de diminuer

la

scheresse des commentaires


ils

par des considrations purement spculatives,


la

ne

s'y arrtent

que dans

mesure du ncessaire.
ils

Ils

vont aux modles eux-mmes. Les citations de

l'Ecriture Sainte sont remplaces par des

exemples

tirs

des potes clas-

siques

estiment que l tait la science, et l'impression de dgot que

Cfr.

Mandonnet,
cit.,

op.

cit.^ I, p. 4.

Op.

"

Nous
Cfr.

pp. 20-29. sommes d'avis qu'il faut restreindre cet

abandon au XIII

sicle et l'Uni-

versit de Paris.
*
*

La

suite
op.

de l'expos

justifiera cette opinion.

Clerval,

cit.,

pp. 181-182, 208-225.

Cornificius est le

Cfr. C.

nom donn par J. de Salisbury au type du dialecticien outrance. Schaarschmidt, Joatines Sare&beriensis nach Leben und Sttidien, Schriften

und

Philosophie. Leipzig, 18G2, p. 242. Sur les identifications proposes de Cornificius avec certains personnages du temps, cfr. Mandonnet, op. cit., 1, p. 122. * Cfr. une lettre de Pierre de Blois dans Clerval, o/>. cit., p. 309 et suiv.

(40)

TUDE SUR SIGER DE COURTRAI


les

provoquent chez eux

exagrations dialectiques, les attacha plus troitedevait enlever aux coles de

ment encore ce programme \ La renomme de l'Universit de Paris du xiiF


sicle.

Chartres leur importance; elles s'affaiblirent de plus en plus dans le courant

On
-,

y remarque

les

petites coles

oi
,

l'on

ne pouvait
pouvaient

dpasser Donat

tandis que, dans les

grandes coles

les matres ensei-

gnant tout

le

cycle des connaissances littraires, les tudes

vritablement s'appeler les humanits ^

Tandis que
classiques

les

coles

de Chartres, clipses par celles de Paris,


Orlans une acception

dclinent, celles d'Orlans deviennent fameuses par leur enseignement des


*.

La grammaire prend

beaucoup plus

tendue qu' Paris


et plus tard

puisque, au lieu de se borner l'explication de Priscien


elle

du Doctrinal^

renferme

et

comprend

l'tude des auteurs

anciens, latins et grecs

Dans
d'Orlans.

le

Sud de

la

France, on suivit rsolument l'exemple des coles

Telle est la situation gnrale des tudes grammaticales en Occident,

au milieu du
humaniste

xiii^ sicle.

L'opposition entre les tendances spculative et

tait invitable.

Un pome

allgorique, crit en 1250,

La

Bataille

des VII Arts, par le trouvre Henri d'Andeli, nous la reprsente en une

curieuse fiction critique et satirique, intressante plus d'un point de vue

'.

Jean de Garlande

',

le

dernier qui soutint Paris la cause dfendue


l'esprit

avec tant de succs Orlans, ne put triompher de

nouveau qui

'

Cfr.

*
*

Cfr.
Cfr.

Pierre de Blois, dans Clerval, Clerval, op. cit., p. 359. Clerval, o/). cit., p. 369.

op. cit., ibid.

Cfr.

Delisle, Les Ecoles d'Orlans aux

Xlh

et

XllU

sicles,

dans Annuaire'
fin

Bulletin de la Socit de V Histoire de France, VII (18G9), pp. 139-154. Delisle, op. cit., ibid. Cette conception ne prvalut Paris que vers la

du

XlVe

sicle.

La grammaire, championne d'Orlans, encourage par


tudes de cette Universit. L'auteur du
la futilit

les auteurs

humanistes

et les

classiques, va la bataille contre la logique de Paris qui a rassembl sous sa bannire

pome conclut que la gnration de la logique et retournera l'tude des belleslettres classiques. Son esprance ne fut pas ralise. Cfr. Peatow, o/). cit , p. 19, qui cite Hron, Qiuvrea de Henri d'Andeli, trouvre normand du XUIe sicle, Rouen, 1880; G. Paris, Rumania, XI, 137; A. Jubinal, Qiuvres compltes de Rutebuf, Paris, 1839, seconde dition en 3 vol Paris, 1874-1875; l.a querelle des Anciens et des Modernes au XU/e tide ou Im lUitaille des VJI Arts, Paris (F. Henri), 1875. ' Sur les (jL'Uvres de cit., p. 40 et suiv. Une tude J. de Garlande, voyez Paetow, op. srieuse de ce grammairien n'est pas encore faite. Au point de vue des tudes gramma* ticales au XIII sicle, ce personnage est de premire importance.
totis les livres et

suivante verra certainement

CHAPITRE V

SIGER ET LA GRAMMAIRE SPCULATIVE

(41)

agitait la clbre universit. Sacrifier tout la logique, tel semblait tre le

mot
et

d'ordre. Dj,

J.

de Salisbury, qui voulait mener de front une pratique


L'tude des classiques emporta dans sa chute l'tude
les arts
la

srieuse des arts libraux et l'tude des classiques, avait caractris le mal

dnonc
la

le pril \

de

grammaire. Certains, pour qui


l'tude lmentaire

semblaient inutiles et superflus,

passaient de

de

science du langage aux disciplines

suprieures. Grard de Barri attribue cet excs surtout l'abus

de

la

logique ^ C'tait bien

elle,

en

effet,

qui avait supplant sa


;

consur du
c'tait

Trivium dans

les

proccupations des tudiants

c'tait elle qui rgnait la

facult des Arts, et l'on a

vu dans

la fiction

d'Henri d'Andeli que

elle avant tout que s'attaquaient,


seurs de la grammaire Orlans.

comme

la racine d'un mal, les dfen-

La

crise

'^

que subit

la le

grammaire

Paris, eut ce rsultat d'activer subi-

tement l'volution dont

point de dpart remonte Pierre Hlie.

Ut iuvenis discat plurima, pauca lgat, Laudet Aristotelem solum, spernit Ciceronem Et quidquid Latiis Graecia capta ddit, Conspuit in leges, vilescit physica, quaevis

Littera sordescit, logica sola placet.

Non tamen

ista placet, ut

eam
hoc

quis scire laboret,


.

Si quis credatur logicus,

satis est

(Cit par
'

Peatow,

q^. cY., p. 30).

Alii superseminati, qui et superficiales dici possunt, qui,

praetermissa litteratura

poetarum scilicet auctorum, philosophorum et artium fundamento, statim a Donato et Catone ad leges non solum humanas, sed etiam divinas, se transferre praesumunt . Giraldus Cambrensis, Gemma ecclestastica, c. XXXVII. (De litteraturae defectu ex legum humanarum et logices abusu proveniente), d. Brewer, II, pp. 348-349. ^ La dcadence de la grammaire Paris aprs la mort de Jean de Garlande (vers 1252) fut relle sans tre complte. M. Peatow se fait illusion lorsqu'il parle de cette dcadence comme d'un effondrement sans pareil qui ne prit fin que vers la fin du XlVe sicle. M. Peatow laisse de ct un mouvement important qui ne ngligea ni Priscien ni Donat ni mme compltement les anciens classiques, et qui s'tend au moins sur le dernier quart du XIII sicle et le premier du XIV^ sicle; il supprime par le fait le chapitre le plus important de l'histoire de la grammaire spculative. After the death of John Garland (somewhat after 1252) very little more can be said about grammar at the great University of France. Logic and philosophy now held full sway in the arts course. Until 1366 not another rfrence to the Doctrinale and Graecismus can be found in connection with Paris. Not a word more about the works of John Garland. There is no trace of the ancient classics until the second half of the fourteenth century. Apparently Priscian alone remained. But even Priscian was not studied seriously as is vidence from the oath, dating some time before 1366, wich bachelors in arts were obliged to take when they came up for their license... Thus grammar now was hardly more than an entrance requirement to the important work of the arts course wich consisted of logic and philosophy . Op. cit., pp. 45-46. M. Peatow a cependant un alina pour signaler la tendance spculative en grammaire. Op. cit., p. 35.

(42)

TUDE SUR SIGER DE COURTRAI


Il

n'tait plus

possible de s'initier la science du langage l'cole


et

des anciens dans ce milieu imprgn de philosophie

de spculation

les

exposs arides de Priscien

et

des anciens grammairiens taient passs de

mode,

mme

aprs les innovations de mthode et d'exposition qu'y avaient


:

nouveaux dsormais c'est sans mesure qu'on sacrifiera la spculation on ne se contentera plus de l'autorit des grammairiens, mais on invoquera celle des philosophes.
introduites les auteurs
;

II.

La grammaire,
de nos concepts,
et plus peut-tre

science du langage, a pour but l'expression convenable

qu'il s'agisse

du concept simple exprim par


la

le

mot, ou

d'une construction mentale exprime par

phrase \ Philosophes, autant

que grammairiens,

les partisans

de

la

nouvelle cole ont

voulu remonter aux origines de ce processus qui aboutit l'expression verbale.


elle
lui

Quand

l'intelligence s'ouvre la ralit extrieure,


;

de prime abord

conoit celle-ci sous la formalit gnrale d'tre

plus tard, cet tre

rvlera de multiples proprits. Cette prise de possession de l'tre

sous ses divers aspects s'effectue par une srie d'actes qu'on peut appeler

modes
de

d'intelliger

parce qu'ils sont corrlatifs aux proprits ou moda-

lits

l'tre

que

l'intelligence envisage.

Me

voici

en prsence d'un ouvrage de menuiserie de couleur rouge

plac la devanture d'une htellerie, c'est l'exemple choisi par Siger ^

La

chose a frapp
ce qui

l'intelligence, et la parole,

l'affecte, l'a

dsigne

donne l'homme pour exprimer panneau rouge . Mon intelligence a confr


la

ce mot une certaine fonction, celle de dsigner ce qu'elle vise formelle-

ment

le

mot

(dictio)^

exprim au moyen de

parole (vox)^ n'indique que

ce point de vue de dsignation.

Mais au mot est attach un sens


cation
;

la

dsignation s'ajoute

la signifi-

mon
il

intelligence considre le signe verbal qui exprime


;

une proprit
signification.
l'inter-

de

l'tre,

sous un angle bien dtermin

elle lui le

accorde un sens auquel de

lui-mme

ne pouvait prtendre

dsormais

mot aura une


il

Le rouge du panneau, dans


vention de

les conditions

est plac,

grce

du produit vermeil qu'est le vin '. Cet lment d'ordre intentionnel qui enveloppe le mot est appel par les graml'intellect, est significatif

'

Siger de Courtrai, Sununa modorunt


Op.
cit.

significandi. Cfr. infra, p. 93.

Cit. injra, p. 04.


ibid. Cfr. infra^ pp. 08-04.

Siger de Courtrai,

CHAPITRE V
mairiens
Courtrai
:

SIGER ET

[.A

GRAMMAIRE SPECULATIVE

(13)

niodus significandi. Michel de Marbais \

Duns Scot ^ Siger de

remarquent avec soin que cet tre intentionnel n'affecte pas le

signe verbal la faon d'un accident,

ht modus
dit

significandi^ au sens actif


ici,

du mot c'est demeure concept


*,

d'ailleurs
;

dans ce sens que nous l'employons


Siger de Courtrai, de

est et

il

en va de mme,

la

notion
l'action

universelle de l'intelligence qui dsigne l'tre concret,

ou encore de

qui sert dsigner l'agent quoiqu'elle n'affecte pas celui-ci, mais le patient,
actio est in
Il

passo \
les traits

en rsulte que

de grammaire spculative

intituls d'ordi-

naire

la

De modis significandi^ s'occupent d'tres intentionnels, de concepts. On s'explique ds lors l'assertion de Roger Bacon que la grammaire est mme dans toutes les langues Cette conception de la science du
:

".

langage a pour consquence qu' l'encontre des auteurs de l'poque prcdente, on n'admit plus que la langue
ait t

invente par les grammairiens


la

';

quant l'tude des signes verbaux qui sont l'expression de


est accidentelle

pense,

elle

en grammaire

^.

Pierre Hlie qui, le premier, s'tait essay la philosophie de la grammaire, n'avait jamais souponn qu'on pt en arriver de pareilles conclusions, mais la science grammaticale avait volu depuis le clbre

com-

mentateur ^

Ms. de la Bibl. Nat. de Paris, no 16222, fol. 9 Rb. Grammatica speculativa, d. Marianus Fernandez Garcia. Quaracchi, 1902, p. 19. Op. cit. Cfr. infra, pp. 94-95. * Le modus significandi , au sens actif, est cette notion confre par l'intelligence au signe verbal, en vertu de laquelle tel mot signifie telle modalit de l'tre au sens passif, c'est cette modalit mme en tant qu'elle reoit une signification par l'intermdiaire du mode actif de signifier. Siger de Courtrai, ibid. Cfr. infra, p. 94.

Siger de Courtrai, ibid. Grammatica una et eadem est secundum substantiam in omnibus linguis, licet accidentaliter varietur . Qram, graec. Ms. d'Oxford, d. Charles, p. 278. ' Utrum qui invenerit grammaticam fuerit grammaticus ? Non, quia prima generatio
*

grammaticae non potuit esse per doctrinam quae hanc supponeret esse sed fuit per inventionem. Inventio autem grammaticae grammaticam praecedit. Non ergo grammaticus sed plilosophus proprias naturas rerum diligenter considerans, ex quibus modi essendi approprit! diversis rbus cognoscuntur, grammaticam invenit . Ms. Bibl. Nat. de Paris,
;

lat.

16297, fol.
^

1.S1.

grammaticam in uno idiomate scit eam in alio, quantum ad omnia quae sunt essentialia grammaticae. Quod tamen secundum eam non loquatur in illo nec loquentes intelligat, hoc est propter diversitatem vocum et diversas figurationes earum, quae sunt accidentalia grammaticae . Ms. Bibl. Nat. de Paris, lat. 16297, fol. 131. De mme, Siger de Courtrai, Summa tnodorum significandi. Cfr. infra, p. 130. " Pierre Hlie reconnaissait autant d'espces de grammaires que de langues.
sciens

Unde

Cfr.

Thurot,

op.

cit.,

pp. 126-127.

(44)

TUDE SUR SIGER DE COURTRAI


Selon Robcit Kilwardby (f 1279),
la

grammaire ne peut constituer une

science qu' la condition d'tre une pour tous les hommes. C'est par

grammaire nonce des rgles propres une langue latin ou le grec de mme que la gomtrie ne s'occupe pas de lignes ou de surfaces concrtes, de mme la grammaire
accident,
dit-il,

que

la

particulire,

comme

le

tablit la correction

du discours pour autant que


le

celui-ci fait abstraction

du langage

rel.

L'objet de la grammaire est

mme

pour tout

le

monde

*.

La grammaire

tions ncessaires de principes mtaphysiques. Etant

donc une. Sa mthode comporte un ensemble de dducdonn le but qu'elle poursuit, la science du langage a pour mission d'tudier l'expression du concept. Et voil que cette expression, cette extriorisation de la pense, devient secondaire essentiellement, nous dit-on, la grammaire s'arrte au
est
:

concept.
N'tait-ce pas la rduire n'tre qu'un

complment de

la

logique

L'objection se prsentait d'elle-mme, et les auteurs qui prtendaient faire

de de

la

grammaire une philosophie, devaient justifier son autonomie

vis--vis

la logique.

Le but du faux dans l'ordre thorique, du bien et du mal dans l'ordre pratique. Le grammairien, lui, vise l'expression adquate du concept ^ Cette mise au point de la fin propre de chaque science prcise leur objet respectif: l'objet de la logique c'est le syllogisme, instrument de la dmonstration, ou encore le mode de connatre l'objet de la grammaire est la faon d'exprimer convenablement la pense ^ Une troisime distinction explique pourquoi cette diversit d'objet n'est pas arbitraire en effet, chacune de ces sciences prtend asseoir son objet sur une base propre logicien et grammairien peuvent se rencontrer dans la considration d'une mme proprit de l'tre, par exemple, du caractre propre et individuel. La logique le dfinira ce qui dans cet tre ne peut tre attribu d'autres la grammaire ce qui fait qu'un tre reoit une dnomination qui n'appartienne qu' lui seul. Le grammairien a son
Voici
distingue les deux sciences.
vrai et

comment Siger de Courtrai


dit-il,

du

logicien,

est

de

faire la part

du

attention porte sur le signe verbal qui exprime le caractre de la chose,

' Cum scientia maneat eadem apud omnes, et subiectum eius idem maiiet^ quare subiectum grammaticae dbet manere idem in omnibus. Sed oratio constructa vel vox literata ordinabilis propter congruum non idem manet apud omnes quare non erit subiectum grammaticae... > Commentaire sur le premier livre de VArs miuor de Priscien (Livre XVII des lustitutiones grammaticae). Cfr. Tliurot, vp. a'/.y ibid.
;

'

Cfr. hi/ra, p. 184. Cfr. in/ra, p. 186. Siger

de Courtrai

dit

que cette opinion

n'tait

pas unanime uicnt

reue.

CHAPITRE V
le

SIGER ET LA GRAMMAIRE SPECULATIVE


Il

(4)

logicien est en plus troite relation avec la chose elle-mme ^

est ds

lors

admis que

le

mode de procder

le

style

comme

dit

Siger de

Courtrai

sera diffrent dans les deux sciences.

Les disciplines du Triviiim taient dsignes par l'appellation


de sermocinalis
appellent
les

commune

scientia.

Albert

le

Grand, Roger Bacon

et

d'autres les

instruments ncessaires pour aborder les sciences philo-

sophiques

C'est pour ce motif d'ailleurs que la grammaire et la logique


'*,

sont appeles modi philosopliiae accidentales

et si l'on divise la

Sapientia

en sciences spculatives

et pratiques, elles se

rangent parmi les premires ^


la

grammaire et la logique dans leur milieu normal, parmi les sciences pratiques *. Ces deux conceptions extrmes sont des signes non quivoques du temps. En effet, le xiv sicle devait abandonner peu peu l'esprit spculatif qui caractrisait,
Moins d'un
sicle plus tard

on replacera

au point de vue qui nous occupe, l'poque prcdente.


Cette notion de
la

grammaire spculative bien pose, voyons comment

'

Siger de Courtrai, Sitmina modorum

significandi. Cfr. infra, p. 135.


scilicet in

Dicitur trivium quasi trs viae ad

unum

sermonem. Omnes enim

triviales

sermonem considrt congruum et incongruum, ut congruum eligat et incongruum fugiat, iogica vero circa sermonem considrt verum et falsum ut verum eligat et falsum fugiat... Lambert d'Auxerre. Cfr. Prantl, Geschichte der Logik im Abeud/aiide, III, p. 25. Sunt quaedam scientiae quas non quaerimus propter se sed ut nobis adminiculentur
sunt de sermone, sed diflerenter... quia grammatica circa

ad

alia sicut srientiam

topicorum problematum.

et scientiam

de instrumento scientiarum

qui est syllogismus et universabiliter scientias sermocinales, et illae non sunt verae
scientiae sed

meminimus

modi scientiarum omnium, sicut in principio librorum logicae dixisse nos Albertus Magnus, Metaphys I. Cfr. Prantl, op. cit., p. 91. Modi autem philosopliiae accidentales sunt grammatica et Iogica . Roger Bacon, Opus
.
,

maius, d. Charles,

p. 59.

comprehendo grammaticam quia communi nomine utraque Iogica dicitur i. e. sermocinalis scientia, nam logos > idem est quod sermo in una significatione . Roger Bacon, Opus tertiiitn, ibid p. 104. ^ Studium sapientiae habet duas partes, unam speculativam et aliam practicam Grammatica enim, Iogica, naturalis philosophia, vulgata metaphysica, quinque scientiae mathematicae et plures aliae sunt speculativae veritatum, quae non consistunt in operibus
Iogica
,

Cum

..

quattuor vero scientiae mathematicae (quae novem sunt in universo) et alkimia, medicina, moralis philosophia, sub qua comprehendo ius civile, theologia cum iure canonico et multae aliae a parte philosopliiae sunt practicae . Roger Bacon, Compendinm philosophiae,
*

c. I.

Cfr.

Prantl,
ta BtbI.

o/).

ciY, p. 122.

lat. 16222, fol. 67b. C'est une partie d'une disserdonnant une vue gnrale sur toutes les sciences. Nous transcrivons ce qui se rapporte la grammaire Scientia activa seu practica est pars philosophiae humani affectus perfectionem intendens per aliquod humanum bonum quod desiderat. Est autem haec scientia tanquam de subiecto de humanis operationibus et effectibus unde dicitur practica vel activa eo quod operationes humanas et effectus humanos considrt. Finis vero huiusmodi scientiae est perfectio humani affectus per

Cfr.

Ms. de

Nat. de Paris,

tation

de

la fin

du XlVe

sicle,

(46)

EtUt)E SUR SIGER DE COURTRAt


l'difice

on construira

nouveau en y incorporant

la plupart

des notions

philosophiques en cours dans les coles. Siger de Courtrai nous fournira de

nombreuses donnes, que nous complterons en faisant appel quelques-uns de ses contemporains, notamment Michel de Marbais \ un autre Belge,
auteur de plusieurs ouvrages parmi lesquels une remarquable grammaire
spculative ^

Le mot peut

tre considr
et

comme
est est

signe verbal (didio)

comme un son mis par la comme partie du discours (pars).

voix (vox)^

comptence du physicien ^ Le son mis en puissance de recevoir n'importe quelle dsignation. Sa potentialit celle de la matire premire vis--vis des formes substantielles *. Et s'il
L'tude des sons est de
la

devient partie du discours, c'est grce la rception d'une formalit qui lui donne une dtermination nouvelle. Les auteurs n'taient gure d'accord
sur ce qui constituait cette dtermination spcifique de la dictio et l'on

retrouve

ici la

rpercussion des opinions diverses sur les rapports de la

operatum bonum sicut enim speculativae scientiae finis est verum seu perfectio humani affectus per rerum veritatem... Au nombre des sciences pratiques figure la grammaire Grammatica est scientia de sermone docens omnem animi conceptionem congrue significare. Subiectum vero huius scientiae est sermo significatus secundum quod huiusmodi. Finis autem est aptus seu congruus sermo modi significandi omnem veritatis conceptionem exprimens . Le clerc crit {Hist. litt. de la France, XXI, p. 268) Rien ne nous empche de donner l'auteur le nom de Michel de Roubais. 11 parat au contraire que tout empche de lui donner ce nom. Les ms. renseignent Michal de Hombasio, de Brabantia, de Morbosio, de Marbasio. Le ms. 644, de la Bibliothque de Bruges, crit clairement de Marbasio. Sur cette personnalit trs intressante au point de vue de la philosophie de la grammaire
:

'

pas encore t tudie, voir quelques renseignements chez Lee 1re, loc. cit. Gloss. Index atictorum, p. X LVI U. Chevalier, Rpertoire Bio-DibL, 2me dit., col. 3218, 3220. Nous citons la Summa modorum significandi de Michel de Marbais d'aprs le texte du Ms. de la Bibl. Nat. de Paris, lat. 16222. 11 faut n'avoir rien lu ou rien compris de la grammaire spculative de Michel de Marbais pour crire: Pourquoi Michel de Roubais est-il appel Michel de Brabant?... L'exemple de Michel de Roubais, appel aussi de Brabantia, pourra contribuer dsormais & tablir ce fait gographique et grammatical. Ceux qui le liront trouveront peut-tre que c'est l son seul mrite . Leclerc, Hist. litt. de la France, XXI, p. 271. < ... Grammaticus unde grammaticus vocem, unde vox est, non dbet diffinire sed ipse naturalis ipsam secundum se et secundum sua principia considerans, et hoc facit Philosophus in II" De Anima... Michel de Marbais, Summa modorum significandi. M$. de la fiibl. Nat. de Paris, lat. 1G222, fol. 9 R. Est avertcndum quod ipsa vox est materia dictionis nam sicut materia prima est in potentia ad omnem formam naturalem ncc aliquam sibi dtermint, ut patet in libro Fhysicorum et pluribus locis alibi, sic etiam ipsa vox est in potentia ad quodlibet significatum ita quod si aiiquod sibi non dtermint ncc etiam aliquod sibi rpugnt. Michel
et qui n'a
;

Ducange

de Marbais,

ibid.

CHAPITRE V

SIGER ET LA GRAMMAIRE SPCULATIVE

(4^)

matire premire avec la forme substantielle. Les pripatticiens ne pouvaient chercher cette dtermination ni dans la chose relle signifie V ni

dans

l'tre tel qu'il est saisi

qu'il est

dsign par

le

par notre intelligence ^ ni dans l'tre en tant signe verbal ^ Rejetant, pour des motifs d'ordre

mtaphysique, une opinion admise par quelques-uns que ce qui constitue formellement la partie du discours est la signification donne au mot *, ^ Siger de Courtrai, Michel de Marbais et les plus avertis en la matire
attribuent le caractre formel de la pars l'aptitude, la puissance

que

confre l'intelligence un mot de signifier


aptitude qu'il

telle

ou

telle

manire

d'tre,

est au pouvoir de celle-ci d'accorder ou de retirer ^


telle thorie, justifier les
si
'.

Comment, avec une

termes quivoques

L'ob-

jection et peut-tre t insoluble


l'existence des formes accidentelles

la mtaphysique n'avait pas rvl

De mme, une

notion de psychologie
signifier la

servira lgitimer la persvrance

de l'aptitude du mot

chose

aprs que celle-ci a cess d'exister ^


L'tre intentionnel, qu'est cette puissance de signifier, associ au signe

verbal par l'intellect et considr


stitue

comme

labor par

lui,

voil ce qui con-

l'essence de

la partie

du discours

(pars).

Pour

les

philosophes de la

Forma autem non

est separata

ab eo cuius
.

est forma, ut patet


ibid., fol.

IVo Physicorum,
9 Rb.

capitulo de loco, et pluribus aliis locis


^

Michel de Marbais,

non est forma eiusdem dictionis, nam,ut sic sumitur, est in intellectu sicut in subiecto vel cognoscente . Id., ibid. ' Esse signatum non est in voce signante quae est illius signum formaliter ut in subiecto, sed est in ea tanquam in termino . Id., ibid., fol. 9 V. * A quibusdam aliis... ponitur significationem esse formam ipsius dictionis intelligendo diflferentiam inter significatum et significationem... et istud etiam non potest esse forma dictionis cum omnis aclus vel operatio procedens a forma sit differens secundum essentiam et naturam ab ipsa forma, unde actus vel operatio alicuius rei non est forma eiusdem rei, sed aliquid consequens formam existentem in materia... Id., ibid. ' Haec opinio est experitissimorum in grammatica cui fides videtur esse adhibenda.

Si sumatur sub esse intellecto

Id., tbid.

Siger de Courtrai, cfr. infra, p. 9i. Duns Michel de Marbais, ibid. Scot, Grammatica speculativa, II, V, d. F. Marianus Fernandez Garcia. Quaracchi, 1902. ' Si ratio signincandi esset forma dictionis, tune unius vocis esset unica ratio cum unius perfectibilis unica sit forma vel perfectio et sic nulla dictio esset aequivoca, quod tamen falsum est... Ratio significandi accidit voci unde vox est licet non accidit ei ut significativa est, et ideo cum unius rei possunt esse formae accidentales licet plures non

possunt esse substantiales, uni voci possunt attribui plures rationes significandi...

Michel de Marbais, ibid. 8 Sciendum est diligenter quod, rbus corruptis,remanet phantasma,ut patet secundo De Anima unde abeuntibus sensibilibus rmanent imagines et phantasiae, et par con;

sequens species rmanent in intellectu possibili per recursum tamen intellectus agentis in ipsa phantasmata qui intellectus agens illas species a conditionibus individuantibus et materialibus abstrahit et eas intellectum possibilem introducit; ideo commentator Averros
;

(48)

ETUDE SUR SIGER DE COURTRAI


c'est l'lment principal \

grammaire,
t-elle

La notion
le

est

gnrique

aussi aura-

sous

elles,

comme

espces, les diffrentes parties du discours l

A
cifique

la constitution
;

de l'espce concourent
le

genre

et la diffrence sp-

en l'occurrence,

genre est reprsent par

l'attribution

au signe

verbal d'une intention significative gnrale qui se retrouve, d'une manire

univoque, dans plusieurs parties du discours


l'affecte

il

suffit

que

l'intelligence
soit

d'une dtermination spcifique pour que l'une des parties

con-

de celles-ci emprunte ses proccupations la mtaphyTout lment matriel requiert une matire et une forme constituant son essence ou sa nature, elle se revt de modalits accidentelles, et fondamentalement de qualit et de quantit. De mme, chaque partie du discours comprend des constitutifs essentiels inodi significandi essentiales et des accidents modi significandi accidenttes *. L'essence de la partie ne
stitue ^ L'tude

sique.

pourra se dfinir que par


spcifique,

le

genre auquel

elle

appartient et par sa diffrence

si du moins on veut aboutir une vritable dfinition et non une simple description ^ En rsum, les genres grammaticaux et leurs espces sont corrlatifs des genres et espces de l'ordre rel. Ce sont, en effet, les tres de la nature

qui sont intelligs, puis signifis. D'ailleurs, tout tre que l'intelligence peut

dicit supra tertium De Anima quod intellectus agens est ille qui agit universalitatem in rbus et ideo cum ratio intelligendi, re corrupta, in intellectu remaneat par recursum intellectus agentis ad ipsa phantasmata, ut dictum est, ipsa ratio significandi etiam remanere potest in dictione post corruptionem cum rem fictam non significet, immo veram licet

secundum difFerentias temporis non existt . Michel de Marbais, tbid. Mdus significandi activus qui est principium in grammatica... Duns Scot, ibid., ch. VIL * Ipsae partes distinguuntur per suos modos significandi quibus in specie partis reponuntur... s Michel de Marbais, i6/(f., fol. 9 Vb. Siger de Courtrai, cfr. infra, p. 95. Duns Scot, ibid., c. VII. Michel de Marbais, tbid, fol. 10 Rb et sq. * Siger de Courtrai,cfr.i;i/ra, p.95. ... illud est essentiale alicui quod pertinet
realiter et
*

naturam vel speciem et ipsum in specie reponit, propter hoc materia et forma sunt composito essentialia et pertinent ad sui naturam vel speciem sive ad eius constitutionem essentialem... patet ex intentione Philosophi locis pluribus libro Physicorum et libro Mctaphysicae. Nunc ila est quod isti duo modi significandi pertinent ad naturam vel speciem vel ad constitutionem cs.sentialem nominis, quod statim patet, quia istis duobus positis, ponitur nomen, et, istis duobus corruptis, corrumpitur nomcn . Michel de
ad
sui
alicui

Marbais,
'

ibid.,

fol 10 Rb.
in diffinitione essenliali alicuius rei

modi significandi essentiales et non debcat aliquod accidens includi ut patet ex VI Topicorum et ex VII" Mctaphysicae. In hoc enim diiTerunt descriptio et diffinitio quantum in descriptione ponuntur accidcntalia ad speciem et naturam ri non pcrtincntia, in diffinitione vero non . Michel de Marbais, ibt'd., fol. 10 R.

In diffinitione cuiuslibct partis debent poni sui

non accidcntalcs cum

Chapitre v
saisir, est

siger et la grammaire spculative


signifi

(49)

en puissance d'tre

par

celle-ci.
:

Les mtaphysiciens ont


le stable et le

observ dans les tres deux lments primordiaux


Il

devenir.

appartenait aux grammairiens d'en tudier l'expression.

Les parties du discours, qui ont pour mission de

signifier le stable, le

le

permanent des choses, sont le verbe et le participe. Quant aux parties indclinables,
et le
;

nom

pronom

le

devenir est nonc par


elles

ne sont pas
adquat:
signi-

de l'essence du langage,

elles

ne servent qu' rendre

celui-ci plus

fication

non sunt de esse orationis, sed de bene esse ; vague que les grammairiens appellent
.

elles reoivent
:

une

per

modum

disponentis

alterum

Une

formalit nouvelle, qui jouera le rle de diffrence spcifique,


le

distinguera essentiellement

nom du pronom,

quatre parties indclinables entre elles.

le verbe du participe, et les Quant aux modalits accidentelles

des tres, elles sont signifies par une foule d'accidents grammaticaux qui

y correspondent.

La philosophie du langage prend pour tche


chacune des
parties

d'tudier par le

menu

du discours

et ses proprits.

Nous ne songeons pas


nous nous bornons

suivre les grammairiens spculatifs dans ces dtails et

signaler quelques applications de la thorie gnrale aux lments prin-

cipaux du langage
secondaires,

le

nom et le verbe. Nous ne

dirons qu'un

mot des

parties

titre d'indication.

rel

Il m'est loisible de considrer l'tre, qu'il soit substantiel ou accidentel, ou de raison, un point de vue qui fait abstraction de tout changement. Lorsque l'intelligence veut signifier cet tat de stabilit, elle accorde au signe verbal qui le dsigne, une certaine formalit ou dtermination approprie. Le signe verbal devient nom ou pronom. Ces deux parties du discours ont donc un aspect gnral commun des dterminations nouvelles les
;

distinguent spcifiquement.

Les grammairiens spculatifs noncent cette signification gnrale du

nom
ou,

et

du pronom en disant que

le

nom ou le pronom

signifient la substance

la faon de la substance

l'adage connu:

permanent des choses selon quidquid permanet, per modum substantiae permanet .
\ le stable, le

sont des espces d'un

du discours ont donc un aspect gnral commun, ce mme genre. Leur diffrence spcifique est une dtermination qualitative, car, dit-on, c'est la qualit ou la forme qui distingue une chose d'une autre -.

Ces deux

parties

Siger de Courtrai.
Siger de Courtrai.

Cfr. infra, pp. 95 et 124.

Michel de Marbais,

t6/rf.,

fol.

9 Vb.
-

Cfr. iw/ro, p. 96.

(50)

TUDE SUR SIGER DE COURTRAI


La
qualit constitutive

du nom

est l'aptitude

dsigner avec prcision,

d'une manire distincte, dtermine.

Le pronom, au

contraire, reoit

une

qualification confuse,

il

est,

de

lui-mme, indiffrent reprsenter n'importe quel lment stable,


fonction du

telle la

matire premire qui, dans son concept abstrait, est le sujet potentiel de

n'importe quelle forme. Aussi,

dit Siger, la

pronom en gram-

maire est celle de

la

matire premire dans les substances K

Cette thorie du

pronom

n'est

gure discutable, mais on peut se


les dsignations

demander
nales.
Il

si celle

du nom rend compte de toutes

nomi-

sera intressant d'examiner, la suite de Michel de Marbais, cer:

taines difficults. Prenons l'accident


tre

comment
est

le

concevoir
lui

la

faon d'un

dou de permanence

et
?

d'une dtermination propre,

qui n'a d'exis-

tence que dans un autre

La rponse
qu'il affecte.

que l'accident participe sous ce

rapport la nature du sujet


accidentel
il

Efflorescence de la substance, l'tre


;

tire

sa stabilit adventice et sa dtermination du fond substantiel


qu'il faut

possde donc tout ce


Et
le

pour tre
il

signifi

par un

nom

mouvement? Essentiellement
l'acte.
?

consiste dans le passage de la

puissance

Possde-t-il les conditions requises la signification


le

nominale

Oui, rpond

philosophe de

la

grammaire, car
et

le

mouvement

a une nature distincte de celle du terminus a quo


qiiem. Aussi Aristote dfinit-il le
in potentia in

du terminus ad
acte (actus entis

mouvement comme un

est l'lment stable

Marbais,

quamtum huiusmodi), ce qui le dtermine suffisamment. Mais du mouvement ? Le mouvement, crit Michel de consiste in quodam habitu vel permanentia secundum quod una
^
!

pars termint aliam...

Une
lit, il

fiction,

par exemple

chimera

ne correspondant aucune ra*


!

faut recourir,

pour

lui

trouver une certaine permanence, la compole

sition des parties qui

forment

mot par

lequel on le dsigne

Voici d'autres exemples typiques de cet appel continuel des grammairiens aux

donnes philosophiques. Oi trouver, dans

la

matire premire

l'indtermin,

la

dtermination qui

lui est
:

ncessaire pour tre nomina-

lement signifie
envisage

On

rpond avec Aristote

tre saisie par l'intelligence,


ainsi, elle n'est

la matire premire ne peut donc dfinie, que par son rapport la forme plus purement indtermine. Sait-on quelle est
;

'

Cfr. itifra, p. 125.


ibid.^

'Michel de Marbais,

ioV 10 W^.

Ihid.
Ibid., fol. 10 Vb.

CHAPITRE V
en Dieu

SIGER ET LA GRAMMAIRE SPCULATIVE

(51)

essence

infinie

la dtermination, la limitation
?

qui lgitime le

mode
dens

spcifique qui le dsigne

Dieu

agit, ses

oprations sont dtermines

quant au temps, quant leur terme.


la

dtermination requise la

peut donc y rencontrer dsignation nominale \

On

per acci-

Telle est

donc
et

la

constitution essentielle

du nom

et

du pronom. Comles caractres


l'tre cor-

poss de matire
gnriques

de forme, exigeant pour leur dfinition

et spcifiques, rien
;

ne manque leur essence. Mais

porel n'est pas qu'essence


accidentelles.
Il

sa nature est enveloppe de dterminations


ici.

en sera de

mme

Le
le cas,

substantif, l'adjectif, la comparaison, le genre, le

nombre,

la figure,

sont autant de modalits qui n'appartiennent pas la nature du nom,


les

mais en dcoulent. Par un rapprochement outr avec


substantiel,

oprations de

l'tre

on nous

dira, sur la foi

de

la

mtaphysique d'Aristote, que

les

modes

accidentels sont les principes immdiats de construction, tandis que

foncirement, la construction relve des constitutifs essentiels.


pripatticienne, en effet, tient
l'action, tandis

La

doctrine

que

les facults

sont principes immdiats de

que

la

substance n'en est que l'agent lointain. Chacune de

ces formalits accidentelles, par lesquelles nous dsignons les proprits

de

l'tre,

demande

sa justification. Leurs constructions, dans la phrase,

doivent tre lgitimes. Les grammairiens philosophes ne manquent pas


leur devoir de rechercher les causes de ce qu'ils avancent

mme

au prix

des plus grandes

difficults.

Veut-on savoir pourquoi


il

l'adjectif s'accorde

en

genre avec son substantif? D'abord, rpond-on,

n'y a pas de

commune

mesure entre le mle et la femelle '\ Ensuite, genre vient d' engendrer : de mme que l'tre engendr par un autre dpend de celui-ci et est de mme souche, de mme l'adjectif, qui dpend du substantif quant son tre, doit tre de mme genre, tymologiquement, de mme souche que son une substantif. On laisse cependant une porte ouverte aux exceptions
:

mme
affect

chose peut avoir divers accidents,


de genres

si

on

la

considre donc
la

comme

pouvant possder des proprits


diffrents.

diffrentes, le

mot qui

dsignera sera

Chose digne

d'tre note, Priscien et


^.

Donat sont appels corroborer

toutes ces considrations

Aprs un raisonnement bas sur Aristote ou

'

Michel de Marbais, ibid., fol. 10 Vb. Siger de Courtrai. Cfr. //ra, p. 101.
Nombreux
sont les modes accidentels de signifier attribus au nom dont Donat ne parlent pas. La raison? Les grammairiens se tirent d'affaire en insinuant ont prfr ne pas compliquer l'expos. Cfr. Michel de Marbais, Summa
signifcandi, passim.

et Priscien

qu'ils

modorum

(52)

TUDE SUR SIGER DE COURTRAI


cette

ses commentateurs, ne nous tonnons pas de rencontrer

formule
,

rpte profusion:

ideo Donatus

dicit... ,

ideo Priscianus posuit...


dit,

etc.

Les accidents grammaticaux, nous l'avons


tiel

dcoulent du fonds essen-

qui constitue la partie du discours.

La

corrlation avec la mtaphysique,

pousse jusqu'au bout, exigeait


plus particulirement de
la

qu'il se

rencontrt des accidents dcoulant

forme, d'autres plutt rattachs la matire.

De

fait,

on opine que
que

la dclinaison, cette variation

de consonance nces-

saire

pour distinguer

les diffrentes significations, doit tre rattache la

dictiOy tandis

les autres modalits accidentelles refltent le constitutif

formel de la partie du discours.

Ce

qui vient d'tre dit des

modes

accidentels du nom, s'applique

chacune des autres parties du discours.

Le verbe a pour du

rle de signifier le devenir des tres.

Parmi

les parties
fait res Il

discours, la place d'honneur lui est rserve. Siger de Courtrai

sortir cette conclusion

en

la rattachant l'ordre
il

gnral de l'univers.
la

doit
:

en tre en grammaire
les plus

comme
il

en est partout o se rencontre

multitude

dignes dirigent, rgissent les moins dignes. Aristote a bien montr


fallait arriver

que, dans l'ordre des tres,

un tre plus lev,

commanlivre

dant aux autres, qui est


Causis
par
le

la

cause premire ou Dieu,

comme

le

De

prouve.

Dans

le

genre corporel,

mme

procd qui arrive poser

la ncessit d'un
fix
la

corps suprieur, influenant ses infrieurs d'aprs l'ordre


:

divine Providence

le livre

De

Coelo nous apprend que c'est


les
la

le

corps cleste. Le genre animal a son chef: l'homme, qui tous


sans exception sont soumis. Nous

animaux
Physique

sommes mme

leur

fin,

selon

du
le

Stagirite.

Dans l'homme mme,


cur. C'est pourquoi
le

tous les
livre

membres dpendent d'un mme organe,

le

De

morte

et

vita est en droit de faire


tel

remarquer que

cur

est situ

au milieu du corps,

un

roi

au centre de

son royaume. Quant aux puissances suprieures de l'homme,


il

celle laquelle

appartient de rgir les autres, c'est l'intellect possible, ou, selon Averros,
il

l'intellect acquis, et

semble bien que ce

soit aussi l'avis

d'Avicenne

et

d'Algazel

'.

Notre auteur a donc, avec rudition, montr que l'ordre uni-

versel exige, dans toute multitude, la prsence d'un lment d'o vient

toute direction et vers lequel tout converge. L'ordre grammatical n'chappe

pas celte ncessit

et les

nombreux lments du discours paraissent devoir


lui,

tre rgis par le verbe, qui,

n'est rgi

par aucun. Et cette direction,

>

Cfr. infra. p

13.

CHAPITRE V
imprime par

SIGER ET LA GRAMMAIRE SPCULATIVE


fin

(3)

le verbe,

a pour

l'expression convenable

du concept. Nous
les parties indcli!

sommes

loin,

Siger
tait

le fait

remarquer, de l'opinion des anciens grammairiens


tel

pour qui rgir

poser

mot dans

tel cas.

Pour eux,

nables ne devraient donc pas tre affectes d'un rgime

Erreur. Siger
le

annonce

qu'il

montrera

la

fausset de leurs dires

dans

sophisma

magister

La mtaphysique du verbe prsente des nuances dlicates. Son concept essentiel renferme un aspect gnral qu'il possde en commun avec le c'est un mode de signifier comportant la notion de mouvement, participe
:

de devenir ^ Tout ce qui dans

l'tre est

permanent relve de

la

substance

ce qui change est d une action, une passion, un mouvement. Mais


le

devenir d'un tre peut tre nonc en tant qu'on l'attribue un sujet
dit

ce qui se

d'un autre, en tant


le

qu'il est dit

d'un autre, voil l'aspect spcial

dont s'occupe
l'action

verbe, et ce qui le diffrencie du participe.


;

Le verbe spare
en tant qu'unie

du
:

sujet qui la produit

le participe signifie l'action

au sujet

on peut,

dit Siger, le

concevoir

comme un

acte

mlang de

puissance ^

Les
je dis:

difficults d'ordre

mtaphysique surgissent d'elles-mmes. Quand

ignitur
ici

je dsigne

Il

n'y a pas

de modalit de

une substance aussi bien que par le mot ignis . l'tre impliquant un changement on signifie
;

le

terme du devenir qui est substantiel.

cas, tre apte signifier

Comment le verbe peut-il, dans ce un changement ? De mme, il n'est pas exact de


etc., car,

dire

genero-as, generor-aris, corrumpo-is,


et sa disparition,
il

dans l'apparition d'une

forme

n'y a pas cette succession qu'on semble insinuer.

L'apparition d'une nouvelle forme n'a pas lieu par tapes.

La gnration
la

d'une forme est termine au

moment de
:

la disparition
la

de

prcdente.
telle est

Les grammairiens rpondront


pas,

certes,

substance

comme
;

tout entire en soi et en chacune des parties de l'tre substantiel

on n'est un moment donn, substance plus ou moins , mais le remplacement d'une forme substantielle par une autre exige une altration de la substance, donc un mouvement qui, lui, est successif. Per accidens , on peut attribuer le changement la substance quoique, la considrer per se , on ne puisse le faire. Pour rpliquer la seconde objection, on rappelle qu'antrieurement l'apparition d'une forme
la

la

forme igne, par exemple,


:

substance qui

la reoit doit tre

prdispose

la

chaleur devra lentement


altration de la sub-

faire

monter sa temprature,
Cfr. ivfra, p. 140 et suiv.

et cette action est

une

'

"

Siger de Courtrai.

Cfr. infra,

p 108.

Michel de Marbais,

op.

ctt.^ fol.

14

JJb^

fr. infra, p. 123 et suiv.

(54)

TUDE SUR SIGER DE COURTRAI


le

stance prexistante. Cette altration est successive \ C'est

processus qui

mne au remplacement d'une forme


par les verbes
:

spcifique par une autre que je dsigne

genero-as, corrumpo-is, etc.

Dans un sens purement

acci-

dentel, il est donc lgitime de mettre en rapport ce devenir des tres avec une modalit significative de mouvement le verbe peut donc s'y appliquer. Les accidents du verbe sont repris Donat. Ils s'appellent le mode,
:

la

conjugaison,

le

genre, le nombre, la figure, le temps, la personne.

Quelques mots
se
fait

suffiront

pour indiquer
infinitif, dit

les

proccupations avec lesquelles


est d'elle-mme ind-

cette tude.

Le mode

Siger, doit tre assimil la matire

premire dans

les substances.

La matire premire
ce

termine, elle doit s'unir un autre lment pour prendre place parmi les
entits compltes.
fication trs nette,

De mme
il

l'infinitif:

mode ne

prsente pas une signi-

n'est pas indicateur d'un tat


il

d'me bien dtermin.


ni

C'est le motif, d'ailleurs, pour lequel

ne jouit ni de nombre
prcis.

de personne.
vague,

Aussi demande-t-il tre construit avec des verbes conjugus d'autres

modes

qui l'aideront acqurir

un sens

Philosophari

est

amo

philosophari ne l'est plus ^ Quant au genre des verbes, la notion


la

d'action, telle qu'elle est

expose

dans

Physique d'Aristote,

suffit l'expliquer. S'agit-il

d'action immanente,

par exemple
le patient,

courir

le

verbe sera neutre. L'action transitive qui est dans


n'aff"ecte

puisque l'action

pas l'agent qui

la produit,

prsente un
l'ori-

double point de vue. Considre


gine du verbe actif;
l'agent, elle est la raison d'tre

comme

produite par l'agent, elle est

regarde du ct du patient qui subit l'influence de

Michel de Marbais refuser au genre


le

du verbe passif. Ces considrations forcent commun et au genre dponent,

caractre de genres proprement dits. Selon lui, ils doivent se ramener aux prcdents. Siger de Courtrai *, qui tient mieux compte de la ralit et de l'usage, s'est gard en cette matire, de tout raisonnement a priori.

Aussi ne
Il

souffre-t-il

pas de l'embarras que trahit son compatriote.

fallait

toute la subtilit des grammairiens pour indiquer le constitutif


participe.

spcifique

du

Nous avons
et

relev plus haut l'opinion de Siger de


dit

Courtrai

'',

opinion fameuse

gnralement reue,

Michel de Marbais
le

",

qui la rejette parce qu'elle ne distinguerait pas avec nettet

participe

du

'

Cfr.

Michel de Marbais,

ibid., fol. 14 R* et V.

Si{;er de Courtrai.

Cfr. infra, p. 114.


ihid., fol. 11

Michel de Marbais,
Cfr, infra, p. 123.

Vb.

Cfr. infra, pp. 109 et siiiv.

Cfr.

ibid,

fol.

16 Vb.

CHAPITRE V
verbe. Pour
lui,

SIGEK ET LA GRAMMAIRE SPCULATIVE

(55)

comme pour Siger, le verbe signifie l'acte ou le devenir en tant que mode d'tre prdicable de quelqu'un ou de quelque chose quant au participe, il signifie l'acte, le devenir, le mode d'tre, en tant
;

qu'acte, devenir, manire d'tre, informant accidentellement la chose.

L'tude des parties indclinables du discours, appeles aussi syncate-

goreumata^
spcifier,

est faite

dans

le

mme
elles

esprit

que

celle des parties principales.

Prises dans leur ensemble,

ont une fonction gnrique que viendra

elles signifient la disposition

pour chacune, une notion restrictive. D'une manire gnrale, de l'tre ou de l'acte. Pourquoi ces modalits
?

indclinables ne renferment-elles pas les proprits reconnues aux autres

D'aprs Aristote
et plus

et

son commentateur par excellence, une forme plus

noble, d'une perfection plus grande, implique des oprations plus leves

tatives,

nombreuses. Le vgtal ne peut aspirer qu' des oprations vgl'animal ajoute des actes sensitifs, l'homme s'lve de plus des
Il

oprations intellectuelles.

en est de

mme

dans

les parties

du discours.

Les syncategoreumata ne peuvent avoir que des modalits rudimentaires parce que l'amplitude de leur signification est notablement infrieure celle
des parties dclinables ^

L'adverbe marque une dtermination spciale qualifiant principalement


l'acte.

La conjonction trouve sa
;

raison d'tre dans ce

fait

vident que cer-

tains tres sont unifiables

d'autres sont entre eux dans

effet ou encore d'antcdent consquent, etc.


tions saisies par l'intelligence,
il

un rapport de cause Pour exprimer ces relasignificative qui est la

faut

une modalit

conjonction.

Certaines manires d'tre de la substance manifestent une incHnation


vers l'acte; d'autres indiquent qu'elle subit une action ou marquent le terme

de

celle-ci.

Le

rle de les dsigner est rempli par la prposition.


tats

Pour

signifier les diffrents

d'me

saisis

par

l'intellect,

car la
la

parole ne peut exprimer ce qui n'a pas pass par l'intelligence selon
thorie gnrale

du mode de

signifier,

on a trouv

l'interjection

dont

l'expos

clt,

en gnral, les traits de grammaire spculative.

ne s'accordait pas sur l'ordre d'enchanement des parties du disSiger de Courtrai, cet ordre est essentiel, soit que l'une prPour cours. suppose ncessairement une autre, soit qu'elle l'engendre. D'autres, comme
Michel de Marbais, maintiennent rigoureusement entre les parties l'ind-

On

pendance que rclament l'une vis--vis de l'autre des espces tout au plus admettent-ils un enchanement accidentel.
1

diff"rentes

Michel de Marbais.

Cfr.

6rf., fol.

17 R.

(56)

ETUDE SUR SIGER DE COURTRAI


Mais
l

ne se bornait pas
et le

le

dbat.

Quel ordre

fallait-il

placer entre

le

nom

propre

nom commun,

entre les degrs des adjectifs, entre les

nombres singulier et pluriel, entre les diffrents cas? L'un menait-il l'autre? ou au moins la connaissance de l'un tait-elle ncessaire la connaissance de l'autre ? Michel de Marbais s'est visiblement proccup de ce problme. En solutionnant le problme par la ngative, il vite de rpondre certaines questions

embarrassantes, comme, par exemple, de savoir quels


si,

rapports mutuels ont les diffrents cas du nom,


natif doit tre acquis
tel

par exemple,

le

nomi

pour pouvoir dnommer

gnitif

ou

accusatif
lui,

autre

mode de

signifier, etc.

On peut cependant accorder,

selon

ces

diffrentes fonctions, des degrs divers de perfection selon qu'ils

rpondent

plus ou moins bien au but du grammairien qui est l'expression convenable


et

adquate du concept.
D'autres, Siger de Courtrai est de ceux-l, ne se posent la question

que pour certains cas moins complexes, par exemple, pour


cas, etc. et

le

nombre,

le

y rpondent par l'affirmative. Nous ne nous tendrons pas plus longtemps sur
ils

les

conceptions gram-

maticales des philosophes du langage. Mettre en relation troite les donnes


essentielles et accidentelles

de

la

grammaire avec

les

lments essentiels et
tel

accidentels que la mtaphysique relve dans les tres,


Certes, c'est

est leur but.

une uvre louable que de rechercher une

signification pro-

fonde l'expression verbale, mais on est en droit de regretter que, chez


plusieurs, la spculation Tait
l'usage, mais

emport non seulement sur l'exprience ou


le

mme

sur la saine logique et

bon

sens.

III.

L'tude de

la

philosophie de

la

grammaire nous a fourni l'occasion

d'exposer dans leur ensemble les doctrines grammaticales de Siger de


Courtrai.

dont

le

matre Courtraisien a trait


la

Terminons ce chapitre par quelques considrations sur la faon la grammaire spculative. Deux choses

frappent ds l'abord dans

sophismata qui y font suite:


:

Siimma modoriim significandi de Siger et les la mthode et l'usage des auteurs anciens.

clart.

est

La mthode on y reconnat le professeur soucieux de prcision et de Chaque notion sa place et une place pour chaque notion, telle sa devise. Il ne veut pas, dans l'expos d'une question, encombrer la
les

mmoire des lves de tous


gaire l'intelligence

problmes qui
Il

s'y rattachent, dfaut

qu'on

pourrait reprocher Michel de Marbais.

n'expose que ce qui est nces-

du point

qu'il traite,

renvoyant ailleurs ce qui n'est

CHAPITRE V
pas prsentement
praesens omittatur

SIGER ET LA GRAMMAIRE SPCULATIVE


.

(57)

ad rem
pas

Traitant du nom,

il

est

amen

parler de
dit-il,

l'accusatif; or ce n'est

'.

le

nom
il

qui rgit l'accusatif, aussi,

ad
est

Du

vocatif

parlera

ex professo

dans

le

sophisma:
il

magister^

ideo ad praesens omittatur ^


la thorie

propos de

l'ablatif,
:

d'usage d'exposer
absolu, mais
il

de

la

locution circonstantielle appele


le

ablatif

doit

y revenir dans
fait-il

sophisma

Magistro legente pueri


;

proficiunt. Aussi

ne

que signaler cette construction


ad praesens supersedeo ^
post dicetur ^

quant aux expli-

cations complmentaires

Du

rgime
le

et

de

la

construction des cas avec les parties du discours autres que


place n'est pas cet endroit, donc

nom, leur

une autre caractristique de sa mthode. Siger a donn, dans certains cas, au sophisma la valeur intgrante d'un trait. Nous venons de signaler des notions omises dans l'expos suivi du trait et expressment
Mais
il

est

renvoyes par son auteur des sophismata


plte des parties indclinables

du sophisma

...

comdonne dans la discussion Magister ^ Le dbat soulev par cet nonc a prouv la
;

qui plus est, l'explication

du discours

est

ncessit des parties indclinables; c'est pour Siger le

moment

d'en parler

de quibus,

dit-il,

ad praesens aliquid dicetur ^

d'autres endroits,

il

renvoie, pour mmoire, des sophismata

que nous ne possdons pas et qui durent comporter l'expos complet des questions auxquelles il ne fait
qu'une allusion
'.

mthode est logique et didactique. Exposer une thorie grammaticale en se basant sur des exemples dont on discute la porte et la correction, c'est faire montre d'une formation pdagogique dont nous n'avons pas rencontr d'exemple dans les traits du langage de l'poque. Un appel continuel l'autorit de Priscien, de Donat et de Pierre Hlie est rare dans les traits de grammaire spculative. Etudier les formes de pense qui correspondent aux modalits des tres et qu'on veut exprimer, constituait un progrs norme sur le pass, et il est regrettable que les ges postrieurs aient trop abandonn ce point de vue. Mais que l'on examine les traits grammaticaux de Duns Scot, de Michel de Marbais et
telle

Une

Cfr. infra, p. 107. Cfr. infra, p. 107.

' *
"

Cfr. infra, p. 107. Cfr. infra, p. 108.


Cfr. infra, p. 143 et suiv. Cfr. injra, p.
14.5.

'

Cfr. infra, pp. 135, 138, 140.

(58)

TUDE SUR SIGER DE COURTRAI


appels aux anciens grammairiens, plus

d'autres, exceptionnels sont les

exceptionnelles encore les citations textuelles. Siger a cru devoir relier

mieux
lui

le

prsent au pass. Placer l'arrire-plan les matres de


faire

la
il

langue
faut lui

sembla sans doute

preuve de peu de sens pratique

et

reconnatre le mrite de n'avoir pas


lation s'en ressentit.
Il

rompu avec

la tradition.
la

Mais

la

spcu-

expose

les

bases gnrales de

philosophie de la

grammaire, puis

il

se sent l'aise pour en tudier les diffrents chapitres

sans recourir chaque instant aux notions philosophiques.


l'allure spculative

En modrant

de l'expos,

il

a facilit les dductions d'ordre pratique.

Pour n'avoir pas

pris cette prcaution,

Duns Scot

et

Michel de Marbais ont

abouti des traits de mtaphysique plutt qu' des traits de grammaire.

Le procd

ordinaire des grammairiens spculatifs est de donner les

rgles nonces par Priscien et

Donat en guise
la

d'application d'une thorie

philosophique. Encore

faut-il

que

logique des dductions soit compatible


fut

avec ces applications. Michel de Marbais


dtours pour obtenir cet accord,
difficults. la

parfois forc de faire des


lui

prudence de Siger

pargna ces
Virgile,

Siger de Courtrai

fait

quelques citations d'auteurs latins


il

Juvnal, Cicron, et de grammaires versifies;


naire les philosophes

est

remarquer que d'ordi-

du langage

les ngligent.
le
:

Les doctrines grammaticales, exposes par


sont celles de Donat et de Priscien qu'il appelle

Sorboniste Courtraisien,
nostri dodores, dociores
fois,

quos

seqiii

debemtis \ et de Pierre Hlie, appel toujours, sauf une


le

commentator ou commentator Prisciani. Sans doute,


tait-il

matre courtraisien

du nombre de ces Ptri Heliae seqiiaces ^ dont Michel de Marbais semble faire bon march. Celui-ci nglige le clbre commentateur de
Priscien et affirme ses sympathies pour ceux qu'il appelle
:

nostri antiqtii

grammatici.

Aprs une mise au point de l'objet de la grammaire, Siger aborde les parties dclinables de discours nom, verbe, participe et pronom. L'expos
:

de cette dernire partie parat tre incomplet. Anio


cice d'application.

est

verbttm est un exeret contra^ si

On

y recherche, par une discussion pro

cette proposition est adquate.

Une des

objections formules donne l'occa-

sion d'exposer longuement

la

distinction mettre entre la logique et la


celle-ci.
:

grammaire, une autre

l'oljjet

propre de
sopliisma

La construction de

l'ablatif

absolu est discute dans

le

Magistro legente pueri profimint.

Cfr, l'ii/ra, p. 160.

Cfr.

Michel de Marbais,

ibiiI.,io\. 17 V.

CHAPITRE V

SIGER ET LA GRAMMAIRE SPECULATIVE


prouve
les
le

(59)

Une

dissertation pleine d'intrt

primat du verbe sur les autres


:

parties

du discours. Un troisime sophisma grammatical


ex professa^
la thorie

O Magister
la

permet

de jeter un rapide coup d'il sur


traites et d'exposer,

parties dclinables

prcdemment
conjonction,

de l'adverbe, de

de
est

la

prposition et de l'interjection.
sujet

Le dbat soulev au
11

du sophisma

Album
:

potest esse nigriim \

un intressant exercice
s'agit

d'application.

de rsoudre
signifie le

les trois
:

questions suivantes

album ? Dsigne-t-il une dtermination acciou le sujet qui est affect de la modalit accidentelle ? ou encore cet ensemble que forme la substance et l'accident ? 2 Cette proposition Album potest esse nigrum^ est-elle vraie ? 3 Le verbe potest rend-il la proposition modale ? Chacun de ces problmes est discut. Objections et rponses amnent
1

Que

terme

dentelle affectant la substance?

souvent des aperus mtaphysiques dont


fondeur.

la brivet n'exclut

pas

la

pro-

La

thorie de l'accident et de ses rapports avec la substance est


la

dbattue avec un soin spcial. D'ailleurs,

rponse

la

premire question
la

ne peut tre donne qu'en fonction de l'opinion qu'on admet sur


physique de l'accident.
Siger
tient,

mta-

sine praeiudicio sententiae melioris ^ que le terme concret

album
telle.
Il

signifie le

compos

de

la

substance
le

et

de

la

dtermination accidenet

place son opinion sous

patronage d'Avicenne, d'Averros

de

Simplicius.

La justification de sa
deuxime question,

thorie et la rfutation des raisons opposes

sont rigoureuses.

la

il

rpond par

propositions modales permet cette solution.

sime question que

les objections

l'affirmative. La nature des Nous ne possdons de la troitendant prouver que Album potest esse

nigrum ne
Siger,

constitue pas une proposition modale.

comme

d'ailleurs tous les matres qui ont trait

de

la

logique du

langage,

fait

de nombreux rapprochements avec des thories mtaphysiques

traitant

ou psychologiques. Nous avons eu l'occasion d'en donner des exemples en de la grammaire spculative en gnral. Ces donnes permettent de classer les philosophes grammairiens dans un systme philosophique
dtermin.

ce point de vue, le matre courtraisien compte parmi les

continuateurs de la pense pripatticienne et thomiste.

Cfr. infra, p. 155 et suiv.

^ ^

Cfr. infra, p. 158.

Le terme

qu'il

emploie

aggregatum

ne semble pas exact, mais sa pense est

juste,

(60)

ETUDE SUR SIGER DE COURTRAT


La grammaire
spculative dbuta timidement avec Pierre Hlie. Les
xiii^ et

auteurs de la

fin

du

du dbut du xiv^

sicle lui ont

tution dfinitive. Robert Kilwardby, Jean le Dace, Jean

donn sa constiLe Rus, Michel

de Marbais, Duns Scot, Siger de Courtrai

tels

sont les principaux repr-

sentants connus de cette tendance ne de l'ambiance de l'poque aussi bien

que de circonstances spciales.


Les anciens grammairiens ne perdirent rien de leur importance dans
cette volution

de

la

science du langage.

Par contre,

les

cadres trop peu lastiques des grammaires versifies


traits

ne permettaient pas aux

d'Alexandre de Villedieu
tant

et

d'Evrard de

Bthune de s'imposer comme classiques


orientes vers la spculation.

que

les ides

demeuraient

Cependant

le

tourbillon dialectique qui emporta la logique et les autres

grammaire spculative. Dnue de ses assises logiques, l'tude du langage fut ramene aux insipides exposs de Donat et de Priscien ds lors, n'tait-il pas prfrable
disciplines philosophiques entrana aussi la
;

de s'adresser aux agrables manuels versifis? Ceux-ci remportrent

d'ailleurs

un succs
mise,
il

facile.

L o

la

spculation en grammaire n'avait jamais t de


le

suffisait,

pour l'emporter, de draciner


la victoire

respect sculaire qu'on

portait

aux anciens. Aussi

fut-elle rapide.

En

1328, Priscien et
Ville-

Donat

taient officiellement remplacs, Toulouse, par

Alexandre de

dieu et Evrard de Bthune.

Paris,

ils

durent attendre que l'amour du


la subtilit.

raisonnement se changet en un dlire pour


maires versifies taient matres de
Priscien
finit

En

1366, les gramet

la

place.

Le rgne de Donat

de

avec celui de

la

grammaire spculative.

CHAPITRE

VI

Siger de Courtrai logicien

Ce
xiii et

chapitre vise situer les travaux de Siger sur la logique.


les

Nous

indiquerons d'abord

sources auxquelles recouraient les logiciens du

du dbut du

xive sicle, et la place de la logique dans leur enseigne;

ment
enfin,

nous soulignerons ensuite l'volution de la logique au xiv^ sicle nous dirons quelle fut l'uvre du matre courtraisien en matire

de logique.

La logique du moyen ge est l'uvre d'Aristote rendu intelligible n Occident par une foule de commentaires et de traductions. Le?

CHAPITRE
traits

VI

SIGER DE COURTRAI LOGICIEN


dans
les coles latines

(6^)

du
^

Stagirite s'introduisent

grce surtout

Boce

Traducteur avant

tout,

Boce (470-524)
la

est aussi
Il

rsume en

lui les

tendances qui

l'ont prcd.

un compilateur, et il a exerc une influence


adoptes par
les

considrable sur
scolastiques.

la

terminologie et

fixation des rgles

Avec Martianus Capella


le xii^ sicle, la

et

Cassiodore,
la

il

est le

pont principal

qui

relie,

avant

pense grecque
la

pense

latine.

Selon Boce, rien ne s'oppose ce que


l'outil,

logique soit en
:

mme temps

l'instrument et une partie de la philosophie


et

son objet est de trouver

les

raisonnements

de

les apprcier.

Dans

l'intrt
il

de l'enseignement qui
Interpretatione et les

exige qu'on procde du simple au complexe,

place l'Isagoge de Por-

phyre avant

les Catgories, puis viendraient le

De

Analytiques. C'est chez Boce qu'on rencontre pour la premire fois les

prceptes d'Aristote condenss en rgles faciles apprendre et retenir


c'est lui qui

met en honneur

la

mthode dductive. Ces procds pdagola

giques dans l'enseignement de

logique formelle devaient tre accueillis

par les scolastiques avec

la plus

grande faveur ^
tait

partir

de Boce, l'Isagoge de Porphyre


;

considre

comme

le

prambule ncessaire d'un cours de logique

ce

fait justifie

l'expression

employe par
naires
*.

la suite
^;

de

logica ipsa

s'opposant aux questions prlimi-

L'e^aa^dyT]
^

x; 'ApiaxoxXoD xatTjYC'P^a

du commentateur no-

platonicien

d'Aristote exera sur les


et

mdivaux une influence norme

grce surtout sa clart

sa prcision ^

Les logiciens du moyen ge ne se contentaient donc pas d'Aristote.

On

est

mme

tonn de l'rudition dont


ils

ils

font preuve

soucieux de

saisir

la vritable

pense du matre,
la

la

recherchent dans les innombrables com-

mentaires qui ont

prtention de la rendre fidlement. Les bibliothques


les

de l'poque en possdaient

principaux

celle

de

la

maison de Sorbonne

'Mandonnet, op. cit., I, p. 7 et suiv., donne des renseignements sur les uvres importes par Boce et d'autres traducteurs. Cfr. aussi Jourdain, Recherches critiques sur Vge et l'origine des traductions latines d'Aristote. Paris, 1843.
' Selon Ueberweg-Heinze (Grnndriss n vers 480 et mort en 525. Cfr. Prantl, o/). czY., I, pp. G80-689
;

d.

Geschichte

d. Philos.,

I,

p.

396^ Boce serait

De Wulf,

o/>. ciY.,

pp. 156-157;

Mandonnet,

of). cit.., 1,

p. 7,

no 3

Cousin,

Dialectique de Boce.

*SigerdeCourtrai.
*

Cfr. iM/>a, p. 4 et suiv.


litt.

Pierre d'Auvergne, Quaestioiies


p. 101.

super Porphyrium dans Hist.


Albert
le

de la France,

XXV,
.

Grand

l'appelle
p.

Graecus sapiens

Cfr.

Mandonnet,

op. cit., II, p. 32.

Prantl,

o/>. cit., I,

026 et suiv.

(62)

TUDE SUR SIGER DE COURTRAI


sous ce rapport particulirement bien fournie
^

tait

et

Siger de Courtrai, ses

le prouvent, s'y est copieusement document. Parmi ces nombreux interprtes d'Aristote, quelques personnalits mergent. Les traductions de leurs traits sont parvenues aux latins en mme temps que les uvres qu'ils commentent. Tout le monde la fin du Alexandre xiii^ et au dbut du xive sicle les cite. Ce sont parmi les anciens

travaux

d'Aphrodisias

^,

Ammonius
les

^,

Simplicius

*
;

parmi

les

plus rcents

Avi-

cenne, Averros et Albert

le

Grand.

Ils

constituent avec quelques autres


le

de moindre importance
Belge.

sources secondaires utilises par

Sorboniste

La

position de ces commentateurs vis--vis d'Aristote doit tre fixe.

Certains,

comme Alexandre

d'Aphrodisias

et

Averros, sacrifient

mme
Ils

la

vrit l'autorit d'Aristote.

D'autres, plus

indpendants

du

Stagirite,

n'hsitent pas sacrifier son autorit ce qu'ils estiment la vrit.


ils

aban-

donnent Aristote quand


errone, et
ils

sont en prsence d'une thorie qu'ils croient

interprtent dans

un sens favorable ses positions douteuses


doit placer, raison de cette

ou

indcises.

Dans ce groupe on
^,

communaut
le

de tendance qui n'aboutit cependant pas des doctrines identiques dans


dtail,

Jean de Philopon d'Aquin ^

Simplicius, Avicenne, Albert le

Grand
faite,

et

Thomas
la

L'histoire des doctrines logiques

au moyen ge a t

nous ne

reprendrons pas. Les tendances que nous aurons l'occasion d'esquisser au


cours de l'expos qui va suivre, suffiront caractriser
Paris au
le milieu

doctrinal

moment o
1

Siger de Courtrai parut la Facult des Arts.

'

Cfr.

D e li s

e,

Le cabinet des manuscrits de la Bibliothque nationale,

III,

pp. 57-81

Niglis,
"

o/>.

cj^, p. 49.

Cfr. De Wulf, o/. cit., p. 73; Prantl, o/). cit, I, p. 620 et suiv. Ammonius (V"-VIo S) remania les commentaires de Proclus
11

(410-485) sur le
;

De

Juterpretatione, dans le sens de Porphyre.

commenta

l'Isagoge tl les Catgories

rencontre chez

lui

peu d'ides personnelles. Sa

prolixit et le soin qu'il

on prend de noter
;

les choses les plus inutiles ont aid rendre intelligibles tous les crits d'Aristote aussi son influence fut-elle grande. Parmi ses disciples il faut noter Jean de Philopon et Simplicius. Cfr.

Prantl,
118.

op. cit.,

I,

p 091

De Wulf,

op.

cit.,

pp. 90-92

Ueberweg-Heinze,

op.

cit., II, p.

'Simplicius donne
^

dans son Commentaire des Catgories des notices historiques

qui sont l'unique source de bien des renseignements.

fohannes grammaticus Philoponus (qui a vu dans sa vieillesse la prise d'Alexandrie en 010} copie les commentateurs en les ampliliant c'est grfice lui que nous sommes quelque peu ddommags de la perte des crits d'Alexandre d'Aphrodisias. 11 crivit des commentaires sur l'Isagoge et sur les Catgories que la tradition a souvent confondus avec ceux d'Ammonius. Ses commentaires sur les Analytiques sont plus importants. Cfr. Pran 1 1, o/>. cit I, p. 048 Ueberweg-Heinze, o^. cit., 11, p. 091.
par

Omar

Mandonnet,

o/>.

nt.,

I,

p. 141.

CEIAPITRE VI

- SIGR DE COURTRAI LOGICIEK

(03)

Chacune des
dignit

trois

sciences qui forment le Trivium s'occupant du

discours, pourrait tre appele

du nom de logique. C'est

l'excellence, la

du point de vue auquel se place la discipline qui a pour objet le vrai du faux qui a fait appeler celle-ci la logique au sens mot usuel du La connaissance intgrale de VOrganon d'Aristote vers le milieu du xii^ sicle, l'entre en scne de la science des Arabes, instruits plus directement par la Grce elle-mme, l'utilisation de la merveilleuse mthode d'Ablard voil les facteurs principaux de la vogue de la logique dans les
de distinguer
'.
:

coles de l'Occident ^
ticienne
^
;

On

fera ressortir l'unit de la construction pripat-

plus tard on largira pour certains traits les limites traces

par Aristote, mais au fond, sauf l'adjonction heureuse des lments contenus
la Porre *, on ne changera du Stagirite. C'est elle que nous retrouvons dans les compendia nombreux du xiii^ et du xiv^ sicle.

dans

le

Liber sex Pnncipiorum de Gilbert de

rien la logique

Dans

les coles, cette science tait l'objet

d'une attention toute spciale.

'

Cfr.

Lambert d'Auxerre

(Prantl,

op.

cit

III,

p.

26):

discernendi verum a falso per argumentationem...

Cum

sint trs scientiae

Logica est scientia de sermone... et

ita quaelibet potest dici logica, quaeritur, quare approprietur illud unum logicae potius quam grammaticae vel rhetoricae. Ad hoc dicendum est quod aliquoties, quod est commune multorum, uni appropriatur propter excellentiam vel dignitatem... ut si dicatur Apostolus dicit hoc intelligitur de Paulo, quia dignior est aliis et excellentior. Quod

patet per eius diftinitionem talem

logica est ars artium, scientia scientiarum, qua aperta


aliae clauduntur, sine

omnes aperiuntur
libet
.

et
:

qua clausa, omnes

qua

nulla,
:

Voir aussi Ms. de la Bibl. Nation, de Paris : 16390, fol. 135 Roberti de Vale Verbi de ortu scientiarum, 154-19 (Cfr. Haurau,

cum qua quaeTractaius magistri


V, p. 115).
..

o/>. cit.,

Robert Kilwardby: De logica secundum quod nomen eius aequivocum est et ita quid nos une modo est sermocinalis scientia et sic comprehendit grammaticam et rhetoricam et logicam proprie dictam, alio modo est scientia rationalis et sic est una trivialis scientia... . Ms. de la Bibl. Nat. de Paris, 16390 (Cfr. Haurau, op. cit., p. 320).
*

sous
3

la direction

Dictionnaire des sciences philosophiques par une socit de professeurs et de savants de M. A. Franck, Paris, Hachette, 1885 au mot Logique, p. 972.
:

V, pp. 130-131. Gilbert de la Porre (n en 1076) non seulement se pntre de Boce et de sa


Cfr.

Haurau,

op.

cit.,

il travaille les livres nouveaux comments par Thierry de Chartres et inconnus d'Ablard, mais il entreprend dans le Liber sex principiorum, de complter les catgories d'Aristote. Le Stagirite en effet n'tudie que les 4 premiers prdicaments, la substance et les accidents absolus de la substance ou, comme dit Gilbert, les formae inhaerentes. L'Evque de Poitiers eut l'ingnieuse ide de dcrire les 6 autres prdicaments, ou les accidents qui supposent la substance en relation avec d'autres substances, les /orwae arf/acen/fs. C'en tait assez pour lui assurer la clbrit. Inscrit sur la liste des manuels classiques, le Liber sex principiorum est comment par Albert le Grand, cit par saint Thomas, tudi jusqu' la fin du moyen ge . De Wulf, op. cit.,

mthode dductive, non seulement

p. 205.

