WWW.VBO.

BE
FOCUS BEGROTING

VBO – Economisch departement

Bijlage bij Infor VBO – nr. 30 – 18 september 2009

Het is vijf na twaalf !

1. Toestand van de overheidsfinanciën ...op een moment dat we eigenlijk begrotingsoverschotten
moeten boeken
Deze hoge schuldgraad en zware begrotingstekorten staan in schril con-
Zwaarste crisis sinds WO II…
trast met wat nodig is om de vergrijzing budgettair voor te bereiden. Sinds
In het vierde kwartaal van 2008 werd ons land geteisterd door hoogst-
jaren was immers het idee om een spaarpotje op te bouwen om zo de ver-
waarschijnlijk de zwaarste financiële en economische schok sinds WO II.
grijzingskosten die door de Studiecommissie voor de Vergrijzing recent
Ter vrijwaring van de stabiliteit van het financieel systeem zag de over-
nog voor de periode 2008-2060 op 8,2% van het bbp werden geraamd,
heid zich genoodzaakt om tussen september 2008 en januari 2009 voor
voor te financieren. Sinds 2002 heeft men op begrotingsvlak echter te
zo’n 24 miljard euro (ofwel 6,8% van het bbp) aan extra kapitaal in enke-
zeer de teugels laten vieren, waardoor er van de opbouw van dit spaar-
le financiële instellingen te pompen. Daarnaast keurde ze in december
potje niet veel in huis is gekomen (grafiek 2). Daar de marge voor toe-
ook nog een relanceplan goed, waarbij in 2009 en 2010 voor respectie-
komstige begrotingsoverschotten met de snel naderende vergrijzingsgolf
velijk zo’n 0,5% en 0,4% van het bbp aan extra zuurstof in de economie
uitermate klein is geworden, dienen we dan ook dringend op zoek te gaan
zal worden gepompt. Al deze ingrepen hebben een forse terugval van onze
naar andere strategieën om te vermijden dat de vergrijzingsfactuur wordt
welvaart niet kunnen vermijden, maar het is duidelijk dat zonder deze
afgewenteld op de volgende generaties.
interventies de uitkomst nog veel erger was geweest.

…doet de overheidsfinanciën zwaar in het rood duiken… Grafiek 2 - Het verloop van de overheidsfinanciën over de afgelopen 40 jaar
De keerzijde van de medaille is wel dat de overheidsfinanciën hierdoor (Bron: NBB)

aanzienlijk in het rood zullen duiken. Volgens de Hoge Raad van 12

1990
Financiën zal er bij ongewijzigd beleid in 2009 en 2010 een begro-
10 1985
tingstekort van respectievelijk 5,9% en 6,5% van het bbp worden
1995
Rentelasten (in % van het bbp)

geboekt. Dit is sinds 1993 niet gezien! Ook op het niveau van de schuld- 8

graad zien we de klok enkele jaren teruggedraaid. Terwijl we er in de afge- 2000

1980
lopen veertien jaar waren in geslaagd om de schuldgraad continu te 6

verminderen (van 137,1% in 1993 tot 84% in 2007), viel hij in 2008 2005
2010 p 1975 4
opnieuw hoger uit dan in 2007. De verwachting is dat hij in 2010 2009p 2008
1970
opnieuw boven de symbolische grens van 100% van het bbp zal uitstij- 2

gen. Hierdoor wordt zo’n vijf jaar van schuldafbouw in twee jaar volledig
0
weggeveegd (grafiek 1). -8 -6 -4 -2 0 2 4 6 8
Primair saldo (in % van het bbp)

