Jerzy Plechanow

Podstawowe zagadnienia marksizmu

http://maopd.wordpress.com/

Praca Plechanowa Podstawowe zagadnienia marksizmu", napisana w r. 1908, ukazaa si po raz pierwszy w jzyku polskim w r. 1925 w Moskwie w Spdzielni Wydawniczej Trybuna"; drugie wydanie polskie ukazao si w Warszawie nakadem wydawnictwa Znicz" w r. 1936, trzecie nakadem Spdzielni Wydawniczej Ksika" w Warszawie w r. 1946 i tame, w r. 1947 wydanie IV. Niniejsze pite wydanie jest przejrzane i poprawione.

Maoistowski Projekt Dokumentacyjny 2012

Marksizm to cakowity wiatopogld. Wyraajc si zwile jest to materializm wspczesny, stanowicy najwyszy obecnie stopieo rozwoju tego pogldu na wiat, ktrego podstawy zostay zaoone ju w staroytnej Grecji przez Demokryta, a po czci nawet przez jego poprzednikw, mylicie li jooskich; tzw. hilozoizm nie jest niczym innym jak materializmem naiwnym. Stworzenie teorii wspczesnego materializmu stanowi gwnie i bezsprzecznie zasug Karola Marksa i jego przyjaciela Fryderyka Engelsa. Historyczna i ekonomiczna strona tego wiatopogldu, czyli tzw. materializm historyczny i cile zwizany z nim caoksztat pogldw na zadania, metod i kategorie ekonomii politycznej oraz na ekonomiczny rozwj spoeczeostwa, w szczeglnoci za spoeczeostwa kapitalistycznego, jest w swych podst awach dzieem prawie wycznie Marksa i Engelsa. To, co wnieli do tej dziedziny ich poprzednicy, musi byd traktowane jedynie jako przygotowawcza praca zbierania materiaw, czstokrod bogatych i nader cennych, jednak jeszcze nie usystematyzowanych, nie nawietlonych jedn wspln myl i dlatego nie ocenionych jeszcze i nie wykorzystanych w ich istotnym znaczeniu. To za, czego dokonali w tej samej dziedzinie europejscy i amerykaoscy zwolennicy Marksa i Engelsa jest jedynie mniej lub wicej trafnym rozwiniciem poszczeglnych, nieraz wprawdzie w najwyszym stopniu wanych zagadnieo. Oto, dlaczego nie tylko wrd szerokiej publicznoci", ktra dotychczas nigdy nie dorastaa do gbokiego zrozumienia nauk filozoficznych, lecz nawet wrd ludzi uwaajcych siebie za wiernych zwolennikw Marksa i Engelsa, i to nie tylko w Rosji, lecz i w caym cywilizowanym wiecie, terminem marksizm" czsto okrela si wanie tylko te dwie wymienione przez nas strony wspczesnego wiatopogldu materialistycznego. W tym wypadku rozpatruje si je jako zupenie niezalene od filozoficznego materializmu", niemal jako przeciwstawne mu. Poniewa za te dwie strony, dowolnie wyrwane z caego zespou pogldw, pokrewnych im i stanowicych ich teoretyczne uzasadnienie, w rezultacie nie mog jednak wisied w powietrzu, przeto ludzie, ktrzy dokonali nad nimi tej operacji, z natury rzeczy odczuwaj potrzeb uzasadnienia marksizmu" od nowa, przez poczenie go znowu zupenie dowolnie i najczciej pod wpywem nastrojw filozoficznych, panujcych w danej chwili wrd ideologom buruazji z tym lub innym filozofem: z Kantem, z Machem, z Avenariusem, z Ostwaldem, a w ostatnich

czasach z Jzefem Dietzgenem. Pogldy filozoficzne J. Dietzgena zrodziy si co prawda zupenie niezalenie od wpyww buruazyjnych i s w znacznym stopniu pokrewne filozoficznym pogldom Marksa i Engelsa. Lecz te ostatnie s bez porwnania bardziej zwarte i bogate w tred i ju przez to samo nie mog byd przez nauk Dietzgena uzupenione, lecz chyba tylko czciow o spopularyzowane. Dotychczas nie uczyniono jeszcze prby uzupenienia Marksa" Tomaszem z Akwinu. Lecz nie jest wykluczona moliwod, e mimo niedawnej encykliki papiea przeciwko modernistom wiat katolicki wysunie kiedy ze swego rodowiska myliciela, zdolnego dokonad tego teoretycznego wyczynu.

I
Koniecznod uzupenienia" marksizmu wywodami tego lub innego filozofa motywuje si zwykle tym, e Marks i Engels nie sformuowali nigdzie swych pogldw filozoficznych. Lecz powoywanie si na t okolicznod jest mao przekonywujce. Pomijamy ju to, e gdyby te pogldy istotnie nie byy w ogle sformuowane, to nawet i wwczas nie byoby adnej logicznej podstawy do zastpowania ich pogldami pierwszego lepszego myliciela, zajmujcego przewanie zupenie odmienne od nich stanowisko. Naley jednak pamitad, e rozporzdzamy zupenie wystarczajc literatur, aeby stworzyd sobie wierny obraz filozoficznych pogldw Marksa i Engelsa1. Pogldy te w swej ostatecznie skrystalizowanej postaci zostay wyoone dod obszernie, chod w formie polemicznej w pierwszej czci ksiki Engelsa Pan Eugeniusz Dhring dokonuje przewrotu w nauce" (Herrn Eugen Dhrings Umwlzung der Wissenschaft). W doskonaej broszurze tego autora Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej" 2 zostay wyoone ju w pozytywnej formie pogldy stanowice filozoficzne podstawy marksizmu. Krtk, lecz jaskraw charakterystyk tyche pogldw w ich stosunku do
1

Filozofii Marksa i Engelsa powici sw prac p. W. Weryho: Marks als Philosoph (Marks jako filozof). Bern i Lipsk, 1904. Lecz trudno sobie wyobrazid co bardziej niezadowalajcego. 2 Broszura ta z dodatkiem Marks o Feuerbachu" zostaa wydana w polskim przekadzie przez Ksik" w Warszawie w r. 1923. Nowe wydanie: Ksika", d 1946 r. Red.

agnostycyzmu da Engels w przedmowie do angielskiego przekadu broszury Rozwj socjalizmu naukowego" (przetumaczona na jzyk niemiecki i wydrukowana pod tytuem O materializmie historycznym" w Neue Zeit" nr nr 1 i 2, 18921893)3. Co si tyczy Marksa, to dla zrozumienia strony filozoficznej jego nauki niezmiernie wane s: po pierwsze charakterystyka dialektyki materialistycznej w odrnieniu od idealistycznej dialektyki Hegla podana przezeo w przedmowie do drugiego wydania pierwszego tomu Kapitau", po drugie znaczna ilod poszczeglnych uwag, poczynionych przezeo mimochodem w tyme tomie. Bardzo istotne pod pewnymi wzgldami s rwnie niektre stronice Ndzy filozofii". Wreszcie proces rozwoju pogldw filozoficznych Marksa-Lngelsa z dostateczn wyrazistoci wystpuje w ich wczesnych utworach, ponownie wydanych przez F. Mehringa pt. Aus dem literarischen Nachlass von Karl Marx" itd., Stuttgart 1902 r. W swej dysertacji Differenz der demokritischen und epikureischen Naturphilosophie", ja k rwnie w niektrych artykuach, przedrukowanych przez Mehringa w pierwszym tomie wspomnianego wydania, mody Marks staje przed nami jeszcze jako czystej krwi idealista szkoy heglowskiej; w artykuach za, ktre weszy obecnie do tego tomu, a ukazay si po raz pierwszy w Rocznikach Niemiecko-Francuskich" (Deutsch-Franzosische Jahrbcher"), Marks jak rwnie wsppracownik tyche Rocznikw" Engels stoj ju mocno na gruncie feuerbachowskiego humanizmu". Wydana w roku 1845 i przedrukowana obecnie w drugim tomie wydania Mehringa ksika pt. wita rodzina, czyli krytyka krytycznej krytyki" wiadczy, e obaj jej autorzy, tj. Marks i Engels, uczynili kilka znacznych krokw naprzd w kierunku dalszego rozwinicia filozofii Feuerbacha. W jakim kierunku rozwijali oni t filozofi, widad z owych jedenastu tez o Feuerbachu, napisanych przez Marksa na wiosn roku 1845 i wydrukowanych przez Engelsa w dodatku do wspomnianej broszury L. Feuerbach". Sowem, materiaw tu nie brak trzeba tylko umied z nich korzystad, tj. trzeba przygotowania, by je zrozumied. Wspczeni za czytelnicy nie maj tego wanie przygotowania i dlatego z nich korzystad nie umiej. Dlaczego si tak dzieje? Skada si na to wiele przyczyn. Jedn z gwnych stanowi niezmiernie mae rozpowszechnienie: po pierwsze znajomoci
3

Patrz zbiorek pt. Marks i Engels o materializmie historycznym", Ksika" 1947 r. Red.

filozofii Hegla, bez czego trudno przyswoid sobie metod Marksa, a po wtre znajomoci historii materializmu; brak tej znajomoci nie pozwala wspczesnym czytelnikom wyrobid sobie jasnego sdu o nauce Feuerbacha, ktry by w filozofii bezporednim poprzednikiem Marksa i ktry w znacznym stopniu opracowa podstaw filozoficzn tego, co mona nazwad wiatopogldem Marksa-Engelsa. Humanizm" Feuerbacha uwaa si zazwyczaj obecnie za co bardzo niejasnego i nieokrelonego. F. A. Lange, ktry w ogle znacznie przyczyni si do rozpowszechnienia wrd szerokiej publicznoci" i w wiecie naukowym cakowicie mylnego pogldu na istot materializmu i na jego histori, zupenie nie uznaje humanizmu" Feuerbacha za nauk materia i styczn. Za przykadem F. A. Langego poszli pod tym wzgldem prawie wszyscy, ktrzy pisali o Feuerbachu w Rosji i za granic. Nie unikn jego wpywu widocznie i P. A. Berlin, wedug ktrego humanizm" Feuerbacha jest jakim materializmem nieczystym"4. Przyznajemy, e niezbyt jasny jest dla nas pogld na t spraw Fr. Mehringa, najlepszego, a bodaj i jedynego znawcy filozofii wrd niemieckich socjaldemokratw. Dla nas natomiast jest zupenie jasne, e Marks i Engels widzieli w Feuerbachu wanie materialist. Prawda, e Engels wytyka Feuerbachowi brak konsekwencji, nie przeszkadza mu to jednak ani troch uznawad, e podstawowe zaoenia jego filozofii byy meterialistyczne. Inaczej zreszt nie moe zapatrywad si na nie czowiek, ktry zada! sobie tru d gruntownego zapoznania si z nimi.

II
Wiemy doskonale, e to, co powiedzielimy zapewne zadziwi wielu i to bardzo wielu naszych czytelnikw. Lecz nie obawiamy si tego, gdy mia susznod staroytny myliciel twierdzc, e zdziwienie jest matk filozofii. Aby za czytelnicy nasi nie pozostali, e tak powiemy, w stadium zdziwienia, zaproponujemy im przede wszystkim, by zadali sobie pytanie, co waciwie
4

Patrz jego ciekaw ksik Germania nakanunie rewolucji 1848 g." (Niemcy w przeddzieo rewolucji 1848 r.). Petersburg 1906, str. 2289.

chcia powiedzied Feuerbach, gdy krelc w niewielu, lecz jaskrawych sowach swoje filozoficzne curriculum vitae pisa: Bg by moj pierwsz myl, rozum drug, czowiek za trzeci i ostatni. Twierdzimy, e ostatecznie rozstrzygaj to zagadnienie nastpujce nader znamienne sowa tego Feuerbacha: W sporze pomidzy materializmem a spirytualizmem chodzi o gow ludzk: skoro tylko poznalimy, czym jest materia, z ktrej skada si mzg, szybko zdobdziemy jasny pogld co do kadej innej materii, co do materii w ogle"5. W innym miejscu twierdzi on, i jego antropologia", czyli humanizm", sprowadza si po prostu do twierdzenia, e czowiek przyjmuje za boga sw wasn istot, swego wasnego ducha6. I ten antropologiczny" punkt widzenia, nie by, jak zauwaa on, obcy ju Kartezjuszowi7. C to wszystko znaczy? Znaczy to, i Feuerbach wzi czowieka" za punkt wyjcia dla swych filozoficznych rozwaao tylko dlatego, e spodziewa si, i wychodzc z tego zaoenia prdzej dopnie celu, ktrym byo stworzenie sobie waciwego pogldu na materi w ogle i na jej stosunek do ducha". A wic mamy tu do czynienia z metodologicznym podejciem, ktrego znaczenie uwarunkowane byo przez okolicznoci czasu i miejsca, tj. przez nawyki mylowe wczesnych uczonych i w ogle wyksztaconych Niemcw8, bynajmniej za nie mamy tu do czynienia z jak specyficzn cech wiatopogldu. Ju z przytoczonych przez nas sw Feuerbacha na temat gowy ludzkiej" widad, i wtedy, gdy pisa te sowa, zagadnienie materii, z ktrej skada si mzg" rozstrzygn on w czysto" materialistycznym sensie. I to jego rozwizanie zagadnienia zostao rwnie przyjte przez Marksa i Engelsa. Stao si ono podstaw ich wasnej filozofii, co z najzupeniejsz jasnoci widad z nieraz ju wzmiankowanych dzie Engelsa: Ludwik Feuerbach" i Anti-Dhring". Oto, dlaczego musimy bliej zaznajomid si z tym rozwizaniem: badajc je bdziemy jednoczenie badali filozoficzn stron marksizmu. W swym artykule Vorlaufige Thesen zur Reform der Philosophie" (Tezy przedwstpne do reformy filozofii), ktry ukaza si w r. 1842 i ktry jak ze
5 6

Ueber Spiritualismus und Materialismus. Dziea, X, 129. Dziea, IV, 249. 7 Ibidem. 8 Feuerbach sam bardzo susznie stwierdza, e pocztek wszelkiej filozofii jest zaleny od dotychczasowego stanu i poziomu myl i filozoficznej.

wszystkiego widad, wywar bardzo silny wpyw na Marksa, Feuerbach pisze, e rzeczywisty stosunek mylenia do bytu jest nastpujcy: byt to podmiot, mylenie to orzeczenie". Mylenie jest uwarunkowane przez byt, a nie byt przez mylenie. Byt jest uwarunkowany przez samego siebie... posiada sw podstaw w samym sobie9. Ten pogld na stosunek bytu do mylenia, z ktrego Marks i Engels uczynili podstaw materialistycznego pojmowania historii jest najwaniejszym rezultatem krytyki heglowskiego idealizmu, ktr w gwnych zarysach zakooczy ju Feuerbach i Ktrej wnioski mog byd sformuowane w krtkich sowach. Feuerbach doszed do wniosku, e filozofia Hegla usuna sprzecznod pomidzy bytem a myleniem, wystpujc ze szczegln wyrazistoci u Kanta. Lecz, zdaniem Feuerbacha, usuna ona t sprzecznod w ten sposb, e pozostawaa ona nadal w jej obrbie, tj. m jednym z jej elementw, mianowicie w myleniu. U Hegla mylenie jest wanie bytem: Myl to podmiot, byt to orzeczenie"10. Z tego wic wynika, e Hegel i w ogle idealizm usuwa sprzecznod jedynie przez usunicie jednego z jej skadowych elementw, tj. bytu, materii, przyrody. Ale usunicie jednego ze skadowych elementw nie jest rwnoczesne z rozwizaniem tej sprzecznoci. Teoria Hegla, goszca, e natur okrela idea, jest tylko przetumaczeniem na filozoficzny jzyk teologicznej nauki o tym, e przyroda stworzona zostaa przez boga, rzeczywistod, materia przez oderwan niematerialn istot11. I odnosi si to nie tylko do absolutnego idealizmu Hegla. Transcendentalny idealizm Kanta, wedug ktrego wiat zewntrzny otrzymuje swe prawa od rozsdku, nie za rozsdek od wiata zewntrznego, jest jak najbardziej spokrewniony z teologicznym pogldem, i boski rozum podyktowa wiatu jego prawa12. Idealizm nie ustanawia jednoci bytu i mylenia i nie moe jej ustanowid; idealizm jednod t rozszczepia. Punkt wyjcia idealistycznej filozofii ja, jako podstawowa zasada filozoficzna jest cakowicie bdny. Punktem wyjcia prawdziwej filozofii winno byd nie ja,
9

