Você está na página 1de 6

it rf

,l I

Aim, a coordenao sindtica um Processo geral de ex' i presso lingstica, cujo objetivo dar mais unidade e travamento a uma seriao informativa. Para isso, utilizam-se em portugus, como em muitas outras lnguas, dois mecanismos gra' maticais: um conjunto de Partculas especializadas para essa fun' de o, ou seja, "conjunes coordenativas"; uma srie aberta a com concomitncia em que locuo, ou em advrbios, simples !c). coordenativo um elo modal estabelecem expresso

IX O L,XICO PORTUGUS
I.
l.

APRECTAO GERAL DO LXICO PORTUGUS

A tpologia lormal do lxco

/\
i. t.
(

'j)
, j :

l |

i . '

I
i

r
I

O lxico portugus, entendido omo o conjunto de nomes e de origem latina. verbos da lngua, fundrtt'entalmente em larga escala os fatos entretanto, apresentam, ! Nele que do nosso lxico relete, A histria lingrticos. de emprstimot lngua, ou seja, a da histria externa a expresiva, maneira de histria dos contactos da populao de lngua Portuguesa, a Partir do romano lusitllnico, com as mais variadas naes aloglotas. Mesmo o aoeryo lexical latino rencialmente distintor, diyi4e-se em dois estratos es-

1 ,l

De un lado, h o ndeo lexical que se radicou no romano tusinico coln a adoo do latim P"l"t populae nativas ibri' ca.. De outro lado, h uma rica c complexa srie de palawas, tomadac de emprstimo ao latim dssico e de cunho literrio lato sensu, atravs da vida espiritual da regio em toda a sua histria a partir da romanizao. So estas ltimas palawas que se conheccm, em ilologia portugu$a, pelo nome de "termos eru. ditos", em contraste com o ncleo lexical da lngua, de origem v,ttg"r, denominado dos "termos populares". Do ponto de vista tipolgico, os tennos populares que so primordiais. A sua estrutua fonolgica e morfolgica dres lexicais portuguess. que criou os pa-

r) Gcncticemenrc, e conjunIo cootdcnetive rcPpr.c um edvrblq Ero im clrsico, por creoplo, ci eide rcm ug cmprgp rdvcrblel, quc -o de '11mbm'. C. einde o ggc r dirrc do dcrco' gem, cquivafcnA I nlo dc dc ric cm letim vulgar cooo conjuno copulative' i-.nt

O ristema fortmico portugus e a tipologia silbica partem do que se fixou nos termos populares. Os emprstimos adaptaram-se fonologia assim estabelecida. Mesmo nos ternos erudi-

188

tos latinos ela se imps preponderantemente e so Poucas as inovaes fonolgicas que essestermos nos trouxeram r) Tambm a estnltrtrao morfolgica foi determinada Pelog rernos popularesr provenientes do latim vulgar. Ela que estabeleceu os padres de tertt.ts nominais e verbais, das desinncias de plural e feminino no ltome, das desinncias nrnero-pessoais e mdgtemporais no verbo. expressivo neste particular que oc emprstimos feitos ao latim literrio, em qualquer poca, nos nomes, tenham partido, em princpio, da forma de acusativo e faam o plural em -s, de acordo com o acusativo latino; isto porque a fornra do acusativo que se fixou como forma nica nominal no latim vulgar ibrico (.f. S l, III) . So muito raros nomes eru' ditos portugueses tirados clo nominat.ivo, que dentro da gramtica |atina a forma nomitral central e Por assim dizer primria' Ainda assim, a sua flexo se adaPta tipologia flexional portu' guesa, criada nos termos populares. Assim, nus, emPrstimo ao nom. lat. onus (gnero neuiro da 3.a declinao) um masculino portugus, invarivel no plural porque se adaptou tipologia de -s (cf. $ 3, nmero dos nomes graves portuguess tenninados em III) . A adoo do nominativo onus no foi acompanhada da do plural nominativo latino onera, que no teria sentido na morfe logia geral portuguesa. Noutro termo erudito antiqssimo, intro duzido pela linguagem da Igreja sob a forma de nominativo deuses, pelo mG Deus, estabeleceu-se analogamente o plural -s, saldos da 3.a de' em clelo dos nomes portugueses de singular clinao, no acusativo, em virtude do esvaimento do /e/ final de' pois de /s/ (.f . s 4, III), ao passo que em latim a palavra era de tema em -ol (2.a declinao); da mesma sorte, criou-sc um -a, e um corfeminino d,eusa, Pelo Processo geral da desinncia do feminitardio) mais respondente emprstimo erudito (muito no latino dea adquiriu a estlutura fonolgica Portuguesa con a
l) Entre as mair importantes, ot gruPot de mula cum mut,,, c c tonc em 'io e 'ia' iA equi eprecied- ($ 12, II). linrlr