(64)

TUDE SUR SIGER DE COURTRAt

En

1215, l'enseignement philosophique Paris est rduit l'tude de la


et

Logique ancienne

nouvelle d'Aristote et l'interprtation de l'thique \

La prohibition des autres livres du Stagirite est encore formule Paris en 1231 ^ et Toulouse en 1245 ^ En 1252, Paris, on n'exige des bacheliers candidats la matrise que la Logique ancienne et nouvelle et le De Anima *. A rencontre du droit en vigueur, les statuts de la Facult des Arts de 1255 permettent, en fait, un enseignement quasi intgral d'Aristote ^ mais la logique ne s'en porta pas plus mal. Prambule oblig des tudes philosophiques et thologiques, impose par tous les rglements ^ la logique
fournissait la dialectique, toujours en honneur, sa seule base solide, et les

ncessits

du raisonnement dans toutes

les

branches de l'enseignement
;

rendaient ncessaire une srieuse assimilation des rgles qu'elle tablissait


d'ailleurs,

sous

le

couvert de la logique on tait habile toucher aux ques-

tions les plus diverses relevant

du domaine
vers
le

entier de la philosophie

>

On

s'mut

mme

en haut
la

lieu,

milieu du xiii^ sicle, des dangers

que prsentaient pour


Bref,

foi les

argumentations logiques, les matires


*.

sur lesquelles elles s'exeraient quelquefois appartenant la thologie

on peut

dire

que

la

place d'honneur rserve la logique vers

1200

par l'Universit parisienne, n'a pas t perdue. Siger de Brabant,

livres d'Aristote tait prohibs Voir aussi Chartul. Univ. Paris., I, La Logica vtus comprenait les traits connus avant l'apparition de pp. 70, 78-79. V Eptaieuchon de Thierry de Chartres (vers 1141), c'est--dire les Catgories et le De Interpretatione, les autres livres de VOrganon connus depuis 1141 formaient la Logica nova.

Cfr. Chartul. Univ. Paris.,


les coles. Cfr.

l,

pp. 78-79.
op.

Les autres

dans

Mandonnet,

cit., I, p. 17.

Cfr.

De Wulf,

o/). cit., pp. 149-lEO. Chartul. Univ. Paris., 1, p. 138.

'

Fournier, Les Statuts


Chartul. Univ. Paris.,
Cfr.

et privilges des Universits franaises, Paris, 1890,1, p. 452.


p. 227. p. 24.

I,

Mandonnet,

op.

cit., l,

Ainsi au collge de Cluny fond vers 1269 en vue des tudes thologiques, deux

Cfr.

annes taient d'abord consacres la logique et trois la philosophie naturelle. Fret, La facult Je Thologie de Paris et ses docteurs les plus clbres. Paris 1897,
II, p. 85.
^

Cfr.

Mandonnet,
t

o/>. cit., I,

p. 116.

mesures contre Jean de Brescain (juosdam errores quos dogmatizaverat in logicis... Ce n'tait qu'une Koumission apparente et l'vque prit une mesure gnrale Nos ...volentes in diebus nostris ne puritas studii, quae hactenus Parisius viguit ex praesumptionc quorumdam qui theologica logicis inserentes non intelligunt neque quae luquuntur neque de quibus affirmant, errorum sordibus maculatur... Il fut dfendu de s'carter de ce qu'ont dit les prdcesseurs et d'accepter de dangereuses nouveauts. 'Mathieu de Ve ndO m e (f vers 1200) crit c Parisius logicam sibi iactitet, Aurelianis auctores: elegos Vindocinense solum (Practical formulary vv. 83-34, d. Wattenbach dan .Si/sungsberichte d. liayrischen Acadmie, 1872, II, p. 571). Un texte dit

Le 21 dcembre

1247, l'autorit diocsaine prit des

qui dut abjurer

CHAPITRE

VI

SIGEk DE CURTRAI LOGICIEN


traite

(6$)

malgr ses proccupations mtaphysiques,

de questions logiques ^

Les expressions: qui diu legit in logicalibus , fuit maxime logicus , employes par certaine lgende pour qualifier le fameux averroste se
trompent peut-tre d'adresse
importante occupe par
rejaillissait

"^

elles

n'en marquent pas moins

la

place

la

logique dans l'enseignement et la gloire qui

sur les logiciens renomms.


,

Le

titre

donn certains matres

magistri logicalis scientiae


^

par opposition aux

magistri naturalis
la

scientiae

indique bien cette place part assigne


lui

logique par son

caractre et son but. Cette situation


libert

permettait de se dvelopper en toute

sans crainte de devenir partie ngligeable dans ce complexus

d'tudes philosophiques et thologiques qui absorbaient matres et tudiants

cette poque. C'tait un lorsque

titre

de gloire que d'tre vers en logique

*,

et

Thomas d'Aquin
lui

quitta Paris, ses collgues dsireux


les

de profiter de

son savoir

demandrent de leur envoyer pourrait encore composer ^

travaux de logique qu'il

La science du raisonnement ne demeura pas


qu'Aristote lui avait assignes. Elle reut

restreinte

dans

les limites

sentant un caractre extra-logique, la


propre.

une double extension, l'une prseconde ne dpassant pas son objet


la

Au

premier point de vue on peut dire que


les

logique

dborda de
si

beaucoup, dans

problmes poss par


et les solutions

les

artistes , le

cadre dj

complet de VOrgatton^

de ces problmes portent l'empreinte

du systme gnral de philosophie auquel se ralliait chacun des matres. Car... sous un problme de logique on peut toucher la plupart des questions philosophiques, tout dpendant du mode dont il est pos '.

On
ment

tait

expos ces digressions dans

les questions discutes la


faisait.

Facult des Arts et au cours des exercices qu'on y


dits

Les

traits propre-

de logique restaient cependant mieux sur leur

terrain, et, s'ils ont

par

le

Chartul. Univ. Paris.,

I,

p. 70, dit

d'Amaury de Bne

qui Parisius

cum

in arte

logica peritus esset et de arte

illa et
.

de

aliis

artibus liberalibus diu rexisset, transtulit ad


:

sacram paginam excolendam


regens
batur...

in logica, peritissimus artis suae, qui

(I, pp. 131-132) Magister Theutonicus, etiam inter maiores magistros Parisius habeInter novitios qui lanue remanserunt est quidam Cremonensis, bene probus, in

De mme

logica satis versatus...


*

Cfr.
Cfr.

* '
* * '

Mandonnet, Mandonnet,

op.

cit.,

passim.
p. 291.

op.

cit., I,
I,

Chartul. Univ. Paris.,


Cfr.

p. 499.

Cfr. les textes cits ci-dessus.

Mandonnet, op. cit., I, p. 204 Mandonnet, op. cit., I, p. 117.

et ihid., n.

1.

(66)

TUE SUR SIGR DE CORTRt


sortis

dpass Aristote, on ne peut leur reprocher d'tre


la logique.

du domaine de

Les dveloppements d'ordre logique que prirent certaines parties de vers la fin du xiii^ sicle, ont pour origine les proccupations de l'poque. Les matres en logique ne pouvaient se dispenser d'tudier mticuleusement les questions qui relevaient de la disputatio^ celle-ci constituant une preuve pour les candidats aux grades acadmiques et un

VOrganon

exercice pour tout le monde.

De

l'tude

approfondie du

trait
Il

des

sophismes
tenait

et

des questions relatives aux proprits des termes.


et

appar-

au logicien de donner des armes offensives

dfensives ces lves

ardents la discussion philosophique ou thologique. Mais le danger tait proche.

mesure que

le

nombre de penseurs diminuera dans

les chaires

un malencontreux esprit de dispute remplaceront la Les exercices dialectiques sagement mesurs avaient pour but de fixer la thorie dans l'intelligence et la mmoire
d'cole, la subtilit et
forte discipline traditionnelle.
;

dsormais, les bases leur feront dfaut et


discussions de mots.
Pierre d'Espagne

ils

dgnreront en de

striles

de l'tude des du raisonnement lgitimaient, ses yeux, ces dveloppements nouveaux auxquels on ne tardera pas de donner le nom de Logica niodernorum ; cependant le monde des coles n'tait pas prpar ce geste de dialecticien esquiss au troisime quart du xiii^ sicle, et il faudra attendre plus de cinquante ans avant que Guillaume d'Occam lui donne une direction efficace et dcisive. Les Sum* de Pierre d'Espagne contenaient une dose d'lments mulae logicales nouveaux suffisante pour inoculer aux logiciens un esprit de subtilit
(1226-1277)
'

exagra l'importance

proprits des termes en logique

les ncessits

"^

inconnu depuis
statera

les

excs cornificiens du

xii sicle

elles

sont en grande

dbordements dialectiques que l'on con* il est surprenant que cette littrarature n'ait pas port plus tt ses fruits. Quarante ans aprs la mort du Pape Jean XXI (Petrus Hispanus) '\ la pense pripatticienne demeure encore indemne d'infiltrations qui prsageraient une dcadence. Dans l'inpartie responsables

de tous

les

au

sicle suivant.

premire vue,

tervalle,

Duns Scot

s'tait

lev contre cette conception quivoque qui

voulait dfinir la logique

une sermocinalis
*.

scientia et

il

s'efforait

d'en

relever le caractre rationnel et formel

D. Scot n'admettait pas, et avec

'

Cfr.

Prant

1, o/>. rtV., III,

pp. 10 et suiv., 25 et suiv.


:

'
*

Manuscrits

de Pierre d'Espagne cfr. Prantl, ibid., pp. 85 et suiv. Cfr. llist. lia. de la France, XIX, p. 322. Quaett. in Praedicam. < Logica non est scientia realis nec sermocinalis, quia nec
et ditions

CHAPITRE VI
raison, le point

SIGER DE COURTRAI LOGICIEN


s'tait

(67)

de vue unilatral sous lequel on


Cette science

lentement habitu

considrer

la logique.

prliminaire aux tudes suprieures


ou, plus exactement,

devait servir distinguer le vrai

du faux

pour

faire

allusion son tymologie, le discours vrai

du discours erron. La
troite.

lgitimit

de ce point de vue
la logique

est indiscutable,

mais n'envisager que cette

finalit

de

on

s'exposait

une conception trop

On

aboutissait

ne

considrer

comme

importants que les procds susceptibles de faire immlitt-

diatement sauter aux yeux les points faibles d'une argumentation. La

rature qu'engendra cet tat d'esprit accuse bien ces proccupations nouvelles.

Les Parva ogicalia

tudiaient de prs les proprits des termes et

rglaient minutieusement leur emploi dans le raisonnement.

Les rgles observer dans l'usage des mots sous leurs diffrentes significations taient scrupuleusement releves. Un trait trs en vogue au
xive sicle,
et

VArs

obligatoria,

expose

les obligations respectives


Il

du

thsiste

de l'objectant au cours des dbats.


les discussions

semble avoir eu pour but d'emles limites

pcher
nes

de dvier, en fixant
;

du

terrain sur lequel

voluaient les adversaires


faciliter la

ce trait donnait aussi d'utiles directions desti-

tche des lves ^


le

On

peut dire que

ct pratique de la logique empitait de plus en

plus sur la partie formelle, partir du dernier quart du xiii^ sicle, et l'on

comprend
logique

la juste protestation

de Duns Scot. La dfinition sculaire de

la

comme une

science du discours (sermocinalis scientia) faisait peu

peu oublier

qu'elle tait tenue par

son objet propre demeurer une

disci-

pline conceptuelle (rationalis scientia).

Guillaume d'Occam
la

et surtout ses disciples

entraneront de plus en plus


les

logique vers la dialectique.


(-j-

On

suit cette

dcadence en parcourant
*,

uvres de Robert Holkott


sile

1349) \ Grgoire de Rimini (f 1358)

Mar-

d'Inghen (f 1396) \

etc.

sermonem nec sermonis passiones considrt... immo quod ista divisio sit ostenditur mdium inter rem et sermonem vel vocem est conceptus, ergo
:

insufficiens sic
sicut est aliqua

scientia per se de rbus, aliqua per se de vocibus significativis,... ita potest aliqua scientia

esse per se de conceptu et haec est logica, unde per se habet dici scientia rationalis... quod est de conceptibus formatis ab actu rationis . Cfr. Prantl, o^. cit., III, p. 206.
*

Cfr.

les Lettres
art. (d.
*

Prantl, o/). cit., III, p, 36 et suiv. Lettre de Morus Martinus Dorpius dans d'Erasme (d. Lugd. Batav., pp. 1897 et suiv.). Vives, Z)e causis corrupt.

*
6

Valence, 1785, in-4o, VI, pp. 146 et suiv.). On en trouvera de nombreux exemples chez Prantl, Cfr. Prantl, o/. cit., IV, p. 6.
Cfr.

o/>. c:Y., III,

passim,

Prantl,

o/>. cit.,
cj).

fr.

Pran 11

cit.,

IV, p. 13. IV, p. 98.

(68)

ETUDE SUR SIGER DE COURTRAI


Contemporain d'Occam, mais indemne des tendances
qu'il

a mises en
le

honneur, Siger de Courtrai se place

la

priode de transition entre

rgne des ides traditionnelles

et celui

des conceptions nouvelles. Cette

situation intermdiaire rend d'autant plus intressante l'tude de ses tra-

vaux logiques.

VArs Priorum
rale

de Siger de Courtrai comprend une introduction gnlivres

la logique et un rsum des deux

des Analytica priora

d'Aristote.

Dans l'introduction, l'auteur fixe la place de la logique en philosophie. comprend deux parties l'une spculative, l'autre pratique, et dans chacune la logique a un rle remplir. La logique n'est donc pas simplement une partie de la philosophie
Celle-ci
:

thorique ou pratique.

la suite

de Simplicius

et d'Albert le

Grand, Siger

une pars organica, un instrument ^ dont l'homme se sert pour viter l'erreur dans l'ordre spculatif, et le mal dans l'ordre pratique ^. L'objet de la logique est l'tre de raison, et l'on montre qu'il runit toutes les conditions ncessaires pour tre objet de cette science ^ A d'autres points de vue, on peut dire que la logique a pour objet le syllogisme ou encore le mode de connatre. Siger tablit la division de la logique sous ce triple aspect *. La fin que se propose le logicien est la dmonstration, qui prsuppose le syllogisme; celui-ci est form de propositions et celle-ci de termes. L'auteur devrait donc commencer par l'tude des termes, mais dans la dfinition du terme entre la notion de proposition
en
fait
;

aussi est-ce celle-ci qu'il lucidera en premier lieu ^

Une nouvelle section du trait tudie la constitution des sous la au moyen de propositions catgoriques ^ et modales
',

syllogismes
triple

forme

enseigne par Aristote. Pas plus qu'Averros, Siger n'admet


figure

la

quatrime

du syllogisme propose par Galienus \


cet

expos thorique,

le

matre courtraisien ajoute quelques donnes


il

d'ordre pratique.

Dans

certains cas,

s'agit

de trouver sans hsitation

^PYvov

^^

instrument.

On

trouvera des renseignements

complmentaires dans

Niglis,

o/>. cit., p.

28 et suiv.

Cfr. in/ra, p. 3. Cfr. ibiJ., pp. 4-6. Cfr. ibid., pp. 6-9. Cfr. ibid., p. 0.

Cfr. ibid., p.

20 et suiv.

Cfr. ibid., p. 81 et suiv.

Cfr. ibtd., p. B8.

CHAPITRE
le

VI

SIGER DE COURTRAI LOGICIEN


;

(69)

terme moyen qui amne la conclusion laquelle on veut aboutir Siger donne quelques rgles compltes par une figure synthtique, dont les dialecticiens s'aideront pour construire rapidement les syllogismes \ Il faut aussi s'habituer saisir sur-le-champ si un raisonnement propos est un vritable syllogisme. L'art de faire de bons syllogismes se

complte par celui de distinguer


la disposition

les

mauvais.

On y

parvient en examinant

des termes ^

la

suite d'Aristote, Siger

de Courtrai, dans
les

la

VArs Priorum^ expose brivement


l'induction, l'exemple, etc., ainsi

proprits

seconde partie de du syllogisme ^ les

dfauts qui s'y peuvent rencontrer, les raisonnements imparfaits

comme
syl-

que

les

moyens de

les

ramener au

logisme

^.

L'^rs Pnonitn du matre courtraisien ne contient pas seulement


thorie

la

du syllogisme
pose
et

la thorie

au service de
dont
il

on y sent chaque instant le souci de mettre la pratique. Nombreuses sont les objections que

l'auteur

indique les lments de la solution.


l'clairer.

Aucune notion
d'assitait

n'est prsente sans

qu'un exemple vienne

Les moyens

milation ne sont pas ngligs. L'emploi des vers

mnmotechniques
les

de date rcente. Albert

le

Grand ne
la

s'en sert pas dans l'interprtation de

VOrganon. Siger, qui


traits

cite

quelques rgles versifies, a pu

emprunter

Pierre d'Espagne, dont ^

bibliothque de la Sorbonne possdait plusieurs

De
dsir
11

plus, on remarque dans l'enseignement du philosophe belge un non dguis de donner des armes aux amateurs de discussions.
telle

souligne que

espce de syllogisme est

utile

l'objectant,

telle

autre

celui qui veut prouver une thse ou encore celui qui veut s'exercer

la dialectique

Ces indications sont brves


qui
seraient

l'auteur

ne s'attarde pas

des disgressions
il

de

vritables

hors-d'uvre. D'ailleurs,
:

a compos un trait ex professa sur Texercice de la discussion


il

VArs

obligatoria, auquel

fait

allusion dans son

De fallaciis

''.

'

Cfr. infra, pp. 55-57.

*
'*

Cfr. ibid., p. 57 et suiv.


Cfr. ibid.y p. 64 et suiv.

*
'"

Cfr. ibid., p. 72 et suiv. Cfr.

p. 230),

Delisle, Le cabinet des manuscrits, III, p. 57. Selon Prantl (op. cit., III, Duns Scot est le premier des interprtes de VOrganon qui ait fait usage de vers

mnmotechniques.
"
'

Cfr. infra, p. 68 et suiv.


Cfr. ibid., p. 84.

<70)

ETUDE SUR SIGER DE COURTRAl


Ce fragment
est
la

dernire partie d'un rsum du

De

sophisticis

Elenchis d'Aristote.

Au

sujet

de chaque paralogisme, Siger indique semble premire vue bien construit


arrive

la

cause pour laquelle

le syllogisme
le dfaut.

et le point prcis

gt

Une
;

foule d'exemples de sophismes, suivis


Il

de leur rfutation,
des lves,

appuient l'expos.
doctrinal

mme

que

les

exemples prcdent l'expos

par

le

professeur maintient mieux l'attention

ceux-ci ayant dj devant les yeux, pendant la partie thorique de la leon,


certaines applications qu'on peut en faire.

L'auteur ne s'est occup ex professa que de la formation des paralogismes. Pour de plus amples informations,

notamment sur

la

rduction

des sophismes Vignoratio elenchi^

il

renvoie au trait du Stagirite, en

indiquant les premiers mots des chapitres consulter ^

a rvl une extension inattendue de son

La dcouverte des commentaires logiques de Siger de Courtrai nous activit. Tour tour l'Isagoge
les

de Porphyre,

Catgories et

le

Perihermenias d'Aristote sont interprts


suit le texte

avec minutie. Le commentateur

de

trs prs.

Chaque membre
Il

de phrase, chaque mot parfois,


plicius,

est

rigoureusement expliqu.

cite

Simet

Apuleius, Boce.

Il

fait

des appels rpts Avicenne et Averros,


il

mais son matre prfr, celui dont


faire valoir l'autorit en
d'ailleurs

aime apporter

le

tmoignage

la matire, c'est Albert le Grand. Il semble bien que Siger, en commentant VOrganon d'Aristote, avait sous les

yeux

les traits

du Docteur Universel.

'

Cfr. infra, pp. 85 et 90.

CONCLiJSION

(71)

CONCLUSION
Siger de Courtrai se rvle ds l'abord

comme un

compilateur talant
il

une abondante
condenser
traitait
:

rudition.

Sans

sacrifier la clart d'exposition,


les

a su

les

enseignements d'une foule d'autorits dans

matires qu'il

avantage prcieux que devaient apprcier ses auditeurs. Ces rsums composs l'usage scolaire ont, dans l'histoire des ides du moyen ge, une signification qu'il importe de relever.

Grammairien, Siger collabore au retour triomphal de la grammaire suprieure, qui mit profit, pour s'adapter au got du jour, l'exil o l'avait
relgue une excessive spculation.

Etudier les formes de pense correspondant aux choses et leurs


proprits, dduire de ces formes de pense, afin

de

les exprimer, les parties


dtails,

du

discours et les justifier

par

elles

jusque dans leurs

en un mot,

faire

correspondre parfaitement les formes logiques et les formes gramma-

ticales, tel est le travail

du grammairien philosophe. On possdait Priscien et Donat, ces princes de la grammaire, et on ne pouvait songer construire un difice grammatical sans leur secours. La grosse difficult de l'entreprise tait de dduire leurs donnes, tablies par l'autorit des crivains

latins et grecs,

de prmisses philosophiques.
fait l'essai

Pierre Hlie en avait

timide dans son clbre Commentaire


faire trop

de Priscien.
D'ailleurs,

Duns Scot
les langues,

s'tait

gard de

d'appHcations pratiques.
la

la

grammaire spculative devant


il

logiquement tre
les thories

mme

pour toutes

tait inutile d'insister

sur les formes de l'expressi

sion dans une langue dtermine. D'autre part,


les diffrents

mises sur

modes de

signifier sont fondes, elles doivent

rendre compte

de toutes

les particularits

admises dans

le

langage. Celles-ci doivent numest

riquement correspondre ceux-l,


de demander sa justification
la

et pour chacune d'elles on grammaire spculative.

en

droit

Les embarras que rvle

le trait

de Michel de Marbais nous montrent,

ce point de vue, l'insuffisance et les lacunes de la grammaire spculative.

Michel de Marbais reprsente d'ailleurs une tendance exagre pour


spculation. Ses dductions sont souvent forces.
Il

la

est habile faire entrer

Donat
points,

et

Priscien dans ses exposs en s'cartant toutefois, sur certains


traditionnelle.
il

de l'interprtation

Ses proccupations apparaissent

dans

les

remarques par lesquelles

justifie ses

deux auteurs prfrs de

n'avoir pas trait certaines questions, ou de les avoir traites autrement

(72)

TUDE SUR SIGER DE COURTRAI


:

que lui. Ses appels aux anciens grammairiens, avec cette restriction sane tamen intellectis , trahissent le mme souci. Siger de Courtrai est moins radical. Est-ce un mouvement en arrire, ou a-t-il mieux compris l'intrt pratique de ses lves ? Toujours est-il que le matre courtraisien, qui cite avec abondance Priscien et Donat, marque par le fait qu'il s'attache moins aux raisons philosophiques, qui lgitiment les donnes grammaticales. Ses recours rpts au commentateur Pierre Hlie ne marquent-ils pas ses sympathies pour une spculation moins outrancire ? D'un fond spculatif, il a su tirer, sans heurts, des lments qui s'harmonisent merveille avec
les

enseignements traditionnels.

Il

semble bien

que Siger de Courtrai


le

ait

pour premier souci


et

d'viter l'apriorisme, l'cueil

plus dangereux de la spculation.


L'influence

norme de Priscien

de Donat sur Siger de Courtrai

est

l'poque

une preuve de l'importance que les anciens auteurs conservaient Paris, mme o en province on tendait les remplacer par les traits
d'Alexandre de Villedieu
et

d'Evrard de Bthune.

On

sait

qu' Toulouse,

et Priscien taient dfinitivement rays du programme des mme, leur chute ne fut que retarde. La vritable cause de ce prolongement du rgne de ces matres fameux de la grammaire est l'esprit de spculation qui domina jusque vers 1350 dans l'expos des doc-

en 1328, Donat
cours.

Paris

trines grammaticales.

Les

traits versifis

de

la

grammaire nouvelle ne conIl

venaient gure aux digressions philosophiques en honneur Paris.


tait

leur

plus facile de s'introduire ailleurs o ne rgnaient pas les

mmes

prles

occupations.

On comprend

que Donat
de

et Priscien,

accommods par Dans

auteurs au genre nouveau qui avait prvalu en grammaire depuis Pierre


Hlie, aient

pu demeurer
ils

les matres

la

place Paris.

les traits

de grammaire spculative d'un Jean de Dacie, d'un Michel de Marbais,.


d'un

Duns

Scot,

taient plus gnants qu'utiles, mais


l'on

ils

reprenaient une
le
fit

place prpondrante ds que

attnuait,

ainsi

que

Siger de

Courtrai, les allures spculatives de l'expos.

Mais on tourna
sion
Villedieu et
ils

le

dos aux anciens

le

jour o la subtilit et la discus-

devinrent prpondrantes.

Les rsums attrayants d'Alexandre de d'Evrard de Bthune se trouvaient prts les remplacer et

envahirent aussitt les coles.


et

En

1366,

ils

succdaient dans les coles


et indigrables

de Paris Priscien
ration

Donat, redevenus arides

pour

la

gn-

du temps.
la

L'apoge de
splendeur de
la

grammaire spculative concide avec

la

priode de

philosophie scolastique.

Ce

fait

a sa signification. L'effort

CONCLUSION
puissant que manifesta la pense mdivale au xiiie sicle

(73)

empreinte tous

chappa
faire

point.

marqua de son domaines de l'activit intellectuelle. La grammaire n'y Parler la langue des crivains clbres de l'antiquit clasles

sique tait

un

idal

que des considrations d'ordre


est incontestable

littraire

eussent d

apprcier.

On

peut reprocher aux grammairiens spculatifs de les


il

avoir ngliges, mais

que leur souci de rendre compte

des formes de l'expression verbale marque un progrs remarquable sur les

ges qui

les

ont prcds et surtout sur ceux qui les ont suivis. Avant
l'tre

d'exprimer les proprits de

et leurs relations,

il

faut les penser, et


:

un intermdiaire est ncessaire la signification par laquelle l'intelligence rattache le mot la pense. Les diverses modalits de l'expression verbale sont en corrlation intime avec
entre la pense et l'expression verbale
les

modalits de la signification.

Le progrs

la
ils ils

ralis par les scolastiques consiste


;

ne pas

s'tre attachs

seule expression des termes grammaticaux

en remontant aux sources,

ont construit une grammaire logique. Grce leur puissance de pense, ont russi tablir
le

rapport ncessaire qui doit exister entre les formes


fait

logiques des concepts et leur expression. Plus tard on a

abstraction de

ce rapport et la grammaire est redevenue une science dont l'origine et


le

sens chappent aux intelligences.


Il

faut reconnatre
:

que l'uvre des philosophes de

la

grammaire

tait

hrisse de difficults

tous n'ont pas vit la spculation exagre, la;

quelle les conduisait naturellement le dsir de tout expliquer par les causes

leur tentative n'en constitue pas moins une preuve nouvelle de la force de

pense qui caractrise l'ge d'or de

la philosophie mdivale.

L'enseignement logique de Siger de Courtrai Paris se place une

poque
variait

travaille par des


le

tendances multiples. La logique, en

effet,

avait

volu depuis

son contenu essentiel ne pas, mais une direction nouvelle introduite par Pierre d'Espagne allait
dernier quart
xiiie

du

sicle

la faire dvier

de son objet

et

de son but

primitifs.

L'tude des proprits


la

des termes s'affirme de plus en plus aux dpens des autres parties de
logique.

On

s'habitue ne reconnatre la logique d'autre valeur que celle


;

d'un instrument de discussion


tions souleves

on ne

s'intresse plus

aux multiples quesplus,

dans

les livres d'Aristote, et traites


latins.

sous toutes leurs formes

par ses commentateurs grecs, arabes ou


les

On

ne se rclame

dans

exposs, de l'autorit de ces matres de la pense, ce qui revient dire

qu'on enseignait des doctrines sans se proccuper de leur valeur.


nat

On

recon-

dans cette mentalit

les

germes d'une dcadence qui

allait

se prcipiter

avec

Occam

et ses successeurs,

(74)

TUDE SUR SIGER DE COURTRAI

Les uvres logiques de Siger de Courtrai accusent des concessions l'esprit nouveau, mais prouvent que, dans le premier quart du xive sicle,

on maintenait encore
traditionnelles.

Paris, et avec succs, la

mthode

et les doctrines

Nous avons observ des ressemblances remarquables entre la logique du Sorboniste Belge et la Summa totius logicae attribue saint Thomas.

La faon
textes des

d'exposer, les exemples employs, le rapprochement de certains

deux

traits font

penser que ce pourrait tre des productions


*

d'une

mme

poque. M.

Duhem
;

croit

que

la

Summa

totius logicae^ tout


ni

en manant d'un thomiste, n'a t compose ni par Thomas d'Aquin


xive sicle l'poque

par

aucun de ses contemporains il ferait mme descendre jusqu'au milieu du o fut rdig ce trait. Quoi qu'il en soit, la comparaison Siger de Courtrai doit, nous semble-t-il, la faire reculer avec l'uvre de jusqu'au dbut du xive sicle.
Jusqu'au milieu du xiv^ sicle se dveloppent en marche parallle
les

deux tendances de
logique
utiles,

la

logique que nous avons signales, l'une conservatiste,

traditionnelle, l'autre affirmant

pratiquement

le

primat des parties de la

d'une faon immdiate,

la discussion. la

L'avnement de

l'cole terministe

amena

la disparition

de

premire tendance.
les

La

dca-

dence de

la scolastique

commenait dans tous

domaines.

L'activit

du matre courtraisien se place


lui,

la

priode formant transition

entre l'apoge et la dcadence. Parmi ses contemporains, certains intro-

duisent des innovations dangereuses; Siger,

ne

s'carte pas des doctrines


Il

enseignes par les sommits scolastiques du


le

xiiie sicle.

conserve intact

prcieux dpt form de doctrines et de mthodes que les anciens avaient

lgues, et que ses successeurs devaient dilapider.

Le mouvement absolu

et le

mouvement

relatifs p. 270.

Montligeon, 1909.

SIGERI DE

CORTRACO

ARS PRIORUM
Munich,
Bihl. roy. lat
,

3852.

Paris, Bibl. Nation,

lat.,

16130

Bordeaux,

Bibl.

de

la ville, 131.

SIGERI DE

CORTRAC

ARS PRIORUM
I
Logica
est

pars organica totius philosophiae, ut dicit Simplicius in


'

cod.

M
P

Praedicamentis, quia illud videtur


*

esse pars organica


*

'

totius philosophiae

cd.
*'fol.

practicis et a falsis in speculativis, quo homo se dfendit a mahs in eo quod philosophia dividitur in activam et speculativam, ut dicit Avicenna
in logica

jg
98 R

sua
"

et

Philosophus sexto
",

''

Metaphysicae.

Nunc
in
'^

logica est taie quid

ut dicit Simplicius in

Praedicamentis

ideo logica est pars organica totius philosophiae defendens nos a malis
practicis
'*'

et

"

falsis

in

speculativis.

Ideo dicit Albertus in logica

sua

et non sunt dlibrt, errores lumen dat in omnibus recte speculandi *'. Nichil autem potest dare lumen in omnibus nisi consideret aliquid quod Nichil autem videtur quid in omnibus '* appliomnibus est applicabile ^'. " '" '^ ens. Ideo cabile nisi dicit Philosophus, quarto Metaphysicae, quia

quod logica a

fantasiis

quae videntur

damnt, falsitatem ostendit

",

<^o^-

dialectici

et

sophistae

eamdem

significationem induunt

cum philosophe

'

dbet P.

P.

ohi.
;

P.

's. d.]

bene dfendit se P.

*
'"*

quinto P.
in

cnti.

sed
'*

P modo
"
f
.

B.

'

ergo add. P.

s.]

'*

falsitates ostendit et
a.]

PB.

a in] 2a matt. M. -^ in] 2a man. M. om. P. "in recte speculandi in


* *

s.]

omnibus PB. ipsum est B.

videtur aliquid omnibus B.


quod
nichil

o.]
'*

applicabile omnibus P quod omnibus applicabile nisi non videtur autem omnibus aliquid esse P non autem " quod PB. ipsum add. B. '* ut M.
;
;

sr;eri
^

dp:

coktraC
'^

Commentator dicit ibidem quod conveniunt in subiecto. Subiectuni quarto Metaphyautem metaphysicae scientiae ^ est ens ut * apparet
et
'"

sicae. Ideo

''

logica est de ente sicut de subiecto, sed diversimode, quia


'

metaphysica considrt ipsum


et passiones eius.

ens et partes

et

passiones eius
^

secundum
et partes

quod ens; ipsa autem logica considrt ens


Subiectum
de subiecto
subiectum
in scientia
'*

rationis

sive

animae

igitur in tota logica

'"

est ens rationis, ut volait


fit
*^

Avicenna

in logica sua, cuius ratio est quia


^*

ad hoc quod de aliquo


^^

scientia sicut

quattuor requiruntur. Primo requiritur

quod

illud

sit taie

quod per rationem


'"

eius
^^

omnia

''

manifestantur

quod est ^^ quae

Secundum est quod sit primo notum in illa scientia '^Tertium est quod sit notissimum ^^ Quartum est '' quod om.nia quae in ^- scientia acquiruntur finaliter propter '" cognitionem
determinantur vel declarantur
eius acquirantur ^\

quod subiectum multis modis dicitur secundum quod ^^ dicitur in Praedicamentis ^^ commune est omni substantiae in subiecto non esse. ^* Alio modo est subiectum idem quod subtus '^ iactum vel inferius secundum quod dicitur in Antepraedicamentis quod ^' quando alterum
Primi probatio est primo
^^^

-^

intelligendo
'^^

Uno modo " ens completum


:

de altero ut de subiecto

^\

Alio

modo

^^

dicitur

subiectum

^*'

intentio
^'

secunda quae debetur


enuntiatur et
illo ^
*^.

rei

secundum quod de ea

aliquid dicitur sive

modo in primo libro dividitur terminus ^^ in subiectum et praedicatum Alio *' modo dicitur subiectum aliquid sustentans formam substantialem *^ et isto modo materia dicitur primo Physicorum subiectum, quae dicitur subiectum generationis ". Alio modo idem est subiectum quod
*'^
'
'

ibi

PB,

ont. P.
'

'

m.

s.]

scientiae metaphysicae P.

'

ont. B.

'

in adci. P.

~-

ipsa add. B.
t.

om. P.

entis

PB.

"

considrt

a.]

ens rationis considrt P.

'' '" d. s.] om. P. " quod " sit PB. P. r.] Primuni est P. 11 logica tota P. * per o.] omnia per ipsum P. " manifestentur B. de quo est scientia P. " determinantur d.] determinantur P; declarantur B. " in s ] oui. P; in scientia ' Tertius " in illa scientia add. B. - ' om. P. -' illa add. B. illa B. f. P. p J *' om. P " acquiruntur PB. primus tum B. ""m. d.] dicitur multis modis P. per P. "* incompletum M. ** s. "" quod add. B. -- " est add. P dicitur add. B. q.j ut P. idem " dicitur P. om. PB. * ut s] sub alio P. s] etc. P ut de "' a. m " d. s ] ut de subiectum idem est subiecto etc. B. tertio P tertio modo B. ] s.] ratione qua aliquid de ipsa dicitur vel P ratione qua de quod B. ' secundum " tertio add. P ipsa dicitur aliquid vel B, isto B. primo t.] isto libro ter" in primo minus dividitur B. p.) dividitur in subiectum et praedicatum in primo *' quarto add. B. " a. s ) idem quod sustinens P. " essentialem M. libro P. iMto g] illo niodu materia prima quae fst cognitionis subiectum dicitur subiectum M " idem sic dividitur Hubiectum in primo Physicorum quod est subiectum cognitionis P. dicitur subiectum idem B. f.) subiectum idem est P

'"

a.)

>'''

*"

ARS PRIORUM
obiectum
et illo
et
^

modo

sumitur
*

hic.

Tamen

dicitur

'^

subiectum respecta
dicitur

passionum

actionum

quae probantur de ipso


'

et

obiectum
'*

respectu intellectus.

Nunc

apparet in obiectis aliarum virtutum cognosci"

tivarum quod subiectum eorum


tali virtuti

taie est

'

quod ea

(juae manifestantur
"

per rationem eius manifestantur, ut apparet in

virtute auditiva

cuius obiectum est sonus quia quidquid manifestatur auditui per rationem soni ^" manifestatur. Ergo consimiliter " erit in obiecto intellectus quod id ^'i

quod '' per rationem eius manifestantur ^' quae in scientia declarantur "*. Ex isto '^ sequitur *^ secundum scilicet quod primo occurat ^^ intellectui in illa scientia quia -" ex quo alia per rationem eius declarantur -' ipsum est primo notum in scientia '" per rationem entis omnia manifestantur, ideo ens est primo sicut
quod
erit

" obiectum

in aliqua scientia erit taie

notum
ratis

",

ut

dicit

Avicenna

in

Metaphysica sua,

et

ideo
istis

'*

de subiecto

praesupponitur

quid est
tertium

quod

dicitur per

nomen

-\

Ex

duobus declain
illa

"
''^

sequitur

scilicet

quod

sit

notissimum

intellectui

quo per rationem eius alia decla^ipsum est primo notum in illa scientia, est notissimum, et rantur ideo ens dicitur -" notissimum. Ex islis tribus ^" sequitur quartum scilicet quod omnia quae in scientia acquiruntur linaliter propter ^' cognitionem alia declarantur, eius acquiruntur quia ^- ex quo per rationem eius ^^ " est notissimum cognitione confusa. Ideo notum et ipsum et ipsum est omnia illa quae in '" scientia ^" acquiruntur finaliter propter ^' adhibenscientia cognitione confusa quia ex
|

rS'^u^t,

dam

'^^

cognitionem eius perfectam


illa
''

^^

et

determinatam

'"

acquiruntur.
^^

Nunc
subiectum

quattuor
*^

^'-

conveniunt enti rationis sive


*'

syllogismo
*'^

universaliter sive
in

modo

*^

sciendi in tota logica. Ideo ens rationis

est

tota

logica sive

syllogismus universaliter sive

"*

modus

' cum add. B. ex quo F accidentium MB. quod B. " s. e.] obiectum earutn B eorum] quod obiectum virtutum subiecin " a. i.] patet manifestentur B. tarum et consequentiarum P. t. e.] est taie PB. ' illud B. " etiam P. " similiter P. 'Md - e.] ovi. P. de P. sonus M. '' manifestentur illa B. "* manifestantur d manifestabuntur omnia quae in scientia -^ oui. P. ' primo add. PB. '* manifeste B. ' occurit B. determinabuntur P. -' alia d per rationem eius declarabuntur omnia quae determinantur in illa scien'

autem add, B.
isto B.

ont.

'

'"

'

**

tia

per rationem eius alia declarantur B.

-^

'-'

s.

s.]

ea quia

illa

scientia sicut
;

primo Posteriorum add. P ut * ont. P -' cognitione om. P. d.] om. B. dicitur primo Posteriorum add. B. '* notissimum ideo ipsum ideo B. primo d.j primo notum in illa scientia ideo erit P ^^ sequitur P. ^' per P. ^- a. " primo ens dicitur esse B. q.J cognoscuntur P. '' illa add. B. " ad P. add. B. 3 et illa i.] quae in ipsa P. i.J ont. P. *' n. ^* habendam B. '* c. *" e. d.] om. P. i.J p.] perfectam cognitionem eius B. *" vel PB. *" om. P, ^' u. s.] vel PB. om. P. modo ista B. modus M.
quia B.
^'^

motum

B.

-* e.

i.j

ont. P.
-*

ut patet


*-'

^J^"

*''

^'

vel B.

'

vel B.

6
sciendi,

SIGERI DE nec differunt


^

CORTRACO
^

illa

nisi

secundum nomen. Sed

ens rationis est


illis
*

subiectum

in tota logica sicut

commune

praedicabile de omnibus

quae

in

logica

determinantur.

Sj^llogismus

autem

dicitur

subiectum

**

illud oui

omnia quae
"

in logica determinantur attribuuntur sicut in meta-

physica dicitur ens

subiectum sicut
'^

commune
*"

praedicabile de omnibus

sed substantia est in subiectum sicut id cui

omnia attribuuntur quae


^^

in

metaphysica
sicut
fol.

determinantur
^^

Modus

^^

sciendi dicitur esse

subiectum

organum quo homo


speculativis.

se dfendit a malis in
^"

practicis et a falsis
et res

98 Va

^"
I

Nunc
dicitur

'* '"

scientiae secantur
tertio

quemadmodum
ide
tota
^^

de

quibus sunt,
potest
sciendi
^"^

ut

de Anima

logica

dividi

secundum divisionem
tota

entis

rationis

'"

vel syllogismi vel

modi

'^^.

Primo ergo dividatur


rationis sive animae.

^^

logica

Ens autem
'-'

rationis

secundum divisionem entis sive animae dividitur secundum


sunt opration es
^*

^"^

divisionem operationis
f *fi?i^b

animae.
-^^

Nunc duae
^"

animae

^".

P''''^^

^st

^^
I

quae
'^

est

indivisibilium intelligentia et

secunda quae

^^

est

compositio et
est
^*

divisio.

Additur etiam

tertia

^^

a loanne grammatico

quae
pnes
in

discursus ab aliquibus pluribus


eius

^-

ad unum.
^",

Ab

ipsa

^'^

anima

primam

'*'

operationem quae

est

indivisibilium

intelligentia

procedit

unum

ens rationis quod est divisibile


liber

incomplexum ordinabile

gnre de quo sicut de subiecto est


^^

Praedicamentorum.
est compositio

Ab
^"

^^ ^^

anima

secundum

eius

secundam

**

operationem quae
*'^

et

divisio procedit

unum

ens rationis quae est

enuntiatio de

quo

sicut de

subiecto est liber Perihermeneias.

operationem quae est discursus a


rationis scilicet iudicativum,
*''

'^

Ab anima autem secundum eius tertiam pluribus ad unum ** procedunt tria entia
et
'"'

inventivum

sophisticum de quibus sicut de


sicut apparebit.

subiectis

est

tolum residuum logicae

'

ista tria B.

quia B.
'"

'

sive syllogismus
sicut add. B.
dicitur

'

s.]

uni. P.

e. s.]

subiectum est B.

his P.

*
;

tota add. P.

"

autem

dicitur add. B.

sed

etc. B.

uni. B.

autem
-

d.|

quae in logica determinantur sicut in '* modo PB. ' omnia P - '" s. s.) secantur scientiae anima B. '" " ipsa P; vm. B. d. p.| potest dividi PB. '"secundum
-

subiectum sicut illud cui omnia attribuuntur " autem add. PB. metaphysica P. cm. P. '-'

P.
r.j

'"

liabetur P.
'-"

om. P.
-

syllo-

gHmi
-

M secundum divisicmem syllogismi vel secundum divisionem modi sciendi PB. -' " ergo t. 1.] unt. P. operationum B. t.] igitur dividitur B. nunc o.] * ens animae] uni. P. - " scilicet B. ' quae estj modo duae operutiones sunt B.
j

-"^

'-''

om. P.

et

additur P.

om.

dicibile B.

complexio M.
U.J OUI. V.

secunda P. - - * vel B. " autem B. =" additur t.J et tertia " secundum PB. " autem ndd. PB. e. p.J primam eius P. ' om. P. autem add. PB. " e. s.) secundam eius B. " in" vel B, ' q. e.) quod dicitur B. " ab alicjuibus 13. - ' <iuac
q.j

P.

''

HubHtantiis B,

"

logices B.

ARS PRIORUM
Sed intelligendum quod
per
iste
'

discursus animae assimilatur

motui

naturae quia ars imitatur naturam in quantum potest.

Nunc

in

natura agens
et
;

motum

aliquando est taie quod semper inducit eifectum


^

nunquam
aliquando

dficit

ab intento, ut corpora coelestia


*

in
'^

istis

inferioribus

autein aliqualiter dficit

ab intento, sicut
'*

quando homo
"

gnrt homi'

nem cum
strum
in

sex digitis

aliquando

totaliter dficit

ab intento, ut

propter

corruptionem alicuius communis intentionis ^ ut quando


natura
^".

gnrt monsic

Sic

^'

anima mediante discursu praedicto aliquando


sive
*^

se habet

quod semper pervenit ad intentum


'^
''

ad scientiam

potest impediri et sic ab ipsa

procedit ens rationis

non iudicativum quod fit


et
*-.

'

cum dum

^'

certitudine

intenti quia iudicium est determinatio alicuius ^"secun-

intellectum

cum

certitudine sententiae '^ ut dicit Tullius


"*

Aliquando
ab intento
totaliter
-*

autem anima mediante discursu praedicto


et sic procedit

aliqualiter dficit

-"

ab ipsa

^'

ens rationis inventivum. Aliquando autem

dficit

'^'^

et

sic procedit ab ipsa ens rationis sophisticum ^^

De

ente autem

rationis inventivo sicut

de subiecto

est

liber

Topicorum, Rhetoricorum

",

Poeticorum, sed diversimode, quia secundum quod intendit -" ad opinionem -^ persuasionem, liber Rhetoest liber Topicorum; secundum quod tendit ad ricorum ^^ secundum quod ad existimationem est '* liber Poeticorum. De
;

ente autem rationis

^"

sophistico sicut de subiecto est liber Elenchorum.

De

ente autem

^^

rationis iudicativo sicut

de subiecto est liber Priorum


^-

et

Posteriorum, sed diversimode, quia ens rationis iudicativum


considerare
'^

possumus
"*"

secundum
^

eius

formam
^^

^*

et

^^

sic est liber

Priorum, vel potest


^^

considerari ens
sicut
*^

iudicativum ut

contractum ad materiam
*^

specialem

est liber Posteriorum*'.


|

Nunc autem
in fine

quia actus et forma ante-

cedunt

materiam ut dicitur

^'^

Perihermeneias, ideo liber qui est ^qi^q y

B. autem iste P Intelligendum quod autem dficit aliqualiter PB. ut P. add. P modo B. supercoelestia P. i] principii intrinseci B. add. PB. totaliter dficit totaliter ab intento P. homo add. P. anima P anima sicut B. n om. B. " ipsa add. B. logica P. ont. PB. " scientiae B. add. B. " ex P. certitudinem B. tune ab anima sic d] dficit aliqualiter P. praedicto discursu B. d. ab intento dficit totaliter P. -"et procedit P tune procedit ab ipsa B. om. B. et add. PB. sicut est somnium P ab intento sic est sophisticum B. tendit B. quod quod M autem quod tendit ad B. secundum quod tendit R.] om. P. quod e autem quod tendit ad existimationem B. autem P om. PB. om. P. rationis B. p. c] potest considerari PB. " scilicet ens om. B. naturationis add. P. oin. B. rationis iudicativum add. P. sic PB. ram M. et hoc est tripliciter, aut ad materiam necessariam et add. P. " aut ad materiam probabilem et sic est liber Topicorum, aut apparenter probabilem om. P, Et P. et sic est liber Elenchorum add. P. N'

sed
;

i.]

Intelligendum nunc est quod


^
'

ille
*

a. d.]

"

'

u.]

' c.

'"

i.

'-

'"

"

'

'"

'^

p.]

a.

-*

i.J

--'

t.

d.J

s.]

"-'

-^

'^

'-'

a.]

=**

' a. r.]

'"

^-

^'

^^

^^

3'

^^

^^

*"

'

a.]

'*

SIGERI DE
liber

CORTRACO
et
^

de ente iudicativo
tudine, certitude
scientia
-

dicitur

Priorum
nisi

quia iudicium est

cum

certi-

autem non habetur


*

per resolutionem ad principia, ideo


'^

iudicativa dicitur resolutoria, ideo

liber

dicitur liber

Priorum

Analyticorum quod est idem

quod Resolutoriorum. Liber autem Porphyrii


libri

ordinatur principaliter ad librum Praedicamentorum, et

sex Principio^

rum ad supplementum
Topicorum
liter tota

libri

Praedicamentorum,
*"'

et liber

Divisionum

et

Boetii

ad librum Topicorum Philosophi. Sic ergo apparet qua-

logica dividitur
|

secundum divisionem

entis rationis

ideo voluit

fo98

quod tota ' logica esset ^ de secundis intentionibus adiunctis Vb Avicenna primis. Secundae autem intentiones sunt entia rationis sive animae ".
Secundo- tota logica dividitur
gismi
**
"^

divisione syllogismi quia ipsa logica


sit

^^

aut est de syllogismo aut de partibus syllogismi. Si

de partibus

syllo-

hoc

est

^^

dupliciter

aut de partibus
^

'*

remotis, sic est liber Praedi-

camentorum, aut propinquis et


syllogismo, hoc est dupliciter
:

sic est liber

Perihermeneias. Si est

^^

de

aut de syllogismo

communi
"*

aut contracte ad
sic est

aliquam
liber

''

materiam specialem. Si est de syllogismo


;

communi,

Priorum

si
:

est

de
^-

'"

syllogismo contracte ad materiam specialem hoc


'^*

est tripliciter

-"'

aut ad materiam necessariam et


sic est liber

sic est liber

Posteriorum,

aut ad probabilem et

Topicorum, aut ad apparenter proba^*

bilem et

^^

sic est liber Elenchorurr..

Tertio potest dividi ipsa logica pnes

divisionem modi sciendi quia


-^

modus modus

sciendi aut est diffinitivus aut divisivus sciendi diffinitivus vel


^"

aut coUectivus. Si est

divisivus, sic est liber

Praedicamentorum
^**

quantum

ad materialia istorum, quia

nuUum
vel

librum habemus in quo fordeterminatur


^''

maliter de
fol

modo

sciendi
|

diffinitivo

divisivo

ut

vult
sit

Va

Albertus in Logica sua.

Ideo ipse illam artem tradidit

ibi.

Si
et

autem
^'

modus

sciendi coUectivus

hoc

"*

est dupliciter, aut sine


^'

medio

sic est

liber Perihermeneias, aut

cum medio

communiter considerato, sic est liber

'

liber

e.j

secundum lormam

et dicitur liber
"
r.
i
)

Priorum P

secundum formam

dicitur
*

liber

Priorum
est
i

et B.
'

illa aiid. P.

et ideo etiam ille

iste

udd. B.

e. i]

idem
8.

PB
c

al

B.

Boetii tidd. P.
tota - d
- )

s.

d.J

divisione PB.

'

om. P.

"

autem

B.

'"

autem dividatur logica


s] om. B.

ipsa logica tota potest dividi B.

i. I.)

logica ipsa B.

"Si

P
;

'"

erit P.

" om. PB.

'

om. PB.

syllogismo contracte ad

aut de de syllogismo in PB, - " e. d.) de P in B. ** p. e] materiam probabilem PB. ** dupliciter MP. " om. B. * apparenter e ] '* ipsa materiam apparenter probabilem PB. p logica pnes P; ipsa logica secun'* sit PB. *' om. B. * de modo d.) divisivus aut diffinitivus P. dum B. " d. '* i. t.| tradidit illam d determinetur de modo sciendi ditlinitivo vel divisivo PB. *' f/i. H. "* et hoc est dupliciter aut cum medio mld. H. "m. B. artcm P.
sit

B " aut de

a.J

aut de contracte ad

aut de syllogismo in

communi
;

'*

est

s.]

ARS PRIORUM
Priorum, aut
tracto
'

cum medio

contracto et hoc

tripliciter,

aut

ad materiam necessariam ^ sic est liber Posteriorum, aut contracto ad materiam ^ probabilem, sic est liber Topicorum, aut
Sic ergo apparet divisio logices
Finis totius logici

"'.

cum medio concum medio cum medio

contracto ad materiam apparenter probabilem ^ sic est liber Elenchorum.

negotii

est

demonstratio, ut scribit Albertus in


et

commento
pliciter.

'

super librum Posteriorum

Simplicius in Praedicamentis.

Demonstratio autem non cognoscitur


Syllogismus
**

nisi

cognoscatur

'^

syllogismus sim-

omnis constituitur ex propositionibus, propositiones autem ex terminis. Ideo videndum est de terminis et '" propositionibus et " quia in diffinitione termini ponitur propositio ^- ideo videndum est '^ de
;

propositione. Propositio autem est oratio affirmativa vel negativa

''

alicuius

de aliquo vel alicuius ab


negativa
:

'*

aliquo.

Propositionum

alia

'"

affirmativa, alia

harum autem
"*

^'

alia universalis, alia particularis, alia indefinita,


'^

alia singularis,

de quibus visum est


et

Terminus
:

est in

quem

resolvitur proid
'"

positio ut

praedicatum
;

subiectum
-'

praedicatum autem est


dicitur.

quod

de aliquo dicitur
accidit per ea

subiectum autem
-'-

de quo aliquid

Syllogismus est oratio in qua quibusdam positis de necessitate aliud

homo

est

sunt ut quae posita animal, ergo omnis horao

omne animal
est substantia.

est substantia,

omnis

In

illa
-*

"

diffinitione,

ORATIO ponitur tanquam genus


tionum secundum Boetium
orationes
;

et oratio
-'"

idem

est

quod

congeries ora-

unde

quamvis
''

in syllogismo

ponantur duae
-"

non tamen

^'

ponuntur ut duae sed ut una, quia uniuntur in medio


-'*

uniente extremitates in omni figura.


cipio

non

sunt multa sed potius


^^

Nunc unum

quae sunt unita

formali prin-

formaliter, licet materialiter sint


^'

multa In quantum ponitur


sariarum quae non

ad ditferentiam propositionum
in

praeterneces-

sunt intra syllogismum sed sunt extra.

ad ditferentiam enthymematis

Quibusdam ponitur quo non ponuntur plura sed ex uno infertur

cum et add. F specialem necessariam B. est tripliciter P. tripliciter m] om'. F; ad materiam B. cum p.] apparenter F; materiam apparentem pp B. totius logicae pnes subiectum totius logicae FB. autem totius logicae F. dicit Commentator B. n. c] oin. M. scribit c] dicit Alex^ in commento suo F propositio ponitur in autem add. FB. e] om. F. " sed. B. affirmatio vel primo videndum B. -- " oratio diftinitione termini F. de om. F. est add. B. de negatio F. ab aliquo vel alicuius de B. ut visum est prius F de quibus prius i9tu est B. in add. F. autem alio dicitur, subiectum est id F. dicitur autem est idem M est id F ex id B. quae posita sunt de necessitate eo quod haec F. aliud ab de necessitate ut secundum tanquam sicut genus et est oratio id est F. ista B. unita sunt P. s modo FB. tamen non B. dicit Boetius. n. om. P. ponuntur P. " orationum B,
*

c.J

'

t.

'

"

*'

t.

'- i.

p.]

'"

v.

e.J

n.]

'^

a.]

*"

''

^*

e.]

'

-"

i.j

--

a.]

-'

p.]

iis

''

-'

q.]

-^

u.]

-"

t.]

-'

illa

s. u.]

?"

^"

ia
conclusio ut

SIGERI DE
:

CORTRACO
currit.

omnis homo

currit,
'

ergo Sors

Positis, id est dispositis,


'^

propter inductionem ponitur

et

exemplum

in

quibus

ponuntur quaedam
^

sed non sunt disposita in


fol36
I

fallacias Vb coniu gationes inutiles. in quibus non sequitur conclusio de necessitate, sed omnes peccant eo
^

modo et figura et similiter ponitur De necessitate ponitur propter omnes


",

propter

insyllogisticae f^ 99Ra Q^^^

Aliud poniest eadem cum praemissis ad minus secundum notitiam. Per ea quae posita sunt ponitur ad ditferentiam fallaciae secundum non " causam ut causam in qua non sequitur conclusio per ea quae posita sunt, sed ex aliquo quod videtur esse causa conclusionis, non tamen est causa ^^ Syllogismorum quidam est perfectus, quidam ^^ imperfectus. Sn'Uogismus perfectus est qui non eget aliquo extrinseco praeter ea ^- quae sumpta sunt ut appareat necessarius ut ^^ sunt illi quattuor qui sunt in per^

sunt

ut dicitur

primo Elenchorum.

tur' propter petitionem principii specialiter

in

qua conclusio

fecta figura

imperfectus est
^''

^*

qui indiget aliquo extrinseco

^^

vel aliquibus
^'

praeter ea quae posita

sunt ut appareat necessarius, ut conversione vel


'^

transpositione vel probatione per


principaliter tenent
nichil est
-^

impossibile. Syllogismi vero


'^^

^^

perfecti

per dici de omni et de


-^

nuUo. Dici de omni est quando


'^

sumere subiecti
;

de quo non dicatur praedicatum

ut

omnis

sumere sub homine * de quo non dicatur cursus ^^. homo currit Dici de nuUo est quando nichil est sumere sub subiecto de ** quo non removeatur praedicatum. Syllogismi autem imperfecti tenent per convernichil est

sionem aut

-'

transpositionem vel probationem per impossibile


'^^

ideo de
'-"

conversione primo dicendum

Conversio est transmutatio praedicati in subiectum vel e converso

cum consequentia manente eadem


eadem
veritas

veritate et falsitate; si
''

enim non maneret

non

esset conversio sed

eversio vel perversio, ut dicit

"

~ PJ ponitur propter inductionem PB. quo P. similiter B. p.] ow. P sed p.] Ideo sequitur quia omnes peccant in P secundum omnes peccant in B. principaliter adil. P. oui. P. "s. n. insyllogistici B. vel modilicatae adil. P. P; et tamen non est causa B. acld. 2'itiuin. M. '"non et in veritate non " quidam eget indiget aliquo; indiget q.) quidem alius perfectus, alius P. n. u necessarium ut MB; et P. " ille add. P. alifiuo intrinseco praeter ea B. intrinscco B. - "sumpta P> " n. vj necessarius scilicet ex conversione vel P; ad PB. autem B. tenent principanecessarium ut ^nversione B. p. non liter P. " c. d.] vel per virtutem dici de P et B. " sub subiecto P om. B. p.) alterum non dicatur PB. h] de subiecto P. de c] quando de illo dicaa. P; sub d.) subiecti a B. " vel PB. dicemus PB. tur praedicatum MB.
'
'^

P-

"

s.

"

"

c.|

t-st
'-'

e.)

'"

'*

'

'"

-"

t.]

-'*

-' s.

'*

-"

"p.

ntum

c] itubiecti in praedicatum P praedicati vult p. B. " potius add. V.


;

in

subiectum

et subiecti in praedi*

'

ARS PRIORUM
Averros. Conversio autem ut largo

11

modo sumatur

est triplex scilicet

simplex, per accidens et per contrapositionem. Conversio simplex est trans-

mutatio praedicati in subiectum et subiecti in praedicatum


qualitate et quantitate.
in

manente eadem

Conversio per accidens


'

est transmutatio praedicati

subiectum

et econtrario
'.

manente eadem
^

qualitate

sed mutata quan-

titate

propositionis

Conversio per contrapositionem est transmutatio


terminis
finitis
illo

praedicati in subiectum et e converso, sed

mutatis in ter
est praedi'^

minos infinitos, et catum per accidens, non per


\

accipitur semper praedicatum pro


se.

quod

Conversio autem principaliter

debetur

propositioni.

Propositionum autem quaedam est de inesse, quae


natione faciente propositionem

est

sine determiest
^

modalem

alia est

de modo, quae

cum

determinatione faciente propositionem modalem. Propositio autem universalis

negativa de inesse convertitur simpliciter ut

nuUum B

est

A, ergo
".

nullum

est

B
:

ita

quod

A
est

sit

loco subiecti,

B autem

loco praedicati

Sequitur ergo

nullum

A, ergo nullum
'"

est B. luxta

quod

intel-

ligendum

est

quod quoties ex opposito consequentis


et

infertur

oppositum
infert

antecedentis tune consequentia bona est

antecedens primum

consequens
quentis
:

et tenet rgula

si

enim
^^

^^

dicas

per locum a contrario vel a destructione consequod rgula non est bona scilicet quotiescumque
:

ex opposito

consequentis sequitur

''

oppositum antecedentis, tune antetu dicis

cedens

infert

consequens, stabunt duo contradictoria simul, quod est

magnum

quod '* ex opposito consequentis infertur '^ oppositum antecedentis ut: non animal, ergo non homo tamen '^ antecedens non infert consequens, est homo, ergo *^ animal tune argue antecedens ^^ non infert consequens ergo oppositum consequentis. "
inconveniens.

Quod

probatur

1.

s.]

accipiatur largo

modo P

largo

modo

accipiatur B.

p.

in

' p. - e ] subiecti in praedicatum et praedipraedicatum et praedicati in subiectum P. cati in subiectum P; in praedicati in subiectum et subiecti in praedicatum B. * sed p.] ^ transmutatio s.] mutatio subiecti in praedicatum et praediet mutata quantitate B. cati in subiectum P; transmutatio praedicati in subiectum et subiecti in praedicatum sed B. ~ non de 'de e.] inesse quae est M p.] et non per se. Conversio autem P. * est " A sit e.] autem est de modo P. inesse P. p.] A sit loco praedicati, B

p.]

subiecti

**

ut loco subiecti M; B sit loco subiecti et A loco praedicati P. '" quoties e.] quotiescumque oppositum consequentis infert oppositum antecedentis etiam consequentia illa est

bona P
tu

" tenet quotiescumque ex... tune illa consequentia est bona B. e] esset rgula per consequentiam econverso vel per locum a destructione consequentis: si autem
;

tenet... econtrario...

enim
e.]

tu B.

*'-

infertur
;

PB.

'^

a.

i.]

cum antecedens
;

infrt

antecedens infertur B.

" cum P. 4entis MPj

''

est

"

d. q.]

dices

quod P

dices B.
B.

" bonum add. P


te add.

in add. B.

nec

homo nec animal

" per

PB-

" antece

12

SIGERI DE

CORTRACO
de quolibet affirmative
-

potest stare

cum antcdente
non animal
^

quia
stare

et

ngative

vera

^
;

potest ergo

cum homine
:

et

tu

dicis
:

quod ex

non animal, non homo, quia cum quocumque stat antecedens cum illo stat consequens, sed per te non animal stat cum homine et si non animal est antecedens ad non hominem, per te ergo non homo stabit * cum homine, quod est maximum inconveniens duo contradictoria simul stare. Rgula ergo probata est quod ^ quotiesopposito consequentis fertur

oppositum antecedentis ut
*

ergo non homo. Ergo stabunt

simul

homo

et

'

cumque ex opposito consequentis


consequentia bona. Ergo sequitur
si
fol.
**

infertur
:

oppositum antecedentis tune

nullum

B
'*

est
^'^
:

A, ergo nullum
aliquod
|

A
C

est

non
'^

sequitur detur oppositum consequentis

est B. Signifi-

37 R

cetur illud in

quo

''

est
*

idem cum
nullum

A
B
^^

et sic

C. Si

aliquod

ut

est B,

ergo

aliquod

est

A, quod est oppositum antecedentis,


'
:

scilicet,

nullum

f^^99Rb

^^^ ^'

Ergo sequitur

est A,
:

ergo nullum

est B.

Causa
:

autem huius consequentiae est


quolibet supposito
et similiter

ista

quia negatio quae est in hoc signo

nuUus, cadens supra subiectum

et

''

praedicatum negat subiectum pro


:

praedicatum, ideo potest converti

nullum

est

A, ergo nullum
est A,
*"

est B.
:

Propositio autem universalis affirmativa convertitur per accidens ut

omne B
sequitur

ergo

quoddam
:

'''

est B, quia

ex opposito consequentis
'""

oppositum antecedentis. Ergo consequentia bona, ut prius proquia


est
si

batum
nullum

est,

non sequitur quoddam


sequitur
:

A est B, da

oppositum

scilicet

' :

*^;

nullum
est

probatum
primo
'"

est ^K

Sed nullum B
'^'''

A est B, ergo nullum B est A, ut prius A opponitur isti omne B est A, ergo
:

sequebatur. Causa autem

-^

conversionis est quia hoc signum

omne, non cadit super

praedicatum ipsum distribuendo sed solum supra

subiectum, ideo praedicatum stat indeterminate

" pro

suppositis, ideo

solum

potest converti in particularem in qua subiectum stat indeterminate pro

'

et

V.]

vel negativo videtur et

tare non animal


'

P,

''

infertur

maximum

magnum

- non de nuUo simul P vel ngative vera B. s.J stat P. * E. s.) Stabunt ergo PB. - * ont. PB. inconveniens scilicet duu contradictoiia simul stant. Maxinia
;

PB.

" uni. B. tune ergo probata est scilicet P. Sequitur ergo B. bona est. cotisequentia ergo P;

'"

s.]

consequentia est bona. Sequitur

scilicet

" sicut P. ad B sequitur V. B. " B i] consequentiae vel huius modi conversionis est ista E. sequitur ergo B. signo nullum cadens supra subiecintrtnseca P; q iiitrinseca est ista B. " hoc e detur PB. illius aliquod B. infertur P. ut tum et supra P. quoddam A est B, P istius quoddam A est B, B. " sed add, B. nullum A est B prius P. huius add. B. -supra PB. Nullum B est A, M. sequitur
ficetur
*

P;

scilicet (idd. B.
e.]

" signi-

q)

ignificat illud P.
'*

'* c;;/.

c.

'

'"

d.j

*'

'*

e.)

'

**

''

s. i.]

indeterminate

indeterminate stat B.

AKS
Suppositis. Si
tionis
^

PRlOK'C.Nl

\'^

enim converteretur

in

universalem esset fallacia figurae dic^

procedendo a quahcumque ad

hoc aliquid \
*

Propositio affirmativa particularis simpliciter convertitur et

in particu-

quoddam B est A, ergo quoddam A est B si non sequitur detur nuUum A est B sed sequitur nuUum A est B, ergo scilicet ^ nulium B est A, quae opponitur primae scilicet aliquod B est A. Causa
larem ut
:

oppositum

autem consequentiae

talis

est ista
**

quia subiectum et praedicatum stant

indeterminate et pro suppositis

ideo sic convertitur.

non convertitur per accidens nec simpliciter quia ex opposito consequentis non infertur oppositum antecedentis. Ideo consequentia mala. Probatio quoddam B non est A, ergo quoddam A non est B detur oppositum omne A est B converPropositio autem particularis negativa
"
:

tatur

omne A est B, ergo quoddam B est A, ista ^^ potest stare cum prima scilicet quoddam B non est A, quia duae particulares stant simul in veri:
:

tate

''.

Item,

si

particularis negativa convertitur

^'^

simpliciter, ex vero seque'*

retur

^^

falsum,

quod

est inconveniens, quia est ista


ista
^'

vera

quoddam animal

non

est

homo. Tamen
'"

est falsa

contradictoria eius est vera scilicet

'

quidam homo non est animal, quia omnis homo est animal '^ Causa
:

non potest converti est quia negatio non cadit supra subiectum sed ipsum sequitur, sed cadit supra solum -" praedicatum, ideo praedicatum negat pro omni ^' supposito et relinquit subiectum stare " indeterminate pro .suppositis. Si enim converteretur tune negatio caderet super ^^ illud quod prius fuit subiectum et negaret ipsum pro quolibet
autem quare
'*
|

supposito determinate

et

ideo procederetur ab indeterminato ad determifigurae dictionis. Ideo

natum quod
potest esse
^^

'^^

facit fallaciam

non convertitur

vel

fallacia

consequentis a destructione antecedentis ad destruc*'

tionem consequentis.
Alia est propositio
in

qua ponitur aliqua determinatio modifican.s

'

in

qua

'' ;

d.]

om. M.

a.

e.]

i.]

aliquale quid in

quid in B.
simpliciter
*

aliud B.

P.

a qualecumque ad
et B.
c.

P
^

a quale

Propositio autem particularis affirmativa convertitur

Particularis
e.]

autem affirmativa convertitur simpliciter


est

i]

sequitur

om.

P.

ista

* per sequentiae est illa P, "et s.] pro suppositis P pro suppositiones B. s.] nec simpliciter nec per accidens PB, convertatur i.] convertitur omne B est A '^ converteretur PB. " stant illa P. v.] bene stant simul in quantitate P. sequi1 e. i.] illa '* illa PB. ' ont. P. ' tur P. est P ista est B. quia a.] om. B. ** quia B. '* *' negat s. s.] solum supra PB. o.] negatur p. c] convertitur P. >- et add. B. -^ supra P. ** om. B. " om. MP. " hoc B. propositioni P. " modalis add. PB.

NuUum A

convertitur in istam P.
;
'"^

"

huius con-

*''

^^'

ii

SIGRl DE
'

CORTRACO
-,

propositionem

sicut sunt
est

possibile

impossibile, necessarium, contin-

gens ^ Ideo videndum

de conversionibus talium propositionum.


*

Primo de
illae

istis

de necessario, quia

eodem modo conVertuntur

sicut
:

de inesse,

nam

universalis negativa convertitur simpliciter dicendo

nullum
est B,

de necessitate est A, ergo nullum

A
;

de necessitate est B. Si non


^
:

sequitur,

da oppositum consequentis,
**

scilicet

nullum

de necessitate
:

non

nullum

A
'

de necessitate
esse

est

ista aequipollet isti

aliquod

contingit pro possibili


talis est,

per regulam

aequipoUentiarum quae rgula


^

ut vult

commentator Ammonius super


'"

librum Perihermeneias,

quandocumque negatio praeponitur toti dicto et toti modo mutt quale propositionis et similiter quantum et modum '\ Nunc illa '^: nullum A
quia

de necessitate est B oui praeponitur negatio '^ est negativa, ergo aequipollens eius " dbet esse affirmativa ipsa est universalis, ergo aequipollens
;

eius dbet esse particularis

ipsa est de necessario, ergo aequipollens eius


^^

dbet esse de

possibili.
^^,

Accipiatur ergo particularis


ei

affirmativa de contin:

genti pro possibili

tune habemus aequipollens


:

^'

aliquod

contingit

pro possibili esse B, quae convertitur


sibili

ergo aliquod
^^

esse

quia ponatur inesse

aliquod

est

B B
;

contingit pro pos-

convertitur

ergo

aliquod

est

ergo praedicta

similiter,
:

secundum intentionem Averros

supra
ut
fo99

'"

istum librum, vel sequitur


est prius.
:

aliquod

est B,

ergo aliquod
^"

est

A,

probatum
ista

Ergo idem additum utrobique

adhuc
|

sequitur.

Va Sequitur ergo

aliquod
:

A
B

contingit esse B, ergo aliquod

contingit esse
|

Cod.

autem

aliquod

contingit
^^

^'

esse A, quae est in primo ordine

modalium contradictoria
est in tertio ordine

dicit

isti

nullum

de necessitate

est

A, quae
^'^

modalium.

Cum ergo ex

opposito consequentis sequitur

oppositum antecedentis, primum antecedens inferebat consequens. Sequitur


ergo
:

nullum

de necessitate est A, ergo nullum


-*

de necessitate est B.
necessitatis

Causa huius conversionis

est ista, quia

ipsum

A cum modo

Primo et add. B. " n. c] contingens, necessarium P. Et primo de illis de necessitate quia P; Et primo de illis de necessitate quia de B. * da " rationem P. ' otn. P. " possibile M. 8-1 detur oppositum consequentis P. '" Commentator - s.) Ammonius supra PB. quia negatio sup quia quando p.] ponitur P; quod quando negatio proponitur B. " propositionis m.] similiter modus '* non add. M '^ nullum et quantum P. nulista B. n.] cui praeponitur negatio " a. c.\ eius aequipollens P. " ipsa est de lum A de necessitate est B, P. p.] otn. B. "* pOMtbile M ' contingent! a. e) aequipollentem B. p ] possibili contingent! P. *" idem otu. B. - '* super B. eodem addito utrou.l eodem addito utrolibet P bique B, esse B c] pro possibili esse B, ergo aliquid B contingit pro possibili "^ oin. P. *" sequatur PB. esse A illa autem aliquod B contingit pro possibili P. ** h. c] autem huius conclusionis intrinseca P autem huius conversionis B.
'

propositiunis M. -

''

'

r-

q.j

"

ARS t'RIORUM
tiegatur pro quolibet eius
tute ipsius
^
'

15

supposito et a
'.

quolibet supposito subiecti vir-

signi

ideo sic convertitur

Universalis autem affirmativa convertitur per accidens ut


necessitate est A, ergo

onine

de

quoddam

da

'"

oppositum
ista

non quoddam

A de necessitate est B si non sequitur A de necessitate est B aequipollet isti


;

nullum

A contingit
:

pro possibili esse B, mutando quale, quantum et

modum.
:

Nunc

nullum

contingit pro possibili


'

esse

convertitur

ergo

nullum

contingit pro possibili

esse

quae conversio potest probari


'".

in virtute illius

de inesse, sicut prius dictum est


scilicet
:

Similiter potest probari

inducendo " contrarium,


titur et

nullum

B de

necessitate est
'^

et

conver''

rpugnt primae.' Ergo prima sequebatur


'*
;

Causa huius

est ista

quia

A cum modo
B

necessitatis atlribuitur indeterminate cuilibet supposito

ipsius

ideo convertitur in particularem solum propter

causam quae

prius dicta est ^^


Particularis

affirmativa convertitur

simpliciter

ut

'"
:

quoddam B de

necessitate est A, ergo

quoddam

A
A

de necessitate est

quia ex opposito

consequentis infertur oppositum antecedentis. Ergo


detur oppositum
isti
: :

primo sequebatur;
quae aequipollet
'"

non quoddam
nullum

de necessitate
'**

est B,

nullum

contingit pro possibili esse B, per regulam


:

prius datam,

quae
est
'^'^

infert istam

contingit
*

esse A, quae rpugnt primae.


^'

Similiter potest probari

inducendo

contrarium consequentis. Causa huius

quia ipsum

A cum modo

necessitatis indeterminate attribuitur

suppositis ipsius B. Ideo particulariter convertitur.


Particularis

negativa de necessario non convertitur propter


-'

eamdem

causam quae dicta est de particulari negativa de inesse. Apparet ergo qualiter propositiones de -^ necessario convertuntur. Ex quo etiam apparet quomodo ^* convertuntur illae de impossibili quia illae
de impossibili
aequipollent
-'',

et

de necessario mutando dictum secundum quantitatem

ut apparet

secundo Perihermeneias.

'

esse B.

e. a.]

aut

a B.

^ om,

P.

conversa B.

om. B.
'

ista

p.] illa

contingit pro possibili nullum A, P.

'" sicut et sicut prius et dictum est B. - ' acci^ e.J sicut dictum est prius P '- convertitur piendo PB. s| convertatur et repugnabit primae; sequebatur ergo prima P converteretur et rpugnt primae ergo primo sequebatur B. - *^ e. i conversionis est autem illa P autem est ista B. - " indeterminate B] cuilibet supposito

mutando

^ detur P. B] om. B.
]

illa *

P.

p. p.]

'' '^ indeterminate P. prius rationem B. e.J dicta est prius '" similiter pro possibili add. P. probari accipiendo P i.J sic contingit -" conversionis est illa P -' i. simul contingit probari accipiendo B. ista add. B. a.J -' ^^ o,, p, __ s: autem B. attribuitur indeterminate PB. i.] qualiter P. quia om. M. de a.) necessario permutando... a. P necessario aequipollent mutando

ipsius

PB.

'*

P. " om.
;

'-*

'-*^

dictum secundum qualitatem B.

ift

isiGERI

DE CORTRAC
modales
:

Aliae

sUnt

propositiones

modificatae

modo
modo

contingentis;

Nunc

'

contingens multis modis dicitur


et

Uno

modo

dicitur

contingens
contingentis
illae
'"'

necessarium

tune omnes propositiones modificatae


'^

eodem modo convertuntur et aflfirmativae et negativae, sicut necessario et eodem modo debent probari conversiones earum
'

de
per

et

Cod P
fol.

