Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
MANUAL
PSICOLOGÍA EDUCATIVA
Elaborado por :
2
UNI DAD I :
1. Conce pto
¿Q ué e s la P si c ol ogí a ?
3
4. Ca m pos de a cc i ón de la P si c ol ogía Educ a tiv a : Nive le s d e ed uca ción y
mod a lid ad e s d e in st ru cción .
A. DES CRI P TI V O. -
Es e l est ud io sist e má t ico de f en ó men o s p sico ló g ico s qu e se da n en la
rea lid a d, pe ro se de scrib en t a l y co mo se d an , sin a lte ra rlo s n i
mod if ica rlo s.
B. EX PE RI ME NTAL. -
Es e l est ud io siste má t ico de un o o va rio s fe nó me n o s p sico lóg ico s, p e ro
in clu ye nd o un e le men t o mo d if icad o r d e la situ a cion a l y co n st a ta nd o lo s
re su lt ad o s.
C. TRAS NS VE RS AL. -
Con sist e e n e stu d ia r u no o má s f en ó men o s p sico ló g ico s e n un su je t o o
en un g ru po d e su je t o s co n re spe ct o a un a d et e rmin a da et ap a de la
evo lu ción . E jm. : In ve st ig a r e l n ive l d e ma du ra ción p a ra e l ap ren d iza je,
le ct u ra y e scrit u ra e n n iño s en t re 3 a 6 a ño s. E jm: Pe rf il vo ca cion a l e n
ad o le sce nt e s de 16 y 1 7 a ño s.
4
D. LO NGI TUDI NAL. -
S irve p a ra e stu d ia r un a o má s va riab le s e n un su je t o o en un gru po , en
un pe rí od o la rg o de la e vo lu ción . Se est ud ia va rio s a ño s, ob se rva nd o
co mo se d e se n vu e lve e l su je t o e n t od o s lo s a sp e cto s de su vida , p a ra
a lca n za r u n d e sa rro llo ó pt imo .
E. LA E NTREV I S TA . -
Se d ef in e co mo un a situ a ción d e co n ve rsa ció n e nt re 2 o má s p e rso na s
co n un de te rmin a do o b je t ivo, e n é st e ca so es p sico ló g ico.
En e l ca mpo e du cat ivo se la e mp le a se gú n su s d ive rso s u so s: Pa ra
re co ge r da to s, brin da r in f o rma ción y mo t iva r; y ta mb ié n se gu ir su s
ob je t ivo s.
- Eva lua ció n y d iag n ó st ico .
- P re ve n ció n y t ra ta mie n t o.
- In ve st ig a ción .
F. LA O BSE RV ACI Ó N. -
Dirig ir la mira d a h acia el ob jet o d e est ud io , de ma ne ra má s o men o s
pe rma ne n te , t a mb ié n la a te n ción se d eb e d irig ir ha cia un o mismo , ya
qu e so mo s E pa ra p ro du cir R.
En e l á rea e du cat iva t ie n e co mo ob jet ivo e l eva lua r, d ia g no st ica r e
in ve st iga r.
G. LOS TES TS . -
Con ju nt o de est í mu lo s o re a ct ivo s q ue pu ed en se r te ó rica men t e
est ru ctu ra do s, qu e va n a lle va r a l ind ivid u o a e mit ir re spu e st a s, la s
cu a le s van a se r co mp a ra d a s co n lo s su je to s d e su misma p ob la ción
(ba re mo s) co n la f ina lid a d de u b ica r e l lug a r qu e ocup a e l in d ividu o
de nt ro de esa po b la ció n :
Pe ro ha y alg un a s dif icu lt ad e s e n su e mp le o: :
- E l ab u so de lo s t est s, se rep it e mu cho su a p lica ción y lo s su je to s
ap ren d en la s re sp ue st a s.
- Co mpa ra ción con b a re mo s (e xt ra n je ro s).
Se e mp le an ma yo rmen t e e n e l á re a ed u ca t iva p o rqu e (su e co no mí a ),
t ie mp o y e ne rg ía .
5
c ) Nive le s d e in st ru cción , est án re la cion ad o s co n la s e ta pa s e vo lu t iva s
en fu n ció n de l de sa rro llo de l pe n sa mie n to , psico mo t ricid a d, e tc.
Ed u ca ció n I n icia l : 3 a 6 a ño s 2ª in fa n cia
Ed u ca ció n P rima ria : 6 a 12 añ os 3ª in fa n cia
Ed u ca ció n S e cu nd a ria : 1 2 a 1 7 a ño s Pu be rt ad y
ad o le sce n cia
PS I CO LOG Í A DE LA MO TI V ACI Ó N. -
La mot iva ció n e s e l imp u lso qu e lle va a la a cción , pu ed e se r so cia l,
af e ct ivo o d e t ipo ma te ria l. E jm. :
La mo t iva ción co mo a p re nd iza je so cia l (B A NDURA ) a t ra vé s d e
mod e lo s.
Un mo de lo e s u na co n du ct a o co n jun t o d e con d u ct a s qu e u n ind ivid u o
t ie n de a imit a r. E jm. : Pa d re s, fa milia re s y p ro fe so r.
6
2. La te o ría d e Jea n P ia ge t
En e l t riá ng u lo est e e nf oq u e se ub ica e n e l vé rt ice d e l A p re n d iza je .
E l p la n te a mie nt o e s e n o po sició n a la t eo rí a an te rio r, e l au to r con sid e ra
qu e la ed u ca ció n pa ra e l d esa rro llo no se a lca n za a t ra vé s d e la
in st ru cció n d ire ct a, y qu e e l en señ an t e só lo fa cilit a la s co nd icio ne s p a ra
un p ro ce so d e ca mb io q ue ocu rre en e l in te rio r de l ind ivid u o.
La in st ru cción y el ap ren d iza je so n con sid e rad o s co mo a ct ivid a de s
su b o rd in ad a s a l d e sa rro llo d e lo s me ca n ismo s ge ne ra le s de l
fu n cion a mien t o in t e le ct ua l.
P ia ge t co n sid e ró q ue e l p ro ce so d e ap rop ia ció n de l co no cimie n t o no e s
un a acu mu la ción p a siva de la in fo rma ció n re cib ida , sin o u na
co n st ru cció n act iva qu e se re a liza a p a rt ir de la s e st ru ct u ra s
int e le ctu a le s d e l in d ivid uo , lo s q ue se t ran sf o rman a pa rt ir d e la
int e ra cción con e l me d io .
Conce pto. -
Con ju nt o de se rvicio s a sist en cia le s qu e se b rin da n a la co mu n id a d
aca dé mica
7
c ) O rien t a ció n vo ca cion a l y ocup a cion a l.
d) Se le cción , eva lua ció n pa ra la ad misió n de l a lu mn o .
4) Se r vi c i o Pe da gógic o. - A ca rg o d e l p ro f e so r se p re o cu p a de e va lu a r,
mod if ica r, to do lo co n ce rn ie n te a me t od o log ía d e e nseñ a n za , mat e ria l
d id á ct ico , asp e ct o s te cno ló g ico s f un da me n ta le s y t a mb ién la cu rrí cu la .
Nota :
To d o s lo s se rvicio s de be n t ra ba ja r e n f o rma co o rd in ad a e in te rd iscip lin a ria
pa ra te ne r u n e nf oq ue in te g ra l de l a lu mn o po rqu e el h o mb re e s u na en t ida d
b io - psico so cia l.
E L SE RV I CI O P SI CO LÓ G I CO
8
1) I nfor ma ti v o: E l P sicó log o p ro p o rcion a lo s con o cimie n to s de la
Psico lo gí a d e l Ap re nd iza je , Mo t iva ció n , de l De sa rro llo , Dif e re n cia l,
pa ra q ue e l p rof e so r p ue da a p lica rla s e n e l au la. Ejm. : Da rle s
co n o cimie nt o s p a ra q ue h a ya a ná lisis d e E, R y con se cu e n cia de
la R.
- A ve ce s e l mae st ro ref ue rza con du ct a s in a de cua da s co mo
qu e se sa qu e a u n a lu mno de l a u la po r ma l co mp o rta mie n t o,
má s a de la nt e si e l a lu mno qu ie re sa lir vo lve rá a h ace r lo
mismo .
- A ve ce s lo s a lu mn o s q u ie re n pa rt icip a r y e l p ro f e so r lo s
re ch a za , e st á in h ib ien do con d u ct a s.
- Exist e n a lu mn o s inh ib id o s, ca lla d o s qu e no p a rt icip a n y e l
p ro f e so r p ie n sa qu e so n b ue no s p o rq ue no d an p rob le ma s e n el
au la , p e ro t ien en d if icu lta pa ra re la cio n a rse con lo s de má s.
O BJ E TI VO S DE L S E RVI CI O PS I CO LÓ GI CO :
LI MI TACI O NES DE L SE RV I CI O P SI CO LÓ G I CO . -
9
2) Na tur al e za de l pr opi o s er v ic i o. - E xiste n ce n t ro s e n q ue lo s p sicó lo g o s
(se da se rvicio ), espe ra n q ue lo s a lu mno s a cud an al co n su lt o rio . S u
t ra b a jo e s de Dx y Tx. De b e (sa lir a la s au la s), eva lua r, Dx, p re ven ir,
co rre g ir e n la s au la s. E jm. : I mp le me n ta ció n de t a lle re s, ap lica r
p ro g ra ma s e n a u la , pe qu eñ o s g ru po s. Ta mb ié n e va lú a pa ra ad misió n.
Exist e n P sicó lo go s qu e no q uie re n ap lica r to da s la s f un cio ne s qu e le
co rre sp on d en . De sde e l pu nt o de vist a de p ro du cció n es ne ga t ivo .
CLAS ES DE L SE RV I CI O P SI CO LÓ G I CO :
Dia gnós ti c o:
a) G nos ol ógi c o. - E s de te ct a r la s ca ra cte rí st ica s p a ra ub ica r e l
p ro b le ma o d if icu lt ad . En clín ica se d et e ct an sig no s y sí n to ma s y
lue go u n sín d ro me . E n e du ca t iva se h ab la d e p rob le ma s. E jm. :
- S i se t ie n en b a ja s no ta s e n d ive rso s cu rso s, en to n ce s e l
d ia gn ó st ico se rá ba jo re nd imie n t o a cad é mico .
- S i se t ie n en de te rmin a d o co n ju n to d e con du ct a s
ina de cu ad a s e n la s re la cion e s in t e rpe rso na le s, el d iag nó st ico
po d ría se r p ro b le ma s d e a da pt a ción so cia l.
10
3) Tra ta m i e nto. - L la ma d o “t e rap ia ” e n clí n ica. En ed u ca t iva se de no min a
“co rre cción ”, a p lica r té cn ica s y p ro g ra ma s, p a ra mo d if ica r co nd u cta s
ina de cu ad a s o imp rod u ct iva s. E jm. : Há b ito s in ad e cu ad o s de est ud io .
4) I nv es ti ga ci ón. - E st u d ia r sist e mát ica me nt e u n fe nó me no p sico lóg ico
e mp le an do mét o do s, t écn ica s e in st ru me n to s cu ya va lide z h a sido
de mo st rad a. Tie ne co mo f ina lid a d e l re ct if ica r o ra t if ica r pla nt ea mie n t o s
te ó rico s a nt e rio rme nt e d e mo st ra do s y co la bo ra r co n e l a va n ce de l
co n o cimie nt o cie n t íf ico . Re a liza r in ve st ig a cion e s en n ue st ra rea lid ad . Se
de be n re a liza r in ve st ig a cion e s e n n ue st ra re a lid ad .