Dziea, II, 265. Dziea, II. 261. 11 Ibidem. 262 12 Ibidem, 295.
10

lecz ja i ty. Tylko ten punkt wyjcia umoliwia wyrobienie sobie susznego sdu o stosunku pomidzy myleniem a bytem, podm iotem a przedmiotem. Ja jestem ja dla mnie samego, a jednoczenie ty dla innego. Ja to podmiot i rwnoczenie przedmiot. I naley nadmienid ponadto, i ja to nie owa oderwana istota, ktr operuje idealistyczna filozofia, ja to istota rzeczywista; moje ciao naley do mej istoty, wicej nawet moje ciao, jako caod, jest wanie mym ja, moj rzeczywist istot. Myli nie oderwana istota, ale wanie ta rzeczywista istota, to ciao. Tak wic, wrcz przeciwnie, ni to twierdz idealici, rzeczywista, materialna istota jest podmiotem, a mylenie orzeczeniem. I to jest jedynie moliwe rozwizanie owej sprzecznoci pomidzy bytem a myleniem, nad ktrym bezskutecznie biedzi si idealizm. Tu nie zostaje usunity aden z elementw sprzecznoci: oba s zachowane ujawniajc sw istotn jednod. To, co dla mnie, czyli subiektywnie, jest aktem czysto duchowym, niematerialnym, niezmysowym, to, samo w sobie, obiektywnie jes t aktem materialnym, zmysowym"13. Prosz zwrcid uwag na to, e przez to Feuerbach zblia si do Spinozy, ktrego filozofi z wielk sympati wykada jeszcze w tym okresie, gdy zaledwie zapowiadao si jego zerwanie z idealizmem, czyli wtedy, gdy pisa sw histori nowej filozofii. W r. 1845 w swych Grundstze (Zasady") bardzo trafnie zauway on, e panteizm to teologiczny materializm, to zaprzeczanie teologii w ramach teologicznego punktu widzenia. Na tym pomieszaniu materializmu z teologi polegaa niekonsekwencja Spinozy, ktra nie przeszkodzia mu jednak znaled susznego, przynajmniej dla owego czasu, wyrazu dla materialistycznych pojd czasw nowoytnych". Dlatego Feuerbach nazywa Spinoz Mojeszem nowoytnych wolnomylicieli i materialistw"14. W r. 1847 Feuerbach zapytuje: Czym jest przy uwanym rozpatrzeniu to, co Spinoza logicznie, czyli metafizycznie nazywa substancj, a teologicznie bogiem?" i na pytanie odpowiada kategorycznie: Niczym innym tylko przyrod". Za gwny brak spinozizmu uwaa on to, e zmysowa antyteologlczna istota przyrody nabiera u niego cech istoty oderwanej, metafizycznej". Spinoza usun dualizm boga i przyrody, gdy uzna dziaanie przyrody za dziaanie boga. Lecz wanie dlatego, i dziaanie staje si w jego oczach dziaaniem boga, bg pozostaje u niego jak odrbn od
13 14

Dziea, 350. Dziea, II, 291.

przyrody istot, lec u jej podstawy. Bg staje si podmiotem, przyroda orzeczeniem. Filozofia, wyzwolona ostatecznie z tradycyj teologicznych, winna usund t powan wad susznej w zasadzie filozofii Spinozy. Precz z t sprzecznoci! woa Feuerbach. Nie: Deus sive Natura (bg lub przyroda), lecz: aut Deus, aut Natura (albo bg, albo przyroda), taka jest istota prawdy"15. Tak wic humanizm" Feuerbacha nie jest niczym innym, tylko spinozizmem, wyzwolonym od teologicznego obcienia. I wanie ten punkt widzenia spinozizmu, wyzwolonego przez Feuerbacha od obcienia teologicznego, przyjli Marks i Engels zrywajc z idealizmem. Lecz wyzwolid spinozizm od obcienia teologicznego znaczyo to samo, c o ujawnid jego istotn, materialistyczn tred. A wic spinozizm Marksa-Engelsa by wanie najnowszym materializmem". Dalej. Mylenie nie jest przyczyn bytu, lecz jego skutkiem lub cilej jego waciwoci. Feuerbach pisze: Folge und Eigenschaft" (skutek i waciwod). Doznaj wraeo i myl bynajmniej nie jako podmiot, przeciwstawny przedmiotowi, lecz jako podmiot-przedmiot, jako rzeczywista, materialna, istota. I przedmiot jest dla mnie nie tylko rzecz doznawan, lecz rwnie podstaw, niezbdnym warunkiem mego doznawania. wiat przedmiotowy znajduje si nie tylko poza mn; jest on rwnie we mnie, w mojej wasnej skrze. Czowiek to czd przyrody, czd bytu; dlatego nie masz miejsca na sprzecznod pomidzy jego myleniem a bytem. Przestrzeo i czas istniej nie tylko dla mylenia. S one te formami bytu. S one formami mego postrzegania. Lecz s one nimi jedynie dlatego, e ja sam jestem istot istniejc w czasie i przestrzeni, e doznaj i odczuwam wanie tylko jako taka istota. W ogle prawa bytu s zarazem i prawami mylenia. Tak gosi Feuerbach16. I to samo, chod nieraz innymi sowami, utrzymywa Engels w swojej polemice z Duhringiem. Ju chodby z tego widad, jak wana czd filozofii Feuerbacha staa si trwa czci skadow filozofii MarksaEngelsa.

15 16

Dziea, II, 350. Dziea, II, 334 i X 184186.

Jeli Marks rozpocz opracowanie swego materialistycznego pojmowania dziejw od krytyki heglowskiej filozofii prawa, mg to uczynid tylko dlatego, i krytyki spekulatywnej filozofii Hegla dokona ju Feuerbach. Nawet krytykujc Feuerbacha w swych tezach, Marks nieraz rozwija i uzupenia jego wasne myli. Oto przykad z dziedziny gnoseologii". Wedug Feuerbacha czowiek, nim zacznie myled o przedmiocie, dowiadcza na sobie jego dziaanie, postrzega go, odczuwa. Marks ma na wzgldzie t myl Feuerbacha, gdy pisze: Gwnym brakiem wszelkiego dotychczasowego materializmu cznie z feuerbachowskim jest to, e przedmiot, rzeczywistod, zmysowod ujmowa on jedynie w formie obiektu czyli postrzeenia, nie za jako ludzk dziaalnod zmysow, praktyk, nie subiektywnie". Tym brakiem materializmu tumaczy si, mwi dalej Marks, ta okolicznod, i Feuerbach w swej Istocie chrzecijaostwa" uwaa za prawdziwie ludzk tylko dziaalnod teoretyczn. Mona to innymi sowami wyrazid w nastpujcy sposb: Feuerbach wskazuje na to, e nasze ja" poznaje przedmiot, jedynie poddajc si jego oddziaywaniu17. Marks za oponuje: nasze ja" poznaje przedmiot oddziaywujc nao ze swej strony. Myl Marksa jest zupenie suszna; ju Faust powiedzia: na pocztku by czyn". Oczywicie, e w obronie Feuerbacha mona odrzec, e przecie i w procesie naszego-oddziaywania na przedmioty poznajemy ich waciwoci jedynie o tyle, o ile one ze swej strony oddziaywaj na nas. W obu wypadkach doznawanie poprzedza mylenie, w obu wypadkach najpierw doznajemy ich waciwoci, a dopiero ju potem mylimy o nich. Lecz Marks bynajmniej nie przeczy temu. Chodzio mu nie o bezsprzeczny fakt, i doznawanie, poprzedza rozwaanie lecz o to, e czowieka pobudzaj do rozwaao gwnie te wraenia, ktrych on doznaje oddziaywujc na wiat zewntrzny. Poniewa za to oddziaywanie na wiat zewntrzny dyktuje mu jego walka o swj byt, przeto teoria poznania cile wie si u Marksa z jego materialistycznym pogldem na dzieje kultury ludzkiej. Nie darmo ten sam myliciel, ktry wysun przeciwko Feuerbachowi omawian przez nas tez, napisa w pierwszym tomie swego Kapitau": oddziaywujc na otaczajc go przyrod czowiek zmienia sw wasn natur". Twierdzenie to ujawnia cay swj gboki sens tylko w wietle marksowskiej
17

Dem Denken pisze on geht das Sein voran, ehe Du die Qualitat denkst, fiihlst du die Oualitat. (Dziea, II, 253). (Byt poprzedza mylenie, zanim uwiadomisz sobie jak waciwod, wpierw j odczuwasz).

teorii poznania. Przekonamy si poniej, jak dalece potwierdza t jego teori historia rozwoju kultury i nawet midzy innymi jzykoznawstwo. Ale mimo wszystko naley przyznad, e gnoseologia Marksa w najprostszej linii pochodzi od gnoseologii Feuerbacha, lub jeli kto chce, e jest ona waciwie gnoseologi Feuerbacha, lecz tylko pogbion za pomoc dodanej do niej przez Marksa genialnej poprawki. Dodajmy mimochodem, i ta genialna poprawka zostaa podpowiedziana przez ducha czasu". W deniu do ujcia wspdziaania przedmiotu z podmiotem wanie od strony podmiotu wystpujcego w roli czynnej, uwydatnia si nastrj spoeczny okresu, w ktrym ksztatowa si wiatopogld MarksaEngelsa. Rewolucja roku 1848 bya ju wwczas nie za grami...

III
Nauk o jednoci podmiotu i przedmiotu, mylenia i bytu, jednakowo waciw zarwno Feuerbachowi jak Marksowi-Engelsowi, rozwijali rwnie najwybitniejsi materialici wieku XVII i XVIII. W innym miejscu18 wykazalimy, i Lamettrie i Diderot doszli chod naley dodad, e kady swoj odrbn drog - do wiatopogldu, ktry by rodzajem spinozizmu", tzn. spinozizmem, pozbawionym obcienia teologicznego, wypaczajcego jego istotn tred; atwo by byo wykazad, e o ile chodzi o jednod podmiotu i przedmiotu, Hobbes jest rwnie bliski Spinozie. Zaprowadzioby to nas jednak zbyt daleko, a zreszt nie jest to tak bardzo konieczne. Bodaje ciekawsze dla czytelnika bdzie stwierdzenie faktu, e kady naturalista, chod troch zajmujcy si zagadnieniem stosunku mylenia do bytu, dochodzi obecnie do tej nauki o ich jednoci, z ktr zapoznalimy si u Feuerbacha. Gdy Huxley pisa: W naszych czasach nikt, kto stoi na gruncie nauki wspczesnej i zna fakty, nie bdzie wtpi w to, i podstaw psychologii naley doszukiwad si w fizjologii systemu nerwowego" oraz e tak zwana dziaalnod
18

Patrz artyku Bernstein a materializm w naszej ksice Krytyka naszych krytykw".

ducha stanowi zesp funkcji mzgowych"19, wyraa on t sam myl, co i Feuerbach, tylko e wiza z tymi sowami znacznie mniej jasne pojcia i wanie dlatego, e pojcia te byy znacznie ni niej jasne, mg on prbowad czenia swego, tylko co wskazanego przez nas pogldu ze sceptycyzmem filozoficznym Hume'a20. lak samo i monizm" Haeckla, ktry narobi tyle haasu, nie jest niczym innym jak czysto materialistyczn i w gruncie rzeczy blisk feuerbachowskiej nauk o jednoci mylenia i bytu. Lecz Haeckel bardzo sabo zna histori materializmu i dlatego uwaa za potrzebne zwalczad jego jednostronnod", gdy powinien by raczej zadad sobie trud zaznajomienia si z jego teori poznania w tej postaci, jak jej nada Feuerbach i Marks; ochronioby to jego samego od jednostronnoci i wielu bdw, uatwiajcych jego przeciwnikom walk z nim na gruncie filozofii. Zupenie bliski najnowszego materializmu materializmu Feuerbacha-MarksaEngelsa jest August Forel w rnych swych pracach np. w referacie: Gehirn und Seele" (Mzg i dusza"), wygoszonym na 66-ym zjedzie niemieckich przyrodnikw i lekarzy w Wiedniu (26 wrzenia r. 1894) 21. W niektrych miejscach Forel nie tylko wypowiada tam myli bardzo podobne do myli Feuerbacha, lecz co jest wprost zadziwiajce ukada swoje wywody zupenie tak samo, jak ukada sw argumentacj Feuerbach. Zdaniem Forela kady dzieo dostarcza nam przekonywajcych dowodw, e psychologia i fizjologia mzgu s jedynie dwoma rozmaitymi sposobami ujmowania jednej i tej samej rzeczy". Czytelnik pamita przytoczony wyej i odnoszcy si do tego zagadnienia identyczny pogld Feuerbacha. Pogld ten mona tu uzupenid w nastpujcy sposb: Ja pisa Feuerbach to psychologiczny obiekt dla samego siebie, lecz fizjologiczny dla innego ja"22. Koniec koocw podstawowa myl Forela sprowadza si do twierdzenia, i wiadomod jest wewntrznym refleksem dziaalnoci mzgu"23. A to ju jest pogld wyranie materialistyczny.
19 20

Hume, sa vie, sa philosophie", p. 108. Ibidem, str. 110. 21 Porwnaj te rozdzia trzeci jego ksiki Lame et le systeme nerveux, hygiene et. pathologie" (Dusza a system nerwowy, higiena i patologia). Pary 1906. 22 Dziea, II, 348 349. 23 Die Psychischen Fhigkeiten der Ameisen itc. Mnchen 1901, str. 7.

Idealici i kantyci rnych odcieni i odmian oponujc materialistom twierdz, i bezporednio dana jest nam wanie tylko psychiczna strona tych zjawisk, o ktrych mowa, u Forela i Feuerbacha. Ten punkt widzenia niezwykle jaskrawo sformuowa Schelling, mwic, i duch na zawsze pozostanie wysp, na ktr z dziedziny materii mona dostad si tylko za pomoc skoku". Forel doskona le wie o tym, lecz dowodzi w sposb przekonywujcy, e gdybymy powanie postanowili nie opuszczad granic tej wyspy, to nauka byaby wprost niemoliwa. Kady czowiek pisze on obracaby si jedynie w sferze psychologii swego subiektywizmu (htte nur die Psychologie sednes Subjektivismus) ... i musiaby stanowczo zwtpid o istnieniu wiata zewntrznego oraz innych ludzi" 24. Lecz takie powtpiewanie jest absurdem". Wnioskowanie na podstawie analogii, indukcja naukowo-przyrodnicza, porwnanie dowiadczeo naszych piciu zmysw dowodz nam istnienia wiata zewntrznego, innych ludzi oraz ich psychologii. Dowodz nam rwnie tego, e psychologia porwnawcza, psychologia zwierzt, wreszcie nasza wasna psychologia byaby dla nas niezrozumiaa i pena sprzecznoci, gdybymy rozpatrywali j bez zwizku z dziaalnoci naszego mzgu; przede wszystkim przeczyaby ona prawu zachowania energii"25. Feuerbach nie tylko ujawnia sprzecznoci, w ktre nieuchronnie wpadaj ludzie odrzucajcy materialistyczny punkt widzenia, lecz ponadto wykazuje, jak drog idealici dostali si na sw wysp". Pisze on: Ja jestem ja" dla samego siebie, a ty" dla innego. Lecz takim ja" jestem jedynie jako istota zmysowa (czyli materialna. J. P.). Abstrakcyjny za rozsdek izoluje ten byt dla siebie jako substancj, atom, ja", bg; dlatego zwizek bytu dla siebie z bytem dla innego jest dlao przypadkowy. Cokolwiek myl bez udziau zmysw (ohne Sinn lichkeit), myl bez jakiegokolwiek zwizku"26. Temu nadzwyczaj wanemu rozumowaniu towarzyszy u Feuerbacha analiza tego procesu abstrakcji, ktry doprowadzi do powstania heglowskiej logiki jako nauki ontologicznej27.