66 Rb

easdem

^ causas , tenent.

Alio

modo

contingens dicitur

'"

idem quod possibile


:

et

tune univer-

salis affirmativa convertitur


bili

per accidens. Sic

omne B

contingit pro possi-

esse A, ergo
"

quoddam
:

'

contingit

pro possibili esse


possibili

si

non

sequitur da

oppositum
isti
:

non contingit pro

quoddam

esse B,
quale,
:

quae aequipollet

nullum
ista
"
:

A
A

de necessitate est B, mutando

quantum

et

modum. Sed

nullum
'^

de necessitate est

convertitur

ergo nullum

de necessitate est
:

quae

est in tertio ordine

contradicit primae scilicet


est in primo.

aliquod

contingit pro possibili


est ista quia
^'

Causa autem huius conversionis


indeterminate
attribuitur
^-.

modalium esse A, quae ipsum A cum


;

modo

contingentis

cuilibet supposito ipsius B.

Ideo particulariter solum convertitur


Particularis affirmativa

de eodem contingenti convertitur


''

simpliciter.
;

Sic
si

quoddam B
isti
:

contingit

esse A, ergo
:

non sequitur detur oppositum


nullum

quoddam A contingit '^ esse B non quoddam A contingit '' esse B quae
est B,

aequipollet

de necessitate

quae convertitur

ergo

B de necessitate est A, quae opponitr contradictorie primae. Krgo primo '" seciuebatur. Causa autem istius conversionis est ista '" quia ipsum A cum modo contingentis indeterminate attribuitur cuilibet supnullum
posito
fol.
'"

ipsius B. Ideo particulariter convertitur.


|

99 V*

Dniversalis negativa de

eodem

contingenti convertitur simpliciter.

Sic

nullum
aliquod

contingit esse A, ergo nullum


:

contingit esse

si

non

sequitur detur oppositum


isti
:

sitate est

non nullum A contingit esse B, quae aequipollet aliquod B de neces13, quae convertitur '" quae contradicit primae. Causa huius conversionis est ista

de necessitate est

" eodem c.| convertuntur eodem modo P. oui. B. d dicitur contingens PB. detur P. sicut prohatum est nunc ista nullum B de necessitate e.t A add. P ut pro" i. q.] illa qua P. bant eaae; nunc ista: nullum H de necessitate est A add. B. ' pro possibili '* a. add. P. cl convertitur solum P. '* pro possibili add. P. ** quoddam '" prima c contn{;it pro possibili quoddam A, P. M. ' istius i.] '* huius conversionis est illa P. c. s.| suppositis PB. autem add. B.
'

autem
P.

atld.

P.

'

enim add.P.

nia P.
fieri

istarum R.

c.
;

''

'<*

XkS PRIORUM
quia ipsLim

lt

A cum modo
^
'

possibilitatis

removetur

a quolibet supposito

subiecti. Ideo sic potest


Particulari.s

converti.

autem negativa de eodem contingenti non convertitur propter eamdem causam quae dicta est " prius.
Alio

modo
et

dicitur contingens

ad utrumque

"

quod aequipollenter se
:

habet ad esse
I

ad non esse, ut

dicit et

Philosophus, primo Perihermeneias


^

sicut possibile est

vestem incidi

non

incidi

et

omnes propositiones
*^

CocLM

affirmativae convertuntur sicut praedictae

eodem modo
'",
:

ut

omne B

vel

aliquod

B
'-

"

contingit esse

ad utrumlibet

ergo aliquod

contingit ad

utrumlibet " esse

B;
'*

si

quod

ad utrumlibet esse B.

non sequitur detur oppositum non contingit aliAd istam antecedunt " duae propositiones

scilicet

universalis

negativa de necessario et universalis affirmativa de

necessario, quia in
si

illis

de contingenti ad utrumlibet est imaginandum ac


sit,

illa '"

de contingenti ad utrumlibet, quaecumque


et

includat duplicem

secundum, ut "* dicit Philosophus '' in ^^ Perihermeneias quod contingens ad utrumHbet est quod potest esse et non esse '" in hoc quod potest esse, includit primum ordinem in hoc quod potest non esse includit secundum ordinem. Ideo quando praeponitur '" ei
ordinem modalium

primum

et

negatio

habemus afirmativam de
^'

ordine ^\ et
et

quae ^' ponitur in quarto negativam de necessario, quae tamen valet sicut impossibile
necessario,

ponitur in tertio
contingit
^'''

ordine mutando ergo

'^*

quale,

quantum

^''

et
:

modum
omne

non

aliquod

A
:

esse

habet

istas

duas antcdentes
^'^

de necessitate

est B, et

nuUum

de necessitate est B. Nunc convertas

semper habebitur repugnans primae quia -* nulla propositio de necessario ratione modi necessitatis potest stare cum illa de contingenti ad utrumhbet. Causa autem istius '^ conversionis '^ est eadem
et

utramque

'"

'

sic

p.]

sic

nullum
si

A
:

contingit pro possibili esse

ergo nullum

contingit pro

non sequitur detur oppositum: non nullum B contingit pro possibili esse A, quae aequipollet isti aliquod B de necessitate est A, quae convertitur: aliquod A de necessitate est B, quae contradicit primae. Causa huius conversionis illa quia ipsum B
possibili esse
;

cum modo

possibilitatis

pro quolibet eius supposito P.


*

pro quolibet supposito

acid. B.

" s.

p.]

potest sic PB.


'

utrumlibet B.
"^

om. P.

"* i.

P.
^

a.]

Propositio autem particularis P.

d. e.] et

B.

*^

esse

u.]

ad utrumlibet
illa

m.] eodem modo esse A, P. " ergo


sicut

sicut praedictae

u.]

quod
ac

contingit P.

a] illam antecedentem P.
;

om.
* s.

B. contingit
PB.
'-

om. B. A] ali-

u.]

universales scilicet B.

'^ quia B. '* quaecumque quae est P ac si illa quae est B. P.] includit in se duplicem ordinem modalium quaecumque sit primum et secundum quia '* onu ** supponitur P. '* et dicit Aristoteles P. M. c] vel non esse et B. *' notatur add. B. -* m. e.] modalium mutando P. ^^ primo M. modalium add. P. -* ad utiumlibet add. P. " q- Q] quantum, quale B. -' Nunc e ] Modo convertas -* repugnando P. -" quod B. ^" huius P. utrumlibet P Modo convertas utramque B. ^' considerationis M.

i]

quod

-'-

18

SIGERI DE
causis praedictis, tamen illae
^
^

CORRACO
propositiones
propter naturam spe-

cum

cialem ipsius contingentis


utramlibet
inesse

ad utrumlibet, quae
*

est

quod contingens ad
ideo

nec

est

'^

necessarium nec est


''

impossibile,
"

positum

tem ut
aliquod

nuUum sequitur impossibile. Convertuntur in oppositam qualitaista omne B contingit esse A, convertitur in istam nullum B
"
:
:

contingit esse

et illa

*^

aliquod
;

contingit esse A, convertitur in istam


:

non esse A " cuius ratio est quia sequitur contingit ^^ B esse A, ergo non necessitate est B esse A, quod apparet per naturam contingentis, sed sequitur non necessitate est " B esse A, ergo contingit B non esse A per regalam " modalium. Ergo per locum ^* a primo ad

contingit

^'-

foT

contingit B esse A, ergo contingit B non esse A omnibus propositionibus contingentis eiusdem tamen est videndum *^ quod ista conversio in oppositam qualitatem est conversio ut dicit Commentator. wjv* inusitata Propositio autem universalis negativa de isto ^' contingenti non con-

ultimum sequitur

eodem modo
'*"',

in

vertitur

simpliciter
^"

ut

nullum

contingit

'**

esse

ergo nullum

contingit

non sequitur propter multas rationes. Una est quia ex opposito consequentis non potest inferri ^^ oppositum antecedentis, ideo
esse B,

consequentia mala, verbi gratia

nullum
:

contingit

-'

esse A, ergo nullum

contingit
'^*

"

esse

detur oppositum
scilicet
:

non nullum
aliquod

contingit

'^'^

esse B,
et
:

ista

habet duas antcdentes

de necessitate est B,
^^

aliquod

de necessitate non
de necessitate

est
'"

sed ex

ista

ultima quae est parti^^

cularis negativa

non potest
^^ si

inferri

repugnans primae quae

non

convertitur. Alia est ratio quia

universalis negativa de contingenti

ad utrumlibet converteretur simpliciter tune sequeretur quod universalis

'

istae B.

propter

scilicet

contingenter P.

" "

c] quae specialem materiam ipsius contingenter liabent

'

esse B.

sequitur aliquod P.

etiam add.

omne
et

B, B,
c.)

ista B.

ad utrumlibet huius ratio est quia sequitur in istam aliquod B ergo contingit ad utrumlibet esse A ' rationem B. " esse P. contingit ad utrumlibet P. ad utrumlibet add. P. '* contingit B esse " p. 1] om. P. v.) B contingit ad utrumque esse A, ergo B conunde v' est uidi etc. eodem modo est in omnibus protingit ad utrumlibet non esse A positionibus eiusdem contingentis, tamen est intelligendum P contingit... modo est in "'in i.] omnibus propositionibus eiusdem contingentis tamen est intelligendum B. ' ad utrum" illo P eodem B. est inusitata quae est in oppositam qualitatem P. " " ad utrumlibet add. P. libet (tdd. P. ' ad utrumlibet add. P. p. i.) infertur P. '^ illa P. ad utrumlibet add. P. neces" illa P. ad utrumlibet add. P. ' quia B. est ario PB. q.) ratio est P ; ratio est quia B.
:

B esse A

PB. om. B. contingit non A]


^

ont.

'

positum

s.]

ipso posito inesse non

omne

c] contingit ad utrumlibet

A non

contingit esse B, M.

"'

esse

A
:

et ista: contingit utrumlibet aliquod

esse A, convertitur

'-'

Aks pRioRUM
afirmativa simpliciter converteretur
'

iy

quod

est impossibile

ergo primum

non

sequitur

nullum

contingit ad utrumlibet esse A, ergo nullum

A
";

contingit ad utrumlibet esse

propter naturam contingentis et sequitur

per te

nullum
:

contingit

esse A, ergo nullum


'"

"

contingit

esse

sed sequitur

nullum

contingit

esse B, ergo

omne

A
|

contingit " esse

B
qj

propter naturam contingentis. Ergo per locum a primo


tur
:

ad ultimum sequi^^

^^

^^

omne B

contingit

''

esse A, ergo

omne

contingit

esse B,

quod

est

impossibile.

Ergo impossibile
^*.

est universalem

negativam de
'
^^'

isto

contin-

genti converti simpliciter

Alia ratio est quia

negatio quae est in signe

propter ipsum contingens non cadit super praedicatum

negando ipsum
'^

*'

pro quolibet supposito,


positis
;

immo praedicatum

indeterminate

stat

pro sup-

ideo

si

converteretur esset processus ab indeterminato ad deter:

minatum quod ^" facit fallaciam figurae dictionis vel consequentis dicendo animal ergo homo. Tamen convertitur bene ^^ in oppositam qualitatem,
sicut

dictum est de
Particularis

aliis,

propter naturam contingentis ".


^-

^^^
^^

37

y^

pliciter et in

autem negativa istius contingentis oppositam qualitatem, unde -^ sequitur

convertitur

sim-

quoddam
'^^

^'

B
;

con-

non esse A, ergo quoddam A contingit -^ "non esse B si non non esse B, ista non quoddam A contingit sequitur detur oppositum
tingit ^"
:

habet duas antcdentes,


et

et

'^"^

universalem affinnativam
necessario
^'

^"

de necessario

universalem

negativam

de

propter causam supra dictam.

Convertas utrumque, semper habebitur


necessario stat

repugnans primae quia nuUa de


^-

cum

illa

de contingenti ad utrumlibet
est.
^^

quae includit dupli^*

cem

^^

ordinem modalium, ut dictum

Causa autem

huius conversionis

est quia

ipsum praedicatum indeterminate


^"^

removetur a subiecto indetersicut facit in

minato

cum

modo

contingentis quia negatio propter naturam contingentis

non

cadit supra praedicatum

ipsum negando universaliter

illis

c] cum universali affirmativa de eodem contingenti converteretur simpli* nullum B - nam MB, ^ scilicet add. P, c] converteretur simpliciter B. contingit ad utrumlibet B] omne B contingit esse A, ergo nullum B contingit esse A, M. ' se P. A, M. " ad utrumlibet add. P. ad utrumlibet add. P. B, M. '- ad utrumlibet add. P. " ad " ad utrumlibet add. P. ad utrumlibet add. P.
1

tune
;

citer

s.

'*

'*

i.]

utrumlibet add. P. "de

s.]

converti simpliciter de isto contingenti P.

Alia

n.

Tertia ratio talis est quia ipsa

Tertia ratio est quia ipsa B.

*'

ipsum M.

q.]

''

'" qui B. i.] modo praedicatum indeterminalum P. ipsum negando P. immo -- Particularis *" c. b.] bene convertitur PB*. -* propter c] Propositio c] om. P. -' ut P. -* ont. B. ^ ad -' et add. B. autem particularis de isto contingenti P. -" -* ad quoddam A, P. utrumlibet add. P. quoddam c] contingit ad utrumlibet
'**

utrumlibet add. P. habetur B.


'1
^'-

i.]

^'* u. a.] universale in affirmativam B. acceptiones scilicet P. '^ om. B. ^* i. d.] duplicem includit B. ipsum om. P. praedicatum indeterminatum P. om. M.
-''

a. e.]

a.

u.]

'^'-^

^'^

^0

SIGERI DE
;

CORTRACO
negativam
" '\

de inesse
illa
*

ideo

illa

'

converti potest in particularem


in

non

de inesse. Similiter potest converti

oppositam qualitatem ut

contin-

git

quoddam B non

esse

^,

contingit

quoddam B

esse A, propter

naturam contingentis.
Istis declaratis,

sequitur generatio syllogismorum in tribus figuris

sed

notandum quia
gularis figurae
linea ad

"

figura
in

sumitur hic metaphorice ad similitudinem triantria

"*

qua
et a

puncta constituuntur
et

"

et

primo ducitur
;

secundum
medio

secundo ad tertium
trs termini et
'"

a tertio ad
et

faciendum syllogismum sunt


positio et ex
et tertio

ex primo
et

primum sic ad medio fit una profit


''

fit

alia et

ex tertio

primo

ultima

ideo
'"^

in qualibet figura, ut hic sumitur, sunt trs termini

quorum unus
trs
est

dicitur
'*.

maior extremitas,
istis

alter
''

minor extremitas,
in

tertius

^^

mdius terminus
prima

Ex

tribus

terminis

quohbet syllogismo
sciHcet
'^

fiunt

propositiones
in sylloscilicet
^'

quarum una vocatur maior propositio


gismo
ultima
et
;

quae

*^

altra

minor

scilicet

secunda,

tertia

conclusio,

omni figura est terminus sumptus cum medio in maiore propositione minor extremitas est terminus sumptus cum medio in minore propositione; mdius est terminus bis sumptus ^^
maior autem extremitas
^'

in
;

^"^

ante conclusionem et

nunquam

ingreditur conclusionem sed


et

"^^

conclusio

semper

efficitur

ex maiore extremitate

minore.

Figura'^' ut hic sumitur est possibilis dispositio trium

dum

subiectionem
dispositio

et

terminorum secunpraedicationem ad syllogismi completionem *^ Ista


'^'

autem

trium terminorum potest diversificari


^^

tripliciter.

Uno

modo quando

terminus mdius
^"
;

subiicitur in

prima propositione

et prae-

dicatur in altra

unde versus

Prima prius mdium

subiicit'"*,

post praedicat Ipsum.

Altra bis dicit, tertia bis subiicit"'.

' converti prima P ista B. n] potest converti in particularem negativam et erRo tidd. PB, " contingit ad utrumlibet mtd. P. PB. - de (ulci. M. B] quod" t. f] figurae dam B contingit ad utrumlibet P. - ' n q intelligendum est quod PB. p. cl constituuntur puncta PB. - '" medio triangulari P. t.] tertio cum medio P. '" et alter P. '* " fit " melius alter add. B. f,| alia ex tertio et primo B. ter' om. P. ' illa add. P. '" propositio " otn. PB. tius t.] om. B. om. B. ' scilicet add. P. s.) quae est secunda altra conclusio quae est tertia et B. " a P. ' minore M. " mdium P. " est s.] autem terminus est bis sumptus ** et * complexionem B. " autem add. B. " Ista terminus B. s si P. d.] ' t. m.| mdius terminus PB. " om. B. secunda PB. " Altra diversificatur P. .\ om. PB.
'

'

ARS PRIORUM
Et
ista
*

21

dispositio trium

terminorum
figuras

dicitur figura

prima

'\

non quia
*

gyb

primum locum
sic ista
^

continet

inter

sed

quia
et

praecipuam obtinet
aliae
**

dignitatem vel quia sicut unitas est


figura principium obtinet

primum
*

principium omnis numeri,


et
'

omnium
est

descendunt ab
est

ipsa ^ ut

apparebit. Maior
'",

extremitas in ista figura

praedicatum
'^

maioris propositionis
tionis
'',

minor extremitas

subiectum minoris proposiet

mdius terminus

est qui subiicitur in

una

praedicatur in altra

Ista

figura habet novem modos dsigntes per novem dictiones. Modus ^*, ut hic sumitur, est dbita ^^ dispositio duarum propositionum secundum '" qualitatem et quantitatem. Isti autem '^ modi designati per novem dictiones possunt haberi in istis duobus versibus '"
^^
]

fQ]

^o Rb

Barbara, Celarent, Darii, Ferio, Baralipton.


Celantes, Dabitis, Fapesmo, Frisesomorum
''.

luxta quod
dictionibus

notandum ^^ quod per istas vocales A, E, I, O, in singulis notatur -- quod per syllabam in qua A ponitur " designatur uni'^^
: ;

versalis affirmativa
tiva
;

per

universalis negativa

per

particularis affirma-

per
;

O
si

particularis negativa, et in qualibet istarum dictionum sunt trs

syllabae
metri, et
I

autem

'^*

aliquid est

^*

plus,

hoc

est

superfluum

et ponitur

'^^

causa

per primam syllabam intelligitur maior propositio -\ per secundam


^^

minor

per tertiam conclusio. Item ubicumque ponitur


intellecta
;

S designatur

Ra

quod propositio
lecta
^^

-"

per vocalem immdiate praecedentem dbet


^'\

converti simpliciter

ubicumque ponitur P
^'-

propositio per vocalem intelet


^^

immdiate praecedentem

dbet converti per accidens,

ubi-

vel in fine dictionis designatur quod cumque ponitur C in principio modus ille dbet reduci per impossibile. Est autem reductio ^^ per impos" sibile quando sumitur oppositum conclusionis cum altra praemissarum
^*
'^^

mum

- f. ' primum P. esse prima lgura B. c.J teneat prip.] prima tigura P * illa P. locum P; obtinet primum locum B. habet B. "p. o.] est prin' lgurarum et omnes B. * ista cipium PB. autem tigura est principium et aliae '" et odd. P. " um. B. '- una descendunt ab ipsa add. P. " in a.] f.J om. P. '* prima et praedicatur in secunda B. '^ autem add. PB. autem add. B. ont. P. '" debitam add. B. " novem add. B. ^* in v.] per hos versus P per hos duos " Celantes -" sciendum est P -* quattuor versus B. F.] om. P. intelligendum B. -> = " " " add. PB. denotatur P. ont. B. si a.] et si PB. sit B. est plus
^

illa

'

'

p.J aliud ibi ponatur sive fluit et ponitur P -" designata PB. ^^ designatur add. P.

vocalem P. immdiate B.

'*-'

" et add. P. " et hoc fluit B. ^' per quod add. PB. i.] intellecta per ^^ sed PB. -^ i. per p.] immdiate praecedens B. p.] in medio M '' ^' sumitur E. a.] et est B. reducere P. c] oppositum conclu?
est plus,

^'^

sjonis sumitur P.

22

SIGERI DE

CORTRACO

et interimitur altra.
fieri
^

Ubicumque autem ponitur


-.

designatur quod dbet


^

transpositio praemissarum
*

Est autem transpositio


;

mutatio maioris

propositionis in

minorem

et

econverso

unde versus

Simpliciter verti vult S,

P vero

per acci,
^.

M
Unde ex
dunt directe,
illis

vult transponl,

"'

per impossibile duci

novem modis primae alii omnes concludunt "

figurae

",

quattuor priores
''^

conclu-

indirecte. Directe

concludere est

quando maior extremitas praedicatur de minore *\ indirecte econverso. Quattuor priores modi '- sunt perfecti quia tenent per dici de omni et dici ^^ de nullo. Alii autem omnes '* reducuntur ad istos quattuor modos sicut imperfectum ad perfectum, ita quod omnes modi cuiuscumque figurae C ad Celarent etc. ^^ incipientes a B reducuntur ad Barbara, a Sit ^^ ergo maior extremitas in ista figura A, minor extremitas sicut C, mdius terminus sicut B tune arguitur sic " omne B est A, omne C est B,
***
; :

^"'

ergo

omne C
^^

est

et tenet

'^^

per virtutem dici de omni quia maior pro-

positio

dicit

quod

attribuitur cuilibet supposito eius

B nunc
;

quia

universaliter denotatur esse

suppositum

^^

B, ideo

vero

-^

attribuitur in

conclusione

ipsi

C sumpto
;

universaliter ^\
:

Similiter sequitur in

Celarent
*
'^

nullum

est

" A, omne C

est B,

ergo
dicit

nullum

C C

est

et tenet

per dici de nullo quia maior propositio

"

quod

pro quolibet supposito


universaliter
'"

removetur a quolibet supposito subiecti ^^

et quia

denotatur esse suppositum ipsius

^',

ideo

removetur ab ipso
Circa istos

universaliter

modos videndum

est

sumpto '" quod

^'\

si

minor

sit

negativa in prima

praemissarum add. P. d.] C autem vult per ' illis " om. PB. " alii f.j istis novem modis impossibile reduci B. c] et '' autem add. P. "in conclusione add. PB. Quattuor m.] quinque P om. B. '* ita " e. d.] vel PB. " a. o.] omnes P autem B. f.| Quattuor autem priores P. " per P a .g. B. "a D ad Darii, a F ad item sciendum contrario omnes modi P. '" ista '" .sicut P. Ferio B. s.J ista figura A, C autem minor extremitas, B vero mdium, tune arguitur P omni figura A, minor extremitas, termini medii B, tune argui-- eius s.| ipsius B et nunc quod univertur B. '" K. t.) om. PB. *' extremitas P. *" om. B. nunc denotatur esse ipsius B. esse suppositum ipsius P denotatur Naliter C * A u.j in conclusione infcrtur universaliter A de C, P s. u.] universaliter sumpto B. "" pro " consequentia add. B. -- *' om. PB. s.| j( mon. M; pro "esse B. " om. P. " universaliter add P. quolibet suc supposito P. ipsius B add. PB. * universaliter s denotatur esse universaliter suppositum ipsius B ideo A removetur universaliter ab ipso C universaliter sumpto. De hoc posteriori q" et ex illo dicto Dotent fiirmari solutio quacstionis B. - " v. c.| sciendum est P; est intclligendum B.
*

d.

f.

om.

P.

et interimitur altra

ubicumque add.
'

P.
"

"

p.

i.]

extremitatis propositionis B.

vero add. P.

B.

ARS PRIORUM
figura
^

23

non sequitur

aliqua conclusio

directe quia

tali

dispositione stante

contingit reperire termines in quibus

omni

et in

quibus nulli; ideo nulla

conclusio directe sequitur ^^uia respectu

talis est

quod quotiescumque cum

praemissis

eodem modo

dispositis potest stare conclusio universalis nega*

tiva et universalis affirmativa

nulla conclusio sequitur, quia dicit Averroes,


:

super primum Physicorum

de

virtute

formae

in

^, contra Parmenidem omnis sermo concludens omni materia eodem modo conclud// " ideo quando;

cumque potest stare conclusio universalis affirmativa et negativa, praemissis eodem modo dispositis, quarum una interimit alteram, nulla sequitur
' ^ ^

conclusio

*''

ut

omnis homo
est

est animal, nullus


;

equus

est

homo

potest stare

quod omnis equus

animal
^^

vel

*^

omnis homo
^^
**

est animal, nullus lapis est

homo

potest stare
|

quod

nullus lapis est

animal.
si

Causa autem quare


removeatur ab
consequentis
|

non sequitur est ista quia non oportet quod aliquo, quod superius removeatur ab eodem, sed neque oportet '' a destructione antecedentis
;

inferius

^^{^gj

Ra

est fallacia
si

Cod.

inferius

removeatur ab
consequentis

aHquo, quod

^"

superius affirmetur de

eodem, sed

est fallacia

ab

insufficienti.

Secundo est videndum quod ex ambabus " negativis nichil sequitur in quacumque figura '^ quia contingit reperire terminos in quibus omni et in quibus '' nulli, cuius causa est ista " quia non oportet quod si aliqua duo removeantur ab aliquo tertio, quod ^^ in ter se removeantur nec affirmentur "^^ immo est semper - fallacia consequentis.
'

Similiter in Darii
est

omne B

est

A, quoddam

est B,

ergo quoddam

et tenet

^*

syllogismus per dici de omni, sicut prius -\

^ c]

* negativa B. concludunt M quia tali quia ex universali affirmativa maiore et universali negativa minore in prima figura nulla conclusio sequitur, quia dicit Aristoteles supra primum Physicorum contra Parmenidem quod, tali dispositione stante, reperiuntur termini in quibus omni et in quibus nulli ideo nulla conclusio sequitur directa quia quotiescumque cum praemissis eodem modo dispositis potest conclusio et oppositum conclusionis nulla conclusio sequitur de virtute formae, quia quidquid concludit de virtute formae in omni modo concludit, eadem dispositione terminorum stante, et P eodem c] cuncludat semper eodem modo B. "^ ' universalis add. P. quandocumque ovi. PB. s.] potest M. s. c] conclusio '- quia P. " omnis homo " sit B. " ista sequitur P. v.] ont. P. q.] qui '^ n. "* propter hoc add. P. *' est non sequitur P. o.] nec oportet quia PB. a.] autem videndum est quod ex ambabus P intelligendum quod ambabus existentibus B. '* nichil f nichil in quacumque figura sequitur P in quacumque figura nichil -^ cuius ^' t. sequitur B. i. q.] om. B. i.] causa autem huius est P. q.] con*- n. a.] ovi. P. trario quod propter hoc P. immo s.] conclusio semper est B. om. P. ille add. P.
'

in

f.]

ja

man. M.

' a.

c] conclusio aliqua B,

'

quod add.
*

a.]

affirmativa et universalis negativa B.

'^

ut add. M.

'

**

'**

-''

24

SIGERI DE
Similiter in

CORTRACO

Ferio
est

nullum
-

est

A
si

quoddam C
sit

est B,

ergo

quoddam

C non
fol38Rb

est

et tenet

per dici de nullo, sicut prius.

luxta

quod

videndum

quod

maior
^

particularis finita vel inde|

fi^it^^ affirmativa vel

negativa, minor universalis affirmativa


directe quia est
tali

vel negativa*,

non sequitur conclusio


et in

reperire terminos in quibus

omni

quibus

nuUi. Similiter in

dispositione

mdium

potest esse in plus

non oportet quod si aliquod superius affirmetur de aliquibus duobus quod inter se conveniant, sed est fallacia consequentis a positione consequentis nec oportet quod disconveniant '\ sed ^^ est fallacia consequentis ab insufficienti. Ulterius videndum est de probatione ex ^^ indefinito quod probatio ex indefinito est ^- quando loco alicuius

quam minor

et maior.

Nunc

'

propositionis
illam
;

particularis
'*

sumitur
illa

^^

universalis

quae

est

antecedens ad
*^

sicut igitur

ex

universali
*"

cum

alia
;

quae remanebat non


et tenet

sequitur conclusio aliqua, nec primo

sequebatur

per istam regu-

lam
et
'

non sequitur ad antecedens non sequitur ad consequens quod non sequitur ad antecedens cum alio ^^ non sequitur ad conquidquid
'^

sequens

cum eodem, quae

rgula

^**

tenet a destructione consequentis, quia

quidquid sequitur ad consequens sequitur ad antecedens per illam ^^ regulam quando alterum de altero etc. Ergo a destructione praedicti conse:

quod non sequitur ad antecedens non sequitur ad consequens. Item notandum quod ex puris particularibus vel indefinitis in quacumque non sequitur conclusio aliqua quia semper est reperire tersit figura nulli. Similiter non oportet quod si aliqua duo minos in quibus omni et conveniant vel disconveniant in aliquo tertio quod inter se conveniant et -^ disconveniant sed semper " est fallacia consequentis. Alii quinque modi concludunt indirecte, sed Baralipton reducitur ad Barbara per conversionem conclusionis particularis affirmativae ^^ in unilicitum est sic converti '" quando inferius versalem affirmativam et bene
quentis
^'^
'^^
''^'

-"'

'"

'

Et

A|

finita B.

in

nm. B. minor

e. v.]

n.] otn.

" finita notandum. ' conclusio PB.

i.J

inlinita vel finita

P; vel inde-

e.]

aliqua conclusio quia est


B.
'

con-

clusio aliqua et directe quia contingit B.


'*

"

i.

q,| oui.

mdium

N.] potest esse

mdium

pluribus contrarium maior vel minor sicut P; minor


B.

N.|

et minor.

Nunc

'*

aliquid B.

'sed

'"

d.)

otn.

p.]

'"

immo PB.

maior extremitas " videndum

e.)

intelligenduni de probatione de B.

quod

e.J

et est
alia

probatio ex indefinito P.

"

accipitur P.

s.

i.|

si

tune P.

conclusio alia quae remanebat non P.

cum " conclusio


P.

n.]

cum

quae remanebit nec


aliquo PB.

aliqua conclusio nec prius B.


'"

" istam
'

P.

q.|

illam regulam
H. f.) **

quod

'*

oui.

PB.
*'

itam P.

"

figura

sit

quod

in

quibus
P.

P. "in atid. P. vel

a.)

nichil sequitur in

quacumque
'-'"

'"'

ratio P.
fi)j;ura

B.

B.

ont. P.

\\.

p. a.J

alti^mativ<^^

particularibus B.

" tamen

licitum

c.|

dictum est

ciuoil

ARS PRIORUM
praedicatur
^

25

de superiori sicut contingit


vel aequalis
*

in

conclusione indirecta

ubi

maior extremitas quae

est in plus aut aequalis subiicitur minori extremitati


;

quae

est

minus

Celantes reducitur
;

ad Celarent per con^

versionem conclusionis

simpliciter
;

et

Dabitis ad Darii
"^

per conver-

sionem conclusionis simpliciter


sarum,
et

et

Fapesmo ad Ferio
directe

per conversionem

maioris per accidens et minoris simpliciter et per transpositionem praemis-

concluditur

eadem conclusio
^

quae
;

et

'

prius ante trans-

positionem praemissarum

concludebatur indirecte similiter Frisesomorum

reducitur ad Ferio per conversionem maioris et minoris simpliciter et per

transpositionem praemissarum.
Sic ergo apparet generatio syllogismorum de inesse
*

in

prima figura.

Sequitur de secunda
loco ponitur
s

figura

quae non
ibi

dicitur
illud

secunda quia secundo

ed dicitur secunda vel quia accipit

a prima figura, quia

mdium

praedicatur

''
;

vel

'-,

quod dicitur'" dignius secundum Boetium,

quia

secundo loco descendit a prima ", quia dispositis propositionibus secundum primam figuram conversa maiore fit secunda '\
*^

Est autem secunda figura


utraque, tertia vero

*'

quando

bis subiicitur

quando mdius terminus praedicatur '^ unde versus


;
:

in

Altra bis dicit, tertia bis subiicit.

Maior extremitas

in ista figura est


'^

subiectum maioris propositionis ^^


^
;

minor extremitas

est

subiectum minoris propositionis


".
in ista figura,

ista

autem

^*

figura habet quattuor

modos designatos per quattuor

dictiones

"

Caesare,

Campestres, Festino, Baroco


Sit

enim
;

M loco

medii

X
'-"

" maior

extremitas,
"^^

minor

foi^^jo^)

yb

extremitas

et

omnes

syllogismi istius figurae sunt imperfecti

quia non

" principaliter et concludunt nuUo evidenter et nuUum X est M, omne N est M, (qi^^ Rb directe. Nunc ^^ arguitur in Caesare sic ergo nullum N est X et reducitur ad Celarent per conversionem maioris
perficiuntur per dici de
:
|

quando

p.]

F.]

quia ibi praedicatur inferius P.


^

sione indirecte P.
liter

autem adducitur B.

per

cuntingit igitur in conclu c] conclusione conversa P. simi-

1.]

'

B,

'a.

om. B.
"

i.]

'

uni.

B.

d. om. B. om. B. " figura add. B. figura add. P. Est man. tertia vero subiicitur ut M. " tertia in tertia vero bis subiicitur ut apparebit P apparebit B. est praedicatum subiectum in maiore propositione B. in " om. B. F. B.J etc. B. om. B. om. PB. scilicet add. P. Sit X.] Fit M loco medii in figura X, P Sic autem M loco medii ex B. " istius sunt Imperfecti istius figurae B. includunt MB. tune B. nec PB.
quae
et prius P.
"*

quae est PB.

per " p. i]
p.]
'^

transpositionem praemissarum '- om. P; in praedicato MB.


'*
f.]

quia add. B.

'^

-2

s.]
"*

p.]

-"

-'

--

-'='

-'

illa

i.]

-"

-'

-tt

-*

26

SIGERI DE

CORTRACO
^

simpliciter;

quando autem sumus

in

prima figura sequitur conclusio eadem


-,

per dici de nuUo, ut dictum est prius


est antecedens
in

ergo

et hic sequitur
;

quia quidquid

sequitur ad consequens sequitur ad antecedens

nunc propositio conversa

ad convertentem, ideo quidquid sequitur ad convertentem


in

prima figura sequitur ad conversam

secunda figura ^ Similiter a quo-

Tqft

cumque removetur superius ab eodem removetur inferius a destructione consequentis nunc in secunda figura * mdium est superius , ideo ^ si Va mdium removetur ^ universaliter a maiore et, converso, virtute signi universalis et mdium attribuitur universaliter minori extremitati, oportet maiorem removeri universaliter a minore in conclusione de virtute sermonis. Similiter in Campestres omne X est M, nullum N est M, ergo nuUum N est X et reducitur ad Celarent per conversionem minoris et conclu;
|

**

sionis simpliciter ^ et per

versa

^^

transpositionem praemissarum, et tenet conper easdem causas quae prius ".


^-

notandum ^^ quod si ambae afiirmativae essent, retenta ^* eadem dispositione ^^, non sequitur conclusio ^^ quia est reperire termines in quibus omni et nuUi propterea non oportet quod si aliqua duo conveniant in aliquo superiori quod *^ conveniant inter se nec ^ disconveniant
luxta hoc
;

sed

^''

est fallacia consequentis a positione antecedentis

-^'

vel

ab

insufficienti,

sicut si
inter se

homo
^'^.

et asinus

conveniant in aliquo

'^\

non oportet quod conveniant


parti-

Similiter in

modis particularibus. In Festino sequitur conclusio


:

cularis negativa ut

nullum

X
^

est

M, quoddam
^'
'^^

est

M
N

'\

ergo quoddam
-^;

N non

est X, et reducitur

ad Ferio per
dictas

conversionem maioris simpliciter


causas.

et tenet

consequentia propter

Similiter in

Baroco
est

quoddam

non

X, et

non est M, ergo reducitur per impossibile ad Barbara ^^, sumendo


:

omne

est

M, quoddam

oppositum conclusionis

et

'^^

faciendo minorem, et maior remaneat

^",

sic

P. -dictum prius dictum est P prius visum est B. um. B. nunc sicut in secunda P. ab ont. B. ut P. removeatur B. extremitatem universaliter removeri B. " c] om. P. prius dictas P quae et prius et miner et conclusionis P. videndum P intellijendum B. afiirmativae essent B. " om. M quod B, affirmativae, retenta P essent afiirmativae receptae B. " disputatione M. propter hoc add. P. Hcquitur conclusio aliqua P secjueretur conclusio aliqua B. ' conveniant inter se conveniant vel B. immo PB. consequentis MB. alteri quod M alteri B. " conveniant s] inter se conveniant P. " quod add. M argumentatio per P. praeN M] M eut N, B. propter B. " om. B. " per B.] ad Barbara per impossibile B. dictai B. om. B. m.] maior
'

c. e.|

eadem conclusio
similiter P.
'

'in

H.\

p.]

f.)

f.]

**

s.]

* r. u.]

" e.

'" e. t.

(|.

p.J

'*

'*

r.]

'* s. c.J

*'

n.)

'*

-"

'

c. p.]

*''

""

" r.

removeantur maior

removeantur maior

P.

ARS PRIORUM

27

omne

X
;
:

est

M, omne

'

est X, ergo

omne
illud

est

M, quod est oppositum


^

minoris
scilicet

et tenet

consequentia per

quod prias
prima
''

declaratum

fuit

quandocumque ex opposite conclusionis cum


'

altra

praemissarum
;

infertur
similiter

oppositum

alterius praemissae,

consequentia est bona

propter praedictam causam \ quia si mdium quod est in plus attribuatur indeterminate maiori extremitati universaliter ^ pro quolibet
",

supposito, et idem

mdium removeatur
^*

universaliter

pro quolibet sup-

posito a minore indeterminate *^ ideo oportet

quod

'*

maior pro quolibet

supposito removeatur

a minore indeterminate a destructione consequentis.

Intelligendum

'^

est contra istos


et aliter

modos

particulares

quod

si

dispositio

secundae figurae retineatur

disponantur praemissae
''

quemadmodum
et

modo dictum
terminos
^^

est

'^

nullo

modo

sequitur conclusio

quia semper est reperire

in

quibus omni
^'.

et nulli.

Ideo nuUa conclusio sequitur


'^
"*

propter

causas praedictas

Notandum

est

autem quod

in

secunda figura non

sequitur conclusio affirmativa aliqua

quia oportet semper in secunda figura

Nunc in secunda ligura mdium est praedicatum semper et in plus ^"; ideo si mdium pro quolibet suo supposito removeatur ab aliquo extremo, oportet extrema removeri ab invicem, quia a quocumque
alteram esse negativam.
'-'

removetur superius,
tur
'^'^

et inferius.
tertia

Sequitur de tertia figura quae non dicitur

quia tertio loco poni-

sed quia tertiam habet evidentiam, id est minorem

quam

aliae duae,

triplici

de causa. Primo quia per conversionem minoris nascitur a prima

figura et probat
est
-*

semper

"^^

particularem et
;
|

mdium

esse idem,

quia subiicitur in

ambabus
:

unde
^^

tertia figura est

quod indignius quando mdium


^^
;

foi^^ioi

Ra

bis subiicitur ante

conclusionem maior
est
-

extremitas est praedicatum maioris

propositionis

minor extremitas

praedicatum minoris propositionis


'^

mdium

est

-^

quod
'".

subiicitur in

ambabus
:

Ista figura

habet sex modos

dsigntes per sex dictiones scilicet

Darapti. Felapton, Disamis, Datisi,


in ista figura S, et^' loco maioris P,

Bocardo, Ferison

Sit

enim loco medii

'

non add. B.

'

illud

aliqua praemissarum P.

^ om. P. p. c] causam '" a. " et add. B. " si dictam B. om. P. i.] indeterminate a maiore B. '2 idem add. M. r.] minore indeterminate, ideo oportet quod si maior removeatur pro ' om. '" " tamen add. P. " Sic add. P. quolibet supposito P. P. terminis B. i* " -" est " superius dictas PB. om. P. a. a.] aliqua affirmativa PB. p.] et prae-' s. s.] sui compodicatum est, semper in plus P; est praedicatum in plus semper B. -^ illud solum P; solum B. - esse -^ e.] semper est illud quod " ponatur P. site P. -' maioris " om. P. indignius est P semper est id quod est indignius B. om. P. ^"^ -* autem P. ^ Felapton ^' F.] etc. P. utraque P. e.l in p.] minoris B.

**

p.]

idem quod

P.
;

est B.

cum

i.]

infertur

cum

p. p.]

praemissae P

prima B.


-*

scjlicet B.

28

SIGERl DE
^

CORTRACO
istiiis

et

loco minoris R, et
perficiuntur per
^

omnes
dici

syllogismi

ligurae sunt imperfecti quia


'^

non

de omni

et dici

de

nullo evidenter, ut

'

apparebit, et

omnes concludunt

directe.
:

Nunc arguitur sic in Darapti quoddam ' R est P; et reducitur ad


et ibi sequitur

omne S
^

est P,

omne S

est R,

ergo

Darii, minore conversa^ per accidens,


et hic

conclusio eadem, ergo

per

^"

praedictam rationem

Quidquid sequitur ad consequens, sequitur ad antecedens a positione *^ antecedentis, per illam '- regulam quando alterum de altero "... Praeterea,
:

similiter

^*

potest probari ista consequentia


^^

^^

per syllogismum expositorium.


'"

Est autem syllogismus expositorius


fol67

quando ab

aliquo universali

Va

accipitur aliquod singulare,

ut

si

sumatur sub praedictis universalibus


^'^

quoddam
foi

singulare suppositum. Sic enim


-'*
:

tune arguitur per syllogismum


;

est R, ergo quoddam R est P expositorium S '^ est P, S 38 Vb -^ regulam quaecumque uni et eidem sequentia per istam
:

et tenet

^^
|

con-

'"^^

in

numro sunt
-*

eadem

inter se, sunt

eadem a
:

positione antecedentis.
^^

Sed

in isto

syllo-

in praedicto syllogismo sequegismo expositorio sequitur conclusio, ergo batur per istam ^ regulam quidquid sequitur ad consequens, sequitur ad

antecedens, per illam regulam

^"
;

quando alterum de
^^
^',

altero

"...

Causa autem

huius consequentiae est

ista,

quia

maior extremitas attribuitur indeter-

minate

"^

cuilibet supposito medii

minor extremitas
medii
^',

attribuitur indeter-

minate cuilibet supposito eiusdem

^-

ideo indeterminate

unum

dbet attribui reliquo, de virtute sermonis a positione antecedentis, quia

quaecumque uni et eidem '^.. sunt eadem. In Felapton sic arguitur nuUum S est P, omne S est R, ergo '" reducitur ad Ferio, maiore conversa quoddam R non est P et per
'^'
:

'^'

accidens, et

ibi

sequitur conclusio, ergo et hic per regulam


est ista
^",

^^ ^'

supradictam

^".

Causa autem huius consequentiae

quia maior

extremitas pro

quolibet supposito removetur^^ a quolibet supposito ipsius medii et*^ minor

ovi. B. Tune B. ' otn. M. * e. d.] vel P. - ont. M P. " um. B. uni. B. igitur B. -- '" om, B. " a. p.) ad posim. c.J per conversiuneni maiuris B. "' '* istam P. '' etc. adtl. B, '* i. - ' om. P. talis ndtl P. tiunem B. c.J om. P. '" sub *^ tub B. e.J sub positis universalibus aliquod singulare suppositum et P; '" N, B. per praedictis universalibus aliquod suppositum singulare et sic enim B. =" ista add. B. * N, B. " illam P. " idem M. -- -' illo P. " et add. P. illam P. "" a. -* etc. add. PB, " um. P. * iftam i.J indeterminate r.J illam rationem B. ''' " et add. B. " in numro sunt bis B. minor m.j uni. P. attribuitur P.

-'"

-"^

eadem
'

inter se add.
c.J

sunt
*'

eadem
B.

inter se add.

m.

per convcrsionem minoris B.


*" illa

^"

B. "

s. a.J

arguitur sic P.

p.

r.J

sequitur per rationem P.

"*

om

P.

'

prae-

dictam B. <- * maior

P.

minor

*'

pro --

r.J

removetur pro

<iuolibet supposito f.

e.]

om. B.

ARS PRIORUM
xtremitas attribuitur suppositis eiusdem medii
'.

29

Ideo maior extremitas

removetur pro quolibet supposito


destructione consequentis.
luxta
istos
*

a minore extremitate indeterminate a

duos modos videndum

quod

si

ambae

sint

negativae

universales

vel

minor negativa universalis %

et dispositio fgurae

rema-

neat

**,

non sequitur conclusio aliqua quia est reperire terminos in quibus


'

omni et nulli et ideo nulla sequitur conclusio ^ Causa autem quare quia non non sequitur conclusio, praemissis sic dispositis, est ista oportet quod si aliqua duo disconveniant in aliquo tertio quod " inter se
;
:

disconveniant vel conveniant, ut visum est prius


tiva

quare

si

minor

est

^"

nega-

non sequitur conclusio


''

aliqua, et
^'

maior affirmativa, quia tune minor "


'*,

extremitas aut est

inferior

ad maiorem extremitatem, aut superior


'

aut convertibilis, aut diversa. Si inferior


oportet
'^

',

non sequitur

'"

conclusio quia non

quod
*'^

si
^",

aliquod inferius removeatur ab aliquo, quod superius ab

ipso removeatur
dentis; tune

immo

est fallacia

consequentis a destructione anteceinter se vel attribuantur


""^

oportet

quod extrema removeantur


^'

propter convenientiam vel disconvenientiam


rior,

inter se. Si

autem

'^'^

sit

supe-

tune impossibile est

" maiorem

esse affirmativam quia a

quocumque

removetur superius,
quia
^*

et inferius. Similiter si sit convertibilis, si sit diversa,

tune non sequitur conclusio aliqua,


;

immo

est fallacia consequentis

ab

insufficienti

non enim oportet quod


alio
'^''

si

aliquid diversum removeatur ab


attribuatur.
[

aliquo,

quod diverso
est

attribuatur vel
^"
:

In Disamis arguitur sic

non quoddam S

est P,

omne S

est R, ergo
^^

,^*ll",^Rb

quoddam R
sequebatur

et reducitur ad Darii per conversionem

maioris et
ibi

conelusionis simpliciter et per transpositionem praemissarum, et


^'^

optime

conclusio per dici de omni, ergo

et

hic sequitur propter

causam supra dictam.

'

suppositis

m.] indeterminate

medio pto suppositis eiusdem P


'

indeterminate

suppositis eiusdem medii et maior extremitas removetur ab eisdem B.

-'

removetur
intelligen-

"^
'*

s.]

pro quolibet supposito


est B.

removetur B.

m.

v.]
'

est

videndum P modos
;

dum

maneat
a. e.]

P.


e.]

'

n. u.] oui,

universales negativae P.

'

PB.
si

quare

similiter

non u] universalis negativa B. propter hoc acld. P. "s. c.| conclusio sequitur PB. " maior B. conclusio sit P et similiter si minor est B.
n.
>

esset P.

-*

'^

inferius B.

-'

'

inferius B.

add. B.
'"

' sequitur

P.

tamen PB.

habent add.

P.

inter
*-

'*

aliquo

r.]

ipso

'^ inferius M sit inferius B. - - " aliqua quod superius, removeatur ab ipso P.
;

a.]

ab invicem vel attribuantur


i.

sibi
^*

invicem P.
si

-'

quam

om. B.

e.]

est impossibile P.

sit

convertibilis

est si sit convertibilis et si sit diversa

est si sit convertibile, si sit


alii

diversum B.

"

aliquid

a.]

aliquod diversum ab aliquo removeatur quod

diverso P.

alii

q] B.

** a. s.]

sic arguitur P.

conversio P.

^*

sequitur P,

30

SlGERI DE
Similiter in Datisi
:

CORtRACO
quoddam
^

omne S
:

est P,

est R,

ergo

quoddam

est

et reducitur
-

ad Darii per conversionem minoris


et

simpliciter.

Similiter

in

Bocardo

quoddam R non

est

quoddam S non est P, omne S est R, ergo reducitur ad Barbara per impossibile, sumendo
fiet

oppositum conclusionis,
remanehit minor,
est P,
sic
^
:

et

maior,
est
^

et

minor

principalis

syllogismi

omne R
*

P,

quae

est opposita

maiori

quae dicebat

omne S est R, ergo omne S quoddam S non est P


:
; :

et tenet

consequentia per

^'

regulam superius probatam


^

quandocumque ex

opposito consequentis...

infertur

oppositum antecedentis. Consequentia

fol^39

quod si maior sit universalis affirmativa et minor particularis negativa non sequitur conclusio, quia non oportet quod si minor extremitas negatur " a medio particulariter sumpto, quod ab ipsa negetur '" maior extremitas, immo est fallacia figurae dictionis procedendo a quale quid et indeterminato ^^ ad hoc aliquid et ad aliquid ^' determinatum, propter causam dictam in universalibus. nullum S est P, quoddam S est R, ergo In Ferison arguitur sic '^ ^* Ra quoddam R non est P et reducitur ad Ferio per conversionem maioris simpliciter, et ibi sequitur conclusio, ergo et hic propter causam dictam *^. Si autem praemissae aliter disponantur ^* non sequitur conclusio aliqua sed *^ est reperire terminos in quibus omni et nulli, propter causas supra dictas in modis ^^ universalibus. Notandum autem quod in ista figura '" non potest concludi de virtute ^ormae conclusio aliqua nisi particularis quia extrema semper concluduntur V> in conclusione propter^" mdium; nunc ^^ mdium semper subiicitur in ista figura et extrema praedicantur, ideo semper ad minus maior extremitas habet suppositionem indeterminatam " quia minor semper est affirmativa in ista figura, ideo distributio ^' non cadit supra minorem extremitatem. Si ergo
prima
"

fuit

bona. luxta quod videndum

-^^

in conclusione accipiatur

^^

universalis, erit

fallacia figurae dictionis proce-

dendo

a quale quid et ab

'^"

indeterminato ad

^^

hoc aliquid

et

-^

determinatum.

* maioris P. * e. o.] * et add. B. scilicet P. opposita est B. ' c. - ' intelligenconsequentia per illam P. p.] prima consequentia PB. '" negatur P. " e. i.J indeterminatum P. " negetur P. dum est P; notandum B, '* minoris " a. s.] sic arguitur P. aliquid aliquod et B. a.| aliquid et aliquid P '" praemissae d.] aliter MB. - " c. d.| praedictam causam P dictam causam B. "*om. P. d.] et propter supra dictas causas B. disponantur praemissae P. - " propter *" de i. f.) illa P. p.] conclusio aliqua nisi particularis de virtute formae quia
'

his P.
illa

c. p.)

extrema semper in conclusione concluduntur per P " illa P. " semper i.) minor extremitas ad minus " mdium P. " acciperetur B. semper P. et b M. e.J indeterminato ad hoc aliquid

"' autem ndd. P. suppositum indeterminatum ^' -" esset PB. hoc udiL B. ad add. B. P.

per B.

liabet

ARS PRIORUM

31

Sic ergo apparet gneratio syllogismorum in tribus figuris et in omnibus

modis trium figurarum, qui modi

possunt designari per hos versus

Barbara, Celarent, Darii, Ferio, Baralipton,


Celantes, Dabitis, Fapesmo, Frisesomorum,

Caesare, Campestres, Festino, Baroco, Darapti,


Felapton, Disamis, Datisi, Bocardo, Ferison
'.

Determinata generatione syllogismi


teria,

simpliciter et abstracta
fit
'

a ma-

determinata

"

dialectica

secundum quod

ex propositionibus de

inesse ^ convenienter oportet determinare de generatione syllogismi simpliciter qui


fit

ex propositionibus de

modo
^\

'^

vel

modalibus

et isti
'"

modi

modificantes propositiones licet sint spciales respectu illarum

de inesse,
''^

quia aliquid addunt supra


et abstractae

illas

de inesse

non sunt conditiones


sibi
'*

formales

a materia probabili et necessaria, ut dicit

Ammonius supra
dterminant,

librum

^'^

Perihermeneias,
est

nam
'^
'"*

isti

modi nullam materiam


:

aeque enim bene


illa
*^
:

haec

modalis

de necessitate

^*

asinus est home, et

homo de

necessitate

est animal.
'**
:

modificantes sunt Modi autem universales ^, impossibile necessarium, verum et falsum.


Sicut generationes
sibili
'^^

possibile, contingens,

syllogismi simpliciter ex propositionibus de imposaffirmativa vel negativa de neces-

non dtermint Philosophus, quia


in
^^

sariis aequipollent ^^ affirmativis et negativis

de impossibili, ut

vult Philo'^^

sophus
ex

libro Perihermeneias,

nec dtermint Philosophus generationes

"

inesse.

falso, quia isti modi non variant consequentiam ab illis de Sed alii modi variant sicut '^ apparebit prosequendo. Primo ergo determinare oportet " generationem syllogismi simpliciter

vero et

^'',

ex propositionibus de necessariis

-^

in tribus figuris, quia isti syllogismi sunt


dicit

propinqui syllogismis

"^

de inesse, ut
^',

Commentator Averroes,

in

com-

mento super istum librum

quia

illae

de necessario non variant conseB. addidi. con'

ont. B.

h. V.] istos

versiculos B.

Versus add. in marg. M. abstracte B. syllogismorum B. 'et add. PB. ^^ istorum MB. * d. i.] om. M. ' d. m.] om. B. " quia i.] otn, B.
'
'

Celarent

F.] etc.

P; Celarent

clusiones P.
est B.

'^

s.

1.]

libro

**

necessario B.

in libro B.

'^

"

igitur P.

'*

e.

h.]

est illa
"*

P
n.]

ista

"

est

i.]

de necessitate est

'" universaliter B. ^^ c. i.] om. B. ^* S. haec de necessitate homo P. g.] Nunc autem -- affirmativa de generatione P Nunc generationem B. a.] affirmativae et negativae dici de necessario aequipollent P affirmativa et negativa dici de necessario aequipol** P. ^^ ab " om. P. " de P. leret B. g.] generationem (bis) syllogismorum B. "o 27 ut PB. -" necessario PB. 28 d. o.] oportet determinare P. V.] om. P. illis B. " super 1.] suo super librum istum PB.
;

homo

et B.

et

sicut

32

SIGERI DE
^
I

CORTRACO
;

f ^^ioi^Va

q'^'^riti^"!

simpliciter

continorens autem varit

secundum rem sed secundum modum tantum secundum rem et modum simpliciter ^ Necessarium
-

prius est

ipso contingente, ut dicitur in

II^

Perihermeneias.
qui dicuntur
^

Nunc quidam

sunt syllogismi ex
'

"

ambabus de necessario

uniformes, quidam sunt

ex altra de necessario et altra de inesse vel

contingenti qui dicuntur mixti, ut apparebit inferius.

et

Primo oportet dicere de uniformi generatione nunc, in omnibus ^ in omnibus ^" modis, exceptis quarto secundae " et quinto tertiae.
Fit syllogismus

figuris

eodem modo
de inesse

sicut
illi
'^

^^

in

illis

de inesse;

et

eodem modo
^^

probantur, et similiter reducuntur

qui sunt in secunda et tertia figura

ad primam

'*

sicut

illi

et
:

tenent consequentiae propter

easdem

causas ^^ verbi gratia in Barbara

omne B de

necessitate est A,
;

omne C

de necessitate
de omni
f^?q Rb

est B,

ergo

omne C
"^,
;

'^

de necessitate est

in istis, sicut prius

quia ipsum
'"

A et tenet per dici A cum modo necessitatis attribuitur

^"^^^^^* supposito ipsius

B nunc

C
B

universaliter denotatur
in minore, ideo
et tenet
^^

necessitatis esse

suppositum ipsius
"^^

cum modo cum modo neces''^

sitatis universaliter

attribuitur ipsi
'^*

C;

per illam regulam


inter se ^^ sunt

quae-

cumque uni

et

eidem " numro

sunt

eadem

eadem a

positione antecedentis ^^
Similiter in

" Celarent
^"

nullum

de necessitate

est
;

A,

omne C de
per dici
^^

necessitate est B, ergo nullum

de necessitate est
:

A
et

et tenet

de nulle

et

*"

per illam
^'^

regulam

quaecumque uni

eidem

in

numro

^V

non sunt eadem

inter se '\
in
^'

non sunt eadem.


aliis,

Eodem modo
et quintus tertiae

omnibus^*
^^

sed videndum^^ quod quartus secundae

possunt probari ex opposito conclusionis

cum

altra

praemissarum, inferendo

oppositum

alterius

praemissae ^^ quae est pro-

batio per impossibile, quia omnis syllogismus

bonus per istam regulam

secundum et secundum rem et secun similiter et B. p. est prius B. om, B, in B. sunt autem B. animabus B. de add. B. q. oui. P. similiter autem in omnibus fguris et P. " ligurae add. P. eodem sic reducuntur B. et similiter et similiter qui sunt in secunda figura P. probantur add. P. " B, M et tertia reducuntur ad primam P. per PB. in -- sicut prius P; sicut prius in universaliter B. " autem add. P. c] denotatur universaliter ad P. ont. PB. et M cum modo necessitatis cum modo et B, idem in P eidem in B. " cum modo necessitatis add. B, de omni et add. B. neceMtatis add. B, ' consequentis P. " Celantes add. B. om. P. iitam B. cum modo necessitatis add. B. non e] sunt eodem B. cum modo necessitatis add. B. ' est in P. '^sciendum P; intelHgendum B. bene add. B. concludcndo B. om. B.
'

ab

illis

de inesse add. B.
s.]

om. P.

"

s.)

dum modum
al)

simpliciter et ideo P.

e.]

^'

''

'

alii

'"

o.]

'-

s.)

'*

i.j

'^

p.)

illi

'*

'"

oiti.

p.]

istis

*'

** e. t.]

^''

'*

"'

"^

i.

o.J
"*

'

AkS l'RIORlJM
potest
*

33

probari, ut apparebit inferius.

de

contingenti et altra
*

Quia cum argueretur tune ex altra de necessario ^, quae consequentia nondum est
^

manifesta

prius, ideo aliter probatur


",

consequentia illorum

nec philo-

sophus ex ignoto procederet


gratia, arguatur
'^
^

ut dicit Siraplicius in Praedicamentis. Ideo

consequentiae praedictae probantur per syllogismum expositorium, verbi

omne B de necessitate est A *", de necessitate non est A '-, ergo quoddam C de necessitate quoddam C non ^' est B '^. Exponetur minor '": quoddam C de necessitate non est A sic enim significatur: omne B de necessitate est A et quoddam C ^" de necessitate non est A '^ sequitur quod quoddam C de necessitate non est A, '", positione antecedentis. Si enim ergo quoddam C de necessitate non est B
sic in

secunda figura

'^

toi.

,S^' 68 R*

***

indeterminate attribuitur cuilibet supposito eius


"^^

B
-'

et

idem

removeatur
quae-

pro

quolibet supposito ab ipso C, sequitur

quod B

removebitur secundum
:

quodlibet suppositum ab ipso

C
^*

indeterminate, de virtute sermonis

cumque

^'-

uni et eidem non sunt eadem, inter se non sunt eadem.


^^

Eodem modo

in quinto

tertiae

dbet exponi maior ut


^^

quoddam C

de necessitate non

est

A, omne

de necessitate est B, rgo quoddam

de necessitate non est A. Si enim

removeatur secundum quodlibet

suppositum ab ipso

indeterminate et ipsum

^^

attribuitur indeterminate

cuilibet supposito ipsius C, oportet

quod

secundum quodlibet supposi*'*

tum " removeatur ab ipso B


dictam.

'^'*

indeterminate, propter

regulam supra

^"

Sic ergo apparet generatio syllogismi simpliciter de necessario uni-

formis

'^^

in tribus figuris.

' ovi. B. ' contingenti dbet B. n] necessario et altra de contingenti P. manifesta est B. - ^ a. procedit quia philosophus ex p probatur aliter PB. * s. {.] figura secunda B. " A, PB. ignoto non dbet procdera P. arguitur P. 1" B, PB. ' 2" nian. M. A, PB. " 2rt man. M. " ergo add. M B, PB. ' B, M. ' ut enim ' " ut enim add. M. scilicet add. PB. add. M. A, M. *" a M. *' A sic B] B, si ergo omne A de necessitate est B, et quoddam C ut enim de necessitate non est B, sequitur: omne A de necessitate est B, minor scilicet: quoddam C de necessitate non est B, sequitur ergo quoddam C ut enim de necessitate non est A, a positione antecedentis. Si enim B indeterminate attribuatur cuilibet supposito ipsius A et idem B removetur pro quolibet supposito ab ipso C sequitur quod A, P A, sic enim significo omne B de necessitate est B et quoddam C ut enim de necessitate non est A sequitur; quoddam C ut enim non est A, ergo quoddam C non est A, a positione antecedentis. Si enim B indeterminate cum modo necessitatis attribuitur cuilibet supposito ipsius A et idem B removeatur ab ipso C pro quolibet supposito, sequitur quod A, B. B. m.] similiter PB. -* " enim add. B. * A, M ovi. P. quarto P. C, B. s *' A, add. P. 28 c, P. 2 per B. superius P. u.] uniformis P; uniforde mis de necessario B.
'

e.

m]

'=>

=>'

34

SIGERI DE

CORTRACO
'

videndum de mixta generatione syllogismorum de necessario. luxta quod videndum - quod mixtio sumitur metaphorice ad mixtionem in rbus naturalibus. Mixtio autem ^ in rbus naturalibus dicitur * cod. B miscibilium alteratorum unio ad actum mdium sed mixtio in syllogismis fol. 101 Vf j j dicitur " ordo duarum propositionum diversarum sicut quando una est de
est
; '
I

Nunc

necessario ^ altra

de inesse vel de contingenti. Primo ergo dicendum est de mixtione necessaria


'

et

de

"^

inesse in

prima
esse
'^

figura.

Nunc

ista

mixtio potest sic


et

^"

diversificari

potest enim maior


sit

de necessitate

'

minor de inesse vel econverso. Si maior


^'^

de
^*

necessario et minor de inesse, sequitur conclusio semper


sicut prius in uniformibus
;

de necessario,
et dici

et tenent syllogismi

per dici de omni

de nuUo, sicut prius

'^

in

modis universalibus
*"*

et particularibus ^^ Intelligen-

dum tamen
illa ^^

''

quod quaedam

est

'"

propositio de inesse simpliciter, scilicet,


-'

quae

est in materia necessaria, alia

de inesse ut nunc, sicut

'^^

illa

quae

est in materia contingenti.

Nunc

^'^

in praedicta mixtione,

minor dbet
illa

esse de inesse simpliciter, quae propositio simpliciter est

eadem cum
'^\
-'

de

necessario realiter
est
^'

nichil addit reale

supra illam de inesse


;

tamen

aliter

modus

syllogizandi in

istis et in illis ^"

maior enim
^^

extremitas in
et includit
^*

ista *^ figura

comprehendit mdium

et

minorem extremitatem
^'.

essentialiter in figura

ambitum suae communitatis, ideo


ut patet

maior quae est

de necessario rgult minorem,


ideo
''

Si
:

sit ^^

de inesse simpliciter,

sequitur conclusio de necessario ut


est B,

omne C

ergo
'^

omne C de

necessitate est A.

omne B de necessitate est A, Modus enim concluita


'^^

sionis sequitur

modum
^'

maioris propositionis, ut dicit Averroes,

quod

conclusio sequatur
cod.
fol.

conditiones praedicati maioris propositionis, ut dicit


:

39 V*

Averroes
pit '

'",
'

sicut sunt

necessarium
universale

et sequitur

conditiones subiecti minons propositionis quia subiectum acci:

..........
1

etc., et

negfativum et affirmativum ^^
.

a minore sicut sunt


inesse, ut

*",

particulare etc. Si

autem minor

sit

de

**

nunc admittimus, non sequitur conclusio de necessario abso-

" enim B. sciendum P inteHij^endum B. ont. B. et B. PB. alia B. ' '" sequi'" owi. B. " potest e.J aut enim potest esse maior B necessario PB. tur s] semper sequitur conclusio P. -- ** e. d.j vel P; et B. "" om. P; et add. B. '" quaecumque *" s. i.] sicut P. ' piius add. ' ont. M. " est add. P. P. P.
'

^- k] Keneratione mixtorum P.
=-

'

esse add. B.

esse add. B.

et add.

'

est add. B.

" scilicet B.

*"

sed P.

" quae

n.]

supra

quam

propositio de inesse
nichil realiter
*"

nichil realiter addit

de necessario

quae propositio de inesse simpliciter


** a. e.]

addit Hupra propositionem de necessario B.


tialiter infra

est alter P.

** illa P. *" etiam *' om. habitum suae congruitatis inde add. P. < ' u. s. s.) ut sic MB. " inde P. condudit B. et i.j om. P. p.) om. B, in M. * sequitur P. u. "' s. s] ut P. " negativum - a.] affirA.] om. B. *" et add. PB. *' necessitate add. P. " accepit P. mativum et negativum PB.

P.

et includit essen-

ARS PRIORUM
lute et
^

35

simpliciter, sed si sequitur

',

conclusio de necessario

erit
*,

sub con-

ditione. Si

autem maior
''

sit

de inesse, minor de necessario

non sequitur

conclusio aliqua
dicit

de necessario sed bene sequitur conclusio de inesse, ut


''

AverroeSj ut

animal,

omne animal movetur, omnis homo de necessitate est ergo omnis homo de necessitate movetur. Conclusio est falsa
:

^,

tamen praemissae sunt verae, ideo non sequitur, quia ex


falsum, ut probatur in
simpliciter,
^

veris

non sequitur

secundo huius. Si autem maior esset de inesse non sequitur conclusio de necessario sed de inesse simpliciter, quae '" realiter est eadem cum illa de necessario minor enim '' propositio non rgult maiorem nisi quantum ad quantitatem conclusionis, ideo potest
;

maior esse de inesse, ut nunc, nec de


simpliciter.

'^

virtute sermonis est

de inesse
'*

In
altra

secunda autem

'^

figura,

si

universalis negativa

sit

de necessario
:

et

de inesse simpliciter
'"

'^ sequitur

conclusio de necessario ut

nullum

de necessitate est A,
Convertatur enim
sequitur conclusio de

omne C
|

est

A, ergo nullum
et

de necessitate
in

est B.
et ibi
*":
'^^

maior simpliciter
necessario
'"*,

sumatur "
et hic

prima figura,

ergo
'-"

per rgulas supra dictas

r^^i,^h

eamdem causam quae dicta est in illis de inesse, et demonstratur eodem modo in *' aliis modis praeter quartum in quo non valet aliqua mixtio, et eodem modo reducitur ^* sicut '" illae de inesse, et tenent consequentiae propter " easdem causas dictas
quidquid sequitur
etc.; et tenet

propter
^'-

'^''

in

modis primae
sit

et

secundae figurae
et
'^

in

illis

de inesse

^^ Si

autem

afiir^"

mativa

de necessario

negativa de inesse, non sequitur conclusio

de necessario sed bene sequitur


negativa
:

conclusio de inesse, quia convertatur

non sequitur conclusio de necesin virtute illorum, quod apparet in terminis: omnis homo de necessitate est animal, nullum album est animal, ergo nullum album de necessitate est homo. Conclusio est falsa, praemissae tamen ^* verae. Similiter hoc apparet quia quotiescumque ex conclusione
in

sumus
nec

prima
quia

figura, et ibi
'^

sario ^^ ergo

hic,

isti

concludunt

^ sequitur conclusio de necessario ndd. P; autem de necesmaior n.] maior sit de necessario, minor de inesse P minor sit de * c. a.] aliqua conclusio B. " o. a.] omnis homo B. necessario et maior de inesse B. * nisi verum et non sequitur add. P. ' et add. B. * om. B. " etiam P. quia B. '- autem B. '*!. " negativa a.] Sic in secunda P om. B. n] sit de necessario *^ om. P. '* c. e.] convertitur in B. '^ sumamus B " necessitate PB. negativa B. '* r. -" quidquid -' in isto d.] regulam supra dictam PB. et per B. tenet p.] -- e. d.] om. M. ** om. P. -* reducuntur B. modo add. M isto modo add. B. ** illi P; et illi B. - per P. ' e. c. d.] dictas causas B. - - in i.] p. e.] om. M. * om. P. =* 31 arguitur P. " d. n.] om. P. om. P. ista P. est t.] est falsa, tamen praemissae sunt P falsa est, praemissae B.
^

om. M.

sario add. B.

'

sequatur P.

'**

'^*

6
cod.

SlGERl DE praemissarum concluditur


1

CORTRACO
repugfnans
alteri,
illa

gt altra

conclusio non
;

sequitur ex praemissis quia effectus

non dbet repugnare causae


tali

modo
et
^

si

detur quod sequatur

conclusio de necessario ex

mixtione ^ tune ex
repuest A,
:

conclusione et altra praemissarum infertur oppositum alterius

gnans, sicut

cum

arguitur

omne B de

necessitate est A, nullum


^
:

ergo nullum

de necessitate
"

est B, et tu dicis

convertatur conclusio

nullum

de necessitate est B, nullum


:

B
^

de necessitate est C;
necessitate est
'

et convertatur

maior principalis syllogismi


de necessitate
est
""

omne B de
:

A,

quoddam
est
'"

A
C,

B,

tune arguitur
^
'

nullum

de necessitate de necessitate

quoddam
est

A
'^

de necessitate est B, ergo quoddam


rpugnt ininori quae
"'

non "
de

sed

dicebat

nullum
''

est

^\

quia potuit
et illae

esse de inesse, ut nunc, quae realiter valet.

Illa

de contingenti
^^

necessario interimunt
luxta quartum
sint
'"

illas

de contingenti, ut apparebit
intelligendum est
'"

inferius.

modum

de necessario non sequitur conclusio de necessario


necessitatis indeterminate attribuatur
-^

quod quaecumque illarum licet -" enim A


;

cum modo

cuilibet supposito ipsius

et

ipsum idem

removeatur secundum quodlibet eius suppositum ab

ipso

indeterminate, oportet

" quod B cum modo

necessitatis

removeatur

secundum quodlibet suppositum cum modo necessitatis ab ipso C indeterminate ", quod apparet in exemplo omnis homo de necessitate est animal, quoddam album non est animal, conclusio est falsa quoddam album de necessitate non est homo ^\ sed ^ bene sequitur conclusio de inesse nega: :

tiva particularis.

Si

autem "
^**

aliquis

'"

dicat ex opposito conclusionis de necessario


-",

oppositum

est

de contingenti

si

ponatur inesse

cum maiore
sufficit

quod de
'"

necessario, sequitur oppositum

minoris, ergo

consequentia prima
sit

^*

fuit

bona; dicendum

est:

ad hoc quod consequentia

bona,

quod ex

'

modo

s.)

nunc

si

detur quod sequitur B.

de

necessario P.
dicis et B.
'"

"

ont. B.

s, c. a.]

ut arguitur sic B.

m.] ex tali et
'^

mixtione quae
ut tu dicis et

sit

de

d.j

M;
P.

scilicet hic

add. P.

'

om. B,

">

"

om. B.
B.

t.

a.]

quae arguatur

ut

est tidd. M.

" om. B.
P.

'

interimi
si

nunc
*'

' hoc add. B. "* i. " patebit P.

cum

' B, MB.

''

lllam
i.

MB.

e.J est intelligendum P.

'"

s.J

illarum
--'non

sitP;

B.

hoc P.
i.J

*'

i.

attribuatur indeterminate

" Si autem quis instaret quod mixtio valet quia ab ipso C, P. ex opposito conclusionis de necessitate et illa de inesse sequitur oppositum alterius, dico quod non, quia in dicta mixtione illa de incsse dbet essu de inesse simpliciter, ut apparebit inferius sed in isto modo minor potest esse de inesse, ut nunc, eu quod non regu* latur a maiore propter dispositionem modi add. P; oportet tamen udd. PB. h] om. B. enim B, ' quis P '* ex verte folium <tdd. B. o.] quod oppositum de neces et add. P. " c. m.| tune maior B. - "' c. p.] prima consequentia PB. sario P.
autem P.
*

P;

attribuitur B.

cum

'"'

ARS PRIORUM
opposito conclusionis
rius
^

37

cum una praemissarum


ex opposito conclusionis
^

inferatur

oppositum
prima

alte-

quia

quando

cum una praemissarum


'
|

ponatur

cum
fuit

minore, et

inferatur
"
;

oppositum maioris, aut

con- r'j^QQ^b

sequentia

bona aut non

si sic,

habeo propositum

si

non, tune oppo-

situm conclusionis principalis potest stare


affirmativo vel negativo vera est
',

cum

praemissis quia de quolibet


^

et

de nullo simul. Valet

rgo
^

cum

minore, et tu dicis quod ex opposito conclusionis

cum minore

infertur

oppositum maioris

ergo maior

et

oppositum maioris stabunt simul, quia


illo stat

cum

quolibet

'"

stat

antecedens

cum

consequens. Si igitur

^'

oppo-

situm conclusionis et minor sunt antcdentes ad oppositum maioris, et

oppositum conclusionis
maioris

et
si

minor stant
'
'

'^

cum

maiore, stabit oppositum

cum

maiore. Item

ex opposito conclusionis
'^

cum minore
'-

infe-

ratur oppositum maioris ^\ prima

consequentia

'**

fuit

bona quia bona

est

consequentia, ut
infertur

^^

tu dicis,

quando ex opposito conclusionis


in isto
'*

cum minore
quando

oppositum maioris. Ergo


infertur

syllogismo ex opposito conclusionis


islius

cum minore

oppositum maioris

syllogismi, sed

arguitur ex opposito conclusionis ultimi syllogismi

cum minore ad oppo^'


'^'^

situm maioris, tune syllogizatur ex maiore et minore principalis syllogismi

ad conclusionem principalem. Ergo si ultimus ^" est bonus, quem ponis esse bonum, et primus fuit bonus, et sic " ex opposito conclusionis cum

una praemissarum
bona.

infertur

oppositum

alterius

-^,

prima consequentia

fuit

Secundo

est intelligendum

quod quandoque ex opposito conclusionis

cum una praemissarum inferatur oppositum alterius, quod*^ tune ex opposito conclusionis cum reliqua infertur oppositum reliquae ", quia si ex upposito conclusionis cum minore inferatur oppositum maioris, ex opposito conclusionis cum maiore infertur oppositum minoris -^ aut non si sic, tune habeo propositum, si non, tune minor stabit cum opposito conclusionis et maiore, minor ergo et maior stabunt cum opposito conclusionis,
^^'
|

fjj*^68

V*

'^'^

'^'^

et et

tamen

^^

maior

et

minor inferunt conclusionem,


stat
|

ut

probatum

est prius

^-,

cum quocumque

antecedens

cum

illo stat

^^

consequens. Stabunt fuiToi^s Rb

'

praemissae add. P.

bona add. P. minoris P, '- stat PB. " ergo B. PB.

consequentia prima B.

" quia " om. B. u.] et P; consequentia est ut B. '* Ergo -" ulterius -' cum omne possit PB. m.] OUI. P. ut add. M. B. -'* -^ quandocumque add. PB. '* praemissae add.,P. -* prima om. P. q.] om. P -" altra B. -** - reliqui P. '" oin. quod B. inferatur P. o. m.] minor P. PB.