11
UNI DAD II
¿Q UÉ E S LO Q UE S E DI AG NO S TI CA?
Moti va c i ón : In te re se s.
a) S oc ia l : Se t ie ne n 3 g ru p o s:
- Fa m i l ia → E s e l p rime r g ru po de l in d ividu o a l n ace r;
la fa milia t ien e q ue e st imu la rla pa ra q ue t en ga vid a
p ro du ct iva y ad ap ta da . P re sen t a d o s su b -g ru p o s:
* Nú cle o f a milia r= Pa d re s y he rma n o s.
* Co n ste la ción f a milia r= De má s f a milia re s.
- Es c ue l a → P ro f e so r, in f ra e st ru ct u ra, te cno lo gí a ,
p la n de e stu d io s, t ipo d e sist e ma e du cat ivo ; co mp añ e ro s de
cla se .
La s esca la s WA I S se d ivide n en 2 pa rt e s:
- Esca la ve rb a l: Mid e co mp re n sión , ca p a cid a d d e ju icio , ca pa cid ad d e
ad e la n ta rse a lo s he cho s y situ a cion e s dia ria s.
- Esca la de eje cu ció n .
Exist e n 3 esca la s:
a) Ge ne ra l → 1 2 a 6 5 a ño s, in clu so a su je t o s a na lf ab e to s ta mb ié n.
b) Ava n za da → Nive l d e in st ru cció n su pe rio r.
c) Esp e cia l → 2 f o rma s:
14
II . PE RS O NALI DAD. -
1) I nv e nta ri os : S on d e na tu ra le za psico mé t rica . Í te ms o rg an iza do s y
est ru ctu ra do s.
a ) I nv e nta ri o de Pe rs ona l i da d de Ey se nck y E ys e nc k . - Fo rma A
→ Po se e esca la d e p sico t ismo.
Fo rma B → Mid e n eu rot icismo . P a ra ad o le scen t e s,
ad u lto s y niñ o s.
b) In ven t a rio de p e rson a lida d 16 PF d e Ca te ll.
c ) In ven t a rio mu lt if á sico de pe rson a lida d de Minn e ssot a (MMP I ).
d) In ven t a rio de p e rson a lida d de Gu ilf o rd Zimme rma n .
e ) In ven t a rio ca ra cte ro ló g ico d e G a st ón B e rg e r.
f) Esq ue ma de p re f e ren cia s pe rson a le s de E d wa rd s.
- Te st AB C d e l FI L HO → Nive l de ma d u re z p a ra a p re nd iza je de la
le ct u ra y e scrit u ra .
- Te st de Jo rd a n y Ma sse y.
- Te st Gu e stá lt ico V iso mo t o r de Be nd e r → Té cn ica d e S an tu cci d e
Mün st e rbe rg ).
- Te st de mad u re z so cia l d e V in e lan d .
- Te st de mad u ra ción d e Ge se ll.
15
UNI DAD II I :
SI S TE MA:
Es un a o rg an iza ció n est ru ctu ra l y f un cion a l do nd e ca da pa rt e est a re la cion ad a
de ta l mo do co n la s d e má s, qu e u n ca mb io e n u na p ro vo ca ca mb io s e n la s
de má s y e n e l siste ma .
Es sist e ma e sta con f o rmad o po r e le me n to s o p a rte s lla ma do s su b sist e ma s y
po r pro ce so s q ue so n lo s e le me n to s f un cio na le s o d e int e ra cción . Tod o s e sto s
e le me nt o s f un cio na n d e ma n e ra o rg án ica y a rmón ica . A su s ve z lo s ele me nt o s
t ie n e un a re la ció n in t ra sisté mica s, e s d ecir, se re la cio n a o int e rre la cion a e nt re
su s e le me n to s. Pe ro ta mb ién lo s e le me nt o s o e l siste ma mismo se re la ció n e n
fo rma in t e rsist é mica con ot ro s sist e ma s de nt ro d e un sist e ma ma yo r o
su p ra siste ma .
E l sist e ma y su s pa rt e s se en cu e nt ra n en cre cimie n t o , d esa rro llo ,
d if e ren cia ció n, o rg a n iza ció n y h o me o sta sis d en t ro de la t ot a lida d .
La s p a rt e s d e l sist e ma o ele men t o s o S UB S I S TE MA S , e st án je rá rq u ica men t e
o rd en a da s d en t ro d e esta o rg an iza ció n to t a l, po rqu e la re a lid ad t ot a l es u na
o rg an iza ció n d e t on a lid ad e s je ra rq u izad a s.
SI S TE MA
S UBSI S TE MA
O
ELE ME NTO S
P RO CE SO S
ORGANIZACIÓN
FUNCIONES
INTERACCIÓN
DESARROLLO Y CRECIMIENTO
DIFERENCIACIÓN DE ROLES Y
ELEMENTOS
HOMEOSTASIS: POSITIVA
PROCESO ENSEÑANZA Y NEGATIVA
APRENDIZAJE
16
PROCESO ENSEÑANZA APRENDIZAJE
PROCESO
ENSEÑANZ APRENDIZAJ
A E
CURRICULO
PROFESOR ALUMNO
PERSONALIDAD PERSONALIDAD
METODOLOGÍA METODOLOGÍA
ESTRATEGIAS DE ENSEÑANZA ESTRATEGIAS DE APRENDIZAJE
ENFOQUE TEÓRICO CONDICIONES
CONCEPCIÓN DEL APRENDIZAJE
PLANIFICACION
ORGANIZACIÓN
EJECUCIÓN
OBJETIVOS COMPETENCIAS
ACCIONES ACTIVIDADES
MEDIOS Y MATERIALES ESTRATEGIAS
EVALUACIÓN MEDIOS YMATERIALES
EXTENSION
COMPROBACION
EVALUACION
RESULTADO
RENDIMIENTO ESCOLAR
CAMBIO EN EL
COMPORTAMIENTO
OPERANTE
COGNITIVO
AFECTIVO EMOCIONAL
DESARROLLO COGNITIVO
INTEGRAL
COMPETENCIAS:
CONCEPTUAL
PROCEDIMENTAL
ACTITUDINAL
17
AP RE NDI ZAJE
Una definición clásica de aprendizaje, como producto, es la establecida por G.A. KIMBLE
(1961) al señalar que es un «cambio relativamente permanente en la potencialidad de la
conducta que ocurre como resultado de la práctica reforzada y de la experiencia». No se trata
de cualquier cambio de alteraciones orgánicas, efectos de las drogas o de situaciones
emocionales, de la fatiga, etc. Incluye aquellos cambios relativamente permanentes producidos
por la práctica.
E s re la t iva me nt e est ab le pu es, un a co nd u cta no pe rma ne ce igu a l en el
t ra n scu rso d e la vida de l su jet o . L a s con d u ct a s se mo d if ica , ot ra s ap a re ce n
co mo nu eva s (se cre an ), ot ra s se e limin an o dismin u yen . Un a con du ct a
po de mo s d ef in irla co mo u na ma n if e st a ción ob se rva b le, med ib le , cu a nt if ica b le,
pe ro cu ya ca ra cte rí st ica imp o rt an t e es la de se r ma le ab le , e s de cir qu e pu ed e
se r mod if ica b le. S in e mb a rgo , h a sido a mp lia men t e d eb at id o e l te ma d e sí la
p rá ct ica p rod u ce el ap ren d iza je o es ne ce sa rio e l re f ue rzo . V a rio s au to re s h an
se ñ a la d o qu e la p rá ct ica so la no p rod u ce ap ren d iza je, sino ún ica men te fa t iga
o ext in ción , y h an in sist id o en la n e ce si da d de l re f ue rzo . A sí THO RNDI K E ,
co n su le y d e l ef e ct o ; o HUL L ., al se ña la r la imp o rta n cia de la re d u cció n d e l
imp u lso ; o S KI NNE R, a l p la n te a r u na f o rmu la ción e mp í rica d el ref u e rzo . O t ro s
au to re s h an d iscu t id o e sta s p o sicion e s y h an a cud id o a ele me nt o s
co n cep tu a le s alt e rna t ivo s. A sí , G UTHRI E h a señ a lad o e l p ap e l d e cisivo d e la
co n t igü id ad y lo s re p re se n ta nt e s de la G e st a lt en la re o rga n iza ció n de l ca mp o
pe rcep t ivo .
Un se g un do e le me n to imp o rt an te p ue sto d e re lie ve e n la de f in ición
in icia l e s la d ist in ció n e nt re a p re n d iza je y e je cu ción cla ra me nt e e sta b le cid a a l
ref e rirse a la «p ot en cia lida d d e le co nd u ct a ». E l ap ren d iza je e s un p ro ce so q ue
no se o bse rva d ire ct a me n te , sino a t ra vé s d e la s e je cu cion e s en qu e se
man if ie sta . S in e mba rg o , e sto no de be ind u cir a co n fu nd ir a mb o s e le men t o s.
Un o rg a n ismo pu ed e h ab e r a p re nd id o de te rmin a d a s con du cta s y no p on e rla s
en p rá ct ica . E l n ive l d e e je cu ció n n o d ep en de ú n ica me nt e de l ap re n d iza je :
int e rvie ne n e n lo s ele me nt o s mo t iva cio n a le s, f a t ig a y o t ro s, Cab e señ a la r q ue
e l n ive l de a p re nd iza je d et e rmin a rá é l lí mit e su pe rio r de la e je cu ció n . Fren t e a
lo q ue ocu rre con e l ap ren d iza je , no d ire ct a men t e ob se rva b le la e je cu ción
pu ed e o b se rva rse y me d irse . Po r e llo lo s p sicó lo go s h an to ma do co mo
ind ica do r d e l a p ren d iza je e l n ive l d e e je cu ción p ro cu ra nd o n eu t ra liza r lo s
ef e ct o s de la s o t ra s va ria b le s.
L a de f in ició n d e ap ren d iza je co mo p ro ce so se ña la “q u e es to do ca mb io
en e ve n to s in t e rno s, a l in te rio r d e l ce re b ro , ob se rvab le p o r su s
man if e sta cio ne s o su co nd u cta ” . E st o se re f ie re q ue exist e un co n ju n to d e
asp e ct o s a p re nd id o s q ue son re cib id o s, asimila d o s, y pro ce sa do s en e l
ce re b ro y q ue só lo e s fa ct ib le p re cisa r si se a p re nd ió o n o cu an d o se po ne d e
man if ie sto a t ra vé s de u na con du ct a. E sto imp lica e l co no cimie n t o d e t od a la
na tu ra le za d e l ap ren d iza je cua n do se p ro ce sa la in fo rma ció n y se re la cio n a
co n lo s p ro ce so s co gn it ivo s sup e rio re s qu e in te rvie n en co mo p e rce p ción ,
me mo ria , p en sa mien t o, in te lig e n cia y len g ua je .