24 25

Die Psychischen Fhigkeiten, str. 78. Ibidem. 26 Dziea, II, 322. 27 Der absolute Geist Hegels ist nichts Anders ais der abstrakte, won sich selbst abgesonderte, sogenannte endliche Geist, wie das unendliche Wesen der Theologie nichts Anderes ist, ais abstraktes endliches Wesen". Dziea, II, 263.

Gdyby Feuerbach rozporzdza ju tymi wiadomociami jakich dostarcza nam wspczesna etnologia, mgby dodad, i idealizm filozoficzny pochodzi historycznie od animizmu, waciwego ludom pierwotnym. Wskaza na to ju E. Taylor28 i z tym zdaniem zaczynaj si ju czciowo liczyd niektrzy historycy filozofii chod na razie jeszcze raczej jako z curiosum ni jako z kulturalnohistorycznym faktem, posiadajcym olbrzymie znaczenie teoretycznopoznawcze29. Wszystkie te rozwaania i dowody Feuerbacha nie tylko byy dobrze znane Marksowi i Engelsowi i uwanie przez nich przemylane, lecz rwnie niewtpliwie przyczyniy si w znacznym stopniu do wytworzenia ich wasnego pogldu na wiat. Jeli pniej Engels w najbardziej pogardliwy sposb traktowa niemieck filozofi po Feuerbachu, to dziao si tak dlatego. i jego zdaniem wskrzeszaa ona tylko dawne bdy filozoficzne, wykryte ju przez Feuerbacha. Tak te w istocie byo. Ani jeden z najnowszych krytykw^ materializmu nie przytoczy ani jednego dowodu, ktrego by nie obali albo sam Feuerbach, albo jeszcze przed nim francuscy materialici; lecz krytykom Marksa" E. Bernsteinowi, K. Schmidtowi, B. Crocemu itd. ndzny eklektyczny bigos" najnowszego niemieckiego mdrkowania wydaje si zupenie now potrawa; ywili si oni nim i widzc, e Engels nie uwaa za potrzebne zajmowad si nim, wyobraali sobie, i unika" on rozpatrzenia tej argumentacji, ktr z dawien dawna ju zbada i uzna za zupenie bezwartociow. Jest to stara, lecz zawsze nowa historia. Myszy nigdy nie przestan myled, i kot jest znacznie silniejszy od lwa. Uznajc zadziwiajce podobieostwo a po czci tosamod pogldw Feuerbacha i A. Forela, musimy jednak stwierdzid, i jeli ten ostatni posiada znacznie wikszy zasb wiedzy naukowo-przyrodniczej, to Feuerbach przewysza go gruntown znajomoci filozofii. Dlatego Forel popenia bdy, jakich u Feuerbacha nie spotykamy. Forel sw teori nazywa psychofizjologiczn

28

La civilisation primitive, Pary 1876, tom II, str. 143. Naley jednak zauwayd, e u Feuerbacha znajdujemy icie genialny w tym wzgldzie domys. Pisze on: Pojcie przedmiotu pocztkowo jest tylko pojciem innego ja. Tak wiec czowiek w dzieciostwie uwaa wszelkie przedmioty za samodzielne, samowolne istoty Tote pojcie przedmiotu w ogle wyraa si za porednictwem pojcia przedmiotowego ja". 29 Patrz T Gomperz: Les penseurs de la Grece" trad. par Aug Raymont Lausanne 1905, tom II, str. 414415.

teori tosamoci30. W zasadzie nie mona nic mied przeciwko temu, gdy wszelka terminologia jest rzecz umown, poniewa jednak teoria tosamoci niegdy stanowia podstaw okrelonej idealistycznej filozofii, przeto Forel uczyniby lepiej, gdyby otwarcie i miao ogosi sw nauk jako materialistyczn; widocznie jednak zachowa on pewne przesdy w stosunku do materializmu i dlatego wybra inn nazw. Oto, dlaczego uwaamy za potrzebne zanotowad, i tosamod m rozumieniu Morela nie ma nic wsplnego z tosamoci m sensie idealistycznym. Krytycy Marksa" tego nawet nie wiedz. K. Schmidt w polemice z nami przypisa materialistom wanie idealistyczn teori tosamoci. W rzeczywistoci za materializm uznaje jednod podmiotu i przedmiotu, bynajmniej za nie ich tosamod. I to rwnie wyjani dokadnie ten sam Feuerbach. Wedug Feuerbacha jednod podmiotu i przedmiotu, mylenia i bytu ma sens tylko wwczas, gdy za podstaw tej jednoci przyjmujemy czowieka. Ma to znowu jakie swoiste humanistyczne" brzmienie i wikszod tych, ktrzy studiowali Feuerbacha, nie uwaaa za potrzebne nieco lepiej wniknd w to, w jaki sposb czowiek stanowi podstaw jednoci wskazanych przeciwieostw. W rzeczywistoci Feuerbach rozumie to nastpujco: Tylko tam powiada on gdzie mylenie jest nie podmiotem dla siebie, lecz orzeczeniem rzeczywistej (tj. materialnej. J. P.) istoty, tam tylko myl nie jest czym oderwanym od bytu"31. A teraz zapytujemy: gdzie, w jakich systemach filozoficznych mylenie jest podmiotem dla siebie", czyli czym niezalenym od fizycznego istnienia mylcego indywiduum? Odpowied jest jasna: w systemach idealistycznych. Idealici najpierw przeksztacaj mylenie w samodzieln, niezalen od czowieka istnod (podmiot dla siebie"), za potem owiadczaj, i w niej, w tej istnoci, rozwizuje si sprzecznod pomidzy bytem a myleniem wanie dlatego, e ta niezalena od materii istnod posiada odrbny, niezaleny byt". I istotnie sprzecznod rozwizuje si w niej, gdy c to takiego ta istnod? Mylenie. I to mylenie istnieje jest - niezalenie od czegokolwiek bd
30

Patrz jego artyku: Die psycho-physiologische Identittstheorie ais wissenschaftliches Postulat" w dziele zbiorowym pt Festschrift, I. Rosenthal, Lipsk 1906, cz. 1, str. 119 132. 31 Dziea. II, 340.

innego. Lecz to rozwizanie sprzecznoci jest czysto formalne. Osiga si je jedynie dziki temu, e jak wyej zaznaczylimy, zostaje usunity jeden z elementw sprzecznoci: mianowicie niezaleny od mylenia byt. Byt staje si zwyk waciwoci mylenia i kiedy mwimy, i dany przedmiot istnieje, znaczy to tylko, e istnieje on w myleniu. Tak pojmowa to zagadnienie na przykad Schelling. Dla niego mylenie byo ow absolutn zasad, z ktrej nieuchronnie wynika wiat rzeczywisty, czyli przyroda i skooczony" duch. Lecz w jaki sposb wynika? Co oznaczao tu istnienie wiata rzeczywistego? Nic innego jak i stnienie w myleniu. Dla Schellinga wszechwiat by jedynie samowiedz ducha absolutnego. I to samo widzimy u Hegla. Feuerbach nie poprzesta na takim czysto formalnym rozwizaniu sprzecznoci pomidzy myleniem a bytem. Dowodzi on, i nie istnieje i istnied nie moe mylenie niezalene od czowieka czyli od rzeczywistej, materialnej istoty. Mylenie jest czynnoci mzgu. Lecz mzg tylko dopty jest organem mylenia, dopki zwizany jest z gow i ciaem ludzkim"32. Widzimy teraz, w jakim sensie czowiek stanowi u Feuerbacha podstaw jednoci bytu i mylenia. Stanowi on j w tym sensie, e sam nie jest niczym innym jak tylko istot materialn, posiadajc zdolnod mylenia. Jeli za jest on tak istot, to, rzecz jasna, e nie zostaje zeo usunity aden z elementw sprzecznoci: ani byt, ani mylenie, ani materia", ani duch" ani podmiot, ani przedmiot. Elementy te wanie cz si w nim jako w podmiocie -przedmiocie. Jestem i myl... jedynie jako podmiot-przedmiot" mwi Feuerbach. Byd nie znaczy to bynajmniej istnied w myli. Pod tym wzgldem filozofia Feuerbacha jest o wiele janiejsza ni filozofia J. Dietzgena. Udowodnid, e co istnieje zauwaa Feuerbach znaczy udowodnid, i istnieje ono nie tylko w myli"33. I to jest zupenie suszne. Lecz przecie std wynika, i jednod pomidzy myleniem a byem bynajmniej nie oznacza i nie moe oznaczad ich tosamoci. Tu wystpuje przed nami jedna z najwaniejszych cech, odrniajcych materializm od idealizmu.
32 33

Dziea, II, 362 363. Dziea X, 187

IV Kiedy mwi si, e Marks i Engels byli przez jaki czas zwolennikami Feuerbacha, to niektrzy chc przez to powiedzied, i po upywie tego okresu wiatopogld Marksa-Engelsa uleg gruntownej zmianie i sta si zupenie rnym od wiatopogldu Feuerbacha. Jak widad, tak stawia spraw K. Diehl, ktry uwaa, i wpyw Feuerbacha na Marksa zwykle bywa mocno przeceniany34. Jest to wielki bd. Gdy Marks i Engels przestali byd zwolennikami Feuerbacha to bynajmniej nie zrezygnowali z bardzo znacznej czci jego cile filozoficznych pogldw. Najlepszym tego dowodem s tezy, w ktrych Marks krytykowa Feuerbacha. Tezy te bynajmniej nie obalaj podstawowych twierdzeo filozofii Feuerbacha. Wnosz one jedynie do tych twierdzeo poprawki i co waniejsze, domagaj si bardziej konsekwentnego, ni si to dzieje u Feuerbacha, zastosowania ich do wyjanienia otaczajcej czowieka rzeczywistoci, szczeglnie za do jogo wasnej dziaalnoci. Nie mylenie okrela byt, lecz byt okrela mylenie. Ta myl stanowi podstaw caej filozofii Feuerbacha. I t sama myl bior Marks i Engels za podstaw materialistycznego pojmowania dziejw. Materializm Marksa i Engelsa jest nauk znacznie bardziej rozwinit anieli materializm Feuerbacha. Lecz materialistyczne pogldy Marksa i Engels a rozwijay si w kierunku wskazanym przez logik wewntrzn filozofii Feuerbacha. Dlatego te pogldy te szczeglnie ich strona filozoficzna zawsze bd si wydaway niedostatecznie jasne temu, kto nie dooy starao, by wyjanid sobie, jaka mianowicie czd wspomnianej filozofii staa si skadowym elementem wiatopogldu zaoycieli naukowego socjalizmu. I gdy, czytelniku, natkniesz si na czowieka, ktry trudzi si nad znalezieniem filozoficznego uzasadnienia" materializmu dziejowego, to moesz byd pewien, e ten gboko sigajcy" miertelnik posiada powane braki we wspomnianej wanie dziedzinie. Lecz pozostawmy w spokoju tych mdrcw. Ju w swojej trzeciej tezie o Feuerbachu Marks podejmuje najtrudniejsze z zadao, jakie naleao rozwizad w dziedzinie historycznej praktyki"' czowieka spoecznego posugujc si danym
34

Handworterbuch der Staatswissenschaften", V. str. 708.

przez Feuerbacha susznym twierdzeniem o jednoci podmiotu i przedmiotu. Teza ta gosi: Materialistyczna nauka goszca, e ludzie s wytworami warunkw i wychowania... zapomina, e warunki s zmieniane wanie przez ludzi i e sam wychowawca musi zostad wychowany". Skoro zadanie to zostao rozwizane, tajemnica" materialistycznego pojmowania dziejw zostaa odkryta. Lecz Feuerbach nie mg go rozwizad. W dziedzinie historii pozostawa on, jak i francuscy materialici wieku XVIII, z ktrymi mia duo wsplnego idealist". Tu Marks i Engels musieli budowad od nowa, posikujc si teoretycznym materiaem, nagromadzonym podwczas przez nauki spoeczne, przewanie za przez historykw francuskich z okresu Restauracji. Ale i tutaj filozofia Feuerbacha mimo wszystko dawaa im pewne cenne wskazwki. Feuerbach pisze: Sztuka, religia, filozofia i nauka s jedynie przejawami lub objawieniami istoty czowieka"35. Wynika std, e istota czowieka" zawiera w sobie wyjanienie wszelkiej ideologii, czyli e rozwj tej ostatniej jest uwarunkowany przez rozwj istoty ludzkiej". Czyme jest ona? Feuerbach odpowiada: Istota czowieka polega jedynie na wsplnocie, na jednoci czowieka z czowiekiem"36. Brzmi to bardzo niejasno i tu mamy przed sob granic, ktrej Feuerbach nie przekroczy. Lecz wanie od tej granicy zaczyna si dziedzina odkrytego przez Marksa-Engelsa materialistycznego pojmowania dziejw: ono wskazuje nam wanie przyczyny, ktre warunkuj w procesie rozwoju czowieka wsplnot, jednod czowieka z czowiekiem", czyli wzajemne stosunki midzy ludmi. Ta granica nie tylko dzieli Marksa od Feuerbacha, lecz rwnie wiadczy o jego, pokrewieostwie z nim. Szsta teza o Feuerbachu gosi, e istota ludzka to caoksztat wszystkich stosunkw spoecznych. Jest to bardziej cise anieli to, co mwi sam Feuerbach: lecz tu bodaj wyraniej ni gdziekolwiek bd indziej ujawnia si cisy zwizek genetyczny wiatopogldu Marksa z filozofi Feuerbacha. Kiedy Marks pisa t tez, wiedzia on ju nie tylko, w jakim kierunku naleao szukad rozwizania zadania, lecz zna ju samo rozwizanie. W swej Krytyce heglowskiej filozofii prawa" wykaza on, e wzajemne stosunki ludzi w spoeczeostwie, stosunki prawne, jak rwnie formy ycia paostwowego, nie
35 36

Dziea, II, 343. Dziea, II, 344.

mog byd objanione ani same przez si, ani przez tak zwany oglny rozwj ducha ludzkiego, lecz tkwi korzeniami swymi w materialnych warunkach ycia ludzkiego, ktrego caoksztat Hegel, za przykadem Anglikw i Francuzw z XVIII wieku, okreli mianem spoeczeostwa obywatelskiego: anatomii za spoeczeostwa obywatelskiego naley doszukiwad si w jego ekonomice". Teraz pozostawao ju tylko wyjanid pochodzenie i rozwj ekonomiki, by otrzymad cakowite rozwizanie zadania, z ktrym materializm nie mg sobie dad rady w cigu caych stuleci. Objanienie to dali wanie Marks i Engels. Jest rzecz samo przez si zrozumia, i mwic o cakowitym rozwizaniu tego wielkiego zadania, mamy na myli jedynie jego oglne, algebraiczne rozwizanie, ktrego materializm nie mg znaled w cigu stuleci. Jest rzecz samo przez si zrozumia, e mwic o tym cakowitym rozwizaniu mamy na myli bynajmniej nie arytmetyk rozwoju spoecznego, lecz jego algebr: nie wskazanie przyczyn poszczeglnych zjawisk, lecz wskazanie tego jak naley podchodzid do wykrycia tych przyczyn. Oznacza to, e materialistyczne pojmowanie dziejw posiadao przede wszystkim znaczenie metodologiczne. Rozumia to doskonale Engels, gdy pisa: Potrzebne nam s nie tyle nagie wyniki, ile samo badanie (das Studium); wyniki s niczym, jeli przyjmowad je niezalenie od prowadzcej do nich drogi rozwojowej" 37. Lecz tego niekiedy nie rozumiej ani krytycy" Marksa, ktrym, jak to si mawia, Bg wybacz y, ani niektrzy z jego zwolennikw", co ju jest znacznie gorsze. Micha Anio mwi o sobie: Moja wiedza zrodzi mnstwo nieukw". I to jego proroctwo, niestety, sprawdzio si. Obecnie nieukw rodzi miedza Marksa. Winid o to naley oczywicie nie Marksa, lecz tych, ktrzy w jego imieniu prawi bzdury. Ale aby uniknd tych bzdur, trzeba wanie zrozumied metodologiczne znaczenie materializmu dziejowego.

37

Nachlass, I, 477.