* ^ om. M. quaiidocumque B. infertur B. ru. a.] '" quoumque-. ' om. MB. * Stet PB. ^ minoris P. i ^^ om. P. " h' maiori add. B. om. B. p. c]
'

>'

^'

cum

p.

^-

probatum

p.]

prius probatum est PB.

-"'

^^

c^jn

g.]

et B,

38

SIGERI DE
et
*

CORTRACO

ergo simul
sible.

conclusio et
fuit

Ergo primum

oppositum conclusionis, quod est imposverum quod quandocumque ex opposito conclu^ *

sionis

cum maiore

'

infertur

oppositum minoris ^

et sic in

consequentia

bona ex opposito conclusionis cum utralibet ^ infertur oppositum ut cuiuslibet nunc in praedicto modo ^ ex opposito conclusionis de necessario, ponendo inesse cum altra praemissarum ", infertur ^" oppositum alterius, hoc solum probat quod ex tali mixtione sequatur ^^ conclusio de inesse,
;
'^

quod concedimus.
In tertia
^-

figura, aut
:

'^

ambae sunt

affirmativae aut altra


'^

^*

affirmativa ^^
'**,

altra negativa

si

ambae
-^'j

'"

sunt affirmativae, aut


;

ambae
'^^

^^

universales

aut altra universalis


affirmativae
'^*'
'^'^

altra particularis

sicut

-^

in

ambae sunt universales et -^ Darapti, quaecumque illarum sit de necessario ^^


si
-*^
:

sequitur conclusio de necessario -^ quia si maior sit de necessario semper minor sumus ^^ in prima figura, et minor de inesse simpliciter, convertatur '^ et hic. Si autem maior sit de inesse simpliet illic sequitur conclusio, ergo
citer " et

minor de necessario, sequitur conclusio de necessario


^^

^^; si

enim

^^

convertatur maior
ibi

et

transponantur praemissae, sumus in prima figura, et


^^

sequitur conclusio, ergo


^'

et hic

et ratio

huius est

^^

quia

mdium
^^

in
sit

ista

figura

semper

subiicitur et

extrema praedicantur. Si ergo

maior

de necessario, denominatur
posito ipsius C, et ipsum

A ^" cum modo


B

necessitatis inesse cuilibet sup*^


*^

denominatur inesse indeterminate

cuilibet

supposito ipsius
ipsi

ideo
^'^

A cum
inter se
et

sua dispositione denominabitur

inesse

particulariter

quia quaecumque uni et eidem in numro

cum modo
*^ Si

necessitatis sunt

eadem,

cum modo

necessitatis sunt

eadem

autem maior

sit

de inesse

minor de necessario *\ transponantur prae-

- vel M. ' minore MP. * maioris MB inferetur P. tune ex s, e] vel M. " utrumlibet M opposito conclusionis cum maiore infertur oppositum minoris add. B. m.] ex opposito conclusionis cum utralibet praemis'in consequentia utraque B. sarum infertur oppositum utrumlibet in omni bona consequentia modo si in praedicta P.
'
'
;

" sequitur PB. '- possequatur P; sequitur B. '" alterae M. ' est add. P. " aut add. P. " ac MB. " otn. P. trema B. ut in Darapti add. P. *" aut add. P; et add. B. ' sint B. ' sunt add. PB * ut PB. " otn. PB. sive maior universales et a.| affirmativae et universales B. -' conclusio n.| ergo P. semper sive minor et altra de ineste add. PB. - -" otn. B.
"

positae P.

ont.

P.

'*

-'

'^'

si converteretur B. c] sequitur similiter conclusio, si converteretur ' otn. P. " s. e.) quia si PB. " cm. MB, ** essemut P. " sequitur n.] oin. B. indeterminate " ista add. B. "' illa P. minor P. " autem P. " om. M. * indefnite B. *' denominatur P. * ipsi " in add. B. p.] particulariter PB.

add. M.

*" s.

P.

e,]

sunt

eadem

in

numerocum modo

necessitatis, inter se sunt

eadem cum modo neces-

sitatis P.

cum modo

necessitatis add. B.

"

et iidd.

PB.

ARS PRIORUM
missae, tune

39

B cum
'

sua dispositione denominabitur


et

^ ^

inesse ipsi

inde-

terminate, quia
sitatis

quaecumque uni

eidem

in

numro

cum modo
sit
''

neces-

sunt eadem, inter se


*

cum modo

necessitatis sunt
si
^

eadem. Si autem
de necessario

altra est

affirmativa et altra negativa,

negativa

de inesse simpliciter \ excepto quinto modo, sequitur conclusio quia sequitur in prima figura ^, ergo et ^ hic ^" per regulam supracausam quae dicta est r*;^Q^a dictam et tenet consequentia ^^ propter eamdem ", superaddito, quia necessitatis modo inesse in modis istius figurae de
et affirmativa
''^
|

quaecumque uni
eadem,
inter se
'^

et

eidem

in

numro
et sexto

'*

cum modo
^^

necessitatis
sit ^^

non sunt
et

non sunt eadem. Si autem minor


in

de necessario

maior de inesse,

secundo
^^ ""

modo
*''

istius figurae

conclusio de necessario

quia reducitur

ad primam figuram,
-'

sequitur conclusio, ergo nec

hic sequitur

quia in

non sequitur et ibi non convertibilibus quod "


^"

non sequitur
mixtio

ad consequens " non

sequitur ad antecedens -^

luxta quintum
;

modum

'^

istius figurae est

notandum

quod non

valet

in ipso

tamen potest

instari

sicut prius

"

contra quartum secun-

dae
sunt

-"*

instabatur, et

eodem modo

solventur instantiae

sicut ibi solutae

^-.

Determinata generatione uniformi syllogismorum


mixta ex altra de necessario et altra de inesse
oportet
^*

^*

de necessario

^^

et

*^

in tribus figuris,

nunc
'

determinare de generatione

^^

syllogismorum de contingenti
et altra

uniformi

"

et

mixta ex aUera de contingenti

de inesse

^*
;

similiter

ex altra de contingenti et altra de necessario in tribus figuris.

Primo tamen oportet determinare generationem uniformem


coniugationes quaedam in uniformi generatione
^

et

quia

perficiuntur

*"

per con-

versionem inusitatam ipsius contingentis, ideo primo oportet determinare de conversione


*'

contingentis

et

quia conversio

talis

^'^

inusitata debetur

" est P. ' i. n.] om. PB. * sit M. sit B. denominalur P B add. B. quia f.] ow. B. de necessario quia convertatur minor, e "* et adil. B. " om. B. semper sumus in prima figura, et ibi sequitur conclusio, ergo P. '* simileni P. * i. n.] om. PB. "in i.] iam in modis illius figurae P. d. i] oui. B. '^ cum '* et sexto m.] modo et in " om. M. sexto P modo necessitatis add. M. reducuntur B. neque P sequitur modo et sexto B. d. n] necessaria P. -* con"' sequetur P -" antecedens P. add. B. om. B. quia M in q ] om. B. -' s. -* om. B. -" e. n.] est intelligendum P intelligendum B. sequens P. p.] om. M -^ om. P. "^ s. s] solutum est P - s. i etc. B. solvatur instantia B. ut prius B. ] ^- uniformi *' u. s.] syllogismorum uniformi B. n] syllogismorum de necessario " n. o.] quod P. " necessario uniformi P. i.] inesse et altra de necessario PB. '' ^* et add. P. ^* et add. PB. ^^ u. '* d. om. B. g.] generationem PB. g.] genera'" ont. B. '- om. " ipsius add. B. tione uniformi P. P.
'

ibi B.

'

ont. P.

quia

'

'*'

''

-**

-'-

40

SIGERI DE
^

CORTRACO
diffiniatur
|

/^^-

contingenti propter
tingens, scilicet,

naturam contingentis, ideo primo


-

con-

quod contingens

nec

est

necessarium nec impossibile


fuit

^1^ Vb

^^

positum

in

esse nullum sequitur impossibile, sicut prius

dictum
^

*.

quod potest non esse in ^ hoc quod potest esse, non est impossibile in hoc quod potest non esse, non est necessarium. Ideo ^ propositiones istius convult Philosophas, libro Perihermeneias, contingens est
:

Ut

esse et

tingentis convertuntur in oppositam qualitatem, ut

A, nullum ergo

B omne B

contingit esse

**,

quia sequitur

omne B ^ contingit esse omne B contingit esse A,


:

de necessitate non est A, per diffinitionem contingentis, quia


;

^^

non est A, ergo nullum B contingit esse A, per regulam modalium, quia non necessarium valet possibile non vel contingens '^. Ergo per locum a primo
sed sequitur
:

contingens non est necessarium

omne B de
^'

necessitate

ad ultimum sequitur
esse A.
Similiter ista
'^
:

omne B

contingit esse A, ergo nullum

contingit

nullum

contingit
''
:

esseA

convertitur

ergo

omne B
ergo
^"
^^
^^

contingit esse A, quia sequitur

nullum

contingit esse

^^,

omne
sibile
;

'"

B non

est impossibile esse

A, quia contingens non est


est impossibile esse

impos-

sed sequitur:

omne

'"

B non

A, ergo

omne

B
:

contingit esse A, per regulam modalium.

Ergo a primo ad ultimum sequitur


^^

nullum
et

contingit esse A, ergo


in
;

omne B

contingit esse
aliis

".
-^

Eodem modo sequitur eodem modo probantur

propositionibus
^*

eiusdem

contingentis

et similiter

in

omnibus modis contingentis,

scilicet, in

contingenti ut in pluribus et in contingenti ut in paucioribus, nisi


ut
^*

quod propositio de contingenti


et

in

pluribus,

secundum intentionem

Averroes, convertitur in propositionem de contingenti ut in paucioribus


econverso. Ulterius est notandum
:

"
'^^

'"

quod quaelibet

^"^

propositio de con-

tingenti habet duas acceptiones ut


vel
:

omne B
:

contingit esse

A potest

accipi

quod est B contingit esse A, vel quod contingit esse B contingit esse A, et hoc dicit Philosophus in ^" Perihermeneias quod quoddam " est contingens coniunctum actui et quoddam " contingens ^* ante actum.Nunc '^ in
'^^

per B.

'scilicet

c.|

oui. P. -

^ e.

Quia contingens, ut vult Philosophus in libro Perihermeneias, est (piod P " et B. Sicut vult Philosophus, primo libro Perihermeneias, contingens est vel B. '" um. B. " nullum * om. P. '' omnes add. PB. " rationem P. - A| oin. P. non '^ Similiter " om. B. " omne om. B. (tdfl. P. s A] om. P. '" om. B. ' nullum P. '" nullum P. " nullum P. non add. B. " om. P; B, B. - ' A, B. ' est add. PB. *' in pluribus " a. c.j iHtius P aliis i-ntius B. B. paui.J om.
*

Ut

p.|

i[un pusito P.

-^

'

f.

il.j

ilictiim fuit P.

q.J

-'"

peribui B.
p. a

'

r.
"

est intelligendum

om. M.

libro P,

'"

A, add. P.

P; intellig;ndum B. *' quod tpioddam est)

''

(|uia contingit

quod

eut B,

"

eft P.

quaecumque P. quod B.

Sed

P.

ARS PRIORUM
uniformi generatione syllogismorum
'

41

de contingenti accipitur contingens


est

pro

illa

acceptione quod

dicit

quod

contingens

'

ante actum, sed in


''

mixta generatione de contingenti accipitur contingens


tione
:

pro

illa

accep-

quod est, contingit '. Primo ergo accipiantur duae propositiones universales affirmativae de ut * omne B contingit ad utrunicontingenti ad utrumlibet in Barbara
"^

libet

^'^

esse A,

omne C

contingit

''

esse B, ergo

'^
;

et tenet

per dici de omni, quia maior dicit


'*

omne C contingit^** esse quod A cum modo contin'^

gentis ad utrumlibet inest

cuilibet supposito contingenti

ipsius B, et

quia

denominatur universaliter esse suppositum contingens ipsius

^\

ideo ipsum

A cum modo
C

contingentis
:

'^

universaliter

^'^

inerit ipsi

'*.

Similiter in

Celarent

nuUum B
quod

contingit esse A,
;

omne C

contingit

esse B, ergo nullum

contingit esse

tingentibus, quia maior dicit

A et tenet per dici de nuUo in conA cum modo contingentis removetur


B
^',

^"'

a quolibet supposito contingenti ipsius


saliter esse

et

quia

denominatur univer-

suppositum contingens
'"

ipsius

'^^

ideo

A cum modo

contin-

^^j

^q

j^t,

gentis removetur
Si

universaliter ab ipso C.

autem ambae sint negativae de contingenti vel minor -* negativa, per ea quae sumpta sunt non sequitur conclusio, quia ex puris negativis non nec ex -" minore negativa in prima sequitur conclusio in aliqua figura
'^'\

figura, ut

visum

est prius.

Sed si convertatur " in oppositam qualitatem, idem est syllogismus qui sicut prius et -" eodem modo in particularibus, prius, eodem modo tenens
-''

scilicet, in ^"

Darii
^'

et Ferio, quia

^'

sequitur conclusio de contingenti ad


et dici

utrumlibet, et tenet per dici de


Si

omni

de

"-

nullo in contingentibus.
^'

autem

ambae
^'

essent negativae, sequeretur

conclusio sLcut prius,

convertendo

in

oppositam qualitatem.
sit
."'

Si autem maior

particularis et
^^

minor universalis, non sequitur


^^

conclusio aliqua,

immo

est reperire

terminos in ([uibus stat conclusio

' contin' a. c] contingens accipitur P. ' uniformi s.] mixta generatione B. * dicit i] in ista B. c] contingit quod est contingens P est contingens B. gens p. i * de contingens B. B.] in Barbara de contingenti om. PB. ] in ista B. '- ad utrum"^ a. u " ad utrumlibet add. B. ' oin. B. ont. P. ad utrumlibet PB. "^ con'^ contingentis M " ad utrumlibet add. P. " insit B. ont. P. libet add. B. '* " ont. add PB. ont. M. igitur PB. tingens BJ ipsius B contingens B. *' et B] om. P continnegatur B. contingenti B] ipsius B contingenti B. -' removebitur P. '* maior B. " negativis f.] gens B] ipsius B contingens B. - ont. PB. -' converteretur PB. negativis in aliqua tgura nichil sequitur B. -^ tenet B. - ont. MB. "' om. B. '- d. d - ^' quod MP. om. PB. ] de P; ont. B. '' reperiri ^" universalis ^ sequitur PB, ont. P, ipsarn P. B. add B.

'

'

'''

'*"

'-'

''=

*'

*'*

42

SIGERI DE

CORTRACO
:

universalis affirmativa de necessario ut

quoddam album
|

contingit esse
^

animal vel non esse, fol. lOlbisVb


esse album
^,

omnem hominem vel nullum hominem contingit tamen omnis homo de necessitate est animal et in quibus
;

stat conclusio

universalis

negativa de necessario, ut

quoddam album
^

contingit

* "

esse

animal vel
vestis

non esse

^,

omnem
^

vestem contingit
^"

esse

albam,

et

tamen nulla
^

de necessitate

est animal.

Viso de
tingenti,
et
'^

uniformi generatione syllogismorum


est

ex ambabus de con^^

videndum

de mixta generatione istarum


^^

de contingenti
et altra

^*,

primo de generatione mixta


;

ex altra de inesse
altra

^^

de con-

tingenti

secundo de generatione mixta ex


^'^
:

de necessario
est

et altra

de
illa

contingenti

cuius ratio est quia

illa

de inesse simplicior

quam

^^

de necessario *^ luxta mixtionem primam


et altra
fol.

^^

taies

dantur regulae. Si altra


"^^

sit

de inesse
cau^^:

de contingenti, aut maior est


^'

de contingenti
contingenti
^-

et

minor de inesse,

69 R

^t

^^^^ semper

sequitur conclusio de

propter
ista ^^

eamdem

sam quae quod est,

prius '^^et sumatur contingens


contingit
sit
;

^*

in

maiore sub

acceptione

et

minor semper
et
^'',

^'

dbet esse de inesse simpliciter. Si


'^^

autem maior

de inesse

minor de contingenti, aut


altra negativa
;

ambae sunt

affir-

mativae, aut altra affirmativa


altra negativa
'",

si

autem

altra affirmativa,

modo

et figura observatis, dicit


si

Philosophus quod sequitur


affirma'^*

conclusio de conting-enti pro possibili;


tivae,

autem ^* ambae sunt^^


^
',

non
^^

dicit

Philosophus quae conclusio sequitur


;

ideo de hoc
^"

sunt

diversae

opiniones
sit
''*

tamen

vult

Averroes

quae sequitur "


ad modos. Sed

de contingenti pro
quia in primo
'^

possibili,
'*

modo

Albertus quod conclusio quod apparebit descendendo primae figurae '" non *' potest
et

declarari ista mixtio

nisi

ex

"

opposito conclusionis

cum

altra *\ interi-

'

omnem

-- c] contingit

omnem homtnem

vel nullum

hominem

B.

'

animal P.
-

album PB.

animal add. B.

"

vel nullum P; contingit omnem hominem * quoddam om. B. c.J contingit quoddam omnem c] contingit omnem vestem vel nullam PB.

* et V. d.] Visa igitur P. ' om. P. n] cum de necessitate nulla vestis B. '" om. B. " illorum B. " om. P. " neces" videndum om. PB. c] om. M. ' generatione sario CMC M. c] mixta generatione ex altra de contingenti et altra " om. M. " t. s.] '" contingenti M. '" primi P. " om. B. de necessario B. " semper ad utrumiibet add. P ad utrumlibet add. B. '" dicta est tune P om. B. '* illa P. " in add. B. *' 8. c-l sumitur P. a.) sub ista acceptione in maiore B. sint P. et add. PB. * si ' om. B. ' om. P. - ac M, n om. PB. ' d. h.) om. P. '* quae " sequatur inessr P. d.] conclusio quae sequatur, ideo Alexius B. " de tali conclusione add. P ex tali mixtione add. B. diversae sunt B. *" otn. P. * declarari xciendum B. om. P. * om. M. m.] illa mixtio " cum B. - ** praemissarum ad({. P. declarari P ; ista mixtio declarari B.

"

ARS PRIORUM

43

mendo

alteram, et illud

non potest
quia
si

fieri ^ nisi

minor quae
*
^

est

de con-

tingenti ponatur inesse,

accipiatur oppositum
particularis

conclusionis de

contingenti pro possibili, ipsa


et accipiatur

erit

negativa
'

de necessario,
altra

maior

erit dispositio

secundae

"'

figurae ex
^

de neces**

Baroco, et prius dictum est quod in illo modo praedicta mixtio non valet nisi ad conclusionem '^ de inesse. Si enim accipiatur minor, quae est de contingenti ^^, erit '^ dispositio tertiae figurae ex altra de necessario et altra de contingenti, quae mixtio ^^ nulsario et altra de inesse in
'^

'*^

latenus est declarata

'*'
;

ideo Philosophus primo probat quod propositio

de contingenti possit poni inesse, primo, probando


scilicet
^^
:

quamdam
si

'^

regulam,

si
:

antecedens est

^^

possibile,

consequens
est
;

est possibile,

quam "

probat sic
sibile,
-^

si

antecedens

est,

consequens
^'.

ergo

antecedens est pos--

consequens
:

est possibile

Si

non

sequitur, detur
^*

oppositum conse:

quentis

consequens
"^^

est impossibile,
fiet,

tune

procedatur

consequens est

impossibile
est

est est

quod non fiet - quando non factum est, non ". Habeo ergo quod consequens non est. Tune ^*, ulterius antecedens possibile, ut tu dicis, ergo fiet et illud ^" quod fiet quando factum est, ^\ Habeo ergo quod antecedens est et '^ consequens non est, et hoc fuit
ergo non
et
'^^
:

oppositum antecedentis
est
'^K

", quia dicebatur

si
"*

antecedens
^
:

est,

consequens
'"

Cum
;

ergo ex opposito antecedentis

sequitur oppositum
si

conse-

quentis *^ prima consequentia

bona

fuit scilicet

antecedens

est,

con*''

sequens est
possibile
est
*'*

ergo

si

antecedens est possibile, consequens est possibile.


^^

Apparet ergo iquod


*';

si

antecedens est possibile, consequens est


impossibilis, licet possit

ideo

si

propositiones aliquae sunt possibiles, conclusio semper


*'

possibilis et

nunquam

"

esse falsa.

Et propositio de contingenti aliquo


tionem
^"^
I

modo

*'^

est

antecedens ad posi^
-

eius

*^

'

de inesse, eo quod possibile i

dicit

ordinem

ad actum

et

*"

cod.
fol.

40 Va

^ quod P. * erit om. P. oppositam P. n.j esset particularis '" dicto B. ' om. * visum B. primae B. M. om. M. '- illas P " p. m.] mixtio praedicta PB. " accipiatur nisi c] om. B. c ] minor '* adhuc add. " esset P. " e. d.] declarata est P de contingenti quae est B. P. ** '* esset P. " unam B. " videlicet P. determinata B. consequens qj et con-' quam --^ om. PB. sequens esset possibile, quod P. totum P. p.] ont. B. - et " plus add. P. " tune -* ante" n. e.] om. B. i] om. B. f.] non est B. ^o 8 nunc P; et B. " om. P. - ^- quod add. B. cedens B. id B. consequentis P. '" et hoc '* consequentis PB. '* s. e.] om. B. antecedentis PB. o.J sequatur P. ** bona ^^ om. P. *" c. e.] quod cons.] fuit videlicet P fuit bona scilicet B. *' Apparet " aliquae sequens sit P. e] sint possibiles ergo semper p.] om. B.
'

istud B.

affirmativa P.

'

"


**

^"


"

'^^

=*'

erit

aliquae sint possibiles et conclusio erit B.


P.

medio

erit

add. B.

**

posset P.

positum P

propositionem B.

*'

om. B.

*"*

eius add. Bv

" ideo

add. P.

44

SIGERI DE
esse, licet esse

CORTRACO
;

ad

non sequatur ad

possibile

ideo

si

ponatur inesse propter


^

positionem
licet possit

eius

inesse \ nullum sequitur impossibile vel inconveniens

esse

falsum possibile.
inesse,

Ergo posito

nullum sequitur

impossibile, et

hoc

omnes
etiam
^

**

significationes possibilis,

non solum
^

in possibili

secundum ante actum sed


est
^

in possibili

coniuncto actui ^
:

Si

autem

aliquis instaret
^^

ista

est possibilis

album

potest esse
;

nigrum, ponatur

inesse
'^

album

est

nigrum,

ista

^^

est impossibilis

dicen^^

dum

^-

quod

possibili

posito inesse, sicut est possibile, nullum sequitur


'*':

impossibile.
nisi ratione
:

Nunc

''

ista

album potest esse

'"

nigrum, non est possibilis


;

^^

fol.

102

non ratione fornr.ae ^" accidentalis ideo si ponatur inesse subiectum quod est album potest in alio ^" tempore esse nigrum, hoc non est impossibile -'K ^'^ visis, ad modos accedamus ^' ponendo maiorem ^^ de inesse simRa minorem pliciter et de contingenti ad utrumlibet, ut omne ^' B est A,
subiecti,
'^^
|

'^^

-^'

omne C
Si

contingit esse B, ergo


sequitur, detur
-*

omne C

^^

contingit pro possibili esse A.


:

non omne C contingit quoddam C de necessitate non omne ^' C contingit esse B, omne C est B est A ponatur minor inesse tune arguatur quoddam C de necessitate non est A, omne C est B, ergo quoddam B non est A ista ^^ opponitur maiori ^* scilicet ^^ omne B est A.
non
oppositum conclusionis
aequipollet
:

pro possibili esse A, quae


;

^"

isti

'"

Ergo consequentia prima '' fuit bona. Si autem maior sit de inesse, ut nunc, non sequitur conclusio praedicta, sed " est reperire terminos in quibus omni, ut omne movens est animal, omnem hominem contingit '^ esse moventem ^^ cum *^: omnis homo de necessitate est *' animal; similiter in quibus nuUi, ut omne movens est homo,
: :

'

ont. P.

'

nullum

i.]

non dbet sequi impossibile aliquod PB.


P.

"

sequi P.

n. 8.)

non dbet sequi inconveniens vel

'

oni. P.

"

oui. P.

'et hoc

a.]

non

sequitur inconveniens vel impossibile, et hoc

secundum omnes
|

significationes impossibilis

" lla P. " om. M. non impossibilis ante actum sed impossibilis coniuncti actus B. '" posita B. '^ " illa P. inesse possibili posita B. "dicendoP. dicendum p. de '' ont. '* '" illa P. P. - '* possibile B. n. .] non sequitur ullum P. -- "* in add. B. '" *" aliquo B. ' non " non i.J specie P. f.j et nisi ratione substantiae P. -- -* p. m.J PB. possibile descendamus ad modos est possibile P; est B. ad a] non " otn. P. " e. m.] in minore B. " omnem B. " B, P. -" da PB. posita maiore B. om. PB. ' minor o.| inesse B. - "' t. a arguatur sic P; tune arguitur B. "'' Illa P. * minori M. " om. PB. "" c. pj principalis consequentia P prima consequentia B. '^ quia PB. " omnem c] contingit omnem hominepi " e. m.) moveri B. PB- " istis stat add. P. " it M,
'"

RS PRIORUM

'

omnem equum
sitate est

contingit

esse

moventem

'^,

cum

nullus equus de neces-

homo. Sed intelligendum quod ex * tali mixtione non sequitur conclusio de inesse, quia non oportet quod si aliqua duo sint ^ eadem essentialiler, et unum illorum contingit " aliter ad utrumlibet ^ quod alterum ei insit, verbi gratia, in terminis ponamus quod homo moveatur, tune arguitur *" omne ambulans est movens, contingit ad utrumlibet omnem hominem esse ambulantem ^' ergo omnis homo est movens. Conclusio est ^- falsa, praemissae tamen '' verae. Si autem " aliquis instaret probando '' quod conclusio de inesse sequa"^ **

fo^

^9 Rb

tur

cum altra praemissarum sequitur oppoomne B est A, omne C contingit esse B, ergo omne C est A detur oppositum quoddam C non est A ponatur minor "^ inesse omne C est B arguatur ^' quoddam C non est A, omne C est B, ergo quoddam B non est A, quae opponitur primae omne B est A
'^

quia ex opposito conclusionis


'',

situm alterius

verbi gratia

'^"

dicendum sicut dicit Albertus, quod minor " non potest poni inesse quia licet in se sit possibilis, tamen ~^ respectu oppositi conclusionis de inesse
'^\

quod '^ apparet evidenter in terminis praedictis ". Quod enim quidam homo non movetur quod est oppositum '" conclusionis, et quod omnis homo est *' ambulans, quae est minor, posita ^^ inesse, non stant simul, quia sequitur omnis homo est ambulans, ergo omnis homo est movens. Nunc quod '' quidam homo non movetur et quod omnis homo movetur sunt impossibilia ^^ ideo ^\ respectu " oppositi ^^ talis conclusionis, non potest minor poni inesse, quia Hcet minor non contradicat opposito conclusionis, tamen ^" ipsa posita inesse contrapositio eius inesse
-*

est impossibilis

'^'',

^'^^

'^^

'^*

dicit, ut

apparuit

*".

causam praedictam, quod Philosophus non posset " ponere minorem inesse dicendum ** quod non est
Si
aliquis
*'

autem

diceret, propter

*'^

'

omnem

c] contingit

add. P.
'

P
;

Sed

e.]

contingat B.
'^

omnem equum PB. Nunc intelligendum est quod

e.

m.] moveri B.

in P.

aliter

sunt P.

' "

istis stat quod non add. M.

u.]

ad utrumlibet

alteri P.

tur sic
lare B.

tune arguitur sic B.

'

contingit

nullus add.

a.]

'^ om. B. p. t.] tamen praemissae sunt P cum praemissae sunt (bis) B. * om. P. * conclusio s.] sequeretur conclusio de inesse P sequere>^ praemissae add. ' sic add. ' om. B. - scilicet add. PB. tur B. P. P. 3' est add. P. 2 cum licet B. " maior B. ' positio ^ possibilis MP. i.] om. B. - secundo P. " t. p.] praedictis terminis P. ** moveatur PB. ^ quae MB. 3" opposita B. 3' sit PB. "^ opposita B. om. PB. " om. PB. '* s. i.] impos licet B. ^ om. B. c. t.] cum B. * apparebit B. " rgula P. sibilia sunt PB.
;

' om. P.

omnem

'" PB. t. a] arguihominem ad utrumlibet ambu-

" quis B. " autem aliquis propter causam praedictam diceret quod similiter P. " potest PB. est add. B.

q.]

**

46

SIGERI DE

CORTRACO
non solum rpugnt
ideo
*

simile, quia

oppositum
^ '

'

conclusionis de contingenti
^

minoii positae inesse, sed etiam

rpugnt maiori

^,

propter posi"

tionem eius inesse

nullum sequitur inconveniens, immo est licitum


inesse.

optime ponere eam


Similiter in

modo

negativo

nullum

est

A,

omne C

contingit esse B,

ergo nullum
sionis
^
:

contingit pro possibili esse A, quia ex opposito conclu-

quoddam C de

necessitate est A, et minore posita inesse


sic
:

omne C

est B, sequitur

oppositum maioris,

quoddam C de

necessitate est A,

omne C est B, ergo quoddam B est A. Ex tali autem mixtione in aliquibus

terminis, aliquando
;

^'*

stat

conclusio

de necessario, aliquando'' de contingenti ad utrumlibet ideo conclusio contingentis '^ dbet sequi, verbi gratia nullum intelligens est corvus, con:

fol.

40 Vb

homo de necessitate est est ambulans, contingit omnem hominem corvus. Similiter nullum sedens esse sedentem, ergo '* contingit ad utrumlibet nullum hominem ambulare '\
tingit
intelligere,
'^
|

omnem hominem

ergo nuUus

Sic ergo apparet quod conclusio de contingenti pro possibili dbet sequi.
Si

autem

"'

minor

sit

negativa de contingenti, non sequitur conclusio


'^

'"

nisi

convertatur in oppositam qualitatem. Si


inesse,
f

autem

'"

minor

sit

negativa de

qualiscumque
'^^.

sit

maior,

non sequitur conclusio

aliqua, quia,
|

minore

lOi^Rb

negativa in prima figura, non sequitur conclusio aliqua propter causam superius Si autem instetur probando '" quod conclusio de inesse sequatur quia

praedictam

ex opposito conclusionis
maioris
^'^
;

cum

minore, posita inesse, sequitur oppositum

dicendum non sequitur quia non '" eadem essentialiter et unum illorum oportet quod si aliqua duo sunt ponamus verbi gratia conveniat alicui, quod alterum eidem non insit ^" *' quod omnis homo sit niger, et arguatur sic nullum album est nigrum,

quod conclusio de inesse


'^*

'''^,

omnem hominem
modo
affirmativo.

contingit esse album, ergo nullus


et
'^*

homo

est niger. Prae-

missae sunt verae

conclusio falsa

ideo solvendum

*",

ut prius,

'*"

in

minori non P. ir.inori B. rpugnt ponere F; optime licitum ponere eam B. mixtione aliquando in quibusdam quod est ndd. V. " autem nuUumque P. eius B. stans terminis P autem conclusione aliciuando B. " conclusio add. P. om. PB. " om. P. Sic M. esse ambulantem B. tune P; cum B. P, causam superius dictam PB. om. P. "est add. P. om. PB. praedictam om. B. non sunt P non sint B. eidem homo et P. album este B. " ergo M. condudendum est B. arguttur P. " nullum ideo ett ideo solvendum est ut P.
'
' ex opposito MB. " ont. B. om. P.

'

ea

hoc B. optime
;

i.j

e.)

a.)

'-'

'"

'*

'

'

'

*'

s.)
;

*'

**

**

i.]

bis.

*"

a.] sit

e.|

*"

p.]

ARS PRiORUxM

47

est,

Eodem modo et eodem modo


'

in

modis particularibus

sicut in universalibus

'^

dictum

posset instari et solvi, ut prias.


^

His
et altra

visis,

videnduni est de generatione mixta


in

ex altra de necessario
taies

de contingenti

eadem

figura. luxta
^

quam
erit

dantur regulae
et

sicut

in praedicta mixtione, quia

aut maior

de contingenti

'

minor

de necessario, aut econverso. Si primo modo, sequitur semper de contingenti ad utrumlibet, de omni
ista
''

conclusio

et est

coniugatio perfecta tenens


^"

per dici

et

de nullo
:

in

"

contingentibus, et accipitur hic


est,
sit

contingens sub
'^

acceptione

quod

contingit

quod
et

'-

putest apparere inducenti

in modis. Si

autem maior

de necessario

minor de contingenti, tune


^*
;

ambae sunt

affirmativae, aut altra affirmativa

si

ambae

sint affirma;

tivae '^ sequitur conclusio


altra affirmativa
sibili
'**

de contingenti pro possibili solum


''

si

autem

'",

sequitur duplex conclusio, de

contingenti pro pos-

et

'"

de inesse, quod apparet descendendo ad modos.


'^"
:
|

omne B de necessitate est A, omne C conomne C-' C(mtingit pro possibili esse A; si non sequitur, da " oppositum non omne C contingit pro possibili -' esse A, quoddam C de necessitate non est A, et ponatur ^* minor inesse omne C est B, tune arguatur '" quoddam C de necessitate non est A, omne C est B, ergo quoddam B de necessitate ^" non est A, quae rpugnt *^ maiori omne B
Primo
in affirmativis
tingit esse B,

f^

^gg y

ergo
:

de necessitate est
inesse

A"-**.

Sed intelligendum quod non


^"

'^'-*

potest sequi conclusio


^'

de necessario vel de inesse quia ipsum


illa

praedicatum solum denotatur


et

quae accidentaliter sunt


^^
;

^^

sub medio
^"^

non

'^^

illa ^*

quae possunt
nec de neces-

esse sub medio


sario

ideo

non

sequitur
^*

affirmativa de inesse

" cum
;

^**

maiof non regulet


*^

minorem, non potest inferre


^-

sibi *" similem,

nec

similiter

minor potest*' inferre

similem*' quia** non habet potestatem

inferendi principaliter, ideo

sequitur aliquid

commune

utrique scilicet

***
:

' modis universalibus ut P. ^ quae g. m] mixta generatione PB. ' om. P quod dantur taies regulae quia B. m. q.] figura B. "s. s.] '" oin. PB. * vel PB. om. M. " ilia P. semper sequitur B. et tenet B. '* et P. '* "^ tune add. B. " nunc M aut add. P. et altra negativa add. PB. '" autem >' a.] altra sit affirmativa, altra negativa B. duplex d.] conclusio duplex "^ ' conclusio add. -" affirmative B. scilicet conclusio B. solum PB. p.] om. P. 22 si -^ -* proponatur P. " t. a.] arguaom. P. d.] detur PB. p. p.] om. B. * d. n.] om. PB -' opponitur PB. " omne B tur P; arguatur tune est C, B. A] * insunt B. * e. " denominatur P. om. PB. om. B. q. n.] non quod M. n.J ** his MB. ^^ jUo PB. 3 conclusio add. P. ' inesse non autem P. n.] neces* rgult P; rgult sibi B. " item P. sario nec de inesse PB. non potest s.]
'

et add. P.

quam

s.]

"

'*'

^<'


*'^

nec potest significare P. sibi add. B. " nec


mune
B.

^'

s.]

similiter om. M.

p.]

maior potest
B.

similiter

P.

"

significare

'*

quod

*'"

non B.

^^ u. s.]

utrisque com-

48

SiGERI DE

CORtkAGO
si

duo sunt necessario unum utrumlibet ^, quod alteri * eadem ^ et illorum conveniat alicui ad insit eidem vel ex ponamus quod omnis necessitate insit ", verbi gratia homo sit ignorans, tune arguitur sic omnis grammaticus ' de necessitate
contingens pro possibili; nec oportet quod
'"

aliqua

est sciens, contingit


est sciens, vel

omnem hominem
'"

esse grammaticum, ergo omnis

homo
con-

de necessitate

est sciens.

Praemissae sunt verae


^'

^,

clusio

falsa. Si

autem arguitur
fit

ex opposito conclusionis de inesse


ubi

cum
''^

minore de contingenti,
mixtio, ut apparebit. Si
sibilis
sit
'^

syllogismus in quinto tertiae


''

non

valet

autem ponatur minor

inesse, redditur

incompos-

compositio

'"'

conclusionis de inesse, quia


sit

sciens, et

quod

'" '*

omnis homo

quod quidam homo non grammaticus, ista '' non stant ^^ simul.

Si

autem arguatur

ex opposito conclusionis de inesse


'*

cum

maire,

fit

^^

syllogismus in quarto secundae, et

cularem negativam de inesse


quia quod quidam
esse

^^
sit

homo non

non valet, nisi ad conclusionem partiquae bene stat cum minore de contingenti, grammaticus et omnem hominem contingit
'^"

grammaticum bene stant ^^ simul. Non ^* potest poni minor inesse propter causam praedictam-^ Sic ergo apparet qualiter sequitur conclusio ^^
in
'"^

modo
Sed
'^^

affirmativo.
in

modo

negativo sequitur duplex conclusio


^^
|

^",

verbi gratia

f^ii^Ra

"ullurn
est

A
A,

vel
:

inesse
est
cod.

omne C contingit esse B, ergo nullum C C contingit ^^ esse A ^^ detur oppositum conclusionis de quoddam C est A arguitur cum maiore nullum B de necessitate quoddam C est A '\ ergo quoddam C de necessitate non est B

B de

necessitate est A,

nullum

'^*

'",

quae opponitur minori.


possibili
",

Similiter si accipiatur

oppositum conclusionis de
et arguitur
^^

quae

est particularis affirmativa

de necessario

cum

eadem ex ^" ambabus de necessario, quae opponitur minori. Intelligendum tamen '" quod conclusio de inesse primo sequitur, deinde illa *' de contingenti pro possibili eo quod de virtute sermonis
maiore, se(]uitur conclusio

quod aliqua duo sint necessaria eisdem P. utrumque P. de PB. eidem add. B. arguitur arguatur sic omne 'et add. PB. est add. B. arguatur P autem arguatur B. " regulae P. " habet M. " ont. B. " impossibilis B. ' q" opo M 9po*o P oppoo B. sic B. ont. B. sunt B. arguatur P autem B. P. om. B. " negativam de inesse negativam P. stat P. nec. P. " p. m.] om, B. supradictam causam P causam supradictam B. minor poni PB. " de P. vel c] et owi. P Similiter B. otn. P. pro possibili add. P. contingit pro possibili nullum C, B. A] pro possibili P. et arguatur P. arguatur P. conclusionis de impossibili B. oppositum B, P. A, P, primo add. conclusio eadem conclusio cum P. est P. conclusio
'

s. n.)

sit

B.

'

e.)

si

'

aherum PB. grammaticum P.


* '

'

'

g.]

'

'"

a. a.]

'

illa

'*

'

a. a.|

'^"

*'

'-'"

i.J

-'

* c. p.)
;

*'

"

"'

'^

"' e.

'

"'

p.]

""

e.)

*"

*'

i.]

sequitur conclusio de inesse, deinde conclusio P.

ks pkl()RUM
pi-aedicatum
ipso
\

49

primo
ab

'

removetur
*

ab

illis

quae
'

accidentaliter

sunt

sub

demum

illis

quae

accidentaliter sunt
^,

sub subiecto. Ideo de


negativa de inesse, et

virtute

sermonis sequitur duplex conclusio


possibili;

et

'

negativa de

hoc autem non contingit quando maior est affirmativa de necessario ^ quia plus negat negatio, ad minus ex ^ contingenti, quam affirmt affirmatio '". Unde si " negativa de inesse simpliciter realiter sit
'-

eadem

cum

negativa de necessario '^ tamen de virtute sermonis plus


;

importt negativa de necessario quam negativa de inesse simpliciter una infert unam conclusionem " tantum, alia autem ' duas.
Si

ideo
'"

quod conclusio de inesse non *" sequatur nullum album est nigrum de necessitate, contingit omnem arguendo sic nuUus homo est hominem esse album, tamen conclusio est falsa ergo -" omne movens contingit homo, nullus lapis de necessitate est niger item --^ conclusio est falsa ergo nullum movens est homo -^; esse lapidem, tamen dicendum quod illa -' est falsa: nullum album de necessitate est nigrum, quia oporteret -" praedicatum removeri ab omnibus quae accidentaliter et nunc ista -" est -" falsa nichil -" quod potest esse potentialiter sunt alba album de necessitate est ^" nigrum. Ad aliam possumus dicere quod minor
autem
'"^

aliquis instaret
:

'"'

est falsa, vel

possumus dicere quod conclusiones

'"

debent esse de inesse

simpliciter et
illa
^'

non

^'

de inesse

"'-

ut nunc, et iterum
^^

minor propositio

^^

in

mixtione dbet esse de contingenti, nato


'"

nunc minores ambae

fuerint

de contingenti
aliquis
'"

infinito.

Si
retur
^^

autem

vellet

probare

^**

quod conclusio de necessario seque;

quia ponatur minor inesse, sequitur conclusio de necessario


*^'

item,

ex opposito conclusionis positae


alterius, sicut in

inesse
;

cum

altra*' sequitur
^'

oppositum
si

modo

affirmativo

dicendum

quod verum

est,

minor

primo praedicatum B. p. r.] removetur primo P. -^ ^ sunt - i.j sub subiecto - a. s.| possunt esse PB. - ' sequitur - c] duplex conquae i.| oui. M. * affirmativa n] de contingenti necessario affirscilicet P. clusio sequitur PB. '" affirmando P. " et licet P; mativa B. - " negatio e.] negando ad minus de P.
'

p. p.]

"'

sunt B. -

"

et si B.

'-

realiter

- e.] sit

eadem
'''

realitei P.
a.]

" cum

n.] bis P.

'*

infert

c]

infertur

una conclusione M.

tantum -

alia

P; conclusionis

a.] alia

B.

'"

oin.

M.

-- ont. B. PB. - -" etc. P. - -' oui. PB. ' oportet PB. -" removeri -^ et add. B. -' haec PB. accii ] ab omnibus quae -' -^ f. n.] illud P. oui. B. dentaliter et possibiliter sunt alba removeri, nunc illa P. ^* e. n.] nunc autem ** de propositiones de inesse P. e.] non potest esse P. '- debent i.] de inesse debent simpliciter esse non de inesse B. ont. P. sunt P. " ista B eo quod maior de inesse (necessario B) rgult minorem quod sit de ^' aliquis "" sunt PB. ^' aliquid P. contingenti, nato add. PB. p.] dicat aliquis B. *' sequitur P. posito P. - *' praemissarum add. P c. a.| sequitur B. - - *^ est add. P.
'"

sequitur B.

'*

et argueret P.

^"^

'

oui.

^'^

'^^

'**

ho

SiGERt DE
iiiesse
',

CORTkACO
1

"r^ii:

loi.

69 VD

,'

ponatur
*
_

seuuitur conclusio de necessario, sed


'

haec

est

iiovd

coniugatio non probans primam. Si autem non


clusionis cura altra praemissarum,

accipiatur oppositum con-

posita

inesse,

respondendum
in

est

'

eodem modo
luxta

sicut dictum est in


'

modo

affirmative ^

Sequitur generatio

syllogismorum de contingenti

secunda

figura,

quam
'"

sciendum

**

quod

si

ambae

sint

de contingenti ad utrumlibet
sunt affirmativae, ut voluit
ista^'*

in ista

figura

non sequitur conclusio aliqua qualitercumque disponantur


illae

praemissae " quia


prias
'^

de contingenti

realiter

Averroes.

et

ex ambabus affirmativis non sequitur conclusio in

primam figuram eo quod universalis negativa de contingenti ad utrumlibet non convertitur '' simpliciter '^ ut declaratum prius fuit *'. Item, ex vero sequeretur falsum, quod
figura, ut apparuit ^\ Item,

non

potest reduci ad

inferius improbabitur

*"*,

quia haec

"*

est vera
'-"

nullum hominem contingit


:

ad utrumlibet esse album, tamen haec


nullum album
converti.
^^

est falsa

contingit ad utrumlibet
:

hominem, quia opposita eius est vera ^^ quoddam album de necessitate non est homo, sicut -^ cignus ^* ideo non potest
esse
;

Si

autem

^''

aliquis instaret

" quod

simpliciter converteretur,

quia ex
:

opposito consequentis infertur oppositum antecedentis, verbi gratia


;

nul:

lum B contingit esse A, ergo nullum A contingit esse B detur oppositum non nullum A ^^ contingit esse B '^^ quae habet duas antecendentes, ut visum est prius, scilicet ^^ quoddam A de necessitate est B, et quoddam A
:

de necessitate
sitate est
>i*^*fto^b fol. 102

non

est

convertatur

^"

affirmativa

quoddam
quod non

A
^

de neces^^

B
:

"',

quoddam B de

necessitate est A, quae opponitur

primae,
quia

Vb

scilicet

^'

nullum

contingit esse

dicendum
si

^*

valet,

de contingenti illa^^ad utrumlibet",


Stant enim simul quod
^

modo

accipiatur particularis negativa

de necessario, non concluditur oppositum primae, quia non convertitur.


nullum hominem contingit esse album ad utrum-

* recte add. B. " dictum positum M ' quod B. " inteilide generatione P. ' illa P. ' illa " ont. P. " prius add. j^endum est P; est ndd. B. om. B. P. " potest converti P. ,'" quia sequeretur universalem affirmativam oporteret PB. converti simpliciter add. P; quia sequeretur universalem affirmativam converti simpliciter ' '" illa P; add. B. superius probatur B. p. f fuit prius B. " probabitur P; i. illa P " contingit ista B. ista B. a.l nullum contingit ad utrumlibet M; contingit " quia utrumlibet nullum album P. v.j quia oppositum vera est scilicet P; cuius ut PB. * om. P. -" probando add. PB. " agnus B. opposita vera est B. ' addidi. non ** videlicet P. - "o et convertitur B. B] om. P detur Bl om. B. ergo adti. PB. " opponatur B. " huic add. P om. B. - ' est add. P. " om. B. de " habet duplicem acceptionem add. PB. -- "* om. P. i.] illa de contingenti F'B.

~-

p i a] in
'

om. B.

illa

PB.

ont.

PB.

modo

affirmativo dictum est P.


'

'

'-'

Aks PRiorUM
libet et
' ;

si

quod quoddam album de necessitate non est homo unde proceditur a duabus causis veritatis ad unam, qui processus facit fallaciam consequentis a positione consequentis. Oportet ergo ambas affirmare. Sic ergo apparet quod ex ambabus propositionibus * de contingent! nichil sequitur in secunda figura, quod patet in terminis nullum hominem contingit esse album, omnem equum ^ contingit esse album, tamen " conclusio est falsa ^ nullum equum contingit esse hominem, quia opposita eius " est vera scilicet nullus equus de necessitate est homo nec ex opposito '" '^ " conclusionis cum altra interimitur altra, quod apparet intuenti. Est tamen quod ^* si ambae essent '^ de contingenti pro possibili, sequi'* tur ' conclusio bene '^ de possibili, vel alterius "^ negativa, eo quod istae
'
'

cod
f^i

41 j^b

''

^''

sunt realiter negativae

".

His

visis,

dicendum
de inesse

^'

de mixta generatione
sit
^^

--'

istius

figurae -\

circa

quam
si

taies

danlur regulae. Si altra


sit

de contingenti

et altra

de inesse,

negativa

et
;

affirmativa de contingenti, sequitur conclusio

de contingenti pro possibili


quia
sario

si

ambae
et
'^'*

sunt afirmativae ut

autem econverso nuUa sequitur conclusio ^^ ^^ prius. Si autem -" altra sit de necessi

altra

de contingenti,
'^'^

negativa

-"

sit

de necessario, sequitur
possibili, sicut in

duplex conclusio
si ^'

de inesse

et

de contingenti pro

prima;

autem econverso nulla sequitur conclusio, quia ambae sunt afirmativae ^', et ex ambabus aflfirmativis non sequitur '' conclusio in ista ^* figura;
et

tenent per
^",

figurae

easdam causas dictas in prima figura ^'\ retenta dispositione ^" quod apparet descendendo ad modos, quod propter brevitatem
^"

ad praesens omittamus ^^

Sed intelligendum quod


si

in quarto

modo

^"
^-

non

valet mixtio aliqua et


est.

minor

est^'

de inesse, potest esse de inesse ut


^^

nunc, ut prius visum


*'

Sequitur generatio
in

s3'llogismorum de contingenti "


et

in tertia figura

"

qua

si *"

ambae

sint

de contingenti, figura

modis

retentis, sequitur

'

0)11.

p.
'

ont. B.

in
*

om.

" 0111.

B.

ergo add. P.
'"

" praemissarum adil. P.

p.]

quod apparet PB.

equum

B.

B.

'

eius

'*

s.]

'-

interimatur B.

vera est videlicet P. " Est Intelligendum B.

hominem '" quod

B. B.


M
;

'-^

sunt B.

sequeretur bene
-

P unde
;

add. B.

*'

ont.

PB.

q.]

quia P.

'

altra videlicet

*' videnn ] negativae realiter B. -- m. -^ i. f] illius figuiae P dum est P est add. B. generatione mixta B. in ista g -* si negativa " s. c] conclusio sequitur PB. " sicut P. figura B e.] et P; oin. B. -^ 0711. PB. -* oin. B. -* negatio M. '^ d. c] conclusio duplex B. ^' sicut M. '- s. a.] affirmativae sunt P. ^' -' aliqua add. B. " illa P, dictas f.] in prima figura "" primae add. B. ^' om. P. " quod dictas P. o.] quos ad praesens propter bre^^ om. M ^^ ont. P. *' sit *- om. P. vitatem dimittamus P. est quod P. PB. "^ *' " d. c] om. PB. de generatione P. et ultima figura add. P et ultima add. B. '" ** scilicet M. modo P.

altra affirmativa et altra P.


;

'"

illae

PB.

-" r.

52

SlGERI DE
contingent!

CORtRACO
-

conclusio de

quia

'

convertetur

illa
:

quae converti dbet


"

'

secundum rgulas

dictas in

illis

de inesse
ergo
et hic

semper
^

sumus

in

prima

figura, et ibi sequitur conclusio,

item, extrema indeterminate


in

cum modo
ideo
*

contingenti

conveniunt vel disconveniunt

eodem medio ^
^

inter se

debent convenire vel disconvenire. Descensus autem


'*

ad de

modos apparet

intuenti.
'*

Si

autem

'-

altra sit
et
^

de inesse

et

'^

altra

contingenti, vel altra

de necessario

*^

altra

de contingenti, semper
est

sequitur conclusio de contingenti, sed aliquando


utrumlibet, aliquando de contingenti
^"

de contingenti ad

pro

possibili,
sit

ex hoc quia
figuram
'\

si

'^

modus
-^

aliquis

^"

istius figurae

quod potest sciri ^^ reductus ad primam


-''

et sit

maior de contingenti ", sequitur conclusio de contingenti


figura, ut

ad utrumlibet

in illa

visum

est prius
-**

^*,

ideo et in ista
;

figura,

fol.

70

R=

antequam reducebatur, conclusio eadem tionem ad primam figuram sequatur


'^^
|

sequebatur

si

autem post reduc-**

'^^

conclusio de contingenti pro posin ista

sibili,

vel

duplex conclusio,
^'\

et ante

reductionem
^^.

figura

eadem

conclusio sequebatur

quod potest
apparet

quilibet^^ per se ipsum,

descendendo ad

modos
lis

^'\
'"*

considerare de quinto tertiae uniformi


visis, sufiicienter
'"'
'

generatio syllogismorum ex proposi'"

tionibus

sine

modo

et

cum modo

in tribus figuris
^*

^^,

quia omnis syllo-

gismus concludens extremum de extremo, concludit


extremis, copulatum utrique extremitati propositae.
fit*^ in aliqua trium figurarum ", ut

per

mdium
autem
'^

aliud ab

Nunc

*"

semper
omnis
dicitur

Philosophus bene dclart, ideo


sit

^*

syllogismus habet esse in aliqua trium figurarum sive


sit

ostensivus, sive
*

syllogismus per impossibile. Syllogismus autem ostensivus


*

qui

ex duabus praemissis concludit

unam conclusionem

vel

*^

duas, ut

si

adiL B.
i ]

convertatur P.
illis

'

c. d.]

convertenda est P; dbet esse converti B.

dictas

datas

B.

''

et P.

necessario

indeterminate

c]

cum modo

v. d ] om. B. * numro PB. -- " ont. P. '" om. P. '- om. B. ' om. P. '- modo ' om. B. " om. B. " patet P. " sed P. c] * ad om. P. s] aliquando de contingenti ad utrumlibet et potest scire B. "^o;;/. M. * m. a] aliquis modus P. -' syllogismi P. ' prima P. " pro possibili add. P. *' illa P. " e. p fuit superius P superius B. - reducebatur e.) reduceretur eadem ' om. P. *" si sequebatur P; sequeretur B. conclusio P; reducebatur eodem modo B. * illa P. eadem " om. B. " quilibet s ] sequebatur eadem conclusio P. ' per add. B. u.) de quinto tertiae in uniformi per se ipsum descendendo ad modos "' Isii P, ' s. a.) apparet sulficienter PB. '" e. "' sine considerare P. p.] om. PB. " et add. P. " om. P. ** sicut P. *^ hoc add. P m.l cum modo et sine modo B. ** sit B. " t. f *' Philosophus hoc B. figurarum trium B. i.) vult Philosophus et I sive n\t syllogismus * quicumque B. etiam declaravit, item P. o.] om. MB. ' praerniisis v,l proposttionibus concludit suam conclusionem ut P.
necessitatis indeterminate B.

ARS PRIORUM
apparuit prius
^

53

evidenter ^ Syllogismus

autem per impossibile


*

est

quando
^^i^^^
^

g^^jja

ex

opposite alicuius concesso et aliquo vero


illo

sibi

addito concludatur

manifeste falsum, et proceditur ulterius ex


verbi gratia
^
:

quaeratur utrum
costae
quadrati
^":
;

linea diametralis vel


si

ad interemptionem alicuius \ ^ sit commensurabilis


sic,

dicatur

quod

tune arguitur per

"

sus

si ^^
;

'4n quadratis ad latus quadrati, sic se habet numerus abundans ad perfectum, sed '^ diameter est '- symmeter '", id est ", commensurabilis percostae quadrati, ergo numerus abundans vel impar est fectus vel par ^\ quod est manifeste falsurn. Tune fit regresconclusio est falsa, ergo aliqua praemissarum ^^, non maior, ergo
impossibile
sicut se habet diameter
'^^

minor
erit
-:

sed

si

haec

est falsa

diameter est

" symmeter,
'^^

contradictoria

diameter est
^^

asymmeter,
^^

id est,

incommensurabilis

costae 'K Totus

enim

iste

processus
^"

dicitur syllogismus per

"

impossibile -^
-'

Sic ergo apparet

quod omnis syllogismus habet esse


^^

in aliqua trium

figurarum, nec
luxta

sunt plures iigurae.

quod Galienus posuit quartam figuram, ut figura mdium praedicatur '- in dicit Averroes, contrariam primae, in qua prima ^^ et subiicitur ^* in secunda propositione ^, quam figuram reprehendit Averroes. Dicitur tum quod ^* non difFert a prima, tum ^^ quia si imaginaretur talis dispositio terminorum ^^ sequeretur quod idem esset ^^ praedicatum secundum numerum *" 6ui ipsius *', quod est in fine abominationis,

quod intelligendum

qi 41

y*

quod apparet ^- quia mdium in illa figura praedicatur de maiore extremitate quae " praedicatur de minore extremitate et mediiim et sic mdium est praedicatum secundum subiicitur maiori " extremitati *"
ut dicit

Averroes

* ont. P. * concluditur PB. quo iiciU. B. om. B. prius apparuit P. ' si add. B. ^ om. PB. ' syllogismum ad interimendum aliquod falsum P. '* et P. *^ diameter '" sic add. P. " diametrum P. s.] diametrum est add. PB. ' numerus add. PB. '^ commensurabile P. " v. p.] " i. e.] vel P. symmetrum P. -' et MP. -' c. ' sed. P. '" est falsa add. P. om. P. om. B. e.J eius contradictoria est vera P ; et contradictoria est falsa, ergo aliqua praemissarum, non maior, -^ om. B. -^ commensurabile MP. om. MP. ergo minor, est vera scilicet B. ** quantum ad primum processum et dicitur om. B. i. p.] processus ille P. quantum ad primum processum S} Uogismus quantum ad secundum et tertium add. P ^^ om. P h. e.] est syllogismus, quantum ad secundum, ad impossibile add. B. -^ ^^ est add. P m. p.] mdius terdicitur fieri B. non P. est notandum B. "* om. ^' subiiceretur B. " propositione add. P. " om. F. minus praedicaretur B. *" naturam P. '* d. t.] terminorum dispositio B. " est P. M quia B. 3' om. P. ^' quod " q. a] om. B. i.] idem esse praedicatum sui ipsius secundum numerum B.
'

a. p.]
a.]

-'

"

i.

'-"

'^*

-''

-''

'

quia MP.

*'

niinoii B.

**

ont- F.

54

SIGERl DE
'

CORTRACO
non manifeslavit

numerum

respectu sui ipsius, propter quod Philosophus


nisi in tribus figuris.

generationem syllogismorum

Secundo, apparat ex
altra
^

affirmativa,

quod non sequitur conclusio aliqua nisi sit quia ex puris ^ negativis non sequitur conclusio alidictis
sit

qua*, et nisi altra

universalis, quia
^

si

arguatur

musica
^'

est voluptas
:

"^

studiosa, ergo musica est voluptas

studiosa

non sequitur

quia

si

in
si

conclusione

'*

accipiatur aliqua alia


petitio est.
^^

^"

voluptas, nichil

ad propositum,

autem accipiatur eadem,


Tertio, patet
*^

ex dictis

quod omnis syllogismus habet esse ex


vel diversas conclusiones
^^

tribus

terminis et duabus propositionibus, quia nulla ratiocinatio procedens per

plura mdia ad

unam conclusionem
*^

"

est una,
'"

sed omnis syllogismus


est

procedens per

plures terminos
talis

quam

per trs

huiusmodi

^^ ut

Philosophus manifestt, ergo

non

est ratiocinatio

^''

una nec per consequens -^ syllogismus. Quarto, apparet quod propositio universalis
difficilis

^^

affirmativa

^-^

est

maxime
et in
^'^

constructionis quia
et

non construitur

nisi^^

per

unam

liguram

uno modo,

per consequens

facilis destructionis -^

Propositio autem uni-

difficilis ad construendum quia construitur per primam figuram et secundam -^ Propositio autem particularis negativa est maxime facilis -* constructionis -* quia construitur per omnem ^^ figuram et difficilis destructionis quia non destruitur nisi per universalem affirmativam. Propositio autem particularis affirmativa est ^*

versalis negativa est

minus
per

duas figuras,

scilicet,

^^

'"^

facilis

constructionis quia construitur per duas figuras.


^^

Sic ergo apparet generatio syllogismi

simpliciter in

omni

figura.

Habita generatione syllogismorum sufficienter

de inventione medii,
habere aliqualem
'"

nunc dicendum ^^ est cuius ratio est quia licet ex praecedentibus possemus cognitionem medii, quia syllogismus non fit '" sine
'^

'

naturam

P.

-'

s.

altra sit

PB.
v.|

'-^

oui.

PB.

aliijuid
'

PB.

'

sit

a.j

univer-

om. B. " huius P. non ratiociP. " quam c] et per con.scquens nec B. " om. P. " om, B. " om. B. " om. B. " c] est difficilis constructionis B. " scilicet per pnmam videom. PB. per primam et per secundam B. licet et secundam et P; per syllogismorum P.. P. cilis M. ad construendum B. et M. unam M. (Ucenclo suflicienti gcufrationc syllugismonim V. generatione |uam P. " P.
cinatio

* musica voluptas est P. est voluptas studiosa, ergo s.J voluptas est studiosa, musica est voluptas, ergo musica '" ut " T. p.J Sic ergo apparet B. si M c.| yi conclusione si P. est studiosa B. '^ ratio'^ ex P. '* d. c.j ad plures non B. ' patet d.) apparet ex praedictis P.

salis sit quia si arguitur sic B.

"e.

voluptas est P.

e. v.]

ont. B.

natio non

est P.


f.

" om.
nec

t.]

'"

*"

s.]

s.J

'

*" difti-

*"

'''

"* nrit.

'"

*'

s.|

'''

\\.

*" ali-

sit

ARS PRIORUM
medio, tamen ut sciamus prompte
et cito invenire
-,

55

mdium
*

ad conclu|

dendum conclusionem quamcumque luxta quam taies dantur regulae


universalem
'

requiritur ars
:

inveniendi

mdium,
*

^^j

jq

j^b

si

velis

concludere conclusionem

affirmativam, inspiciendum est ad aliquid


|

quod

est
^

anteqj^

cedens praedicati
per
tivam sic
^"
:

conclusionis et consequens subiecti


**

per illud

tanquam

jqq

j^^

mdium possumus
sit
^'\

concludere conclusionem

universalem affirma-

enim loco praedicati

A ^\
^^;

et

loco subiecti,

C
:

sit

antecedens

ponamus ergo C et F esse unum et F consequens subiecti possumus ^^ concludere universalem affirmativam sic omne C est A, ^^ quia est antecedens ipsius, omne C est E, quia C idem est cum ^^ F, et F est consequens ipsius E, ergo omne E est A. Si autem velis concludere particularem affirmativam, accipiendum est
praedicati

idem

^^,

***

antecedens utriusque. Et

sit
'-'

antecedens

'"

subiecti"

si

ergo

et

sint

-"

tamquam per mdium, possemus -^ concludere particularem affirmativam sic omne C est A, quia est antecedens illius "^ quoddam E est C, quia C ^* est idem cum G per positionem ", et G est anteet

unum

idem per

illud

cedens ipsius E, ideo potest particulariter

-*^

praedicari de ipso E, ergo

quoddam E
Si
figura,
-^

est A.
-**

velis

concludere universalem negativum, aut hoc est


Si
in

in

prima
^*
^"

aut in secunda.
et

prima, accipiendum
subiecti. Sit

est

unumquodque

extraneum praedicati
si^'

consequens
et

extraneum praedicati
^'

et

sunt^^

unum
in

idem, possemus per illud


sic
:

concludere univer-

salem negativam

prima figura

neum
et

ipsius,

ipsius E, ergo

omne E est D, quia nuUum E est A ^^. Si


quod^^ dictum
^''

nuUum D est A, quod ^' est extraD est idem cum F, et F est consequens
in

secunda
et

figura, aut
est***;

^"

in

Caesare,
sit

tune ad

illud

est

inspiciendum

si in

Campestres,
:

inspiciendum est ad extraneum subiecti

consequens praedicati
si

consint

sequens praedicati

*'\

sit

extraneum

subiecti H^';

ergo

^-

et

^
'

tidd.
'^ '" '"

m.J invenire mdium et cito P. qj quamcumque conclusionem P. om. P. universalem conclusionem B. P. istud B. possemus PB. PB. om. P. " loco A] A loco praedicati PB. et P. et antecedens praedicati et consequens subiecti adU. P. " B. ponamus possemus esse unum scilicet C et F, poterimus P. possemus, B.
'

et

c.

artus P.

'

c.

u.]

"^

sit

"

ont.

'"

>-

'^

e.

i.]

ont.

C idem

p.]

c.J

est

ipsius add. B.

-^

idem omni P sunt PB.

est

idem cum
P.
--

B.

''

e.

** cum *" p.] quod G, B. unum quod sit P unum quod

particularis P.
-'

idem
-

" ipsius B, poterimus P. -' autem add. PB. 2* vis B. P


;

F]

quod

B.

'"

om. P. '- sint B. '=* '* quod PB ^* quia est extraneum possemus i.] possimus per idem P. ipsius, omne E est D quia D est idem cum F, et F est consequens ipsius E, ergo nuUum C hoc est P '^^ '^ om. PB. est A add. B. est add. B. idem P. sit p.] om. B, '" *' om. P. '- ont. - PB. F, M.
est B.

- ""

subiecti

et

*^

om. B. om. P.
-**

aliquod

p.] ont. B.

D
^'

s.]

'''

56

SlGERl DE
et

CORTRACO
cuncludere universalem negativam in

unum
"

idem, par illud possemus


:

'

cod. fol. 41

Campestres sic omne A est B, quia ^ est consequens ^ nullum E est B, Vb quia B idem est ^ cum H quod est extraneum ipsius E, ergo nullum E est A. Si autem velis concludere particularem negativam, inspiciendum est " ad extraneum praedicati et antecedens ^ subiecti si enim G et D sunt
'
|
'

'^

unum

et

idem per

illud

sicut per

^^

mdium, possemus
^^
^'

^-

concludere partiipsius,

cularem negativam

sic

nullum

est A, quia

extraneum
'^
''

quoddam

est D, quia

idem

est

cum G,

quia

praedicari potest

particulariter de
^^

ipso

E
Ut

quia
^'^

^'^

est

antecedens ipsius, ergo quoddam


-"

E non

est A.

totum appareat ponamus


libri ^^'

figuram, quia, ut^^ dicit Boetius, in

commento
infigatur
-'"''.

Perihermeneias, figuram ponimus quatenus-^ quod animo

cognitioneque

conceptum

est,

oculis

expositum, memoriae

'

tenacius

Corueuens prdicaii

Consegwenj sabiect

PraediccUu7rv\

^Subiecimn

D
Extranaurv

H
Extraneum.

Sic ergo apparet quod omnis syllugismus concludit

suam conclusionem
-^

per hanc artem, quia omnis syllogismus concludit conclusionem

univer-

salem vel

^*

particularem, et haec
est

*'*

atfirmativam vel negativam et hoc

non '"
^^

solum verum
et

de ostensivo,

immo " omnes

vsyllogismi per impossibile


' '

omnes

generaliter ex liypothesi concludunt per


''^

taies sunt

ostensivi

hanc artem, quia umnes quantum ad unum processum, ut ostensum est prius

'

dicari P praedicatur B. E q quod P quod B. om. B. " om. M. Et ut supra librum P. " ut P. " cogitapossemus P. " om. P. -^ " in id B, expositum exponi denoscitur figura in figura B. tione B. " in corde P. universalem concludit aut B. ce) conclusionem concludit " conclusionem vel odd. H. universalem n aut universalem aut particularem et lioc vel nega
'

" ipsius A possemus per idem B. - - B add. P. per p.J poterimus per idem P om. B, " om. B. ' extremum P. i. e] est idem PB. add. P; antecedens ipsius B. '-' '" idem P. ' " om. B. consequens P. - - " si Dj sic si D et G, B. poterimus P. " est D - '* est add. P. p. p.] potest praeq.] D quod est idem cum G, quod B.
'

"*

'

'

^'

'"

"

I.)

*"

i.)

I*.

v.]

"'

tivam

.nniri]i;itiv;iin t iioc P.

"'

tnn. V,

^'

impussibili \\

''

isf.iin

PB

"

semper

udd. y.

ARS PRIORUM
in

57

modo, ostensivi et ex ^ hypothesi, concludunt per hanc ' artem, et hoc similter ^ verum est applicando istam artem ad omnem materiam naturalem ^, moralem ^ et mathematicam, et eodem modo in omnibus scientiis et artibus '.
exemplo. Sic ergo omnes syllogismi,
et sine
'

cum modo

Habita inventione medii, dicendum est de reductione syllogismorum


in
*

sua principia, quia sicut per artem inventionis medii aliqui sunt magis
et veloces

"

prompti

ad componendum syllogismes,
vel non. Sicut, dicit
'^
''

sic

per artem tradendam

de reductione, aliqui sunt magis prompti

et veloces
^'

ad videndum de

syllo-

gismo utrum

^"

sit

bonus
'^

scientiam faciendi

versus non

habet

de quolibet versu
correptam produci

^^ quia forte
'",

Commentator, aliquis habens promptu '* scientiam iudicandi '' productam corripi et non animadvertit
in
'**

sic est
falli

ex parte
'^^

illa,

licet aliquis
sit

habeat

-'^

scientiam

de syllogisme, potest
cipia per
sit

in
-^
|

iudicando an

syllogismus

--'

an " non
-'

ideo Philosophus tradidit

artem de reductione syllogismorum in prin-"

foi.

io3

V^

quae

^''

sciemus
-*'

cito

iudicare an oratio aliqua nobis

proposita

syllogismus an
luxta

non.
--

quod notandum
^^

quod duplex ad praesens


^^
'*

'^^

est reductio

una
et
^-

est

quando, causa evidentiae, syllogismus


et

in

syllogismum reduciiur
'
'

resolvitur

per
^"

eum
:

probatur, et illud

apparuit
|

alia

est

quando
-

inducta aliqua
rentia
erit ^^

oratione pro syllogismo consi


si

derantur omnia concurpropositae orationi defu-

^j^^k^a

ad syllogismum

enim aliquod eorum

'''

non

erit

syllogismus. oportet videre totum, altra "

luxta

quam reductionem ^" Philosophus tradit artem quod


sit
'"

an
ut

sint

duae propositiones et utrum una


et ut pars. Si

ut

maior

et ut

minor

non, non est syllogismus, ad minus categoricus, de

quo Philosophus hic

intendit, ut

ergo '

si

dicatur

non substantia interempta

- ^ illam P istam B. 'et s.J in hoc simpliquantum o.J unt. B. - oui. P. ^ tam naturalem quam P. - " n. m.] scilicet moralem, naturalem B. ^ et * eodem modo in omnibus scientiis et artibus B. " om. MB. a.] ont. B. eodem lu '- faciendo P. " " v. n.J ver B utrum syllogismus B. dixit P convenit de u.J '* videndi B. " habet sum non tamen B. p.] tamenin promptu non tamen habet P. ' in promptu add. P. '' fortassis B. -- '^ avertit P. "' productam p.] in correptum produci vel per productum corripi P correctam produci vel productam corripi B. -' -- om. B. 20 gst }j f. i.j tamen falli P. gx parte ista licet habeat aliquis B. -* quam B. - s. c] cito faciemus P; om. B. -' iudicare 23 aut PB. ^ tradit P. n.]
'
;

citer B.

^"
'^^

diiudicare an aliqua oratio B.

duplex
e. r.]

'*

p.]

ad praesens duplex P
P.
^^ illa
-

vel solvitur

OUI. P.
TT'-'

ad hoc

diffinire. P.

^ intelligendum est P intelligendum B. om. B. in syllogismis P. vel B. prius add. B. om. P. prius P ista B. una 3- reductionis P. aut add. MP.
-*

aut B.
a.

p.]

^^

'^

^^

"^

^*

a. e.]

"'

'"

u, s.] sit

*'

U. e.J

verbi gratia PB,

58

SIGERl DE

CORTRACO

non oportet substantiam

intrim!, sed partibus substantiae interemptis inte^


;

rimitur substantia, ergo partes substantiae sunt substantiae

bene "
et

sequitur,

tamen non est ^ syllogismus propter causam praedictam *. Deinde dbet ^ considerare utrum isti sint trs termini,
'^

utrum

isti

sint dispositi in

modo

et figura,

quia

si

ambae

sint

particulares

non

est

syllogismus, sed oportet alteram esse universalem, ut prius patuit.


cod.

Contingit

aliquando

propter

malam dispositionem

'^
|

trium

termi-

norum quod non sequitur ^" conclusio, ut si accipiatur in abstracto, ut sic arguendo ^': nuUa aegritudo de necessitate ^- est sanitas '^, contingit ad utrumlibet omnem hominem ^^ esse aegrotum ^\ dbet sequi duplex conclusio,
scilicet
^'*
:

nuUus homo

est sanus,

quae

est falsa

'",
^'^

et

contingit

nuUum hominem
Similiter in

esse

sanum

ideo oportet mutare abstracta


in

in concretis.

secunda figura

eisdem terminis

^'\

et in tertia, accidit

praedictum
tingit
^^

quando ambae sunt de contingent! -^ ut: omni homini coninesse aegritudinem, omni homini contingit inesse sanitatem, con-^

clusio

est falsa

'"
:

ergo sanitati contingit inesse aegritudinem ^\


-^

Sic ergo appare.t quod oportet syllogismum resolvi in tribus terminis debito

modo

dispositis vel in
-'^

illis

-''

per quas

-'

trs termini intelliguntur ut rectis intelliga^-.

per istam orationem


tur
^'^

habere trs angulos aequales duobus


^"

in mathematicis

una passio
''^

quae

est

^^

triangulo, et similiter in aliis

Contingit autem error


qui
'*

propter

malam dispositionem trium terminorum


'^^

sunt in obliquo, ut
^"^
:

si

arguatur ex maiore

in recto et

minore

in obli'"
:

quo, sic

sophia

^'

est disciplina ^^

boni est sophia, non sequitur

ergo

bona

*"

est disciplina, sed boni est disciplina ".

Aliquando

^-

contingit econ-

verso quando

" maior est in obliquo et minor in recto, sic qualis est disciplina bonum est, quale non sequitur ergo bonum est disciplina sed ^^ boni** est disciplina. Aliquando contingit quod "^ ambae *^ sunt in obliquo
:
:

- unde ^ um. P; tamen substantia B. MP. c. p.J e.J non tamen est B. * oportet PB. " i. s.] sint ibi P ^ oin. PB. sint isti B. supradictam causam P. om. B. m. d.) indispositionem P. '" trium s] quod non sequatur B. - " u. s. a] ' d. n.] om. B. '" sed add. P de necessitate ut arguendo sic B. et arguatur sic P '" videtur " o. h.| liominem M; hominam omnem P. '''sanum PB. sed ddd. B. '" abstractum '" om. P. P. -"a. p.] ergo P; ergo add. B. - ' e. f.J falsa est B. -' " ergo P. omni om. B e. t.j talsa est B. quantum accidit B. d. c.J bis. P " 1. 1 J tribus tiguris M; trs terminos P. a] o$n. M. homini contingit inesse sanitatem *' quae PB. dispositis " i. o.] illam orationem in illa P. i.j dispositis vel =" *'' " in add. P inest B. probatio P. i. a.] om. V. intelligitur PB. quae est P. "' (juia P. ^^ e. m.] om. P. "" sci a. alicjuando error B. e.J aliquando errare P "' boni PB. " " " add. st-d P disciplinam om. B. P. sophismus B. n.s.J licet ut P. *' bonum '" econvt rso *' autem </</. P. *' sed " <|iiia P. c] d.] om. M. P.
'

-'*

-'*

"

om. B.

*"

quando

P.

*'

nil)i

M.