140 Grafiek 1 -
Deze grafiek toont hoe het primair saldo (i.e. het verschil tussen de
Verloop van de
schuldgraad inkomsten en de uitgaven van de overheid exclusief de rentelasten) en de
120 (in % van het bbp;
Bron: NBB)
rentelasten in de afgelopen 40 jaar zijn geëvolueerd. Vier periodes zijn
duidelijk zichtbaar: (1) de periode 1975-1981 met een verslechtering
100 van zowel de rentelasten als het primair saldo; (2) de periode 1982-1990
met een sterke verbetering van het primair saldo en een nog lichte stij-
80 ging van de rentelasten; (3) de periode 1993-2001 met een verbetering
van de rentelasten én het primair saldo, en (4) de periode 2002-2008
met een daling van de rentelasten, maar een verslechtering van het pri-
60
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009p
2010p

mair saldo. De rode stippellijn geeft de voorspelling bij ongewijzigd beleid

van de Hoge Raad van Financiën weer voor 2009 en 2010..

1 | VBO - FOCUS BEGROTING - SEPTEMBER 2009

 FOCUS BEGROTING
Bijlage bij Infor VBO – nr. 30 – 18 september 2009

2. Vereiste begrotingsinspanning 3. Wat moet er wel en niet gebeuren?

Begrotingstekort zal niet zomaar verdwijnen In deze rubriek bespreken we welke hervormingen men wel en niet moet
De middellange-termijnvooruitzichten van het Federaal Planbureau tonen doorvoeren om, enerzijds, opnieuw een begroting in evenwicht voor te leg-
dat bij ongewijzigd beleid het begrotingstekort niet automatisch zal ver- gen en, anderzijds, de vergrijzing voor te bereiden. We werken drie onder-
dwijnen van zodra de economie opnieuw aantrekt (grafiek 3). Dit komt voor- delen uit: (1) hoe kan men de potentiële groei van onze economie
al omdat, enerzijds, de uitgaven te sterk groeien in vergelijking met wat versterken?; (2) wat valt er nog te doen op het vlak van de inkomsten?; en
onze economie kan dragen en, anderzijds, de rentelasten terug beginnen (3) welke maatregelen moet men implementeren op het niveau van de uit-
te stijgen door de sterk toegenomen schuldgraad. Deze twee tendensen gaven? Met betrekking tot het derde onderdeel neemt deze Focus de effi-
maken dat, zonder nieuwe maatregelen, het begrotingstekort na 2010 ciëntie van de overheid extra onder de loep.
structureel boven de 7% van het bbp zal blijven zweven. De Hoge Raad
van Financiën heeft berekend dat om dit tekort tegen 2015 opnieuw weg Hogere economische groei
te werken, het primair saldo (ofwel het verschil tussen de inkomsten en
de uitgaven van de overheid exclusief de rentelasten) met 6,8% van het Lissabonagenda moet worden versterkt
bbp ofwel 23 miljard EUR zal moeten stijgen. De problemen in de financiële sector en de toename van de werkloos-
heidsgraad als gevolg van de crisis maken dat onze potentiële groei moge-
100% Grafiek 3 - lijk een serieuze klap te verwerken krijgt. Hier komt nog bij dat ook de
Hoeveel van het
begrotingste- impact van de vergrijzing op de arbeidsmarkt in de komende jaren meer
80%
kort is te wijten en meer tot uiting zal komen, wat bij ongewijzigd beleid een bijkomende
aan de crisis?
60% (Bron: Federaal neerwaartse invloed zal uitoefenen op hoe snel onze economie in norma-
Planbureau)
le omstandigheden zal groeien. Terwijl men in goede economische tijden
40% nog kon wegkomen met slechts een beperkte vooruitgang op het vlak van
de Lissabonstrategie, is het vandaag zeer duidelijk dat ons land dringend
20%
een aantal ambitieuze hervormingen in gang moet zetten om de potentië-
le groei op peil te houden. Bij gebrek hieraan zal de draagkracht van onze
0%
2009 2010 2011 2012 2013 2014 economie om het huidige niveau van sociale welvaartsstaat in stand te hou-
conjunctureel structureel
den, alleen maar verder verzwakken.