W ogle jedn z najwaniejszych zasug Marksa i Engelsa wobec materializmu stanowi opracowanie przez nich waciwej metody. Zerodkowawszy swe wysiki na zwalczaniu spekulatywnych elementw filozofii Hegla, Feuerbach nie doceni i nie wykorzysta naleycie jej dialektycznego elementu. Pisze on: Prawdziwa dialektyka to nie jest bynajmniej dialog odosobnionego myliciela z samym sob; polega ona na dialogu pomidzy ja a ty"38. Lecz po pierwsze, u Hegla dialektyka rwnie nie posiadaa charakteru dialogu odosobnionego myliciela z samym sob", a po wtre uwaga Feuerbacha susznie okrela punkt wyjcia filozofii, lecz nie jej metod. Brak ten uzupenili Marks-Engels, ktrzy zrozumieli, e bdem byoby, zwalczajc spekulatywn filozofi Hegla, ignorowad jego dialektyk. Niektrzy krytycy twierdzili, e po zerwaniu z idealizmem Marks pocztkowo rwnie odnosi si do dialektyki z wielk obojtnoci. Lecz sd ten, posiadajcy pewien pozr wiarogodnoci, obala wspomniany wyej przez nas fakt, e ju w Deutsch-Franzosische Jahrbcher" Engels pisa o metodzie, jako o duszy najnowszego systemu pogldw39. W kadym razie druga czd Ndzy filozofii" nie pozostawia ani cienia wtpliwoci co do tego, e w okresie swej polemiki z Proudhonem Marks doskonale rozumia znaczenie dialektycznej metody i umia si ni dobrze posugiwad. Zwycistwo Marksa nad Proudhonem w tym sporze byo zwycistwem czowieka umiejcego myled dialektycznie nad czowiekiem, ktry mimo e nie potrafi zrozumied istoty dialektyki, prbowa zastosowad jej metod do analizy spoeczeostwa kapitalistycznego. Przy tym omawiana druga czd Ndzy filozofii" dowodzi, e ju wwczas dialektyka, ktra u Hegla posiadaa charakter czysto idealistyczny i pozostaa tak u Proudhona o ile w ogle j sobie przyswoi zostaa przez Marksa oparta na podstawie materialistycznej. Pniej, charakteryzujc sw materialistyczn dialektyk, Marks pisa: Wedug Hegla proces mylenia, ktry on nawet przeksztaca w podmiot samodzielny pod nazw idei, jest demiurgiem (twrc) rzeczywistoci stanowicej jedynie jego przejaw zewntrzny. Wedug mnie za, przeciwnie, idea nie jest niczym innym
38 39

Dziea, II, 345. Engels mia na myli nie siebie osobicie, lecz wszystkich w ogle swych wspideowcw Wir bedrfen", pisa on; do liczby za jego wspideowcw niewtpliwie nalea i Marks.

jak materi, przeniesion do gowy ludzkiej i przetworzon w niej" 40. Charakterystyka ta wiadczy o zupenej zgodzie z Feuerbachem po pierwsze co do pogldu na heglowsk ide", a po wtre, co do stosunku mylenia do bytu. Postawid na nogi" heglowsk dialektyk mg tylko czowiek, przekonany o susznoci podstawowego zaoenia filozofii Feuerbacha: nie mylenie okrela byt, lecz byt okrela mylenie. Wielu utosamia dialektyk z nauk o rozwoju i rzeczywicie jest ona tak nauk. Lecz dialektyka gruntownie rni si od wulgarnej teorii ewolucji", zbudowanej cakowicie na tej zasadzie, e ani przyroda, ani historia nie czyni skokom oraz e wszelkie zmiany na miecie dokonuj si tylko stopniowo. Ju Hegel wykaza, e w ten sposb pojmowana nauka o rozwoju jest mieszna i nie wytrzymuje krytyki. Gdy kto chce zrozumied powstanie lub zniknicie czego pisze on w pierwszym tomie swej Logiki" to zazwyczaj wyobraa sobie, e wyjania zagadnienie przez pojecie stopniowoci tego powstania lub zaniku, jednake zmiany bytu dokonuj si nie tylko w drodze przejcia jednej iloci w inn, lecz rwnie w drodze przejcia rnic jakociowych w ilociowe i odwrotnie, tego przejcia, ktre przerywa stopniowod stawiajc na miejsce jednego zjawiska inne"41. Za kadym za razem, kiedy przerywa si stopniowod, nastpuje skok. Hegel za pomoc caego szeregu przykadw wykazuje, jak czsto odbywaj si skoki i w przyrodzie, i w historii i ujawnia dalej mieszny bd logiczny, zawarty w samym zaoeniu wulgarnej teorii ewolucji". Podstaw nauki o stopniowoci zauwaa on jest zaoenie, e to, co powstaje, ju w rzeczywistoci istnieje i jest niewidzialne tylko wskutek swoich drobnych rozmiarw. Tak samo, mwic o stopniowym zaniku, ludzie wyobraaj sobie, e niebyt danego zjawiska lub nowe zjawisko, ktre ma je zastpid, ju istnieje jakkolwiek na razie jest jeszcze niewidoczne... Lecz w ten sposb usuwa si wszelkie pojcie powstawania i zanikania... Objaniad powstawanie ub zanikanie za pomoc stopniowoci zmian, znaczy to sprowadzad cae zagadnienie do nudnej tautologii i wyobraad sobie to, co powstaje lub zanika

40 41

Patrz: K Marks, Dziea Wybrane t. I, str. 351. (Z posowia do drugiego niemieckiego wydania Kapitau"). Red. Wissenschaft der Logik", erster Band, Nrnberg 1812, str. 313314.

ju w gotowym stanie" (czyli jako ju powstae lub ju nie istniejc e zjawiska. J. P.)42. Ten dialektyczny pogld Hegla o nieuchronnoci skokom w procesie rozwoju cakowicie przyswoili sobie Marks i Engels. Engels szczegowo rozwija go w swej polemice z Dhringiem, przy czym i to zagadnienie stawia na nogi", czyli opiera na materialistycznej podstawie. Tak np. wskazuje on, e przejcie jednej postaci energii w drug nie moe dokonad si bez skoku. We wspczesnej chemii szuka on dowodu na dialektyczne twierdzenie o przeksztacaniu si iloci w jakod. W ogle prawa dialektycznego mylenia znajduj u niego potwierdzenie w dialektycznych waciwociach bytu. Byt i tu okrela sob mylenie. Nie wchodzc w bardziej szczegow charakterystyk dialektyki materialistycznej (o jej stosunku do tego, co mona nazwad nisz logik na zasadzie analogii z nisz matematyk, patrz przedmow do naszego przekadu broszury Ludwik Feuerbach") przypominamy czytelnikowi, i w cigu ostatnich dwudziestu lat teoria upatrujca w procesie rozwoju wycznie tylko stopniowe zmiany zacza tracid grunt pod nogami nawet w biologii, w ktrej dawn iej bodaj powszechnie j uznawano. Pod tym wzgldem pracom Armanda Gauthier i Hugo de Vriesa sdzone byo widocznie zapocztkowad now er. Wystarczy wskazad, e stworzona przez de Vriesa teoria mutacji jest nauk o rozwoju gatunkw skokami (patrz jego dwutomowe dzieo: Die Mutations-Theorie", Leipzig 1901 1903; jego referat: Die Mutationen und die Mutations -Perioden bei der Entstehung der Arten", Leipzig 1901, oraz jego wykady na uniwersytecie w Kalifornii, wydane w przekadzie niemieckim pod tytuem: Arten und Varietateu und ihre Entstehung durch die Mutation" (Berlin 1906). Zdaniem tego wybitnego przyrodnika sab stron teorii Darwina o pochodzeniu gatunkw jest wanie myl, e to pochodzenie mona wytumaczyd za pomoc stopniowych zmian43. Ciekawa rwnie i bardzo trafna jest uwaga de Vriesa, e

42

Co do zagadnienia skokw", patrz nasz broszur: Gorie g Tichomirowa" (Kopoty p. Tichomirowa), Petersburg, wyd. M. Maych str. 614 (Uwaga Plechanowa). W niniejszej broszurze str. 97 107. Red. 43 Die Mutationen, str. 78.

panowanie teorii stopniowych zmian w nauce o pochodzeniu gatunkw wywierao ujemny wpyw na dowiadczalne badania odnonych zagadnieo44. Wskazanym byoby dodad do tego, co nastpuje. We wspczesnym przyrodoznawstwie, przewanie wrd neolamarksistw, rozpowszechnia si dod szybko nauka o tzw. oywionej materii, czyli o tym, e materia w ogle, zwaszcza za materia zorganizowana, posiada w pewnym stopniu wraliwod. Nauka ta uwaana jest przez niektrych uczonych za cakowicie przeciwstawn materializmowi (patrz np. ksik R. H. Francego Der heutige Stand der Darwinischen Frage", Leipzig 1907), jednak w istocie rzeczy, naleycie pojta, stanowi jedynie przekad na jzyk najnowszego przyrodoznawstwa materialistycznej teorii Feuerbacha o jednoci bytu i mylenia, przedmiotu i podmiotu45. Mona z ca pewnoci twierdzid, e Marks i Engels, gdyby zapoznali si z t nauk, ustosunkowaliby si do wskazanego, co prawda jeszcze na razie bardzo sabo rozwinitego, kierunku w przyrodoznawstwie z najwyszym zaciekawieniem. Hercen susznie twierdzi, e filozofia Hegla, ktr wielu uwaao przede wszystkim za konserwatywn, jest istn algebr rewolucji46. Tylko e u Hegla algebra ta pozostawaa bez wszelkiego zastosowania do palcych zagadnieo ycia praktycznego. Element spekulatywny z koniecznoci nadawa filozofii wielkiego absolutnego idealisty cech konserwatyzmu. Zupenie co innego widzimy w materialistycznej filozofii Marksa. Rewolucyjna algebra" wystpuje w niej z ca niezwycion si swej dialektycznej metody. Marks mwi: Dialektyka w swej zmistyfikowanej postaci staa si mod niemieck, gdy wydawao si, e bdzie moga uwietnid rzeczywistod. W swej racjonalnej postaci jest ona zgryzot i postrachem buruazji i jej doktrynerskich rzecznikw, gdy w swym pozytywnym pojmowaniu istniejcej rzeczywistoci zawiera zarazem rozumienie jej negacji, jej nieuniknionej zagady, gdy kad form dokonan ujmuje w cigoci ruchu, a wic rwnie z jej strony przemijajcej, gdy przed niczym nie chyli czoa i w swej istocie jest krytyczna i rewolucyjna47.
44 45

Arten etc., str. 421. Nie naley zreszt zapomnied, e ku nauce o oywionej materii" skaniao si wielu materialistw francuskich XVIII w., nie mwic ju o Spinozie. 46 Patrz: Fr. Engels Ludwik Feuerbach". 47 Marks, Dziea wybrane" t. I. ,,Ksika" 1947 str. 352 (z posowia do II niemieckiego wydania Kapitau"). Red.

Patrzc na zagadnienie dialektyki materialistycznej z punktu widzenia hist orii literatury rosyjskiej, rzec mona, e ona pierwsza daa niezastpion i wystarczajc metod rozwizania zagadnienia racjonalnoci wszystkiego, co rzeczywiste zagadnienia, ktre tak nkao naszego genialnego Bielioskiego48. Dopiero dialektyczna metoda Marksa, zastosowana do badania ycia rosyjskiego, wykazaa nam, co byo w nim rzeczywiste, a co tylko rzeczywistym si wydawao.

VI
Podejmujc wykad o materialistycznym pojmowaniu dziejom stajemy przede wszystkim jak widzielimy, wobec zagadnienia, jakie s rzeczywiste przyczyny rozwoju stosunkw spoecznych. Wiemy ju, e anatomi spoeczeostwa cywilnego" okrela jego ekonomika. Lecz co okrela t ekonomik? Marks odpowiada na to w sposb nastpujcy: W spoecznym wytwarzaniu swego ycia ludzie wchodz w okrelone, konieczne, niezalene od ich woli stosunki w stosunki produkcji, ktre odpowiadaj okrelonemu szczeblowi rozwoju ich materialnych si wytwrczych. Caoksztat tych stosunkw produkcji tworzy ekonomicznej struktur spoeczeostwa, realn podstaw, na ktrej wznosi si nadbudowa prawna i polityczna"49. A wic ta odpowied Marksa sprowadza cae zagadnienie rozwoju ekonomii do tego, jakie przyczyny warunkuj rozwj si wytwrczych, znajdujcych si w rozporzdzeniu spoeczeostwa. W tej za ostatecznej postaci zagadnienie to rozwizuje si przede wszystkim, przez wskazanie na waciwoci rodowiska geograficznego. Ju Hegel w swej filozofii historii podkrela donios rol, jak odgrywa geograficzny podkad historii powszechnej". Poniewa jednak przyczyn
48 49

Patrz nasz artyku: Bielioski a rozumna rzeczywistod" w ksice 20 lat". Patrz przedmow do Zur Kritik der politischen Oekonomie", przekad polski pt. Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej". Dziea wybrane K. Marksa, t. I, str. 369370. Red.

wszelkiego rozwoju stanowi u niego w ostatecznym wyniku idea, poniewa tylko mimochodem i tylko w wypadkach drugorzdnych jakby wbrew swej woli ucieka si on do materialistycznego tumaczenia zjawisk, przeto wypowiedziany przezeo niezmiernie trafny pogld na doniose znaczenie historyczne rodowiska geograficznego nie mg go doprowadzid do tych wszystkich bardzo wanych wnioskw, ktre z tego pogldu wypywaj. Wnioski te wycign w caej peni dopiero materialista Marks50. Waciwoci rodowiska geograficznego okrelaj charakter zarwno tych przedmiotw w przyrodzie, ktre su czowiekowi do zaspokojenia swych potrzeb, jak rwnie i tych, ktre on sam wytwarza w tym samym celu. Gdzie nie byo kruszcw, plemiona miejscowe nie mogy wasnymi siami wyjd poza okres, nazywany wiekiem kamiennym. Podobnie i na to, by pierwotni rybacy i myliwi mogli przejd do hodowli byda i do rolnictwa, niezbdne byy odpowiednie waciwoci rodowiska geograficznego, czyli w danym wypadku odpowiednia fauna i flora. L. G. Morgan zauway, e brak nadajcych si do oswojenia zwierzt na zachodniej pkuli oraz specyficzne rnice, zachodzce we florze obu pkul, spowodoway znaczne rnice w procesie rozwoju spoecznego ich mieszkaocw51. Waitz powiada o czerwonoskrych Ameryki Pnocnej: Nie posiadaj oni wcale zwierzt domowych. Jest to bardzo wana okolicznod, gdy stanowi ona gwn przyczyn, ktra zmusza ich do pozostawania na niszym stopniu rozwoju"52. Schmeinfurth podaje, e gdy w Afryce z powodu przeludnienia jakiej miejscowoci czd jej ludnoci si przesiedla, zmienia ona czasem swj sposb ycia w zalenoci od warunkw geograficznych: Plemiona uprawiajce dotd rolnictwo zaczynaj zajmowad si mylistwem, a plemiona zajmujce si hodowl byda przechodz do rolnictwa"53. Wedug jego te sw, mieszkaocy obszarw obejmujcych znaczn czd Afryki centralnej, posiadajcej bogate pokady elaza, z natury rzeczy zaczli trudnid si wydobywaniem elaza"54.

50 51

Feuerbach, Jak powiedzielimy ju, pod tym wzgldem nie posun si dalej ni Hegel. Die Urgesellschaft", Stuttgart 1891, str. 2021. 52 Die Indianer Nordamerika", str. 91. 53 Au coeur de l'Afrique", Paris 1875, tom I ,str. 219. 54 Au coeur de l'Afrique". t. II, str. 94. Co do wpywu klimatu na rolnictwo, patrz te u Ratzla: Die Erde und das Leben", Leipzig und Wien, 1902, tom. II, str. 540541.