ARS PRIORUM
et

59

aliquando
^

in recto, verbi gratia

cuius est disciplina sic est genitivus,

sed

boni est disciplina, ergo boni est genitivus vel


-^

bonum
:

est genitivus

sicut

contingit in genitivo, ita


^
;

in aliis casibus, ut

non est dativo tunum et hoc


;

aestas

"

non

est
""

contingit similiter

tempus oportunum dativo, ergo ' non est tempus oporin omni figura et in omni modo, quod
terminorum
*^

apparet

"

intuenti.
^

Contingit etiam
plicatione. Est

error propter dispositionem

cum

redu-

autem reduplicatio
^-,

iterata enuntiatio

medii super extremum

vel minoris super mdium

ut notetur causa inhaerentiae praedicati


^

ad

subiectum "
et
^^

ideo
^^

^^

reduplicatio est proprietas


et in ipso

a praedicato

inchoans

in subiecto

procedens,

manifestans causam inhaerentiae,


;

ut

homo
"^
'^'^

est

animal in quantum
-"

ipsum est eadem cum subiectum super ^* praedicatum, ut denotetur inhaerentia praerefertur non potest reduplicari quia locutio est falsa *^ ideo praedicatum dicati

quod

quod conditio '" secundura '-' reduplicatione et quia -^ secundum quod


ita
;

homo

'^'\

-*'

homo

est

animal in quantum
'^

--

animal, quia tune

Ista reduplicatio potest tieri in

prima figura

homo esset ^" omne animal. omne bonum est discisic ^"
:
|

secundum ^- quod bonum, iustitia est bonum, ergo iustitia est nec potest reduplicatio addi ad disciplinatum ^^ secundum quod bonum minus extremum ut ^^ dicatur iustitia est bonum secundum quod bonum, falsa, quia tune iustitia esset omne bonum, et hoc non quia est haec esset ^^ intelligibile, quia tune sequeretur quod idem esset causa sui ipsius videlicet mdium ^^ quod non est intelligibile ^^ Sic ergo apparet secundum quem modum fit ^* reduplicatio in figura prima et ** in modis affirmativis.
plinatum
; :

fo%'3

yb

'^

***

Aliquando

fit

reduplicatio minoris extremitatis supra


:

*^

maius extre-

mum,

ut dicit Commentator, sic omne utile est disciplinatum in quantum bonum, omne bonum "est utile, ergo omne bonum est disciplinatum secundum quod ^^ bonum. Sic ergo apparet *^ reduplicatio in modis '* affirmativis.

'

quando B.

conclusio est in obliquo et aliquando add. P ; conclusio sequitur in obliquo et ali* bis P. ' non = ergo add. B. ^ et add. - om. PB. " et sic B. B.

"
'*

e.] o)tt.

MB.

^
'^

c. s.]

similiter contingit P.

d. t.J terminorum dispositionem super mdium et super extremum

om. B. ut P.
'^
i.

"

patet P.

*^

Est

m.] iterata maius medii vel minoris


'"

C.

e.]

Illud contingit P.

a. s.]

cum

subiecto
^''

in

subiecto B.
'*

"

haec oncluotn. P. " subiectum PB. it'90tg P. ow. P. ipsum add. B. refert P add. add. ipsa B. homo B. dendo P. otn. P. " sic add. P. ad subiectum add. B. ad add. B. " supra PB. in eo P. disciplina B. ow. P. esse B. secundum quod PB. est PB. " om. B. " intellih haec est B. disciplina B. add B. " extreest P. " minoris prima figura PB. PB. gendum P. in quaiv eo quod omne bonum, omne bonum B. " mitatis ad B. " quantum <>m. P. " ovi, P. tum P in eo quod B.
sicut P.
e. p.]
'"

e.J

'

=**

-'

-^

'-*

-^

i.

q.)

'

="

*-

' si

e.

^^

=**

fit

"

f.

>

p.]

s.]

b.]

s. q.]

*^

60

SIGERI DE

CORTRACO
modis
^

Similiter polest fieri reduplicatio in


licet

negativis primae

figurae,
*
;

Philosophus non ponat eam


:

'\

et

medii et minoris

extremitatis

medii sic

malum in quantum eligendum, omne bonum est eligendum, ergo nullum bonum est malum in quantum eligendum minoris sic nullum corpus in quantum aegrum est sanum, omne aegrum est corpus, ergo nullum aegrum est sanum in quantum aegrum.

nuUum eligendum
:

est

fol.

70 Vb

apparet reduplicatio in prima figura, et Commentator dicit quod Philosophus solum tangit ' reduplicationem ^ in prima figura tamen potest fieri in aliis, licel non est " facile invenire propositiones veras contra ^^ alias figuras. Sumptis terminis cum reduplicatione, potest tamen fieri in secunda figura, minoris extremitatis ad mdium, propter dispositionem nullum malum est eligendum, omne bonum est eligendum figurae, sic ^^ in quantum bonum, ergo nullum bonum est malum in quantum bonum.
Sic ergo
**
|

'^*

*i

omne eligendum est In tertia figura potest fieri reduplicatio medii sic bonum in quantum eligendum, omne eligendum est expediens, ergo quod'^ expediens est bonum in quantum eligendum ^K Eodem ^ modo in 42Rb ^^
:

omnibus

aliis

modis.
"'

Nunc isti syllogismi cum minis cum reduplicatione, ne


nibus
''.

reduplicatione habiti debent resolvi in ter-

fit error, et sic

apparet qualiter omnis syllo-

gismus ostensivus dbet resolvi

in

tribus terminis et

duabus propositiosic resolvuntur

Sed intelligendum quod syllogismi ex hypothesi non secundum quod ex hypothesi quia non concludunt ut sic ex
sunt, sed ex aliquo concesso, ut apparebit in secundo.

his

quae posita
syllogismi

Unde

isti

non habent consequentiam


sed
'"

'*

ex positione terminorum et propositionum

ex habitudine

locali, ut apparebit.

Sic ergo apparet generatio syllogismorum in omni figura, et inventio


medii, et resolutio eius in principia sua'"^
et termini,sive sine reduplicatione, sive

qualescumque

*^

sint propositiones
finitis.

cum

reduplicatione, ex terminis

His habitis ", sequitur generatio syllogismorum ex terminis

infinitis.

Primo tamen videndum

est

quomodo terminus "

infinitus diffrt a

termino

causam P. medii ej minoris extremitatis et P. P. 'S. Et sic P. 's. tanpit solum B. solum r] non scilicet P. aliquod om. B aliquas B. " potest P. tangit nisi P. omne eligendum est txpediens, er^o aliquod expediens e] bis P. " autem PB. syllogismi P. " tribus pi trs omnibus. Nunc add. B. in et in
'

omne

om. P. e]

om.

ont. P.
" ait

e.l

t.]

"

f.j

'*

'"

'

'

c.J

aliis

iili

termines tt duas propositiones P.

"*

"

(|ualicunu|ue B,

" visis P.

ou"ni B.
I'.

'"

om. M.

'"

p.

s.]

sua

priiici|)ia

PP.

'"

terminis

ARS PRIORUM
finito
^

6\

negato, ut magis appareat diversus

modus

syllogizandi istoruni,

et

per consequens diversus


*,

modus

resolvendi, sicut qualiter differt


infinito et

album esse
quae

quae

est affirmativa

de termino
".

non non esse album ",


'

est negativa

de termino

finito

Istae

autem

'

propositiones et

con-

similes differunt quia aliquid contradicit uni illarum


alteri;

quod non contradicit quod apparet, quia sicut se habet possibile ambulare ad po&sibile non ambulare '", sic se habet esse bonum ad non esse " bonum . Sed primae duae sic se habent quod una non '* est negatio alterius, ut apparet in Perihermeneias, immo possunt esse simul ^* in eodem ergo consimiliter istae '^ sic se habebunt quod una non '" est negatio alterius, sed negatio istius '": esse bonum est '* ista: non esse bonum , et ista esse non bonum non '" contradicit ^" eidem. Ergo non sunt eadem sed -' invicem differunt. Item, hoc -^ apparet alia ratione, quia negativae de termino
^'^
;
:
|

fo^^'fQ^^Ra

finito nichil-^

subiacet sed affirmativae de termino infinito aliquid


',

-^

subiacet,

ad minus
Item, ad

in praedicatis compositis

ut apparebit

ideo non sunt


-*

eadem

'^'''.

unam
:

sequitur aliud

*^

quod non sequitur


''*''

ad aliam, verbi

gratia,

ad istam
est

non album lignum, sequitur non sit lignum album quod sit lignum. Sic ergo apparet quomodo differunt ab "* invicem tamen habent convenientiam aliqualem
est
:

ergo est lignum, sed non

necesse

si

ad invicem
sequitur
positis

licet diffrant

*',

quia ad aflfirmativam
finito ^\

*-

de praedicato
finito

infinito
in

^^

negativa

de

praedicato
et

et

non econverso,

com-

praedicatis ^^

ad

affimativam
**',

de praedicato

sequitur
in figura

negativa de praedicato infinito


subscripta
^'.

quod potest apparere evidenter

syllogizandi m.] otu. P. non a f] adiffto B. - - distinctus P. e.] esse ^ non non bonum P. 'La] a.) non esse bonum P. "et non esse f.] ont. B. ^ um. B. " n. e.J lUae vero duae P duae add. B. ont. P. ad a.] oitt. B. '- ont. '* c. i.] ' immo esse non B. B. - '- otu. B. s.] nam possunt simul esse P. '* et B. '" non esse " illius P. illae P. "^ om. P. n.] esse non bonum esse cum ergo ista non esse bonum B. non esse bonum ""et c] cum ergo ista contradicat isti esse bonum et illa: esse non bonum non contradicat P isti: esse -' e. s bonum, et ista esse non bonum non contradicit add. B. eaedem sed ad P. ' -^ ad " om. B. ut P. quaedam P. c] in praedicatis compositis ad minus P; " -' eaedem P in terminis compositis ad minus B. s. a.] aliud ideo e.] ergo etc. B. ** quod "' tamen ** om. B. d.] licet sequitur P. ad P om. B. s] quam M. tamen sic dterminant, habent tamen aliquam convenientiam ad invicem P tamen licet ^' finito B. ^- affirmativa P. diffrant, habent convenientiam aliqualem ad invicem B. '^ c. compositis infinito B. in praedicatis compositis et praedicatis P; p.] p.] "* et ad et non econverso B. i.] om. P et non econverso in compositis praedicatis
'
''

'

''

'*'

t>

-''

^"^

'"

add. B.

'

A B, P

om. B.

62

SIGERI DE

CORTRACO
Unde ad C
vel "

sequitur

A
;

vel

\ quia de

quolibet,

affirmatio

vel

negatio
vel B.

ergo de C, vel

Nunc de C non

est

verum dicere
imppssibile

A
et

quia

est

aliquid

esse

bonum

non bo-

num, ergo ad C sequitur B. Sequitur ergo est non bonum, ergo non est bo:

num
non sequitur
C, ad

et

sic
finito

ad affirma*.

tivam de praedicato infinito sequitur negativa de praedicato

Sed ad B

minus in praedicatis compositis, quia de quolibet ^ verifcatur antecedens, et consequens nunc B verificatur de aliquo de quo C non ^ verificatur, ergo B non est antecedens ipsius C, quia haec est vera lapis est lignum non lapis non est lignum album, tamen haec est falsa album ", Sic ergo apparet quod ad negativam de praedicato finito sequitur
; :
:

affirmativa de praedicato infinito. Iterum

'^,

ad ipsum

A
C

sequitur ipsum

D
B

quia de quolibet, affirmatio vel negatio

ergo de A, vel
C, quia ad

vel D, quia oppo-

situm nunc de
staret

non

est

verum dicere

"

sequitur B, et tune

cum

cui opponitur, ergo ad

sequitur

ad affirmativam ergo de

praedicato

finito

sequitur negaliva de praedicato infinito.


'**

Sed ad ipsum

non sequitur ipsum

A, ad minus in praedicatis compositis, quia de quo-

cumque
cod. foL 42

verificatur antecedens, et

consequens

nunc
'^
:

verificatur

de aliquo

de quo non verificatur A", quia haec est vera

lapis

non

est

lignum non

album, tamen ^^ haec est falsa: lapis est lignum non ^^ album, ergo ipsum Va D '* non est antecedens ad A, et sic ad negativam de praedicato infinito non
|

sequitur affirmativa de praedicato

finito, et

eodem modo

quasi in negativis

^",

(Jitt. " ergo ad C ^ infinito B. * quoaddidi. M. b.] ont. B. ' album tamen * Sequitur i] ad minus in praeom. B. a] om. B. '" ont. B. ' ont. B. dicatis compositis non sequitur affirmativa de infinito. Item B. ' 7'*/ A bonum, sic affirmativam de infinito sequinon est et ad praedicato A] B, ergo tur negativa de praedicato finito dico quod non solum habet veram in propositionibus finits per verbum substantivum in praesenti solum sicut est non homo, ergo non est homo, ed non in alio tempore, sicut non sequitur fuit non homo, ergo non fuit homo, quia utraque potest esse vera etiam in futuro non sequitur, nec in verbis adicctivis, sicut non sequitur videndo non album, ergo non videndo album, quia possum videre utrumque simul sed ad B non sequitur C ad minus in praedicatis compositis quia de " quia v.] haec non est quocumque verificatur de aliquo de quo non verificatur C, P. ' '* om. P. ' privativis B. vera B, cum B, ' otn. MP.
1

i,el

cumque

B.

/jj
*

kS PRIORUM
c|uod in Ferihermetieias inagis apparet
'.

Sic ergo apparet


^

quomudo

habent

^Jj^y^

j^a

convenientiam

-,

et

quomodo

ditferunt, ideo

diversum
infinito
:

modum

syllogizandi

habebunt

*,

quia aftirmativa de praedicato

"

syllogizatur in

modis

affirmativis, negativa vero

non \

verbi gratia

cum

^,

omnis homo
^

est animal,

omne animal est non musiet ergo omnis homo est non musicus
;

propter

istas

convenientias Philosophus tradidit


:

^^

quasdam rgulas

et eas

probat, videlicet

si

ad aliquod antecedens

*'

sequitur consequens, ad oppo;

situm consequentis sequitur oppositum antecedentis, et non econverso


et
^'-

oppositum antecedentis potest stare cum consquente


et

'^

antecedens

autem
magis

oppositum consequentis non possunt simul


^^

^*

stare.

Hoc autem

est

planum

in figura.

Unde primo probetur primum ^' videlicet quod ad ^^ oppositum


consequentis
sequitur
"*

oppositum antecedentis
ita
I>,

quod ad
quia

B sequitur de ipso B -' verum


-^
-:

est dicere

aut

aut

nunc de B non est verum dicere C, quia ad


^^
;

C
est

sequitur A, et tune

'^*

staret

cum

ipso B,

quod

impossibile,

ergo ad

sequitur

ad

oppositum ergo

'^^

consesequi;

quentis sequitur oppositum antecedentis, sed ad ipsum


tur B, quia

'^"

non

nunc

stat
-^
|

cum quocumque stat antecedens cum illo stat consequens cum ipso A ^' si ergo ad D sequeretur ^^ B, tune A et B
;

starent

simul,

quod

est impossibile,

rgo ad oppositum antecedentis non


antecedentis et

fofi04

Rb

sequitur oppositum consequentis.

Quod autem oppositum

Perihermeneias P. ad non P. habent P. musicus B. e. p enim P. ont. P. infinito praedicato P. p. tradit Philosophus B. " potest stare tradit P P. propter P; propter autem B. simul possunt B. add. B. aut P. composito consequentis P. " p. " ont. B. se probatur P. planum est P. m. est magis B. p. p.] C, P. " tune B. ~ quatur B. om. B. om. P. " verum d.] ont. MB. ont. P. " om. P. antecedens A] consequens cum illo stat antecedens, nunc B sequatur B. " A et B stat cum A, ut probatum est P ut probatum est add. B.
'

quasi

a.]

est quia in privatis,


h.

quod magis apparebit


'

in

invicem add. P;
*

c] convenientiam habent ad invicem B.


v. n.]
'<>

'

"

i.]

'

t.]

>*

s.J

'^

e.]

e. p.]

'"

*'

'*

>

-^

*^

^'

**

s.]

et

staret M.

64

SIGERi DE
'

CORTRACO
'

consequens

possint stare simul


illo in

-,

lioc

apparet, quia ad
*

sequitnr

et

non econverso, ergo de


erit

quo ipsum
de
^

aut C; non est verum dicere

illo,

quia

A excedit ipsum C, aut est D C in hoc exceditur ^ ergo D

cedentis,

stare consequens et oppositum antetamen antecedens et oppositum consequentis non possunt simul stare, quia tune consequens staret cum suo opposito. Explicit supra primum Priorum \

verum. Possunt

ergo simul

lis

autem

determinatis, videlicet generatione

*"

syllogismorum ex qui-

buscumque '^ propositionibus in omni figura, et ^- inventione medii per quam sumus prompti ad concludendum quamcumque conclusionem nobis
propositam,
et

resolutione
'"'

^"'

syllogismorum

in

sua principia per

quam "
'"

in iudicando "', in isto secundo Philosophus dtermint sumus prompti de quibusdam potestatibus s5'llogismi prius generati et etiam ^^ de quibus-

dam

defectibus luxta

''

ipsorum

-".

'

quod notandum -' quod una est potestas concludens - plura per conversionem secundum quam omnis ^' syllogismus concludens propositionem aliquam ^*, quae potest converti, potest concludere conversam, ut apparet intuenti, et per hoc possunt haberi modi indirecte concludentes in omni figura.
Alia est potestas
in
'''^

-''

concludens^' plura per subalternationem,verbi gratia,


^^

prima

figura, in
fit

modis universalibus, contingit sumi


^"
:

sub medio

et

^^

omne animal est substantia, omnis homo '' est animal, ergo omnis homo est substantia. Sub medio ^- sumendo sic omne sensibile est substantia, omnis homo est sensibilis, ergo omnis homo est substantia ". Sub minore sumendo sic omnis homo est subminore ut
principalis syllogismus
:
:

'

antecedentM

c.|

* om. P. de illo quia

OUI.
in

non potest esse verum de illo quia in hoc '" oppoP om. PB. " vero B. '* de add. B. '" resolutionem P. -- '* quae P. " communibus P. sito add. P. '' otn. B, " I. i iudicare P. -- " isto d libro secundo dtermint Philosophus P. ' ottt. B. ' perfectionibur M, "' ipsius P. " intelligendum est P; est notandum B,
;

' est D PB. hoc conceditur P

consequentis et antecedentis B. e.J D verum erit dicere aut

'

s.
;

s.|

simul stare PB.


potest esse

C C non

verum

aut

exceditur B.

Possent P.

aliud
*

'

oui. B.

Explicit

om. B. concludendi B. plura concludens aliquam propositionem P. " c] concludentes indirecte B. nm. B. nm. lof(ismi add. B. " quae est concludere P; concludendi B. om. B. sic add. P. nm. M. - " minore M. " Sub

est

c]

potestas ipsius est concludere P;


i.

"'

p. a.)

"'

syl-

"

-*

P.

s.)

ks piiokUM
stantia
',

65

omne
^

risibile est

homo,
"

ergo

omne

risibile

est substantia
*

'.

In

rS^^o yb

modis autem
tingit

particularibus solum contingit accipere sub minore


est, et

quia

mdium praedicatum
sumere
"^

secundum discursum

syllogisticum nichil con

sub praedicato.
'.

Alia est potestas

Ex
^

falsis

autem verum contingit syllogizare

in

omni figura, non tamen non potest concludi '^


conclusio

propter quid
''^

sed

quia
^^

"'.

Ex veris tamen falsum

quia, ut
et

ens convertuntur, falsum


erit vera, aliter
^^

Perihermeneias, verum et non '^ ens. Si ergo praemissae sint ^ verae, duo contradictoria *' starent simul, quod patet

apparet ex

^'*

per regulam supradictam, quia praemissae quae sunt, antcdentes sunt


conclusio quae

probatum
sibile

est

consequens non est, ut " dicis, quia est ^" falsa, modo ^' prius quod -^ si consequens non est, antecedens non est, et
est,
;

prius datum est


;

^''

quod

est,

ergo antecedens est

et

ideo

'^*

ex veris non sequitur falsum.


ut

Ex
'^^

falsis

non est, quod est impospotest sequi tamen


^''

verum quia
stare vera,

^"j

probatum

est

'^\

consequens
quae
"'*

et

oppositum antecedentis
in veritate

possunt simul

stare, ideo conclusio


;

est

consequens

"

potest

cum

praemissis in falsitate

et

ideo ex falsis potest sequi conclusio


^"^

quod apparet ^' ambabus existentibus in toto falsis ut ^*: omnis lapis est animal, omnis homo est lapis, ergo omnis homo est animal; vel ^*: nullus homo est animal, omnis ^" lapis est homo, ergo nullus lapis est animal. Eodem omne album est animal, modo ^^ si ambae essent ^^ in parte falsae ut omnis homo est albus omnis homo est animal vel *" nullum album est animal, omnis lapis *^ est albus, ergo nullus lapis est animal ". Similiter sequitur *^ ex altra vera et altra falsa *^ sed hoc *" potest esse dupliciter
^"^
:
[

^^-

^^

'",

animal. Sumendo sub medio sic omne sensibile est substantia, omnis ' ont. B. * et etiam in secunda ergo omnis homo est substantia B. figura solum contingit accipere sub minore add. P et similiter in secunda solum contingit ' om. P. ' nichil accipere sub minore add. B. s.] modum sumitur P c. s.] sumitur B. ' ex falsis add. P. * c. s.] concluditur P; autem s.] verum syllogizare ex falsis autem '" primi add. P. " tamen c] falsum non converum syllogizare B. ni add. P. '- om. B. " verum " in P. cludi potest P non potest falsum concludi B. n.] '" conclusio '* sunt PB. falsum et non ens convertuntur et veium et P. a.] et con-'" '" '* apparet PB. ' tu P. clusio esset vera, aliter enim P. om. B. opposita PB. -' ut P. - d. e - " aut P om. B. -ergo B. E. t.] cum ex falsis P ] dicit P. -" v. - prius add. PB. -* autem add. P. -" antSed ex falsis B. q.] falsum P. => ex add. P. "' sic add. B. " homo " om. B. cdente P. om. PB. est P. = ="* ="* *" sic " sint B. est add. B. esset add. P. sic P om. B. ergo add. PB. *' albus M add. PB. vel sic nullum homo B. *- nullus a.] omnis homo est animal *^ om. P. album est animal, omnis lapis est albus, ergo nullus lapis est animal B. ** conclusio est vera add. *^ om. P. P conclusio vera add. B.
'

animal B.

'^

homo

est sensibilis,

'>'

66

SIGERI DE CORTRCi
'

aut altra est


^

falsa in toto aut in parte


'

si sit
|

in toto

falsa
''

-,

aut est niai(jr

foLl04

sit in toto falsa, minor ^ Si maior Va ^^^ conclusio vera, quia, si maior in toto falsa sit

minor
",

vera,
*

non sequitur
nunc suppo^-

tune in

affirmativo maior
^'^
;

extremitas disconveniet

ab omni supposito ipsius medii

situm medii accipiatur

^'

in

minore quia minor vera

est,
^^

ideo ei disconvnit

maior extremitas, propter quod conclusio affirmativa

semper

erit

^*

falsa.

Eodem modo

in ngative. Si

vera ^^ sequitur conclusio vera ut

autem minor sit in toto talsa et maior in toto omnis homo est animal, omnis equus est
^
:

homo, ergo omnis equus


parte
vera,
falsa

est

animal

vel

'"
:

nulla

musica
"^

est animal,

omnis

medicina est musica, ergo nulla medicina

est animal. Si

autem

altra sit in

qualitercumque disponantur praemissae


intuenti '^
-'^

sequitur conclusio

quod apparet

Eodem modo
omnis nix
animal
^^',

in particularibus nisi

quod

in particularibus

'^'

potest
'^*,

sequi conclusio vera, maiore existente in toto falsa et minore vera


est animal, vel
'*
:

ut

quoddam album

nullus

homo

est animal,

quoddam album non

est animal. Sic


-".

ergo quoddam album est quoddam album est homo, ergo ergo apparet qualiter ex falsis in prima "
est nix,
et in tertia, nisi
falsa,

figura potest sequi conclusio vera

Eodem modo

in

secunda figura-'

quod

in

istis'^-

sequitur

quod contingit propter aliam -" nullus equus est animal, omnis homo est animal, ergo nullus homo est equus ^'\ In tertia ^^ sic nullus cygnus est animal, omnis cygnus est albus, ergo quoddam album non est animal. Sic ergo apparet qualiter ex falsis ^^ sequitur conclusio vera ^^ in omni figura. ^'^^ ^* ^^' potestas, quae est ^^ syllogismus circularis. Est autem syllofoTSs R gismus circularis ^^ quando ex conclusione et conversa conclusionis conconclusio vera, maiore existente in toto

dispositionem medii, verbi gratia, in secunda figura

cluditur altra

''

praemissarum vel ' conversa

alterius, vel

econverso quando

est add. P. in in toto ont. B. modo B. disconvenerit P. falsa P minor vera m.J medii P; ont. B. " accipitur PB. " disconveniet H. om. B. " esset P. minur m.) in toto vera etiam minor B. P; falsa B. - " aut maior P. sic add. P. intuentis B. autem modo est P. particuiari bene P. " maiore ont. P. " a. e. animal est album B, -- sic add. PB. " his B. verum B. autem modo et in secunda et in tertia Hgura, nisi quod in univerom. B. modo est ecjuus homo est equus P. ut add. PB. h. salibus P. figura add. P otn. B. - " ex sequitur conclusio vera ex falsis P. secunda B. " autem otn. PB. " Est Syllogismus autem circularis est P. add. P. et q. vel ex conversa conclusionis sequitur vel concluditur aliqua P. otn. B.
*

a.

maior

' i. c] enim est altra P. m.) minor aut maior B.

t. i.]

vera

in toto

falsa in toto B.

"

"

minor P.

"et

maior P.

"

s.] sit

s.)

"

'" i.

'"

'*

sit

sit

^'^ovt.
'"

si

"*

'

*"

v.J

a.]

'"

p.|

'-'"

c. v.]

*'

i.J

"o

e. c.l

"'

e. 1.1

v.|

"'

e.)

c.|

"'

a.l

""

At^S

PRIORUM
'

'

67

eX praemissis conversis concluditur


pliciter nichil
-

conversa conclusionis.

Unde

licet

sim-

unum

et

idem

'

possit esse

notius et ignotius se ipso ^

quod contingit in syllogismo circulari, ut apparet primo Posteriorum, tamen quoad nos idem potest esse notius et ignotius se ipso, ut patet in syllogismo
circulari
*.

Si

autem
*^

dicas

quod propter hoc

est petitio,

non

est

verum

'

quia

non est nisi in propositione quae non est nata per se ipsam nunc " propositiones syllogismi circularis non sunt huiusmodi '" quia omnes sunt convertibiles et possunt esse notiores et ignotiores alio et alio modo et '^ ostendi per se ipsas. Iste autem syllogismus circularis utilis
petitio principii
;

ostendi

est

demonstratori

quia

demonstrator ostendit effectum essentialem


'-',

per

causam immediatam et est demonstratio simpliciter tum ostendit causam, et est '^ demonstratio quia
lectico "

et

aliquando per effec^''

>

similiter utilis est dia-

cui

sufiicit
*"

idem per idem ostendere


esse sub

dum tamen
alio.

videatur

respondenti notior
Iste
'^

uno modo

'"

quam sub

l)imus

omne C mne C
est A,
riae.

autem syllogismus habet esse in omni figura, tamen prius videomne B est A, omne C est B, ergo '" prima verbi gratia '" est A. Quia termini " sunt convertibiles, cum altra arguitur *^
in
'**,
:

'^^

est

A, orrine

est

A, ergo

omne B
"",

est C, quia in

^^

convertibilibus

ex puris affirmativis sequitur conclusio

gratia materiae. Similiter

omne C
mate-

omne C
:

est B,

ergo

omne B

est A,

quae
ergo

similiter tenet gratia

Similiter

ex conversa utriusque praemissarum


est C,
'^^

arguitur

*^

conversa
^"

conclusionis

omne B Eodem modo in


^'

omne A

est B,

omne A
^^

est C.

negativo, et licet

sit ^ difficultas

de affirmativo
est

qualiter possit

ostendi ex duabus negativis, tamen


cui nulli inest

potest ostendi sic

convertendo

*^
:

A
^'

huic omni inest B,

nuUum C

A, ergo

omne G

est

", et

huiusmodi

conclusio competit propositionibus imme-

c] e conversis praemissarum sequitur M ex conversis praemissis concluditur B. nichil nomen unum et idem non P. ~ possit i] non notius et ijnotius B. ut c] o;. PB. tu add. PB. bonum P. "ut apparebit add. B. ut apparet inter P. huius P. "et alio etiam modo possunt P. est tune est demonstratio propter quid P. vocatur P. " effectum essentialem causam et vocatur de modo quia similiter utilis est B. d. cum tamen P; de causa B. notius B. " respondenti m.] esse causa sub uno P. " tamen videbimus tamen P; tanven videamus primo B. principalis sylfigura add. B. logismus ad'd. PB. B est e] C est A, M. convertatur omne C est A, omne A est C add. P convertatur C est A, omne A est C add. B. s] sunt termini B. cum arguitur cum altra PB. terminis add. PB. in secunda figura add. MB. cum add. B. modo add. PB. et s licet M licet B. affirmativa B. possunt M. et non B. convertando P. omne BJ nullum C est A, B. huius P.
'

ex

om. B.

*
'

i.]

'

sit

"

'

'"

e.]

'-

s.]

'^

d.J

*,

'*

t.]

'*

v.J

'"*

-*'

sit
:

-'

--

illa

-'

t.

-'

a.]

-''

-"

-'

-*

*"

sit

^"

^'

^-

'^

^*

'

StdERl DE CORTRACC)
-

diatis et

ista

consequentia non

tenet per dici de


'

'

nullo, quia

non

est
"

ostensivus, sed hypotheticus, magis est

tenens a

"

positione antecedentis.

Eodem modo
fo^7l

"

in

particularibus syllogismis, nisi

quod

universalis
|

* in modo Va ^^^ ostenditur sed particularis ostenditur evidenter ^^ ^^. in prima figura. Sic ergo apparet circulas tivo et negativo

affirma-

Eodem modo ^^ in secunda figura ^^ et figura ^* nullo modo ostenditur affirmativa


tiva, ut prius
^',

'^

tertia, nisi

quod
'^

in

seconda
ad circu-

licet

enim

^"

convertatur negafacit

et ulterius transferatur in
^^

affirmativam nichil

larem ut patet
circulariter
^'

intuenti,

sed

"^'^

in tertia figura

non ostenditur
^*

universalis

eo quod conclusio " semper est particularis,


nisi

et universale

non

concluditur

^^

ex universalibus. Sed particularis

affirmativa

"

osten-

ditur scilicet

evidenter in Disamis
f

ri04^'b

cluditur

quando universale ponitur ad minorem extremitatem, ut apparet quando ponitur -" ad maiorem " in Datisi solum connon minor, ut apparet, arguendo ex concluconversa minoris
;

^'^,

-'*

sione et
In

conversa maioris ^\ intuenti.


negativis, scilicet in
^^

modis autem

Bocardo

et

^^

Ferison, ostenditur
:

particularis,

accipiatur

Bocardo convertetur minor omne B est C conclusio principalis quoddam B non est A, omne B est C, ergo
quod patet
est
in
: :

quoddam C non
affirmativa
^^

A. In Ferison autem non ostenditur


nisi in
"^ "^

^*

particularis

ex duabus negativis,

^^

modo

supradicto.
figura.
^''',

Sic ergo apparet syllogizatio


Alia est potestas,
fo 43

circularis in

omni
*^

quae

est

s3'llogismus conversivus

quando ex
|

cum altra praemisRb opposito conclusionis contrario vel contradictorio *' sarum interimitur altra, et iste*' syllogismus est utilis dialectico potissime
ad obviationem
consequentiae.
et exercitationem, et

demonstratori contra cavillatorem


**

*^

Hoc autem
in

satis

apparet

ex praedictis, tamen est

intel-

ligendum quod

prima figura maior interimitur per tertiam figuram, minor

principaliter per dici de

*'

' per solum propositionibus immediatis P. um. M. d.] * oni. P. * parte add. B. * est add. P. vel de P. " s. ' affirmativa add. B. p.| particularis autem affirmativa P; particularis affirmativa B. '" per conversionem '^ autem * et H. " circularis PB. modo dictam udd. Pli. ' ow. B. '* ' om. PB, - '" 1. f.| nisi M. ' visum est modo et P. in add. PB.
'

propositionibus

c]

''

omni

add. P.

'

non B.

""^

'"

circularem

p.J

circulationem ut apparet PB.

-"
'-'

ont, B.

particulaM. - *" ostenditur PB. aliquando PB. *' scilicet ndd. P; id est ttdd. B. " om. P. ribus B. \et add. P. "-' "' "' minoris MP. * arguitur B. ex add. P. in ndU. P. apparet PB. "" om. P. * concluditur B. "' syllo|ujismus B. "* est " ex affirmativa nec P. e.]
u. c.) circulariter universalis B.
'*

om. P;

otn.

autem

est potestas

autem potestas

est P.

*"

est

autem syllogismus conversivus

add. PB.

*"

contrario

c] contrariae vel
*'

contradictoriae PB.

*' ille

P.

*'

om. B.

convillatorem P.

apparent P.

ARS PRIORUM
vero
'

69

per secundam,

et

oppositum conclusionis ponitur

loco

proposi-

lionis

interimendae

minor per primam,


tertia figura
"

et

sed in secunda figura maior interimitur per tertiam ^ oppositum conclusionis * dbet esse minor; sed in
''

oppositum conclusionis
"

'

dbet esse maior.


dicitur syllogismus per impossibile.
'"

Sic ergo

apparet breviter de S341ogismo conversivo.


",

Alia est potestas syllogismi

quae
^^

Est autem syllogismus per impossibile quando ex opposito conclusionis


contradictorio
^'

et aliquo
'*,

assumpto
fit

concluditur manifeste falsum


'^

'^

vel sim-

pliciter vel alicui

et

tune

regressus super
Iste
''''

intentum

^*^

principale, ut
differt

prius visum fuit

^^

in

quodam exemplo.

^"^

autem syllogismus
fit

a
^'^

conversivo quia syllogismus conversivus

semper

ex praesyllogizato

opposito hypothesis, syllogismus autem per impossibile non^',

immo

accidit

quod
rium

sit

praesyllogizatus 'l Alia est quia

-'

conversivus accipit tam contra^*

quam

contradictorium, syllogismus autem per impossibile semper


ratio est quia
:

contradictorium^*; huius "


et

conversivus probat consequentiam


-'*

fundat se super illud

" principium

si

destructo consquente destruitur


;

anteceden's, tune necessario ad antecedens sequitur consequens

nunc hoc

potest esse

-"

tam

in contrario
"'"

quam

in contradictorio,

quia nec contraria

nec contradictoria stant simul


sibile

in veritate,

syllogismus autem per impos^^

probat intentum, ideo oportet quod, intento


'^ illa

uno, reliquum
^^

sit
'*

verum.
contra-

Nunc

"

oppositio dividit sufficienter

verum a

falso, nisi

dictio alia est

quod

^'^

conversivus concludit indifferenter tam verum


^\

quam
sup-

falsum

et similiter

supponit

sed

^'^

syllogismus per impossibile et

^*

ponit et concludit'" per*' falsum. Iste autem syllogismus per impossibile


est utilis
*^

demonstratori contra cavillatorem disputanti


alicui*^ protervo. Iste
*'

*^
;

similiter utilis

est" dialectico obviato


impossibile

habet

fieri *' in

omni

figura,

tamen intelligendum

autem syllogismus** per *" quod uni-

'

m.

V.]

in q'uto B.

proponitur P.
;

liguram add. P.

ponitur

* S. e.] Semper sic arguendo F semper add. B, '" aliquo add. B. ^ om. P. " c. c] alicuius contradictoriae alicuius propoom. B. *' coassumpto B. >* syllogismum P. '* alicuius P. '^ r. s.J regressio sitionis P. '* lUe P. '" s. " prius supra P. '^ interemptum B. f.] visum est B. c] con-" ex add. B. versivus syllogismus P. nisi affrmativa per impossibile quia non -- praesyllogizatum PB. contingit in prima gratia huius proponatur ista add. P. ^^ quod P. -* accipit add. -* syllogismus -' cuius PB. ^^ istud B. P. c] om. B. -* om. PB. -^ om. P. ^ s. s.] possunt simul stare P. ^^ interempto B. Immo B. '^ nuUa PB. ^^ nec P. ^^ quia P. sufficienter v.] verum sufficienter de B. ^ si

autem

P.

'

figuram

om. B.

c] ont. B.

'

'-'


'''

37

et

ponit B.
utilis

PB.


^^

'^^

Q,

B.

38 ligt

S9

o^ p
*'

jo

supponit
*'

^"^

c] concludit et sup-

*'

semper PB.
alicuius

P.

*
'''

e. u.]

utilis est

PB.
i.]

om. M.

p.

" u. e.] est disputantem M. ** per impossibile add. om. P. P. r-

est add. P.

70

SIGERI DE

CORTRACO
prima figura
'

versalis affirmativa

non ostenditur
-

in

quia oppositum eius


^

accipiendo, et ex

illo

arguendo, semper una propositio

erit particularis

negativa ^ ex qua nichil sequitur in prima figura. Aliae autem ostenduntur,


verbi gratia
:

si

aliquis velit ostendere particularem affirmativam, accipiat


:

oppositum
sit falsa,

scilicet

nullum
^
:

est

A, accipiatur sub subiecto

omne C
"

est

B
'

vel aliquod, concluditur

ergo nullum
;

est A.

Supponitur

quod haec

ergo aliqua praemissarum


inferiori,
^^

non minor quia superius praedicatur


est falsa
:

de suo

ergo maior
:

et sic

nullum

est A, ergo conlra-

dictoria est

vera
^*

aliquod

est A.
^'\

Similiter
in

in aliis

modis primae figurae

secundae
^'

et tertiae, nisi

quod

secunda
est

et tertia ostenditur universalis affirmativa

per impossibile, quod


^*

non contingit

in prima, verbi gratia,


:

proponatur
est

ista
;

propositio

omne

detur oppositum

quoddam B non

accipiatur sub praedi-

fo^71

semper accipitur ^ sub praedicato quia, in secunda, propositiones debent communicare ^' in praedicato omne C est A, ergo quoddam B non est C '^ Ponatur quod conclusio sit falsa, ergo aliqua quae " est universalis, quia praedicatur supeVb praemissarum non maior et si est falsa eius contradictoria est vera rius ^^ de inferiori, ergo minor ^* omne B est A. Eodem modo in tertia figura nisi quod in ipsa scilicet
cato, quia in ista figura
^^
:

'''

'^'

'^'

'''

'^*^

non sumitur tertius


figurae.

^'

terminus nisi

''

sub

^^

subiecto propter dispositionem

Sic

'^

ergo potest ex praedictis

^^

apparere diligenter inspicienti qualiter

contingit syllogizare per impossibile in

omni
^*
j

figura,

et

apparet qualiter
'^^

foMa Va cod. B hoc quod " quidquid


I

^'ff^''^

syllogismus per impossibile ab ostensivo.


contingit ostendere
et

Tamen

conveniunt

in
''

ostensive, et per impossibile

in

eisdem terminis,

quidquid contingit syllogizare per impossibile,

et
'^\

ostensive,

non tamen

in

eadem
'",

iigura de

qua

'^^

potest haberi ars brevis


''

quia

si

aliquid est ostensivum

ostensive accipiatur oppositum eius

cum

'

non
-

f.)

convertitur in prima B.

-'

e.

i.J

dbet

illa

P de
; ;

illa

B.

i^-

"

non

acid. B.

erit

n.j

particularis negativa esst;t P.


'

'

concludetur P
;

" similiter illa P " oui. {'B. om. PB. ista " ponatur B. " et add. P. " est add. P. propositiones in "in per in illa igura sumitur P. p.] propositiones in illa figura P '"' '" minor M. ^' " convenire P. " modo add. PB. iquia MB. sejcunda'B. p. s.] ** eius " f.j contingit P. maiur M. haec buperius praedicatur P. s.J ergo -^ et add. P. " autem add. PB. contradictoria eius est vera scilicet ista B. ' potest om. P. om. PB. " ipso add. P. - f. S.] om. B. p.] ex praedictis ** differt potest P. t.] syllfRism*' per impossibile differt ab ostensivo sed P.

ponatur B.

eius B.

" Supconcludatur B. '" eius add. B. esset P " illa P. in a ] sem-

"

quia

P.

syllogizare B.
-st

'"'

vcl syll<mizart: udd. P.

'"

(pio H.

^'

brevittT H.

c. o,|

oHtcnHivum

M.

"

o. e.j eiu.s

oppositum

p.

ARS PRIORUM
altra, et

71

ostendatur

'

per impossibile, ut prius

visum

est

et

si

aliquid

sit

ostensivum per impossibile, accipiatur oppositum conclusionis falsae syllogismi


^

per impossibile

cum

vera
'

coassumpta,

et

concludatur ostensive

"

conclusio principalis, sicut patet

intuenti.

Est autem
sitis^ Est
sitis

alia potestas syllogismi, quae dicitur syllogismus ex oppoautem syllogismus ex oppositis quando ex propositionibus oppo*

contrarie vel
'",

contradictorie vel
^^

subalterne
^''

concluditur

conclusio.

non habet nisi duos terminos secundum rem, quia aliter non esset oppositio, tamen sunt trs termini ^^ secundum rationem ^*. Iste ^^ autem syllogismus utilis ^" est dialectico quando
impossibilis
et licet iste

syllogismus

obviative disputt

cum

protervo, tune habet ex dictis vel datis


'^

*'

reducere

respondentem ad rationem

in

consequens, ut per hoc redeat respondens

ad statum debitum disputandi ^^ Similiter utilis est " demonstratori contra cavillatorem, ut removeat ^Mgnorantiam cavillatoris. Iste ^- autem syllogi-

mus non habet fieri -^ non affirmativus " quia


nunc
affirmativae
oppositis,

in

prima

figura,

nec affirmativus nec negativus


fit

^*

iste -

syllogismus
;

ex propositionibus oppositis,
-^

non opponuntur

nec

similiter

negativus quia

fit

ex

nunc
fit

^*

opposita participant subiecto et praedicato, quod non

contingit in
figura

prima figura propter dispositionem medii, sed in secunda


ut
:

bene
;

omnis disciplina

est studiosa,
;

nuUa medicina

est stu-

diosa

ergo nuUa medicina est disciplina


-"

et
^"

eodem modo
modis
*'

in aliis

modis.

Similiter in tertia

habet esse sed non


in negativis ut
:

in

affirmativis propter

causam dictam, sed

nulla medicina est disciplina ^\


''

omnis
figura,

medicina est disciplina, ergo quaedam


'^

disciplina

non

est

disciplina.

Unde quando concluditur praedicatum de praedicato, est est secunda '^ et hoc quando ^* subiectum de subiecto
tate concludentis.

tertia

est in volun-

ostendetur B.

'

om. B.

tione add.

B, syllogismus ex oppositis syllogismus B. contrarie c] contradictorie. contrarie vel subcontrarie concluduntur P. oppositis contradictorie, contrarie vel subcontrarie conclusio concluditur est P. " aliter syllogismus iste B. per impossibile B. P. v. om. P habet cm. M. al'n non t sunt in ratione B. " P. disputandi debitum B. d. e] est licet ex datis B. manifestum PB. affirmativus n.] negativus nec utilis P. revocet B. Ille P. " esse PB. om. B. P. et B. affirmativus P. om. P nec negativus n. studiosa B. aliqua PB. om. PB. figura add. PB. mediom. MP. figura add. B. gicut add. P. cina P. autem add. PB.

P una
;

propositione B.
's. p.]
"

'

om. PB.
" c. o.]

* f.

s.] si

est syllogismus

PB.
o.)

P
;

proposi-

ostensive ostendatur, concluditur


*

ostensive

concluditur B.
'"

quod apparet P; ut apparet

i.j

'

ille

^- i.

s.]

'* 1. 1 J -'

r.J

t's

ille

^*

d.]

d.]

'*

'"

d.]

* u.

'*

-^

-*

**

a.]

a.]

- ille

"'

''*

-3

'o

^'

>^

'

^s

72

SIGERI DE
His habitis
'

CORTRACO
'^

dicendum

est

de defectibus

et peccatis

contra istas

potestates.

Primo, de petitione principii quae accidit contra syllogismum circu-

secundum veritatem, non secundum opinionem quia aliquid potest esse notum et ignoratum quoad nos unde si per causam demonstratur effectus et econverso, non est petitio principii, eo quod secundum eamdem speciem ^ demonstrationis ^^ de
larem. Talis autem est
^

petitio principii

'^

'

**

petitione principii determinatur in Topicis et in Elenchis, et

hoc

diversi-

mode

quia

^'

in Elenchis determinatur

de petitione principii ut est princi;

pium syllogismi
minatur
^^

sophistici

quod

^* ^

de petitione principii
^*

debemus cavere '^ in dialecticis, detersecundum opinionem ^^ Hic ^^ autem, de

secundum veritatem quae accidit in demonstrationibus ^^ quod de petitione principii hoc determinaretur " in hcet communi ", quod tune " non videtur esse verum quia tune oportet de petitione "* secundum veritatem determinare in libro Posteriorum, quod non videmus, cum potest convenienter dici -^ quod hic dtermint de petitione in communi; eo quod est aliqua petitio-' secundum veritatem, aliqua secundum opinionem, ideo in communi oportet alicubi determinare de petitione principii, non in isto libro, ergo in libro Posteriorum Est autem petere principium, sumere ^^ idem quod non est natum ^^ per se ostendi ad sui ipsius probationem, idem scilicet numro '' et ratione ^^ vel ad aliud transgrediendo quod non probat ^^ nisi in virtute principii. ^^ Ista ^* petitio principii habet esse in omni figura et in omni modo in quo
petitione principii
'-**

aliqui dicebant

-"^

'^^

habet esse

^*

syllogismus circularis, sive


''*
;

^^

universalis, sive particularis, sive

affirmativus, sive negativus

sed aliquando evidenter quando ex conclu"',

sione et conversa alterius syllogizatur

altra

aliquando minus evidenter

^ defectibus * om. B. ' est p.] potestatibns B. * non add. P. " e. s.] ignotum PB. denominantur P. '" s. ' om, B. " s. q.] secundum quod d.] denominationem P. speciem quamdam B. '* om, P. '" in Topicis add, " quod c] om. B. "de P. nos P. p.] om. B. '" demonstrativis PB. '* "de p.] determinatur de petitione B. cum P. Hoc MP. ** principii " principii d) om. B. c] in communi determinaret determinet P; * oportet - p.| oporteret de opinione P; opor" om. PB. dbet determinare add, B. '* potest " principii d.] convenitnter dicitur P. teret de petitione principii B. " petitione aliqua petitio principii B. in P.] de principii est in est add. B. p.] communi oportet determinare alicubi non nisi in isto libro B. " assumere B. "" notum M. *' nomine M. " est aliqua r.j aliqua est petitio principii in qua contingit assumeru idem quod non est notum per se ostendi probationem sui ipsius id est contrarie et contra' in " dicit P, quibus MP. I.j virtntem principii. Ista autem B. dictorie P.
'

visis P.

speciebus M.

p.} petitio

principii est P.

"

'


=*"

-''

''

*"

MylIofjimns habet esse add. P.

'

sicuti B.

""

aflirmativus
f*.

n] afiirmativa sive

nf^ativa

ne-^ativus sive afnrniativu.s P,

"

insylhtnizatiir

ARS PRIORUM
quando
patet
'

73

circa lioc
....
.

'

indiget circulatione negativae in affirmativam


.
, |

quod
cod.
foi.

cuilibet intuenti.

43 Vb

Secundo, videndum
falsum,

est

de
'"

isto

peccato

non propter hoc accidere


^

impossibile. Est autem propositione non non propter hoc accidere falsum quando ablata ^ minus sequitur impossibile ut si velit aliquis probare quod diameter est diameter est symmeter ^ tune arguitur per asymmeter dando oppositum " infinita non contingit pertransire '', in quoHbet spatio rationem Zenonis sunt puncta infinita, ergo non contingit pertransire '- aliquod spatium. Illud ^^ est inconveniens, ergo aUqua praemissarum est falsa '\ non alia

quod

accidit circa

syllogismum per

foi.

105 Rb

^i^yo^a

^-

nisi

ista
'*^

diameter est symmeter,

et si ista
;

'"
'^^

est

^^

falsa,

sua contradictoria

est vera

diameter
illa

'"

est

asymmeter

istud

autem inconveniens sequitur


-^

dato quod

propositio prima deviatur. Illud

autem

^^

peccatum solum

'* non fit istud ^^ peccatum (fuando supponitur aliquid interimendum, sed hoc solum fit " in syllogismo ostensivo. Falsum " autem non propter hoc accidere est superius ^^ ad non causam ut causam quia ubicumque est falsum non propter hoc accicausa ut causa '". Istud autem dere >-^ est non causa, non tamen non

contingit in syllogismis per impossibile, quia

*'*

peccatum

fit

propter defectum causae materialis et


^^

'

efiicientis

"'-

et

habet
**

esse in omni

figura et in

omni modo, quod


isto

apparet diligenter per se

considrante
Tertio

videndum

est

de

peccato quod est syllogismi opinionis


'^^'

quod

^^

accidit contra

syllogismum ex oppositis. In syllogismis

enim ex
opinari

oppositis opposita

supponuntur " quae aliquando


^"

opinantur, sed

^"^

opposita aliquando
si aliquis
**^

est inconveniens, aliquando non, est


:

inconveniens ut

opinetur

omne animal

esse

" corpus

et

nullum sensibile esse

utraque haec B. aftirmativa P. ^ apparet PB. Secundo c. h.] i" lou ho P De secundo videndum est si P. contra P. " ad B. velit p.] aliquis dicat P, ' e. s.] et asymmeter P diameter s.] om. B. diameter est symmeter add. P. " nec P. " sed add. P pertransiri B. - '- pertransiri B. " Istud P Hoc B. " e. f.] om. MB. '^ quam P. - '" illa P. ' sit B. " sua v.] contradictoria eius est vera, ergo PB. " non add. B -" illud P. - -' Istud PB. -- om. P.
^
;

'

e.]

'

'

2*

aliquod M.
-'

'"

nisi

Falsum

s.]

falsum ^^ vel B. ^- materialis ^ ont P. e.] sufficienter P. causa ut c] econverso B. ^^ ipso ^' diligenter - s.) per se diligenter P. q.] ipso peccato scilicet de fallacia ^' In ^^ syllogismo B. s.] opinionis quae P peccato q.] fallacia opinionis B. *'^ ^^ om. PB. '* aliquando add. B. non opposita opponuntur P. q] non cuni convenienti si quis M non convenienti ut si aliquis P. " omne add. P est B.
est B.

-'

-" s. f.] tt solum B. add. B. o. F.] ad impo&sibile. Falsum hoc B. non propter hoc autem accidere falsum superius P e. s.] superius -' cm. P. ^ non a ] non propter hoc accidere falsum ibi P.
-"*
;

74

SIGERI DE
et
^

CORTRACO
et

corpus
veniens

omnem hominem esse animal videlicet omnem hominem esse


sine inconvenienti. Si
in utero quia
''
'

sensibilem
et

-,

opinabitur incon^

corpus

nullum

hominem
scit

esse

corpus

'"

opinetur

omnem mulam

esse sterilem et
**

banc

**

habere

habet ventrem inflatum, tahs enim

in

universali et ignort

in particulari.
istis

Sic ergo breviter apparet de

tribus peccatis.

videndum ^^ est de speciebus argumentationis imperfectis et reductione earum ad syllogismum. Primo ^\ de inductione quae non habet necessitatem nisi in ^^ syllogisme. Est autem inductio progressio a ^^ singularibus ad universale, verbi gratia mulus est animal longaevum, homo ^*, asinus et sic de singulis ^% ergo omne non ** habens choleram est longaevum et reducatur ^^ sic ^^ omne quod est ^^ equus vel homo et asinus ^^\ et sic de singulis, est animal "
His
visis
:
; :

longaevum, sed omne non habens choleram


et

est

equus vel mulus vel homo


est
-^

asinus et sic de singulis

--,
-'

ergo

omne non habens choleram

longae-

vum. Unde intelligendum


ut habet

oppositionem ad

quod

aliquid

quod inductio non reducitur ad syllogismum, ita et -' formaliter, sed solum materialiter ^^ ad acceptionem existens sub forma inductionis reducitur

eum

^*',

formae syllogisticae.

Secundo, de exemplo. Est autem exemplum quando ostenditur extre-

mum

inesse medio

-*

per simile in
:

-"

tertio,

verbi gratia
^'

ostendatur

^"

primo

primum de tertio per mdium ut confines pugnare contra confines '- est malum Athenienses pugnare contra Thebanos malum est ^*, modo proconfines contra confines ^", per betur primum ^^ esse malum, de medio simile in ^* tertio, scilicet Thebanos contra Phocenses ^" pugnare est malum.
'^'^.
'^*'
: : :

Sic sicut se habent Thebani ad Phocences

*'*

sic se

habent Athenienses ad
*"^

Thebanos quia ambo sunt confines "

sed Thebanos contra Phocenses

* aliquis " ont. P. esse corpus c] corpus M. * scietur P; sit B. " e. i.] ignorabitur tamen P; quae P. '" dicenduni PB. '- a B. "* in M. " et (tdd. P. - " Et primo B. tamen ignort B, *" " sunt huius add. P aliis B. '" o. n.) non omne M omne P. reducitur PB. *^ homo ' ad iyllojiiimum add. B. '" mulus add. B. a.J mulus vel homo P; vel a.J *' ovt. P. " vel mulus " equus s.] mulus vel homo B. e om. P. om. B. " U. i.) Bcne intelligendum est P. " ut B. '" s. m-l materialiter solum PB. dedu-" om. PB. "" per inedium " extremum m medio inesse extremnm P. citur M. ' affinci B. " aftines B. '* ergo add. M e. m.] om. P. "* m. e.] est malum P; add. P. est pugnare affines, ergo Athenienses pugnare contra Thebanos est malum B. "^ scilicet "* o;;. PB. scilicet add. PB, "' confneH add. PB. c] afHnes contra affines B. phccenses Al. " Phecenses M, ' affines B, - " Phecenses N|,
'

om. B.

'

sensibile
B.

MP.
'

'

add. B.

"

mulam ndd.

''''

ARS PRIORUM
pugnare
est
',

75

ergo Athenienses pugnare contra Thebanos est malum malum ^ Sic primum ostenditur medio inesse, per simile in tertio. Nunc exemplum cum habet quattuor terminos non reducitur in unum syllogismum ' immdiate, sed potest exemplum reduci ad " inductionem propter multa exempla faciunt unam inductionem, propter hoc quod hoc quod muha exempla ^ concludunt multa particularia quibus coUectis, conclu"'

'*

'

*,

ditur

universale

"^

inductione.

Cum

ergo prius dictum " est

^'-

qualiter
''

inductio reducitur ad syllogismum, apparet qualiter exemplum potest


reduci. Est
rationis

autem reductio

'*,

quae aliquo modo opponitur inductioni,


in

virtus

deficiens a demonstratione

demonstratis et a certitudine in

dialecticis.

Instantia est propositioni propositio


Tertio,

^^

contraria vel contradictoria.


syllo-

videndum
'^

'*

est

de enthymemate. Est autem enthymema


'^

gismus

'^

ex icotibus et signis. Icos

est

propositio probabilis.

Signum

quod praeter ^^ speciem quam cognoscenti offert*^ ad aliud ducit cuius est signum qualiter autem signum debeat -- sumi apparet magis in Physiognomonia Aristotelis, nec est praesentis intentionis. Exemplum
autem
est
;

enthymematis

est

ut

mulier habet lac in mamillis


:

^',

ergo peperit
*'

et

-*

reducitur ad syllogismum sic

omnis

^''

habens lac
^^^

in mamillis peperit,

haec

mulier habet lac in mamillis, ergo peperit. Habere autem lac


partus ^^

est

signum

non causa, quia


^",
^-

si

mulier haberet
^^

magnas

'^^

mamillas et fricaret

eas urtica et sale Sic ergo

habebit

lac, licet

non multum.
|

apparet generatio syllogismorum simpliciter,


'^

et

inventio
f
'^'"^

*i^-o^b

medii, et reductio eorum, et potestates


et reductio

eorum

^\ et defectus potestatum

imperfectorum ad perfectos ^^

'

e.

vsum P. singularia vel singulariter P. in acld. B. B. deductio MB. propositio propositioni P. T. Aliud B. p. om. P. propter B. autem add. PB. o] B. q. m om. PB. om. B. " omne P. in mamillis add. PB. habeat PB. - om. P. urtica urticis P. haberet B. potestas PB. " om. B. eorum add. P; eorum scilicet peccata B.
syllogismum unum B.
" *
'^

m] malum

est et P.

ergo

m.]

om. MF.

om. PB.

'-

quando B.
e.]

u. s.]

"

in B.

'

propter

q.j

quia PB.
^'

faciunt
sit

'"

p.]

'"

v.]

om. M. '^ om. M. " om. B.


et

'"

'

p.]

-'

c.

efficit

-^

hic add. P.

i.

-*

""^

-'

add. P.

-*

="

s.]

="

"

om. P.

"

^^

2"

perfectum.

Explicit Ars Priorum dita a magistro Segero de Colteraco.


finiunt

compendia

clero. Explicit

expliciunt. Explicit expliciunt

Deo gratias. P. Data Sogero compendium Sogeri supra Priora. Primus et secundus quidquid. add. M. Finitur ars quaedam in qua redacta
tradita,

sunt sub compendio quae in toto libro Priorum magis diftuse sunt Segero de Cultraco. Deo gratias. Amen, amen, amen, add. B.

data a magistro

SIGERI DE

CORTRACO

FALLACIAE
(FRAGMENT)

Paris, Bibl. Nation,

lat.,

16222

SIGERI DE

CORTRACO

FALLACIAE

Aut quoniam

quod scriptum
tu sedes
;

est

scripsit

aliquis,

scriptum autem est nunc

fol.

70 R

oratio

autem

falsa erat aut vera,

cum

scribebatur, ergo

simul scribebatur vera et falsa.

per raodum non per modum essentiae seu abstracti. Aut quod ambulat calcat, ambulat autem totam diem, ideo etc. Solvitur ut pris, nisi quod tota dies significata est per modum qualitatis non per modum essentiae seu abstracti. Aut quidquid bibisti, habes in corpore, scyphum bibisti, ergo scyphum
Solvitur ut prius, nisi
oratio falsa signiticata est
'

quod

qualitatis

babes
quid

in corpore.

Solvitur ut prius, nisi

quod

quidquid

geminatum huius quod

est

est distributivum

cuiuslibet significati per

modum

essentiae et

non per modum


de quarta specie

accidentis.

Nunc
:

scyphus,
^

cum
per

sit

concretum accidentis
accidentis.

qualitatis, significatus

est

modum

Eodem autem modo


ergo crudum comedisti,

solvitur

quidquid emisti comedisti, crudum emisti,


ponit Philosophus.

quam non

Aut

quod quis

novit, aut inveniendo aut

addiscendo novit, ambo

ista

'

addtdi.

sisnitcatum cod.

SIGERI DE

CORTRCO
ambo
vel inveniendo

novit

quorum unum

invenit, alterum vero didicit, ergo

vel addiscendo novit.

quod a singulari et indistributo seu qualequid et hoc aliquid seu a suppositione confusa et indeterminata ad determinatam quia ambo est distributivum, idem enim est quod uterque . Oui processus non valet, eo quod modus significandi
Solvitur ut prius, nisi

proceditur ad distributum

concreti
eius

non

includit suppositionem

videtur tamen, propter similitudinem

cum

concretis accidentium quae dant intelligi subiectum.

Ex quo

evi-

denter apparet quod mutatio seu interpretatio praedicati in praedicamentum non faciat fallaciam figurae dictionis quantum ad rem significatam sed quantum ad aliquid ipsius dictionis, sive sit vox, sive sit modus significandi, et quia illa pnes quae provenit fallacia figurae dictionis non semper ponantur in paralogismo, sed sufficit quod sint extra, similitudinem tamen habentia cum illis quae sunt intra paralogismum sicut imaginatur relatione quae est
*

similitudo.

Aut
a
se.

Socrates est tertius ab homine,

et ipse est

homo,*ergo
est

est tertius

Aut

est

Corusctts
se.

alter a

Corusco musico, Coruscus

musicus,

ergo est alter a

pnes accidens sumptum secundum quod servo accidit esse hominem et esse bipedem et huiusmodi, per respectum ad dominum, quod non est accidens absolute considerando, quia servo non accidit esse hominem,

Locus autem seu

fallacia accidentis provenit

in

praedicamento

rlationis,

immo

est

de essentia
trs

eius,

sed respecta

tertii,

scilicet

domini. Ideo in ista

fallacia sunt

termini

quorum unus

dicitur attributum scilicet

maior

extremitas, alter res subiecta scilicet mdius terminus, alter vero accidens

seu extraneus

scilicet

minor extremitas,

vel

econverso

non

est vis, quia si


est diversa

miner
libet

sit

diversa a medio seu extraneo, et

mdium seu extraneum

a minore. Fallacia autem accidentis est deceptio proveniens ex eo quod quid-

assignatum

fuerit similiter inesse rei subiectae et accidenti

cum

dissi-

eorum quae secundum praedictum accidens coniunguntur. Causa autem non existentiae est diversitas eorumdem. In ista fallacia sunt trs termini quorum duo sunt aliquaiiter lidem^aliqualiter diversi.Si autem accipiatur tertius terminus pertinens ad identitatem, non est fallacia accidentis, unde dicit Philosophus secundo E!enclH*runi Solum autem in iis quae secundum substantiam sunt indifmiliter eis insit.

Causa autem apparentiae

est unitas

'

ja

man,

ticut cod.

'

addidi,

cidcm cod.

r
ferentia et

FALLACIAK
quae unum sunt videntur eadem
esse. Si

151

autem

accipiatiir tertius
illa

terminus pertinens ad diversitatem inter

illa

duo,

si
:

redupliceretur inter

duo, proportionem primo veram facit falsam, ut

Coruscus

est

alter

ab

homine

et

Coruscus

est

homo, ergo

est alter

a se ipso.

Solvitur ex eo

quod attributum

esse alterum ab

homine

assignetur

similiter inesse rei subiectae, scilicet


et

Corusco,

et accidenti, scilicet

homini,

quia Coruscus et homo sunt aliqualiter eadem et alisecundum rem sunt eadem, sed secundum intellectuw^ sub quibus significantur sunt diversa nec esse alterum ab homine pertinet ad diversitatem inter illa duo, quia inter ea non est alteritas nisi secun-

diversimode

insit,

qualiter diversa, quia

dum

intellectum,ut dictum est

In

Antepraedicamentis. Ideo accidit Corusco

fol.

20

esse

hominem
:

per comparationem ad
est

esse alterum ab
est falsa
:

homine
est

>,

quia

est

vera

Coruscus

homo

ista

tamen

Coruscus

homo

secundum quod alter ab homine. Eodem autem modo solvitur homo est species, Socrates est homo, ergo Socrates est species, quod non ponit Philosophus. Aut Coruscus est alter a Socrate, Socrates est homo, ergo Coruscus
:

est alter

seu alius ab homine.


<

quod esse alterum a Socrate pertinet ad diversitatem inter Socratem et hominem, vel inter Socratem et Coruscum, et melius, quia Socrates non est homo secundum homo secundum quod alter a Corusco, sed secundum quod idem et unus, nam, dicit Porphyrius quod, participatione speciei, plures homines sunt unus homo.
Solvitur ut prius, nisi

Aut homo
:

est animal,

animal est album, ergo

homo

est albus.

quod homo et animal sunt aliqualiter idem et aliqualiter diversa; quantum enim ad animal quod est in homine sunt eadem realiter, secundum intellectum autem et quantum ad animal quod est in asino et in aliis sunt diversa nec album pertinet ad diversitatem inter animal quod est in homine et animal quod est in aliis, nam homo non est
Solvitur ut prius, nisi
;

animal quod quidem animal est album.

Aut

triangulus habet trs angulos aequales duobus rectis, figura, pri-

mum

vel principium est tiiangulus, ergo figura vel principium habet trs
rectis.

angulos aequales duobus

Solvitur ut prius, nisi

quod triangulus

et figura vel

principium

omnium
ali-

figurarum planetarum quae longitudine


qualiter

et latiludine

continentur sunt

eadem

et aliqualiter

diversa sicut superius et inferius; habere autem

intellectus cod.

82

SlGERI DE
angulos aequales duobus

CORTRACO

trs
tinet

ad diversitatem

inter

illa

eo quod propria passio

fluit

rectis, quod est propria passio trianguli, perduo prout respicit praecisum subiectum eius, a principiis propriis ipsius speciei et non a

gnre, ut dictum est capitulo de Proprio.

Aut

cognoscis Coruscum, Coruscus est veniens,

ergo

cognoscis

venientem.
Solvitur ut prius, nisi

quod

Coruscus

et

veniens

sit aliqualiter
;

eadem

et

aliqualiter

diversa sicut subiectum


inter illa duo, quia

et

accidens

cognoscere

autem pertinet ad diversitatem

non cognoscis Coruscum


canis est tuus et

secundum quod est veniens. Aut statua est tua et est opus, ergo
:

est

tuum opus

est pater,

ergo est tuus pater.

Solvitur ut prius, nisi

quod
et

esse

tuum
et

pertinet ad diversitatem inter

statuam

et opus, et
:

canem

patrem.

Aut quae sunt

in civitate sunt

pauca

quae sunt
pertinet

in civitate sunt raro

pauca, ergo raro pauca sunt pauca.


Solvitur ut prius, nisi

quod

raro pauca

ad diversitatem inter
prius positos

pauca

et civitatem.

Intelligendum tamen quod propter

quosdam paralogismos

non

est

inconveniens plures fallacias esse in eodem paralogismo, sicut

plures intentiones sunt in

eodem

obiecto, et

non

est solvere, sed manifestatio inconvenientis, et propter

quod multiplex inconveniens quod accidit

inconveniens est recta solutio.

Locu3 autem sophisticus seu fallacia secundum quid et simpliciter est quod dictum secundum quid sumitur ac si esset dictum simpliciter et e converso. Causa autem apparentiae est unitas dicti secundum quid ad dictum simpliciter, vel e converso. Diversitas autem inter
deceptio proveniens ex eo
ista est

causa defectus. Dicitur autem dictum simpliciter quod sine aliquo


;

addito dicitur, ut dicit Philosophus, principio secundi Topicorum

dictum

autem secundum quid


est
:

est

dictum

cum

aliquo addito.

Additum autem duplex


illo

quoddam enim

est

additum non diminuens aliquid ab

cui additur,

sed magis ipsum

perficit,

pnes quod provenit locus dialecticus a parte in


:

modo ad suum

totum, ut dictum est in locis, ut


;

homo

albus, ergo

homo

tanus secundum pectus, ergo sanus

secundum caput, ergo crispus; simus secundum nasum, ergo simus claudus secundum pedem, ergo claudus et eodem modo in consimilibus. Aliud autem est additum diminuens de illo cui additur ut homo mortuus, eo (juod taie additum secundum se consideratum opponitur illi cui additur et oppositum agit, in suum oppo>
crispus
; ;
:

FALLACIAE
stum diminuens, ut apparet in calido
:

'

83

et frigido,

pnes quod
est, est
;

est fallacia

secundum quid et simpliciter, ut non est, est opinabile ergo quod non est, est. Solvitur ex eo quod hoc dictum secundum quid
;

quidquid opinabile

sed quod
quia

est opinabile

>

ipsum

opinabile

est

diminuens de ratione
dicitur

entis,

propter causam superius


est

dictam, eo quod opinio magis


est, ut vult

de eo quod non

quam de eo quod

Philosophus secundo Perihermeneias, sumitur ac esset dictum

simpliciter.

Aut quodquod non est, homo non est, aliquid ergo aliquid est quod non est. ut prius, quia non esse hominem Solvitur
:
I

est

quod non

est

homo,
secunfol.

est

non esse

20 V*

dum

quid.

autem dentibus, ergo albus et niger. quod ista determinatio dentibus diminuit de ratione albi, eo quod album respiciat principaliter partes corporis; vel e converso Indus est niger, ergo niger dentibus, non valet, quia procedit a dicto simpliciter ad dictum secundum quid. Aut sanitas et divitiae sunt bonum, sed insipienti et non recte utenti sunt non bonum, ergo sanitas et divitiae sunt bonum et non bonum. Solvitur ut priuSj nisi quod istae determinationes insipienti et non
:

Aut Indus

est niger, albus

Solvitur ut prius, nisi

'

recte utenti
:

diminuant de ratione boni

et

non

boni.

bonum, sed aliquando non Aut sanum esse vel posse bonum, ut in tempore periculoso, ergo non bonum est bonum. aliquando diminuit Solvitur ut prius, nisi quod ista determinatio de ratione non boni et boni. Aut sumere bonum non est malum, fur vult sumere bonum, ergo fur non vult malum sed bonum. Solvitur ut prius, nisi quod ista determinatio: sumere diminuit de
in civitate est
: :

ratione boni.

Aut amittere aegritudinem malum est bonum.


:

est

bonum

et

aegritudo est malum, ergo

Solvitur ut prius, nisi

quod

ista

determinatio

^'^

amittere

diminuit de

ratione aegritudinis.

Aut genda est


:

res iusta
iusta,

magis eligenda

est iniusta,

sed mors iniusta magis

eli-

ergo iniustum magis eligendum est iusto.

Solvitur ut prius, nisi


ratione iniusti.

quod

ista

determinatio

mors

diminuit de

ad cod.

84

SIGEKl DE COkTkACiO

Aut
erit

habere sua est iustum, sed alina autem aliquando habere est iustum,
et cura alina

siint

sua ex

lege, ergo alina

habere

sit

iniustum, idem

iustum

et iniustum.

Solvitur ut prius, nisi

quod

ista

determinatio

ex lege

diminut de

actum iudicium contingit esse iustum si sit secundum opinionem iudicantis. Aut iniusta diceiitem iustum est iudicare, sed iustum hominem, iniuratione iusti
:

riam passum, contingit iniusta dicere, efgo iustum


Solvitur ut prius, nisi

hominem
:

oportet iudicare.

quod

ista

determinatio

iniusta dicere

dimi-

nuit de ratione iusti et iniusti.


In praedictis

autem paralogismis
in

et consimilibus satis facile

est assi-

gnare defectum. Sed


difficile

quibusdam paralogismis huius


:

fallaciae est valde


dixi,

assignare

defectum, verbi gratia


:

ponatur quod nichil


difficile est

et

inchoando sermonem dicam

ego dico falsum,


est

assignare utrum
in dicendo,
sit

dicam verum vel falsum. Si enim dicas quod ego dico falsum

ego dico falsum, ergo falsum


verum, ut haec
falsum dicendo

me

dicere falsum

et si

falsum

me

dicere falsum, ergo dico verum, quia falsum replicatum supra falsum est
:

homo
:

est asinus, est falsa

si

autem replicetur falsum supra


:

hominem
est

esse asinum est falsum, est vera, ergo dicendo


te

ego dico falsum,


falsum.

verum, quia per

dico verum et tu dicebas prius quod


:

Ergo es redargutus. Si autem tu dicas quod dicendo ego dico verum est me dicere falsum, et, si verum sit me dicere falsum, ego dico falsum et tu dicebas primo quod verum. Solvitur ut prius, nisi quod dicendo Ego dico falsum, dicam falsum simpliciter, verum tamen secundum quid. Ex qua distinctione solutio dictarum rationum et multarum aliarum planius in Arte obligatoria apparebit.
falsum, dicam verum, ergo
:

Similiter, si aliquis iuret se periuraturum,

formetur paralogismus sic

quicumque adimplet iuramentum bene mentum, ergo periurans bene iurat.


Solvitur ut prius, nisi

iurat,

sed periurans adimplet iura-

quod iurans se periuraturum bene iurat secundum quid, simpliciter autem non bene iurat. Similiter ponendo quod aliquis suadeat alicui dissuasionem mali, formetur paralogismus sic quicumque suadet dissuasionem suadet et dis:

suadt, iste suadet dissuasionem, ergo suadet et dissuadet.


Solvitur ut prius, nisi
pliciter

quod suadece dissuasionem non

est

suadere sim-

sed secundum quid.

fallaciae cod.

FALLACIAE
Similiter
si

85

dicatur

oculus mdius est albus et mdius niger, ergo

niger et albus.
Solvitur ut prius, nisi

quod oculus

simpliciter albus vel niger dicitur

a parte formaliori ipsius, vel a forma nobiliori, scilicet albedine, vel pos-

simus dicere neutrum inesse simpliciter, sed

ambo secundum quid

sed

concluduntur
proceditur.

ambo

simpliciter inesse, ideo a

secundum quid ad

simpliciter

Locus autem sophisticus seu


pnes omissionem
sit
|

fallacia

ignorantiae

elenchi provenit
igitur

alicuius particulae ipsius elenhi.

Cum

elenchus
est

fol.

20

syllogismus

cum

contradictione
etc., ut

conclusionis,

contradictio

autem

oppositio unius et eiusdem


derari.

prius visum est, potest dupliciter consiparticulas eius, sive sint parti-

Une enim modo quantum ad omnes

culae syllogismi qui est genus ad elenchum, sive contradictionis quae est
dift'erentia elenchi, et ut sic

omissio elenchi, praedicto elencho opposita,

facit

fallaciam

ignorantiae

elenchi generalem, ad
illo

quam
capitule

sicut
:

ad principium

Aut ergo sic diviomnes fallaciae reducuntur, ut apparet in dendum... Alio modo elenchus potest considerari solum quantum ad contradictionem
et particulas contradictionis, et formaliter

magis, et ut
aliis.
:

sic,

omissio
igitur

elenchi ei opposita facit fallaciam specialem distinctam ab

Cum

ad locum sophisticum seu fallaciam duo concurrunt,


rentiae et defectus, oportet

scilicet

causa appa:

quod aliquae

particulae contradictionis, scilicet

unius

et

eiusdem

etc., isti
:

fallaciae praestantes apparentiam, obser>

ventur, et aliquae, scilicet


et

ad idem

et

secundum idem
taliter accepti,

similiter

in

eodem tempore

>-

praestantes eidem defectum, omittantur.

Est igitur fallacia ignorantiae elenchi,

deceptio prove-

niens ex eo quod non observantur necessaria ad contradictionem. Causa

autem apparentiae
Diversitas
et

est

similitudo

apparentis
:

contradictionis

ad veram.

autem istorum est causa defectus, ut non sunt duplum ad tria, ergo duplum et non duplum. Solvitur autem ex eo quod in praemissis solum est contradictio appaad unum et ad tria diminuit de ratione contradictionis rens eo quod in praemissis, quia in eis non observatur ad idem quod est particula requiideo sita ad contradictionem in conclusione autem est vera contradictio valet. quod non ad veram, proceditur ibi ab apparente contradictione Aut hoc est duplum secundum longitudinem et non est duplum secun-^

duo sunt duplum ad unum

dum
idem

latitudinem, ergo
Solvitur ut prius,
.

duplum et non duplum. nisi quod ibi non observatur

particula

secundum

86

SIGERI DE

CORTRACO
tu

Eodem autem modo


Aut
:

solvitur

cognoscis Coruscum

et

ignoras

venientem, ergo idem ignoras et cognoscis.

caelum movetur
et

circulariter,

non movetur sursum

et

deorsum,

non movetur. quod ibi non observatur particula similiter . Aut ferrum in una massa est tricubitum, in alia vero tetracubitum, sed cum ex tricubito fit tetracubitum secundum longitudinem, et tricubitum est minus et tetracubitum maius, ergo idem se ipso secundum idem est maius
ergo movetur
Solvitur ut prius, nisi
: :

et

minus.
Solvitur ut prius, nj^i

quod non observatur

ista particula

in

eodem

tempore
ratione

Unde apparet quod determinationes hae acceptae non diminuunt de


illius

cui adduntur,

bene enim sequitur


;

hoc

est

duplum secundum

longitudinem, ergo est duplum


ut

diminuit tamen de ratione contradictionis,

visum

est.