ditongaodo lel tnico em hiato - dia (.f. S 5, III). Entre os verbos, de origem erudita, h igualmente a adaptao morlologia portuguesa criada na conjuno verbal de origem popular. Unr bom exemplo preterir (lat. praeterire, i.e., praeter * * ire), rlue se modelou pelo tipo ferir nas fotlnas rizotnicas, corno verbo simples (.f. S ll, VI). Os emprstirnos a quaisquer outras lnguas seguem as ne$ rnas diretrizes. A fonologia e a morfologia das lnguas tipologica' mente rn:ris distanciadas do portugus foram mudadas nos emprstimos, de acordo com a tipologia fonolgica e morfolgica portuguesa, fixada pelo acrevo dos vocbuos populares, Provenientes do latim vulgar. Isto em rcferncia ao gerrnnico, ao rabe, a | nguas africanas, a lnguas asiticas, aos tupinisrnos no Ilrasil, e assim por diante. 2. spectos dos termos populares-

Os teruros populares, como um acervo bsico do latim vulgar, so de origem complexa. H, em primeiro lugar, as palawas que so comuns ao latim vulgar e ao latim dssico, quer do ponto de vista formal, quer -do ponto de vista semntico (exs.: terra, mae; patre-, tnatre-, filiu-, cune-, boue; oclu-, dgtu-; oratru-, uua, unu-; anntl', mense-; urde-; rege-, Iege-; etc., port.; terra, mar; padre ) poi, modre 2 ) mezl, filho; cam > co, boe 2 boi; olho, dedo; arodo, uaa, ai' nho; ano,ms; verde; rei, lei; etc.). Vem em seguida termos que fo ram deslocados para outra rea semntica em face da sua significao em latim clssico (causa, termo jurdico > Port. cosa; u,enatu-, part. de uenore "caar" > port. aeado; f ocu- "larei' ndio; mataxa ra" ) port. ogo; ntidu- "brilhante") port. "fio" ) port. modeixa; etc.). Outras vezes um derivado, em latim vulgar, foi preferido ao termo primitivo do latim clssico (aaiolu-, em vez de aau-,>port. av6; apicIa, em vez de apis,2 Port. gb9_A9; caplita, em vez d,e cap, ) port. cabea; cantare em vez de conere, ) port. cattar; comedere, em vez de edere ) port'
t) Pai e mc, que datam formas da linguagem infantil -

do portugus moderno, devem ter provindo de padc, madc (Varoncelor l9ll, 88).