Lecz na tym nie koniec. Ju na najniszych stopniach rozwoju plemiona ludzkie wchodz ze sob w stosunki wzajemne przez wymian niektrych swoich wytworw. W ten sposb rozszerzaj si granice rodowiska geograficznego, wpywajcego na rozwj si wytwrczych kadego z tych plemion oraz przypiesza si bieg tego rozwoju. Lecz rozumie si, i mniejsza lub wiksza atwod powstania i zachowania podobnych stosunkw rwnie zaley od waciwoci otoczenia geograficznego: ju Hegel mawia, e morza i rzeki zbliaj do siebie ludzi, gry za ich rozdzielaj. Wprawdzie morza zbliaj ludzi tylko na stosunkowo wyszych szczeblach rozwoju si wytwrczych; na niszych za morza, wedle trafnej uwagi Ratzla, bardzo powanie utrudniaj stosunki pomidzy rozdzielonymi przez nie plemionami55. Lecz mimo wszystko nie ulega wtpliwoci, e im rnorodniejsze s waciwoci rodowiska geograficznego, tym bardziej sprzyja ono rozwojowi si wytwrczych. Nie bezwzgldna yznod gleby pisze Marks lecz jej zrnicowanie, rnorodnod jej naturalnych podw stanowi naturaln podstaw spoecznego podziau pracy i zmusza czowieka przez rnorodnod otaczajcych go warunkw przyrodzonych do urozmaicenia swych wasnych potrzeb, zdolnoci, rodkw i sposobw wytwarzania"56. Niemal sowo w sowo za Marksem powtarza Ratzel: Rzecz najwaniejsz nie jest moliwie najwiksza atwod zdobywania pokarmu, lecz wzbudzenie w czowieku pewnych skonnoci, przyzwyczajeo i wreszcie potrzeb"57. Tak wic waciwoci rodowiska geograficznego warunkuj rozwj si wytwrczych; rozwj za si wytwrczych warunkuje w dalszym cigu rozwj ekonomicznych, a za nimi i wszelkich innych stosunkw spoecznych. Marks wyjania to w sposb nastpujcy: W zalenoci od charakteru rodkw produkcji rne bd oczywicie stosunki spoeczne, w jakie wchodz wzgldem siebie wytwrcy, warunki, w jakich wymieniaj oni sw dziaalnod i uczestnicz w caoksztacie produkcji. Z wynalezieniem nowego narzdzia wojny, broni palnej, zmienia si z koniecznoci caa wewntrzna organizacja armii. Przeksztaciy si stosunki, w ktrych jednostki skadaj si na armi i mog

55 56

Anthropogeographie", Stuttgart 1882, str. 29. Das Kapital, I Band, III. Auflage, str. 524526. 57 Vlkerkunde, I Band, Lipsk 1887, str. 56.

dziaad jako armia, zmieni si rwnie wzajemny stosunek midzy rnymi armiami"58. Aeby objanienie to uczynid jeszcze bardziej pogldowym, przytoczymy przykad. Mazajowie, plemi w Afryce wschodniej, zabijaj swych jeocw dlatego, e jak powiada Ratzel to plemi pasterskie nie posiada jeszcze techniczne] monoci korzystania z ich pracy przymusowej. Ssiadujc za z tymi pastuchami plemi rolnicze Wakamba posiada monod wykorzystania tej pracy i dlatego zachowuje jeocom ycie czynic ich niewolnikami. Powstanie niewolnictwa wymaga tedy osignicia pewnego stopnia rozwoju si spoecznych, ktry by umoliwi wyzyskiwanie pracy niewolnikom 59. Lecz niewola jest to taki stosunek wytwrczy, ktrego ukazanie si zapocztkowuje podzia na klasy spoeczeostwa, ktre przedtem znao tylko podzia wedug pci i wieku. Gdy niewolnictwo dochodzi do penego rozwoju, wyciska ono swe pitno na caej ekonomice spoeczeostwa, a za porednictwem ekonomiki na wszystkich pozostaych stosunkach spoecznych i przede wszystkim aa ustroju politycznym. Mimo znacznych rnic, jakie zachodziy pomidzy staroytnymi paostwami pod wzgldem urzdzeo politycznych, gwna ich cecha polegaa na tym, e kade z nich byo organizacj polityczn, wyraajc i bronic interesw jedynie ludzi wolnych.

VII
Wiemy ju teraz, e rozwj si wytwrczych, okrelajcy w ostatecznym wyniku rozwj wszelkich stosunkw spoecznych, uwarunkowany jest przez waciwoci
58 59

Patrz: Praca najemna i kapita". Ksika" 1948, str. 31. Red. Vlkerkunde", 1, 83. Naley jednak zauwayd, e to niewolnictwo sprowadza si niekiedy, na pocztkowych szczeblach rozwoju, do przymusowego wczania jeocw do spoecznej organizacji zwycizcw, na rwnych z nimi prawach. Nie ma tutaj korzystania z pracy dodatkowej jeoca, lecz tylko wsplna korzyd, wynikajca ze wsppracy z nim. Taka jednak forma niewolnictwa wymaga ju istnienia pewnych si wytwrczych i pewnej organizacji wytwrczoci.

rodowiska geograficznego60. Lecz skoro dane stosunki ju powstay, to wywieraj one ze swej strony znaczny wpyw na rozwj si wytwrczych. W ten sposb to, co pocztkowo jest skutkiem z kolei staje si przyczyn. Pomidzy rozwojem si wytwrczych a ust rojem spoecznym powstaje wzajemne oddziaywanie, przybierajce w rozmaitych okresach najrnorodniejsze formy. Naley rwnie pamitad, e jeli dany stan si wytwrczych warunkuje istniejce w danym spoeczeostwie stosunki wewntrzne, to od tego rwnie stanu zale ostatecznie i jego stosunki zewntrzne. Kademu danemu szczeblowi rozwoju si wytwrczych odpowiada okrelony charakter uzbrojenia, sztuki wojennej, a wreszcie i prawa midzynarodowego, cilej mwic, midzyspoecznego, czyli m. in. i midzy plemiennego. Plemiona zajmujce si mylistwem nie mog stwarzad wikszych organizmw politycznych wanie dlatego, e niski poziom ich si wytwrczych zniewala je do rozpraszania si niewielkimi grupami spoecznymi w poszukiwaniu rodkw egzystencji. A im bardziej rozpraszaj si te grupy spoeczne, tym bardziej nieuniknione staje si rozstrzyganie za pomoc mniej lub bardziej krwawej walki nawet takich zatargw, ktre w spoeczeostwie cywilizowanym atwo mona by byo rozstrzygnd w sali sdziego pokoju. Eyre powiada, e kiedy kilka plemion australijskich schodzi si w okrelonej
60

W zwizku z tym zagadnieniem przytaczamy nast. wypowied Stalina: Niewtpliwie w skad pojcia warunki materialnego ycia spoeczeostwa" wchodzi przede wszystkim otaczajca spoeczeostwo przyroda, rodowisko geograficzne, ktre jest jednym z niezbdnych i staych warunkw materialnego ycia spoeczeostwa i oczywicie wpywa na rozwj spoeczeostwa Jak rol odgrywa rodowisko geograficzne w rozwoju spoeczeostwa? Czy rodowisko geograficzne nie jest tym gwnym cz ynnikiem, ktry decyduje o obliczu spoeczeostwa, o charakterze ustroju spoecznego ludzi, o przejciu od jednego ustroju do drugiego? Materializm historyczny odpowiada na to pytanie przeczco. rodowisko geograficzne jest bezsprzecznie jednym ze staych i niezbdnych warunkw rozwoju spoeczeostwa i wpywa oczywicie na rozwj spoeczeostwa przypiesza rozwj spoeczeostwa lub go opnia Ale wpyw rodowiska geograficznego nie jest wpywem decydujcym, poniewa zmiany i rozwj spoeczeostwa odbywaj si bez porwnania szybciej anieli zmiany i rozwj rodowiska geograficznego W cigu trzech tysicy lat miny jeden po drugim w Europie trzy rne ustroje spoeczne ustrj wsplnoty pierwotnej, ustrj niewolniczy i ustrj feudalny we wschodniej za czci Europy w ZSRR, nastpiy jeden po drugim nawet cztery ustroje spoeczne. Tymczasem w cigu tego okresu warunki geograficzne Europy albo zupenie si nie zmieniy, albo te zmieniy si tak nieznacznie, e geografia nawet o tym nie wspomina. Jest to zupenie zrozumiae. Jakiekolwiek powaniejsze zmiany rodowiska geograficznego wymagaj milionw lat, podczas gdy dla najpowaniejszych nawet zmian ustroju spoecznego ludzi wystarczy kilkuset lub paru tysicy lat. Wynika std jednak, e rodowisko geograficzne nie moe byd gwn przyczyn, decydujc o rozwoju spoecznym, albowiem to, co pozostaje prawie bez zmiany w cigu dziesitkw tysicy lat, nie moe byd gwn przyczyn rozwoju tego, co ulega zasadniczym zmianom w cigu setek lat C jest w takim razie gwnym czynnikiem w systemie warunkw materialnego ycia spoeczeostwa, czynnikiem, ktry stanowi o obliczu spoeczeostwa, o charakterze ustroju spoecznego, o rozwoju spoeczeostwa od jednego ustroju do drugiego? Za taki czynnik materializm historyczny uwaa sposb zdobywania rodkw do ycia, niezbdnych dla istnienia ludzi, sposb produkcji dbr materialnych ywnoci, odziey obuwia, mieszkania, opau, narzdzi produkcji itp. niezbdnych dla ycia i rozwoju spoeczeostwa" (Patrz. O materializmie dialektycznym i historycznym", Ksika" 1946, str. 2627. Red.)

miejscowoci dla pewnych celw, to takie zblienia nigdy nie bywaj dugotrwae: jeszcze zanim zmusi ich do rozejcia si brak poywienia lub koniecznod zajcia si tropieniem zwierzyny, ju powstaj midzy nimi wrogie starcia, prowadzce, jak wiadomo, bardzo szybko do bitwy61. Kady zrozumie, e takie starcia mog wynikad z najrnorodniejszych przyczyn. Jest jednak charakterystyczne, e wikszod podrnikw przypisuje je przyczynom ekonomicznym. Gdy Stanley zapyta kilku krajowcw podzwrotnikowej Afryki, skd wynikaj ich wojny z ssiednimi plemionami, odpowiedziano mu: Nasi chopcy pjd na polowanie; ssiedzi zaczn ich przepdzad; wwczas napadamy na ssiadw, a oni na nas, i bijemy si, dopki nam to si nie znudzi lub dopki jedna zo stron nie zostanie zwyciona" 62. Podobnie powiada Burton: Wszystkie wojny w Afryce wywoywane s tylko przez dwie przyczyny: kradzie byda lub porywanie ludzi"63. Ratzel uwaa za moliwe, e w Nowej Zelandii wojny pomidzy krajowcami nieraz byy powodowane zwyk chci posmakowania misa ludzkiego64. Jednak znaczna skonnod krajowcw do ludoerstwa tumaczy si ubog faun tego kraju. Kady wie, jak bardzo wynik wojny zaley od stanu uzbrojenia kadej z walczcych stron. Ich uzbrojenie za uzalenione jest od stanu ich si wytwrczych, ich ekonomiki i panujcych u nich stosunkw spoecznych, wyrosych na gruncie ekonomiki65. Stwierdzid, e takie a takie narody lub plemiona zostay podbite przez inne narody nie oznacza wcale wyjanid, dlaczego spoeczne nastpstwa ich
61

Ed. J. Eyre: Manners and Customs of the Aborigines of the Australia" (Zwyczaje i obyczaje krajowcw australijskich), London 1847, str. 243. 62 Dans les tenebres de l'Afrique" (W mrokach Afryki), Paris 1890, tom II, str. 91. 63 Burton, Voyage aux grands lacs de l'Afrique orientale", (Podr do wielkich jezior Afryki wschodniej), Paris 1862, str. 666. 64 Vlkerkunde, I, str. 93. 65 Doskonale wyjani to Engels w rozdziaach Anti-Dhringa", powiconych analizie teorii gwatu". Patrz rwnie ksik Les maitres de la guerre", par le lieutenant - colonel Rousset, professeur de l'Ecole Superieure de la Guerre, Paris 1901. Autor tej ksiki, wykadajcej pogldy generaa Bannala, powiada: Stan spoeczny kadej epoki historycznej posiada przemony wpyw nie tylko na organizm wojenny narodu, lecz i na charakter, na zdolnoci i denia wojskowych. Pospolici generaowie stosuj pospolite metody, uywaj zwykych rodkw i zwyciaj lub ponosz poraki zalenie od okolicznoci. Co si tyczy wielkich wodzw, to ci podporzdkowuj swemu geniuszowi rodki i sposoby walki" (str. 2). Jak? To wanie jest najciekawsze. Okazuje si; e kierujc si czym w rodzaju intuicji, przeksztacaj oni i rodki, i sposoby zgodnie z odpowiednimi prawami ewolucji spoecznej, ktrej stanowczy wpyw na technik sztuki wojennej tylko oni naleycie oceniaj" (na teje stronie); znaczy to, e trzeba tylko wykryd zwizek przyczynowy pomidzy ewolucj spoeczn" a ekonomicznym rozwojem spoeczeostwa, aby wytumaczyd w duchu materialistycznym pozornie najbardziej niespodziewane sukcesy sztuki wojennej. Sam Rousset niemal dochodzi do takiego objanienia. Zarys historyczny najnowszej sztuki wojennej, napisany przezeo na podst awie niewydanych prac gen. Bannala, jest bardzo podobny do tego, jaki znajdujemy u Engelsa. Miejscami podobieostwo zblia si do cakowitej tosamoci.

podboju byy wanie takie, a nie inne. Spoeczne nastpstwa zdobycia Galii przez Rzymian znacznie rniy si od nastpstw spoecznych, spowodowanych przez opanowanie tego kraju przez Germanw. Nastpstwa spoeczne podboju Anglii przez Normanw byy cakiem inne ni nastpstwa spoeczne, wynike z opanowania Rosji przez Mongow. We wszystkich tych wypadkach odmiennod nastpstw bya uwarunkowana w ostatniej instancji przez rnice, zachodz ce w ustroju ekonomicznym spoeczeostwa podbitego z jednej strony, i spoeczeostwa, ktre tego podboju dokonao z drugiej. Im bardziej rozwijaj si siy wytwrcze danego plemienia czy narodu, tym bardziej wzrasta przynajmniej monod lepszego uzbrojenia si do walki o byt. Jednake to oglne prawo posiada wiele zasugujcych na uwag wyjtkw. Na niszych szczeblach rozwoju si wytwrczych rnica w uzbrojeniu plemion znajdujcych si na bardzo rozmaitych szczeblach rozwoju ekonomicznego na przykad: pasterzy koczowniczych i osiadych rolnikw nie moe byd tak znaczna, jak staje si pniej. Poza tym dalszy proces rozwoju ekonomicznego, wywierajc znaczny wpyw na charakter danego narodu, osabia czasem do takiego stopnia jego wojowniczod, i staje si on niezdolny do oporu wobec nieprzyjaciela, bardziej zacofanego pod wzgldem ekonomicznym, lecz za to bardziej wdroonego do wojny. Dlatego wanie pokojowe plemiona rolnicze nieraz ulegay podbojowi narodom wojowniczych. Ratzel zaznacza, e najtrwalsze organizacje paostwowe tworz si u narodw na p kulturalnych" wskutek skojarzenia w drodze podboju obu tych pierwiastkw: rolniczego i pasterskiego66. Mimo caej na og trafnoci tej uwagi, naley jednak pamitad, e nawet w takich wypadkach dobry tego przykad stanowi Chiny zacofani pod wzgldem ekonomicznym zdobywcy stopniowo w zupenoci ulegaj wpywowi bardziej rozwinitego pod wzgldem ekonomicznym pokonanego narodu. rodowisko geograficzne wywiera silny wpyw nie tylko na pierwotne plemiona, lecz rwnie i na tak zwane narody kulturalne. Koniecznod wprowadzenia kontroli spoecznej nad ktrkolwiek z si przyrody w celu jej wyzyskania na wielk skal, w celu podporzdkowania jej czowiekowi za pomoc
66

Vlkerkunde, str. 19.