Locus autem sophisticus seu fallacia petionis principii est deceptio proveniens ex eo quod ad notionem assumitur ad probationem sui ipsius
sub
alio

vocabulo. Principium autem, prout hic sumitur, est principale pro-

positum. Causa autem apparentiae est diversitas quoad notionem conclusionis ex praemissis
;

identitas

autem istorum

est

causa defectus.

autem principium quinque modis, ut dicitur fine octavi Topidiffinitio petitur ad probationem diffiniti vel e converso. Secundo modo, universale petitur ad probationem particularis. Tertio autem modo, e converso. Quarto, quando divisim petitur quod dbet probari coniunctum, vel e converso, sicut si aliquis vellet probare medicinam esse scientiam sani et aegroti ut extra utrumque sumatur.Ultimo modo, quando unum constructibilium assumitur ad probationem alterius.
Petitur

corum. Primo modo,

Propter quod intelligendum


contra syllogismum
simpliciter,

est

quod

petitio

principii

non peccat

syllogismum simpliciter, quia

immo quoad omnes modos eius facit bonum ex opposito conclusionis cum altra praemispeccat autem contra syllogismum dialec-

sarum interimitur semper

altra,

ticum, quia in syllogismo dialectico praemissae debent esse notiores, secun-

dum
sunt
;

probationem, conclusione
et

quod non

sit

autem principii aeque notae inconveniens locum seu syllogismum dialecticum et


:

in petitione

ophisticum in eodem obiecto fundari, diversimode tamen


fol.

si

enim modi

SI R* petitionis principii ut notiores considerentur,


in locis

faciunt locos dialecticos, ut

visum

est, si

autem

ut aeqvie noti considerentur, tune

locum sophis-

\\c.um praCHtaro videntur.

FALLACIAE
*

87

Locus autem sophisticus seu fallacia consequentis peccat contra consequentiam. Consequenlia autem est dbita habitude consequentis ad antecedens, Consequentiarum autem alia est necessaria sicut dmonstrative,
alia probabilis sicut dialectica, alia verisimilis sicut rhetorica, alia

necessaria,

probabilis
'^

seu verisimilis sicut


nominari.

sophistica

apparens quae non potest

proprie consequentia

Omnes tamen
;

consequentias Philosophus,

secundo Elenchorum, reducit ad duas quarum una est quando ad particulare sequitur universale ut ad hominem animal alia autem est quando ad oppasitum sequitur oppositum.Oppositum autem dicitur quadrupliciter, ut dicitur
in Postpraedicamentis. In contrariis

autem proprie reperitur consequentia e contrario , in aliis autem opponitur consequentia in ipso . Consequentia autem e contrario , ut vult Philosophus ^ secundo Topicorum, est quando sicut ad antecedens sequitur consequens ita ad oppositum consequentis
sequitur oppositum antecedentis,
ut, sicut sequitur homo, ergo animal, non animal, ergo non homo, ut in libro Priorum dictum est. Consequentia in ipso est quando sicut ad antecedens sequitur consequens
:

ita

sequitur

ita

ad oppositum antecedentis sequitur oppositum consequentis, ut sicut


:
:

sequitur fortitudo, ergo virtus, ita sequitur

dbilitas,

ergo vitium

et

visas,

ergo sensus,

et

visibile,

ergo sensibile.
:

igitur ad fallaciam duo concurrent, scilicet apparentia et defectus, quod in fallacia consequentis proprie loquendo sint duae consequentiae, quarum una est bona praestans apparentiam, alia autem mala

Cum

oportet

praestans defectum.

Est igitur fallacia consequentis deceptio proveniens ex eo quod aliqui

putant consequentiam converti quae non convertitur. Causa autem apparentiae


est

convenientia consequentis et antecedentis. Diversits autem


:

istorum est causa defectus ut


est
fel.

mel

est

rubeum,
ad
fel

fel

est

rubeum, ergo mel

Solvitur

autem quia
fel

licet

ad mel

et

sequetur rubeum ^cut ecci-

dens consequentiae sequitur sua subiecta, tamen ad rubeum non sequitur

neque mel neque

eo quod id quod est consequentiae non

infert

minus

consequentiae, ut dictum est in locis.

Aut
Aut comptus

si

terra sit depluta, est

madida, ergo

si sit

madide, est deplute.

Solvitur ut prius, quia esse


:

madidum
et

est in plus

quam

esse deplutum.
si sit

si

sit

adulter, est

comptus

errabundus de nocte, ergo

et

errabundus de nocte, est adulter.

Solvitur ut prius, quia esse

comptum

et

errabundum de nocte sunt

'

2n man.

nomina

itdd. cod.

'

bis cod.

88

SIGERI DE
plus

CORTRACO
et

in

qum
.
:

esse adulterum,
satis

quia possunt inesse causa honestatis


dictuni est in

necessitatis,

de quibus

loco

a communiter acci-

dentibus

Aut

si

aliqua liabeant

sunt aequalia, habent

eamdem magnitudinem eamdem magnitudinem.

sunt aequalia, ergo

si

Solvitur ut prius, quia esse aequale est in plus

quam

esse

magnum,

quia convenit distinctis.


In

sequentis ad positionem antecedentis, qui processus peccat contra

omnibus autem praedictis paralogismis proceditur a positione conprimam


si

consequentiam.

Aut:

aliquid

sit

factum habet principium, sed universum non

est

factum, ergo non habet principium, sed quod non habet principium non

habet finem

et taie est

aeternum, ergo infnitum.

Solvitur ut prius, nisi

quod

hic in contradictoriis proceditur a destruc-

tione antecedentis ad destructionem consequentis, qui

quidem processus

peccat contra secundam consequentiam.

Cum

fallacia

consequentis peccet contra consequentiam, fallacia autem

accidentis contra inhaerentiam, et inhaerere est in plus

quam

consequi, quia

quidquid consequitur inhaeret

et

non

e converso, ideo consequens

quoad

hoc

est pars accidentis subiectiva et esse habet in pluribus


infinitus

quam

accidens,

tum quia
fallacia

abundat a superiore, ut

dicitur in Porph3Tio,

tum quia

consequentis habet esse pnes duas consequentias, accidens vero

pnes unam.

Locus autem sophisticus seu

fallacia

secundum non causam

ut

causam

non peccat contra syllogismum simpliciter vel ostensivum, sed peccat contra
syllogismum per impossibile, eo quod
Ideo

causa

et

non causa

attenduntur

hic pene.s illationem, sicut praemissae dicuntur esse causae conclusionis.

fol,

21

non causa dicitur dupliciter. Uno enim modo non causa est, cum ex ipsa non sequatur conclusio vidtur tamen quod in omnibus fallaciis non causa propositio est qua ablata nichilominus Rb accidit. Alio modo sequitur conclusio, quod non contingit in ostensivis, ut probat Philosophus,
V
;

Non propter hoc accidere etc. Iste locus sophisnon provenit solum pnes non causam ut causam quae in ostensivis bene ponitur, ut omnis homo currit, sol est in causa cur Socrates est homo, ergo Socrates currit sed etiam pnes non causam ut causam ^
.secundo Priorum, capitulo
ticus
: :

'

quae .solum contingit

in

syllogismis per impossibile, in quibus, ex primo

crr> CO(f.

FALLACIAE
eorum processu, apparet
conclusionis,
illa

89

propositio

non causa

ex secundo autem
esse

processu apparet causa conclusionis ex quo

denotatur

praemissa
ut

Cum

igitur

ista

fallacia

proveniat pnes

non causam
est
in

causam , inferendo, quod in ista fallacia


ex
falsis

sicut
sint

praemissae sunt causae conclusionis, oportet

duae consequentiae quarum una


isti

bona

licet

procdt, praestans

fallaciae

defectum, quia

eo ponitur
dnott

propositio qua ablata nichilominus sequitur conclusio falsa, alia est mala

praestans apparentiam, quia illam propositionem


esse causam.

non causam

Est igitur fallacia

secundum non causam

ut

causam

deceptio prove-

niens ex eo quod inter praemissas ex quibus sequitur conclusio, ponitur


aliqua propositio qua ablata nichilominus sequitur conclusio, sicut et prius.

Causa autem apparentiae in ista fallacia est inconvenientia propositionis (juae non est causa cum illis quae sunt causa. Diversitas autem istorum est causa defectus ut putasne anima et vita sunt idem? Quo dato arguitur sic mors et vita sunt contraria, generatio et corruptio sunt contraria, sed mors est corruptio, ergo vita est generatio, per locum ab oppositis , et mori est corrumpi, ergo vivere est generare, per locum a coniugatis . Conclusio anima et vita sunt est falsa, ergo aliqua praemissarum non alia quam ista idem sed si ista sit falsa, sua contradictoria est vera, scilicet, anima et vita
:

non sunt idem, cuius contrarium dicebatur. Solvitur autem ex eo quod ista propositio anima
:

et vita sunt

idem,

non

est

causa conclusionis,
illa

scilicet

vivere est generare, quia ea ablata adhuc

sequitur

conclusio falsa ex
;

falsis

quia mors et vita non sunt contraria

sed privative opposita

potest enim mors importare

motum

dissolutionis

non sunt contraria quia quod corrumpitur quamdiu vel mors et contraria non ponuntur in eodem potest dicere terminum dissolutionis animae a corpore, et sic sunt privative opposita quia mors, ut sic, non est corruptio sed est corruptum tamen ista propositio anima et vita sunt idem, denotatur esse causa dictae conclusionis, non tamen est causa.
animae a corpore
et sic

corrumpitur adhuc

vivit,

Locus sophisticus seu

fallacia

secundum

plures interrogationes ut

unam

>

est deceptio

proveniens ex eo quod ad interrogationem quae est

una responsio. Quot autem modis interrogatio vel enuntiatio Causa autem apparentiae est unitas et convenientia ratione rei significatae et non ratione vocis significantis inter plures interrogationes ut unam. Diversitas autem istarum est causa defectus ut putas estne hic et hic homo ? Si tu dicas quod sic, ergo qui percutiet hune et hune, percutiet hominem, et non homines,
plures datur
dicatur plures, dictum est in Perihermeneias.
:

90

SIGERI DE
Solvitur autem ex eo

CORTRACO
est
:

quod ad interrogationem quae


^

estne hic et

hic

homo ? quae
et

est plures, quia

unum praedicatum

interrogatur de pluribus
inter-

subiectis ex quibus

non

fit

unum, datur una responsio, cum tamen

rogativum

responsivum debeant proportionari, ut probat Priscianus, primo

Minons.

Aut demonstratis duobus quorum unum est bonum, alterum vero non bonum, putasne hoc esse bonum vel non bonum ? Si tu dicas quod sic, fiet verus elenchus quia sequitur quod bonum et non bonum sint bona, ergo non bonum est bonum, sicut sequitur Socrates et Plato currunt, ergo
:
:

Socrates currit et Plato

currit,

quia ad totum copulatum seu eius similitu-

dinem obtinens,
locum
:
i'

sicut

ad plurale singulare, sequitur quaelibet eius pars per

fol.

21

suam partem . Si dicas non, fiet apparens elenchus et non verus quia non sequitur bonum. et non bonum sunt non bona, ergo bonum est non bonum, quia ad destructionem totius integralis vel eius similitudinem habentis non sequitur destructio cuiuslibet partis, propter quam causam dictum est in locis propter quod, non bona et consimilia non important de necessitate duo non bona, sed sufficit quod unum sit bonum, alterum non bonum. Ideo dicitur tertio Topicorum Aristotelis quod non V bona nichil prohibet bonis magis esse eligenda, propter quod terminus in singulari et in plurali non semper similiter diifinitur, ut caecus est quod non habet visum, natum autem habere, et caeca sunt quae non habent visum, nata autem habere et quod bonum est quod omnia appetunt, non bonum autem quod non appetunt, tamen non bona non sunt illa quae non appetunt, tum quia non bona ^ nichil prohibet esse magis appea toto integrali ad
: ;
|

tenda bonis.

Et haec de compositione locorum sophisticorum seu fallaciarum ^ et earum reductione ad ignorantiam elenchi prout faciat fallaciam generalem,

quaestio ad capitulum

Aut ergo

sic dividendum...,
:

necnon
fit

ipsarum

deceptione,

quaestio ad capitulum

Fallacia

autem
:

in

iis...,

et

de earum recta solutione,


solutio...,

quaestio ad capitulum

Ouoniam autem

recta

ad praesens

sufficiant \

9 add. cod. -- ' bis, tod. ^ syllogismorum cod, Sigero de Curtraco compilai a add. cod.

Expliciunt fallaciae a magistro

SIGERI DE

CORTRACO
'

SUMMA

MODORUM

SIGNIFICANDI
lat.,

Paris, Bibl. Nation,

16222

SIGERl DE

CORTRACO

SUMMA

MODORUM

SIGNIFICANDI

Quoniam grammatica est sermocinalis scientia, sermonem et passiones eius in communi ad exprimendum principaliter mentis conceptus per sermonem coniugatum considerans, conceptus autem mentis duplex est
:

fol

2 Ra

unus

est simplex et indivisibilis, scilicet,

conceptus dictionum seu partium

quae per simplicem sermonem exprimuntur, de quo et passionibus eius alius est conceptus mentis Priscianus dtermint in Maiore Volumine
;

compositus seu constitutus,

scilicet,

orationum quae per sermonem compodtermint Priscianus in

situm exprimuntur, de quo et passionibus eius

Minore Volumine.
Concipitur uutem mente simplici primo ens, ut
dicit

Avicenna, primo

Metaphysicae suae
praecedunt
prietatibus

ideo modi essendi seu proprietates rerum seu entium


intelligendi, sicut

modum
partes

causa effectum
distinguuntur,
:

quibus rerum prodicit

orationis

invicem

ut

Priscianus,

secundo Maioris, capitulo de oratione


damus.

Igitur

non

aliter

possunt dislingui

partes orationis a se nisi uniuscuiusque proprietates significationum atten-

Nunc,
sicut

modum

essendi seu proprietatem

rei

sequitur

modus

intelligendi
:

ipsam rem

intellectus rei.

Modus autem

intelligendi est duplex

quidam

94

SIGERI D

COKtkCO

quidam est passivus, nam, dicit Priscianus, 111 Maioris, quod gerundia tam ab activis quam a communibus descendentia tam activam quam passivam habent significationem, nunc est gerundium a verbo nascens activo secundum grammaticos ideo modus intelligendi quidam est activus, quidam est passivus. Modus autem intelest activas et

capitulo de tempore,

modus quo intellectus comprehendit modum essendi seu proprietatem ipsius rei. Modus autem intelligendi passivus est ipse modus essendi ab ipso intellectu apprehensus seu modus intelligendi relatus ad
ligendi activus est

modum essendi. Modum autem

intelligendi

sequitur

modus seu

ratio

signandi quia
signetur

prius intelligitur res et etiam

concipitur antequam per

vocem

quia voces sunt signa passionum, ut dicitur primo Perihermeneias.

autem seu

ratio

signandi duplex est propter causam prius dictam.

Modus Modus

seu ratio signandi activus est ratio quaedam seu ens rationis concessum
voci ab intellectu

secundum quod

talis

vox talem rem signt, per quam


dictio.

rationem signandi vox formaliter dicitur


est

Vox autem

in prolatione

vox ex actu proferendi

ideo dicit Priscianus, primo Maioris, capitulo


diffiniunt

de voce, quod philosophi


esse.

vocem aerem tenuissimum ictum


ratio

Modus autem seu

ratio

signandi passivus est ipsa res mediante


signandi relata ad

ratione signandi passiva per

vocem signata seu


sequitur

ipsam rem.

Modum autem

signandi

modus

significandi

sicut

rem

sequitur modus rei, qui etiam duplex est ob causam prius dictam. Modus autem significandi activus est ratio quaedam concessa voci ab intellectu secundum quod talis vox talem modum essendi significat. Modus autem

modus essendi per vocem, mediante modo significandi activo, significatus, seu modus significandi relatus ad modum essendi ita quod sicut vox, mediante modo significandi, significat ipsam rem, sic, mediante modo significandi activo significat modum essendi seu
significandi passivus est ipse
;

proprietatem
significat

rei,

sicut

pannus rubeus pendens ante tabernam unde pannus


:

vinum, unde rubeus, rubedinem

vini.
'

Vox autem
activum
;

formaliter dicitur pars orationis

per

modum

significandi

non tamen modi

significandi activi sunt in voce sicut in subiecto

quia modi

significandi activi sunt

quidam conceptus
et

ipsius intellectus

nunc conceptus intt-Uectus manent in seunt extra, tamen voces denominant

intellectu et sunt in

eo

et

non

tran-

per eas

"

invicem construuntur

30

man.

eo cod.

SDMMA MODORUM SIGNIFICANDI


sicut universale existens in intellectu
est in

%
et actio

denominat rem

extra,

quae

passo sicut

in

subiecto denominat agens.

Modorum
lectu solo per

significandi alius est absolutus, alius est respectivus.

Modus

significandi absolutus est

modus significandi attributus ipsi voci ab intelcomparationem ad modum essendi quem signifcat et non per comparationem ad modum significandi alterius dictionis sibi propor^

tionalem, sicut qualitas in nomine, quae

est

modus modus

significandi specificus

nominis, et taies modi significandi ad construciionem non operantur nisi


dispositive.
ipsi voci
ficat et

Modus

significandi respectivus est

significandi attributus

comparationem ad modum essendi quem signinon per comparationem ad modum significandi alterius dictionis
ab
intellectu per

sibi proportionatae.

Modorum autem alius essentialis, alius accidentalis. Modus significandi essentialis est modus significandi conferens ad essentiam partis vel aliquorum ipsius partis. Modus significandi accidentalis est modus significandi adveniens alicui post suum completum esse. Modorum significandi essentialium alius generalis, alius specialis seu specificus. Modus significandi essentialis generalis est modus significandi pertinens ad essentiam plurium partium ^ orationis sicut substantia ad nomen et ad pronomen. Modus significandi specificus est modus significandi qui additus modo
^

significandi generali constituit speciem, ut qualitas in nomine. Sicut

ad constitutionem speciei concurrunt genus


constitutionem partis concurrunt
ficus.

et ditferentia specifica, et

enim sic ad
speci-

modus

significandi generalis

Pars autem est dictio et vox, ideo

modus

consignificandi per

pars est pars praesupponit rationem significandi,

quia

modus
*

consignificandi
*

ad partem concurrt
essendi

non modus

potest esse vocis

quem vocem et significatum, non significativae et ita

consignificandi praesupponens
et

modum
tertio,

fol,

2 R

et ratio significandi

praesupponens significatum,
significari.

vox

praesupponens rem natam per eam

Modus

significandi essentialis generalis nominis est

substantiae, permanentis habitus seu entis, accipiendo ens

nem eius maxime universalem, scilicet ad ens in ad omne id quod mente potest capi sive sit privatio,
:

modus significandi secundum ratio anima et extra animam et


sive negatio, sive

purum figmentum, aliquod est ens, ut vult Aristoteles, IV Metaphysicae. Iste modus significandi est principium constructionis suppositi cum appo-

'

qui cod.

in

marg. 2 man.

'

in

marg. 2a man.

concurrit cod.

ut

consignificatum add. 2 man.

IJ6

SIGERI DE
quia

COKTKCU
fieri

sito,

modus

significandi per

niodum

seu motus seu esse in appOsubstantiae, permanentis

sito

proportionatur

modo

sijrnificandi per

modum

habitus seu entis.

Modus autem

significandi specialis est

modus

qualitatis

seu distinctae

apprehensionis a quolibet

alio, quia qualitatis seu formae est distinguere, in quo modo significandi nomen differt a pronomine, ut post apparebit ideo nomen per syncopam, id est notamen, eo quod nomine notamus unius;

cniusque substantiae qualitatem, ut eo quod vocabulo suo res notas

dicit Priscianus, capitulo


;

de nomine, vel
scieris cognitio

eflficiat

nisi

enim nomen
Iste

rerum

prit, ut dicit Isidorus /

Etymologiarum.

modus

significandi

non

est principium constructionis quia est absolutus.

significandi accidentalium nominis quam plurimorum solum communiores enumerans, Donatus pro accidentibus posuit sex, scilicet qualitatem, comparationem, genus, numerum et figuram et casum Priscianus autem quinque, scilicet speciem, genus, figuram, numerum, casum, sed de hoc non est vis.

Modorum
et
:

maiores

Species autem prout hic sumitur est

modus

significandi accidentalis

nominis designans proprietatem determinandi ab aliquo vel a nullo. Ideo,


dicit

Commentator, secundo Maioris, capitulo de nomine, quod species

est

proprietas determinandi ab aliquo vel a nullo, et ijuod species est positio

vocabuli primaria aut secundaria et dividitur in primitivam et determinativam. Species

autem primitiva

est

modus

significandi accidentalis nominis

essendi ut est primus et formalis et non ab alio descenCommentator, ibidem, quod species primitiva est proprietas determinandi a nullo et positio primaria. Species autem determinativa est modus significandi accidentalis nominis designans modum essendi ut secn-

designans

modum
dicit

dens; ideo

darium, seu rivulus, et ab alio descendens sive

sit

descensus a parte vocis

solum, sive ex parte proprietatis


utriusque
;

et

passivae significationis, sive ex parte

ideo dicit Commentator, ibidem, quod species determinativa est

proprietas determinandi ab aliquo et positio secundaria. Species autem nec


primitiva nec determinativa est principium alicuius constructionis

cum

sit

modus

significandi absolutus.

Conceptus tamen mentis convenientius

expri-

mitur aliquando per primitivam

quam

per determinativam vel e converso.


ut

Species autem sunt

communes tam appellativorum quam propriorum,


modus
significandi
ei

dicit Priscianus, praedicto capitulo.

Qualitas autem propria est

accidentalis nominis
in plu-

designans circa rem

modum

essendi vel quod

rpugnt reperiri

'

2"

mnn.

SUMMA MODORUM SIGNIFICANDI


ribiis.

9^

Ideo, dicit

Donatus quod proprium uniuscuiusque

stipat rei

nomen,

et Isidorus

quod propria

dicta sunt quia specialia sunt: unius

personam

significant, et Priscianus dicit

quod proprium

est

enim tantum quod naturaliter

uniuscuiusque privatam substantiam vel qualitatem


sunt IV propriorum nominum, scilicet
:

significat. Species autem pronomen, nomen, cognomen, agno-

men,

ut apparet intuenti literam Prisciani ^ Ista

autem propria qualitas

est

principium constructionis

cum verbo

vocativo, ex parte post, ut vult Pris-

autem appellativa rem modum essendi prout rei non rpugnt reperiri in pluribus ideo dicit Donatus quod appellativum est nominum multorum, et Isidorus quod appellativa inde vocantur quia in multorum significatione consistunt, et Priscianus
est

cianus, primo Minoris, capitulo de interrogativis. Qualitas

modus

significandi accidentalis nominis designans circa


;

commune est propter quod Commentator distinguit communionem in naturalem quando est communitas nomine et signiticatione, ut in homine, et in casualem quando est communitas solum nomine, a casu tamen, ut Pyrrhus imponitur filio Achillis et rgi Epirotarum, et rationalem quando est communitas solum nomine
appellativum est id quod naturaliter multorum
; :

ex consilio vel proportione


Ista

etc.,

de quibus dictum

est in Praedicamentis.

autem qualitas appellativa


:

est principium constructionis


etc.,
;

cum
:

signis

quae cum propriis nominibus, unde incongrue dicitur omnis Socrates. Species autem appellativorum sunt quamplurimae quarum quaeuniversalibus ut

omnis, quilibet, nuUus,

unde propria

sunt,

congrue non ordinantur

dam conveniunt propriis, ut dicit Priscianus in Maiore Volumine, ut synpnymum, aequivocum, adiectivum, ad aliquid, quasi ad aliquid, gentile, patrium,
:

interrogativum, infinitum, relativum, dividuum

seu distributivum, factitium

sive fictitium, gnrale, spciale, ordinale, numrale, absolutum, temporale,


locale,

quae sunt communes

primitivis

et determinativis

patronymicum,

possessivum, comparativum, superlativum, diminutivum, denominativum,


participiale, adverbiale,

quae conveniunt proprie determinativis.


significandi accidentalis nominis designans circa
^

Adiectivum

est

modus

rem modum essendi


et consimilia, sive

adiacentis, ut adiacens, sive proprie

adiaceat, ut: albus,


;

improprie magis, ut: animatum,

et similia

ideo dicit Pris-

cianus, secundo Maioris, capitulo de nomine,

quod

adiectiva inde vocantur


adiici

quod

aliis

appellativis

quae substantiam significant vel etiam propriis

soient ad manifestandam

laudem

vel vituperium vel

mdium

vel accidens

uniaiiquQ

*
;

ideo, ibidem, dicit

Commentator quod,

cognitis substantialibus

Priscianus cod.

individuum cod.

'

proprium cod.

utrique cod.

98

SIGRI DE

CORTRAC

vel accidentalibus essentialibus, adinventa fuerunt adiectiva ut proprietates

accidentales circa ea demonstrent.

Substantivum autem
fol.

est

modus

signifcandi accidentalis nominis, desiet abstracti sive sit proprie

2 Va

gnans

circa

rem

modum

per se entis

ens

per se,
\ et ut

sicut substantiae, sive sint entia per se distincta ab illo in


sic significata, ut in accidentibus abstractis.

quo sunt

Nunc

quia adiectivum in neutro

gnre significatur magis per

modum

essentiae quia

rem

includit, et per

modum
gnre
:

abstracti quia neutrum, ideo dicitur posse substantiari in neutro

nondum tamen

est

subiectum eiusdem penitus rationis

cum

aliis

substantivis, quia alia substantiva significant


subiecti,

cum omnimoda
;

praecisione

neutrum vero dtermint


:

sibi

subiectum indeterminatum, cum

magister, et huiusmodi licet simpliciter sunt tamen quia personas, quarum sunt, dterminant, ut vult Priscianus, primo Minoris, capitulo de interrogativis, ideo dicuntur substantiva, et ad
adiectiva significatione, ut
adiectiva,

interrogationem factam per

quis

convenienter respondentur.

Isti

modi

signifcandi sunt principium constructionis

ad invicem,

et

substantivum est

principium constructionis suppositi


quia

cum

apposito, adiectivum vero non,

apparebit, qui,

omne verbum significat rem suam per modum dependentis, ut post modo signifcandi per se et non modo signifcandi adiacentis
in

proportionatur.

Gradus autem
proprie
dicti.

modis signifcandi sumitur ad similitudinem gradus


fit

Sicut enim per gradus proprie dictos

ascensus de infmo ad
converso.

summum
tionis
fit

et e

converso descensus,

ita in

gradibus grammaticae considera-

ascensus in forma comparabili de infimo ad

summum,

et e

Gradus autem est modus signifcandi accidentalis nominis designans circa rem modum essendi prout est in excessu vel cum excessu, et dividitur in positivum, comparativum et superlativum. Positivus autem est gradus comparationis designans circa rem modum essendi prout est sine augmento vel sine excessu qui modus signifcandi non est principium constructionis ut sic, licet ratione alterius modi signif:

candi existentis in ipso positivo, positivus bene est principium constructionis, ut

apparet in hoc nomine


est

dignus, et consimilibus.
positivi

Comparativus

gradus comparationis designans circa rem sui


vel excessu
;

modum
ris,

essendi

cum augmento

ideo dicit Priscianus,

III'J

Maio-

capitulo de comparativo,

quod comparativus
:

sui positivi significat

adverbium
:

magis, id
et

tum, ut hoc adverbium

magis

quia

est quod cum intellectu augmentum indetermina* magis seu comparatio non
est,

'

ett cod.

SUMM iviODORUM SlNlFICANDI


est

kh

respectu unius, ideo proprium quod unius est non comparatur, sed

appellativum, et quia in substantia non reperitur magis, eo

quod contrarium
nisi

non habet,

ut dicitur in Praedicamentis, ideo


et

nomina

significantia substan-

tiam non comparantur.

quia magis non determinatur inesse


et

per
sub-

respectum ad substantiam, ideo adiectiva solum comparantur


tator,

non

stantiva seu abstracta, ut dicit Philosophus, in Praedicamentis, et

Commenattenditur

Maioris, capitulo de comparativo, et quia


et

magis

pnes accessum
vel

recessum a contrario, quod solum


in

in qualitate reperitur,

pnes extensionem

quanto, quod solum quantitati advenit, ideo

nomina
Iste

appellativa adiectiva significantia aut qualitatem aut quantitatem


dicit

solum comparantur, ut

Priscianus in Maiore Volumine, et Donatus.

est principium constructionis cum ablativo omne id quod significat rem suam per modum excessus congrue construitur cum omni illo quod significat rem suam ut a quo exceditur, et quia ablativus utriusque numeri significat rem suam ut a quo >, ut post apparebit, ideo comparativus cum ablativo utriusque numeri congrue construitur. Si autem dicatur construi cum nominativo, hoc adverbio quam interposito, ut Achilles est fortior quam Eneas, hoc est magis virtute huius adverbii quam , quod est adverbium comparationis vel similitudinis, quam virtute comparativi ideo dicit Priscianus, secundo Minoris quodlibet nominativum, nominativo, interposito quam

autem modus significandi

utriusque numeri, eo quod

adverbio, comparare. Credo tamen nominativum magis rgi a verbo subintellecto

quam a comparativo.
est

Superlativum

gradus comparationis designans circa rem positivi


vi

modum

essendi prout est in

excessus, et esse in vi excessus respectu


et

aliorum illam formam participantium est quod partitivum,


construitur
lativus

quia partitivum
ideo super-

cum

genitivo, ut patet in

uterque

alter

etc.,

cum

genitivo construitur; quia partitivum

non

est respectu unius,


*

sed respectu plurium, ideo construitur


tiva
;

cum

genitivo plurali sicut

alia parti-

quia etiam partitio proprie accipiendo est alicuius unius in plura, ideo

construitur

cum
111

genitivo plurali sui generis extendendo genus, vel

cum

genitivo

singulari

nominis

collectivi,

ut

fortissimus

gentis

ideo dicit

Priscianus,

Maioris, capitulo de superlative,


sui

quod ad plures
tator exponit

quod superlativum est vel generis comparatum omnibus superponitur, vel, per se

prolatum, intellectum habet,


:

cum
,

valde

adveibio, positivi, et

Commen-

sui generis

id est,

suae gentis vel proprietatis.

Genus autem, prout

hic accipitur, est

modus

significandi accidentalis

'

si

cod.

iOO

SIGERI DE

CORTRACO
essendi indifferentem, se habentem

nominis designans circa rem

modum

quodammodo ad modos
rebit.

essendi spciales generum, de quibus post appa-

Cum

enim

dicitur

genus a generando, ut

dicit Priscianus,

IV Maioris,

capitule de gnre, ad generationem

autem proprie sumendo concurrunt


et femella

masculus habens potentiam activam generationis

habens poten-

tiam passivam, ideo dicit Priscianus quod duo sunt principalia gnera quae
novit ratio naturae scilicet masculinum et femininum. Alia autem dicuntur

gnera per attributionem ad


designans circa rem
rationis, vel

ista.

Masculinum genus, genus

est

nominis

ad unius
;

modum essendi masculi seu modum essendi habentem

potentiae activae gene-

aliqualem similitudinem

cum

praedictis

ideo dicit Priscianus quod nomina pertinentia ad mares

fol.

est genus nominis desirem modum essendi femellae, ratione passivae generationis, vel ad unius modum essendi habentem aliqualem similitudinem cum praedictis ideo dicit Priscianus quod nomina pertinentia ad feminas solum sunt feminini generis. Genus autem neutrum est genus nominis designans circa rem modum essendi indeterminate se habentem ad praedicta ideo dicitur Vb neutrum quasi < nec utrum quia nec determinate significat modum essendi masculini nec feminini, ut patet in hoc nomine aliud, et quia ipsi rei vox consona debeat esse, ideo dicit Priscianus, praedicto capitulo, quod neutrum nec est masculinum nec femininum quantum ad ipsius

solum sunt masculini generis. Femininum autem


circa

gnans

qualitatem.

Commune Priscianus dividit in commune duorum ut hic et haec sacerdos, et in commune trium ut hic et haec et hoc felix, quod Donatus appellat omne. Omne autem duorum est genus nominis designans circa rem modum essendi actualiter et simul includentem modum essendi
:
:

masculini et feminini et

amborum

servat

constructionem

et distinguitur

ab eisdem sicut totum a partibus.


nominis designans circa rem

Omne seu commune modum essendi actualiter


;

trium est genus


et

simul inclu-

dentem

modum

essendi masculini et feminini et neutri

ideo

omnium eorum

servat compositionem.

quod est supra, et coenos ': commune, quasi supra commune , quia sub uno dictorum modorum essendi et uno articule significat rem utriusque generis, mixtim tamen repraesentat, ut apparat in hoc nomine: piscis; ideo epicoenum dicitur promiscuum, quia mixtim
dicitur

Epicoenum
J>

ab

epi

>,

seu promiscue
significatur

modum

essendi masculini et feminini importt; ideo aliquando


in

sub modo essendi masculini, ut patet

hoc nomine:

piscis,

xoiv<{;.

SUMMA MODORUM SIGNIFICANDI


nichilominus tamen,
importt,
et

101

modum

significandi feminini mixtim seu promiscue

aliquando

significatur

sub

modo

essendi

feminini,

tamen
:

mixtim seu promiscue


aquila.

modum

masculini importt, ut patet in hoc nomine

Dubium genus
masculini
vel

genus nominis designans circa rem modum essendi feminini et sub distinctione seu divisim ideo aliquando
est
;

invenitur habere constructionem masculini, aliquando feminini, ut evidenter

apparet in

istis

nominibus
est

dies, finis, etc.

Genus autem
scilicet,

principium constructionis
etc.,

cum gnre

proportionali,

masculini
femella

cum masculino cum


femella,

cuius ratio est tum quia in re mascu-

lus

et

proportionem non habent ad invicem, sed cum masculo

tum quia illa quae dpendent in esse ab aliquibus, ab illis habent esse et per consequens generationem ordinatam ad esse, et genus quidem a generando dicitur nunc autem adiectiva dpendent in esse a suis substantivis, ideo debent esse eiusdem generis cum suis substantivis. Intelligendum tamen quod eadem res bene potest habere plures modos essendi seu plures proprietates eo quod modi essendi seu proprietates accedunt rbus et unius rei bene sunt plura accidentia propria propter quod una et eadem res, sub alio et alio modo essendi designata, bene potest esse alterius et alterius generis. Numerus autem est modus significandi accidentalis nominis designans circa rem modum essendi unius aut multi, et quia unum et multum sunt de
masculus, femella
^
; ;

praedicamento

quantitatis, ideo

dicit Priscianus,

quinto Maioris, capitule

de numro, quod numerus est forma


titatis

dictionis

quae discretionem quanvocem, ideo

facere potest, et quia

modus

significandi praesupponit

vult

Commentator quod numerus duobus modis dicitur, tum quod secunrem, ut singularitas et pluralitas, tum secundum vocem prout est forma dictionis ex qua discernitur utrum ad unum vel ad plura pertineat locutio. Si autem utrobique sit eadem determinatio vocis, tantum discernitur numerus ex adiuncto. Numerus singularis est numerus designans circa rem modum essendi

dum

unius, extendendo

unum ad unum aequivocum, univocum, denominativum, sive sit in anima sive extra animam, quoque modo sit unum, sicut ipsum ens quod convertitur cum eo prius fuit extensum ex quo patet quod numerus prout hic accipitur habet similitudinem cum numro formarum, extendendo formam ut prius extensum est unum, et non cum numro qui est species quantitatis distinctae, et quia ipsum unum est magis principium
;

2<*

tnan.

quod

cod.

102

SIGERI DE

CORTRACO

in uno proprie numerus non repenumerus singularis proprie numerus non dicitur, sed abusive, nisi aliquis dicat quod pro tanto dicitur numerus tum quia ipse multiplicatus et geminalus materialiter facit omnes numros, tum omnes numeri ab ipso componuntur et in ipsum resolvuntur. Numerus enim pluralis est numerus designans circa rem modum essendi multi, extendendo multum sicut et unum, et quia multum seu numerus
talis

numeri quam numerus eo quod


ut dicit Priscianus, ideo

ritur,

crescit in infinitum per additionem unitatis, ut probatur

primo Physicorum,
;

ideo numerus

pluralis,

ut

dicit

Priscianus,

est

infinitus

propter quod

nomina numeralia adinventa fuerunt ad praedictam infinitatem determinandam. Numerus autem est principium constructionis adiectivi cum substantivo
et appositi

cum

supposito quia

illa

quae

in esse

dpendent ad invicem

in

numro, prout hic accipitur, ad invicem dependebunt.

Nunc

adiectiva dpen-

dent inesse a suis substantivis sicut accidentia a substantiis, ergo in numro

ad invicem dependebunt, ideo

dicit

Boetius quod accidens numeratur

dicit Priscianus quod quaedam sunt singularia natura, et nomina quaedam usu, ut sanguis pulvis, nomina metallorum, seminum et humidorum ad mensuram vel pensum pertinentium, quibus numerus pluralis natura non dficit sed solum usu quaedam sunt pluralia natura, ut Gemini, Pisces, signis celestibus, quaedam usu, ut arma etc. Notandum quod dicit Priscianus quod quae^
:

numeratione substantiae. Intelligendum tamen quod

dam

sunt singularia voce, intellectu pluralia, ut

populus, exercitus

ideo

talia licet materialiter

important multa, quia tamen sub


est

significata eo

quod coUectio

quaedam
:

unio, ideo

modo unius sunt cum plurali construc-

tionem congruam habere possunt, ut


intellectu singularia, ut
proferri,
:

turba ruunt. Alia sunt voce pluralia,

Athenae

etc.,

quae natura non prohibet singulariter

sed solum usus.


vel compositionis, et sumitur secun-

Figura autem est modus significandi accidentalis nominis designans


fol.

8 R

circa

rem modum essendi

indivisionis

dum
in

similitudinem figurae quae est quarta species qualitatis, habens esse

circa quantitatem, ideo dicit Priscianus,V"Maioris,capitulo de figura dictionis:

quaw^itate^comprehenditur,et Commentator quod figura est qualitas quan-

titatis dictionis.

Figura autem simplex est figura designans circa rem


u

modum

essendi indivisionis intelligendo indivisionem non solum quantum ad rem sed

quantum ad

intellectum, ut apparet in

et

et

huiusmodi, cuius partes

separatae nihil significant nec valent significare. Figura composita est figura

'

lit

rnd.

(|ualitatc lod.

SUMMA MODORUM SIGNIFICANDI


designans circa rem
rei,

103

modum
si

essendi compositionis, compositionis inquam


se partes considerantur
;

intellectus et vocis,

secundum

unde

licet

partes nominis compositae figurae, ut partes, propinque, sunt et in actu talis

nominis nichil significant separatae, quia sunt partes incompositae, ut vult

Avicenna
ratae et

in

Logica sua, tamen partes nominis compositione figurae, remote,

in potentia, partes

secundum
in

se consideratae, bene aliquid significant sepa^,

idem quod

composite vel non penitus idem

propter quod dicit

Philosophus in Perihermeneias, capitulo de nomine, quod in hoc nomine

quod

est

equiferus

partes per se nihil significant, in quibus sunt partes

quemadmodum in oratione quae est equusferus . Non enim quemadmodum in simplicibus sic se habent in compositis in illis enim nullo modo per se sunt significativa, in iis autem, vult quidam, est nullius
in actu eius,
;

separati ut in eo

quod

est

equiferus

Item, dicit Priscianus

quod
,

figura

composita per se componitur ex


se prolata intgra sunt et

divisis dictionibus

separatim intelligendis,

sub uno accentu unam rem significantibus, ut

quae per intellectum habent plnum. Figura decomposita


est
:

respublica

non dsignt circa rem aliquem modum essendi distinctum a praedictis, ideo Donatus non posuit nisi duas figuras scilicet simplicem et compositam. Graeci tamen decompositam appellantes parasynt/^eton ^ id est, a compo:

sita

determinatam, distinguebant

eam

a praedictis, et Priscianus, simpliciter

eosdem sequens, decompositam a simplici spart quia illud non potest esse simplicis figurae quod a composita determinatur, ut magnanimitas a magnanimo determinatur. Ergo non potest esse simplicis figurae et a composita, quia id non potest esse composite quod non potest dividi in nunc magnanimitas est huiusmodi quia animitas partes intelligibiles per se non dicitur, ideo non potest esse compositae figurae; est ergo decompositae pro tanto quia a composito determinatur, ideo dicit Commentator quod sola determinatio ex composito est figura decompositae figurae. Figura autem non est principium constructionis, quia figura est modus significandi absolutus et non respectivus ad alium modum significandi sibi proportionalem, ut de se patet. Intelligendum tamen quod Priscianus vult, et eius Commentator, quod aliquid unum et idem potest esse compositae et decompositae figurae, diversis tamen respectibus, quia si consideretur in et pietas et sic est com impietas ut potest resolvi in ipsum positae figurae si consideratur ut formaliter et componatur ab impius,
; :

impii

in

et addita

tas

fit

impietas

est

decompositae

figurae.

eidem

cod.

'

irapadvOsTov,

SIGERI DE

CORTRACO
est

Casus autem, prout hic sumitur,


designans circa rem

modus

significandi accidentalis
rei,

modum

essendi cadentis, inquam


dicit Isidorus,

intellectus et vocis,

seu eiusdem nominis, propter quod

primo Etymologiarum,

quod casus

dicti

sunt a cadendo, quia per eos inflexa, nomina variantur et

nominum vel maxime fit in fine. Nominativus dicitur casus, secundum Priscianuw \ tum quia cadit a sua terminatione in alias, tum quia facit alios casus, tum naturam habet ut cadere possit et cadendo facit omnes casus, quippe cum casus non dicitur
cadunt, et Priscianus, V^ Maioris, quod casus est declinatio

aliarum casualium dictionum, quae

solum

illud in

quo

cadit aliquid sed etiam ipsa res

quae

cadit. Iste

autem

casus dicitur rectus quia primus nascitur vel impositione, vel ab eo facta
reflexione nascuntur
sicut stylum

omnes

obliqui

unde idem potest

dici

casus
;

et rectus

manu cadentem recte cecidisse dicere possimus dicitur etiam nominativus quia per eum fit nominatio. Est igitur nominativus nominis designans circa rem modum essendi ut quod . Iste autem modus significandi est principium constructionis intransitivae cum verbo personali finiti
modi, quia
illud

rem suam per modum significandi ut qui circumloquitur per personam et modum finitum. Modus autem
taie

verbum

significat

significandi

ut illud

apponitur

modo

nominativi designantis

modum

ut

quod

ideo dicit Priscianus, primo Minoris,

quod

in talibus verbis
finitus, in tertia

semper
modi,

inest intellectus nominativi, sed in prima et


:

secunda

vero infinitus, nisi sint verba externae actionis, ut


et

fulmint, tonat, et huius-

quia est principium constructionis solum intransitivae, ut dicit

Priscianus, primo Minoris,


tione. Si

nominativum esse absolutum

scilicet

a transi-

autem nominativus sit principium constructionis cum aliis, hoc non nominativus, ut post apparebit. quantum est in Genitivus autem casus dicitur genitivus tum quia naturale vinculum possidet, tum quia nascitur a nominativo et gnrt alios obliquos, tum quia apud Graecos omnes denominationes ab eo soient fieri. Est genitivus modum essendi ut cuius et quia casus nominis designans circa rem
'^

ut cuius

multipliciter dicitur

ideo genitivus multipliciter dicitur,

et,

per

consequens, multas habet constructiones. Primo enim, dicitur


ut possessor qui

ut cuius

ad

possessionem refertur, et ut sic, genitivus est prin-

cipium
quia

constructionis

cum nominibus

significantibus

possessionem,

et

omne nomen

significat

rem suam per

modum
:

possessionis, exigit

genitivum significantem per

modum

possessoris, ut

capa Socratis, quam

constructionem Priscianus, secundo Minoris, appellat transitivam, eo quod

PriMcianu* cod.

'

circa rem]

hU

cod.

SUMMA MODORUM SIGNIFICANDI


constructibilia

105

constructionis denotantur esse


;

diversa, et
:

non

eadem,

fol.

Rb

quod apparet per eius interpretationem idem enim est capa Socratis, quod Socrates possidet capam, et quia transitio est motus, et motus denominatur a termino ad quem, ut probatur VI^ Physicorum, ideo talis requiritur tamen a possessione ex vi constructio dicitur possessoria
: ;

possessionis. Secundo,

dicitur

ut cuius

ut possessio

quae ad possespossessionis,

sorem
ut

refertur quia

omne nomen
;

significans

rem suam per modum pos-

sessoris exigit genitivum


:

casum, significatum per


et

modum
fieri

mulier egregiae formae

quia possessio est accidens et essentia quae


talis

per genitivum demonstratur, ideo


strationis essentiae
;

constructio dicitur

ex vi demon-

requiritur

tamen a possessore,

et quia

subiectum

et

accidens eius in tali constructione denotantur esse diversa, ideo est constructio transitiva. Tertio,

ut cuius

dicitur ut partitivum

quod ad

parti-

tionem refertur, ideo genitivus, ut

sic,

est principium constructionis


'

cum

rem suam per modum


ficatum per
licet

nominibus significantibus partitionem, eo quod omne nomen significans significandi partitionis exigit genitivum casum signi-

modum significandi
fit
:

partiti, ita

quod constructio
dictum est

dicatur partitiva
in

regimen

ex

vi

partitionis, ut prius

constructione

superlativi, ut

fortissimus Graecorum,

id est, fortis

super omnes Graecos.

Quarto,

ut cuius

dicitur illius cuius est actus


in

conversus in habitum, quod


sic, est prin-

ad actum conversum
cipium constructionis

habitum refertur
in

ideo genitivus, ut

cum nominibus
or

significantibus

actum conversum

in

habitum, sive sint verbalia


pialia a verbis transitivis

vel in

rix

desinentia, sive partici-

descendentia, sive similem vim

cum

praedictis

habentia,
dativo
pacis,

cum tamen non desinant in vel cum ablativo construuntur,


significans

hs
:

vel in

dus

quia talia

cum
eo

ut

amator

illius,

trix illius,

amans

doctus grammaticae, prodigus animae, profusus

sui,

et similia,

quod omne nomen


cuius est
talis

rem suam per modum


fieri

significandi actus

conversi in habitum exigit genitivum significatum per


actus

modum

respectu

ideo dicitur regimen

ex

vi

actus conversi in
:

habitum. Quinto,

ut cuius

est respectu

aliquorum quae obtinentur, ut

dives, copiosus, etc., vel desiderantur \ ut: avarus, cupidus, etc., vel contraria
iis,

ut

egenus, inops, et similia

eo quod

omne nomen

significans

rem

suam per modum significandi huiusmodi, ut per praedicta unus modus significandi secundum speciem circumloquitur, exigit genitivum significatum ut cuius sunt huiusmodi, et quia ut cuius primo et principaliter reperitur in possessore, ideo constructiones genitivi omnes generaliter, tam

'

bis cod.

lus coil.

'

desiderare cod.

106

SIGERI DE

CORTRACO

Graeci
genitivi

quam Latini, appellant possessorias. Istae autem V constructiones cum nominibus traditae a Prisciano \ secundo Minoris, apparent
:

in

iis

versibus

Possidet

et

monstrat, partitur, vertitur actus,

Obtineat, cupiat

et contra

verba

secundi.

Dativus dicitur dativus quia amicis convenit

et

est

casus nominis

designans circa rem


citer reperitur
;

modum

essendi

ut cui

et

quia

ut cui

multipli

ideo dativus multipliciter dicitur. Primo,

ut cui

dicitur

sic, dativus est principium constructionis cum omni illo suam per modum possessionis, mediante verbo subrem quod stantivo vel participio eius, ut Evandro filius fuit Pallas, eo quod omne nomen significans rem suam per modum significandi possessionis exigit

ut possessor, et ut
significat

dativum significatum per

modum

possessoris.

Secundo,

ut

cui

est

respectu cuius gratiam vel utilitatem alicuius vel contra aliquod


signifcare
et,

fieri

volumus
illo
:

ut sic, dativus est principium constructionis

cum omni

quod

significat

rem suam per modum


illi,

gratiae, vel utilitatis, vel contra, ut

fortis patriae,

commodus

fidus, inutilis, et similia,


utilitatis,

eo quod

omne nomen

significans

rem suam per modum

vel gratiae, vel contra, exigit

dativum significatum per


contra
iis

modum
dus

significandi ut cui utilitas, vel gratia, vel

\ acquiritur. Tertio, dicitur

ut cui

respectu adverbialium desi;

nentium

in

lis

vel in

similium futuris participiorum

ideo dativus,

ut sic, est principium constructionis

cum
dus

talibus, ut

amabilis mihi, docilis,

amandus,

etc.,

eo quod

omne nomen designans rem suam


^

per

modum

signi-

ficandi verbalis in

lis

vel in

<

vel participium huiusmodi, exigit

dativum significatum per


est

modum
est

ut cui talia acquiruntur. Quarto,

ut cui

ad aliquid, ideo dativus

principium constructionis
significandi

cum omni illo quod


dominus,

significat

rem suam per

modum

ad

aliquid, sive sint relativa,


:

aequiparantiae sive suppositionis vel subiectionis, ut


tyrannus, armiger, cliens, patronus, et similia, eo
ficans

pater, filius,

quod omne nomen signirem suam per modum significandi ad aliquid exigit dativum significatum per modum ad quod refertur, ut unum esse et cognitionem capere
:

ab alio,quae

ad aliquid

similiter
;

possunt construi
et

cum

genitivo,quia

unum

est principium existendi alterius


in acquisitione, ideo

quia

ut cui

reperitur principaliter

Graeci

et Latini

constructiones dativi appellant acqui-

PriRCtanus cod.

'

copit cod.

.u.

cod.

bis cod.

lus cod.

"

ut cod.

SUMMA MODORUM SIGNIFICANDI


sitas.

107

Istae
:

autem constructiones IV

dativi

cum nominibus apparent

in

hoc versu

Possidet, utile dat, verbale, relatio trium.

Accusativus dicitur accusativus quia inimicorum est quorum est accusatio et est casus
et

nominis designans circa rem

modum

essendi

ut

quem

quia non est principium constructionis sive figura

cum nominibus, ad
et est

praesens omittatur. Vocativus dicitur vocativus quia per

eum aliquem vocamus


est

casus

nominis designans circa rem

modum

essendi excitati, qui non est princi-

pium constructionis cum nominibus sed


secundae

casus absolutus, sicut et nomiante

nativus, et construitur intransitive ex parte

cum verbo
in
:

finiti

modi

personae sive adiunctione pronominis, nisi sint verba substande cuius constructione dictum est

tiva vel vocativa,

magister

(1),

ideo ad praesens omittatur.

eum significamus aliquid ab tamen a vetustissimis Graecorum, ut dicit Priscianus, V Maioris, capitulo de casu, et est ablativus casus nominis, designans circa rem modum essendi ut a quo et quia ut a quo multipliciter reperitur. Primo enim, a quo est quando aliquid
Ablativus autem dicitur ablativus quia per
aliquo auferri, et est casus Latinorum,

evenire demonstratur, ideo ablativus, ut

sic, est

principium constructionis
significandi ut

cum omni
per vires,

illo

quod
:

significat

rem suam per modum


est,

quod
est,

fol.

alicui advenit, ut
etc.,

acutus oculis, id

per oculos, validus viribus, id


significans

eo quod

omne nomen

rem suam per

significandi ut
ut a

quod
illi

alicui advenit exigit

ablativum significatum per


a quo

modum modum
quando

quo

aliquid

evenire demonstratur. Secundo,


sic,

est

aliquid

habere

demonstratur, ideo ablativus, ut

est principium con-

cum omni illo quod significat rem suam per modum ut habens illud, ut vir magna virtute, id est, magnam virtutem habens, de qua constructione eodem modo imaginandum est sicut de secunda constructione
structionis
:

genitivi, ipso

tamen

cuius

converso in

a quo

Tertio,

ut a

quo

est in constructione ut in designatione consequentiae,

quod

est principium

constructionis ablativi absoluti, de qua constructione dictum est in sophis-

mate

Magistro legente a quo est ut a quo est


:

(2),

ideo

ad praesens

supersedeo.

Quarto,

passio, ideo ablativus, ut sic, est principium


ut
:

constructionis

cum nominibus vim passivam habentibus

lassus labore.

(1) Cfr. infra, fol.

7 Vb.

8) Cfr. infra, fol. 7

Vb

et

scj.

108

SIGERI DE
etc.,

CORTRACO
significans substantiam,

fessus cursu,

eo quod

omne nomen

habens

vim

passionis, exigit ablativum significatum per

modum
cum

significandi ut a

quo

est illa passio. est prius.

De

quinta et ultima constructione

comparativis dictum

Et haec de constructione
tione

et

regimine casuum

sufficiant.

De

construc-

autem

et

regimine casuum

cum

aliis

partibus orationis, post dicetur.

Verbum
immdiate

sequitur immdiate ipsum

nomen, quia proprium sequitur

illud cuius

est proprium, ut apparet in verbis.


;

Nunc

esse est

proprius actus ipsius entis


substantiae seu entis, et

cum nomen

significat

rem suam per

modum

verbum per modum significandi fieri seu esse, verbum immdiate dbet sequi ipsum nomen. Modus autem significandi generalis essentialis verbi est modus significandi per modum flxus, fieri seu motus, seu esse, quod idem est
extendendo
ista

sicut

prius

modus

significandi

entis

extendebatur

qui

modus significandi Modus autem


orationis,

dicitur generalis quia participio convenit.

specificus verbi est

modus

significandi essentialis de

aliquo seu significare per

modum
quo
et

distantis vel facientis alterum


differt

quod idem

est, in

a participio

suam per modum


supposito.

distantis

facientis

quod unum extremum


est

significat

extremum rem

orationis

cum

Unde

quia verbum actionis simul et passionis


et

significativimi \

quae non sunt absolutae


habentes, ideo de
in
illis

per se existentes sed ad altra relationes


dicuntur, propter

alteris

quod

dicit

Philosophus,

tempus et est semper nota eorum quae de altero dicuntur; ex quo patet quod in verbo est realis distantia et per consequens secundum intellectum et modum significandi et quia omne verbum significat rem suam per modum fieri, et ipsum fieri est dependens, ideo omne verbum significat rem suam per modum significandi dependentis et per consequens nullum verbum, in quantum taie, poterit supponere verbo, immo, omne verbum requirit aliquid in ratione suppositi quod dependentiam eius sustentt. Modorum significandi accidentalium veibi quamplurimorum notiores modum, coniugationem, et communiores Donatus enumerat VII, scilicet Priscianus VIII, scilicet genus, numerum, figuram, tempus, personam
consignificat
;
:

Perihermeneias, quod verbum est

quod

significationem seu genus, tempus,

modum, coniugationem, speciem, nume-

rum, figuram, personam.

ignificativam cod.

SIJMMA

MODORUM

SIGNIFICANDI

^0^

Genus autem seu deponens et commune.

signiticatio dividitur in activum,

passivum, neutrum,
signatus

Activum autem est modus per vocem quae desinit in o


passivum, designans circa rem
tur
;

significandi

accidentalis

verbi

et potest recipere

et facere

ex se

et

quia significant per

modum essendi modum transeuntis


:

agentis, ideo activa dicun-

qui est

communis

activis,

passivis etc. et

quibusdam deponentibus et neutris, ideo dicuntur transitiva. o nisi metuo et metuor, timeo et timeor, et huiusmodi, quae sunt activa et passiva. Voce actionem significant nichil enim aliud est timeo quam timorem patior et timeor quam timorem facio , ut dicit Priscianus in Minore, quae licet non proprium actum significent sed magis sui passionem demonstrant, tamen quia activam
Activa igitur desinunt in
:

habent vocem
guntur
et

et

cum hoc modum


ibidem
:

significandi agentis, accusativis coniunsimiliter, crepido,

et dicit Priscianus

formido, horreo, fugo,


et

huiusmodi, quae significationem contrariam habent,


significandi, suis vocibus.
:

per consequens

modum

Verba

similiter

ad virtutes cognascitivas

passivis pertinentia, ut

intelligere, sentire, et

huiusmodi, sub activa voce


;

passionem

et

passiva voce actionem significant

cum enim
et
:

dico

audio

te,

ostendo quod vocis tuae actum patiuntur aures meae,

audior a

te, id est,

vox mea aliquid agit

in aures tuas,

tamen quia

talia

verba mixtim aliquo

modo

significantur per

modum

agentis et patientis, ut dictum est in fallacia

figurae dictionis, ideo construuntur

cum

accusativo et ablativo, ut
:

audio

a te lectionem.
significantia

Unde Priscianus, secundo Minoris nec mirum verba sensum quae aliquid habent passionis accusativo coniungi cum multa
quamvis
in ipsa vi intellectus ipsius aliquid
:

alia et activa et neutra quae,

pati videntur, accusativis

modi.
tionis

Iste

tamen coniunguntur, ut autem modus significandi non solum


te,

amo, desidero,

et huius

est principium construc*

cum

accusativo, ut: oro

immo aliquando cum


:

genitivo, ut: abstineo

meretricis, aliquando

cum

dativo, ut

provideo

tibi,

aliquando

cum

ablativo,

ut

intelligo a te, in

quo ablativus

significat

non personam agentem,

sicut in passivis.

personam a qua fit remotio, Intelligendum tamen quod aliquid


:

potest esse activum et absolutum, diversemode, ut

vergo, simulo,

Cum
fol.

enim construuntur cum


proleruntur sunt absoluta.

accusativo sunt activa,


|

cum autem

sine casu
3 V

cum nem

et transitiva

Nec mirum absoluta posse obliquis adiungere Hcet absolute proferre, maxime cum aliquam sui passio*
est

in ipso significant, ut dicitur fine Minoris.

Passivum autem genus

genus verbi signatum per vocem quae

ideo dicuntur] bis cod.

IO

SiGERI DE

CORTRACO

desinit in

r , et,

ea dempta, redit in activum, designans circa rem


dictis. Iste

modum

essendi patientis, exceptis verbis prius


est principium constructionis

autem modus
ei deservit,

significandi

cum

ablativo mediante praepositione

vel

ab

quia praepositio non rgit ablativum sed


dicit

sed verbum

rgit

mediante praepositione, ut

Commentator, VIIIo Maioris, capitule

de significatione verbi, constructionis inquam transitivae ex parte post cum


ablativo, quia

passivum

est

genus signifcatum per

modum
cum

patientis, abla-

tivus ut

quo

est passio, ideo ablativus

casus dicitur proprius passidativo ut


: :

vorum
tibi,

aliquando autem principium constructionis

servior

aliquando

cum

accusativo ut

doceor a

te litteras, et

pascor carnem,

ut dicitur fine Minoris. Intelligendum

sivum
est, ut

et
:

absolutum diversimode
te, si

tamen quod aliquid potest esse pascum enim coniungatur ablativo, passivum
:

videor a

per se proferatur, absolutum, ut


latinum non

videor esse bonus.


desinit

Neutrum autem
in

est

genus verbi signatum per vocem quae

ut activum, sed, accepta

r ,

est,

ut

sto, curro,

nam

stor, curror,

non

dicitur,

designans circa rem

modum

essendi nec agentis,


;

nec

patientis,

immo

dicit

quod verbum

est pars orationis

agere aut pati aut

modo se habentem inter ista ideo Donatus cum tempore et persona sine casu, aut neutrum significans, et quia mdia cum his quae sunt
quasi medio

extremorum et aliquando magis accedunt ad unum extremum, aliquando magis ad aliud, ideo vult Priscianus, VIII Maiorisj capitulo de significatione verborum, quod quaedam sunt neutra quae activam habent significationem, ut curro, ceno, ambulo, etc., quae passiva non habent nisi in tertia persona non enim possumus
distincta ab extremis participant aliquo
: :

dicere
et

aror, curror etc.,


et

sed bene dicitur

aratur terra, curritur spatium,

huiusmodi,

sunt passivi generis in tertia persona, non simpliciter pas;

sivi generis, ut dicit

non
illis

transit

Commentator, eodem capitulo quia tamen in homines eorum actus sed in muta et in carentia anima, ideo cum talibus
:

construuntur accusativi, ut
proferuntur, ut
:

curro spatium, aro terram

etc., et

aliquando sine

curro, caeno, etc. Alia sunt neutra quae activam habent

significationem,

non tamen ex
facto
^

se faciunt passiva in aliqua persona, ut


etc.,

noceo,

faci'o

'',

malefacio, officio
:

quae

transitive ex parte post


tibi.

cum

obli-

quis construuntur, ut

domum, noceo

Alia sunt neutra quae pas:

sivam habent significationem, ab extrinsecus


exulo a

illatam, ut

exulo,

vapulo'

veneo, quae obliquo transitive ex parte post, sicut et passiva, construuntur,


ut
:

te,

nubo

tibi, id

est

maritor
*

tibi et

ducor a

te in

nuptam, quae

ab aliquibus dicuntur neutro-passiva

quia sunt neutra et passionem signi-

'

sup, atld. cod.

faceo

rotl.

faceo cod.

neutrapassiva cod.

SUMM MDORUM SIGNlFtCANDI


ficant.

^^i

Aliquibus tamen hoc non placet, eo quod per neutrum


nisi
alter
sit

componuntur

substantivum ut

respublica,

nunquam duo ut dicit Com-

mentator, VIIIo Maioris, capitulo de coniugatione temporum, quod tamen


videtur esse contra Priscianum,
est

alteruter
;

adiectivum

Y Maioris, capitulo de figura, in hoc quod quod componitur ex duobus nominativis, et uterque est , propter quod huiusmodi verba neutro-passiva bene possunt

nominari, sed neutro-passiva appellat Priscianus, VIII Maioris, capitulo de

coniugatione temporum, in

desinentia in quibus praeteritum perfectum


:

per participium solet demonstrari. Sunt autem haec sola


fido, fio,

gaudeo, soleo,

neutro-passiva

passiva in quantum ad

vocem

solum, in neutre
sunt neutra quae

quantum ad
ut

significationes

modorum
ideo

significandi.

AHa

passivam videntur habere significationem, non tamen ab extrinsecus allatam,


:

rubeo, flueo, caleo

etc.,

ex parte

post

non construuntur cum

obliquis.

Sunt autem

alia

neutra quae nec nos in alium extrinsecus nec nos


:

aliquid agere significant, ut

ambulo, unie,
et

adiunctione casuum

cum absolutam

et huiusmodi, quae non egent plenam per se prolata sententiam


dicit Priscianus,

demonstrant, quae proprie vocantur neutra, ut


praedicto.

capitulo

Deponens autem

est

ut passivum, sed, ea dempta, latinum

genus verbi signatum per vocem quae desinit in non est, designans circa rem

modum
nentia

essendi indififerenter se habentem ad


et

modum

essendi activum et

passivum

neutrum, ideo

dicit Priscianus,

praedicto capitulo, quod depo-

unam
:

dumtaxat habent significationem, sed

non omnia eamdera, cum


conablaorior

quaedam vim activam


dativum, ut cupiscor
te,

possident, quae aut genitivum,ut: misereor mei, aliud


tibi,

medicor
sequor
a

aut plerumque accusativum assumunt, ut


;

te etc.

et

quaedam possident vim passivam quae


:

tivum
a

cum

vel

ab

praepositionibus assumunt, ut
ut
:

nascor a

te,

te, et

quandoque dativum
Sunt etiam

nascor

tibi,

quaedam autem vim absolutam


:

vel neutralem possident


vaticinor, etc.

quae sine obliquis proferuntur, ut


alia

morior, labor,

cum

genitivo vel dativo vel accusativo,

quae videntur habere activam constructionem tamen vim passivam intrinsecus, non
:

alio agente, videntur

habere ut

obliviscor mei et

te,

misereor eius
*

et te.

Commune autem
desinit in
et passivi

genus, est genus verbi signa/m


|

per vocem quae


essendi activi
*

ut deponens,

designans circa rem

modum

foi.

simul et coniunctim, ideo dicit Donatus quod


:

communia

in

duas
a
te.

formas cadunt, agentis vel patientis, ut osculor

te et a te, criminor te et

Intelligendum quod, secundum Priscianum, aliquid potest esse

commune

et

significans cod.

'

deponentia cod.

il2

SIGERI DE
:

COktkACO

bsolutum diversimode, ut
ut
:

moror si iungatur accusativo simul et ablativo, moror a te, commune est, si per se proferatur, absolute est. Ex dictis autem sufficienter apparet quod ad genus in verbo non suflficit vox sola sed cum hac significatio et modus significandi, ut dicit Commen;

moror

te,

tator, capitulo prius dicto.

Intelligendum tamen quod


licet

dicit Priscianus, fine

Minoris,

quod omnibus verbis

ablativum adiungere
:

cum causam

per

eum indicamus
per pedes.

ipsius actus vel passionis, ut

iste

ambulat pedibus,

id est,

Tempus autem
circa

est

modus

significandi

accidentalis verbi designans

rem modum essendi

praesentialitatis vel praeteritionis vel futuritionis

et dicitur in prasens,

praeteritum et futurum.

Tempus autem prasens


praesentialitatis

non stans

est tempus designans circa rem modum essendi quod quidem prasens alio nomine dicitur instans, quasi ideo dicit Priscianus, et eius Commentator, quod plerumque

nobis incertum est et cognitio eius nobis angustissima et dubia, propter

quod

intellectus noster
est.

non potens

certe distinguere inter praesentia,

una

voce contentus

Praeteritum autem tempus est designans circa rem


praeteritionis. Praeterita
et eius
;

modum

essendi

autem nobis sunt multum

certa, ut dicit

Philosophus

Commentator ideo distinguimus ipsum in praeteritum imperfectum, quod est praeteritum tempus designans circa rem modum praeteritionis imperfectae, et praeteritum perfectum est designans circa rem modum
essendi praeteritionis perfectae, et in praeteritum plus

quod

est

designans circa rem

modum

essendi praeteritionis plus

quam perfectum quam

perfectae.

Futurum autem tempus est tempus designans futuritionis, quod quia plerumque incertum, est
voce
in ipso contentus. Iste

rem modum essendi intellectus noster in una autem modus significandi qui est tempus est
circa

principium constructionis
ribus praedictis.

cum

adverbiis temporis proportionalibus tempo-

Modus autem
designans circa rem
affectus

in

verbo

est

modus
in

significandi

accidentalis verbi

modum
et

essendi variae inclinationis animi, varios eius


indicativum, imperativum, optativum,

demonstrans

dicitur

coniunctivum, infinitivum.
Indicativus autem est

modus

verbi designans circa

rem verbi modum


agitur a nobis vel

essendi indicantis

ideo dicit Priscianus, VIII" Maioris, capitulo de modo,

(juod indicativus est

quo indicamus

vel definimus

quod

autem modus perfectus tam personis quam temporibus habet omnia tempora diversa (|uippe hoc modo quem agimus vel egimus vel
ab
aliis. Iste

SUMMA MODORL'M SIGNIFICANDI


acturi

113

sumus absque

ullo

impedimento indicamus
scilicet,

talem etiam affectum


^

animi significat indicativus,


convenit. Iste

indicationem quae

omni tempori
adverbiis vel

autem modus
^

est principium constructionis

cum

coniuwctionibus

affirmativis vel

causalibus quae substantiam vel essen-

tiam comprobant, vel abnegativis quae

constructionem habent frequentius


Imperativus autem est

eam abnuunt, quae cum quam cum indicative.


circa

aliis

modis

rem verbi modiim essendi imperantis, ideo dicit Priscianus, praedicto capitule, quod imperativus dicitur quia per eum imperamus aliis ut faciant aliquid vel patiantur. Iste autem

modus designans

modus

caret prima persona in singulari quia

nemo

potest sibi ipsi imperare

nisi figurative,

tamen
illis

in plurali

non

caret, quia potest aliquis per


:

connu;

merationem se

quibus imperat adiungere, ut dicendo

pugnemus

caret

etiam praeterito tempore eo quod ea quae proprie imperamus siint quae


statim in praesenti
fieri

volumus sine aliqua

dilatione, vel in futuro, et

hoc

per se manifestum in verbis activis et neutralibus quia tempus praeteritum

non potest haberi nisi per circumlocutionem participii praeteriti temporis nunc praedicta verba tali participio carent, ideo imperativa praeterito carent tamen omnia habentia participia praeteriti temporis in imperativo possunt habere praeteritum tempus per circumlocutionem, ut
in imperativis
: ; :

doctus

sis vel esto,

doctus

sit

vel esto, veneratus sit vel esto,


Iste
:

ausus

sis vel

esto, etc., et similiter per

omnes personas.

autem modus

est principium

constructionis

cum

adverbiis hortativis, ut
:

Eia, ge, agite.

Unde, verbi

gratia, IVo Aeneidos

Eia ge, rumpe moras, variutn et mutabile semper

Femina.

Optativus
optantis,

autem est modus designans circa rem modum essendi habens omnia tempora, quia ea optativus, quae in praesens vel in

futurum nobis dari volumus, habet secundum praeteritum tempus, quia


advenit saepe quod de absentibus vel ignotis rbus precari volumus, ut
litera

ante nobis posita possit in notitiam venire, unde Priscianus


praesenti

si filio

meo Romae in Romae legisset


cum

legente

optans

dicam
ibi

auctores propter quos nunc

moratur

Utinam filius meus . Quamvis igitur

optativus habeat omnia tempora tamen habet ea coniuncta, scilicet praesens


praeterito imperfecto ad imitationem

seu optativum est

Graecorum cum enim desiderium imperfectum praesens in optativo existens, quod impr;

'

qui

coil.

coniugationibus

coil.

114

SIGERI DE

CORTRACO
cum
praeterito imperfecto.

fectum nimiam cognationem habebit

Nunc

illa

quae multum

cognata sunt intellectus noster accipit ut eadem, ut dicitur

isto modo una vox istis duobus nos imposita est. Praeteritum apud temporibus tam apud Graecos quam etiam perfectum cum praeterito plus quam perfecto in hoc modo coniun-

IVo Physicorum, capitulo de loco, tune in

ful. 4

Rb

gitur eo

quod praeteritum perfectum

in isto

modo

nec certum principium

nec certum finem habere


perfecta sunt quasi

quod qua multum aut paulo ante una voce significamus. Iste autem modus est principium constructionis cum hoc adverbio optandi utinam, quia dicit Priscianus, secundo Minoris, quod optativa verba significant et rem et votum, adverbium vero utinam votum solum, ideo ampliorem denominationem voci additur verbis optativis pey hoc adverbium utinam. Coniunctivus autem, subiunctivus, seu dubitativus, habens omnia tempora diversa sicut indicativus, propter consimilem causam, non sortitur denominationem a modo essendi quem significat circa rem verbi sicut praepotest, propter

eadem

intelligimus et

dicti

modi, propter

diversitatem

significationum ipsius,

quia aliquando

significat

dubitationem, aliquando

confirmationem seu comprobationem,


de modo,
ut dicit Priscianus, principio

aliquando possibilitatem, ut
et

dicit Priscianus, 111 Maioris, capitulo

secundo Minoris, sed ab eius constructione,

quod verba subiunctiva magis acceperunt denominationem ab ordine quam a demonstratione, propter quod dicitur subiunctivus quia iure eget non solum adverbio vel coniunctione sed altero verbo ut perfectum ex quo apparet significet sensum, ut dicit Priscianus, capitulo praedicto ipsum esse principium constructionis cum adverbiis, cum coniunctionibus et verbis omnium modorum. Infinitivus autem est modus designans circa rem verbi modum essendi infiniti seu indefTniti et indifferenter se habentem ad modum essendi alioruni modorum, sicut neutrum in nomine dsignt circa rem modum essendi indifideo dicit ferenter se habentem ad modum essendi masculini et feminini Priscianus, V'IlIo Maioris, capitulo de coniugatione temporum, quod infinitiva nominata sunt ab eo quod carent significatione, ita, tam numerorum quam personarum, sicut neutra quoque nomina appellamus eo quod carent utroque gnre, et, secundo Minoris, dicit Priscianus quod verbum infinitivum est gnrale et pro omni posse accipi modo verborum. Iste autem modus in actionibus seu pa.ssionibus videtur quoquo modo assimilari materiae in subftantiis, ideo sicut materia non habet entitatem jjerfectam ex se, sed trahit
Minoris,
; ;

eam ab

adiunctis et per consequens

numerum formarum,
animi,

sic

infinitivus
et per-

carens significatione certa et

diffinita et certo aft'ectu

numro

Rona necessario

carebit, et

non e converso.

SUMMA MODORUM SIGNIFICANDI


Tempora etiam habet coniuncta
fectam importt sicut
et optativus.
ei

115

sicut et optativus^ eo

quod rem imperanimi

Unde, sicut materia imperfecta exigens


^

debitam unionem quae dat

esse perfectum, sic

infinitivus affectum

cum verbis aliorum modorum certum affectum animi importantium, ut: amo, philasophari, etc., et etiam cum participiis, participialibus et supinis eamdem formam cum verbis
imperfectum importans congruam constructionem habet
a quibus

descendunt significantibus,

ut

amans

discere

quia etiam

infini,

tivus dsignt circa

rem

verbi

modum

essendi indeterminati et

ut

aliquem

accusativus autem

modum

essendi determinati et

ut

quem

congrue

cum
:

accusativo construitur, non tamen accusativus quia transitivus, sed in quan-

tum

est

causans actum, ut

aio
:

te,

Aeacida,

Romanos
verbum

vincere posse, et
et

vellem accipere pugnantes, et

Socrates currere est possibile,

ex parte

ante in ratione suppositi,et quia

currere

est

et significat

rem suam
depencui
ali-

per

modum

fieri

cui proportionatur

modus

habitus, et par

modum
infiniti

denlis cui proportionatur

modus per

se entis, et per

modum

quando proportionatur accusativus, ideo infinitum per se verbo supponere non potest, licet tum propter rem verbi quam significat currere cursum, tum
propter ipsius materialitatem per se supponere verbo videatur. Item,
tivus verbi personalis, ut
ut
:

infini-

lgre, et impersonalis dicti

ab activo

vel neutre,

quod licet infinitivus verbi personalis et infinitivus impersonalis significent actum imperfectum tamen infinitivus impersonalis, more impersonalium, significat per modum
legi,
iri

et infinitivum verbi passivi.