190

191

vulgares em comer; erc.) . No faltam tambm variantes mrficas die',2 pot Port' dia; s6a' contraste com a forma cannica (dia, ' nora; potre' port ntrus, ) por scrus,> Por . sogra; nro, Por palde-' > Port' paul; por posse,> Port . poder; podle-, Por etc.) . comum Em locues nominais de substantivo e acljetivo era substantivo), o princpio, (em a elipse de um dos constituintcs do conjunto: (fruc' purrurrdo a acumular o restante a significao pssego; (mala'1 Prsia" da > Port' perscum "fruto ium| "noz de Abela" ;> abellana Mattiana3) > Port . tna; (nx) (mantum' ou irmo; ' port > port . auel; (Jratre) germanu-t) ;' cochonila) ; ("referente uerncIuoutro nome de vestirnenta) verbo-nominal: locuo em Analogamente, > port. aermelho. ptcare (uela) "dobrar as velas" (para entrar no porto) > Port' chegar. Comollnguapopular,olatimvulgar,nitlltlacorrent'e,aPrecomo a signisentava atrevidas -.ifor"r, que afinal se firmavaln cle scrra "pea uso ficao genuna da palavra' Est nesse caso o "linha acidentada denteada para cDrtar madeira" no sentido de Anale sentido' ce montanhas"; donde Port' serra neste ltimo da cara central gamente, rostrufft "bico (de ave) ", para a Parte humana,> Port. tosto. suas' que na Por outro lado, a lngua popular tinha palawas perna, cLsa' bcca, ungua clssica eram cuicladosamenteevitadas: os' crus' do' cl' lat' caiallu-, fabulare, alflore (respectivamente' coso' cB' perna' boca' mus, eguus, Ioqu, inuenire); donde Port' ou gria' de termos So valo, falar, acltar; e assim por diante' certa dada lnguas, variadas ruralismos, ou emprstimos s mais l0' I) ' ' heterogeneidade tnica da plebe romana (tf S se tornava uma Roma que Com o correr do tempo, medida Os aumentavam' populares ciclade cosmopolita, os emprstimos tra' Romnia da outras e Partes gregos, espalliados em Roma exemplo' em ziam helenismos vulgares (cara, petra, chorda' Por ' cara' pe' port donde resPectivamente; vez de caput, Iapis, lunis,
Provavelmcnteumadjctivoderivadodonomeprprio (cf' Corornittas' 196t, 372). de agricultua do sc' I a' G') M a t i u s , ii","air," as'cttrli'" r : : ) mesma (da getmcn-inis de dcrivJdo j.,i"o 3)

dra, corda) ; o intenso contacto coru os celtas resultava em celticismos (camisia "uma veste d.e modelo cltico"; cannu-, em vez de iter; basiare, em vez de oscularia; o que explica port. camisa, caminho, beijar); do intercmbio blico ou paclfico com os ger'ma!o,s vinham germanismos i[utrro, raz irn-; guardare, de wardan; raubore, de rauban; riccu-, raz rih-; cf. port. guera, guatdar, rouhar, rico); e assim por diante" Ccmo j era de esperar do centrifugismo da linguagem, ee pecialmente forte no plano lexical (.f . S 4, I), nem sempre havia coincidncias regionais nesse lxico vulgar espalhado pela Ro. mnia. Cada regio apresenta em parte uma seleo formal e semntica prpria. O estudo da distribuio lexical um dado precioso p:ra a compreenso das relaes administrativas, polticas e culturais entre as diversas partes do territrio romnico. Na peninsula ibrica, nota-se a esse respeito grande homo geneidade enrre o portugus e a dialetao do centro e sul da pennsula, inclusive o castelhano, que afinal, como espanhol, se superps a essa dialetao. O catalo, a nordeste, ao conftrio, acompanha muito mais o provenal e, ipso facto, at certo ponto o francs. do que se pode dar uma amostra no siguinte quadro Rohlfs, 1960, 146 ss.):
Port. maiI tio perna lertter cotle chegar uu4 tgar ombro aclnt cordeiro queiio cabea

(cf.

ErP. m4w4na to perna herair


comef llegar uva rogat hombro hallar cordero queso cabeza

Cat. pona onclc carna bullir menjar arribar rahim pregar espatlla trobar anyell lormatge cap

Prov. poutna ouncle canba bouli mani arrib rasin preg espala trob agnu f roumagc cap

Fr. pommc oncle iambc boullr ,nange arriaer rasin prer pauIe trouve 4gneau lromage chef (tr. ant.) s)

Mattius (C,aius

.)

5 ) o francs depois substituiu chel por seu sinnimo vulgar ttc (tr. ant. tcste, lat. vulg'ar ,csrd empregado metaforicamente para a "c:l^a').

192

193

3.