zorganizowanych wysikw ludzkich powiada Marks odgrywa w historii przemysu najbardziej decydujc rol. Takie byo znaczenie regulacji wody w Egipcie, w Lombardii, w Holandii lub te w Persji i w Indiach, gdzie nawadnianie za pomoc sztucznych kanaw dostarcza glebie nie tylko wody niezbdnej, lecz jednoczenie i muu, mineralnego nawozu z gr. Tajemnica przemysowego rozkwitu Hiszpanii i Sycylii pod panowaniem Arabw tkwia w zbudowanym przez nich systemie kanaw irygacyjnych"67. Nauk o wpywie rodowiska geograficznego na historyczny rozwj ludzkoci czsto sprowadzano do uznania bezporedniego wpywu klimatu" na czowieka spoecznego: uwaano, e jedna rasa" pod wpywem klimatu" stawaa si wolnociow; inna skonn do cierpliwego poddawania si wadzy mniej lub wicej despotycznego monarchy; trzecia zabobonn i dlatego zalen od duchowieostwa itd. Taki pogld przewaa na przykad jeszcze u Buckle'a68. Wedug Marksa rodowisko geograficzne wpywa na czowieka za porednictwem stosunkw produkcji, ktre powstay w danej miejscowoci na podstawie danych si wytwrczych i ktrych pierwszy warunek rozwoju stanowi waciwoci tego rodowiska. Wspczesna etnologia coraz czciej przyjmuje ten punkt widzenia. Rwnolegle za z tym coraz mniejsz rol w historii kultury" przypisuje ona rasie". Wadanie okrelonym dorobkiem kulturalnym nie ma nic wsplnego z ras" powiada Ratzel69. Lecz skoro zosta osignity dany poziom kulturalny", to niewtpliwe wpywa on na fizyczne i psychiczne waciwoci rasy"70.
67 68

Kapita", tom I, 3 wyd. niem. str. 524526. Porwnaj jego History of Civilisation in England", t. I, Leipzig 1865, str. 36 37. Wedug Buckle'a jedn z czterech przyczyn naturalnych, majcych wpyw na cechy charakteru narodu oglny wygld kraju" (the genera Aspect of Natur) wpywa gwnie na wyobrani, a silnie rozwinita wyobrania rodzi przesdy ktre z kolei hamuj rozwj wiedzy. Czste trzsienia ziemi w Peru wpynwszy na wyobrani krajowcw wywary swj wpyw i na ustrj polityczny. Jeli Hiszpanie i Wosi s zabobonni, wynika to znowu z trzsieo ziemi i wybuchw wulk anicznych (ibidem, str. 112113). Ten bezporedni psychologiczny wpyw bywa szczeglnie silny na najniszych szczeblach rozwoju kulturalnego. Lecz nauka wspczesna stwierdza, przeciwnie, uderzajce podobieostwo w wierzeniach religijnych u pierwotnych plemion, znajdujcych si na jednakowym poziomie rozwoju ekonomicznego Pogld Buckle'a, zapoyczony przezeo od uczonych wieku XVIII zosta wypowiedziany ju przez Hipokrata (patrz Des airs, des eaux et des lieux", traduction de Coray, Paris 1800, paragr. 76, 85, 86, 88 itd.). 69 Vlkerkunde, t. I, str. 10. Ju Mill, powtarzajc sowa jednego z najwikszych mylicieli naszych czasw", powiada: Spor d wszystkich wulgarnych sposobw uchylania si od zbadania wpywu, wywieranego przez spoeczne i moralne skonnoci ducha ludzkiego, najbardziej wulgarne jest przypisywanie rnic w zachowaniu si i w charakterze wrodzonym czowiekowi rnicom naturalnym" (Podstawy ekonomii politycznej", t. I, str. 390). 70 O rasie patrz ciekaw prac J. Finota: Le prejuge des races", Paris 1905. Waitz powiada: Niektre plemiona Negrw s racym przykadem zwizku jaki zachodzi pomidzy gwnym zajciem a charakterem narodowym". Anthropologie der Naturvolker", t. II, str. 107.

Wpyw rodowiska geograficznego na czowieka spoecznego jest wielkoci zmienn. Uwarunkowany przez waciwoci tego rodowiska rozwj si wytwrczych wzmaga wadze czowieka nad przyrod i przez to samo wytwarza nowy stosunek pomidzy nim a otaczajcym go rodowiskiem geograficznym; wspczeni Anglicy reaguj na to rodowisko zupenie nie tak, jak reagoway na nie plemiona zaludniajce Angli za czasw Juliusza Cezara. W ten sposb upada ostateczny kontrargument, e charakter ludnoci danej miejscowoci moe ulec gruntownej zmianie, pomimo e jej waciwoci geograficzne pozostay niezmienione.

VIII
Stosunki prawne i polityczne, wytworzone przez dan struktur ekonomiczn71, wywieraj decydujcy wpyw na ca psychik czowieka spoecznego. Marks powiada: Nad rozmaitymi formami ycia spoecznego, nad spoecznymi warunkami istnienia wznosi si caa nadbudowa rnorodnych uczud i zudzeo, pogldw i pojd". Byt okrela mylenie. 1 rzec mona, e kady nowy krok nauki w tumaczeniu procesu rozwoju dziejowego, stanowi nowy dowd na korzyd tego podstawowego zaoenia najnowszego materializmu. Ju w r. 1877 Ludwik Noire pisa: Jzyk i ycie rozumu wyniky ze wsplnej dziaalnoci, skierowanej ku osigniciu wsplnego celu, z pierwotnej pracy naszych przodkw"72. Rozwijajc dalej t wietn myl L. Noire wskazywa na to, e pocztkowo jzyk okrela przedmioty obiektywnego wiata nie jako ksztaty, lecz jako ksztatowane (nicht ais Gestalten, sondern ais gestaltete), nie jako czynne, wykonywujce pewne czynnoci, lecz jako bierne, poddajce si dziaaniu73. I wyjania on to trafnym rozumowaniem, e wszystkie przedmioty o
71

O wpywie ekonomiki na ukad stosunkw spoecznych patrz Engelsa: Pochodzenie rodziny, wasnoci prywatnej i paostwa", rozdzia smy; Hildenbranda: Recht und Sitte auf verschiedenen Kulturstufen (Prawo i obyczaje na rozmaitych szczeblach kultury), t. I. Jena 1896. Niestety Hildenbrand sabo opanowa materia ekonomiczny Ciekawa broszura. T. Acheiisa Rechtsentstehung und Rechtsgeschichte" (Powstanie i historia prawa), Leipzig 1904, rozpatrujc prawo jako wytwr rozwoju ycia spoecznego nie pogbia zagadnienia, czym jest uwarunkowany rozwj tego y cia. W ksice M. A. Vaccaro: Les bases sociologique du droit et de l'etat", Paris 1898, jest duo lunych uwag rzucajcych wiato na niektre strony zagadnienia, lecz na og sam autor jeszcze nie zorientowa si w tej sprawie. Patrz rwnie: Teresa Labriola: Revisione critica delia piu recenti teorie sulle origine del Diritto", Rzym 1901. 72 Der Ursprung der Sprache, Moguncja, str. 331. 73 Ibidem, str. 341.

tyle tylko wchodz w pole widzenia czowieka, czyli staj si dlao przedmiotami, o ile podlegaj jego oddziaywaniu i stosownie do tego otrzymuj swe okrelenie, czyli nazwy74. Krtko mwic, dziaalnod ludzka, zdaniem Noirego, nadaje tred pocztkowym rdosowom jzyka 75. Jest rzecz ciekaw, i Noire znajdowa pierwszy zalek swej teorii w myli Feuerbacha, e istota czowieka zasadza si na spoecznoci, na jednoci czowieka z czowiekiem. O Marksie widocznie nie wiedzia on nic, gdy w przeciwnym razie stwierdziby, e jego pogld na rol dziaalnoci w tworzeniu jzyka bliszy jest pogldom Marksa, ktry akcentowa w swej gnoseologii dziaalnod ludzk w przeciwieostwie do Feuerbacha, operujcego gwnie postrzeganiem". Nie trzeba chyba przypominad w zwizku z teori Noirego, i charakter dziaalnoci ludzkiej w procesie produkcji jest uzaleniony od stanu si wytwrczych. Jest to rzecz oczywist. Poyteczniej natomiast bdzie zaznaczyd, e decydujcy wpyw bytu na mylenie szczeglnie jasno wystpuje u plemion pierwotnych, ktrych ycie spoeczne i umysowe jest bez porwnania prostsze anieli ycie narodw cywilizowanych. Von den Steinen pisze o krajowcach Brazylii centralnej, i zrozumiemy ich jedynie wwczas, gdy ich bdziemy traktowad jako wytwr (Erzeugnis) bytu myliwskiego. Gwne rdo ich dowiadczenia stanowiy zwierzta pisze on dalej i przy pomocy tego wanie dowiadczenia... tumaczyli oni sobie zjawiska przyrody ksztatujc swj pogld na wiat"76. Warunki bytu myliwskiego okrelay nie tylko pogld na wiat tych plemion, lecz rwnie ich pojcia moralne, ich uczucia, a nawet, jak stwierdza ten sam autor, ich smak estetyczny. Zupenie to samo widzimy u plemion pasterskich. U tych, ktre Ratzel nazywa jednostronnymi hodowcami byda, przedmiotem co najmniej 90% wszystkich rozmw jest bydo, jego pochodzenie, nawyki, zalety i wady"77. Takimi jednostronnymi hodowcami byda" byli na przykad nieszczliwi Hererowie, umierzeni" z takim zwierzcym okrucieostwem niedawno przez cywilizowanych" Niemcw78.
74 75

Str. 347. Str. 369. 76 Unter den Naturvlkern Zentral-Brasiliens", Berlin 1894, str. 201. 77 Ibidem, str. 205206. 78 O jednostronnych pasterzach" ob. zwaszcza ksik Fritsche'a: Eingeborene Sd-Afrikas , Breslau 1872. Frietsche powiada: Idea Kafra, przedmiot, o ktrym on marzy i ktry z mioci opiewa w swych pieniach to bydo, czyli najcenniejszy jego dobytek. Oprcz tych pieni spotykamy te pieni opiewajce naczelnika plemienia a i w nich bydo jego odgrywa znowu znaczn

Jeeli gwnym rdem dowiadczenia pierwotnego myliwego byy zwierzta i jeli cay swj wiatopogld budowa on na tym dowiadczeniu, to nic dziwnego, e i caa mitologia plemion myliwskich, zastpujca im na tym szczeblu rozwoju filozofi, teologi i nauk, czerpie sw tred z tego samego rda. Mitologi Buszmenw powiada Andrew Lang charakteryzuje przede wszystkim wyczna prawie rola, jak odgrywaj w niej zwierzta. Oprcz jednej staruszki, zjawiajcej si tu i wdzie w ich niejasnych legendach, w mitologii tej bodaje nigdy nie wystpuje czowiek"79. Wedle sw Br. Smitha bogowie Australijczykw, podobnie jak Buszmenw, ktrzy jeszcze zachowali byt myliwski to przewanie ptaki i zwierzta80. Religia plemion pierwotnych jest jeszcze niedostatecznie zbadana. Lecz to, co ju o niej wiemy, bezwzgldnie potwierdza susznod zwizego twierdzenia Feuerbacha - Marksa, e nie religia tworzy czowieka, lecz czowiek tworzy religi". Ed. Taylor powiada: Jest rzecz oczywist, e u wszystkich narodw wzorem dla tworzenia bstwa by czowiek: wskutek tego ustrj spoeczeostwa ludzkiego i jego rzd staj si wzorem, na ksztat ktrego stwarzane bywaj spoeczeostwo i rzd na niebie"81. Jest to ju bez wtpienia materialistyczny pogld na religi: wiadomo, e jeszcze Saint-Simon gosi pogldy wrcz przeciwne tumaczc spoeczny i polityczny ustrj staroytnych Grekw ich wierzeniami religijnymi. Lecz jeszcze waniejsze jest to, e nauka zaczyna ju ujawniad zwizek przyczynowy pomidzy rozwojem techniki ludw pierwotnych a ich pogldem na wiat82. Pod tym wzgldem otwiera si dla niej pole wielkich odkryd. Z zakresu ideologii spoeczeostwa pierwotnego najlepiej zbadano dotd sztuk. W tej dziedzinie zgromadzono bardzo bogaty materia, wiadczcy w najbardziej
rol" (I, 50.). Dogldanie byda uwaane jest u Kafrw za najbardziej honorowe zajcie (I, 85) i nawet wojna podoba si Kafrowi gwnie dlatego, e obiecuje mu bydo w postaci trofew (1, 79)". Procesy u Kafrw wynikaj ze stard z powodu byda" (I, 322 ) U tego Frietsche'a znajdujemy bardzo ciekawy opis bytu myliwcw-Buszmenw (I, 424 i nast.). 79 Mythes, cultes et religion", trad. par. Charillet. Pary 1896, str. 332. 80 Tu naley przypomnied uwag Rysz. Andreego, e pocztkowo czowiek wyobraa sobie bogw w postaci zwierzt Kiedy nastpnie zaczyna si antropomorfizowanie zwierzt, powstaj mistyczne przeobraenia si ludzi w zwierzta" (Ethnographische Parallele und Vergleiche. Neue Folge, Leipzig 1889, str. 116). Antropomorfizowanie zwierzt odbywa si ju stosunkowo na wyszym stopniu rozwoju si wytwrczych. Porwnaj te Frobeniusa: Die Weltanschauung der Naturvl ker", Weimar 1898, str. 24. 81 La civilisation primitive", Paris 1876, t. II, str. 322. 82 Porwnaj G. Shurtz: Vorgeschichte der Kultur", Leipzig und Wien, 1900, str. 559564. Poniej, w innym zwizku, wrcimy jeszcze do tego zagadnienia.

niewtpliwy i przekonywajcy sposb o susznoci i, powiedzmy, nieuchronnoci materialistycznego pojmowania historii. Materia ten jest tak obfity, e moemy tu wymienid tylko waniejsze z odnonych dzie: Schweinfurth, Artes Africanae", Leipzig 1875; R. Andree, Ethnographische Parallele", artyku Das Zeichnen bei den Naturvlkern"; von den Steinen, Unter den Naturvlkern Zentral-Brasiliens", Berlin 1894; G. Mallery, Picture Writing of the American Indians", Annual Report of the Burneau of Ethnology, Washington 1893 (sprawozdania z lat innych zawieraj cenne dane o wpywie techniki, gwnie sztuki tkackiej na sztuk ornamentacyjn); Hoernes, Urgeschichte der bildenden Kunst in Europa", Wien 1898; Ernst Grosse, Die Anfange der Kunst"; jego te Kunstwissenschaftliche Studicn", Tbingen 1900; Yrj Der Ursprung der Kunst", Leipzig 1904; Karl Bcher, Arbeit und Rhytmus", III. Aufl. 1902; Gabriel und Adr. de Mortillet, Le Prehistorique", Paris 1900, str. 217230; Hoernes, Der diluviale Mensch in Europa", Braunschweig 1903; S ophus Muller, L'Europe prehistorique", trad. du danois par Em. Philipot, Paris 1907; Rich. Wallaschek, Anfange der Tonkunst", Leipzig 1903. Do jakich wnioskw dosza nauka wspczesna, jeli idzie o zagadnienie powstania sztuki, wyka nastpujce twierdzenia, zaczerpnite z prac wyej wymienionych autorw. Hornes powiada83: Ornamentyka moe rozwijad si tylko z dziaalnoci przemysowej, ktra stanowi jej materialn przesank. Ludy zupenie nie znajce przemysu... nie znaj te i ornamentyki". Von den Steinen uwaa, e rysowanie (Zeichnen) rozwino si z oznaczania przedmiotw w celach praktycznych. Bcher doszed do wniosku, e praca, muzyka i poezja na pocztkowych szczeblach rozwoju cz si w jedno, lecz podstawowym elementem tej trjcy bya praca, podczas gdy muzyka i poezja posiaday znaczenie drugorzdne". Jego zdaniem pochodzenia poezji naley doszukiwad si w pracy". Zaznacza on, e ani jeden jzyk nie ukada wyrazw w zdaniu w porzdku rytmicznym. Jest tedy nieprawdopodobne, by ludzie doszli do miarowej mowy poetyckiej przez
83

Urgeschichte" etc, str. 38.

uywanie swego zwykego jzyka: sprzeciwiaa si temu wewntrzna logika tego jzyka. W jaki wic sposb wytumaczyd pochodzenie miarowej, rytmicznej mowy? Bcher przypuszcza, e miarowe, rytmiczne ruchy ciaa udzieliy obrazowej mowie poetyckiej praw swych skojarzeo. Jest to tym prawdopodobniejsze, i na niszych stopniach rozwoju tym rytmicznym ruchom zwykle towarzyszy piew. Lecz czym tumaczy si kojarzenie ruchw ciaa? Rodzajem procesw wytwrczych. Tak wic tajemnica" wierszowania tkwi w dziaalnoci wytwrczej84. R. Wallaschek tak formuuje swj pogld na pochodzenie przedstawieo scenicznych u plemion pierwotnych85: Treci tych przedstawieo byy: 1. Polowanie, wojna, wiosowanie (u myliwych: ycie i zwyczaje zwierzt, pantomina zwierzca; maski)86. 2. ycie i nawyki byda (u ludw pasterskich). 3. Praca (u rolnikw: siew, mcka, uprawa winnic). W przedstawieniu brao udzia cae plemi, ktre przy tym piewao (chr). piewano pozbawione sensu wyrazy: tred nadawao wanie przedstawienie (pantomina). Odtwarzano jedynie czynnoci codziennego ycia, bezwzgldnie konieczne w walce o byt". Wallaschek powiada, e u wielu plemion pierwotnych na takich przedstawieniach chr dzieli si na dwie stojce naprzeciw sie bie grupy: Taki by dodaje on pierwotny dramat grecki, ktry pocztkowo by te pantomina zwierzc. Zwierzciem odgrywajcym najwiksz rol w yciu gospodarczym Grekw bya koza" (wyraz tragedia pochodzi te od tragos kozio). Trudno wymylid bardziej jaskraw ilustracj do tezy, e nie mylenie okrela byt, lecz byt okrela mylenie!