Dringend meer mensen aan het werk

Saneringsoperatie wordt zwaarder dan in de jaren ‘90
Eén domein waar verschillende internationale instellingen ons land elk jaar
Om een idee te krijgen van wat de draagwijdte is van een toename van het
aanmanen om ambitieuze hervormingen in gang te zetten, is de arbeids-
primair saldo met 6,8% van het bbp, is het nuttig om dit te vergelijken
markt. België kent op dit vlak twee in het oog springende handicaps. Ten
met de saneringsoperaties die we hebben gekend in de jaren ’80 en ’90,
eerste is internationaal gezien slechts een beperkt aandeel van de bevol-
toen het primair saldo met respectievelijk 10,1 en 3,6% van het bbp is
king op beroepsactieve leeftijd werkelijk beschikbaar voor de arbeids-
gestegen. Hieruit blijkt dus dat de komende saneringsoperatie lichter zal
markt. In België bedroeg de activiteitsgraad in 2008 slechts 67,1%,
zijn dan deze in de jaren ’80, maar bijna twee keer zo zwaar zal zijn dan
tegenover 71,5% voor de eurozone en meer dan 75% in Duitsland en
deze uit de jaren ’90. De budgettaire uitdaging waar we vandaag voorstaan
Nederland. Ten tweede slagen we er onvoldoende in om onze werklozen
is dus aanzienlijk groter dan deze die ons land heeft binnengeloodst in de
te activeren. Terwijl in België bijna 50% van de werkzoekenden meer dan
Europese Monetaire Unie!
1 jaar werkloos is, is dit in de eurozone nog geen 40%. Om na het uitdo-
ven van de crisis meer mensen aan het werk te krijgen en dus zo het draag-
Vooral de uitgaven zullen aangepakt moeten worden
vlak van onze sociale zekerheid te verbreden, zijn dus zowel hervormingen
Een vergelijking met voorgaande saneringsoperaties leert ook dat vandaag
nodig op het vlak van het nog beter activeren van de werkzoekenden als
het gros van de budgettaire inspanning zal dienen plaats te vinden op het
het langer beschikbaar houden voor de arbeidsmarkt, zelfs op termijn
niveau van de uitgaven. Zo stellen we bijvoorbeeld vast dat op het einde
eventueel na 65 jaar, van alle kostbare talent. Wat dit laatste betreft, heeft
van de saneringsoperatie in de jaren ’90 de primaire uitgaven gelijk waren
de Studiecommissie voor de Vergrijzing bijvoorbeeld berekend dat we de
aan 43% van het bbp. In 2008 waren deze echter al goed voor 46,2% van
vergrijzingsfactuur met zo’n 15% kunnen verminderen indien we de werk-
het bbp en het Federaal Planbureau verwacht dat deze bij ongewijzigd
gelegenheidsgraad van de 55-plussers op termijn weten op te trekken tot
beleid in de periode 2009-2014 nog eens met een extra 4% van het bbp
het niveau van dat van de Scandinavische landen.
zullen stijgen! Het is duidelijk dat we hiermee een niveau hebben bereikt
dat de gezinnen en de ondernemingen in ons land onmogelijk kunnen blij-
ven financieren.