18
re sp ue st a (E . R. ). E l p ro ce so d e co nd icio n a mien t o pa rt e d e u na re sp ue sta
qu e ya pe rt en e ce al rep e rto rio de l org an ismo (re sp u e st a con d icio na da )
(RC) y q ue vien e p ro vo ca d a n at u ra lmen t e po r un est imu lo qu e re cib e e l
no mb re d e in con d icio na do (E l). O t ro e st imu lo qu e no p ro vo ca la RI n i
cu a lqu ie ra ot ra se me ja nt e es d en o mina do co mo e stí mu lo ne u t ro , y p asa a
se r e l e st imu lo co nd icio n ad o (E C) a l f ina l de l p ro ce so . E l E C y el EI son
p re sen t ad o s simu ltá n ea me nt e o con u na li g e ra a nt icip a ción de l E C en
rep e t id a s oca sion e s ha st a qu e e l E C acab a p ro vo ca nd o un a re spu e sta
simila r a la RI , qu e e s le re s pu e st a co nd icio n ad a (RC). P re cisa men te la
aso cia ción e nt re el E C y la RC qu e se acab a p rod u cien d o es el re su lt ad o
de l con d icio na mie nt o clá sico .
E ste p a ra d ig ma re spo nd ie n te , co n side ra do p o r WA TS O N co mo e le men to
b ásico de to do e l co mp o rt a mien t o ap re nd id o, ha sido co mp le men t ad o con
o t ro cu ya t rad ició n má s re cie n te t ien e su O rige n en la o b ra de THO RNDI K E
y e n su f o rmu la ción de la le y de l e fe cto .
Ca be se ña la r qu e a t ra vé s d el co nd icio n a mien t o clá sico se ad qu ie ren
con d u ct a s af e ct ivo e mo cio na le s.
b) El c ondi ci ona m ie nto ope ra nte . S e co n side ra n d os t ip o s. Aq ue llo q ue se
ref ie re a l condi c i ona m i e nto i ns tr um e nta l p lan t ea do p o r THO RND1 K E ,
qu ien señ a lo q ue «d e va na s re sp u e st a s d ad a s a la misma situ a ción
aq ue lla s q ue va n aco mp añ ad a s o seg u ida s in me d iat a men te d e la
sa t isf a cción qu ed a rán , en igu a lda d d e co nd icio ne s, má s f irme men t e li -
ga da s a la sit ua ció n , de t a l ma ne ra q ue cu an do un a situ a ción vu e lva a
ocu rrir ta le s re sp u e st a s vo lve rá n mu y p ro b ab le me nt e a p re sen t a rse» .
SK I NNE R, est ab le ció e l con d icio na mie n to o pe ran t e, co mo u na fo rmu -
la ció n e mp í rica de est e fe nó me no . In d ica b a q ue la p rob a b ilid ad de ap a ri -
ción de un a re spu e sta se in cre me nt a si va seg u ida d e man e ra co n t in g en t e
po r u n e ve n to re fo rza nt e . De e st e mod o , la co n du ct a o pe ra nt e pu ed e
de f in irse co mo aq ue lla qu e se ha lla reg id a p o r su s con se cu e n cia s
a mb ie nt a le s, qu e pu ed en se r re f ue rzo s p o sit ivo s o n eg a t ivo s. E l estu d io d e
la s le ye s fu ncio na le s de la con du ct a lle vad o a ca b o po r SK I NNE R y su s
co n t inu ad o re s ha p ue st o d e re lie ve la imp o rt an cia qu e p a ra e l ca mb io de la
co n du cta t ien e e l p at ró n e ín d ice s d e d ist rib u ció n de eso s re f ue rzo s o
co n se cu en cia s a mb ie n ta le s.
Cab e me n cio n a r cua t ro t ipo s impo rt a nt e s d e co nd icio n a mien t o op e ran t e
en fu n ció n de l d ise ñ o q ue se u t iliza : e nt re na mie n to d e re co mp en sa , en e l
qu e e l re fu e rzo ut iliza d o e s po sit ivo y ú n ica me n te a pa re ce de spu é s d e q ue
ocu rre la re sp ue st a de sea da ; e nt re na mie n to de ca st ig o , en e l q ue e l
est í mu lo ave rsivo o p un it ivo ap a re ce d e sp ué s de q ue e l su jet o p rod u ce un a
de te rmin a d a re spu e sta ; en t ren a mie nt o de evit a ción , qu e se d a cu an do e l
o rg an ismo , an te u na d et e rmin a da se ña l de a viso , re a liza u na d et e rmin ad a
co n du cta q ue t ie ne co rno con t ing e n cia la no ap a rición d e l e stí mu lo
ave rsivo ; y e nt re na mie n to de e sca pe , e n e l qu e e l e st í mu lo a ve rsivo se
en cue n t ra p re se n te an te s d e la rea liza ció n d e la re s pu e st a y p re cisa men t e
ést a imp lica la d esa pa rició n de aq ué l.
La s a po rt a cio n e s de e ste mo d e lo de a p re nd iza je h an sid o mu y
imp o rta n te s p a ra la en señ an za , sien do un a de e lla s la s t écn ica s
mot iva cio na le s ge ne ra da s p o r la p re se n cia d e re fo rza do re s.
c ) El apr e ndi za j e vi ca r i o y l a im i ta ci ón. BA NDURA q uie n ha d esa rro lla d o
má s a mp lia me nt e e st e mo de lo , señ a lan d o qu e e l su je t o es ca pa z de
a p re n de r vica ria men t e p a ra lo q ue e s n ece sa rio q ue con cu rra n
d ime n sio n e s pe rce pt iva s y co gn it iva s d e ca rá ct e r me d ia cio n a l a de má s d e
lo s est imu la re s y mot o ra s . E ste p ro ce so d e a p re n d iza je re qu ie re el
con cu rso d e un mo de lo y d e un o bse rva do r. E ste ú lt imo es ca pa z de
a p re n de r de te rmin a da s co nd u cta s al ob se rva rla s en e l mo de lo y ob se rva r
la s co n se cu en cia s qu e t ie ne n pa ra é l. Est e h e ch o amp lia e l e stu d io de l
p ro ce so de l ap re nd iza je situ án do lo e n un p la no d e “ in te ra cció n so cia l” .
19
S on va ria b le s fu nd a men t a le s la s ca ra ct e rí st ica s d e l mo de lo , e l t ipo d e
t a rea s y la s p rop ia s ca ra ct e rí st ica s d e l su jet o qu e la s imit a .
La f o rmu la ció n e sta b le cid a p o r B A NB URA ace rca d e e sto s p ro ce so s
re ún e un a se rie de no ta s qu e é l mismo señ a la : L a imp o rta n cia de la
con t ig ü id a d jun t o co n la o cu rren cia d e do s p ro ce so s me d ia cio n a le s de
ca rá cte r cog n it ivo (ima g in a ción y len g ua je ). Ad e má s e stá n co mp ro me t ido s
p ro ce so s a te n cion a le s, siste ma s d e at en ció n o de me mo ria , p ro ce so s d e
re p rod u cción mo to ra qu e h a rán po sib le la re spu e st a de I mita ció n y
p ro ce so s mo t iva cion a le s qu e po sib ilit an la t ra n sfo rma ció n d e l ap re nd iza je
e n e je cu ció n E l ref u e rzo (b ie n a l mod e lo , b ien a l ob se rva d o r) jue g a
t a mb ié n un pa pe l cen t ra l en ést e co mp le jo p ro ce so .
O t ro s t ip o s d e a p re n d iza je son :
E l a pre ndi zaj e pe rc e pti v o. V a rio s au to re s, e nt re lo s qu e ca be de st a ca r a
E. C. TO L MA N. h an señ a lad o q ue n o to do e l a p re n d iza je pu ed e red u cirse a
un me can ismo aso ciat ivo , y qu e de te rmin a do s nive le s re qu ie ren 1a e n t ra da
en a cción d e p ro ce so s co g no scit ivo s irre d u ct ib le s a la a so cia ció n p o r
co n t igü id ad . En el a p re nd iza je pe rce pt ivo se e sta b le ce n re la cio ne s
co g no scit iva s, qu e son e l f un d a me n to de la a dq u isición . L o qu e se ad qu ie re
es el co no cimie n t o d e n ue va s re la cion e s e nt re e st í mu lo s (E - E ) y la
situ a ción t ot a l.
Se in clu ye de nt ro d e est e t ipo d e ap re n d iza je la co mp re n sión pe rcep t iva
de re la cio ne s e sp a cio te mpo ra le s co mp le ja s, y e n e lla ju e ga n un p ap e l
ese n cia l la fo rma ció n de lo q ue TOL MA N d en o minó map a s co g n it ivo s.
En u n n ive l má s co mp le jo se in clu ye ta mb ién e l ap ren d iza je po r in sig ht ,
cu ya b ase f un da me n ta l es la “int u ició n de re la cio ne s”, q ue su po ne un a
reo rg an iza ció n d e l ca mp o p e rce p t ivo y p e rmit e la so lu ció n d e u n p rob le ma .
Una d e lo s p la n te a mie nt o s re fe rid o s a l ap ren d iza je po r in sig ht , e s e l
he cho de qu e in clu so e n sit ua cio ne s co mp le ja s, est ud ia da s p o r K O HLE R, la
p rá ct ica bie n d irig id a pu ed e in f lu ir en la ra p ide z con q ue lo s su jet o s
re su e lven pro b le ma s. E n est e p un to , cab e me n cio n a r lo s e stu d io s de
HA RLO W q u ie n se ñ a ló q ue la p rá ct ica b ie n d irig ida , no só lo se a p re nd e a
re so lve r lo s p ro b le ma s p lan t ea do s sin o q ue la e xpe rie n cia qu e a dq u ie re n
le s fa cilit a la so lu ción po ste rio r de p rob le ma s n ue vo s. La s p e rso na s
ap ren d en a a p re n de r a dq u irie nd o p rá ct ica e n la so lu ció n d e p rob le ma s,
au nq ue é st o s fu e ran d if e re nt e s de lo s a nt e rio re s.
El a pre ndi zaj e de ha bil i da de s m otor as c om pl e ja s : S e re f ie re a la
ad qu isició n d e po sib ilid ad e s d e co mp o rta mie n to de f in id a s en t é rmin o s d e
ren d imie n to mo to r y re qu ie re de te rmin a da s de st re za s mo to ra s. Lo s
ap ren d iza je s mo to re s su po ne n la f o rma ción d e ca d en a s d e re sp ue sta qu e
imp lica n t an t o la coo rd ina ció n de lo s d ife re n te s mo vimie n to s co mo la
co o rd ina ció n en t re e llo s y lo s p ro ce so s se n so ria le s qu e p ro po rcio n an
inf o rma ció n e xte rn a y re f e re n cia s se n so ria le s a p a rt ir d e lo s pro p io s
mo vimie nt o s e je cu t ad o s. Con t od o e llo se va co n f igu ra nd o la a cción mo t o -
ra.
El a pr e ndi za je ve r ba l . La s t eo rí a s d el co nd u ct ismo me d ia cio n a l sob re
e l est ud io d e la s cu rva s de re te n ción , lo s e fe ct o s de p rima cí a o re ce n cia , e l
an á lisis de la s in te rf e ren cia s y t ra n sfe re n cia s, la de te rmin a ció n de lo s e fe c -
to s d e l t ipo d e p rá ct ica y d e l t ie mpo t ra n scu rrid o de sd e e l a p re n d iza je , e l
an á lisis d e la ca nt id ad y ca lida d de l mat e ria l p ren d ido , lo s e fe ct o s q ue la
an sied a d t ien e so b re est e t ipo d e a p re nd iza je y la s con e xion e s
med ia cio na le s qu e se esta b le ce n , so n t e ma s re le van t e s p a ra la co mp re n sión
de l p ro ce so d e a dq u isició n d e la co n du cta ve rba l co mo d e l le ng u a je . Se
exp lica cog n it iva men t e la f o rma ció n d e ca de n a s de imá g en e s, esq ue ma s o
co n st ru ct o s co n fo rma d o s p o r sig n o s o fo rma s y sign if ica do s.
