Você está na página 1de 20

25/11/2013

O LXICO PORTUGUS
PRINCIPAIS FONTES

Questes
Por que o lxico o nvel lingustico em que se v de modo mais claro o vnculo lngua-sociedade? Quais so as principais fontes do lxico portugus? Como as contribuies dessas vrias fontes se localizam na histria da nossa lngua? H diferenas entre essas contribuies: alguma dessas fontes mais bsica, define o carter do lxico portugus?

25/11/2013

Se h diferenas, como elas se relacionam com a histria de formao e de difuso da lngua portuguesa?

possvel relacionar diferenas lexicais que marcam diferentes variedades geogrficas (Portugal, Brasil, variedades regionais) e o processo de scio-histrico de ocupao desses territrios?

Em que consiste um emprstimo lingustico?

O que o lxico?

o conjunto de palavras de uma lngua (o inclui as palavras lexicais e pode (ou no) incluir as palavras gramaticais) um conjunto de unidades codificadas significativas, ou signos de uma lngua.
(Rey-Debove, 1984)

25/11/2013

AZUL

SO N ETO MO RRO LARAN JA CH BIFE

MO REN O BO CA VIAGEM LUVA AN JO BATATA

A histria do nosso lxico reflete, de maneira expressiva, a histria externa da lngua, ou seja, a histria dos contactos da populao de lngua portuguesa, a partir do romano lusitnico, com as mais variadas naes aloglotas
(Cmara,1985,p.189)

25/11/2013

PRINCIPAIS FONTES DO LXICO PORTUGUS

Latim
1) Te rm o s po pulare s ncleo lexical que se radicou no romano lusitnico com a adoo do latim pelas populaes nativas ibricas. Provm do latim vulgar. (Cmara, 1985:189)

25/11/2013

PORTU GU S TERRA MAR PAI DEDO

< < < <

LATIM TERRA MARE PATER DIGITU

palavras que so comuns ao latim vulgar e ao latim clssico, quer do ponto de vista formal, quer do ponto de vista semntico

PORTU GU S COISA VEADO

LATIM < <


CAUSA ( termo jurdico) UENATU(caado)

termos que foram deslocados para outra rea semntica em face da sua significao em latim clssico (deslocamento semntico)

25/11/2013

PORTU GU S ABELHA COMER

LATIM VU LGAR APICULA COMEDERE

LATIM CLSSICO APIS EDERE

preferncia pelo termo do latim vulgar

PORTU GU S DIA SOGRA

LATIM VU LGAR DIA SOCRA

LATIM CLSSICO DIE SOCRUS

variantes mrficas vulgares em contraste com a forma cannica

25/11/2013

PORTU GU S PSSEGO

<

IRMO

<

LATIM (FRUCTUM) PERSICUM fruto da Prsia (FRATRE) GERMANUque da mesma ascendncia

elipse de elemento de locuo nominal, com o restante acumulando a significao do conjunto

PORTU GU S ROSTO <

LATIM VU LGAR ROSTRUM bico (de ave) para a parte central da cara humana

metforas (que Cmara Jr. qualifica como atrevidas) usadas no latim vulgar que se firmam como a significao genuna da palavra

25/11/2013

PORTU GU S BOCA CASA FALAR

LATIM VU LGAR BUCCA CASA FABULARE

LATIM CLSSICO OS DOMUS LOQUI

elementos de gria ou regionalismo preferidos forma clssica

Po rtugu s

Espanho l

Catalo

Franc s

ma tio perna chegar comer

manzana tio pierna llegar comer

poma oncle cama arribar menjar

pomme oncle jambe arriver manger

S e me lhan a e ntre o l xic o portug u s e e s panho l

25/11/2013

A estrutura fonolgica e morfolgica dos termos populares que criou os padres lexicais portugueses. Sistema fonmico; Tipologia silbica; Estruturao morfolgica.

2. Te rm o s e rudito s

rica e complexa srie de palavras, tomadas de emprstimo ao latim clssico e de cunho literrio lato sensu
(Cmara Jr., 1985:189)

25/11/2013

Termo popular consirar mariteiro usso faz frol coima cajom

Termo erudit o considerar martrio urso face flor calnia ocasio

Latim

Substantivo

A dje tivo

oculudigitucapillumanumenseauruplumbupluuia caelu-

olho dedo cabelo mo ms ouro chumbo chuva cu

ocular digital capilar manual mensal ureo plmbeo pluvial celeste

10

25/11/2013

Lat im lit errio igne argentu-

Subst ant ivo fogo prata

Adjet ivo gneo argnteo

Formas divergentes:
Latim articuluatriuampluactuclauecommunicare cogitare Corr. popular Corr. e rudita artelho artigo adro trio ancho amplo auto a(c)to chave clave comungar comunicar cuidar cogitar

11

25/11/2013

Latim delicatufactumateria oculus palpare plenustrictusigillu-

Corr. popular Corr. e rudita delgado delicado feito fa(c)to madeira matria olhos culos poupar palpar cheio pleno estreito estri(c)to selo sigilo