2 | VBO - FOCUS BEGROTING - SEPTEMBER 2009

 FOCUS BEGROTING
Bijlage bij Infor VBO – nr. 30 – 18 september 2009

Inkomsten Milieubelastingen enkel mits een groene index

Om een meer milieuvriendelijk gedrag van consumenten te bevorderen,
stelt men soms voor om de milieubelastingen te verhogen. Cruciaal hier-
België kent nagenoeg de hoogste belastingdruk ter wereld…
bij is echter wel dat de prijsverhogingen te wijten aan de hogere milieu-
Het is duidelijk dat ons land bijna geen ruimte meer heeft om de belas-
belastingen, niet worden doorgerekend in de gezondheidsindex. In dit
tingdruk nog verder te verhogen. Volgens cijfers van de Europese
geval zouden deze prijsverhogingen immers via de automatische indexe-
Commissie heeft België, na Denemarken en Zweden, met 44% van het bbp
ring aanleiding geven tot hogere lonen, waardoor de consumenten niet echt
de derde hoogste belastingdruk van de hele Europese Unie. Deze hoge
zouden worden gestimuleerd om hun gedrag te veranderen. De factuur zou
belastingdruk is bovendien veralgemeend over de drie economische func-
immers terechtkomen bij de ondernemingen, die hierdoor hun concur-
ties, zijnde consumptie, arbeid en kapitaal (grafiek4).
rentiepositie nog verder zouden verslechterd zien. Om dit te vermijden,
dient men dus over te gaan van de gezondheidsindex naar een ‘groene’
45 Grafiek 4 -
42,3
38,7 39,4 Impliciete
index, waarin deze prijsverhogingen worden geneutraliseerd.
40
belastingvoet in
35

30
31,1
32,1
29,8
2007 naar
economische Uitgaven
functie
25
22,0 (Bron: Eurostat))
19,6 20,5
20 Sommige uitgavenposten kennen onduurzame groei
15
Voor sommige uitgavenposten (bv. werkloosheid) is het logisch dat deze
10
op een anticyclische manier evolueren. Dit vormt immers de essentie van
5
de werking van de automatische stabilisatoren. Het grote probleem is ech-
0
consumptie arbeid kapitaal ter dat er voor andere posten totaal geen koppeling wordt gemaakt met de
BE Eurozone DE-FR-NL
draagkracht van onze economie (grafiek 5). De twee meest sprekende voor-
beelden zijn de gezondheidsuitgaven en de welvaartsvastheid van de socia-

…en dit weegt op de creatie van groei en jobs 7,6%

Grafiek 5 -
Recent onderzoek van de OESO1 heeft bovendien aangetoond dat sommi- Samenstelling van
de overheidsuitgaven
ge belastingen een sterke negatieve impact kunnen hebben op de econo- 14,3%
in 2008
mische groei. Het slechtste wat men volgens dit onderzoek kan doen, is (Bron: NBB)

het verhogen van de vennootschapsbelasting. Dit zal immers een rem zet-
46,5%
ten op nieuwe investeringen (inclusief in innovatie) en extra hinderpalen
creëren voor de groeibedrijven die we vandaag extra hard nodig hebben.
Wil men de investeringen daarentegen sneller terug op dreef krijgen, dan
zou men, uitsluitend voor 2010, kunnen opteren voor een versnelde fis-
cale afschrijving. Een tweede type van belastingen die hard wegen op de 31,6%

creatie van groei en jobs, zijn de belastingen op arbeid (personenbelasting

en socialezekerheidsbijdragen van werkgevers en werknemers). Deze belas- Sociale uitkeringen Werkingskosten overheid Overige uitgaven Rentelasten

tingen zorgen er immers voor dat er minder jobs worden gecreëerd, dat men
minder of zelfs niet zal werken en dat ondernemerschap wordt ontmoedigd.
Ook hoge belastingen op economische transacties (bv. registratierechten)
dienen volgens de OESO te worden vermeden, daar deze de efficiënte
stroom van mensen en middelen doorheen de economie afremmen, wat
dan weer onze potentiële groei verder onder druk zal zetten.
Hét grote probleem is dat voor een aantal uitgavenposten zoals
de gezondheidszorg totaal geen koppeling met de draagkracht van
de economie wordt gemaakt.
le uitkeringen. Zo mogen de gezondheidsuitgaven bijvoorbeeld nog steeds
elk jaar met 4,5% bovenop inflatie stijgen, ongeacht wat de economische
groei in werkelijkheid is! Elke twee jaar wordt er ook in het kader van het
meer welvaartsvast maken van de sociale uitkeringen in een budgettaire
enveloppe voorzien, die volgens de wet moet uitgaan van een jaarlijkse
groei van de productiviteit met 1,75%. In de periode 2003-2008 is de pro-
ductiviteit echter gemiddeld met slechts 0,9% per jaar gestegen en het
Federaal Planbureau verwacht zelfs dat dit gemiddelde verder zal zakken
in de komende zes jaar tot 0,7%. Het is duidelijk dat onze economie der-
gelijk hoge groeitempo’s van de uitgaven niet meer kan blijven dragen. Eén
hervorming die op korte termijn dan ook dringend dient te worden geno-
men, is de groei van deze uitgaven opnieuw sterker afhankelijk maken van
de werkelijke prestatie van onze economie.