Est a s in ve st iga cio ne s ha n sid o co mp le men t ad a s y, e n pa rt e ,
so b rep a sad a s p o r la s ap o rta cio ne s de la p sico lin g ü ist ica y la e xp lica ció n
so b re la a dq u isición y ap re nd iza je de l len gu a je po r CHO MS KY y SK I NNE R.
De e sto se co n clu ye qu e e l len gu a je no co n siste ún ica men t e en u n co n ju n to
20
de h áb ito s y qu e, po r lo ta nt o , no p ue de re du cirse ca b a lmen t e a est o s. La
o rg an iza ció n de l le n gu a je y la o rg a n iza ció n se mán t ica q ue h ace p osib le su
e mp le o se exp lica de sde la co n st ru cció n d e co no cimie n to s.
APRENDIZAJE SIGNIFICATIVO
E l ca mb io d el pa ra d ig ma ed uca t ivo p ro po n e nu e vo s re t o s, no só lo a l
ha ce r (la fu nció n de ap ren de r) sino a l pro p io se r de lo s a ge nt e s de la
ed u ca ció n. E n la s últ ima s d écad a s no ta b le s in ve st ig a cion e s cien t íf ica s e n e l
ca mp o d e la psico log í a h an p e rmit ido su pe ra r e l vie jo pa rad ig ma d e l
ap ren d iza je t ra d icion a lme nt e red u cido a su d ime n sión cog n it iva ,
esp e cia lme n te a l uso de la me mo ria (no n ece sa ria men t e co mp ren siva ); y
d iso cia do d e lo s p ro ce so s af e ct ivo s de la s p e rso na s, p a ra d ig ma q ue ind u jo
po r e je m p lo , a limit a r la a cción a la en se ña n za e f icien t e d e u na ma te ria .
(Ga rd n e r: 1 99 7 ).
Ho y e n dí a e st á co mp rob ad o q ue só lo se ap ren de cu an d o lo qu e se va a
ap ren d e r es sign if ica t ivo , n o s p e rmit e re so l ve r p ro b le ma s y lo p od e mo s a p lica r
en la vid a cot id ia na , d on de la a fe ct ivid ad no e s un simp le co mp on en t e, sin o
co n d ición ind isp en sa b le p a ra e l de sa rro llo mismo de la in te lig e n cia h u ma na y,
po r lo ta nt o p a rt e d e l p ro p io a ct o d e ap ren de r. De sd e la s le t ra s a la s cien cia s
pu ra s, de sde lo s aspe ct o s té cn ico s ha sta la s te o ría s ab st ra ct a s, en cua lq u ie r
t ip o de ap ren d iza je in te rvie n en e l ind ivid uo co mo t ot a lid ad , int e rvie ne t an to su
co g n ición co mo su a fe ct ivida d . S i e l p ro ce so d e ap ren d iza je no e s
aco mpa ñ ad o po r e l in t e ré s d e é l mismo y un clima de co n f ia n za, re spe t o y
en tu sia smo po r la ta rea co mún , en to n ce s n o h ay u n rea l a p ren d iza je .
A p re n de r es el re su lt ad o d e un p ro ce so de co n st ru cció n qu e in vo lu cra
co g n ición , le ng ua je y e mo cio ne s. S e co n st ru ye e l co no cimie n t o cu a nd o se
act úa me n ta l y a fe ct iva men te so b re lo q ue se qu ie re a p re n d e r e n la
co n f ron t a ció n e nt re e l q ue a p re n de (y su s sa be re s pre vio s) y lo qu e qu ie re
ap ren d e r. E s un a co n st ru cció n p e rso n a l, p rod u cto t a mb ié n de u na a cció n
co le ct iva .
L os se re s h u man o s so mo s ta mb ién se re s e mo cion a le s. La s
in ve st iga cio ne s de mue st ra n qu e te ne mo s ra zó n y la u t iliza mo s pe ro q ue la
lóg ica no gu ía co mú n me nt e nu est ra acció n . Má s aú n, la s e mo cio ne s y to da le
d in á mica b io ló g ica q ue se ge ne ra e n e l o rg a n ismo h u ma no ha ce n p osib le d e -
te rmin a da s fo rma s d e act ua r (a ct iva ció n d e la s en do rf ina s, re la cio na da s co n
est ad o s d e sa t isfa cció n , a le g rí a, et c. ) y limit a n o blo q ue an o t ra s (co mo e l
GA B A, qu e es u n inh ib ido r). De te rmin a d a s e mo cio ne s fa cili ta n e l a p re nd iza je
y ot ra s má s b ien lo in t e rf ie ren .
B run e r, Au sub e l y No va ck, pa rte n de in sist ir en e l p ro ce so int e rno p o r e l
qu e e l est ud ia n te co n st ru ye , mod if ica , e n riq u e ce , d ive rsif ica su s esq ue ma s d e
co n o cimie nt o s e st a b le cie nd o re la cion e s n o a rb it ra ria s en t re lo qu e sa be
(con cep t o s qu e p osee y la e xpe rie n cia qu e t ien e ) y la n ue va in fo rma ció n .
On ta rio (19 9 3 ) a ña de q ue la re la ció n es en t re e l ap ren d iz, su d ispo sició n o
21
act it ud (sig n if icad o re a l o p sico lóg ico ) y e l co nt e n id o y e l ma te ria l (sig n if ica do
po te n cia l o lóg ico ).
E l a p ren d iza je se b a sa e n la a cció n , p rime ro d ire ct iva y lue g o
au tó no ma ; p ro mo vido d e de sde la in t e ra cció n : co mun ica ción de lo s a lu mn o s
en t re si y de lo s a lu mn o s con e l p ro f e so r; co ne ct ad o con la re a lid ad , d e
man e ra re f le xiva , crí t ica y f le xib le . E l ap re nd iza je d ep en de d e la na tu ra le za
de l a lu mn o , su s co no cimie n t o s re sp e ct o a lo s te ma s p re vio s y lo s n ue vo s, así
co mo la co n f ia n za e n la p ro p ia ca pa cid ad de ra zo n a r y ju st if ica r su
pe n sa mie n to .
Dive rso s au to re s h an p ost u lad o qu e med ia n te la re a liza ció n de
ap ren d iza je s sig n if icat ivo s e s q ue e l a lu mno con st ru ye sig n if icad o s q ue
en riq ue cen su co no cimie n t o de l mu n do f í sico y so cia l, po te n cian d o así su
cre cimie nt o p e rso n a l. De est a ma ne ra , lo s t re s a sp e cto s cla ve s q ue d eb en
fa vo re ce r e l p ro ce so de a p re nd iza je se rán e l log ro d e l a p re nd iza je
sign if ica t ivo, la me mo riza ción co mp re n siva de lo s con t en id o s e sco la re s y la
fu n cion a lida d de lo a p re nd id o .
E n e sto s t ie mp o s se re cha za la p os tu ra de qu e e l a lu mn o e s un me ro
re ce p to r o rep ro du ct o r de lo s sab o re s cu lt u ra le s, a sí co mo t a mpo co se ace pt a
la ide a d e qu e el de sa rro llo e s la simp le a cu mu la ción de a p re nd iza je s
esp e cí f ico s. La p sico log ía ed u ca t iva q ue sub ya ce a est o s p la n te a mien t o s
ind ica qu e la in st it u ción e du cat iva de be p ro mo ve r e l do b le p ro ce so de
so cia liza ció n y d e in d ividu a liza ción , la cu a l de be pe rmit ir a lo s ed uca nd o s
co n st ru ir un a id en t id ad pe r son a l e n e l ma rco d e u n con te xt o so cia l y cu lt u ra l
de te rmin a d o.
Co ll (1 98 8 ) L o a nt e rio r imp lica qu e la f in a lid ad ú lt ima de la in te rve n ción
pe da gó g ica e s de sa rro1 la r en e l a lu mno la ca pa cid ad de rea liza r a p re nd iza je s
sign if ica t ivo s po r sí so lo e n un a a mp lia ga ma de sit ua cio ne s y circu n st a n cia s
(ap re nd e r a a p re n de r).
Gó me z-G ra ne ll (1 9 94 ) in d ica n qu e e sto s p la n te a mie nt o s se su st e nt an
en lo s p ost u lad o s p ed ag óg ico s d e la psico lo gí a g en ét ica p iag e ta na en te nd id a
est a e n u n sen t id o o rt od o xo . Au nq ue se a ce p ta la impo rt a n cia d e la au to
est ru ctu ra ció n d e l co no cimie n t o (e l su je to es q u ie n co nd u ce u na se rie d e
p ro ce so s d e re e st ru ct u ra ció n de l co n o cimie nt o ), lo s p iag e ta no s p lan t ea n e sta
e mp re sa en u n p lan o fu nd a men t a lmen t e p e rson a l e in te rn o, p re st a n p o ca
at en ció n a lo s co nt en id o s y a la in te ra cció n so cia l.
P o r e l con t ra rio d e st a ca ría mo s d e sd e la p e rsp e ct iva de la lla ma da
co g n ición , la imp o rt an cia p a ra e l ap ren d iza je de la a ct ivida d y de l con t e xt o ,
re co no cie nd o q ue e l a p re n d iza je esco la r e s en g ran med id a un p ro ce so d e
acu lt u ra ció n , do nd e lo s a lu mn o s p asa n a fo rma r pa rt e de u na e spe cie d e
co mu n ida d o cu ltu ra de p ra ct ican t e s.
De sde esta pe rspe ct iva e l p ro ce so d e en se ñ an za de e n se ña n za de be rí a
o rien ta rse a p ro po rcio na r a lo s e stu d ian t e s e l d esa rro llo de su s h ab ilid ad e s y
est ra te g ia s co gn it iva s y el su ste nt o te ó rico ref o rzad o a t ra vé s d e p rá ct ica s
au té n t ica s.
E l a p ren d iza je no se pu ed e p rod u cir a t ra vé s de p rá ct ica s su ced á ne a s
(a rt if icia le s, d esco nt e xtu a lizad a s, po co sign if ica t iva s), lo s a p re n d iza je s son
sign if ica t ivo s en la me d ida qu e pe rmit a n de sa rro lla r la au to no mí a mo ra l e
int e le ctu a l, la cap a cida d d e p en sa mie nt o crí t ico , e l au to d ida ct ismo , la
ca p a cid a d d e re f le xión so b re un o mismo y sob re e l p ro p io a p re n d iza je , la
mot iva ció n, re sp on sa b ilida d e n e l est ud io , la d ispo sició n p a re a p ren de r
sign if ica t iva men te y pa ra co o pe ra r b uscan d o e l b ie n co mú n o co le ct ivo ,
at en d ien do a la s n ece sida de s e sp e cia le s q ue p la n te an lo s a lu mn o s. A sí, u na
escu e la de ca lida d se rá aq ue lla qu e se a cap a z de a te nd e r a la dive rsid ad de
ind ivid uo s q ue ap ren d en , y q ue of re ce u na en señ an za ad ap ta d a, rica ,
p ro mo t o ra d e l d e sa rro llo .
L a n ue va p rop u e st a de l ap ren d iza je se o rg an iza e n fu n ción a la s
sigu ie nt e s ide a s f un d a me n ta le s.