IX
84 85

Arbeit und Rhytmus", s. 342. Anfange der Tonkunst", s. 257. 86 Zwykle rwnie wyobraajce zwierzta. J. P.

ycie gospodarcze rozwija si pod wpywem wzrostu si wytwrczych. W zwizku z tym zmieniaj si wzajemne stosunki ludzi w procesie wytwarzania, a wraz z nimi i ludzka psychika. Marks powiada: Na okrelonym szczeblu swego rozwoju materialne siy wytwrcze spoeczeostwa popadaj w sprzecznod z istniejcymi stosunkami produkcji albo co jest tylko prawnym tego wyrazem ze stosunkami wasnoci, w ktrych onie one si dotd rozwijay. Z form rozwoju si wytwrczych stosunki te zamieniaj si w ich kajdany. Wwczas nastpuje epoka rewolucji socjalnej. Wraz ze zmian podoa ekonomicznego odbywa si z mniejsz lub wiksz szybkoci przewrt w caej olbrzymiej nadbudowie... adna formacja spoeczna nie ginie, zanim si nie rozwin wszystkie te siy wytwrcze, ktrym daje ona dostateczne pole rozwoju, i nowe, wysze stosunki produkcji nie zjawiaj si nigdy, zanim w onie starego spoeczeostwa nie dojrzej materialne warunki ich istnienia. Dlatego te ludzkod stawia sobie zawsze tylko takie zadania, ktre jest w stanie rozwizad, albowiem przy bliszym ich rozpatrzeniu okazuje si zawsze, e samo zadanie wyania si dopiero wwczas, kiedy warunki materialne do jego rozwizania ju istniej ub co najmniej znajduj si w procesie stawania si87. Mamy tu przed sob prawdziw i to czysto materialistyczn algebr" rozwoju spoecznego. W tej algebrze jest miejsce zarwno dla skokom" okresy rewolucji socjalnych jak i dla zmian stopniowych. Stopniowe ilociowe zmiany we waciwociach danego ukadu rzeczy prowadz w koocu do zmiany jakoci, czyli do upadku dawnego systemu wytwarzania lub jak si tu wyraa Marks, dawnej formacji spoecznej i do zastpienia tego systemu przez nowy. Marks czyni uwag, e system wytwarzania wschodni, antyczny, feudalny i wspczesny, buruazyjny mog byd na og traktowane jako nastpujce po sobie (postpowe'") epoki ekonomicznego rozwoju spoeczeostwa. Naley jednak przypuszczad, e gdy Marks pniej zaznajomi si z ksik Morgana o spoeczeostwie pierwotnym, to zapewne zmieni swj pogld na stosunek antycznego systemu wytwarzania do wschodniego. W istocie bowiem logika ekonomicznego rozwoju feudalnego systemu wytwarzania doprowadzia do rewolucji spoecznej, znamionujcej zwycistwo kapitalizmu. Lecz logika ekonomicznego rozwoju, na przykad Chin lub staroytnego Egiptu, b ynajmniej
87

K. Marks i F. Engels O materializmie historycznym", Ksika i Wiedza" 1949 str. 78.

nie prowadzia ku powstaniu antycznego systemu wytwarzania. W wypadku pierwszym mwi si o dwch fazach rozwoju, z ktrych jedna nastpuje po drugiej i jest przez ni zrodzona. W drugim za wypadku mamy do czynienia raczej z dwoma wspistniejcymi typami rozwoju ekonomicznego. Spoeczeostwo antyczne zajo miejsce rodowej organizacji spoecznej. ktra poprzedzaa rwnie powstanie wschodniego ustroju spoecznego. Kady z tych dwch typw ukadu ekonomicznego powsta jako rezultat takiego wzrostu si wytwrczych w onie organizacji rodowej, ktry w koocu nieuchronnie musiaby doprowadzid do jej rozkadu. Jeeli za oba te typy dosyd znacznie rni si od siebie, to ich gwne cechy znamienne powstay pod wpywem rodowiska geograficznego, ktre w jednym wypadku dyktowao spoeczeostwu, znajdujcemu si na pewnym poziomie rozwoju si wytwrczych, taki caoksztat stosunkw wytwrczych, a w drugim wypadku inny, znacznie rnicy si od tamtego. Odkryciu organizacji rodowej widocznie sdzone jest odegrad w dziedzinie nauk spoecznych tak sam rol, jak w biologii odegrao odkrycie komrki. Tote jak dugo Marks i Engels nie znali tego odkrycia, musiay w ich teorii rozwoju spoecznego byd luki, jak to zreszt przyzna pniej sam Engels. Lecz odkrycie organizacji rodowej, ktre po raz pierwszy dao monod zrozumienia niszych szczebli rozwoju spoecznego, stao si tylko nowym a potnym dowodem na korzyd materialistycznego pojmowania dziejw, nie za przeciwko niemu. Dao ono monod znacznie dokadniejszego wgldu w proces ksztatowania si pierwszych faz bytu spoecznego oraz sposobu, w jaki byt spoeczny okrela wtedy wiadomod spoeczn. Lecz dziki temu, zadziwiajcego blasku nabraa ta wielka prawda, e mylenie spoeczne jest okrelane przez spoeczny byt. Zreszt zaznaczamy to tylko mimochodem. Gwnie za naley tu zwrcid uwag na twierdzenia Marksa, e stosunki wasnociowe, sformowane na danym szczeblu rozwoju si wytwrczych, w cigu pewnego okresu sprzyjaj dalszemu wzrostowi tych si, potem za zaczynaj mu przeszkadzad88. Twierdzenie to
88

Wemy dla przykadu chodby znowu to samo niewolnictwo. Na pewnym stopniu rozwoju ekonomicznego sprzyja ono wzrostowi si wytwrczych, pniej za zaczyna mu przeszkadzad. Zanik jego u narodw kulturalnych Zachodu jest wynikiem ich rozwoju ekonomicznego. (O niewolnictwie za za czasw antycznych patrz ciekaw prac prof. Et Ciccottiego: II tramonto delia

przypomina nam, e chod dany stan si wytwrczych stanowi przyczyn, ktra powoduje dane stosunki wytwrcze, a w szczeglnoci wasnociowe, to jednak, skoro te ostatnie ju powstay jako nastpstwo owej przyczyny, zaczynaj one ze swej strony wywierad wpyw na ni. Tak wic powstaje wzajemne oddziaywanie pomidzy siami wytwrczymi a ekonomik spoeczeostwa. Poniewa za na podstawie ekonomicznej wznosi si caa nadbudowa stosunkw spoecznych, uczud i pojd, przy czym ta nadbudowa pocztkowo rwnie sprzyja, a pniej przeszkadza rozwojowi ekonomicznemu, przeto pomidzy nadbudow a podstaw rwnie powstaje wzajemne oddziaywanie, zawierajce w sobie cakowite rozwizanie wszystkich zjawisk, ktre na pierwszy rzut oka zdaj si przeczyd podstawowemu zaoeniu materializmu dziejowego. Wszystko to, co dotychczas powiedzieli krytycy" Marksa o rzekomej jednostronnoci marksizmu oraz o rzekomym zlekcewaeniu przezeo wszelkich innych czynnikw rozwoju spoecznego poza ekonomicznym, wynikao po prostu z niezrozumienia roli, jak Marks i Engels przyznaj wzajemnemu oddziaywaniu podstawy" i nadbudowy". Aeby przekonad si na przykad o tym, jak dalece Marks i Engels nie lekcewayli znaczenia czynnika politycznego, dod przeczytad te strony Manifestu Komunistycznego", gdzie jest mowa o ruchu wyzwoleoczym buruazji. Powiedziano tam: ...Stan uciniony pod panowaniem panw feudalnych, uzbrojone i samorzdne zrzeszenie w komunie miejskiej, tu niezalena republika miejska, wdzie ponoszcy ciary podatkowe stan trzeci monarchii, pniej, w okresie manufaktury, przeciwwaga szlachty w monarchii stanowej albo absolutnej, gwna podstawa wielkiej monarchii w ogle wywalczya sobie wreszcie buruazja od czasu powstania wielkiego przemysu i rynku wiatowego, wyczne panowanie polityczne w nowoczesnym paostwie parlamentarnym. Nowoczesna wadza paostwowa jest jedynie komitetem zarzdzajcym wsplnymi interesami caej klasy buruazyjnej"89.

Schiavitu". Turino 1899). John G. Speke w Les sources du Nil", Paris 1865, str. 21, powiada, e wrd Murzynw niewolnicy uwaaj za nieuczciw i haobic ucieczk od gospodarza, ktry zapaci za nich pienidze. Do tego naley dodad, e ci sami niewolnicy uwaaj swe pooenie za bardziej zaszczytne anieli pooenie pracownika najemnego. Taki pogld odpowiada okresowi kiedy niewolnictwo pozostaje jeszcze zjawiskiem postpowym". 89 Patrz: Manifest Komunistyczny", Ksika i Wiedza" 1949, str. 30 Red.

Znaczenie czynnika" politycznego ujawnione tu zostao z dostateczn niektrzy krytycy" sami uznali nawet, e z nadmiern jasnoci. Ale pochodzenie i sia tego czynnika", jak rwnie sposb jego oddziaywania w kadym poszczeglnym okresie rozwoju buruazji, tumaczy Manifest" procesem rozwoju ekonomicznego, wskutek czego rnorodnod czynnikw" ani troch nie podwaa jednoci zasadniczej przyczyny. Stosunki polityczne niewtpliwie wpywaj na ruch ekonomiczny. Lecz nie ulega take wtpliwoci i to, e zanim zaczynaj nao wpywad, s przezeo wytworzone. To samo naley powiedzied rwnie o psychice czowieka spoecznego, o tym, co Stammler nieco jednostronnie nazywa pojciami spoecznymi. Manifest" dostarcza najzupeniej przekonywajcych dowodw na to, e jego autorzy dobrze rozumieli znaczenie czynnika" ideowego. Lecz w tym samym Manifecie" widzimy i to, e jeli czynnik" ideowy odgrywa powan rol w rozwoju spoeczeostwu, to jednak sam on uprzednio dziki temu rozwojowi powstaje. Gdy wiat staroytny chyli si ku upadkowi, dawne religie zostay zwycione przez religi chrzecijaosk. Gdy w XVIII stuleciu idee chrzecijaoskie zwycione zostay przez idee Owiecenia, spoeczeostwo feudalne toczyo sw mierteln walk ? rewolucyjn nawczas buruazj". Lecz jeszcze bardziej przekonywajcy jest w danym wypadku ostatni rozdzia Manifestu". Autorzy powiadaj w nim, e ich zwolennicy d do wytworzenia w umysach robotniczych jak najwyraniejszej wiadomoci wrogiego przeciwieostwa interesw buruazji i proletariatu. atwo zrozumied, e kto nie nadaje znaczenia czynnikw" ideowemu, ten nie ma adnego logicznego powodu, aby dyd do wytworzenia w umysach jakiejkolwiek bd grupy spoecznej takiej lub innej wiadomoci.

X
Manifest" cytujemy chtniej ni inne dziea Marksa-Engelsa dlatego, e odnosi si on wanie do wczesnego okresu ich dziaalnoci, kiedy wedug

zapewnienia niektrych krytykw" byli oni szczeglnie jednostronni'" w pojmowaniu wzajemnego stosunku miedzy czynnikami" rozwoju spoecznego. Widzimy wyranie, e i w tym okresie wyrniali si oni bynajmniej nie jednostronnoci", lecz tylko deniem do monizmu, odraz do owego eklektyzmu, ktry tak jasno wystpuje w uwagach pp. krytykw". Nieraz wskazuje si na dwa listy Engelsa, wydrukowane w Sozialistischer Akademiker" a napisane jeden w r. 1890, drugi w r. 1894. Pan Bernstein z radoci uchwyci si niegdy tych listw, stanowicych rzekomo wyrany dowd ewolucji, jaka zbiegiem czasu dokonaa si w zapatrywaniach przyjaciela i towarzysza broni Marksa. Wyj on z listw dwie wedug niego najbardziej przekonywajce cytaty, ktre uwaamy za konieczne przytoczyd tu, gdy dowodz czego wrcz przeciwnego ni to, czego chcia udowodnid p. Bernstein. Oto pierwsza z nich: W ten sposb z niezliczonego mnstwa krzyujcych si wzajemnie si, z nieskooczonej grupy rwnolegobokw si, wynika jako wypadkowa wydarzenie historyczne ktre moe byd z kolei rozpatrywane jako wytwr potgi dziaajcej jako caod, niewiadomie i bezwolnie. Albowiem temu, czego chce kada poszczeglna jednostka, przeszkadza kada inna i to, co wynika, jest czym, czego nikt nie chcia" (list z r. 1890)90. A oto druga cytata: Rozwj polityczny, prawny, filozoficzny, religijny, literacki, artystyczny itp. opiera si na rozwoju ekonomicznym. Lecz wszystkie one oddziaywaj wzajemnie na siebie i na podstaw ekonomiczn" (list z r. 1894) 91. P. Bernstein sdzi, e brzmi to nieco inaczej" ni przedmowa do Przyczynka do krytyki ekonomii politycznej", wskazujca na zwizek pomidzy podstaw" ekonomiczn a wznoszc si nad ni nadbudow". Dlaczego inaczej? Zostao tu powtrzone wanie to samo, co byo powiedziane we wspomnianej przedmowie: rozwj polityczny i wszelki inny opiera si na ekonomicznym. Pana Bernsteina widocznie zbiy z tropu sowa: lecz wszystkie one oddziaywaj wzajemnie na siebie i na podstaw ekonomiczn". Przedmow do Przyczynka" widocznie sam p. Bernstein zrozumia nieco inaczej, czyli w tym sensie, e
90 91