Hoc

interest

fieri

seu passionis recipientis subiectum extra in ratione

efficientis,
:

ideo

non solum eget verbo ad perfectionem, sed etiam ablativo, ut amari a me volo, cum quo intransitive construitur, et ex parte ante in ratione suppositi, sicut etiam infinitivus verbi personalis cum accusativo potest tamen transitive aliquando proferri ut amari a me vis, pro amare, ita quod infinitivum semper verbi personalis resolvitur / infinitivum ^ verbi passivi cum ablativo
;

ex parte post transitive construitur ut

doceri a

me

cupis, in

quo accusa-

tivus aliquando subauditur, qui in ratione suppositi ex parte ante intransitive

cum

infinitivo construitur,

tamen intelligendum, quod


alicui

si

aliquis

modus

significandi, et per

consequens constructio, debeatur


participialia seu supposita
dicit Priscianus,

verbo per

modum

specialem ipsius verbi, necessario in omnibus modis reperitur.

Sed quia gerundia


et

vim infinitivorum habent

funguntur voce eorum, ut

111 Maioris, capitulo de

tempore,

et secundo Minoris, ideo ad praesens de illis dicendum est. Gerundia autem, participialia seu supina secundum Donatum verba

'

sicut cnJ.

"

infinitivus cod.

116

SlGERl DE

lORTRACO
distantis

sunt quia significant per

modum

tieri

eamdem

habentia significa-

tionem

cum

verbis a quibus nascuntur. Gerundia autem seu participialia


talia,

secundum eum sunt


^

scilicet,

in

di

in

do

in

dum

et

duo
:

supina in

di

do

dicuntur,

um et in u desinentia. Secundum vero Priscianum ista V dum , um , u , noraina, gerundia, participialia seu supina sed diversimode. Nomina, quia significant per modum habitus

et distincti sine

tempore

et sine fieri, translata

ad significandum idem quod

verba ut habeant constructionem eorum. Gerundia seu gerundiva, quia


gerunt

omnimodam
et

significationem

a verbis activis vel

suorum verborum, tum quia si veniant communibus utrumque gerunt significationem, scilicet
modo.
Participialia

activam

passivam, ut vult Priscianus et eius Commentator, 111 Maioris,

capitulo de tempore et de
fol.

autem dicuntur, tum quia


^
:

4 Va

penitus

eadem

sunt voce

cum

participiis

obliquorum casuMwi
ut:

legendus
tu
,

da dum
quia actionem
tur, participia

vel
et

formam participiorum habent,


vel

lectum

tum

passionem important,

autem

si ab activis vel communibus nascunnomina huiusmodi solum passionem, ut legendus


;

Vergilius a me, id est, legetur, participium est


legi,

legendus a me, pro dignus


est sine tem-

nomen.

Participialia similiter si

passionem important, hoc

pore, participia

autem semper cum tempore. Participia similiter seu nomina assumunt divisionem de eisdem accidentibus, ut causa legendi Vergilii
: :

studeo, participialia vero non, ut

causa legendi Vergilium venio


si

tamen

quia omnia similia sub


participialia

modo

passionis importari videntur,

autem dicantur
est extenso

quae cum

participiis similem

habent vocem, hoc

nomine

participialis.

derivata dicuntur,

Supina tum quia a

vero, id

est,

versata seu retroversata seu

passivis participiis nascuntur quae

supina soient nominare, ut

dicit Priscianus,

praedicto capitulo,

quidem tum quia


est

actionem

et

passionem mixtim videntur importare, quae quidem passio

quasi supina actio, quod enim est passio in patiente quasi converso
videtur in agente,

modo
:

tum quia significationem suorum verborum important per respectum ad locum sive ad terminum, et de loco sive a termino quid enim aliud venatum nisi ad venandum et venatu nisi de venando . Unde apparet quod gerundia, participialia seu supina sunt nomina, gerundia, participialia seu supina. Unde nomina neutri generis singularis numeri .secundae declinationis quae in di , in do , jn dum , desinunt in di , genitivi casus, in do , dativi et ablativi casus, tamen sola pro< :

ductione in

dum

accusativi, debent dici, ideo


eis

congrue adduntur
apposuerunt

istis

praepositiones per appositionem sicut Graeci

articules

'

casuM cod.

SUMMA MODORUM SIGNIFICANDI


talium casuum,

117

quod

in gallico evidenter apparet; in

um

vero

et in

neutri generis singularis numeri quartae declinationis, in

um

accusativi

casus, in

ablativi,

debent

dici,

tamen quia

in

suo significato habitudinem

praepositionum sicut propria nomina civitatum important, ut prius dictum

non adduntur sed cum adverbiis quo vel de loco, ut unde , in generali signilocalibus, ad locum, ut ficantibus congrue ordinantur. Unde autem gerundia, participialia seu supina non sunt alicuius casus nec numeri nec declinationis determinatae, sapiunt numerum verborum a quibus nascuntur, quoad genus, scilicet coniuest,ideo praepositiones per appositionem eis

gationem,

et indifferenter

ponuntur, et

si

significent actionem et passionem,


:

simul congrue construuntur

cum

accusativo et ablativo, ut
illo, et:

legendum

est

Musas ab
illo,

illo, et:

vado auditum Musas ab


ad locum
in

venio auditu Musam, vado


illo,

auditum ab

illo,

id est,

quo audiar ab
vi

et

venio auditu ab

propter quod per huiusmodi supina in

unde

circumloquuntur

praeterita verbi impersonalis


cipia praeteriti temporis, eo

personali, non per partiquod neutra habent personalia, tamen praeteriti temporis participia non habent. Futura autem quaedam verbi impersonalis per huiusmodi supina in vi accusativi, mediante hoc verbo ire vel iri , quod motum ad locum sicut supina signiticat, circumloquuntur. Sic ergo apparet quod gerundia, participialia et supina sunt extra regulam aliorum nominum et verborum propter quod de istis sicut de aliis non est

cum hoc verbo

est

iudicandum.
Species autem in verbo sicut in noraine duae sunt
derivativa. Est
scilicet primitiva et

accepit, ut

lego, et huiusmodi,

enim primitiva quae primam positionem ab ipsa natura quam Donatus appellat formam verborum

perfectam. Derivativa vero quae a positivis derivatur et ut communiter

secundum Priscianum, species derivatorum sunt sex, scilicet Verba inchoativa, in sco desinentia, initium actus vel passionis significant et omnia tertiae coniugationis existentia. Fiunt a secunda perdicatur
:

sona singularis numeri, primitivi

indicativi modi, addita

co

ut

calleo
,

les calesco

flueo

es

fluesco

ab

integro

intgras

activo

integrasco

passivam significationem habens, excepto


,

hisco

as

quod ab
facit

hio

hias

nisi

esset hiatus, deberet facere


:

hiasco

nunc

secundum antiquos fatiscor ris fessus sum id est, abundanter hiare, secundum nos vero fatisco as ex quo defatiscor ris defessus sum quod quidam a fateor esse derivatum volunt, sui primitivi formam ostendunt. Inveniuntur tamen quaedam primitiva inchoativorum, formam habentia, non tamen sunt inchoativa,
hisco
> ,

cuius compositum

ut

quiesco, posco, pasco, etc.

118

SIGERI DE
Meditativa autem in

CORTRACO

rio

desinentia quartae coniugationis medita-

tionem significant

et a participio praeteriti

temporis vel supino in


ut
:

terminante, assumptione

rio

soient

fieri,

lectus

u lecturio

Inveniuntur tamen quaedam formam meditativorum habentia, non sunt tamen meditativa, ut luxurio, ut dicit Commentator. Istae autem formae neutri generis carent praeterito et futuro, non tamen eadem ratione quan:

tum autem inchoativa

significant inchoationem, meditativa

vero medita-

tionem, praeteritum vero actus perfectionem, rpugnt eis natura praeteriti,


carent autem futuro coniunctivi non quia rpugnt eis natura futuri, sed

quia origine futurum eis solum dficit


teritis,

et quia istae
et

formae deficiunt prae-

dficient

duobus supinis extremis

per consequens participiis ab

eis

descendentibus, ut dicit Priscianus, XI^ Maioris, capitulo de participio.

Frequentativa autem in

co

so

vel

xo

desinentia et primae

coniugationis frequentiam actus significantia plerumque propter neutra et

deponentia ex se faciunt passiva


in

et

a supinis mutatione
scripto

extremae

derivantur, ut:

scriptu

scriptas

cursu

in
|

curso
^

sas
fol.

nisi primitiva sint


:

primae coniugationis quae

longam

4 Vb

cortam mutant, ut
quentativum, ut
differeitiae,

rogatu

rogito

et in

gi

praeterita desi
to
>>

nentia

quae a praesentis secunda persona abiecta legi legito , quaero


:

et addita

faciunt frefacit,

ta:men
,

quaerito

causa
,

quia a
,

quaeso

fit

quaesito

sequor
seco

etiam

secutu
sector

non
aris

secutor

causa difierentiae, ne

nomen
a
;

putaretur, sed

propter syncopam ipsius

facit, vel

cas cui sec

tura
*

in

or

contra regulam

scio

etiam

scis

non

facit

contra regulam communem et dicitur sed additur scito tas deponens, id est: inquirere, investigare, contra regulam scitor aris
r

communem

frequentativorum

scio

>

autem

scis
:

scisco

inchoa-

tivum, a quo

sciscitor

aris
;

deponens, id est

scitari et inquirere et

frequentativum contra regulam


'

tamen quia non

desinit in

to

so

>

vel

xo ', sed in tor , nec frequentiam actus significant, nec faciunt ex se passivum quia deponens est tamen quia a supino ad minus ficto huius egesco , defiges verbi hisco ois debent formari sicut ab egeo
;
:

cientibus supinis, formatur

egesco

cas

quasi ab
:

aegrotu

supino.

Unde
facere

Pri.scianus,

X"

Maioris, in tertia coniugatione

scisco eis

debent

scim

>

et

scitum

a quo deberet

scito

tas

non

sciscitor

aris
ablata

formari, id est,
s

nunc a secunda persona


scissitor
,

inchoativi

scisco

eis

formatur

<

nosco

autem

is

ab ultimo

'

et ro({.

SUMMA MODORUM SIGNIFICANDI


supino eius recte

119

formatur

noto

notas

frequentativum nisi quod

notum

tu noscito tas

primam

producit, sed

noto

as
i

primam

corripit in

aliud frequentativum,

non

recte formatum,

quod secun

dum communem formationem


primi frequentativi
:

talium frequentativorum ab ultimo supino


,
>

notatum

u
,

in

et

in

correpta

deberet facere

notito

tas

nunc
scisco

facit

alicuius differentiae, sed quia

nosco
,

non tamen causa videtur habere formam inchoatinosco

cis

vorum
tur.

sicut

<

sciscitor

sic

noscito

nosco

forma-

Omnia autem frequentativa servant signiticationem primitivorum licet quaedam in alium sensum transire videntur, ut traho, tracto, cogo, cogito.
:

Si

quis tamen

intentius aspiciat,

non penitus

absistunt a primitivorum

significatione, ut dicit Priscianus,

nam
,

cogitare

nichil aliud est


et illac

quam

frquenter
trahere
;

animum cogre
dictari

tractare

sententiam bac

frquenter

quoque
licet

est

frquenter dicere, ut dicit Commentator,

ibidem.

Desiderativa autem

frequentativorum formam videntur habere, ut

viso

sis

video
,

>,

facesso

facio
,

capesso

capio

ar-

cesso
et

ab

arceo

acesco

ab

acuo

et

huiusmodi, coniugatio tamen


id est:

significatio

ea non frequentativa esse ostendunt, quia non significant


:

frequentationem sed desiderium, ut

viso

sis

cupio videre.
:

Diminutiva autem in

lo

desinentia diminutionem significant, ut


a
garrio
,

sorbeo
cavillo

,
.

sorbillo

i.

e.

parum sorbeo,

garrulo

cavio

Imitativa
est,

autem dicuntur imitationem


>

significanti, ut:.
<^

patrissor
.

id

patrem imitor

et

>

graecisor

id est,

Graecos imitor

Verborum autem multae aliae sunt derivationes, diversas terminationes habentes tam a nominibus quam verbis necnon aliis partibus orationis quae causa brevitatis omittantur. Intelligendum quod haec verba primo et principaliter significant rem primitivi, secundario meditationem, inchoationem, et huiusmodi
quia
;

ea tamen pars ex secundario signitcato denominat

modus

significandi a

modo

essendi denominatur

licet

principaliter
est

significent

rem

sui primitivi, ut dicit

Commentator;

et

quod species non

principium constructionis, ut dictum est in nomine,

nisi dispositive.

Figura autem

et

numerus sunt modi

significandi accidentales

communes
nomine ad

nomini

et

verbo

et aliis partibus orationis, ideo dicta

de

eis in

praesens

sufficiant.
ait

Coniugatio, ut

Priscianus, est consequens

verborum declinatio quae

'

in cod.

120

SIGERI DE

CORTRACO
;

apud Graecos tam consonantibus quam vocalibus comprehenditur ideo apud illos coniugatio nominatur propter coniugatas consonantes, propter quod quattuor in verbo posuerunt coniugationes, apud nos autem solum
trs,

vocalibus scilicet

>

coniugationes distinguuntur. Ideo

apud nos nominatur coniugatio quasi una eademque ratione declinationis plurima verba coniunguntur. Coniugatio autem non distinguitur par o quia coniugationis terminatio omnium verborum regularium est in o et in or , nec etiam per u tum quia Graeci pnes u coniugationem non distinguunt quia u habet debilem sonum et aliquando vim suam ideo ex ea amittit, ut apparet in quis , tum quia turpem habet sonum commode discerni coniugatio non putatur. Prima igitur coniugatio ex parte vocali, in secunda discernetur prima,
;

et sic
<'

deinceps per ordinem. In prima igitur coniugatione


in
>

o
es

in
et

as or or

et

or

aris

producta penultima
;

in

secunda
o o

in

in
in

eris

producta penultima
correpta penultima
;

in tertia

in in

<<

is
is

correpta et

eris
iris

in quarta

producta

et

or

?>

in

producta penultima, faciunt secundas personas.

quarta quia quarta vocali discernitur, sed quia per


posterior est
<

Non tamen dicitur longam quae natura


dicit

brevi, ut dicit

Commentator

unde

Priscianus \ in

suo Maiore Volumine:

altra est species tertiae coniugationis

quae
;

pro-

ductam enuntiat

illas autem IV coniugationes Graecorum Priscianus ad nostras IV reducit evidenter. Prima penultima producta, ut vult Commentator, VIII^ Maioris, capitulo de persona, fuit imposita histrionibus qui, diversos ornatus assumendo in theafol.

quam nonnuUi quartam coniugationem ponunt

6 Ra

tris

propter concavitatem larvarum, personabant;

deinde, ratione ornamenti


;

ultimo, fuit translata ad et voci fuit ad designandam quamdam dignitatem designandum modum significandi qui convenit rei habenti similitudinem cum praedictis significationibus omnes enim transferentes secundum ali:

quam
circa

similitudinem transferunt, ut fine VI' Topicorum.


igitur

Persona

est

modus

significandi accidentalis verbt

''

designans

rem modum essendi prout convenit alicui sub aliquo modo loquendi dicitur autem in primam, et in ' hoc convenit cum prima significatione secundam et tertiam et in hoc convenit cum secunda significatione. Prima autem persona verbi est persona designans circa rem verbi modum loquendi prout convenit alicui sub modo loquendi de se vel ut de se. Secunda persona verbi est persona designans circa rem verbi modum essendi prout convenit alicui sub modo loquendi ad alium vel ut ad alium. Tertia est
;

'

DonatUK cod.

'

verbo

<</.

cum

cod,

SUMMA MODORUM SIGNIFICANDI

121

persona verbi designans circa rem verbi modiim essendi prouti co.nvnit
alicui

sub

modo

loquendi de alio vel ut de

alio.

Prima

est principium con*


;

structionis ex parte ante

cum

supposito sub

modo

proportionali loquendi
tertio

sed quia privatio cognoscatur per habitum, ut dicitur


sonalibus ad praesens dicendum

De Anima,

impersonale vero est privatio personae seu personalis, ideo de verbis imper*
est.

existens unum verbum per se, sicut fre' actum signiticat semper finitum et perfectum, quentativum vel inchoativum, et omnes modos sub modis significandi dependentis et fieri distantis et omnibus modis significandi verbi a quo nascitur, persona tamen et numro solummodo deficiens, infinitum seu indefinitum quoad personas et numros

Verbum autem impersonale

additione

eorum habetur,

et

loco perfecti verbi per

omnes modos

accipitur
signi-

necnon

perfecti verbi fungitur voce.

Imp^sonale vero suae cuiusdam


nasci, a passivis vero,

ficationis solet vel-a neutris vel

actionem vel absolutam vim habentiws \ non

tamen passivam,

vel ab activis

plerumque

commucapi-

nibus vel deponentibus nunquam, ut

dicit Priscianus, VIIIo Maioris,

tulo de modo. Impersonalium quaedam habent passivam vocem eo quod

per
fit ;

modum

passionis significantur

curritur

>

enim idem

est

quod

cursus

quaedam autem habent vocem habentium quaedam nascuntur ab

activam. Impersonalium passivam


activis, ut: legitur, et

vocem
;

huiusmodi
-

quae

dam

a neutris, ut

curritur et huiusmodi. Impersonalia


activis

autem passivam
legitur, verbi
;

vocem habentia nata ab


gratia,

constructionem transitivam ratione activae


:

significationis habent, sicut et

verba a quibus nascuntur, ut

eo quod tali modo significandi impersonalia non privantur ratione autem passivae significationis quia legitur idem est quod i lectio fit , fieri autem et pati constructionem habent more passivorum cum ablativo ex parte post mediante praepositione a > vel t ab , vel cum dativo, ut dictum est prius, ut legitur a me, verbi gratia, quia tamen li legitur
:

rem suam per modum dependentis et fieri seu actus seu esse indeterminati, infiniti seu confusi quoad personas et numros, et li a me significat rem suam per modum per se entis et habitus et determinatae
significat

personae, scilicet primae, se habentis in ratione causae efficientis praedic-

tum actum, congrue invicem construuntur et intransitive ex parte ante in ratione suppositi ita quod unum et idem pnes diversos modos significandi

cum eodem diversimode


pugnantes,
et
:

construitur,

ut

patet in

velle

me

accipere

aio

te,

Aeacida,

Romanos

vincere posse.

Impersonalia

autem passivam vocem habentia nata a neutris solum habent construc-

habentis cod.

Lnpersonalium

co((.

122

SIGERI DE

CORTRACO

a vel ab , vel dativo; autem impersonalibus passivae vocis addatur nominativus transitivae fit alia persona ad aliam personam et incipit esse passivum, ut liber legitur a me, ut dicitur secundo Minoris. Intelligendum autem quod si nominativus rei verbi in impersonalibus intelligatur, ut legitur lectio, curritur cursus, ut ait Priscianus, secundo Minoris, aucto-

tionem

cum

ablativo mediante praepositione

propter causam

praedictam

nisi

ritate Theoctisti, doctoris sui,

non

intelligatur ratione impersonalis

cum

talis

omnibus verbis intelligitur ratione significationis dictionis, non ratione modi signifi candi. Impersonalia vero activam vocem habentia in omnibus servant constructionem verborum a quibus discendunt absque constructionibus personarum et, per consequens, numerorum, propter quod impersonalia verborum perfectorum si ab activis nascantur, ut iuvat, conres in
alicuius
*
:

tingit,

pro
:

simul tangit, attinet, pro

valde tenet, vel a neutris non proprie

dictis, ut

placet, decet,. etc., ex parte post

cum
:

obliquo transitive con-

struuntur, sicut verba a quibus nascuntur, ut

iuvat illum, contingit illum,


illi,

pro

simul tangit, attinet illum, pro


illi,

valde tenet, placet

docet illum,

contingit

pro

accidit, etc. Si

usu frequenti non existentibus, sive a neutris proprie


habere constructionem ex parte post
nascuntur, sed
ut

autem nascantur impersonalia a verbis in dictis, non possunt

cum
est,

obliquo, sicut nec verba a quibus

si

quam

habent, hoc

ex parte ante intransitive habent,


;

vacat, linquit, liquet, licet, libet, etc.


,

oportet dicitur ab

opus

et

porto

quod

est

activum occasione cuius posset

oportet

construi

cum
etc.

accusativo ex parte post, ut: oportet illum. Ista tamen V: poenitet,taedet,

simul construuntur

cum

accusativo et genitivo,

ita

quod cum accusativo conratio est

struitur intransitive, ut dicit

Commentator, secundo Minoris, cuius

quia accusativo significatur persona in

quam

fit

passio, genitivo vero, ex


;

qua

fit

passio, ut dicit Priscianus,

secundo Minoris

recta etiam ordinatio

exigit ut

nomen

vel

sona ipsius agentis


ut dicit Priscianus,
tivis
fol.

pronomen supponitur, quippe cum substantia vel pervel patientis quae per nomen vel pronomen significantur

prior dbet esse universaliter

quam
;

ipse actus qui est accidens substantiae,

primo Minoris
exceptis

interest

autem

et

refert

cum

geni-

construuntur,

pronominibus derivativis quorum genitivi


derivativorum, ne concidant genitivo

6 R

primitivorum, similes

genitivis

singulari possessivi pro genitivo primitivi, uniuntur.

Unde

intelligendum

quod obliquus, unde obliquus, verbo supponere non potest, omnis enim obliquas ad verbum refertur et non e converso, ut vult Priscianus, primo
Minoris, capitulo de pronomine, et XIo Maioris, capitul de participio, dicit
:

Imperaonalium cod.

'

habentium cod.

SUMMA MODORUM SIGNIFICANDI


^

123

ideoque repertum esse participium quod nomini verbww adiungitur - intransitive, sed non aliter, nisi nominativus ei personae sit adiunctus secundum
quant profertur verbum,
facis tu bonus, facit
ei
scilicet,
;

personale vel finitum, ut

facio

ego bonus,

ille bonus cum igitur flectas nomen in obliquos, adiungi non potest verbum intransitivum ut in sua manens persona, nam verba
;

dicuntur transitiva quibus soient obliqui casus adiungi


sic intransitiva

cum

igitur

verba

non possunt

eis

adiungi obliqui casus, ergo nominativus et


;

vocativus intransitivi soient esse


ratione aliorum

caeteri vero

magis

transitivi obliqui

tamen

modorum

significandi repertorum in obliquis

bene possunt
transitio sit

supponere verbo,

et intransitive construi

cum eo

cum enim

motum autem possumus considerare vel per comparationem ad mobile quod est subiectum eius, cum quo ad minus denominatur idem esse et ad eamdem personam pertinere, et dicitur intransitio, vel ad transitum suum a quo motus differt, et dicitur transitio, et ad diversam personam
motus
localis,

pertinere ita

quod

transitio et intransitio

non

respiciunt nisi diversitatem


nisi

personae vel identitatem, numerum vero vel casum non respiciunt


accidens, tamen quia id

per

quod obliqut magis

tendit

ad diversitatem, ideo

obliqui magis dicuntur transitivi.

Participium sequitur immdiate

nomen

et

verbum quia solum ab

eis

partem capit
eius, scilicet,

a nomine,

scilicet,
;

substantiam et per consequens accidentia

genus

et

casum
;

a verbo autem actum et per consequens

tempus
biliter

et significationem

Est igitur participium

numerum et figuram. mdium inter nomen et verbum unde


ab utroque
; ;

rationa-

hoc nomen

est ei a

grammaticis indictum per conformationem dua-

rum partium
vi

orationis principalium

nec

est participium

ab aliqua propria
XI

sed ab

affinitate

nominis

et verbi

nominatum, ut

dicit Priscianus,

Maioris, capitulo de participio. Est igitur


ticipii,

modus

significandi generalis par-

modus

significandi

fieri,

motus, fluxus seu esse, qui est principium

Modus autem significandi specificus modus significandi indistantis seu uniti substantiae ita quod participium non significat actum ut alterum a substantia sed unitum substantiae ita quod quasi eodem modo imaginandum est de participio sicut de actu permixto potentiae. Modorum significandi accidentalium participii
constructionis, ut dictum est in verbo.
participii est
; ;

notiores et

communiores Donatus
sufficiant illa

et

Priscianus enumerant sex scilicet

genus, casum, significationem, tempus,

numerum

et

figuram.
in

De
*

gnre autem

quae dicta sunt de gnre

nomine^

yerbi end.

sup. add. cod,

124

SIGERI DE
ita

CORTRACO
generum quod
sine vituperaet

quia natura participii


tionis

communis
:

est trium

causa sive figurae participia apta maribus, ut generans, futuens,


nubens, pariens,
et dicit Priscianus,

huiusmodi, vel feminis, ut

huiusmodi, trium sunt gene-

rum, ut

XI^ Maioris, capitule de participio.

et figura, dicta de eis prius ad praesens quod participium, ut indocens, et huiusmodi, diversiter possunt considerari. Uno modo, prout a verbo compositione figurae determi-

Similiter

de casu, numro

sufficiant, nisi

nantur, et

sic,

omne

participium aut est simplicis figurae aut decompositae.

Alio modo, prout componitur ab


figurae, ita

in

et

docens

et sic est

compositae

quod unum

et

idem

diversis respectibus potest esse compositae

figurae vel decompositae, ut dictum est in nomine.

De significatione autem ipsius participii et de tempore quae modo sunt in participio sicut in verbo sufficiant ad praesens
verbo dicta de
eis sunt,
nisi

quasi

eodem

quomodo

et infinitiva et

illa quae in quod participium tempora habet coniuncta optativa, et propter eamdem causam ita quod per
;

participium praesentis temporis significantur et praesens et praeteritum

imperfectum, quippe a praeterito imperfecto formatur, et sic


praeteriti temporis significat praeteritum

et

participium

perfectum
:

et praeteritum plus
es,
est,

quam

perfectum, propter quod per hoc verbum


actus vel passionis significat, et est radix

sum,

quod essentiam
et

omnium verborum,
fui,

per par-

ticipium praesentis temporis passivae significationis dbite circumloquitur

praeteritum verbi passivi, ut


est
:

amatus sum, vel

ita

quod per hoc quod

amatus sum vel

fui,

sufficienter circumloquitur praeteritum verbi pas:

sivi,

ut vult Priscianus, primo Minoris, capitulo


<-

lis

itaque se habentibus...,

quod non ad praeteritum plus quam perfectum terminetur; deficiunt etiam apud nos duo participia, scilicet: participium praeteriti temporis verbi activi quod sufficienter e converso circumloquitur per verbum praeteriti temporis et nomen infinitum, ut qui amavit, ita quod per qui significatur substantia agentis, et per amatus ,
et

subiungitur
'

vel fui

secundum Donatum,

ut aequivocatio huius
et

est

amatus

ad praeteritum perfectum solum

actus et praeteritio, et participium praesentis temporis verbi passivi quod


consimili

modo

circumloquitur, ut

qui amatur.

tum quia Graeci statim post ipsum participium ponunt articulum cuius officium gerit ipsum pronomen, tum quia pars est declinabilis et pro nomine ponitur. Modus autem significandi per quem pronomen est pronomen est modus significandi substantiae, habitus permanentis, seu entis, quod idem est ita quod pronomen non habet nisi unum modiim significandi (]\\\ dictus est. Modus autem
sequitur immdiate ipsum participium,
;

Pronomen vero

SUMMA MODORUM SIGNIFICANDI


significandi indeterminati,confusi,substantiae

125

mre seu sine

qualitate, accidit

pronomini, unde pronomen est


etiam qualitatem significat,

ideo dicit Priscianus, Xll^ Maioris,

quod

in

pronomine est substantia per se et quod pronomen substantiam solum non

nomine

quod consimili modo imaginandum in proautem prima secundum intentionem Aristotelis et Commentatoris eius, primo Physicorum, est substantia, non tamen substantia quae est forma, sed substantia quae est compositum, ideo non potest ex se movere inlellectum nostrum possibilem, quia quidquid intelquod est in actu,ut dicitur nono Metaphysicae. ligitur,intelli"gitur secundum Nunc materia est ens in potentia et non in actu fit autem in actu per
ita

sicut in materia prima. Materia

fol.

5 V*

adventum formae, ideo intelligitur et scitur materia per analogiam ad formam, ut dicitur primo Physicorum, et quia diffinitio est quidam modus sciendi ipsam rem, ideo non potest habere diffinitionem perfectam nisi per formam quae est extra essentiam eius et quia formae est distinguere, ideo materia habet distinctionem a forma non in se, sed est solum ens in potentia tamen potentia, indeterminatum, privatio formae, et huiusmodi, non sunt
;

de essentia materiae immo extra essentiam materiae


quara materia.
per

et in alio

praedicamento

Eodem autem modo


et

est

pronomen pars

orationis significans

modum

substantiae solum, sine qualitate, et distinguitur a qualitate quae

est extra

essentiam eius

de essentia alterius partis orationis


intelligitur

nec

illa

ut

qualificatio

nec quod per eam

quidquid est ultra substantiam


'

est

de essentia pronominis, immo extra essentiam

eius sicut potentia et

privatio est extra essentiam

materiae, et quia ultra substantiam,

non

est

aliquid de essentia pronominis, ideo dicit

orationis

quae pro nomine posita tantumdem paene


recipit
''

personam interdum
potest

sicut
nisi

Donatus quod pronomen est pars significat * quod nomen materia formam et quia pronomen non

habere diffinitionem
dicit Priscianus,

per analogiam ad formam sicut materia

prima, ideo

XII^ Maioris, quod

pronomen

est pars orationis

quae pro nomine proprio uniuscuiusque accipitur substantiae personasque finitatio autem est formae et quia materia prima non dterfinitas recipit mint sibi aliquam formam, sed est in potentia ad omnem formam, ideo pronomen non dtermint sibi aliquod suppositum, sed est indifferens ad omne suppositum, ut dicit Priscianus, primo Minoris.
;

fe;s

cod.

.sup.

add. cod.

'

.sup. add. cod.

SIGERI DE

CORTRACO

SOPHISM ATA
Paris, Bibl. Nation,
lat.,

16222

Munich, Bibl. roy. lat, 3852

SIGERI DE

CORTRACO
I

SO

MATA

I.

Amo

est

verbum, hoc
:

est

sophisma propositum circa quod


sit

unum
non

f^i

sya

quaeratur, scilicet

utrum haec oratio

congrua.

Et arguitur quod non. Quia id quod significat per


potest supponere verbo, sed

modum

feri

amo

significat per
patet, quia
fieri.

modum

fieri,

ergo non potest

supponere huic verbo

est.

Maior

ad suppositionem requiritur
:

modus per
est

se entis qui opponitur


et

modo

Minor declaratur quia


fieri.

amo

verbum
Item,

omne verbum
in

significat per

modum

illa

quibus non distinguitur grammaticus a logico non reddit

grammaticus orationem congruam, sed per modos significandi non distinguitur logicus a grammatico, ergo per modos significandi non reddit grammaticus orationem congruam. Maior patet, quia sicut
sic et
artifices

sunt distincti,

ea quae considerantur. Minor patet, quia sicut intentiones secundae

sunt entia rationis, sic et modi significandi.


Item, per
illa

quae formaliter sunt

in intellectu

non redditur
intellectu,

oratio

congrua, nunc modi significandi sunt formaliter in

ergo per

modos

significandi

non redditur

oratio congrua. Maior patet, quia oratio

non

videtur congrua reddi per aliquid

quod

est extra ipsam.

Minor patet per

Avicennam

qui vult

quod omnia

entia rationis sunt in intellectu.


9

130

SlGERl DE
Item,

CORTRACO

cuicumque rpugnt modus significandi requisitus ad talem conei rpugnt congruitas, nunc amo rpugnt modus requisitus ad talem constructionem, ergo amo non potest supponere. Maior patet, quia constructio causatur ex modis significandi. Minor probatur: quia ipsi amo rpugnt modus significandi per se entis qui ad constructionem
structionem,
^

suppositi

cum

apposito requiritur, quia

ille

intellectus qui aliter concipit

modo intelligit, nunc amo in re est per modum fieri, ergo ei rpugnt modus per se entis. Item, quocumque modo accipiatur, aut supponit aut non supponit. Si
quam
est in re, falso

supponit, habeo propositum

si

tune

amo

supponit in
affirmt.

ista

oratione dicente

non supponit adhuc habeo propositum, quia amo non supponit *, ita
:

quod qui negat,


Item,
significati,
si ista

oratio est

congrua

amo

est

verbum

aut hoc est ratione

aut ratione modi significandi, aut ratione vocis. Non ratione vocem non considrt grammaticus nisi per accidens nec ratione significati quia significata non causant congruitatem sed magis veritatem nec ratione modi significandi quia significat per modum fieri.

vocis quia

Oppositum
vera
:

arguitur.

Omne verum

praesupponit congruum,

ista

est

amo

est

verbum

ergo ipsa est congrua.

Ad

hoc, dicendum quod ipsa grammatica principaliter est de modis

significandi sicut logica est de secundis intentionibus.

Modi autem

signifi-

candi sunt in anima sicut ih subiecto quia sicut actio animae intellectivae

non
illud

transit in
est.

naturam exteriorem,

sic,

nec operatum ab

ipsa, sicut prius

ostensum

Unde

sicut

ratio

signandi apud intellectum existens est


sic

mediante quo vox signt rem,

modus

significandi existens in intel-

lectu est illud mediante

quo vox signt

modum

essendi circa rem, sicut

mediante numro singulari signt vox, circa rem, unitatem.

Modus autem
f

significandi de

quo grammatica

principaliter est duplex


dicit

T B Vb

Q"'*^^"^ activus et
in

quidam
|

passivus quia,

secundum quod

Priscianus

Maiore Volumine, quotiescumque ab aliquo verbo activo descendit gerunin

dium desinens

di , significat

duo, scilicet cas


,

actionem

et

passionem.

Nunc ab hoc verbo: significo modus significandi duo significat,


etiam
ratio

actio significandi descendit, ideo


:

scilicet

modum

significandi activum et

modum

significandi passivum. Est

autem modus significandi activus

quaedam concessa
significat vel talem

voci ab intellectu

secundum quam

talis

vox talem

rem

modum

essendi circa rem dsignt, ut numerus

singularis est ratio

quaedam,

lectu, quia in intellectu est

id est ans rationis, concessum voci ab intelsecundum quem numerum singularem talis vox

SOPHISMATA
significat talem

131

modum

essendi circa rem,scilicet unitatem,-et

eodem modo

in

aliis. Est autem modus significandi passivus modus essendi ipsius secundum quod talis modus essendi mediante modo signandi a tali voce signatur. Modus autem significandi, de quo ad praesens intendimus, dividitur in modum significandi essentialem et in accidentalem. Modus signi-

omnibus

rei

ficandi

essentialis est qui ingreditur essentiam partis, sicut substantia et

Modus autem significandi accidentalis est qui advenit suum completum esse, sicut accidentia dicuntur accidentia quia adveniunt rei secundum suum completum esse. Modus autem significandi essentialis dividitur, quia quidam est generalis et quidam specialis. Modus
qualitas in nomine.
parti post

autem significandi generalis


rium
partium
pronominis.
additus

essentialis est qui ingreditur essentiam plu-

orationis, sicut substantia ingreditur essentiam

nominis
est

et

Modus autem

significandi essentialis specificus

qui est

modo

significandi generali, complet

speciem partis sicut differentia

specifica addita generi constituit speciem.

De numro omnium
et

istorum
absoluti.

modorum

significandi

quidam

dicuntur

respectivi

quidam

Modi autem
mediantibus

significandi absoluti diciititur qui

non conceduntur

dictioni in

comparatione ad
significandi

modum

significandi

alterius dictionis

sed magis ut vox

illis designet talem modum essendi circa rem. Isti autem modi non sunt principium constructionis quia non sunt principium unionis dictionis cum dictione. Constructio autem est constructibilium unio. Illi ergo modi significandi qui non sunt principium unionis dictionis cum dictione, non sunt principium constructionis, isti autem sunt huiusmodi, ergo non sunt principium constructionis, nisi forte aliquo modo dispositive. Modi autem significandi respectivi dicuntur qui conceduntur dictioni in

comparatione ad
et taies

modum

significandi alterius dictionis eis proportionalem

sunt principium constructionis quia sunt principium unionis con-

structibilis

cum
sint,
illi

constructibili. Intelligendum

quod omnes modi

significandi,

quicumque
et

sunt per comparationem ad proprietates rerum respectivi,


qui dicuntur absoluti sunt respectivi per comparationem ad

hoc modo

modum

essendi, sicut

omnes

intentiones sunt respectivae per comparaalii

tionem ad proprietates rerum. Sed


citer respectivi, et

qui dicuntur respectivi sunt dupli-

per comparationem ad

modos

significandi essendi, et per

comparationem ad

modum

significandi alterius dictionis ei proportionalem.


significandi proportionales requisiti
et constructio

Ubicumque ergo inveniuntur modi


oratione
/

ad
ista

talem construction em, est congruitas

congrua, sicut in

amo

est

verbum

Sunt modi significandi proportionales


suppositi
patet.

requisiti

ad talem constructionem,

scilicet,

cum

apposito, igitur ista

est

congrua:

amo

est

verbum .Maior

Minor probatur: quia ad construc-

132

SlGERl DE

CORTRACO
signi-

tionem suppositi. cum apposito exigitur ex parte suppositi rtiodus


ticandi par

modum
fieri,

habitus et per

modum

per se entis, quod patet, quia in

quolibet apposito sunt

duo

istis

proportionales, scilicet:

modus

significandi

per

modum

qui

modo

habitus proportionatur in supposito, et

modum

significandi per
in

modum

dependentis, qui proportionatur

modo

per se entis

modi finiti, exiguntur modi significandi plures, scilicet: persona, numerus et casus in supposito, quia in apposito inveniuntur modi significandi qui istis proporsupposito
;

sed ad constructionera

talis appositi, scilicet,

tionantur, scilicet:

modo

fieri,

modus
,

habitus;

modo

dependentis,

modus

per se entis; personae appositi, persona suppositi; in numro, numerus;


et

modo

significandi
^

ut illud

modus

significandi nominativi in supposito.


:

Ista
,in

autem omnia reperiuntur in hoc verbo est et istis proportionales hoc quod est amo , ut apparebit. Ideo congrua est. luxta quod intelligendum quod vult Ammonius supra librum Periher:

meneias, capitulo de verbo, quod


ficat

amo
de

sit

aequivocum.

Uno modo

signi:

amorem sub modo

fieri dicibilis

alio, et

hoc modo accipitur hic ego


et

amo,
est

et in similibus. Alio

modo

significat

totum aggregatum ex voce


accipitur

significato et

verbum.

modo significandi^ et hoc modo Modo illud quod significatur per

cum

dicitur

amo

amo

primo modo, non

potest supponere, cuius ratio est quia illud

quod

significat

rem suam per

modum
illud

fieri et

dependentis non potest supponere, eo quod ad suppositum


habitus et

requiritur

modus

quod

significatur

modus per se entis, ut dictum est prius nunc per amo , primo modo, significatur per modum
;

fieri et

dependentis, igitur non potest supponere. Si autem accipiatur secundo

f^?'^'

modo, potest supponere verbo, quia, ut sic, significat per modum per se eritis, et sic de aliis ad talem constructionem requisitis, quod apparebit.
|

Unde
ficans
sic
'

sicut ista se

habent per ordinem

"^

res, intellectus rei, et

vox signi-

rem mediante intellectu, ut apparet in principio libri Perihermeneias, ista se habent secundum ordinem modus essendi, modus intelligendi
:

6t

modus

et intelligendi, erit

est
tali

modorum essendi modorum significandi. Nunc in re ita quod totum aggregatum ex voce, significato, et modo significandi amo est aliquid ens distinctum ab aliis huiusmodi in hoc quod est
significandi. Si ergo est possibilitas ex parte
possibilitas ex parte

aggregatis, scilicet
et

sano, homo, asinus, quae includunt vocem, significatum


;

modum

significandi
ei

ideo intellectus illud intelligendo isto

modo

potest

imponere

vocem

vel

aliam vel

eamdem

(juae prius, aequivoce tamen,

imponendo

videlicet

vocem ad significandum totum aggregatum per modum

omnes

cod.

ordienem cod.

icut cod.

SOPHISMATA
entis et entis distincti, ideo nominaliter et per

133

modum

per se entis, ideo


et

substantive et per

modum

unitatis, ideo singularis

numeri

per

modnm
<

loquendi de

alio,

ideo tertiae personae et per

modum

significandi

ut

quod

ideo nominativi casus, et istorum


;

omnium

est possibilitas ex parte

rei et intellectus, ut

est

in

dictum est ideo congrue potest supponere huic verbo quo inveniuntur modi significandi orationibus istis proportionales,
est.

ut
et

dictum

Est ergo possibilitas ex parte

modorum

essendi, intelligendi,

per consequens
:

modorum
fieri

significandi. Ncessitas

autem impositionis

fuit ista

quia non solum volumus facere


et

modo modo

significandi

dependentis, imponendo

sermonem de amatione ipsa sub ei nomen amo , sed

sermonem de toto aggregato ex voce significato et non possumus nisi per vocem, ideo necesse fuit huic aggregato imponere vocem aliquam ad significandum totum aggregatum sub modis significandi qui dicti sunt, vel eamdem vel aliam, non est curandum, sed ut magis sit notum sit B vox quaedam significans totum quod dictum est sub modis significandi qui dicti sunt erit ergo B verbum, et
etiam volumus facere
significandi et
:

congrua ratione modoium significandi qui

dicti

sunt requisitorum ad conscilicet, totius

structionem, et vera. Similiter ratione significati,

aggregati,

quia verbum, et similiter quaelibet pars orationis, requirit vocem, significa-

tum, et

modum
et

significandi, ut alias apparebit. Est ergo ista oratio

est

verbum, vera
simul,

congrua.
dicat
:

Sed si quis nunc ista


et

de uno

et

eodem non possunt opposita


similiter

verificari

est vera:

est

verbum,

haec

est vera:

est

loquendo de eodem, quia

significat per
;

modum

entis distincti, ut

nomen, visum est,

verbum sunt opposita dicendum quod de B et verificatur et nomen et verbum non tamen de eodem penitus sed aequivoco, ut prius visum est, quia non solum volumus facere mentionem de isto aggregato ex bac voce amo et amatione et modo significandi eius, imponendo ei istam vocem B > sub modo significandi per modum entis et distincti, sed volumus similiter facere mentionem de isto aggregato ex hac voce B , et significato eius, quod est aggregatum quoddam, ut dictum est prius,
nunc nomen
et

modo

significandi eius, id est, per


ei

modum

significandi entis et distincti,


est

imponendo sit notum


:

curandum, sed ut magis quod est: C est nomen , quia nomen requirit vocem, significatum et modum significandi per moduni entis distincti et istud totum significat ipsum C, ut dictum est ideo ista
vel
vel aliam,
sit

vocem

eamdem

non

vel B, ergo pro isto significato

oratio

B
si

est

nomen

est vera et

congrua,

ergo potest supponere verbo

congrue.

Sed

quis dicat

illa

vox quae

significat aliquid

quod paene

est in fieri

134

SIGERI DE
significare per

CORTRACO
stantis, quod dicendum quod idem significatum
:

non potest
idem
est,

modum

per se entis sive per se


etc.;

sed

est

huiusmodi, ideo

potest esse sub diversis partibus orationis

si

significetur

sub

alio et alio

currit et cursus, idem significant, ideo licet B signiquod est in fieri, illud tamen significat per modum entis et distincti, ideo non valet si autem dicatur quandocumque modus fieri significatur ut quod distinctum ab alio, tune significatur per ista modus fieri et non per B, dicendum quod verum est, modo per B non solum significatur

modo

significandi, ut

ficet aliquid

modus
modo,

fieri

sed significatur similiter vox, et


aliis,

ista significatur

per

ut

unum

distinctum ab

ut dictum est prius, cui respondet

unus conceptus suo


et

ut dictum est, quia aliquo

modo

est quid
:

Sic ergo patet de congruitate istius

unum in re. amo est verbum,

quomodo
dicitur in

amo

accipitur aliquando

pro significato et aliquando pro voce non


ut dictum est, propter

tamen solum sed pro aggregato, grammatica metrice


:

quod

Significative ponatur dictio pro re,

Sed

si

pro voce materialis

erit.

Ulterius, propter dissolutionem


fol*

quarumdam rationum
]

est intelligendum

6 Rb

Q^o"^^"^ grammatica distinguitur ab ipsa logica

quando idem considrant diversimode considrant. Unde logica a grammatica ad praeet qualiter

sens

tripliciter distinguitur, scilicet,

ex parte

finis et

ex parte subiecti* sive


subiecti.

obiecti et ex parte fundamenti illius

quod

dicitur

obiectum respectu
dicit

Quia ipsa verum a falso,


artifex volens

logica, vel

homo

per logicam, intendit discernere finaliter


;

ut vult Simplicius in Praedicamentis

enim quod

sicut

domum

facere inspicit ad finem


et

domus

qui est defendere nos

non potest fieri sine parietibus, et parietes sine fundamento, et fundamentum non potest poni, nisi terra fodiatur, ideo incipit primo fodere terram ad habendum finem, sic aliquis volens facere logicam cuius finis est discernere verum a falso in speculativis et bonum a malo in practicis, considrt demonstrationem, quae est organum prohibens animam nostram a falsis in speculativis et a malis in practicis, considerans quod demonstratio non haberetur sine syllogismo simpliciter, syllogismus autem non sine propositionibus, nec
ab imbribus
et

ab huiusmodi

considrt

quod

protectio

propositiones sine incomplexo, ideo incipit operari ab incomplexo,

scilicet,

a libro

Praedicamentorum. Grammatica autem

finaliter est

propter expres-

sionem conceptus mentis per scrmonem congruum, et considrt quod istud non potest haberi sine modo construendi, nec istud sine partibus orationis
clistincti

per

modos

significandi nec pars sine djctione pec dictio sine syl-

SOPHISMATA
laba nec syllaba sine elemento vel littera potest haberi, incipit

135

grammaticam

suam, inspiciens ad finem, ab ipso elemento vel


dfendit
sic

littera.

Ideo sicut logica

animam nostram a falso in speculativis et a malo in practicis, grammatica dfendit virtutem nostram interpretativam ab expressione conceptus mentis incongrua in omnibus scientiis. Ideo ordine doctrinae antecedit omnes scientias. Apparet ergo primum qualiter distinguuntur a
parte
finis.

Secundo, differunt ex parte obiecti vel subiecti quod idem


logica est de ente rationis vel syllogismo universaliter vel de

est,

quia

modo

sciendi

quod idem

est, ut

apparuit alias

(1);

grammatica autem

est sicut

de subiecto,

de modo exprimendi conceptus mentis per sermonem congruum. Diversi*

mode tamen
alias.

opinantur diversi de subiecto grammaticae sicut apparuit


differunt.

Apparet ergo qualiter ex parte subiecti vel obiecti


differunt

Tertio,

ex

parte

fundamenti quod obiectum est respectu

subiecti istarum scientiarum quia quaelibet istarum est

de entibus rationis

aliquo modo, quia entia rationis fundantur super

rem

vel

modum

rei sicut

super fundamentum vel obiectum.


scilicet,

Nam logica est de


etc.,

intentionibus secundis,

gnre, specie, particulari et universali

quae omnia sunt entia

operata ab anima, ut apparuit in alio sophismate. Grammatica autem est de

modis significandi qui


si

similiter sunt operati

ab anima, ut apparuit prius,


intentionem secun*
multoties contingit,

autem ab eodem modo essendi

in re logicus accipiat

dam, grammaticus autem


licet

modum

significandi sicut
in re a

non semper,

ut ab

eodem modo essendi

quo

accipit logicus

intentionem istam quae est singulare vel individuum, ab


essendi accipit grammaticus

illo

eodem modo
considrant

modum

istum significandi qui est proprium,

verum tamen eumdem modum essendi istum


logicus et grammaticus
:

diversimode

quia logicus considrt ut ab ipso ortum habet


veri,

ens rationis quod ducit in cognitionem


ut ab ipso

grammaticus autem considrt

ortum habet ens

rationis

quod

ducit aliquo

modo

in

cognitionem

expressionis alicuius conceptus congrue.


est per

Modo

quia expressio conceptus


intellectuum
et

vocem magis, verum autem per adaequationem


fuit in alio

rerum, ut visum

sophismate.

Ideo ea quae considrt grammaticus considrt per relationem ad

vocem
et

ut

vox

est

signum

talis

expressionis, logicus

autem per relationem

ad res magis, ut visum

fuit in alio

sophismate. Ideo idem diffiniens logicus


diffinit,

grammaticus

alio et alio

modo

quia logicus diffiniens singulare


pluribus,

dicit

quod singulare

est

quod non

est

aptum praedicari de

quae

^1)

Ars Priorum,

p.

5 et

s(].

136

SIGERI DE

CORTRACO
grammasoli

praedicatio est proprie in intellectu tamen per relationem ad res,


ticus

autem

diffiniens

proprium

dicit

quod proprium

est est

quod uni

convenit per appellationem, quae quidem appellatio

ex parte vocis

magis. Ideo stylus logicae alius est a stylo grammaticae, id est

modus
propter
sibi

procedendi in logica alius est a

modo procedendi

in

grammatica
alias.

quod Priscianus
proprium

illa

de quibus est bene manifestavit secundum stylum


grammaticus, ut apparebit

et possibilem, ut est

Sic ergo

patet qualiter logicus et grammaticus differunt.

Ad

rationes.

Ad

primam, quod

illud

quod

significat per

modum

fieri

non potest supponere, ideo haec vox amo * secundum quod significat amationem sub modo fieri non supponit sed semper apponit dicendo ego

amo

et consimiliter.

Ad
:

probationem dico cum dicitur


:

amo

est

verbum,

concedo, quia hoc praeter verbum verificatur de subiecto ratione totius

verum est. Si tamen eadem vox accipiatur ad significandum totum aggregatum signiamo ficabit nominaliter et erit nomen, ut visum est, et sic est in proposito
aggregati, et
dicitur
fieri significatur,
:

cum

verbum per modum

est

verbum.

Ad
drant

aliam, apparet solutio quia

licet

logicus et grammaticus consi-

Ad

eadem aliquando non tamen eodem modo, et ideo non valet. aliam, dico quod per illa quae formaliter sunt in intellectu
denotatur bene oratio congrua sicut res
I

ut in

^6

Va

subiecto

dicitur universalis per


;

universalitatem existentem in intellectu ut in subiecto

ideo oratio per

ali-

quid quod est extra ipsam bene

dicitur

congrua

dum tamen
est

habeat attribu-

tionem ad ipsam aliqualem.

Ad
modus

aliud, dico

quod huic aggregato quod


est in re,

amo

non rpugnt
nec
intellectus

significandi per se entis dislincti, ut

visum

est prias,

aliter concipit

quae

ut dictum est.

Ad
dictum

aliud, dico
est,

quod

sed secundo

amo non supponit primo modo acceptum, ut modo bene supponit. Si dicatur amo primo
:

modo acceptum,
non
similiter

aut supponit aut

non

si

supponit habeo propositum,


;

dico quod habeo propositum quia negando afiirmas si amo ut significat amationem sub modo fieri non supponit sed ut significat aggregatum supponit; quando dicitur: amo pro primario signilicato
aut supponit aut non, tune implicantur contradictoria, quia accipitur

amo

pro secundario significato, tune

cum

dicitur:

amo pro
loqui de

primario signilicato

aut supponit aut non, quia aliquis

non potest

amo

ut de ipso

aliquid dicatur nisi accipiatur pro secundario significato eius,

tamen addepro primario

batur: pro primario significato. Ideo (juando dicitur:

amo

SOPHISMATA
significato, aut

137

quod supponit et non supponit quia hoc quod dicitur amo pro primario significato, non supponit, tamen quantum ad illud quod per ideo quando hoc designatur quod est amo secundarium supponit dicitur si non supponit, habeo propositum, dico quod non, quia in ista
supponit aut non
;

dico

quantum ad

illud

quod

principaliter intelligitur per

negatione
significato
;

amo

pro primario significato accipitur

amo

secundario

ideo non valet.

Ad

aliud, dico

quod congrua

ratione

modi

significandi per

modum

habitus et per se entis et ratione aliorum requisitorum ad talem construc-

tionem, ut visum

est.

II.

Magistro legente pueri proficiunt, hoc


quaeritur unum,
aliquo regatur.
scilicet,

est

sophisma circa quod


pont absolute, ab

r^^.^yyb

utrum ablativus qui


illud

dicitur

Et videtur quod non. Quia


regitur, sed talis ablativus est

quod

est

absolutum a regimine non

huiusmodi, ut patet per Petrum Heliam, ergo


aut hoc est ab hoc quod est
,

non

regitur.

Praeterea.

Si iste ablativus

regatur,

pueri

aut ab hoc

quod
pueri

est

proficiunt

aut ab aggregato

non ab hoc
est

quod
inter

est

pueri

quia nuUus

modus

significandi proportionaHs reperitur


;

hoc quod
,

est

et inter

ablativum

nec ab hoc quod

pro-

ficiunt

nec a toto aggregato, quia modus significandi non debetur orationi,


parti.

sed dictioni vel


Praeterea.
dicitur

Dictum commune non

est in toto falsum,

sed communiter

quod

ablativus ponitur absolute et sine regimine, ergo

non

regitur.

Praeterea. Per entia logicalia

non possunt
est

dari

rationes
'
|

constructi^^^

bilium, sed nichil videtur in ablativo absoluto ratione cuius

possit construi

^^

cum
ista

pueri

'^

proficiunt

>,

nisi

quod

antecedens

et aliud

consequens, sed

sunt entia logicalia, ergo nullo


Praeterea. Illud nullo

significandi,

sed orationi

modo regitur. modo regitur, cui nullo modo debetur modus nullo modo debetur modus significandi, ergo nullo
:

modo

regitur.

Maior patet. Minor demonstratur

quia

modus

significandi est
;

ens rationis simplex, ergo obiectum eius dbet esse simplex


est quid

nunc

oratio

compositum, ideo

etc.

'

ratione cuius] bis cod.

cum

pueri] bis cod.

138

SIGERI DE

CORTRACO

Oppositum arguitur
ergo constructio
est sic, ideo etc.
et

sic.

Constructio est constructibilium unio. Ubi est


ibi est

unio proportionalis,

regimen, sed in

ista oratione

Praeterea.

oratione est

indignum videtur rgi a magis digno, nunc in hac reperire minus dignum et magis dignum, ergo ibi est reperire
'

Omne

regimen.
Praeterea.

Ubicumque

est reperire nobilius

et

minus

nobile, ibi est

reperire regimen, sed sic est in proposito, ergo ibi est reperire regimen,

Ad

quaestionem dicendum praeintelligendo

tria

primum

est

quid

sit

ablativus,

secundum

est quid sit absolutum, tertium est quid regere.

Circa primum intelligendum est quod ablativus est

modus

significandi.

Nunc modus
essentialis,

significandi

quidam

accidentalis,
:

patet in

illo

sophismate

quidam est activus et quidam passivus, quidam quidam absolutus, quidam respectivus, ut est verbum (1). Qualiter autem modi signiAmo
illo

ficandi sunt principium constructionis et qui sunt principium constructionis,


scilicet,

modi
(2).

significandi respectivi, dictum est in

sophismate

Amo

est

VERBUM

Nunc

ablativus est

modus

significandi, quia concessus est voci, ut


;

mediante

illo

designet

modum

essendi in re

et est

modus

significandi acci-

dentalis, quia advenit parti post

suum completum

esse. Est

modus
ad

signi-

ficandi respectivus qui attributus est dictioni in comparatione

modum
signi-

significandi alterius dictionis sibi proportionalem, ut apparebit inferius. Iste

autem modus significandi qui


dentalis

est ablativus continetur

sub

isto

modo

ficandi accidentali qui est casus. Est

enim casus modus significandi


alterius.

acci-

respectivus

designans circa rem proprietatem per

quam unum
significandi

constructibile dtermint

dependentiam

Modus autem

qui est casus sub se habet plures

modos

significandi spciales qui possunt

circumloqui per adiunctionem huius quod est


significandi nominativi dsignt per

qui

ita
,

quod modus
genitivus

modum

ut
,

quod

ut

cuius

dativus

ut cui

accusativus

ut

quem

vocativus per

modum
quo

exercitii

et ablativus

ut a

quo

Est ergo ablativus modus significandi

accidentalis respectivus designans circa

rem

modum

essendi

ut a

et

quia

modus

essendi

ut a

quo

dicitur multis modis, ideo iste

modus

signi-

ficandi qui est ablativus, quia

illo

est accceptus, plures constructiones habet,

'

indignuii uni.

(1) Cfr. Mupra, p.


(2) Cfr.

131.

supra, pp. lBl-131;.

SOPHISMATA
Ut patet per Priscianum, in

139

secundo Minoris, quia multiplicata causa,

multi-

plicatur effectus. Sic ergo patet primo, videlicet quid est ablativus.

Circa secundum est intelligendum quod absolutum dicitur quattuor

modis, ut vult Commentator super Minus Volumen.

Uno modo
et

dicitur abso-

lutum a transitione,

et

hoc modo verba, substantia

neutra dicuntur a

Prisciano absoluta. Alio

modo

a regimine, ut in proposito, sed

secundum

quem modum dbet

intelligi

apparebit inferius. Alio

modo

dicitur absolu-

tum a discretione et hoc modo dicit Priscianus in primo Minoris quod omnes obliqui pronominum apud Latinos sunt absoluti. Quarto modo dicitur
absolutum ab adiectiva determinatione,
sic

substantivum aliquando dicitur


:

absolutum, quando ponitur in designatione essentiae, ut


e converso a substantiva determinatione, ut
:

homo
trs.

pacis, vel

unus, duo,

Est ergo

absolutum, ut hic accipitur,

modus quidam
sit

significandi attributus dictioni

sub ratione qua aliquo modo regimine


patet secundum, scilicet quid

caret, ut apparebit inferius. Sic

ergo

absolutum prout hic accipitur.

Circa tertium est intelligendum quod regimen in entibus grammaticalibus

dbet sumi ad similitudinem regiminis

veri.

Nunc secundum quod


minus digna
in
;

patet primo Politicorum in qualibet multitudine digniora regunt


ideo, ut patet ex octavo

Physicorum

et

duodecimo Metaphysicae,
et

gnre

entium est devenire ad aliquod primum' dignissimum

nobilissimum quod

omnia

entia rgit, videlicet causa prima, vel Deus, ut patet ex libro

De

corporum est devenire ad aliquod corpus unum, dignissimum, simplex, quod rgit omnia alia corpora quodam ordine divinae
Causis. Similiter in gnre

Providentiae, videlicet corpus caeleste, ut patet ex libro


similiter in

De

Caelo. Et

gnre animalium, ad aliquod


ut

unum

animal dignissimum regens

omnia animalia,

homo

et in Physicis scribitur

quod nos sumus

finis.

Et similiter in eodem homine est devenire ad aliquam partem


ream, quae rgit omnia alia membra, videlicet cor
ut rex in regno, ut patet ex libro
;

unam

corpo-

et

ideo in medio situatur

De Morte

et Vita. Similiter in

gnre
rgit

virtu-

tum
alias

in

homine

est devenire

ad aliquam unam virtutem quae

omnes
quod

videlicet

intellectus possibilis, vel,

secundum Averroem,

intellectus

adeptus, ut patet ex intentione Avicennae et Algazelis. Sic ergo patet


in

omni multitudine aliquod unum regimen


ad rectum finem,
vel
dicitur

invenitur. Istud autem, si dirigat


;

illa

regimen rectum

si

autem non, non


\

dicitur regi^^^ g j^u

men

non

dicitur rectum.

Nunc autem ad
quod
talis

similitudinem

huius sumitur

regimen
orationis

inter partes orationis, ita

est devenire

ad aliquam

partem

dignissimam respectu

multitudinis,

quia multitudinem et

orationem complet, quae proprie rgit omnes


regitur, videlicet

alias partes et a nulla alia

verbum. Ideo

in

grammatica

dicitur

quod quaedam regunt

140

SIGERI DE

CORTRACO
imperfecta

et

non reguntur,

et sic in qualibet oratione sive perfecta sive

semper dignius
rationis

minus dignum. Est ergo regere in grammatica actus qui attribuitur dictioni sub ratione qua rgit aliam vel alias ad
rgit

rectum

videlicet ad exprimendum conceptus mentis modo. Verum tamen grammatici antiqui ponebant quod regere est conferre dictioni poni in tali casu in quo dbet stare, ita quod regimen attribuebant casibus, quod non dbet fieri propter causam supradictam. Ideo partes indeclinabiles dicebantur ab ipsis neque regere neque O Magister (1). rgi, quod non est verum, ut patebit in alio sophismate Nomina autem appellativa dicebant regere et rgi, ut capa Socratis, et in hoc bene, quia omne nomen significans rem suam per modum possessionis

finem

habendum

congrue

et debito

rgit

genitivum casum significantem rem suam per


;

modum

possessoris, ut

patet ex secundo Minoris

quod non
His

est

nomina vero propria dicebant rgi et non regere, verum quia nomen proprium rgit suum adiectivum. Sic ergo

patet quid est regere.

dicendum quod ablativus qui dicitur poni absolute regitur sumendo regimen proprie ut dbet sumi tamen, loquendo de regimine minus proprie, non regitur ab aliquo. Primi declaratio est quia ubicumque est constructio, ibi est proportio multorum, nunc inter ablativum significatum sub ratione antecedentis et ipsum consequens est constructio, ut apparet per Priscianum in secundo Minoris, ubi vocat talem constructionem
visis,
;

ipsius ablativi constructionem consequentiae, ergo et proportio multorum.

Nunc

prius dictum est


;

aliquod regimen

taie

quod autem

in

omni multitudine
illud

est necessario reperire

in praedicta

constructione est ipsum conseest dignius et nobilius rgit

quens, ut

pueri proficiunt

quia

quod

minus dignum, sed consequens nobilius est antcdente, ideo habitudo inter consequens et antecedens, quae dicitur consequens, nomen accipit a consquente. Sic ergo illud quod se habet sub ratione consequentis rgit ablativum se habentem ut antecedens, et universaliter ipsum verbum rgit alia,
ut

dictum est prius.


Si
:

autem aliquis instaret sic omne dignius et nobilius rgit minus dignum et minus nobile, sed nomen dignius est verbo quia substantia
dignior est accidente, quod patet, quia illud quod magis habet de entitate
est dignius, sed substantia est

huiusmodi, ideo

etc.

item illud

quod

est

magis

sufficiens rgit alterum quia rex per se sufficiens dbet esse, ut scri-

bitur in Ethicis, sed substantivum est

magis

sufficiens, ideo etc.

quod

licet

nomen

per se consideratum

sit

dignius

et

dicendum nobilius et magis


;

(1) Cfr. intra, pp.

143 et sqq.

SOPHISMATA
sufficiens,

141

tamen respecta constructionis totius, verbum nobilius est, quia magis se tenet ex parte formae totius, nunc forma orationis est compositio,

ut dicitur septimo Metaphysicae,


etc.

modo verbum magis

importt com-

positionem, ideo

Sic ergo patet


est

quod

inter

magistro legente

et

pueri proficiunt

regimen per modos significandi proportionales, nam aliquid


alicui significato

significa-

tum per modum consequentis proportionatur


significandi ablativi sub ratione antecedentis,

per

modum

quod

patet: quia

modi essendi

ipsorum sunt proportionales, quia modus essendi ab aliquo ut consequens,

modo essendi a quo ut antecedens modus essendi ut a quo est modus essendi ablativi, ut visum est prius ideo modi significandi proportionantur, et hoc vult Priscianus, quia omne illud quod
proportionatur

rem suam per modum consignificationis consequentiae, rgit aliquid quod significat rem suam per modum ablativi ut antecedens. Si autem aliquis instaret illud quod proprie convenit nominativo, non convenit ablativo, sed modus essendi ut de quo alterum enuntiatur est modus significandi nominativi, non ergo ablativi dicendum quod modus
significat
:
;

essendi nominativi est

modus

essendi

ut quid

ut prius dictum est,

nec

modus essendi

ut
aliis,

de quo alterum enuntiatur

est

proprius nominativo,

immo
patet

competit

ut dictum est, scilicet accusativo et ablativo, sic ergo

quod inter ista est regimen. Similiter inter ista est regimen rectum per comparationem ad linem rectum quia ad exprimendum recte conceptum mentis. Habens enim aliquis in mente quod ex locutione magistri pueri audientes proficiunt, volens exprimere mentis conceptum conseciitionis actus ad actum sine coniunctione, exprimit magistro legente pueri proficiunt, quia illa constructio fuit inventa ad hoc ut aliquid significans rem suam per modum actus consequeretur ad aliquid significans rem suam
^
:

similiter

per

modum

actus, sine coniunctione, ut patet


ista est
|

primo Minoris. Sic

ergo patet quod inter


ficandi, quia per
et

regimen rectum,

et

per quos

modos

signi-

modum

significandi

alicuius

sub ratione consequentis


a quo

per

modum

significandi ablativi sub ratione antecedentis. Et similiter patet

a quibus modis essendi sumuntur, quia a

modo

essendi ut

sicut

ab

antcdente et a

modo
ista

essendi

alicuius

ergo patet qualiter


ablativi.

constructio differt

sub ratione consequentis. Sic ab aliis constructionibus ipsius


aliquo ambulante coruscavit,
est

Si

autem

aliquis instaret sic

dicendo
ibi

ponitur ablativus absolutus, tamen

non

antecedens nec consequens

constitutionis cod.

142

SIGERI DE

CORTRACO
; :

nec demonstrat oratio, ut dicitur primo Posteriorum dicendum dato quod aliquid non sit antecedens nec consequens, dum tamen sit significatum per

modum

consequentis et antecedentis

sufficit

ad talem constructionem
;

et

ad

grammaticum qui modos

significandi considrt

unde grammaticus

attri-

buit diversas constructiones eidem sub alio


lectio

modo

significandi, ut patet in

ambulo nullo modo est antecedens coruscationis. Ideo si intellectus designet hoc per sermonem praedictum, consequentia non est bona, tamen srmo est congruus, et quia ablativus dbet esse significans per modum consequentis \ et unus ablativus ^ sub ratione antecedentis non signifiacat, ideo duo ablativi debent esse, et ideo
et

lego

Nunc autem

incongrua est

<

magistro

pueri

proficiunt

et

quia constructio

fuit

inventa ad designandam consecutionem actus ad actum sine coniunctione,


ideo unus ablativus dbet esse significatus per
sit

modum

actus, et licet aliquid

antecedens vel consequens,

et

non

sit

significatum per
;

modos

signi-

ficandi supradictos

non
magis

sufficit

ad talem constructionem

et quia talis

constructio dicitur constructio consequentiae, et istae coniunctiones

si

dum

et

quia

res suas per

modum

consequentiae significant,
Sic ergo
patet

ideo

per

ista

constructio praedicta resolvitur.

primum
poni

videlicet qualiter accipiendo

regimen proprie ablativus qui


videlicet

dicitur

absolute regatur.

Secundi

declaratio

est

quod, accipiendo

regimen

minus
et

proprie, ut antiqui grammatici acceperunt,

non

dicitur rgi quia


in

secundum
;

ipsos regere est conferre dictioni in

tali

casu poni,
dictio sed
et

quo
rgi.

stare dbet

quia in

tali

constructione non

sufficit

una

ad minus oratio una,

ut dictum est, ideo dicebant

ipsum absolute poni


primam,

non

Per hoc ad rationes.

Ad

cum

dicitur

omne
dicitur

illud
:

quod absoablativus
;

lutum

est a

regimine non regitur, verum

est, et

cum

talis

est huiusmodi,

verum

est,

loquendo de regimine minus proprie


patet, regitur.
si

tamen

loquendo de regimine proprie, ut ex praedictis

Ad
quod
tur

aliam,

cum

dicitur

iste ablativus

regatur aut hoc esset ab hoc


;

est

pueri
et

aut a

proficiunt
:

aut ab aggregato

ab aggregato,
aliquis

cum

dicitur

aggregatum

est oratio, et orationi

modus significandi, falsum est, immo orationi, ut oratio modus significandi, nam coniunctio construitur per suum modum

dicendum quod non debeest, bene debetur

significandi

cum
de

orationibus sub
et

modo

significandi proportionali, ut patet

de

si

et

et

de

vel

et similibus.

antecedentis cod.

tliui cod.

bis cod.

SOPHISMATA

143

Ad

aliam,

cum

dicitur

per entia logicalia non possunt dari rationes


;

construendi,
possibile,

verum

est ut sic
et

tamen

si alio

modo

considerentur, bene est

nam unum
aliam,

idem bene

est

consideratum a grammatico, ut est

principium constructionis,

et a logico alio
:

modo,

ut patet intuenti.
est

Ad
verum

cum

dicitur

commune dictum non


:

ex toto falsum,

est, et

apparet ex dictis qualiter verum et falsum.


illud
:

Ad
modus

ultimam rationem, cum dicitur

non

regitur cui

non debetur

significandi,

verum

est, et

cum

dicitur

orationi

non debetur modus

signincandi falsum

est, sicut

apparet ex

dictis.

Et per hoc patet solutio sophismatis

totius.

III.

Magister, haec oratio grammaticalis proposita de qua potest quaeri utrum congrua vel incongrua, perfecta vel imperfecta, et potest dici quod est congrua et perfecta quantum ad intellectum, incongrua tamen et imperfecta quantum ad sensum. lis omissis, quaeritur circa eam gratia huius adverbii O >, utrum partes indeclinabiles habeant duos modos significandi essentiales quorum unus sit generalis et alter specialis sive specificus sicut in partibus declinabilibus, ut in nomine et in aliis reperitur. Secundo potest quaeri utrum hoc quod est O > possit congrue construi cum hoc quod est
:

f^ g

magister

De primo
significandi
si sic,

arguitur

essentiales

quod partes indeclinabiles non habent duos modos quorum unus sit generalis, alter specificus, quia
eos haberent

tune interiectio

et praepositio

cum

sint partes orationis,

nunc immdiate non videntur eos habere, ideo etc. Praeterea. Illae partes quae non distinguuntur ab aliis secundum speciem non habent duos modos significandi essentiales, generalem scilicet et specialem, quia per modum significandi unaquaeque pars distinguitur ab aliis, nunc partes indeclinabiles sunt huiusmodi quia trahunt significata et modos significandi ex adiunctis, secundum quod vult Priscinus, primo
Minoris, ergo etc.

Oppositum arguitur sic. Ad essentiam alicuius speciei consideratae a logico non suffcit natura generis, immo requiritur natura speciei, ergo similiter ad essentiam speciei grammaticalis non suficit modus significandi
generalis,

immo

requiritur specificus, ideo etc.

144

SIGERl DE

CORTRACO

Vox non est vox propter modum proferendi et ideo dicitur in libro De Anima quod vox est percussio aeris respirati ad arteriam vocalem ab iis partibus cum imagine significandi. Dictio autem est dictio propter rationem signandi. Sed pars est pars per modum significandi. Modus autem significandi est conceptus
dififerunt vox, dictio et pars.
;

Dicendum quod

sive habitus intellectus


principalitate obiecti.

nunc habitus

intellectus principalitatem habet ex

Modus autem

significandi habitus intellectus sumitur

sicut ex obiecto ex proprietate ipsius rei vel ab ipsa re et ideo

secundum
per con-

principalitatem

ipsarum sunt modi significandi principales


;

et

sequens partes orationis


intellectui nostro est

nunc

illud

quod

principaliter et

primo occurrit
Avicenna, vide-

ipsum ens

et proprietates eius, ut vult


et quiescens,

licet proprietates entis ut est

ens

magis extendendo ens ad


et proprietates ipsius

esse genus entis sive in anima sive extra


et

animam

esse

motus magis extendendo ipsum esse ad ipsum modum motus, sive proprie sive improprie dicti, propter quod modi significandi sumpti ab iis proprietatibus sunt magis principales et per consequens partes orationis
constitutae per istos

modos

significandi sunt magis principales. Taies

autem

modi
per

significandi

sunt modi significandi per

modum
et

habitus entis vel

quietis substantiae vel permanentis,

modum

esse motus

fieri

vel actus,

quod idem est, quod idem


:

modus

significandi

est. Isti

autem modus
in

significandi reperiuntur in
et

IV partibus orationis
verbo

primus videlicet

nomine

pronomine; secundus

in

et in participio et

ideo istae partes dicuntur

principales habentes pro accidentibus:

numerum,personam, casum, modum,


et

tempus, pnes quae attenditur declinatio,

ideo sunt declinabiles. Aliae

autem partes orationis sunt minus principales quia modi significandi ipsarum sumuntur a proprietatibus minus principalibus, et sunt indeclinabiles
quia carent
illis

accidentibus pnes quae attenditur declinatio et sunt magis


;

de bene esse orationis quam de esse, ut probat Priscianus, primo Minoris


partes ergo quae significant per
{o\

modum

entis et esse sunt principales


|

magis

6 Vb

^' declinabiles, aliae

autem minus principales

et indeclinabiles, ut dicit

Commentator, quinto Physicorum, quod omnes gentes in hoc conveniunt quod posuerunt nominationum principia nomen et verbum et posuerunt

nomen
forte

cuilibet

formae quiescenti

et

verbum

cuilibet
illa

formae mobili
duo.

et

posuerunt partes indeclinabiles ad coUationem inter

Sub verbo
est intel-

comprehenditur participium

et

sub nomine pronomen. Et

ligendum quod partes orationis sunt inventae ad exprimendum conceptum


menti.s per

sennonem congruum,

ut vult Boetius, et ideo licet aliquae partes

orationis sint

de bene esse respectu expressionis conceptus mentis consi-

derando absolute, sunt tamen de esse orationis respectu expressionis con-

^Oi^HISMATA
Ceptus
talis
;

145

unde multi sunt conceptus qui nullo modo exprimerentur per


nisi essent partes indeclinabiles,

sermonem congruum
significandi

de quibus ad praesens

modum significandi. Modus autem quidam est aclivus et quidam passivus. Modus autem significandi activus quidam est generalis et quidam est specialis, quidam essentialis, quidam accidentalis, quidam absolutus et quidam respectivus, et quid Amo est verbum (1). Modo est unumquodque hoc patet in illo sophismate dico quod omnes partes indeclinabiles habent duos modos significandi
aliquid dicetur. Pars ergo est pars per
:

essentiales

patebit

quorum unus est generalis, alter specificus, sicut inducendo secundum similitudinem quam in nomine reperimus. In nomine

enim reperimus unum


significare per

modum

significandi essentialem generalem, videlicet

modum

entis vel substantiae etc., qui dicitur essentialis quia


alia

essentiam nominis ingreditur, sed generalis dicitur quia in


reperitur, videlicet in

specie partis

pronomine. In nomine etiam reperimus

unum

essen-

tialem specificum, videlicet: significare per


facti

modum

qualitatis vel per

modum
est,
ita

esse sive per


est

modum

distinctae apprehensionis,

quod idem

imaginandum in speciebus grammaticae sicut in speciebus consiquod sicut in diftinitione alicuius speciei consideratae a logico semper ponitur aliquid quod habet rationem generis quia in alia
quod
deratis a logico, ita

specie reperitur, sicut animal in diffinitione hominis, et ideo ponitur aliquid

quod habet rationem


ab
aliis

specificae differentiae

quod speciem

constituit et illam

distinguit, sicut rationale in diffinitione hominis, ita in speciebus

consideratis a grammatico^ videlicet in speciebus partium orationis, dicuntur

poni in diffinitionibus illarum specierum duo modi significandi essentiales


intgrantes essentiam
illius speciei,

specie partis reperitur et similiter in

quorum unus est generalis quia in alia omnibus illius partis, et alius specificus
quod
licet

qui est sicut differentia specifica in diffinitione speciei logicalis distinguens


illam partem ab
iste

omnibus

aliis

speciebus. Est tamen intelligendum


specificus respectu
dicatur,
illa

modus significandi qui dicitur generalis quem specificat specificus


specie competit
;

modi

significandi
dici

tamen aliquomodo potest

generalis respectu contentorum sub


illa

specie quia omnibus contentis sub

biles

omnes ergo partes tam declinabiles quam indeclina* debent habere duos modos' significandi essentiales, intgrantes essenillius partis, et

tiam speciei

cum adverbium

est pars orationis indeclinabilis

bis cod.