22
E l a lu mno e s e l re spo n sa b le ú lt imo de su p rop io p ro ce so d e a p re nd e r. É l
es qu ien co n st ru ye (o má s b ien re co n st ru ye ) lo s sa be re s de su g ru p o
cu lt u ra l, y e ste p ue de se r su je to act ivo cu a nd o ma n ipu la , exp lo ra,
de scub re o in ven ta , in clu so cua nd o le e o e scu cha la exp o sición de lo s
ot ro s.
La act ivid ad me nt a l co n st ru ct iva d el a lu mno se a p lica a co nt e n id o s qu e
po see y a un g rad o con sid e rab le d e ela bo ra ció n. Est o qu ie re de cir qu e e l
a lu mn o n o t ie ne en to do mo men t o qu e d escub rir o in ven t a r en un se n t id o
lit e ra l t od o e1 con o cimie nt o e sco la r. De b ido a qu e to do e l co no cimie n to
qu e se en se ñ a en la s in st itu cio ne s esco la re s es en re a lida d e l re su lta do
de u n p ro ce so de con st ru cción a n ive l so cia l, lo s a lu mn o s y p ro fe so re s
en con t ra ran ya e lab o rad o s y de f in id o s un a bu en a p a rt e d e lo s co n te n ido s
cu rricu la re s. En e st e sen t id o es qu e de cimo s q ue e l a lu mno má s b ie n
re co n st ru ye u n co n o cimie nt o p ree xist en t e en la so cied a d pe ro lo
co n st ru ye en e l p lan o pe rson a l d esde e l mo men to e n q ue se a ce rca en
fo rma p ro g re siva y co mp re n siva a lo qu e sign if ica n , rep re sen t an lo s
co n te n ido s cu rricu la re s co mo sa b e re s cu ltu ra le s.
La fu n ció n de l do cen t e e s en ga rza r lo s p ro ce so s d e re co n st ru cción de l
a lu mn o co n e l sab e r co le ct ivo cu lt u ra lmen t e o rg an iza do . Est o imp lica q ue
la fu n ción d e l p rof e so r n o se limit a a crea r con d icion e s ó pt ima s pa ra qu e
e l a lu mno d esp lieg u e u na act ivid ad me nt a l con st ru ct iva , sino q ue de be
o rien ta r y g u ia r e xp licit a y d e lib e rad a me nt e dich a a ct ivida d . P od e mo s
de cir q ue la co n st ru cció n d e l co no cimie n t o e s en rea lid ad u n p ro ce so d e
e la bo ra ció n, e n e l se n t id o qu e e l a lu mn o se le ccion a , o rg an iza y
t ra n sfo rma la in fo rma ció n qu e re cibe d e mu y d ive rsa s fu en t e s,
est ab le cie nd o re la cion e s en t re d ich a in fo rma ció n y su s id ea s o
co n o cimie nt o s p re vio s.
Ap re nd e r u n co n te n ido q u ie re de cir qu e el a lu mn o le at rib u ye un
sign if ica do , co n st ru ye un a re p re se n ta ció n me n ta l a t ra vé s de imág en e s o
p ro po sicio n e s ve rb a le s, o b ien e la b o ra u na espe cie d e te o rí a o mod e lo
men t a l co mo ma rco e xp licat ivo d e d ich o co no cimie n t o .
Con st ru ir sign if ica do s n ue vo s imp lica u n ca mb io e n lo s e sq ue ma s d e
co n o cimie nt o s qu e se p o se en p re via me n te , est o se log ra int ro d u cie n do
nu e vo s e le men t o s o est ab le cien d o nu e va s re la cio ne s e nt re dich o s
e le me nt o s. Así , e l a lu mn o po d rá a mp lia r o a ju st a r d ich o s esqu e ma s o
ree st ru ctu ra rlo s a p ro fu nd id ad co mo re su lt ad o d e su pa rt icip a ció n en un
p ro ce so in st ru ccio na l, e n to do ca so , la ide a d e co n st ru cció n d e
sign if ica do s no s re f ie re a la te o rí a d e l a p ren d iza je sig n if ica t ivo .
23
Formación de imágenes
mentales o esquemas o
constructos
C
E
RECEPTORES DE O
S
INFORMACIÓN. D
T PERCEPCION I Memoria a Memoria a
Í Almacenamiento
F corto plazo Largo Plazo
M
I R
U Registro Sensorial e
C
L Expectativa t
A Se m ánt ic a
O Atención r
C o
I Epi s ódic a a
O l
N i
m
Pensamiento- e
Procesamiento o elaboración n
Inteligencia t
de la información
a
c
Generadores de i
respuesta ó
n
Respuesta o Conducta
24
LA NE CE S I DAD DE E NS E ÑAR Y AP RE NDE R A PE NS AR
Respeto a la
Independencia Aprender por y Mejora la
diversidad
aprendizaje de si mismo autoestima
cognitiva
pos i bi li t a Le per mi t e
f avore ce
Resolver
Rentabilidad R es pons a bil i dad Flexibilidad
problemas
cognitiva c ompa rt i da mental
cotidianos
Educ ar = Formación de
P ens a r s obre ciudadanos
l a m a te ri a críticos
En ba s e a una
25
O pe r ac i ones de l pe nsa m ie nto
P ARA AP RE NDE R SE NE CE SI TA
1. O PE RA CI O NES DE L P E NSA MI E NTO
(fa ct o re s co gn it ivo s)
P e rcib ir
Ob se rva r
In te rp re t a r
An a liza r
Aso cia r
Cla sif ica r
Exp re sa r
Ret e ne r
S in t et iza r
Ded u cir
Ge ne ra liza r
Eva lua r
2. MO TIV A CI O N
In te ré s
Sa be r p a ra q ué se e st ud ia
Ref u e rzo s (p re mio s)
Sa be r lo qu e se t ie ne q ue ha ce r
3. A CTI TUD
Po sit iva
Men t e a le rta
Men t e a ct iva
Re la cio na r la s e xp e rie n cia s
P re g un ta r
5. O RGA NI ZA CI Ó N L ug a r
Me n te
Tie mp o
6 RE PE TI CI Ó N Té cn ica s d e me mo ria
Re spe t a r la cu rva de o lvid o
1. PE RCI BI R
26
2. O BS E RV AR
3. I NTE RP RE TAR
4. ANALI ZAR
5. ASO CI AR
6. CLAS I FI CAR
7. CO MP ARAR
8. EX P RES AR
27
9. RE TE NE R
10 . SI NTE TI ZAR
Es co mp on e r un to do po r la co mp o sición de su s pa rt e s. Es el re su me n o e l
co mp en d io d e un a ma t e ria . E s la op e ra ció n d e pe nsa mie n to me d ian t e la cua l
se co mb in an e le men t o s simp le s o a islad o s p a ra f o rma r ele men t o s co mpu e st o s
o co mp le jo s. Es e l co n jun t o de p ro ce so s q ue va d esde lo s p rin ci p io s a la s
co n se cu en cia s, de la s cau sa s a lo s ef ect o s. E s la con clu sió n d e la
co mp re n sión .
11 . DE DUCI R
12 . GE NE RALI ZAR
13 . EV ALUAR
28
— mu e st ra u na con du ct a d og má t ica
— e s d e sco nf ia do
— e s in cap a z de ca p ta r e l “sig n if ica d o ” o sen t ido d e un a e xp re sió n .
29
Med ia nt e ap ren d iza je sig n if icat ivo s e l alu mn o con st ru ye sig n if icad o s qu e
en riq ue cen su co no cimie n t o d e l mu n do fí sico y so cia l, po te n cian d o su
cre cimie nt o pe rson a l.
Asp e ct o s cla ve s de f a vo re cen el ap ren d iza je: 1. L og ro d e a p ren d iza je s
sign if ica t ivo s. 2 . Me mo riza ció n co mp ren siva de lo s co nt e n id o s. 3 .
Fu n cion a lid ad d e lo ap ren d ido .
Co ll: a p re nd e r a a p re n de r, de sa rro lla r e n el a lu mn o la cap a cida d de re a liza r
ap ren d iza je s sign if ica t ivo s p o r si so lo s en u na a mp lia g a ma de sit ua cio ne s y
circu n st an cia s.
Gó me z y G ra ne ll: p ia ge t an o s o rto d o xo s: e l su jet o con d u ce e st ru ct u ra ción y
ree st ru ctu ra ció n d e con o cimie n to s.
Lo s a p re nd iza je s so n sign if ica t ivo s en la me d ida qu e pe rmit e n de sa rro lla r la
au to no mí a mo ra l e in t e le ct ua l, la ca p a cid a d de p en sa mien t o crí t ico, el
au to d ida ct ismo , la cap a cida d d e ref le xió n so b re u no mismo y sob re el p ro p io
ap ren d iza je, la mot iva ció n, re sp on sa b ilida d , d isp o sició n pa ra a p re n de r,
t ra b a ja r so lo y co op e ra r.
30
Cua nd o se e nseñ a a lgo e s p a ra co n se g u ir a lgu n a met a (o b jet ivo s). Po r
ot ro la do , e l a cto de en señ a r y ap ren d e r a co n te ce e n u n ma rco
de te rmin a d o po r cie rt a s con d icio ne s fí sica s, so cia le s y cu lt u ra le s
(con t e xt o ).
E l p ro ce so de e nse ña r es el act o med ia n te e l cu a l e l p rof e so r mu e st ra o
su scit a co n te n ido s ed u ca t ivo s (con o cimie nt o s, há b it o s, h ab ilid a de s) a
un a lu mn o, a t ra vé s d e u no s med io s, en fu n ció n de un os o b je t ivo s y
de nt ro de un co n te xt o.
31
E l mé t od o t ra d icio na l d og má t ico
Lo s mé to d o s de e nse ña n za se cla sif ica n en lo s mé t od o s ló g ico s o d e l
co n o cimie nt o y e n se g un do lu g a r lo s mé to d o s pe da gó g ico s o
t ra d icio na le s.
Lo s mé to d o s t rad icio na le s d og má t ico s se su st en t an e n un a co n f ian za
sin lí mit e s e n la ra zó n d e l ho mb re y se b a sa n e n la au to rid a d de l
mae st ro . E st e f ue e l mé t od o d e la escue la me d ie va l, pe ro to da ví a sigu e
vige n te en mu ch a s escue la s.
En est e mé t od o el a lu mno re cibe co mo u n d og ma to do lo q ue e l
mae st ro o e l lib ro d e t e xt o s le t ra n smite ; req u ie re de e du cad o re s co n
do te s e sp e cia le s d e e xp o sito re s, ya q ue la f o rma en qu e lo s alu mn o s
re cibe n lo s con o cimie n to s es a t ra vé s de d e scrip cion e s, n a rra cion e s y
d iscu rso s so b re he ch o s o su ce so s. E l a lu mn o po r su p a rte re sp o nd e a
lo s re qu e rimie n t o s d e l mae st ro a t ra vé s de asig na cio ne s o t a rea s
escrit a s o d e f o rma re cita da (d e me mo ria ).
Est e mé t od o ab st ra ct o y ve rba list a p ro mu e ve e l ap re nd iza je
rep ro du ct ivo y la act itu d p asiva de lo s e st u d ia n te s imp id ie n do e l
de sa rro llo de la cap a cida d crít ica y ref le xiva de lo s mismo s.
32
DEFINICIÓN DE LA TUTORÍA
Son diferentes las definiciones que se pueden dar de tutoría y de tutor. El diccionario
de la lengua define el tutor como un consejero o guía de otro que le sirve de apoyo. A. Lázaro
J. Asensi recogen diferentes definiciones. <<Es un profesor (…) que se encarga de atender
diversos aspectos que no quedan cuidado de forma suficiente dentro de las clases>> (Artigot).