As lcs f onticas

, da coltpurao dos termos populares Porttrguesescon seus c t i r n o s l a t i n o s ( l u e s e d e d u z e m a s l i n h a s g e r a i s d a f o r r c , l o g i al r i s trica portuguesa, compendiadas no que s costuma denornin:tr as "leis {ortc(ticas". Os terlnos eruditos, ao contrrio, mantm eli prilcpio a estrutura fonolgica latina. Os que foram introcluzidos cm poc: muito remota no romano lusitnico, aincla num perioclo pr' certo: portugus, apresentam mudanas [onticas inrportantes, leis fonticas as mas no so sempre as mesmas que depreendem caso, centrais do vocalismo e consonantismo portugus. E,m toclo lone o con ditos, dos termos eruditos, propriamente siro separaclos tle termos "semi-eruditos". entre o vocalismo Portugus e o la Assim, as corTespondncias tirro (.f. s 4, II) no se encontram nos termos eruditos ou semieruclitos. Neles, as vogais latinas, mestno breves,so mantidas altas em portuglis (cf.: mndu' ) port. mundo; msso> Port ' missa)0)' o e as vogais meclias so em princpio abertas, mesmo qtrando timo remato'> completo ll; latino tem vogal longa (c.: compltu-2 rentoto lel . 'l'anrbcm no h, nem nos termos semi<ruditos, a queda da vogal posrnica dos csdrxulos (.f. s l, II. Nos semi-eruditos,quando vog:tl postnica se segue uma consoante sonora irrtcrvoclica, h

lngua e traz de incio funda.


Lat. articuluotriuampluactuclauccommunicarc cogitarc dclicatulactumatcria oculos palparc plenusgilluttrictu-

uma

diferena

significativa,

s vezes pro

Port. pop. artclhor) adro ancho outo chauc comunSat cuidar delgddo fcito madcirc olhos poupaf cheo sclo cstreito

Port. erud. artigo trio amplo a(c)to clavc comunicat cogitar dclicado la(c)to matrid culos palpar plcno sigilo cstri(c)to

Os primeiros termos eruditos (na realidade "semiruditos") entraram no romano lusitano pela lngua da Igreja, pela adminir trao romana e pelo ensino escolar. Durante toda a Idade Mdia no cessou o contacto com grande parte da literatura romana e a lngua escrita portuguesa foi sempre da tomando termos de emprstimo. Foi, enuetanto, na Renascena, a partir do sc. - XV e principalmente do sc. XVI que se deu a entada em massa dos termos eruditos, por via literria. Com isso, houve a substituio de muitos ternos populares, com uma renovao do lxico portugus; assim, considerar, martrio, uso' ace, llor, calnia, in' slida, ocasio, etc. * substituram definitivamente a consirar, nariteiro, usso (provavelmente antes osso, cf . Nascentes, 1932, 803) ' faz, frol (e ainda chor), coimo, enseiia, caiom' etc. Tambm se desenvolveu um Processo de derivar palavras do latim literrio, em vez de se partir do termo PoPular portugus correspondente. Da, uma srie de adjetivos com radicais alomrficos, em face do raclical do respectivo substantivo: ocular (lat. oculu-): olho; digital (lat. digitu-): ded.o, capilar (lar. capillu-): cabelo, ntanual
7) Para o "dedo do hoje desusado.

posteriornrente a queda {essa consoante e uma contrao de vo' po' gais, que introduz a prosdia grave; assim, poplu- 7 poboo 7 uo; ortcIu'> artigoo ) artigo. essa difererra de tratamento fonolgico histr'ico, entre termos populares e termos eruclitos, a fonte prinrordial dos chamaclos d,oublef s ou formzts divergentes, na fiistria da lngua. A designarega o timo latitto, o s tel um conceito mrfico, Porque etn rluc d cle um lado um termo popular e de outro lado um terrno rrucito, entr:r num e nout.ro asPecto em contextos diferentes na
) So vocrulos eruditos, da terminologia tlorrrirrou a .orrette popular (ntonde, mcssc\. da lgreja. J em francs pre-

194

195

-i'-.-,,-.{tr-

{r-F

Qat. manu-): mo; mensal (lat. mense-): ms; dureo (lat. aunr-) : ouo, plmbeo (lat. plunbu-); chumbo; pluuial (lar. ptuuio)i chuva, celeste (lat. caelu-): cu; etc. A desintegrao do grupo mrfico se verifica, quando o termo latino literfuio diverso do timo do latim vulgar que deu o rerno popular correspondenre: gneo (lat. igne)z ogo; argnteo (lat. argentu-\: prata, sdxeo (lat. scxr^l-): pedroet. os particpios presentes latinos enrraram como adjetivos em portugus (.f . S 7, vI) : cadente (lat. cadente-, rJe cadere)z cair; conaeniente (lat. conaeniente-, de conaenire): conuir; cctmitente (lat- committente-, de committere): corneter; e assim por diante. os derivados com sufixo de superlativo so outro exemplo do mes mo processo (.f . S 7, III) . 4. Ilistoria externa dos emprestimos