3 | VBO - FOCUS BEGROTING - SEPTEMBER 2009

 FOCUS BEGROTING
Bijlage bij Infor VBO – nr. 30 – 18 september 2009

4. Besluit
We staan voor een aantal moeilijke begrotingsjaren. Weinig populaire Ten tweede moeten we ons steeds afvragen wat de impact is van elke voor-

Grafische productie: The Mailshop – tel. 03 771 12 30 – mail@themailshop.be

maatregelen dringen zich onvermijdelijk op. In deze moeilijke periode
kunnen twee bakens ons richting geven. Ten eerste mogen we niet toe-
laten dat de vergrijzingsfactuur op de volgende generaties wordt afge-
wenteld. Dit betekent dat de regering haar engagement om in 2015
opnieuw een begroting in evenwicht te presenteren, moet hard maken en
dat ze de nodige hervormingen op het vlak van de arbeidsmarkt en de
sociale zekerheid in gang moet zetten om de vergrijzing te financieren.
gestelde maatregel op de creatie van groei en jobs. In de komende jaren
kunnen we het ons immers echt niet meer veroorloven dat onze poten-
tiële groei, na het effect van de crisis en de eerste rimpels van de ver-
grijzingsgolf, nog verder verzwakt. Innovatie, ondernemerschap en
toekomstgerichte investeringen in mensen en middelen zijn de ontegen-
sprekelijke ingrediënten die ons land nodig heeft om zich in de 21ste
eeuw blijvend op de internationale kaart te zetten.

5 miljard EUR besparen met een efficiëntere overheid!

Deze analyse over de efficiëntie van de Belgische overheid heeft tot doel de poten-
tiële besparingen te identificeren die de Staat zou kunnen realiseren zonder de kwa-
liteit van haar dienstverlening te verminderen. De methode is die van de
internationale benchmarking met onze drie buurlanden. Het resultaat is onher-
roepelijk: onze overheid telt 68.000 ambtenaren te veel en er zou 5 mil-
jard EUR kunnen bespaard worden als ze even efficiënt was als die in
de drie ons omringende landen.
nationaal vergelijkbaar zijn en die belangrijke diensten van de openbare dienstverlening
groeperen: algemene diensten (wetgevende en uitvoerende organen, fiscale zaken,…),
openbare orde en veiligheid, economische zaken (economie, transport,…) en recreatie,
cultuur en godsdienst (radio en televisie, recreatieve en sportdiensten,…). De werkings-
kosten van de Belgische overheidssector voor de 4 beschouwde functies waren in 2007
goed voor 7% van het bbp, of 2.218 EUR/inwoner. Dat is duidelijk meer dan in onze drie
buurlanden, waar het gemiddelde 5,5% van het bbp bedroeg.

Omvangrijke en toenemende tewerkstelling in overheidsdienst …en een potentiële besparing van 462 EUR per inwoner!
In termen van tewerkstelling in de tak van de overheidsadministratie onderscheidt België Dit verschil van 1,5% vertegenwoordigt de niet geringe som van 5 miljard EUR, of 462
zich duidelijk van zijn buurlanden. In de eerste plaats, door een hoger aantal werknemers EUR/inwoner. Dat is het bedrag dat onze overheid zou kunnen besparen als ze even effi-
in deze tak: 425.000 personen, of 4 per 100 inwoners in 2007, terwijl het gewogen gemid- ciënt was als in de buurlanden (tabel 1). Deze meerkosten zijn niet alleen terug te vin-
delde van de buurlanden 3,4 per 100 inwoners bedraagt. Dit verschil van 0,6 stemt over- den op het vlak van de bezoldigingen, waar het verschil het grootst is (1,4% van het bbp),
maar ook op het vlak van het intermediair verbruik (0,1% van het bbp). De Belgische over-
5 Grafiek 6 - heidssector heeft meer personeel en zou dus minder een beroep moeten doen op onder-
Tewerkstelling in aanneming… wat voor de 4 beschouwde functies niet het geval is!
4,0
4 3,8 de administratie
3,7 3,7 3,7 3,7
3,4 sensu stricto per