<<Tutor es el profesor, educador integral de un grupo de alumnos>> (Benavent). <<La tutoría
es una actividad inherente a la función el profesor, que se realiza individual y colectivamente
con los alumnos de un grupo-clase, con el fin de facilitar la integración personal en los procesos
de aprendizaje>> (Lázaro y Asensi). <<La tutoría es la acción de ayuda u orientación al alumno
que el profesor puede realizar, además y en paralelo, a su propia acción docente>> (S.
Sánchez). <<Persona que aconseja en todo lo relacionado con la educación>> (Schmalfus).
La tutoría individual
Entendemos por tal l acción del profesor – tutor con el alumno, considerando de éste
último sus cualidades, sus éxitos y sus fracasos, su manera de ser y actuar. En la tutoría
individual, el profesor-tutor pretenderá: conocer la situación de cada alumno, ayudarlo
personalmente, orientarlo en la planificación y ejecución de sus tareas escolares, orientarlo en
la elección de estudios y profesiones de acuerdo con sus intereses y capacidades. Uno de los
aspectos más valiosos de la tutoría individual es la autoestima, la visión positiva que el alumno
tiene de sí mismo. El adolescente con autoestima actuará independientemente, asumirá sus
responsabilidades, afrontará nuevos retos con entusiasmo, estará orgulloso de sus logros,
demostrará sus emociones, tolerará bien la frustración y se sentirá capaz de influir en los otros.
La tutoría de grupo
Se refiere a la actuación del tutor en un grupo de alumnos, generalmente el grupo –
clase. El tutor ayudará a los alumnos en la orientación del curriculum y en la participación
activa en la vida del centro. Colaborará con los profesores del grupo la información necesaria
sobre cada alumno y grupo. Vehiculará el intercambio de información entre los padres y el
centro, y favorecerá la participación de los padres en los procesos de decisión del alumno.
La tutoría de la diversidad
Supone que el tutor tiene en cuenta, en un aprendizaje comprensivo, que no existe una
pedagogía del alumno medio o del alumno estándar, sino de cada alumno, con unas
capacidades y con ritmos de aprendizaje determinados. La tutoría de la diversidad pone énfasis
en los dispositivos de comunicación y de métodos pedagógicos y en las ayudas y métodos de
profundización. La tutoría de la diversidad es uno de los grandes retos pedagógicos de nuestra
sociedad plural.
33
Las tutorías de prácticas en empresas
Son, normalmente, tutorías guiadas para cada rama de la formación profesional de 2ª
grado. Los tutores de prácticas en empresas son responsabilidades del control y seguimiento
de las prácticas en empresa en régimen de convenio. Estas tutorías implican responsabilidades
por parte del centro escolar y de la empresa. No podemos olvidar el carácter profesionalizador
que tiene que tener todo curriculum, desde la enseñanza primaria hasta la superior.
Estos objetivos tienen que matizarse en situaciones concretas. Son éstas las obligarán
a los centros, a los equipos de profesores y a los tutores a buscar recursos y estrategias para
diseñar la planificación y organización de la AT en cada curso.
34
EL ROL DEL TUTOR
1. Funciones De Apoyo
• Realzar el aprendizaje y la institución, con el fin e resaltar el valor del aprender en
sus alumnos.
• Conocer los papeles de los otros miembros del equipo escolar de orientación.
• Dirigir la interpretación que sus alumnos hagan de los servicios de orientación y
animarles a que hagan uso de ellos.
• Participar en los grupos profesionales que trabajan en juntas escolares (claustros,
consejos asesores, directivos, etc.)
• Establecer relaciones con los padres.
2. Funciones de consulta
• Participar como miembro en los comités de orientación
• Informar al consejero, a solicitud del orientador o de otro miembro el equipo
orientador, sobre las características de un chico concreto.
• Comunicar informalmente al consejero u orientador aspectos sobre casos concretos.
• Transmitir información (datos académicos, historiales anecdóticos, etc.) para que se
añada al expediente personal del alumno.
3. Funciones de transferencia
• Identificar a niños cuya conducta parece anómala.
• Recuperar o reeducar a los niños con problemas leves de conducta.
• Remitir a los alumnos con problemas al centro o ambiente que les reeduque
adecuadamente.
• Remitir o informar al orientador sobre aquellos profesores que necesiten ayuda.
• Remitir al orientador a los padres que necesiten ayuda.
4. Funciones de servicio
• Dialogar individualmente con los alumnos que tengan problemas de aprendizaje.
• Aceptar la personalidad o peculiar forma de ser de cada uno e sus alumnos.
• Participar en el estudio y orientación de los alumnos de nuevo ingreso en el centro y
en su grupo en concreto.
• Escuchar a los alumnos que quieran comunicarle sus problemas.
• Proveer información de sus alumnos a los a los orientadores.
• Informar a sus alumnos sobre las características del mundo académico y profesional.
35
• Lima y facilita canales de participación del alumnado en el centro
• Ayuda la planificación y coordinación de exámenes y recuperaciones
• Colabora en los problemas vocacionales
• Propone metodología de estudios
• Coordina al profesorado
• Informa al resto de los profesores de los problemas del grupo.
a) Conoce
- al grupo: rendimiento académico, nivel de cohesión y participación.
- al alumno: su conducta, actitudes, aptitudes, intereses, rendimiento.
- al ambiente familiar y social
b) Prestar asesoramiento:
- personal
- escolar
- profesional
- extra - para – escolar
d) Informar:
- al alumno: profesional personal y académico
- a la familia y
- al centro
36
P RO BLE MAS ES P E CÍ FI CO S DE AP RE NDI ZAJ E
LA DI S LE X I A
CLAS ES DE DIS LE X I A
Ca us as (E ti ol ogí a ) pos i bl es
1. La ma la la te ra liza ció n o se a p rob le ma s e n la do min an cia de un
d et e rmin ad o he misf e rio ce re b ra l, (p o r lo s pu nt o s de re f e ren cia ).
37
2. Le sion e s ce reb ra le s – u na le sión ce n t ra l af e cta e l he misf e rio d o min a nt e y
la t ran sfe re n cia de la d o min a n cia n o e s ca u sa de la d if icu lta d de
le ng ua je , pe ro si aco mpa ña a l de svío b ásico de la f un ció n ce reb ra l.
3. Dis t u rb io s e n e l le n gu a je h ab la do .
4. De sd e el p un to de vista n eu ro lóg ico re la cio n an la disle xia co n pa t ron e s
n eu ro lóg ico s in mad u ro s y p oco d if e ren cia do s.
CARACTE RÍ S TI CAS DE L DI S LÉ X I CO :
Dé fic i ts en e l dom i ni o de :
1) La pe rcep ció n .
2) La mot ricid a d .
3) De la o rg a n iza ció n te mpo - esp a cia l.
4) De la cap a cida d d e g lob a liza ción .
5) De l do min io de l esqu e ma co rp o ra l.
6) De la do min an cia la te ra l.
7) Dis t u rb io s d e la at en ció n.
8) De la me mo ria .
9) A lt e ra cion e s en la re la ción f igu ra - fo nd o.
* No ta cu an do lo s niñ o s p re se nt an d ist u rb io s de l le n gu a je en t re 3, 4 ó 5 añ o s
se p ue de p ro no st ica r q ue po r lo me n o s u n 4 0% t en d rá d if icu lta de s p a ra e l
ap ren d iza je d e la le ctu ra .
CO NCLUS I Ó N SO BRE DI S LE X I A
38
4. Nive l de le ct u ra y o rt og ra f ía ní t ida me n te p o r d eb a jo d e l n ive l de le ct u ra
y ort og ra f ía d e l p ro med io de la cla se .
EV ALUACI Ó N DE L S UJ E TO DI S LÉX I CO
Té cn ica s e In st ru men t o s:
En t re vista , ob se rva ció n , re g ist ro de co nd u cta s, hist o ria psico ló g ica , te st s
psico ló g ico s, do cu men t o s a uxilia re s.
3. Te s ts ps i c ol ógi c os :
a) Te st d e lat e ra liza ción : Za zzo, Pe ra zzo , P ia ge t , A ju ria g ue rra y
ot ro s.
b) Te st d e o rg a n iza ció n p e rce pt iva , d e o rie n ta ció n e sp a cia l y d e
me mo ria visua l: Be nd e r, B en to n , f ig u ra s co mp le ja s de Re y, cu b o s de K oh s,
Go ld ste in , et c.
c) Te st s e sp e cí f ico s de pe rcep ció n visu a l, au d it iva y tá ct il.
d) Te st de l rit mo : Mira S ta mb a k.
e) Te st de sin cine sia s d ig it a l.
f) Te st de esq ue ma co rp o ra l: He a d, P iag e t.
g) Te st de psico mo t ricid a d: E sca la de O ze re t ski.
h) Te st de n ive l in te le ct ua l y fa ct o r g; Go od en o ug h -Ha rris, G ra ce,
A rth u r, Bin et - Te rma n , We ch sle r.
i) Te st de pe rso na lid ad : P ro ye ct ivo s.
j) Exá me ne s co mp le me nt a rio s: Lo go au d io met rico , ne u ro ló g ico , d e
ag ud e za visua l, e le ct ro en ce fa lo g ra ma.
39
DI S G RAFI AS
Déf icit s e n:
1. De sa rro llo de la mo t ricid a d:
2. Dé f icit en la f un ció n simb ó lica . Ad e má s d e o rien t a ció n y est ru ctu ra ción
en e l e sp a cio , su ce sió n y o rd en a ción ; y o rie nt a ción e n e l t ie mp o .
3. E n e l len gu a je , ya qu e su fu nció n esen cia l e s t ra n smit ir e l len g ua je o ra l.
4. E n e l de sa rro llo so cio af e ct ivo.
E TI O LO GÍ A
EV ALUACI Ó N DE L S UJ E TO DI S G RÁFI CO
40
1. Hi s tor i a ps i c ol ógic a : A f in d e in ve st ig a r dif icu lt ad e s d e a da p ta ció n
fa milia r o e sco la r, a nt e ce de n te s fa milia re s.
3. Te s ts ps ic ol ógi c os :
a) De i nte l i ge nc ia : B in e t -Te rman WI S C- R. / Te st s d e ha b ilid ad e s
int e le ctu a le s e sp e cí f ica s.
b) Te s ts m otr ic es : Te st de pu nt u a ció n , S ta mb a k, Za zzo, G a lif ret .
c) Te s ts de c oor di na c i ón m otora y domi na nci a ma nua l : d e
O ze re t ski.
d) Te s ts de or ga ni za c i ón e s pa c ia l : B en de r, B en de r- Sa nt u cci.
e) Te s ts la te ra l i da d: de P ia ge t .
f) Te s ts de dom i na nc i a l a te ra l : de Jo ud o u lle -P e ra zzo , Za zzo.
g) Te s ts de a da pta ci ón a fec ti v o- em oci ona l .