Perodos da histria da Pennsula Ibrica


1.Ib ria pr -romana at o s c ulo II a.C

2. Pe rodo romano

de II a.C a V d.C

3.Influ nc ia g e rmnic a de V (409) a VIII d.C 4. Pre s e n a rabe 5.Re c o nquis ta de VIII (711) a XV d.C de VIII a XV d.C

12

25/11/2013

Emprstimos
Bloomfield

(1933:461) distingue emprstimos ntimos e emprstimos culturais

Em pr stim o s ntim o s : decorrentes do contacto ntimo, num mesmo territrio, de populaes com lnguas distintas

Emprstimo

de substrato : a populao conquistada adquire a lngua dos dominadores;

Ex.: lnguas ibricas pr-romnicas. Legaram para o portugus um pequeno conjunto de palavras: sarna, balsa, manteiga, arroio, esquerdo,sapo.

barro,

13

25/11/2013

b) Emprstimo de supe rstrato : os dominadores adotam a lngua dos vencidos; Ex.: de origem germnica: pertencem principalmente aos campos semnticos de guerra, indumentria, casa e seu equipamento, animais.

Muitos

j vieram para a Pennsula com os romanos, pois haviam de h muito entrado no latim: o caso de guerra, trgua. devem ter sido introduzidas pelos visigodos, pois s aparecem em portugus e em espanhol: ganso, luva.

Outros

14

25/11/2013

c)

Emprstimo de adstrato : duas lnguas coexistem lado a lado e criam um constante bilingismo.

Ex.: Do rabe vieram para o portugus palavras de campos semnticos como: agricultura e alimentao: arroz, alface, cenoura, alfazema, algodo, azeite denominaes territoriais: aldeia, bairro

tcnica

de engenharia: chafariz, alcova ofcios: alfaiate, aougue, alcaide, alferes, armazm objetos: alfinete, alforge pesos e medidas: quilate, arroba adjetivos: mesquinho, baldio. preposio: at (port. arc. ata < rabe hatta)

15

25/11/2013

Em pr stim o s culturais : provenientes de contactos a maior ou menor distncia, sempre na base de um intercmbio cultural influncia do provenal e do francs no portugus arcaico: francs: dama (<dame) provenal: assaz (<assatz), alegre, manjar, rouxinol (<roussinhol), trobador

emprstimo

de palavras latinas eruditas ou semi-eruditas (port. arcaico): mundo, virgem, clrigo, pblico (aprox. 1303) alegoria, cncer, confessar, defesa, natural, ofcio..... influncia italiana, de carter literrio e artstico, marca a poca da Renascena: soneto, aquarela, piano - alm de outros termos culturais : piloto,bssola

16

25/11/2013

emprstimo

de formas do latim literrio no sculo XV, com a prosa didtica e histrica, e no sculo XVI, em conseqncia das tendncias gerais do Renascimento humanista:
doct or epse (lat. ipse) nocte (lat. noctem) oclhos (lat. oculos) dout or esse noite olhos conhecer
at

cognescer (lat. cognoscere)


hacte (* < lat. hac tenus < rabe hatta)

Antiga acupar alifante esprito dino

Latinism o ocupar elefante esprito digno

17

25/11/2013

influncia

oriental (poltica de expanso colonial portuguesa nos scs. XV-XVI) incorporao de palavras por via literria (cronistas) ou por via oral (convivncia com povos indgenas; comrcio): bengala (hindustani), canja, jangada , manga (malai), ch (mandarim)

Po rtugu s co nte m po rne o


emprstimos

s lnguas europias: francs: bon, blusa, blindar, camuflagem, chique, constatar ingls: revlver, jquei, tnel, jri, esnobe Modernamente, adoo de termos de campos semnticos ligados a novas tecnologias, como a informtica: mouse, escaner, inicializar.

18

25/11/2013

grande

acervo de emprstimos do grego antigo para a nomenclatura cultural, cientfica e tcnica: homeopatia, fonema, microscpio, telefone, xenofobia, biotecnologia, biodiesel

REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS
CMARA JR., J. M. (1985) Histria e Estrutura da Lngua Portuguesa. 4 ed. Rio de Janeiro:Padro. COUTINHO, I.L. (1976) Pontos de Gramtica Histrica. 7 ed. Rio de Janeiro: Ao Livro Tcnico.

ILARI, R.; BASSO, R. O portugus da gente:a lngua que estudamos, a lngua que falamos. So Paulo: Contexto, 2006. LEITE DE VASCONCELOS, J. (1901) Esquisse dune Dialectologie Portugaise. 2 ed. Lisboa: Centro de Estudos Filolgicos, 1970. (Thse pour le Doctorat de lUniversit de Paris, 1901) PIEL, J.-M. Origens e estruturao histrica do lxico portugus.

19

25/11/2013

REY-DEBOVE, J. Lxico e dicionrio. Alfa. Revista de Lingustica. 28 (supl), p. 45-69, 1984. SANDMANN,A. (1992) Morfologia Lexical. Formao de palavras, ampliao do lxico e produtividade lexical. So Paulo: Contexto.

TEYSSIER, P.(1980) Histria da Lngua Portuguesa. Trad. de Celso Cunha. So Paulo: Martins Fontes, 1997.

20

Você também pode gostar