O superstrato, essencialmente germllnico, decorreria dos imp, rios bfubaros na pennsula, especialmente o visigtico. Mas os visigodos encaram na Hispnia j muito romanizados e a contribuio da sua lngua prra o portugus e o esPanhol insignificante (.f . Baldinr, 1963, 7 ss.). Os germanismos do portugus tm uma origem romnica geral, como j foi aqui acentuado (.f. S ll, n. ?, I). O adstrato rabe que singularnente importante. Convm, alis, distingui-lo dos emprstimos rabes que se difundiram em todo o Ocidente pela Siclia e Malta, ocupadas pelos rabes desde cedo na Idade Mdia, por meio das cruzadas e com as caravanas que seguiam o caminho do Volga at o mar Bltico (Baldinger, 1963, 57, n. 35). so elementos de campos semnticos como agricultura alimentao (arroz, allace, cenou,ra' alcauz, olbufeira, alt'azema, olgod,o,azeite, rs,) el, denominaes territoriais (oldeia, azinhaga, bairro), tcnica de engenharia (chafariz, nora, azenha, alcoaa, ali' zar), ofcios (alfaiate, aqougue' alfageme, olmocadm, almotac, alcaide, alferes,armazrnf, objetos (alfinete, atforge), Pesose medidas (quilate, quintal, orroba) e assim por diante' No portugus do Brasil contam-se os africanismos (como tercochilar: Port. eur. "dormitar". mos do vocabulrio usual quitanda "casa de verduras", batuqTte "coo e m.sica africana radicados na cultura brasileira", moleque Port. eur. "gaiato", quin.'um legume usual na cozinha brasileira", etc.). os tupigomb6 nismos, que podemos considerar um adstiato (.f ' $ 14, I), compreendem alguns termos comuns (xardro) "aqule que tem o mesmo nome que outro", caipora "indivduo perseguido pela nr sor,,chaga") e designaes do mundo vegetal especialte,,, pereba
il Note-se a freqtiente aglutinao do artigo rabe al, com variao morfoberberes que fonmica ou no, i formas- rabes vindas atravs dos mouros berbere no constituam a massa da populao muutmana hispnica. como o tal mas como tem artigo, o rabe berberizado no tratava a partcula al .como of Arabic words uma sliba inicial do radical do nome. "The leser proportion be assurned to have adopted into current Mozarabic without the artice may (Elcock the people more direcrly from the genuine Arab overlords" t.r.tt.a 1960, 280). r0) certamentc um tupinismo, mas no h documentao'

Quanto aos emprstimos aloglticos, a partir da existncia do romaro lusitnico, preciso distinguir enrre o que Bloomfield (t933, 461) chama "emprstirnos nrirnos" e "emprstimos culturaic". os primeiros, decorrentes do contacto ntimo, num mesmo territrio, de populaes .com lnguas distintas, compreendem os em. prstimos de subsrato (quando uma populao conquisrada adquire a lngua dos dominadores), de supersrrato (quando os dominadores adotam a lngua dos vencidos) e de adstrato (quando duas lnguas coexistem lado a lado e criam um constante bilingismo) . No portugus, o subsrraro das lnguas ibricas pr-romnicas; o conjunro de palavras dessa origem pequeno e muito frag(sarno, balsa, manteiga, aeiga, arroio, etc.) . Delas se se param historicamente as que posteriormente foram tomadas de emprstimos lngua basca vizinha (esquerdo, cachorro, zorra; ci.. basco: ezker, txakur "latir", zugur "astuto"; da mesma sorte, bezerto P:rece ser uma composio de elementos bascos - bei "vaca", zehor "filhote bovino", i.e. "bezerro") . rnentrio
8) H um adjetivo erudito ptreo, derivado d,o lat. pctra.