ES FE RA DE ACCI Ó N DE AJ US TE SO CI AL PE RS O NAL
I. S O CI ALI ZACI Ó N
Cap a cida d d e sa be r vivir. En o t ro s té rmin o s → Ca p a cid a d pa ra
int e g ra rse e n e l g ru po .
a) Co mpo rt a mie nt o de l p ro f e so r co mo mo d e lo ; é l es e l sí mb o lo d e
au to rid a d, y e l va a in f lu ir en q ue lo s e stu d ian t e s asu ma n o no e l
re sp e to a la s no rma s. Se co n st it u ye e n u n in te rme d ia rio en t re el
ind ivid uo y la so cie da d.
b) Co mpo rt a mie nt o de lo s co mpa ñe ro s co mo mo de lo :
S irve p a ra q ue e l su jet o se va ya p rep a ran do p a ra la vid a ad u lt a . Ha y
pe rson a s su b -a lte rn a s y su pe rio re s. Ap ren de rá a co nd u cirse en el
g ru po con la s d if e ren cia s ind ivid u a le s e xiste n te s.
c) Mot iva ció n → E ne rg ía qu e t ie nd e a mo viliza r a l ind ivid uo . Pa ra la
so cia liza ció n t ien e qu e to ma rse e n cu e nt a q ue lo s su jet o s t ien e n
d ive rsa s mo t iva cion e s in d ividu a le s y g rup a le s lo qu e se de be b u sca r en
qu e po r lo men o s se te ng a u na mo t iva ció n in d ividu a l f ue ra pa ra qu e
co in cid a co n la g ru p a l pa ra q ue se p osib ilit e la co n viven cia .
II . G RUPO
Exist e n d ive rsa s d ef in icio ne s, la má s sen cilla se rí a:
1. Pr oc es os de gr upo: So n d e 3 cla se s:
41
1.1 Pr oc es os As oc ia ti v os → I nt eg ra do re s d e g ru p o.
1.2 Pr oc es os Dis oc ia ti v os → De sin t eg ra do t e s de g ru po .
1.3 Pr oce s os Mi x tos → I nt eg ra do re s o d e sin t eg ra do t e s.
Den t ro de ello s te ne mo s:
42
b) O pos i ci ón; la va len cia po sit iva se rí a la o po sició n ra cio na l, a qu e lla
qu e e s fu nd a men t ad a o b je t iva me nt e ; lle va a u n ma yo r an á lisis,
d iscu sió n y a me jo re s co n clu sion e s. S e re co mien d a q ue lo s g rup o s
te ng an co n fo rma ció n h et e rog én ea pa ra su me jo r in te g ra ción y
de sen vo lvimie n to . La va len cia n eg at iva es la op osició n siste má t ica .
d) I ndi v i dual i s m o: S u je t o eg oí st a q ue n o h a ce f a vo re s, n o p re st a su s
co sa s y q u ie re n te ne r t od a s lo s p re mio s de l au la y g en e ra
d if icu lt ad e s co n lo s d e má s.
e) Robo: S u je t o s q ue s e a po de ra n d e lo a je n o y n o lo de vu e lven → es
imp o rta n te qu e e l n iñ o ap ren d a a co no ce r lo p ro p io y lo aje no .
43
f) Ti mi de z: Su jet o q ue t ien e mie d o de t od o, t ie ne ve rg üe n za de
ha b la r, re í r, es d ifí cil pa ra e sta b le ce r co nt a cto con su s
co mp añ e ro s.
b) Ca r di ov as c ula r es (e n el co ra zó n ).
44
Ecze ma s de la p ie l).
Conce pto. -
Es u n p ro ce so cie n tí f ico , siste má t ico y p e rman en t e q ue t ie n e la
f in a lid ad de co la bo ra r co n e l ind ivid u o e n la e le cció n d e la a ct ivid a d o
p ro f e sió n q ue le b rin de ma yo r sa t isf a cció n a fe ct iva y ma te ria l a é l y a la
co mu n ida d .
2. E l c onoc i mi e nto de la re al i da d.
45
De sde el pu nt o de vist a so cia l , po de r te ne r da to s de l st at u s q ue t ien e la
o cu p a ció n o la p rof e sión de nt ro d e la so cie da d y esto se va a re la cion a r
con la asp ira ció n so cia l de l in d ividu o ; d el mismo mo d o te nd rá q ue h a ce rse
con e l asp e ct o e co n ó mico , de te rmin a r la s p osib ilid a de s q ue le b rin da rí a e l
me d io d e t é rmin o s d e t ra ba jo de pe nd ie nt e e in de pe nd ie n te , de fo rma r
e mp re sa , ta mb ién d e re mu ne ra cion e s; re la cio na nd o est o co n la s
a sp ira cio n e s eco nó mica s de l su jet o . Y f ina lme n te en cua n to a l aspe ct o
cu ltu ra l , e xt rae r in fo rma ció n re sp e cto a la s po sib ilid ad e s de de sa rro llo e n
la ca rre ra a e le g ir, así si ha y est ud io s esp e cia liza ció n de mae st rí a,
d oct o rad o , et c. , lo cua l ta mb ién se t ra ta rá de re la cion e s con la asp ira ción
cu ltu ra l d e l su je to .
L o ide a l se ría te ne r inf o rma ció n de l In st itu t o na cion a l d e P la n if ica ción co n
e l p ron ó st ico de la ca nt id ad de p ro f e sion a le s en cad a e sp e cia lid ad q ue va
a ne ce sit a r n ue st ro p aí s a me d ian o y la rg o p la zo .
46
FAS E S DE L TRABAJ O DE O RIE NTACI Ó N VO CACI O NAL Y P RO FES I O NAL
Se da en 3 et ap a s:
Té cn ica s e in st ru me n to s p a ra e l t ra ba jo vo ca cion a l:
1) Té cn ica s pa ra la f ase de dia gn o st ico :
- En t re vista
- Ob se rva ción
- Reg ist ro de co n du ct a s
In st ru men t o s :
- La h ist o ria
- En t re vista
- Cue st ion a rio s
- Te st s p sico ló g ico s
- Do cu me n to s au xilia re s (ce rt if icad o s, lib ret a s no ta s, et c. ).
2) Té cn ica s pa ra la f ase de t ra t a mien t o :
- En t re vista (e n su s d ive rsa s o rien ta cio ne s)
1. En t re vista o rien t a ción d ire ct iva .
2. En t re vista o rien t a ción no d ire ct iva
3. En t re vista o rien t a ción e clé ct ica :
a ) Coo pe ra t iva e n la qu e el su je to va a co op e ra r, co la b o ra r,
pa rt icip a r act iva men t e en e l t rab a jo d e o rie nt a ción . E jm.: E l “S ”
cu a nd o se ha ce o rie nt a ción in d ividu a l, el va a en t re vista r a lo s
p ro f e sio n a le s.
b) De se n vo lvimie n t o → Se a plica en lo s ca so s e n qu e a l “S ” le
fa lt a rá d e sa rro lla r alg un a ca ra cte rí st ica qu e e s co nd ició n pa ra la
p ro f e sió n qu e d ese a se gu ir.
c) Té cn ica de au to ad ap t a ción . E l su je t o vive n cié po r sí mismo su s
p ro p ia s p o sib ilid a d e s o limit a cion e s.
47
- G uí a s pr ofe s i ográ fi c as → Te xt o q ue co n t ien e in f o rma ción sob re la s
d ive rsa s e scue la s sup e rio re s, u nive rsid ad e s, in st itu to s su pe rio re s,
in st it u to s arma d o s y la s e sp e cia lida d e s qu e b rind an c/ u d e ella s. E sta s
gu ía s p ue de n se r na cio na le s e in te rn a cion a le s.
- P ro ye ccion e s de slide s o p e lí cu la s.
3. Pa r a l a fa s e de l s e guim i e nto:
Té c nic a s :
- De la en t re vista → P a ra sa be r có mo se e n cu en t ra e l su jet o . S i le va
b ie n o ma l.
- Ob se rva ció n .
48
II I ) Ca m bi o de inte r es e s → Est a ref e rid a a la in clina ció n a fe ct iva ha cia
de te rmin a d a á rea d e con o cimie n to , en fu nció n de la s e xp e rie n cia s q ue
e l su je t o t ie n e en su s d ive rsa s et ap a s e vo lu t iva s de lo cu a l se va n
ge ne ra nd o de te rmin a da s in clin a cio n e s y ca mb ia n do su ru mb o h a cia
nu e vo s int e re se s.
49
U N I V E R S I D A D
D E
SAN MARTÍN DE PORRES
CURSO
PSICOLOGÍA EDUCATIVA
LECTURAS OBLIGATORIAS
50
U N I V E R S I D A D
D E
SAN MARTÍN DE PORRES
CURSO
PSICOLOGÍA EDUCATIVA
TEMA
51
DI AG NOS TI CO DE P RO BLE MAS Y
DI FI CULTADE S PS I CO PE DAG Ó G I CAS
DI AG NOS TI CO P REV I O
Ta mb ié n se rá co mp e te n c ia d e l tu to r lo s p ro b le ma s d e in t eg ra ción e n la
cla se y lo s re la t ivo s a ad qu isició n de co no cimie n t o s.
DI AG NOS TI CO DE FI NI TIV O
53
Lo s p ro b le ma s d iag no st ica do s po d rán se r de ap t it u de s, pe rson a lid ad ,
int e re se s, o rien t a ció n y re n d imie nt o : e s de cir, d e un so lo ca mpo o d e va rio s.
a) In te lig e n cia G en e ra l ba ja o mu y b a ja .
b) Ra zo na mie n to a bst ra cto b a jo o mu y ba jo .
c) Ra zo na mie n to n u mé rico b a jo o mu y ba jo .
d) Fa ct o r ve rb a l ba jo o mu y ba jo.
e) At en ció n y con ce nt ra ció n b a ja o mu y b a ja .
f) Me mo ria ba ja o mu y b a ja .
In de pe n d ie n te me n te d e lo s p ro b le ma s a nt e rio re s, pu ed en e xist ir
d if icu lt ad e s de riva da s de un a f a lla de co no cimie n t o s q ue in cid e n
exclu siva me nt e e n el aspe ct o pe da gó g ico y q ue , p o r ta n to , a fe cta n a su
ren d imie n to e sco la r.
Por ello una inteligencia general baja o muy baja puede ser consecuencia de:
- Ap t itu d e s e qu ilib ra da s y to da s b a ja s o mu y ba ja s, ó
- Ap t itu d e s d ese qu ilib ra d a s: u na s alt a s o med ia s, en ta nt o qu e o t ra s
ba ja s o mu y ba ja s.
54
po r fa lta de e je rcicio su f icien t e. En e st e sen t id o, en ca si t ot a lida d d e
lo s a lu mn o s q ue h e e n co n t ra d o co n a lgu na ap t itu d b aja o mu y b a ja se
co n sta t a q ue d ich a ba ja a pt it ud e s co n se cue n cia de l ab an do no e n e l
e je rcicio sist e má t ico d e la misma . Sa be mo s qu e e l fa ct o r ve rb a l
co rre la cio na a lt a men t e con la le ct u ra; sin e mb a rgo a lu mno s co n f act o r
ve rb a l mu y ba jo no le en o re hú ye n la le ct u ra h ab it ua lme n te . S i se
int e n sif ica e s n o rma l qu e t a mb ié n me jo re la ap t itu d ve rb a l.