(1)

Cfr. supra, pp. 130-131.

10

146

SiGRI DE

CORTRACO
quorum unus
est

habebit taies duos

modos

significandi essentiales

gne-

ralis et alter specialis.

Modus autem

significandi generalis ipsius adverbii est significare per


aliis

modum

disponentis et dicitur generalis quia reperitur in

speciebus

quibusdam aliis, ut apparebit. In hoc enim modo significandi adverbium non differt ab omnibus aliis speciebus orationis. Habet etiam adverbium modum significandi essentialem speciorationis, videlicet in praepositione et

ficum per

quem

sicut per difterentiam specificam distinguitur ab


et

omnibus

speciebus orationis,
videlicet
:

per

quem ipsum
fieri,

in specie partis orationis reponitur,

significare per

suam

significat per

modum modum esse,

determinantis actum vel aliquid quod rem

motus

Priscianus, in Maiore Volumine, ubi dicit


nabilis cuius significatio verbis

hoc videtur velle quod adverbium est pars indeclivel actus, et


et

adiungitur

accipit significationem per


dicit
:

modos
bium

significandi, et

hoc idem

vult in

Minore Volumine, ubi


;

quod adver

vi verbi est

adiectivum intellectus

per hoc quod dicit

adiectivum

modum

per hoc quod

quod adiectiva disponunt sicut adverbia, Hoc etiam vult Donatus dicens quod adverbium est pars orationis quae adiect[iv]a verbo significationem eius explanat atque implet. Sic ergo omne adverbium in quantum huiusmodi significat rem suam per modum determinantis actum, fieri vel esse generaliter sumptum, sive sit significatum per verbum, sive per participium, ita quod isti duo modi significandi sunt essentiales omnibus adverbiis in quantum adverbia sunt unus tamen proprie dicitur generalis quia in alia specie
significandi disponentis eo
dicit
:

verbi

intendit actum.

partis reperitur, alius specificus quia

partem

in

speciem

constituit, licet ille

specificus posset dici aliquo

modo

generalis respectu

omnium adverbiorum

contentorum sub eo,


sitio

et sic patet
sit

actus. Si

autem
et

quod adverbium primo et per se est dispodispositio alicuius alterius, hoc est per aliquem
compara-

modum

significandi eius accidentalem similiter additum vel per

tionem ad actum,

ideo voluit Priscianus, in primo Minoris, quod quia


:

plura dubitamus de actibus, ut


^'\^i

qualitatem et quantitatem vel

numerum,
|

^* ^'^

^\\\s^

ideo inventa fuerunt plura adverbia eis correspondentia.

Modus ergo
Et
si

significandi per

modum

disponentis est essentialis adverbio.

quod modus significandi unius partis non potest esse accidentalis alteri quia quod vere est, nuUi accidit , ut dicitur primo Physicorum, nunc modus significandi per modum disponentis est essentialis adverbio, ergo non potest esse accidentalis nomini consequens est falsum, ergo et antecedens, falsitas consec^uentis patet quia nomina adiectiva signiistud non valet propter duo quia modus iicant per modum disponentis
aliquis dicat
:

SOPHISMATA
significandi disponentis

147

non

est

univocus
dictis,

et

unus quia ab
aliquid

alio

modo

essendi

accipitur, ut patet aliqualiter

ex

tum quia

bene

est essentiale

uni et accidentale

alteri, ut

color est essentialis albedini, accidit

tamen

dulci,
:

secundo De Anima, et propositio Philosophi dicens quod vere est, nuUi accidit , intelligenda est de illis quae sunt in praedicamento substantiae. Et si ultra secundum dictum dubitatur ubicumque reperitur gnrale,
ut vult Philosophus,

ibidem reperitur aliqua species


generalis

illius, si

ergo modus significandi disponentis


ibi

adverbii reperitur in
;

nomine,

necessario reperietur aliqua

species adverbii
significandi

non valet, quia secundum illam positionem modus disponentis non solum est generalis ad partes indeclinabiles,
istud
in aliquibus partibus declinabilibus, et

immo, reperitur
aliquo

cum

species

illius

modo

sunt nomina adiectiva, quia bene stant simul quod

modus

disponentis
sicut

sit

accidens nominis

et

quod

sit

essentialis
et

nominibus

adiectivis,

bene

stat

quod albedo

sit

accidens hominis

tamen

est

de essentia

hominis

albi,

modus ergo
:

significandi per

modum

disponentis est essentialis

adverbio.

Et

si

quis dicat

modus
est

significandi essentialis alicuius partis

non dbet

repugnare
est,

modo

significandi accidentali quia accidens qualificat illud cuius

modo

aliquis

modum

excludentis

modus significandi adverbii, scilicet, significare per quem important tantum et solum et similia, qui

rpugnt, ut videtur,

modo

generali, videlicet,
;

modo
non

disponentis, quia excluvalet quia aliquid

dere et disponere non stant simul

dico quod

bene

disponit respectu unius et excludit respectu alterius, et ideo adverbium


ratione

modi

significandi essentialis

semper disponit actum, ratione tamen


tantum Socrates
currit,

modi
bium

accidentalis bene excludit etiam excludendo respectu huius respectu


:

cuius disponit, verbi gratia, dicendo

hoc adver-

quantum adverbium est, disponit actum per comparationem ad Socratem, in quantum tamen exclusivum excludit actum illum ab omnibus aliis, et eodem modo dicendo de comparatione. Si aliquis instaret quod adverbia comparativa, in quantum talia sunt, respiciunt alicuius excessum secundum magis et minus, tamen secundum quod adverbia sunt, actum disponunt et si quis dicat modus significandi
tantum
,

in

specificus solum competit uni speciei sicut ditferentia specifica

solum con-

venit uni speciei, sed

modus

significandi per
:

modum
dicit

competit praepositiorii, sicut vult Priscianus

determinantis actum quod praepositio cum

suo casuali actum verbi dtermint


ficandi per

dico quod

non

valet quia

modus

signi-

modum

determinantis actum non est specificus praepositionis,

ut post apparebit. Et haec.de adverbio sufficiant.

148

SiGERI DE

CORTRAC
habens duos modos

CoNiUNCTio
specificus.
ficare per
ritur,

similiter est pars orationis indecUnabilis

significandi essentiales,

quorum unus

dicitur generalis, alter specialis sive

Modus

significandi generalis essentialis coniunctionis est signi-

modum

disponentis, qui dicitur generalis quia in alia specie repe-

ut in adverbio, ut visum est prius.

Modus autem

specialis
et

coniunc-

tionis est significare per

modum

unitatis

extendendo unionem,

hoc plane

videtur velle Priscianus, in Maiore, ubi dicit

tionis indeclinabilis coniunctiva aliarum partium orationis,

quod coniunctio est pars oravim vel ordinem

demonstrans
demonstrans
scilicet,

per hoc quod dicit

coniunctiva

tangit
dicit

modum

disponentis

quia coniungere disponere

est, vel

per hoc quod

vim vel ordinem


illa

circumloquitur
unitatis, et

modum

significandi specificum ad

duo,

modum
fieri

hoc modo

in difiinitione verbi circumloquitur

modum
sicut

esse vel motus peragendi vel patiendi et in hoc videtur con-

cordare primo Minoris, ubi vult quod coniunctio sic se habet ad alias partes

vinculum ad corpora,

modo vinculum
tum quia

habet duplicem comparationem

ad corpora, tum quia


coniunctio ad

disponit,

unit ea

ad invicem. Ergo

similiter

omnes

partes sive sint declinabiles sive indeclinabiles sic se

habebit disponendo videlicet et uniendo, et hoc vult Donatus quod coniunctio est pars orationis adnectens

ordinansque sententiam, Coniunctio


est generalis,

ergo habet duos modos significandi essentiales quorum unus


alter specialis, et per

ambos hos modos

significandi coniunctio est princi-

pium constructionis quia per modum


constr.uitur

significandi per

modum

disponentis

cum

aUis partibus orationis vel orationibus significantibus res


disponibilis, et per

suas per

modum

quibus significantibus res suas per


principium constructionis
;

modum unitatis modum unibilis.

construitur

cum

ali-

Coniunctio ergo est

f'^f'?

Rb

quod tamen aliqui magistri negabant, opinionem ^"^"^ confirmantes quia omnis coniunctio est per modos significandi proportionales, sed coniunctio non habet modos significandi proportionales, quod falsum est, ut jam apparuit. Et si probetur nonne coniunctio coniungit inter dictiones diversorum numerorum, personarum, casuum, et sic de omnibus aliis modis significandi ? Ergo non requirit modum significandi proportionalem dico quod coniunctio construitur cum aliis per modos qui dicti sunt, qui modi compatiuntur secum diversitatem numerorum, personarum et casuum, et sic de aliis, ut patet cuilibet diligenter inquirenti. Praeterea.Si dicatur quod haec coniunctio si unitur cum antcdente et consquente quae sunt orationes, orationis autem non est modus significandi sed partis dico quod orationis adhuc ut est quod complexum bene
| :

sepeciali cod.

SOPHISMATA
est
alii

149

rnodus significandi disponibilis vel

unibilis, ut

de se

patet, licet multi

modi

significandi qui debentur partibus eis non debeantur.


:

Praeterea. Si dicatur
sitiva,

omnis constructio aut


facit
fuit
;

est transitiva aut intranfacit

sed coniunctio nullam harum

dico

quod coniunctio

con-

structionem intransitivam quia ad hoc

coniunctio inventa ut ea quae


:

non sunt de
titas

se

unum denominaret

ut

unum

aliquo

modo

unitas aut iden-

pertinent ad constructionem intransitivam, ut patebit alias.

Sic ergo patet quod coniunctio habet duos


tiales,

modos

significandi

essen-

generalem videlicet
si

et specialem.

Et

dicatur

modo specifico, Donatum et potestas


significare per

modus significandi accidentalis non dbet repugnare nunc autem potestas est accidens coniunctionis secundum
:

disiunctiva rpugnt

modo
;

specifico coniunctionis quia

modum

unientis et significare per

modum

distinguentis rpuet

gnant, quia distinguere et unire rpugnant

idem bene

distinguit et

unit

quod aliquid unum respectu diversorum, quod de se patet


dico
:

in

multis vinculis, et ideo haec coniunctio distinctiva


vel Plato currit, unit

vel ^ dicendo Socrates Socratem respectu Platonis, tamen distinguit alterum

respectu

cursus, et

hoc manifeste
si

vult

Boetius

dicit

disiunctiva ea inter quae coniungit simul esse

non

permittit, et

quod coniunctio hoc voluerunt


:

dicere antiqui grammatici,

bene

intelligantur, metrice dicentes

Coniungit voces, disiungit significata,

quia non

est

intelligendum

quod

construantur

invicem

ratione
et

vocis
signi-

sed ratione

modorum

significandi

qui praesupponunt

vocem

ficatum, quia vocis

intelligendum

non significativae non est modus significandi, sed est quod coniunctio disiunctiva, in quantum coniunctio est, coniungit aliqua invicem ratione modi significandi proportionalis, et quod, in quantum disiunctiva, disiungit significata illorum respectu tertii per

modum

significandi

similiter

proportionalem, verbi gratia dicendo sic

Socrates vel Plato currit


est Socrates et Plato

per

modum

significandi proportionalem

hoc

quod
et

significant per
vel
,

modum

disponibilis et unibilis,

ideo haec coniunctio

ut coniunctio est, signilicans per

modum
Similiter

unitatis et disponentis,

constructionem habet congruam

cum

eis.

hoc quod

est Socrates et Plato significant per


;

modum
modo
tertii

disiungibilis respectu

alicuius tertii
significat per

ista constructio

vel

de suo

significandi accidentali

modum
*

disiungentis respectu

et

ideo constructionem

'

bis cod.

ut coci.

iSO

SIGERI DE

CORTRACO
dicendo

congruam habet cum hoc quod


vel Plato currit
,

est Socrates et Plato,

Socrates

et

eodem modo considerandum

est in aliis coniunctio-

nibus specialibus. Et haec de coniunctione sufficiunt.

Praepositio

similiter est

pars

orationis indeclinabilis

habens duos

modos
luxta

significandi essentiales
est

quod

quorum unus est generalis et alter specialis. intelligendum quod secundum quod vult Priscianus in
et in

Maiore Volumine, capitulo de praepositione,


accusativo, genitivo, dativo,

Minore, ante capitulum


per

de possessivis, praepositio apud Graecos addebatur

appositionem

non autem

ablativo, quia Graeci ablativum

non

habebant, non autem nominativo nec vocativo, quia actus de se unit se ex


parte ante nominativo et vocativo. Praepositiones

sunt ad retorquendum

casualem ad actum

et iterum quia

omnes praepositiones inventae sunt propter


;

habitudines transitivas denotandas, ut vult Priscianus in Minore Volumine nunc nominativus et vocativus sunt intransitivi, ut vult Priscianus in secundo Minoris, Unde quaedam sunt verba quae sunt ita vehementis transitus quod de se et immdiate possunt transire in casuale, ut amo, diligo, lego, et similia, et quaedam sunt quae non sunt vehementis transitus, quod etiam
:

possunt de se

et

immdiate transire

in casuale, ut

vado, venio, et similia,


ipsis

propter quod praepositiones adinventae fuerunt


casuale retorquatur ad actus
taies.

ut,

mediantibus,

Priscianus autem et Donatus

quorum

opiniones in grammaticis prosequi debemus addunt praepositionem per


apposilioneni solum accusativo et ablativo, cuius rationem assignat Priscianus, in Maiore Volumine, capitulo de praepositione
:

quia

isti

casus proprie

sunt transitivi et praepositiones semper transitionem dsignant, ideo alio

modo essent sumendi modi significandi praepositionis secundum opinionem Graecorum et secundum opinionem Latinorum, videlicet Prisciani
et Donati.

quod de praepositione a Prisciano vel Donato determinate parum possumus habere quia semper videntur innuere quod quaedam sunt praepositiones additae quibusdam partibus per compositionem, propter quod diffiniunt ipsam praepositionem dicentes quod est
Praeterea. Est praevidendum

pars orationis indeclinabilis quae

praeponitur

aliis

partibus orationis per

compositionem

vel per

appositionem quae tamen non videtur mihi de inten-

tione Prisciani licet aliqui viliter ipsum reprehendentes sibi haec imponant

quia in Maiore Volumine, in principio capiluli de praepositione, antequam


diffnitionem praepositionis aliquani posuerit, vult
fol*

quod praepositio addita


|

7 V

al'nuibus per appositionem vim dictionis sibi defendat,


partis,

et

per consequens
partis,
iti^

addita autem aliquibus per compositionem vim dictionis

SOPHISMATA

151

quod non est dictio, et si non est dictio, manifestum est quod non est pars secundum intentionem Prisciani, et si non est pars, non est praepositio, propter quod manifeste patet quod talia addita aliquibus non sunt praepositiones secundum intentionem Prisciani, tamen talia quae sunt praepositiones, si cadunt cum eadem parte cum illis cum quibus componuntur,
habent aliquam similitudinem

cum

praepositionibus veris, ut ipsemet vult in

Maiore Volumine

invado hostem, utrobique enim

in

significat

contra

et ideo irrationabiliter

Priscianum reprehendunt. Dicamus ergo ad praesens

sequentes opininionem Prisciani et Donati, quod praepositio habet duos

modos Modus
visum

significandi essentiales
significandi

quorum unus

est generalis, alter specialis.

generalis

praepositionis est significare per

modum

disponentis, qui dicitur generalis quia in alia specie partis reperitur, ut


est, et iste

modus

significandi potest haberi per Priscianum qui vult


sicut adverbia,

quod praepositiones disponant aliquo modo actum


sitiones et adverbia, ut apparet intuenti.

unde

plurimas ponit convenientias Priscianus, in Maiore Volumine, inter praepo-

Modus autem

specificus est

modus

significandi per

modum

retorquentis casuale ad actum, casuale

inquam se

habens ut

quem

vel ut

quo

ita

quod per hoc totum circumloquimur


sicut

unum modum
significandi, et

significandi specificum praepositionis constituentem ipsam in

specie partis, cui non

habemus nomen impositum

nec

in aliis

modis

hoc videtur esse de intentione Prisciani qui

vult

quod prae-

positiones solum addantur partibus casualibus et solum in accusativo et


ablativo. Si ergo praepositiones

deservient eis per aliquid

quod

solum deserviunt accusativo et ablativo, est solum commune istis, quotiescumque

aliquid inest diversis inest eis per aliquid

commune hoc autem non


;

potest

esse casus in

communi quia non solum competit


aliis.

praedictis duobus,

immo

etiam omnibus
sitione
licet

Sed tamen haec

fuit

opinio Graecorum de praepo-

non

suficienter, quia

Graeci ponebant quod praepositiones

nominative
specificus

et

vocativo solum, ut dictum est prius. Ideo

modus

significandi

praepositionis significare
est,

per

modum

retorquentis casuale ad

actum, unde casuale

sed casuale se habens ut

quem

vel

a quo

quod per hoc quod est loquitur modus significandi communis


ad actum,
ita

vel ut a quo circumnon est unum nomen impositum qui est modus significandi praepositionis, unde praepositio est, sicut Philosophus, in primo Perihermeneias, secundum intentionem commentatoris Ammonii, vult quod hoc quod est alicuius de aliquo vel alicuius ab aliquo, quae sunt duae differentiae specierum contentarum sub enuntia>

ad quem
cui

istis,

tione, videlicet affirmativis et negativis, circumloquitur differentia

communis

enuntjationi,

unde enuntiatio

est

et ista videtur esse intentio Philosophi, in

152

SIGERI DE
dicit

CORTRACO
est oratio affirmativa vel negativa

primo Priorum, ubi


significat

quod praepositio

alicuius de aliquo vel alicuius ab aliquo.

Sic ergo patet

quod praepositio
ad quem

per
vel

modum
a quo

disponentis et retorquentis casuale, se habens ut

quem

>

ad actum,

et

quia hoc quod est

vel

quo

importa[n]t causas, et causa multipliciter dicitur, ideo

omnes

praeposi-

minus de multiplicitate analogica, quia isto modo ita quod hoc quod est ut quem magis respicit causas intrinsecas, formam videlicet et materiam a quo autem magis extrinsecas, finalem videlicet et efficientem, et quia nullum argumentum
tiones multiplies sunt ad

causa dicitur multipliciter,

vadit contra istam solutionem, ideo de praepositione ista sufficiunt.

Interiectio similiter

est

pars orationis indeclinabilis

habens duos

significandi essentiales quorum unus est generalis, alter specialis. quod est intelligendum, sicut vult Priscianus in Maiore, fine capituli de adverbio, quod Graeci ponebant interiectionem sub adverbio quia interiec-

modos
luxta

tiones

dterminant ipsa
:

verba expressa sive subintellecta sicut

et ipsa
;

adverbia, ut dicendo

pape!

quem

video

vel dicendo

tamen

interiectiones habent significationem verbi et

pape per se quia non adverbia, ideo

eam ab adverbio et ab aliis partibus orationis, et ideo secundum opinionem Latinorum quorum opiniones in grammaticis sequi debemus interiectio est pars indeclinabilis habens duos modos significandi essengeneralis est significare tiales quorum unus est generalis et alter specialis
Latini sparant
:

per

modum

disponentis, qui dicitur generalis quia in

aliis

partibus orationis

reperitur, ut
afficientis

visum

est prius
et

specialis

autem

est significare per

modum

Donatus dicens quod interiectio est pars orationis significans mentis aflfectum voce incognita. Ideo secundum diversitatem animae diversae sunt interiectiones ad invicem. Unde licet interiectio animam,

hoc

vult

vocem significatum nisi prius fuerit conceptus ab intellectu, tamen illum conceptum significat interiectio per modum afficientis animam, ut patet evidenter in hoc quod est pape . Sic ergo patet quod omnes partes indeclinabiles communicent in
significet mentis

conceptum, quia

nichil est per

modo

significandi per
si

modum
:

disponentis.

Sed

aliquis diceret

plus differunt partes indeclinabiles inter se

quam

declinabiles, partes

candi generali, ergo nec indeclinabiles


biles diffrant

autem declinabiles non conveniunt in modo signifidicendum est quod partes declinamagis quam indeclinabiles, quod patet evidenter ex illis quae
;

dicta sunt.

Sic ergo patet quod


significandi essentiales
|

omnes

partes indeclinabiles habent duos

modos

f)uorum unus est generalis

et alter specialis, et sj

patet ad

primum

quaesituin.

SOPHISMATA

153

Ad

rationes.

d primam cum
est, ut

dicitur

si

omnes

partes indeclinabiles
;

haberent duos modos significandi essentiales tune interiectio haberet dicen-

dum quod

verura

iam apparuit.
:

Ad

aliam,

cum

dicitur

Illae

speciem ab

aliis

partibus orationis

dicendum quod verum est et huiusmodi, dicendum quod falsum


habent significata
et

non sunt distinctae secundum non habent taies modos significandi etc. cum dicitur quod partes indeclinabiles sunt
partes quae
est sicut

iam apparuit,

et

cum

probatur

dicendum quod modos significandi secundum se licet varientur secundum adiuncta, quod convenit, quia omnes per modum disponentis significant et dispositio variatur secundum variationem disponibilis, et
partes indeclinabiles trahunt sua significata ab adiunctis,
sic patet

ad

istud.

Secundo

fuit

quaesitum

utrum hoc adverbium quod


est

est

possit

congrue construi cum hoc quod

magister

Et arguebatur quod non. Quia omnis constructio congrua est

per

modos

significandi proportionales, sed

non habet modos

significandi

proportionales
Item,
si

cum hoc quod

est

magister

ut videtur, ideo etc.

quod magis videtur inesse non inest, nec illud quod minus, sed magis videtur quod hoc quod est O possit construi cum verbo vel cum participio quam cum vocativo eo quod in verbo et participio invehit modos significandi proportionales, ut visum est prius aliquatenus, sed cum illis non construitur congrue, ut de se patet, ergo cum vocativo.
illud

In

oppositum arguitur per dictum commune,


:

et

hoc videtur Priscianus

innuere qui ponit exemplum taie

regina,

novam

cui condere

lupiter

urbem.

Ad
modo,

quaestionem, est intelligendum quod

habet multas significa-

tiones, ut dicit Priscianus in


est

Maiore Volumine, capitulo de adverbio.


dicitur in Vergilio
:
:

Uno

adverbium vocandi, ut

O regina etc. Alio modo,

significat

admirationem, ut dicitur in luvenale

O
Alio modo,

qualis facis et quali digna puella

significat
!

indignationem, ut

cum

dicitur

in

Cicrone

tempora, o mores
:

Alio modo, est adverbium optandi ut


etc.

cum

dicitur

in Vergilio

Adsis o tantum

Alio modo, est

nomen quando

ponitur pro

154

SIGERI DE
littera
:

CORTRACO

hac

O. Alio modo, est interiectio quando admirationem significat

Sed quaestio solum est de ipso ut est adverbium vocandi. est quod hoc quod est O construitur cum hoc quod est magister et cum quolibet vocativo congrue, quia hoc quod est O est adverbium et est taie adverbium, scilicet vocandi. Ratione qua adverbium est, semper construitur cum verbo, vel expresso vel subintelvel dolorem.

Ad quam dicendum

lecto, sicut

videmus

in

aliis
si

adverbiis quae aliquando construuntur

cum
:

verbis subintellectis, ut

aliquis

percuteret aliquem
taie

et

aliquis diceret

bene, bene

ratione

autem qua

adverbium semper construitur cum


vel vocandi propor-

vocativo,

tionalis est

nam modus significandi per modum vocantis modo significandi per modum vocati.
aliquis diceret
:

Et

si

posita causa, ponitur eflfectus

si

ergo modus

significandi vocationis est causa constructionis alicuius

cum
;

vocativo, tune

verbum vocativum,
strueretur

ut

vocor

cum

vocativo,

, quod significat per modum vocationis conquod falsum est, ergo primum dicendum quod

verbum vocativum significat vocationem per modum significandi vocativi non per modum significandi per modum vocantis, et ideo construitnr cum omni eo quod significat rem suam per modum vocalis vel nominalis, ut sunt nomina propria, et ideo non valet.

Ad
modos

rationes.

Cum

dicitur

omnis constructio
est, et

est

congrua per modos

significandi proportionales,

verum

cum

dicitur

quod

non habet
iam

significandi proportionales

cum

li

magister

falsum

est, siqpt

apparuit.

Ad

aliud,

cum

dicitur

si

illud

quod magis videtur inesse

etc.,

verum

est; sed magis videtur quod O construeretur cum verbo vel participio, dicendum quod falsum est, quia in eis non invenit modos significandi proportionales, sed in hoc quod est magister invenit, ideo etc.

IV.

f?*B()R

Album
probatur sic
:

potest esse nigruin, hoc est sophisma propositum quod

album potest esse nigrum, ergo album est nigrum. quod potest esse nigrum, possibile est ut sit nigrum, album poteat esse nigrum, ergo possibile est ut album sit nigrum consequens est falsum, ergo ali(jua praemissarum non maior, ergo minor, scilicet album potest esse nigrum. Solet dici quod ista: album potest esse nigrum , est vera, eo quod hoc
est

quod
sit

Improbatio

SOPHISMATA
quod
est

155

album potest supponere pro forma accidentali tantum, sic propoalbum potest esse nigrum, id est, sitio est falsa, quia tune est sensus albedo potest esse nigredo vel pro subiecto formae accidentalis, et sic
:

vera, et est sensus

album potest esse nigrum,


tria

id est,

subiectum

albi potest

esse subiectum nigri.

Circa istud sophisma

quaerebantur. Primo, de significatione termini

accidentalis concreti, utrum significet

formam accidentalem tantum,


:

vel sub-

iectum tantum, vel aggregatum ex forma accidentali et subiecto, vel aliquid


aliud.

Secundo, de veritate huius propositionis

album potest esse nigrum.

Tertio,

utrum

potest

faciat

propositionem modalem.

quod album et consimilis terminus accidentalis quilibet concretus significet formam accidentalem tantum 1 Quia illud quod significat qualitatem tantum significat formam accidentalem tantum, sed album significat qualitatem tantum, ut dicit Philosophus in Praedicamentis, ergo solam formam significat.
argumentatur,
et videtur
:

De primo

2 Praeterea. Ista se habent per

ordinem

esse, intelligere et signi-

ficare ^ Illud ergo

solum per vocem significatur quod per ipsam intelligitur, nunc per album solum intelligitur forma accidentalis, ergo album solam formam accidentalem significat. 30 Praeterea. Avicenna dicit quod est aliquid in alio est aliquid in se,
:

quia ex opposito consequentis sequitur oppositum antecedentis, scilicet


si nichil est in

se, nichil est in alio,

nunc accidens
habet esse,

est aliquid in alio,

ergo

est aliquid in se
ficari
'^,

absolutum

et sicut

sic

habet

intelligi et signi-

ergo significabitur absolute sine subiecto.

4 Praeterea. Abstractum et concretum


significat

idem
et

significant, sed

abstractum

tantum formam accidentalem, ergo

concretum.

50 Praeterea. Simplicius dicit in Praedicamentis

quod

nichil est

com-

mune

substantiae et accidenti.

Tune argumentatur

quae non faciunt unum

intellectum
faciunt

non

faciunt

unum

significatum, sed accidens et subiectum

non

unum

intellectum quia nichil

commune

est eis,

ergo non

unum

significatum, et sic tantum significabit

formam accidentalem.
quod
est

6 Praeterea. Si subiectum esset de significatione termini concreti tune esset

nugatio dicendo

simus nasus,

contra Philosophum in

Elenchis.

intelligere

et

significar]

significare

et

intelligere

cod.

significare

coc?.

^a mail,

156

SIGERI DE

CORTRACO
si

Oppositum argumentatur.

Quia

album non
:

significaret

subiectum

non esset fallacia figurae dictionis dicendo quidquid emisti, comedisti, quod est contra Philosophum. Unde si diceretur albedinem emisti, ergo albedinem comedisti, non esset falsa. Ergo album plus significat quam
:

albedo

et sic

subiectum.

2 Praeterea. lUud significat terminus

quod per

eius diffinilionem expri-

mitur, sed subiectum per difnitionem exprimitur accidentis, ut in septimo

Metaphysicae apparet, ergo nomen accidentis


3 Praeterea. Sicut se habet
sic se
tiis
^

significat subiectum.
in substantiis

concretum

ad suppositum,

habet concretum accidentis ad subiectum, sed concretum in substan-

significat suppositum.

Ergo concretum accidentis^


est,

significat subiectum.

40 Praeterea.

Omnis

intellectus respectivus includit

tantum sui respec-

tum, nunc intellectus accidentis respectivus


et sic
fo^O

ergo includit subiectum,

nomen

accidentis significabit subiectum.

Rb

^ Praeterea.

Commentator

dicit,

septimo Metaphysicae, quod qui


|

negat accidentalibus diffinitionem negat

ipsis aliquid

quod convenit
quod
est

eis,

nunc

diffinitur

per subiectum, ergo significat subiectum.

60 Praeterea. Nichil intelligitur

nec

significatur sine eo

de

essentia eius, sed esse in alio est de essentia accidentis, ut apparet hbro

Praedicamentorum, ergo accidens non potest


et sic significabit

significari sine esse in alio

subiectum

in

quo

est.

Ad
tum

dissolutionem huius quaestionis, scilicet

utrum accidens concre-

significet

formam tantum
circa

vel

subiectum vel aggregatum, sunt quaedam

intelligenda. Primo,

naturam accidentis.
subiecti.

Secundo, circa naturam

concreti. Tertio, circa

naturam

Circa primum, notandum quod de essentia accidentis est dependentia

quod apparet per Philosophum in Praedicamentis, ubi difiinit esse ^ in subiecto, quod idem est quod accidens, ut dicit Simplicius, et dicit quod esse in subiecto est quod est in alio, non sicut quaedam pars ipsius, sed impossibile est esse sine eo in quo est. Hoc etiam est de intentione Porphyrii in Commentationibus, ubi dicit quod accidentia sunt adventitiae naturae, et Philosophus, septimo Metaphysicae, dicit quod accidentia non sunt entia, sed entis, et Commentator, quinto Metaphysicae, capitulo de ente, dicit quod accidens innatum est existere subiecto. Videtur ergo quqd
dependentia
sit

de essentia accidentis, cuius ratio


:

est illa quia, aut

depen-

dentia est de essentia accidentis, aut non

si sit

de essentia, habeo propo-

non

adil' cod,

non add,

coil.

eo cod^

SOPHISMATA
stum
;

157

si

non, tune quaeram de dependei\tia, quae similiter est accidens,


sit

utrum dependentia
aut

de essentia

istius accidentis

quod
sit,

est dependentia,

non

si

non, procedam

in infinitum, in formis praedicamentorum,


;

quod

est contra

Philosophum, primo Posteriorum

si

eadem

ratione fuit

standum

in primo. Item, illud videtur esse

de essentia alicuius per quod

formaliter distinguitur ab alio.

Nunc
'

per dependentiam accidens distinguitur

a substantia quae est ens per


species accidentis ab
alia,

se, et similiter

unum

accidens ab

alio, et

una

propter diversum

modum

dependentis ad subiec-

tum, ut patet in Praedicamentis plane per Simplicium.


Si aliquis diceret
:

si

dependentia esset de essentia accidentis,


accidens esset relatio
;

cum

dependentia
plicius dicit
relationis.

sit

relatio,

omne

non

valet,

quia Sim-

quod non omnis respectus

sive habitudo est in praedicamento

Ideo dependentia quae est in quantitate non est in praedicamento

alio nisi in ipso.

Eodem modo
:

est in

aliis.

nonne accidens potest habere intellectum separatum quod non, immo quicumque intelligit accidens, intelligit dependentiam, non tamen semper intelligit per modum dependentis, ut apparebit post ^. Ideo, dicit Simplicius, in Praedicamentis, quod accidens habet duo subiecta: unum in quo est, aliud de quo dicitur; et per respectum ad illud in quo est, dicitur accidens, et per respectum ad illud de quo dicitur, dicitur universale. Ideo voluit Avicenna, in Logica sua, quod accidens concretum est illud cui competit intentio accidentis, non abstractum accidens, nec taie praedicatur de aliquo in quale, immo, si praedicatur, praedicatur in quid, et non in quale, et hoc de primo. Circa secundum, est intelligendum quod dicit. Est concretum uno modo in substantiis, alio modo in accidentibus. Concretum in substantiis est ut homo, asinus, et consimilia. Talia autem concreta non significant supposita, quia, licet non habeant esse nisi per supposita, ut vult Philosophus, in Praedicamentis, tamen esse eorum non dependet a suppositis, immo habent esse secundum se. Ideo non significant suppositum. Sed ad concretum in acciSi aliquis diceret
;

a dependentia

dico

dentibus

tria

requiruntur, ut vult Albertus, in Logica sua, scilicet


abstracto, et identitas vocis, et diversus

identitas
;

significati

cum
hoc

modus

significandi

et similiter

vult Philosophus, in Praedicamentis, ubi diffinit

denominasignifica-

tiva vel concreta in accidentibus, ita

quod

diiferentia est inter


illa
|

tionem aequivocam, univoca'm


aequivoce quando
est diversa
;

et

denominativam, quia

vox

significat

commune, et ratio secundum illud nomen univoce, quando nomen commune et ratio communis deno-

nomen

est

p cod.

non add. in marg.

158

SIGERI DE

CORTRACO
eadem
et

minative,
diversus,

quando vox eadem

et significatio

modus

significandi

Circa tertium, intelligendum quod subiectum multis modis dicitur.

Uno

nunc autem duplex est forma quaedam essentialis, quaedam accidentalis non sustentans formam substantialem, est materia prima quae dicitur subiectum omnium formarum substantialium, ut dicitur primo Physicorum. Sustentans autem formam accidentalem proprie dicitur substantia composita, quae est in se ens completum, et hoc modo sumitur subiectum in Praedicamentis, cum dicitur quod commune est omni substantiae non esse in subiecto, id est, ente complte ^ Alio modo, dicitur subiectum subtus iactum vel inferius, et hoc modo sumitur subiectum in Antepraedicamentis, cum dicitur quando alterum de altero praedicatur, etc. Alio modo, dicitur subiectum idem quod obiectum alicuius scientiae, sed dicitur illud obiectum per comparationem ad intellectum cui primo obiicitur in illa scientia sed illud idem dicitur subiectum respectu passionum et partium quae ibi probantur de ipso, ut vult Philosomodo,
dicitur
;
: : :
;

subiectum quasi sustentans formam

phus, primo Posteriorum. Alio

modo

dicitur

subiectum intentio secunda


dicatur, et sic dividitur ter-

quae debetur incomplexo ut de ipso aliquid minus in subiectum et praedicatum '^

His suppositis, dico ad quaestionem, sine praeiudicio sententiae melioris,

album , significat non solum formam accidentalem, scilicet, albedinem, sed aggregatum ex forma accidentali et subiecto, et in hoc concordant Avicenna et Commentator, quinto Metaphysicae, capitulo de ente, et primo Physicorum, dicens quod album non

quod concretum

in accidentibus, ut

est

unum secundum

diflfinitionem,

quia album significat albedinem et reci-

piens albedinem, et hoc vult Simplicius, in Praedicamentis, dicens quod

album duo

significat, cuius ratio est

prima quia

illud significatur

per termi-

num

cuius intellectus constituitur, ut dicit Philosophus, in Perihermeneias.


autemy per album
constituitur
intellectus
totius

Nunc

aggregati.

Ergo

totum aggregatum

significat.

quod denotatur per ipsum. Nunc autem, hoc est totum aggregatum quia forma non probatur de composito, et hoc vult Avicenna, in Logica sua, capitula de accidente, quod illud quod probatur dicendo Socrates est album, id est, aliquid habens albedinem; tamen, in modo diversificantur Commentator et Avicenna, quia Avicenna vult quod
Item, illud significat terminus
:

concretum

in

accidentibus primo significat subiectum et ex consquente

'

complte cwl.

terminus

p.]

contraria partium cud.

SOPHISMATA
formam accidentalem, quod non
quia tune esset nugatio dicendo
:

159

est

verum, ut Commentator
;

dicit quinto,

corpus album

similiter esset

processus in
si

infinitum quia quotiescumque aliquid est de significatione alterius,

expri-

matur, adhuc intelligitur, et sic in infinitum, ut deducitur libro Elenchorum.


Item,
illud

primo per terminum significatur cuius


constituitur
^

intellectus
intellectus

primo
formae

constituitur,

sed per concretum primo

ideo e contrario dicendo secundum quod Commentator in eodem quinto, scilicet, quod concretum primo significat formam accidentalem et ex consquente subiectum, quia, sicut aliquid habet esse, sic natum est intelligi et per vocem significari sed accidens, dicimus, esse habet in rerum natura, unum esse habet quia est essentia distincta ab essentia subiecti licet semper dependeat ad subiectum, etsi isto modo intelligatur essentia dependens ad subiectum ut unum, distincta ab essentia subiecti, et si sic significetur, significabitur nomine abstracti dicendo absolute: quae significat essentiam dependentem ad subiectum et unum, distincta
accidentalis, deinde subiecti,
;

est

ab essentia subiecti. Aliud esse habet

in

rerum natura accidens quia

est

unum cum subiecto, et si intelligatur accidens quod est dependens ut unum cum subiecto et significetur, significabitur nomine concreti, dicendo album, quod quidem album significat formam dependentem ut unum cum subiecto,
:

et ut
talis

informans subiectum,

et

per

modum

dependentis ad sufeiectum. Ideo


ut

terminus significat subiectum ex consquente, non autem abstractum,


|

quia non significat formam accidentalem

unum cum

subiecto vel ut

^i) yb

dependentem,

licet significat
:

formam quae dependet ad subiectum.

Si aliquis diceret

si

terminus concretus significaret primo formam


dico quod non. Est terminus aequi-

accidentalem et ex consquente subiectum, quod idem est quod ens completum, tune esset terminus analogus
;

vocus, nec univocus nec analogus, quia terminus analogus significat


prius, aliud

unum

ex consquente,

ita

tamen quod secundum dependet


in esse,

et in esse

et in intellectu a primo, ut
tivis, et

apparet in ente, sed dicitur proprie de denomina-

secundarium significatum non dependet nec


et in intellectu

nec

in intellectu

a primo, immo, e contrario, forma accidentalis quae primo significatur

dependet in esse
ficatur.

a subiecto

quod ex consquente

signi-

Similiter
in

subiectum non significatur sub

ratione subiecti sicut

contingit

analogis,

sed significatur magis sub ratione informati, ut credo quod concretum significet subiectum sub

quidam

dicunt, tamen,

ratione propria subiecti, licet

non primo, quia quotiescumque

significatur

accidens ut accidens, significatur subiectum ut subiectum, quia accidens ad

primo

adcl. cod.

160

SlGERl DE
;

CORTRACO

subiectum refertur

modo

per concretum significatur accidens ut accidens,


licet

ideo subiectum ut subiectum,

non primo, sed ex consquente.

Ad

rationes utriusque partis transeundo, oportet dicere quia rationes


significet

primae partis videntur probare quod nullo modo


rationes autem alterius partis videntur probare
significat.

subiectum

quod

principaliter

subiectum

Ideo ad primum dico quod

album

significat

solam qualitatem

primo

et principaliter,

ex consquente tamen subiectum,


:

ut

visum

est.

Ad

aliud, dico

quod per ipsam vocem

album

primo

et principaliter

intelligitur

forma accidentalis, ex consequenti tamen,

intelligitur

subiec-

tum, ideo ex consquente significatur.

Ad

aliud, dico

aliquid in

quod accidens, quodcumque sit, est aliquid in alio, ergo se: concedo ergo absolutum :.concedo non tamen absolutum,
;
;

ut substantia est

ens absolutum, sed absolutum, id


accidens

est,

distinctum,

ut

dictum est

licet

de natura sua

sit

dependens, tamen distincsic significatum.

tum

est quid

ab essentia subiecti, ideo potest esse

Si aliquis dicat

quocumque modo
non concludit
ratio

aliquid comprehenditur ad distinc;

tum a
est,

quolibet alio ut sic est absolutum

dico

quod verum
sit

est absolutum, id

distinctum, sed

quod

absolutum a dependentia
dependentia ad

ad subiectum, quia nec contingit accidens


subiectum, ut visum est prius.
Si aliquis diceret

intelligi sine

nonne aliquid verificatur de ipso accidente sine respectu ad subiectum sicut quando superiora de inferioribus praedicantur; dico quod non, quia accidens dependet ad subiectum semper, tamen accidens non semper significatur per modum dependentis, ideo alia verificantur de accidentibus quae dpendent, non tamen ut iimim dpendent, ut visum
:

est prius.

Si aliquis diceret

cedens
absolvi

et

quandocumque consequens, antecedens non


:

aliqua

duo

ita

se habent sicut ante-

potest absolvi a consquente, sed

dependentia est

antecedens ad
alio,

modum

dependentis, ergo non


significari
;

potest

unum ab
'

nec per consequens

ad hoc dico quod


ut
:

aliquid est
et

consequens eiusdem essentiae cum antcdente,


et, in

animal

homo

talibus,

antecedens non potest absolvi per intellectum

a consquente. Aliud est consequens quod non est eiusdem essentiae

cum
est

antcdente ut

risibile

cum

homine

, et,

in talibus,

antecedens potest

absolvi per intellectum a consquente.

Nunc autem modus dependentis

'

hiu cod.

SOPHISMATA

161

accidens dependentiae. Ideo dependentia potest absolvi per intellectura


a

modo

dependentis, et sic significari.


dico

Ad aliud,
est
ficat

quod

abstractum

et

concretum idem significant

verum

de principali significato, tamen, quantum ad secundarium, plus signiconcretum, quia concretum significat sub alio
Praedicamentis
;

modo

significandi, ut

vult Philosophus, in

ex

quo subiectum

significatur ex

consquente.

Ad aliud, dico quod accidens et subiectum non faciunt unum intellectum qui correspondet univocis, sed faciunt unum intellectum qui correspondet denominativis,
consquente
intellectum penitus,
liter,

et

talis

intellectus qui prius

unum

intelligit et

ex

aliud, proprius est denominativis,


j

unde quia non faciunt unum


f

ideo subiectum non significatur primo et principa-

^i^Ki^a

sed ex consquente.
Si aliquis diceret
:

nonne faciunt unum extremum enuntiationis, ergo et quod est aequivocatio de uno. Aliquid est unum quod correspondet intellectui simplici aliud est unum quod correspondet homo albus, quod est intellectui componenti vel dividenti, sicut dicitur
intellectum

unum

dico

obiectum intellectus componentis

et dividentis, ut
:

apparebat
,

alias.

Ad
visum

aliud, dico

quod non

est nugatio

nasus simus

quia subiectum
valet,

solum per simum significatur ex consquente, ideo non


fuit.

ut

prius

Ad Ad

aliud,

dico

quod concretum
partis patet

aliter

se

habet in

substantiis

ad
fuit.

suppositum quam concretum


rationes
alterius

in accidentibus

ad subiectum, ut visum

solutio.

Ad primum argumentum,
secundum quod
vult

dico quod non bene concludit ad propositum, quia

Alexander commentator,
menti in aliud non
facit

in

primo Elenchorum, mutatio unius praedica-

figuram dictionis pnes significata vocabulorum,

sed pnes
fit

modum

significandi,

unde necessario
et, si

fallacia

figurae dictionis

pnes ens rationis non pnes significatum,

concludit, solum convincit

ratio

est

quod subiectum ex consquente significetur, quod concessum est. aliud, dico quod subiectum ponitur in diffinitione, sicut aliquid quod extra essentiam illius. Ideo quando significatur per nomen accidentis

Ad

subiectum, ex consquente significatur, nec oportet quod illud quod ponitur


in
difiinilione accidentis significatur
diffinitur

per terminum, sed


licet

sufficit

quod

illud

quod

habeat habitudinem ad subiectum,

per

modum

habitu-

dinis ad subiectum

non

significetur, ut in diffinitione simitatis ponitur nasus;

figura cod. 11

162

SIGERI DE

CORTRACO

est

enim simitas nasi

curvitas,

et,

per simitatem, nasus non significatur, sed


licet

simitas habet habitudinem ad

nasum,

per

modum

habitudinis ad
valet.

nasum

non

significetur propter simitatem, sed per

simum. Ideo non

Ad

aliud, dico

quod bene concluait

ratio

quod subiectum

significat ex

consquente, quia significatur accidens per concretum


subiectum.

cum

respectu ad

Ad
portet

aliud, dico

quod

licet diffiniantur

accidentia per subiecta,

non tamen
et

quod

significent subiectum,

nec primo nec ex consquente,


est.

loquor

de abstractis propter causam quae dicta

quod accidens non intelligitur sine esse in subiecto et sine dependentia, ut visum fuit prius, tamen accidens bene intelligitur sine modo dependentis, et sic significatur sub modo dependentis, et ideo non omne accidens, licet dependeat, significat subiectum, sed significat formam dependentem ut distincta est a subiecto, non ut una cum subiecto, ut prius
aliud, dico

Ad

visum

est ^

album potest esse nigrum et illa quae sunt unum, sunt unum pro eodem tempore. Ergo quae intelliguntur ut unum, intelliguntur ut unum pro eodem tempore, cum intelligere sequatur esse. Ergo quae significantur posse esse unum, significantur unum pro eodem tempore, sed
Quaerebatur secundo de veritate huius
:

argumentatur primo quod ipsa esset

falsa,

quia

pro nullo eodem tempore album potest esse nigrum. Ergo

ista est falsa

album potest esse nigrum Praeterea. Dicitur primo Physicorum quod possibile est quo posito inesse, nuUum sequitur impossibile, sed, posito quod album sit nigrum, sequitur impossibile, scilicet, album potest esse nigrum, ergo, non fuit pos.

sibile

album esse nigrum, ergo haec

est falsa

album potest esse nigrum.


diversificant
et

Oppositum. Supponatur quia magis


mentatur

et

minus non
sit

speciem

secundo, supponatur quod minus nigrum


:

magis album,

tune argu-

magis album

est

minus nigrum.

Praeterea. Socrates est niger, Socrates potest esse albus, ergo album
potest esse nigrum.

Ad

quaestionem
dicitur

est

dicendum quod materia

est in potentia

ad

omnem
for-

formam, ut

primo Physicorum. Ideo materia non habet aliquam


si

mam
'

sibi

propiam, quia

haberet propriam, non acciperet aliam

omnem,

Explicit

tophisma determinatum a magistro Sogero de Curtraco

adci. cod.

SOPHISMATA
Ut dicit

163

Commentator, ibidem. Ideo subiectum existens sub uno contrariorum tantum est in potentia ad aliud, quia privatio alicuius formae in materia est accidens necessarium, sine quo materia non esset in potentia ad aliam formam, ut dicit Commentator, primo Physicorum. Subiectum ergo existens
actu sub uno contrariorum et in potentia ad aliud
fit,

est in potentia

ad

illud.

Aliter

autem

fieret

est, quia ex quo aliquid quod impossibile est fieri.


fit

Nunc autem ex
albo nigrum, ut
esse nigrum
,

subiecto actu existente sub uno contrariorum

aliud ut ex

apparet primo Physicorum. Erit ergo


cuius ratio sic posset esse, quia

ista vera:

album potest

quandocumque praedicatum,

denotatur inesse subiecto cui proprie inest, dicitur esse vera.


ita est
;
|

Nunc autem

iecto cui inest, ut prius

denotatur nigrum inesse subquod hoc album potest esse nigrum visum est. Ergo ista est vera album potest esse
:

nigrum

et videtur esse

de intentione Philosophi, primo Posteriorum, versus

quod frquenter menti convenit quia non exponuntur bene termini secundum propositum, quia sumuntur abstracta pro concretis, unde subdit quod non est verum dicere convenit aegrotandi inesse sanum. Cum
finem, ubi dicit
:

igitur

de quocumque affirmativo vel negativo vera,

ista

ergo

erit

vera

con ',

venit aegrotantem esse sanum.


est vera.

Ergo

illa

album potest esse

;n^um

Ad rationes in oppositum, dicendum est ad primam dicendo quod quae significantur posse esse unum pro eodem tempore , intelligitur
:

illa

illius

respectu cuius est

se et non in respectu illius cuius est non per se, nec cum dicitur album potest esse nigrum denotatur inesse nigrum albo per se, ratione subiecti, non ratione albedinis, nisi per accidens. Ideo pro eodem tempore haec est vera subiectum albi potest esse nigrum. Dico quod illud quod est possibile, si ponatur inesse eo modo quo est possibile non sequitur inconveniens.

potentia per

potentia per accidens et

Nunc
fit

in

ista:

album potest esse nigrum,


visum
est.

est potentia proprie respectu

subiecti, ut prius

Ideo

si

ponatur inesse, quod subiectum albi


fuit

nigrum, nichil enim est inconveniens quod illud quod

album
album

fit

nigrum.
Si
aliquis
velit

probare istam

probationem

sic

inesse
sic:

est

nigrum, esse veram, sicut probat quidem ratio ad oppositum


et

quia magis

minus diversificant speciem. Nunc magis album


et

est

minus nigrum, ergo


:

nigrum. Magis
est

minus non

diversificant speciem.
ista est

Ergo sequetur album


est

nigrum. Dixerint aliqui quod

vera

album

nigrum, quia

si

verum

coil.

164

SIGERI DE

CORTRACO
:

fuit

album supponit pro eo quod est vel fuit vel erit, nunc illa est vera quod album est nigrum, ideo et illa album est nigrum nec isto modo pro:

batur oppositum de opposito, vel argumentatur. Potest dici quod


esse polest dupliciter.

minus

Uno modo

potest dicere diminutionem ab eo

quod

est magis, et sic minus non diversificat speciem ab eo quod est magis , secundum quod vult Philosophus, quarto Physicorum, capitulo de vacuo, dicendo quod ex calido fit magis calidum, nullo facta in materia calido, quod unum erat prius quando erat minus calidum, et hoc vult Simplicius,
:

in Praedicamentis, capitulo

de quantitate, dicendo
est

taie

magis

et

minus

minus album nigrum, sicut probat ratio. Alio modo, nigrum, quia tune esset minus esse potest dicere diminutionem formae. Sciendum quod aliquis dicitur minus sapiens qui non est sapiens, et taie magis et minus est
esse pnes unum, et isto
:

modo non

verum dicere magis album

et

contra formam, et speciem diversificat, ut dicit Simplicius, et de

tali

est

verum dicere quod magis album est minus nigrum, quia nullo modo est nigrum et tune non sequitur minus nigrum, ,ergo nigrum, immo est fallacia secundum quid et simpliciter, quia minus diminuit de ratione magis, ut prius visum est. Per hoc patet solutio ad secundum.
;

Ultime, quaerebatur utrum


et videtur

non

facit

potest faciat propositionem modalem quod non. Primo, quia illud quod est de consideratione nostra propositionem modalem, sed potest est de consideratione
;

nostra, ergo etc. Maior apparet.

Minor declaratur ex intentione Philosophi,


propositionem modalem formaliter dbet

primo Physicorum

et quinto

Metaphysicae.
facit

Praeterea. Illud

quod

esse ens rationis, ut apparet de se, ergo

potest

non

facit

propositionem

modalem.
Praeterea. Si

unum

faceret propositionem

modalem

et

non alterum,

hoc necessario esset propter aliquid repertum in uno quod non reperiretur in alLero. Hoc non potest esse vox, in hoc quod est potest quia vox non facit propositionem modalem est enim ens naturale nec etiam signi:

ficatum quia tune faceret propositionem

esse in potentia

dicimus, nec significatur ratione modi significandi quia nuUus


ficandi reperitur in

, quod non modus signi-

hoc quod
,

est

potest

quin etiam reperiatur in hoc

quod
faciat

est:

oportet

e converso, tamen,

propositionem modalem, ergo

potest

non dicimus quod oportet non faciet propositionem


'

modalem.

botit

noH\ non potest

corf.

SOPHISMATA
Si dicatur
:

165

esse modalem,
dicati

homo est albus per accidens, non dicimus propositionem cum hoc quod est accidens determinet inhaerentiam praefortius

ad subiectum, ergo multo

nec hoc quod

est

potest

vel

possibile, faciet

propositionem modalem. Maior apparet, quia in

illis

de

modo ad sumendum contradictorium negatio dbet ferri ad modum, sed in homo est albus per accidens non refertur negatio ad sumendum ista contradictorium ad per accidens , immo contradictorium eius est nullus homo est albus per accidens .
: :

Praeterea.

Homo

est asinus est

de necessitate

ista

est

modalis tam

, ut dicit Ammonius, in modus determinet compositionem, illi compositioni quae sit apud intellectum componentem dbet aliqua com homo est positio realis, aliter intellectus esset figmentum. Sed in illa

bene

sicut ista

homo

animal de necessitate

commento

libri

Perihermeneias. Si igitur

asinus

nulla est compositio realis.


ista
:

Ergo nec
est

intellectualis,

nec per conse


^

quens modalis. Ergo nec


modalis. Ergo nec
:

homo

asinus de necessitate
.

est

homo

potest esse asinus

Praeterea. Sicut operationes sunt distinctae, sic virtutes sunt distinctae.


Similiter subiecta illarum sunt distincta.
diffrt a

Cum

igitur operatio

prima animae

secunda
:

et a tertia, similiter obiecta

debent

diiferre in re.

Cum

igitur ista

homo

potest esse asinus

sit

obiectum intellectus compo-

nentis et dividentis, erit aliqua compositio realis quae obiicitur intellectui,

sed talem non est reperire, ergo non est propositio, nec per consequens
modalis.
Praeterea. Ista

non dterminant comparationem, ergo

facit

proposi-

tionem modalem, quod non dicimus.


Praeterea. Ista per se dterminant praedicatum in comparatione ad

subiectum, ergo

facit

propositionem modalem

etc.

Hic

est defectus istius sophismatis

magnus.

'

corpto^ cod.

non add.

cod.

INDEX
DES

NOMS

CITS DANS LES TEXTES


DSIGNENT LES PAGES)

(LES CHIFFRES

Albertus Magnus, iS,


Logica,
3, 8, 9,

45.

De Anima,

6, 121, 144, 147.

158.

Alexander cominentator,
Sopbistici lencbi, IGI.
Alexiiis, 9, il.

Physiognomonia, 75. De morte et vita, 139. Metaphysica, 4, 95, 125,


156, 157, 164.

139,

Ul,

Algazel, 139.

Etbica, 140.
Politica, 139.

Ammonius,

15.

Perihermeneias, U, 31, 132, 165. Aristoteles =. Philosophus, 8, 81, 42, 43,


45, 52, 54, 57, 60, 63, 64, 79, 112,

Averroes =^C!ommentator,
159.

11, 18, 34, 35,

40, 42, 50, 58, 57, 59, 60, 112, 139,

147, 156.

Praedicamenta,
156-158, 161.

4,

81,

87,

97,

99,

Perihermeneias,
132, 152, 159.

7,

15,

17,

31, 32,

Perihermeneias, 14, 31. Physica, 23, 125, 144, 158, 163. Metaphysica, 4, 156-159. Avicenna, 8, 129, 139, 144, 155, 158, 159.
Logica,
3, 4, 103.

40, 61, 63, 65, 83, 89, 94, 103, 108,

157, 159.

Metaphysica,
Boetius,

5, 93.

Analytica priora, 88, 152. Analytica posteriora, 67, 142, 157,


158, 168.

8, 9, 25, 102, 144, 149.

Perihermeneias, 56.
Cicero -= Tullius,
7, 154.

Topica, 82, 86, 87, 90, 120. Sophistici Eleuchi, 10, 80, 85, 87,
156, 159.

Donatus,

96, 97, 99, 100, 103, 108, 110,

111,

115,

117,

120, 123-125, 146,

148-152.
102. 105, 114, 125, 139,

Physica.

4,

146, 158, 162-164.

Galienus, 53. loannes Philoponus,


Isidorus, 97.

6.

De

Caelo, 139.

168

INDEX DES NOMS CITES DANS LES TEXTES


Etymologiae, 96,
lOi.

Tuvenalis, 154,

Ars obligatoria, 84. Ars Priorum, 3-75.

Liber De Causis, 139, Parmcnides, 23. Petrus Helias = Commentator,

De Proprio
97, 99,
:

(capitulum), 82.

Fallaciae, 79-90.

101-103, 112, 118, 119, 120, 137.

Volumen maius, 96,


120.

99, 110-112, 116,

Sophisma Album potest esse nigrum , 155-165. o Amo Sophisma est vorbum ,
:

129-137, 138, 145.


422, 139,

Volumen minus,
Porphyrius,
8, 88.

Sophisma

Magistro legente pueri


,

proficiunt
157.

107, 137-143.

Commentationes,

Sophisma
143-154.

magister

107,

Priscianus, 96, 97, 100, 102-104, 111-113,


IIG, 119, 120, 123, 136, 139,
147, 150, 151. 153.

UI,

Summa modorum
125.

significandi, 93-

Volumen maius,
108,

93, 94, 96-104, 107,

Simplicius, 157, 164.

110-116,

118,

120-125,

130,

Praedicamenta,
158, 164.

3, 9,

33, 134, 156-

446, 148, 150-153.

Volumen minus,
106,

90, 93, 97-99, 404,

Theoctistus, 122.
Vergilius, 116, 154.

109-112, 114, 115, 122, 124,

125, 139, 140, 444, 146, 148, 150.

Sigerus de Cortraco,

Aeneis, 443. Zeno, 73.

TABLES

TABLE DES MANUSCRITS CITS DANS L'ETUDE

Bordeaux, Biblioth. publ., n 131,


pp. 9, 15, 17.

Bruges, Biblioth. publ., n 435, p. 33 no 482, p. 20 n^ 500, pp. 24, 25, 33 no 509, p. 27 no 544, pp. 14,
;

46.

Bruxelles, Biblioth. Roy., no 27412747, pp. 9, 16. Erfurt, Amplon., no 268, p. 9. Florence, Laurent., n 3, s. XII,
p. 33.

8; no 15303, p. 8 p. 63; no 15492, p. 8 no 15625, p. 12 p. 8 no 15843, p. 10 p. 8 p. 12 no 15996, p. 12 no 16130, pp. 9, p. 4 no 16134, p. 33 33 p. 33 no 16164, p. 8
p.
; ;

no no no no no

15449, 15536, 15790, 15879, 16069,

10, 17, 24,


;

no 16135, no 16222,
;

pp.
45,
p.

2, 9, 11, 14, 20, 24, 30, 33, 43,

46 no 16227, p. 43 no 16297, 43; no 16390, pp. 21, 63;


;
; ;

Munich, Biblioth. Roy., no 3852,


pp.
9, 17.

Paris, Biblioth. de l'Arsenal, no 133,

pp. 8, 11, 12 no 1021, pp. no 1022, p. 2.


;

2,

14

no 16401, p. 33 no 16574, pp. 8, 12; no 16612, p. 8 no 16617, p. 21 no 17516, p. 32. Rome, Bibl. Vatic, no 7678, pp. 29,
;

30, 33.

Paris,
p.

Biblioth.

Nation.,
;

8; p. 24 p. 8 p. 33
;

no 7561, p. 8 no 13102, p. 22 no 13787, p. 8 no 14966, p. 33

no no no no no

5493, 11412, 13352, 14799, 15301,

Toulouse, Arch. de Garonne, S. F 2, no.

la
4,

Haute9,
cl.

pp.

15.

Venise, Biblioth. St-Marc, lat. c. XXI, no 2461, pp. 9, 16.

VI

170

TABLE DES NOMS DE PERSONNES

It

TABLE DES NOMS DE PERSONNES


Barri

'

Grard. Bde, 39.


Ablard, 21, 28, 35, 63. Aegidius de Harlebecca,
4.

Bne = Amaury. Bernard de Chartres,


Blois

Agns,
Ailly

4.

= Pierre. =

39.

= Pierre.

Albert de Saxe, 25, 33. Albert le Grand, 2, 14, 16, 32, 45,
61-63, 68-70.

Boce de Dacie, 29, Braco = Rodolphe.

36, 61, 70,

Alemannia = Henri. Alexandre d'Aphrodisias, 62. Alexandre de Villedieu, 36, 38,


72.

Alcuin, 35.

Brescain Jean. Brewer, ^6, 38, 41. Brito Raoul. Bulaeus Du Boulay.

60,

Buridan == Jean. Burleigh =-= Walter.

Alexandre Neckam,
Algazel, 52.

22.

Amaury de Bne,
Ammonius,
Aquin
62.

65.

Andeli =^ Henri. Aphrodisias == Alexandre.


Apulius, 70.

Caedzant

Thomas.

Capella = Martianus, Cassiodore, 39, 61. Caton, 41. Gauchie, 2i.


Celles

Jean.

Aristote, V, 14, 16, 19-21, 25, 2729, 36, 41, 48, 50-52, 54, 55, 60, 66, 68-70, 73. Arnold Cortte, 17. Auvergne Pierre.

= Pierre.
34.

Charlemagne,
Chartres Chartres

Charles, 32, 43.

= Bernard. = Thierry.

Auxerre Auxerre
70.

Lambert.
Rein'i.

Averros, 15, 36, 47, 52, 59, 62, 68,

Chevalier, U., 46. Cicron, 38, 41, 68. Cipolla, /.

Clment

Avicenne,

52, 59, 62, 70.

B
Bacon Roger. Baeumker, Ci., /,
Baligault

Commentator Averros. Conches -^ Guillaume.


Cortte
----^

VI, 10. Clerval, ^5-40.

Arnold.
75. ^^ Robert.

Couderc,

Couron
5, 26, 26.

Cousin,

2/, 61.

Flix.

Cremonensis (quidam),

66.

* Les ouvrages

chiffres
cits.

en italiques renvoient aux pages o l'on trouvera

le titre

complet des

TABLE DES NOMS DE PERSONNES

171

D
Dacie Dacie

Gilbert de la Porre, 63. Gilles de Lessines, VIL


Gilles de

= Boce. = Jean.
/, 5,

Rome,
3, 6.

9, 32.

Godefroid de Fontaines, VU.


^, 6.

Delisle,

/o-12, 40, 62, 69.

De

Meulenaere,

Goethals, Goethalst

= Henri.
21, 23, 26, 32, 33.

Denifle, 6, /o, 11, 21, 23, j-^. De Wulf, VII, 12, 21, 61-64.

Goswin, Goubert

7.

= Jean.

Donat, V, 34-41, 51, 52, 54, 57, 58,


60, 7], 72.

Grabmann,

Dorpius

= Martinus.
//,

Grgoire IX, 22, 38. Grgoire de Rimini, 67.

Du

Boulay,

p-

Gui d'Evreux,
Guido, 22. Guillaume Guillaume Guillaume Guillaume

12.

Ducange,

14, 27, 46.

Duhem, 7^. Duns Scot, 23,

43, 47, 48, 57, 58, 60,

66, 67, 69, 71, 72.

de Conches, 39. de Nogent, 35. de St- Amour, 2. de Tocco, 2.

H
Echard

Qutif.
39.

Erasme, 67. Etienne de Tournai, Evrard de Bthune, Evreux Gui.

37, 38, 60, 72.

Hanibaldus, 11. Aegidius. Harlebecca Haurau, /2, 33, ^4, 37, 63. Heinze = Ueberweg.

Hlie

Pierre.

Flix Baligault, j-^. Fret, 26, 64. Garcia. Fernands

Fierville, ^8.

Fontaines

Godefroid. Fournier, 2^, 64.

Franck, 6^.
Franklin,
5, 11, 12.

Hmer, 8. Henri d'Andeli, 40^ 41. Henri de Alemannia, 16. Henri de Gand, VII. Henri de l'Eglise, 8, 9. Henri de Lewis, 10. Henri Goethalst, 11. Henri Pistor, 10, 11. Hron, 40.
Hibernia Holkott

= Patricius. = Robert.

Hugues de

Saint- Victor, 34.

G
Galinus, 68. Henri. Gand

Inghen

= Marsile.

Garcia (Marianus Fernands), ^^, 47. Garlande Jean.

Innocent IV, 8. Isidore de Sville, 34, 36, 39.

Gauthier,

7, 8.

Grard de Abrincis, 4. Grard de Barri, 36, 38, 41. Grard de Maestricht = Grard
d'Utrecht. Grard d'Utrecht, 12. Jiiselinus de Zomerghem,

3.

Pierre d'Espagne. Jean XXI Jean Buridan, 12, 24. Jean de Brescain, 64.

172

TABLE DES NOMS DE PERSONNES


de de de de de de de
Caedzant, 5. Dacie, 60, 72. Garlande, 40, 41. Philopon, 62.
Salisbury, 28, 35, 38, 39, 41.

Jean Jean Jean Jean Jean Jean Jean Jean Jean

Michel de Brabant

Michel de

Marbais. Michel de Marbais, 13, 14, 43, 46-51,


53-58, 60, 71, 72.

Tolde, 15.
Vallibus, 12.
4.

Michel de Roubais Marbais. Migne, 28, 35, 38.


Molitor, 2,
3, 7, 8, 12.

Michel de

Goubert,

Grammaticus

Jean de Phi-

lopon.

Morus, 67. Mussely, 2,

3, 7, 8, 12.

Jean Le Rus, 30, 60. Jean Marchanova, 16.


Jourdain,
y/, 6i.

N
N. de Dunis, 3, Alexandre. Neckam Nicolas de Normandie, 29.

Jubinal, 40. Juvna), 58.

Niglis, F//, 4, 6, 7, 11, 13, 20, 28, 31, 68.

Kervijn de Lettenhove, Kilwardby Robert.

5, 20.

Guillaume. Nogent Normandie (de) Nicolas.

O
Lambert d'Auxerre, 21, 22, Lambert de Lede, 3. Laude = T. Laude (M.), 14, 20.
28, 45, 63.

Occam

(Guillaume

d'),

12,

24,

25,

33, 66-68, 73.

Odon d'Ourscamp, Odo Suessionensis


camp. Omar, 62.

= Odon d'Ours-

23, 33.

Lede = Lambert. Le Rus == Jean.


Lessines

Leclerc

(V.), 2, 8, 11, 14, 31, 46.

= Gilles. Lettenhove = Kervijn.

Ourscamp

(d')

= Odon.

Lewis

=- Henri. Lucain, 38. Luchaire, 21.

M
Maestricht
=-^

Paris (G.), i7, 40. Pasquiez, 16. Patricius de Hibernia,


Pelzer, VII. Perse, 38.

9.

Peatow, F//, 21, 22, 35, 37, 39-4L

Grard.
/, 2, 5, 13, 15,

Mandonnet, VI,

26-29,

Philippe du Val,
Pierre Pierre Pierre Pierre Pierre Pierre

4.

32, 39, 61, 62, 64, 65.


-^ Jean. Garcia. Marsile d'Inghen, 67. Martianus Capella, 61.

Philopon "Jean.
d'Ailly, 25.

Marchanova
Marianus

Martinus Dorpius, 67. Mathieu de Vendme, 64. Mcusnier, 2, 6, 7.

d'Auvergne, 29, 33, 61. de Blois, 38-40. de Celles, 39. de Poitiers, 33. d'Espagne, 2, 29, 66, 69,

73.

TABLE DES NOMS DE PERSONNES


Pierre Hlie, 34, 36, 41, 43, 57, 58,
60, 71, 72.

173

Seppelt, 21. Servius, 39.


Isidore. Sville Siger (Matre), 20.

Pierre Rinck, 5. Henri. Pistor

Pitra, 2$,

Siger de Brabant, VI, VII,


13, 15, 18, 20, 25, 64. 70.

1,

2,

5,

Poitiers

= Pierre.

Porphyre, 16, 19, 61, 62, Gilbert. Porre Pot vin, /.

Siger de Courtrai, passim. Siger de Siger de Gulleghem

Prantl, 11, 22, 24, 25, 27-29, 33, 45, 61-63, 66, 67, 69.

Courtrai. Simon l'Anglais, 9. Simplicius, 59, 62, 68, 70.

Priscien, 19, 34-42, 44, 51, 52, 57,


58, 60, 71, 72. Proclus, 62.

Smaragdus, 35. Sorbon = Robert.


Steichele, p.

Suessionensis

Odo.

Qutif-Echard,
Quintilien, 34.

/, 8.

T. de Laude, 3, Themistius, 16.

Theutonicus (magister). 65. Thierry de Chartres, 63, 64.

Thomas d'Aquin,
Raoul
Brito, 4, 8.
73.

l, 2, 8,

62, 63,65,

Rashdall, 2i. Reichling, ^y. Rmi d'Auxerre, 34, 36.

Thomassin,
Thurot,
43, 44.
7,

7.
/i,

14, 18, 20, ^/, 34-38,

Rinck

Pierre.

Tocco
Tolde

Robert, 2/, 23.

= Guillaume. = Jean.
15.

Robert Robert Robert Robert Robert

de Couron, 38. de Sorbon, 1. de Valle Verbi, 63.


Holkott, 67.

Turpin,

U
Ueberweg-Heinze,
61^ 62.

Kilwardby, 43, 60, 63.


45.

Rodolphe Braco, 9. Roger Bacon, 32, 43,

Rome

Gilles.
g.
7.

V
Philippe. Val Valle Verbi (de) Robert. Vallibus (de) Jean.

Ruland,

Rutebuf,

Saint-Amour

Saint-Victor Hugues. Salisbury Jean. Saxe Albert. Scartazzini, 6.

= =

Guillaume.

Van den Gheyn, 16. Van de Patte, 4. Van Essche (Martin), 5. Mathieu. Vendme (de)

Vercruysse (H.), VII, 1, 3-8. Vercruysse, 3, 6. Villedieu (de) - Alexandre,


Virgile, 36, 58.

Schaarschmidt, ^g. Scot = Duns.

Vives, 6j.

174

CORRECTIONS ET ADDITIONS

W
Walter Burleigh, 12. Wattenbach, 64. Wauters, /. Willelmus (abbas), 4.

Willelmus (decanus), Wrobel, j?7.

3.

Z
Zomerghem

= Ghiselinus.

CORRECTIONS ET ADDITIONS

PREMIERE PARTIE
p. P.
(10), 1. 2, lisez (16),
(17),
1.
:

abrviatifs.
:

33, lisez

abrviations.
(sr. 2741-47)

P.

la suite de la description du ms. 1569


:

de

la Bibl.

Roy.

de Bruxelles, ajoutez 8. Erfdrt, Bibl. Amplonienne, n* 2G8. M. Wilhelm Schum donne de ce ms. la
description suivante (Beschreibendes Verzeichnis dev AmplonianisclicnHundschriften-

aammlung su Erfurt.
XIV*
s.,

Berlin, 1887, p. 512):


feuillets.

Ms. parchemin

in-4",

de

la fin

comprenant 95

Reliure bois avec recouvrement en cuir noir.

du La
les

couverture suprieure qui, sans doute, nous et donn l'origine du ms., manque...
L'critare,

une cursive de
Sogeri

la fin

du

xiv sicle, est difficile dchiffrer...


.

Tous

textes doivent so rattacher des commentaires philosophiques

Fol. 1-8

institutum. Titre en rouge


priorum...

compendium do Aristotelis libris priorum analyticorum Incipit compendum Sogeri supra priora. Inc. Loyca
:
!

est pars organica... Expl. .... perfecti ad perfcctum et simili ter ars tocius libri

Fol. 9-34

Roberti episcopi Lincolnensis commentarius in Aristotelis libros


.

posteriorum analyticorum

mngni commentarius in Aristotelis libros Elenchorum . L'auteur du catalogue n'a pu identifier l'auteur do VArs Priorum que contient co ma. Dans la table des noms cits (p. 927) il pense que ce pourrait tre Roger Bacon La comparaison du trait avec les textes de VAra Priorum dos ms. que nous avoDH dcrits plus haut (cb. H) notjs permet de dire qu'il s'ngitdo Sigcr do Couitrai. Le texte lui-mmo d'ailleurs indique qu'il s'agit d'un compendium Sogeri . Nous n'avons pu prendre connaissance de co manuscrit qu'aprs l'impressiop du chapitre II de notre ^^ude,
Fol. 35'94
:

Albert!

CORRECTIONS ET ADDITIONS

1^5

SECONDE PARTIE
p.
4,
1.

20, lisez

subicto...
l.

P. 28,
P. 87, P. 94,

1. 1. 1.

15

p. 32,
:

18 et

1.

23, lisez

eadem, inter

se.

8, lisez

oppositura.
:

28, lisez

signandi, signt.
:

P. 109,
P. 115,

1.

32, lisez
34, lisez

diversimode.
supina.

1.

P. 167, ajouter ou rectifier quelques indications de pages (dans l'Index des

noms

cits)

Aristotelis
Id.

= Philosoplius
:

aprs 79 ajouter 81.


:

au lieu de 152, 159, lisez 151, 158. Id. Sophistici Elenchi au lieu do 156, lisez 155. Averroos aprz 139, ajoutez 158. Aviceuna, Logica au lieu de 159, lisez : 158.
Perihermenias
:

TABLE GNRALE DES MATIERES

Avakt-Peopos

ETUDE SUR SIGER DE COURTRAI


Chapitre Chapitre
I.

Notice

biographique

(1)
(9)

II.

Chapitre III.

Chapitre IV. Chapitre V.

Chapitre VI.
Conclusion

Les manuscrits Les uvres de Siger de Courtrai Le procd pdagogique du Sophisma Siger de Courtrai et la Grammaire spculative Siger de Courtrai logicien
.

(19)
.

(20) (34)

(GO) (71)

TEXTES INDITS
Ars Priorum
Fallaciao (fragment)
1

77
91

Summa modorum
Sophismata
:

significandi

Ame

est

verbum

129
137

Magistro legente pueri proficiunt

magistcr
potest esse cigrum

143
154

Album

Index des noms cits dans les textes Table des manuscrits cits dans Ttude Table des noms de personnes cits dans Ttudo
Corrcclions et additions

1C7

169

170
174

B 765

.S6 A2 1913 SMC

Si^er, of Courtrai, d. 1341. Les oeuvres de Siger de Courtrai (Etude ALD-5594 (mcsk)
:

Você também pode gostar