Verbond van Belgische Ondernemingen – Redactie: Geert Vancronenburg – T 02 515 09 77 – gva@vbo-feb.be

3,2
3,1 100 inwoners Ontleed per functie is het verschil met onze buurlanden het grootst bij de algemene dien-
3 2,9
(Bron: Eurostat)
sten (0,8% van het bbp) en economische zaken (0,5%), die samen een besparingspo-
2 tentieel van meer dan 4 miljard EUR vertegenwoordigen. Aan de twee andere functies zijn
ook meerkosten verbonden, maar in mindere mate (0,1% voor elk van beide functies).
1

Een meerjarenplan is meer dan noodzakelijk

0
NL DE Gewogen gemiddelde
van de 3 buurlanden
FR BE Een efficiëntere Belgische overheid zou het mogelijk maken 5 miljard EUR te besparen.
1995 2007 Dat is een volkomen haalbare doelstelling en in de huidige budgettaire context mogen
we deze besparing niet links laten liggen. Er moet een over meerdere jaren en over alle
een met een niet te verwaarlozen aantal van ongeveer 68.000 ambtenaren. Bovendien beleidsniveaus gespreid plan komen om dit besparingspotentieel waar te maken. Dit plan
heeft deze tewerkstelling in overheidsdienst de jongste jaren in ons land de neiging ver- zou met name moeten voorzien in een slechts gedeeltelijke vervanging van de ambtena-
toond om te stijgen, in tegenstelling met onze buurlanden, waar ze daalt (grafiek 6). ren die met pensioen gaan.
Tussen 1995 en 2007 is de tewerkstelling in de overheidsadministratie in België met onge-
Tabel 1: Samenstelling van de werkingskosten in 2007 (Bron: Eurostat)
veer 60.000 eenheden (exclusief Defensie) toegenomen. Deze stijging is terug te vinden
% bbp België Gewogen gemiddelde Verschil met
op alle beleidsniveaus, maar de lokale overheden geven wel de sterkste toename te zien, van de 3 buurlanden onze buurlanden
met 33.000 bijkomende ambtenaren2. • bezoldigingen 4,9% 3,5% 1,4%
• intermediair verbruik 2,1% 2,0% 0,1%
Kostprijs van 2.218 EUR per inwoner…
Werkingskosten 7,0% 5,5% 1,5%
Meer tewerkstelling bij de overheid vertaalt zich in hogere uitgaven aan bezoldigingen.
• algemene diensten 3,1% 2,3% 0,8%
Deze uitgavenpost dient gekoppeld te worden aan het intermediair verbruik, omdat een
• economische zaken 1,7% 1,2% 0,5%
minder talrijke tewerkstelling in overheidsdienst zou kunnen gecompenseerd worden met
• openbare orde en veiligheid 1,5% 1,4% 0,1%
meer onderaanneming. Deze twee uitgavenposten vormen samen de werkingskosten. We
• recreatie, cultuur en godsdienst 0,8% 0,7% 0,1%
analyseren ze in deze Focus voor 4 van de 10 functies van de overheidssector die inter-

1
Going for Growth 2009.
2
Exclusief transfers “politiehervorming”: in 2002 werden 8.500 rijkswachters overgeheveld van de federale overheid naar de lokale overheden.

4 | VBO - FOCUS BEGROTING - SEPTEMBER 2009