196

197

mente as pantas prprias do territrio brasileiro (capim, peru oa, acaiu, iacarandd) e do mundo animar (perereca, tamandu, tapir, acord, anum); so tpicos da fala corrente brasileira os adjetivos au "grande" e mirim "pequeno" apostos a nomes como aumentativo e diminutivo respectivamente (ex.: uma planta mirim "uma plantinha") . Ern referncia aos emprstimos culturais, provenientes de coutactos a maior ou menor distncia, sempre na base de um intercmbio cultural, h para assinarar no porrugus arcaico a inluncia do provenal e do francs. palavras como jaula, jardim, chapu, charrua, por exemplo, vieram dalm dos pirineus. o contacto conl o espanhol foi sempre intenso e trouxe para o portu. gus termos de origem latina com o sinete da morfologia histrica espanhola: aislumbrsrr), caudal, hediondo (a mesma raiz que aparece no portugus genuno feio) , colcha, lhano (com /l/ inicial, tpico do espanlrcl), trecho, velar (com a manurento ltl inrervo clico), e assirn por diante. A influncia italiana, de carter literrio e artstico, marca a poca da renascena; termos de potica, como soneto, de pintura, como aquarela, de msica, corno piano, violoncelo, arpejo, alm de outros te'nos culturais (pil<tto, bssola, fragata, e esd,rxulo, o termo gramatical para indicar um tipo vocabular prosdico, que se tornou particularmente relevante em portugus, cf . S l, II) . os emprstimos franceses voltaram a ser culturalmente importantissinrosa partir do sc. xvIII, crianclo na lngua lirerria a reao do "purismo", que procurou sem maior resutado reagir cont.ra os "galicismos". Tambrn houve na lngua literria e na disciplina gramatical reao cortra os enrprstirnos a outra grande lingua moderna - o ingls. So, entretanto, em nmero muito inferior aos ,,galicis mos", apesar dos contactos polticos que desde cedo houve entre Inglaterra e Portugal. Alguns "anglicismos" so estruturalmente rnteressantespor certa tipologia fonolgica que com eles aparece em portugus: realver (criando um contraste prosdico com re.
ll) D o l a t . l u r n i n a t e . " ' O tllt^1r".^lto do grupo mn do lat. Ium,nc gennamente espanhol" (Nascentes 1 9 3 2 ,8 t 8 ) .

volacr, verbo), jquci (com o ditongo rono final /i/, cf. $ 14, n. 51, il), tncl (que mais um exemplo de final 'el, tono, alru tlos adjetivos "m -ael, como amdvel, etc.) , jri (que pode criar distino espordica entxe lil tono e lrol, em Portugal, ou lil:lel, no sul do Brasil, c. S 5, II). H ainda, para levar em conta, certa inluncia oriental, clireta, proveniente da poltica de expanso colonial portuguesa nos scs. XV-XVI (bcngala, bonzo, cania, catana, chdDl, chortio, jongada, mandarimut), monga "fruta", pagod,e, pires)rtl (cf . Dalgado,

le16) .
Finalmente h o grande acervo de emprstimos ao grego antigo para a nomenclatura cultural, cientfica e tcnica; mas so, em princpio, vocbulos compostos, cuja estruturao apreciaremos nouuo captulo.

II. 5.

A CONSTTTUTO DE ALGUNS CAMPOS SEMNTICOS semnticos O lxico dos campos

Como a lngua sempre uma estrutura, mestno no plano lexical convm examinar, do ponto de vista da origem, as palawas portuguesas que constituem os diversos camPos semnticos. Naturalmente esses campos semnticos tm ura hierarquia, do ponto de vista da importncia lingstica. H alguns que so nucleares, e o seu lxico representa palawas fundamentais. Assim, neles, pode se apreciar bem a maior ou menor relevncia das contribuies que vieram de outras lnguas Para o portugus. A importncia lingstica est aqui ligada estrutura fundamental da cultura a que a lngua serve e s designaesdas coi' sas e atividades humanas bsicas. Os campos semnticos referentes a essascoisas e atividades, dentro da estruturao cultural, so
lz) Do chins de Pequim, dito "mandarino", ao passo que ,c, do dialeto de Fu-Kiang, passou ao italiano, espanhol e francs. r3) Foram os portugucses que lanaram o termo, hoje gcral nas lngrras ocidentais. Parece scr uma adaptao do malaio mantari (Dalgado 19t6, 746). lr) A origem oriental indubitvel, mas o timo especfico controveri.ido e inseguro.

r98

199

Você também pode gostar