55
Pa ra d ia gn o st ica r un ra zo na mie n to nu mé rico qu e re q u ie ra se r
t ra t ad o , e s co n ven ie nt e so me te r al a lu mn o a u na se rie d e cá lcu lo s
se n cillo s y au to má t ico s. Po r eje mp lo , se le pu ed e pe d ir q ue , a p a rt ir d e
10 0, re ste d e sie te en siet e o d e t re s e n t re s, o qu e re a lice su ma s y
re st a s co n nú me ro s d e u na o va ria s cif ra s. G en e ra lmen t e, lo s a lu mn o s
co n d if icu lta d e n e sta s op e ra cio ne s au to má t ica s su e len te ne r la
ca p a cid a d de a te n ción t a mb ié n b a ja . E llo h ace q ue , e n cá lcu lo s
nu mé rico s, se eq u ivo q ue n re p et id a s ve ce s, o in clu so ha cien do b ie n e l
cá lcu lo , a no te n ma l e l re su lt ad o, ca mb iá nd o lo de lu ga r, escrib ie nd o o t ro
nú me ro o lle ga nd o a o lvida rlo .
Es importante conocer el tiempo que e alumno duerme cada día, pues un descanso
insuficiente y sistemático dificultará su capacidad de concentración.
a) P ro b le ma s d et e cta do s p o r e l p sicó lo go .
A l ig ua l q ue o cu rrí a co n la s a pt it ud e s, el p sicó lo g o, u na ve z
ob te n ido s lo s re su lt ad o s psico té cn ico s co rre sp on d ien te s a l cu rso lle va a
ca b o e l est ud io de ca d a a lu mno e n su s d ife re n te s ra sgo s y en evo lu ció n
de su a da pt a ción ge ne ra l.
58
B ie n a t ra vé s d e lo s cue st ion a rio s o in ven ta rio s de a da pt a ción
de la p e rso n a lida d o de lo s cu e st io na rio s d e f o rma ción , el p sicó lo g o
po d rá con o ce r aq ue llo s a lu mn o s co n d if icu lta d e s o p ro b le ma s se rio s
en e l ca mpo d e la re la ció n so cia l.
• Te n sion e s fa milia re s
59
• Te n de n cia a la in e st a b ilid ad y a la de p re sió n
An te sit ua cio ne s t en sa s, e st e a lu mn o q ue t ie n e g en io y a mo r
co n side ra b le, qu e da mu cha s vu e lta s a la s co sa s y se imp re sion a
fá cilme n te p ue de rea ccio na r d e ma ne ra imp re visib le .
b) P ro b le ma s ma n if e st ad o s po r e l p ro p io a lu mno
• Do lo r de ca be za
• Dif icu lta d e s p a ra con cilia r e l su eñ o o in so mn io
• Timid e z
• An sied a d y n e rvio sismo
• Fa lt a de vo lu nt a d
• Dif icu lta d e s p a ra con ce nt ra rse en e l e stu d io
• Do lo r de ca be za . - En cu an t o a l d olo r d e cab e za se in da g a rá
so b re cuá nd o a pa re ce, si d espu é s d e est ud ia r, d u ra n te un cie rto
t ie mp o o a un a ho ra d et e rmin ad a , e l e st ad o g en e ra l d e t en sió n d el
a lu mn o, la in cid e n cia d e p osib le s de fe ct o s d e la visión mio p ía u o t ro
de fe ct o q ue req u ie ra co rre cció n ó pt ica , e l mo me nt o en qu e se lle va a
ca b o e l est ud io , de sp u é s o an te s de la s co mid a s, lo s de scan so s qu e
ef e ct ú a du ra nt e e l mismo y t od o cua nt o t ien d a a p re cisa r si e l d o lo r se
60
p ro du ce p o r t en sión mu scu la r espe cia lme n te d e l mú scu lo f ro n ta l o
p ro vie ne d e ot ra cau sa d if e ren te .
• In so mn io . - E n la s d if icu lt ad e s pa ra co n cilia r e l su e ño ha b rá d e
co n o ce r e l ho ra rio pa ra el d esca n so es má s o me no s f ijo , b eb id a s q ue
ing ie ra su scep t ib le s de pro du cir ne rvio sismo o de sve lo , g ra d o d e
an sied a d, in cide n cia d e la in t ro ve rsió n y t en sio ne s o p reo cu pa cio ne s
qu e p ue da n pro vo ca r e sta do s d e a nsie da d .
En to do s lo s ca so s a t ra vé s de l e xp ed ie n te de l a lu mn o se
est ud ia rá su cap a cida d de au to do min io , su re f le xió n y g ra do de
do min an cia .
61
me mo rí st ico , t ie mp o de d ica do a l su eñ o , ne rvio sismo o a nsie da d ,
be b id a s excit an t e s qu e p ue da to ma r.
c) P ro b le ma s d et e cta do s p o r la f a milia
En t re lo s p rob le ma s q ue má s f re cue nt e me nt e se de te ct an a t ra vé s
de est e me d io se en cue nt ra n :
• Men t ira s
• Ma la s in te n cion e s
• Ma lo s h áb it o s
• In ad e cu a da con du ct a e n cla se
• Con du ct a a ut ist a
• Tics
• Rob o s
• En u re sis
• Ne rvio sismo e irrit a b ilid a d
• Fo b ia s y t e mo re s
62
En t od o s lo s ca so s se rá n ece sa rio con o ce r la f re cu en cia ,
int e n sid a d y re fu e rzo s re cib ido s, p a ra lo cu a l se so licit a rá la
ob se rva ció n d e dich o s há b ito s d u ra n te un e sp a cio de t ie mpo de u na
a d os se man a s q ue pe rmit irá est ab le ce r la lí ne a ba se
co rre sp on d ien t e, p re via a l t rat a mie nt o .
• En u re sis. - S eg ún la e da d d el n iñ o se t ra t a rá de p re cisa r lo s
sigu ie nt e s ext re mo s co n la f a milia o con e l p ro p io a lu mno .
64
ap a re ce r el do min go p o r la n och e; re ch a zo de l a lime n to , a nsie da d
po r la no ch e y p é rd id a de pe so .
Po r o t ra p a rt e , lo s in te re se s so n su scep t ib le s d e ca mb io y d e he cho se
mod if ica n e n u n g ran p o rce n ta je de alu mn o s.
65
66
U N I V E R S I D A D D E
SAN MARTÍN DE PORRES
CURSO
PSICOLOGÍA EDUCATIVA
TEMA
67
TÉ CNI CAS G E NE RALES P ARA E L TRATAMI E NTO
P SI CO P E DAG Ó G I CO
S i u n e stí mu lo qu e p ro vo ca un a co nd u ct a , lo a so cia mo s co n ot ro
est í mu lo cu a lq u ie ra, cua n do se p rod u zca e ste , ta mb ién se se gu irá
aq ue lla con du ct a o un a mu y pa re cida .
68
• La des e nsi bi l i za c i ón si s te m á ti ca . - S i un est í mu lo q ue p ro vo ca
an sied a d lo ap a rea mo s con un a co nd u cta qu e se a in co mp a t ib le co n la
an sied a d, e st a d isminu irá h ast a lle g a r a d esap a re ce r cu an d o a pa re zca
aq ue l.
• La im a gi na c i ón e m otiv a . - Es u na mo d a lida d de la
de sen sib iliza ció n sist e má t ica e n la qu e se su st it u ye e l e st í mu lo
in co mp at ib le co n la a n sie d ad po r o t ro a g ra da b le .
69
- La ret ro a lime n ta ció n
* ve r a l re sp e cto e l G rá f ico 3 .
• P ro g ra ma de ra zó n f ija
• P ro g ra ma de ra zó n va ria b le
• P ro g ra ma de in t e rva lo f ijo
• P ro g ra ma de in t e rva lo va riab le
70
Pr ogr a m a de i nte r v al o fi j o. Sie mp re qu e e l su je to o b re
co rre ct a men t e , es de cir, re a lice la con d u ct a d ese ad a du ra nt e u n
esp a cio de t ie mpo f ijo , se le p rop o rcio na e l re f ue rzo . E sta
circu n st an cia e s in de p en d ien te d e l n ú me ro d e ve ce s qu e lo h ag a. Su
ef ica cia e s d iscret a , ya qu e pu ed e ha b itu a rse , co n u na so la acció n ,
a e sp e ra r e l re f ue rz o en e l t ie mp o q ue , po r rep e t ición , lleg a a
co n o ce r. A l su p rimir e l ref ue rzo se p ro du ce la e xt in ció n co n ra p ide z.
- Ob je to s o co sa s qu e le re su lt e n de sag ra da b le s, co mo
f ig u ra s, a n ima le s, a mb ie n te , et c.
- Ru id o s mo le st o s, co mo t imb ra zo s, pit id o s, e tc.
- O lo re s d esag ra da b le s
- Do lo re s fí sico s o circu n sta n cia s mo le st a s, qu e
imp o sib ilit a n su lib e rta d , co mo aq ue lla s qu e le o blig an a
pe rma ne ce r en de te rmin a da p ost u ra o lug a r.
S upri m i r o pr i va r a l s uje to de :
72
E l t rat a mie nt o p re se n ta un a se rie de mod a lid ad e s q ue , en
de te rmin a d a s circu n sta n cia s, lle g an a con st it u ir t écn ica s po r sí
misma s. Dicha s mo da lid a de s so n :
- La au to ob se rva ción
- E l a ut o re fu e rzo y e l au to ca st ig o
- La au to rre g u la ció n
- E l a ut o con t ro l de est í mu lo s
- La au to in h ib ició n re cíp ro ca
- E l a ut o t rat a mie nt o
73
in co mp at ib le s. En est e sen t id o se co me n ta n y con cre t an con e l su je to aq ue llo s
asp e ct o s q ue é l con sid e ra qu e pu ed en ap lica rse con má s ef ica cia en p re visió n
de la con d u ct a a inh ib ir. Cu an d o se p re sen t a u na circu n st a n cia a sí , po ne e n
p rá ct ica la con d u ct a in co mp at ib le , co n lo qu e e vit a la ot ra con du ct a. A no ta
su s re su lta do s, y po ste rio rme n te , con ta b iliza su s é xit o s y f ra ca so s.
La fo rma d e p ro ce de r e s la sig u ie n te :
In de pe n d ie n te me n te de l t rab a jo en g ru po s, en la cla se o en ot ra s
act ivid ad e s e sco la re s, la s t é cn ica s d e din á mica d e g ru po s t ie ne n ap lica cio ne s
ad e cu ad a s pa ra e l t rat a mie n to de d if e ren t e s pro b le ma s.
La s má s imp o rt an t e s so n:
- La s té cn ica s a ut o su ge st iva s.
- La s té cn ica s d e re la ja ción
- La ge ne ra liza ción .
- La s té cn ica s a pt it ud in a le s.
Un me d io mu y ú t il a t od o s lo s n ive le s en e l ce nt ro e sco la r. Se e mp le a p a ra
ve n ce r ca so s de t imid e z mu y a cu sad a , in se g u rida d , fa lt a d e co nf ia n za en sí
mismo , f a lta d e vo lu n ta d , e limin a r d o lo re s, y p a ra re so lve r cu an t o s p ro b le ma s
est én re la cion ad o s co n la s a sp ira cio n e s d e la pe rson a .
76
La re la ja ción . E s o t ra té cn ica psico te ra pé u t ica qu e e mp le a t a mb ié n la
su g e st ió n en e ste ca so pa ra lo g ra r la re la ja ción mu scu la r co mp le ta . P ue de
lle va rse a ca bo de man e ra qu e sea e l p ro p io su jet o qu ien se le a pliq ue , en
cu yo ca so se d en o min a au to re la ja ción , sie nd o u na t écn ica mu y ú t il p a ra e l
t ra t a mie nt o d e la te n sió n , an sie da d, la irrit a b ilid ad , e l in so mn io y e l
ne rvio sismo , en t re o t ro s p rob le ma s.
77