K. Marks i F. Engels O materializmie historycznym" Ksika i Wiedza" 1949 str. 20. Ibidem, str. 30.

wznoszca si na ekonomicznej podstawie" spoeczna i ideologiczna nadbudowa" nie wywiera adnego odwrotnego wpywu na t podstaw". Wiemy ju jednak, e nie ma nic biedniejszego nad podobne pojmowanie myli Marksa i ludziom obserwujcym krytyczne" prby p. Bernsteina pozostaje tylko wzruszyd ramionami na widok czowieka, ktry niegdy podj si, popularyzacji marksizmu, a nie zada sobie trudu lub waciwie nie potrafi najpierw zrozumied tej nauki. W drugim z cytowanych przez p. Bernsteina listw s ustpy bodaj waniejsze dla wyjanienia zwizkw przyczynowych teorii historycznej Marksa-Engelsa anieli tak le zrozumiane przez p. Bernsteina cytowane przez nas wyjtki. Jeden z tych ustpw gosi: Nie jest wic tak, jak sobie niejeden wyobraa ku wikszej wygodzie, e pooenie ekonomiczne dziaa automatycznie; przeciwnie, ludzie tworz wasn histori, ale dzieje si to w okrelonym rodowisku warunkujcym ich dziaalnod, na podstawie istniejcych ju wczeniej stosunkw faktycznych, spord ktrych stosunki ekonomiczne, bez wzgldu na stopieo w jakim podlegaj one wpywowi pozostaych stosunkw politycznych i ideologicznych decyduj jednak w ostatniej instancja i stanowi przewijajc si wszdzie czerwon nid, jedyn przewodniczk w zrozumieniu procesu historycznego"92. Do rzdu tych niektrych", pojmujcych nauk historyczn Marksa-Engelsa w ten sposb, e w historii automatycznie dziaa samo pooenie ekonomiczne", nalea, jak obecnie widzimy, sam p. Bernstein w okresie swych ortodoksyjnych" nastrojw i naley dotychczas bardzo wiele krytykw" Marksa, ktrzy dali tylni bieg od marksizmu do idealizmu". Ci mdrcy s bardzo zadowoleni z siebie, gdy udzielaj napomnieo jednostronnemu" Marksowi i Engelsowi i odkrywaj t okolicznod, e histori tworz ludzie, a nie automatyczny ruch ekonomiki. Skadaj oni mimowolny hod Marksowi przywaszczajc sobie jego wasny dorobek i w swej bezgranicznej naiwnoci nawet nie podejrzewaj, e ten Marks", ktrego krytykuj", nie posiada oprcz nazwiska nic wsplnego z rzeczywistym Marksem bdc wytworem ich wasnego i zaiste wielostronnego niezrozumienia zagadnienia. Jest rzecz
92

Ibidem, str. 30.

cakiem naturaln, e krytycy" tego kalibru niezdolni byli do uzupenienia" i poprawienia" czegokolwiek w dziedzinie materializmu dziejowego. Dlatego te nie bdziemy si nimi nadal zajmowad i przejdziemy raczej do twrcw" tej teorii. Musimy podkrelid, e kiedy Engels, niedugo przed mierci, odrzuca automatyczne" pojmowanie historycznego dziaania ekonomiki, powtarza tylko prawie tymi samymi sowami i wyjania to, co Marks napisa jeszcze w r. 1845 w przytoczonej przez nas wyej trzeciej tezie o Feuerbachu. Marks zarzuca tam dotychczasowemu materializmowi pomijanie tego, e jeli z jednej strony ludzie s wytworem warunkw; to z drugiej wanie ludzie zmieniaj warunki". Zadanie materializmu w dziedzinie historii jak je pojmowa Marks polegao wic wanie na wyjanieniu, w -jaki sposb warunki" mog byd zmienione przez ludzi, ktrzy wszak sami s wytworem tych warunkw. Zadanie to za zostao przezeo rozwizane przez odwoanie si do stosunkw produkcji ksztatujcych si pod wpywem warunkw, niezalenych od woli ludzkiej. Stosunki produkcji to stosunki pomidzy ludmi w spoecznym procesie wytwarzania. Powiedzied, e zmieniy si stosunki produkcji, znaczy to samo, co powiedzied, e zmieniy si stosunki wzajemne pomidzy ludmi w wymienionym procesie. Zmiana tych stosunkw nie moe dokonywad si automatycznie", czyli niezalenie od dziaalnoci ludzkiej, gdy stosunki te s stosunkami ustalajcymi si pomidzy ludmi m procesie ich dziaalnoci. Lecz stosunki te mog si zmieniad i nader czsto istotnie zmieniaj si bynajmniej nie w tym kierunku, w jakim chcieliby je zmienid ludzie. Charakter struktury ekonomicznej" oraz kierunek, w jakim si on zmienia, zaley nie od woli ludzkiej, lecz od stanu si wytwrczych oraz od tego, jakie mianowicie zmiany zachodz w stosunkach produkcji i staj si nieodzowne dla spoeczeostwa wskutek dalszego rozwoju tych si. Engels wyjania to w nastpujcych sowach: Ludzie sami tworz wasn histori, ale dotychczas nawet w granicach danego, cile wyodrbnionego spoeczeostwa nie kierowali si oni w tej czynnoci ogln wol, nie dziaali wedug oglnego planu. Dnoci ich krzyuj si i wanie dlatego we wszystkich takich spoeczeostwach panuje koniecznod, ktrej uzupenieniem i form przejawiania si na zewntrz, jest

przypadkowod"93. Sama dziaalnod ludzka jest tu okrelona nie jako wolna, lecz jako konieczna, czyli podlegajca prawom, a wic jako taka, ktra moe si siad przedmiotem badania naukowego. W ten sposb materializm dziejowy podkrelajc stale, e ludzie zmieniaj okolicznoci, daje nam jednoczenie po raz pierwszy monod spojrzenia na proces tych zmian z naukowego punktu widzenia' i dlatego wanie mamy bezwzgldne prawo powiedzied, e materialistyczne pojmowanie historii to niezbdne prolegomena dla wszelkiej teorii o spoeczeostwie ludzkim, ktra zechce wystpid jako nauka. Jest to do tego stopnia suszne, i ju obecnie kade studium tej lub innej dziedziny ycia spoecznego nabiera znaczenia naukowego tylko o tyle, o ile zblia si ku jego materialistycznemu pojmowaniu. Pojmowanie to mimo sawetnego wskrzeszenia idealizmu'' w naukach spoecznych przyjmuje si coraz bardziej i bardziej wszdzie tam, gdzie badacze nie wdaj si w budujce rozmylania i prawienie o ideaach" lecz stawiaj sobie naukowe cele wykrycie zwizku przyczynowego zjawisk. Materialistami okazuj si obecnie w swych badaniach historycznych nawet tacy ludzie, ktrzy nie tylko nie podzielaj materialistycznego pogldu na histori, lecz po prostu nie posiadaj o nim adnego pojcia. I w tym wypadku nieznajomod tego pogldu czy uprzedzenie w stosunku do niego, nic pozwalajce na wszechstronne jego zrozumienie, istotnie prowadzi do tego, co naley nazwad jednostronnoci i ograniczonoci pojd.

XI
Oto dobry przykad. Przed dziesiciu laty znany uczony francuski Alfred Espinas naley dodad: wielki przeciwnik wspczesnych socjalistw ogosi niezwykle ciekawy, przynajmniej w zaoeniu, szkic socjologiczny pt. Les origines de la technologie" (Pocztki technologii), w ktrym wychodzc z czysto materialistycznego zaoenia, i w historii ludzkoci praktyka zawsze poprzedza teori, rozpatruje wpyw techniki na rozwj ideologii, tj. waciwie na rozwj religii i filozofii w staroytnej Grecji. Dochodzi on przy tym do wniosku, e w
93

Ibidem, str. 3031.

kadym okresie tego rozwoju pogld na wiat staroytnych Grekw by okrelany przez stan ich si wytwrczych. Jest to oczywicie bardzo ciekawy i wany wynik. Lecz gdy czowiek, przyzwyczajony do wiadomego stosowania materializmu w celu tumaczenia zjawisk historycznych, zapozna si ze szkicem" Espinasa, na pewno uzna wypowiedziany w nim pogld za jednostronny. A to po prostu z tego powodu, i uczony francuski prawie zupenie nie zwrci uwagi na inne czynniki" rozwoju ideologii: na przykad na walk klasow. A tymczasem ten czynnik" posiada istotnie olbrzymie znaczenie. W pierwotnym spoeczeostwie, w ktrym nie znano podziau na klasy, dziaalnod wytwrcza czowieka wywiera bezporednio wpyw na jego pogld na wiat oraz na jego smak estetyczny. Ornamentyka czerpie swe motywy z techniki, a taoce bodaje najwaniejsza w takim spoeczeostwie sztuka czsto ograniczaj si do prostego odtwarzania procesu wytwrczego. Widoczne to jest zwaszcza u plemion myliwskich, znajdujcych si na najniszym dostpnym naszemu badaniu stopniu rozwoju ekonomicznego94. Dlatego te powoywalimy si gwnie na nie, gdy bya mowa o zalenoci psychiki czowieka pierwotnego od jego dziaalnoci gospodarczej. Lecz w spoeczeostwie, podzielonym na klasy, bezporedni wpyw tej dziaalnoci na ideologi staje si znacznie mniej widoczny. Jest to zupenie zrozumiae. Jeeli na przykad pewien rodzaj taoca kobiety australijskiej odtwarza prac zbierania przez ni korzeni, to zrozumiae jest samo przez si, e aden z owych wykwintnych taocw, jakimi zabawiay si na przykad francuskie, wielkokwiatowe piknoci wieku XVIII, nie mg odtwarzad pracy wytwrczej tych dam, gdy nie zajmoway si one adn prac wytwrcz, uprawiajc przewanie kult Amora". Aby zrozumied taniec kobiety australijskiej, dod wiedzied, jak rol w yciu plemienia australijskiego odgrywa zbieranie przez ni korzeni dziko rosncych rolin. eby jednak zrozumied, powiedzmy, menuet, wcale nie wystarcza znajomod ekonomiki Francji wieku XVIII. Mamy tu do czynienia z taocem, ktry wyraa psychologi klasy nieprodukcyjnej. Psychologi tego rodzaju tumaczy si znaczna wikszod nakazw dobrego wychowania" w tak zwanym porzdnym towarzystwie. Wynika std, e czynnik" ekonomiczny
94

Przed plemionami myliwskimi byli tzw. zbieracze Sammelvlker, jak obecnie wyraaj si uczeni niemieccy. Lecz wszystkie znane nam dzikie plemiona przekroczyy ju ten szczebel rozwoju.

ustpuje tu miejsca czynnikowi psychologicznemu. Lecz nie naley zapominad, e samo zjawienie si nieprodukcyjnych klas w spoeczeostwie jest wytworem jego rozwoju ekonomicznego. A wic czynnik" ekonomiczny najzupeniej zachowuje swe dominujce znaczenie nawet wtedy, gdy ustpuje miejsca innym. Przeciwnie, wtedy wanie najbardziej daje si odczuwad jego znaczenie, gdy warunkuje on moliwod i zakres wpywu innych czynnikw"95. Lecz nie na tym koniec. Klasa wysza nawet wwczas, gdy w charakterze kierownika bierze udzia w procesie wytwrczym, spoglda na nisz z nieukrywan pogard. I to rwnie odbija si na ideologii obu klas. Francuskie redniowieczne fabliaux (bajki i przypowieci), a szczeglnie les chansons de gestes (eposy rycerskie) przedstawiaj wczesnego chopa w najbardziej nie pocigajcej postaci. Jeli im wierzyd, to: Li vilain sont de laide forme Ainc si tres laide ne vit home; Chauncuns o XV piez de granz En auques ressemblent jaianz. Mais trop sont de laide maniere Bocu sont devant et derriere96.

95

Oto przykad z innej dziedziny: Czynnik ludnociowy", jak si wyraa A. Coste (patrz jego: Les fa cteurs de population dans l'evolution sociale", Paris 1910), niewtpliwie wywiera bardzo wielki wpyw na rozwj spoeczny. Lecz Marks z zupen susznoci powiada, e abstrakcyjne prawa rozmnaania si istniej tylko wrd zwierzt i rolin. Przyrost (lub ubytek) ludnoci w spoeczeostwie ludzkim zaley od ustroju tego spoeczeostwa, ustroju uwarunkowanego jego struktur ekonomiczn. adne abstrakcyjne prawo rozmnaania" nie wytumaczy nam faktu, e ludnod Francji wspczesnej prawie wcale nie wzrasta. B ardzo myl si ci socjologowie i ekonomici ktrzy w przyrocie ludnoci dopatruj si podstawowej przyczyny rozwoju spoecznego (patrz A. Loria: La legge di populazione ed il sistema sociale", Siena 1882). 96 Wszyscy chopi to brzydale, Takiej brzydoty nie widzia nikt, Wzrostu kady ma pitnacie stp, Niejeden wprost jest wielkoludem. Lecz bardzo s szkaradni: Garbaci z przodu i z tyu. Porwnaj Les classes rurales et regime dominial en France au moyen age", par Henri See, Paris 1901, str 554, a take Fr. Meyer: Die Stnde ihr Leben und Treiben, Marburg 1882, str. 8.

Chopi rzecz jasna spogldali na siebie innymi oczami; oburzajc si na pyszakowatod feudaw piewali oni: Mymy tacy sami ludzie, jak oni, I tak samo potrafimy cierpied, jak oni, itd. Pytali oni: gdzie by szlachcic wwczas, gdy Adam ora, a Ewa przda?" Sowem, obie te klasy spoglday na wiat z wasnego punktu widzenia, ktrego waciwoci byy uwarunkowane ich pooeniem w spoeczeostwie. Walka klasowa zabarwiaa psychologi walczcych stron. A tak byo nie tylko w wiekach rednich i nie tylko we Francji. Im bardziej zaostrzaa si w danym kra ju i w danym okresie walka klasowa, tym przemoniejszy stawa si jej wpyw na psychologi klas walczcych. Kto pragnie badad histori ideologii spoeczeostwa, podzielonego na klasy, ten musi powanie liczyd si z tym wpywam. Inaczej nic nie zrozumie. Sprbujmy podad bezporednio ekonomiczne wyjanienie faktu pojawienia si we francuskim malarstwie wieku XVII szkoy Davida: nic z tego nie wyjdzie, tylko mieszne i nudne gldzenie; lecz sprbujmy spojrzed na t szko, jako na ideologiczne odbicie walki klasowej w spoeczeostwie francuskim w przededniu Wielkiej Rewolucji a wwczas sprawa przyjmie inny obrt: zrozumiae stan si wwczas nawet takie waciwoci malarstwa Dawida, ktre na pozr s tak dalekie od ekonomii spoecznej, i zdawaoby si nie mog byd z ni w aden sposb zwizane. To samo trzeba powiedzied rwnie o dziejach ideologii w staroytnej Grecji: dowiadczya ona na sobie najgbszego wpywu walk klasowych. Lecz wpyw ten znalaz zbyt nike odbicie w ciekawym szkicu Espiasa, wskutek czego jego doniose wnioski posiadaj jednostronny charakter. Takich przykadw mona by byo ju dzi przytoczyd znaczn ilod i wszystkie one dowodziyby, jak bardzo zbawienny by by wpyw materializmu Marksa na wielu dzisiejszych specjalistw w tym zrozumieniu, e nauczyby ich uwzgldniania rwnie innych czynnikw" oprcz technicznego i ekonomicznego. Wyglda to na paradoks, lecz jest bezsprzeczn prawd, ktra przestanie nas zadziwiad, jeeli przypomnimy sobie, e wprawdzie u Marksa wszystkie procesy spoeczne tumacz si

ekonomicznym rozwojem spoeczeostwa, lecz bardzo czsto tumacz si nim tylko w wyniku ostatecznym, tzn., e rozwj ekonomiczny zakada dziaanie caego szeregu innych czynnikw" jako ogniw porednich.

XII
W nauce wspczesnej ujawnia si obecnie rwnie inna tendencja, wrcz przeciwstawna tej, ktr widzielimy tylko co u Espinasa! Tendencja tumaczenia historii idei wycznym wpywem walki klas, przy czym ta zupenie nowa i na razie jeszcze sabo wyraona tendencja zrodzia si pod bezporednim wpywem marksowskiego materializmu dziejowego. Widzimy ten wpyw w dzieach Greka A. Eleuteropulosa, ktrego gwna praca Wirtschaft und Philosophie" (Gospodarka i filozofia) I. Die Philosophie und die Lebensauffassung des Griechentums auf Grand der gesellsehaftlichen Zustande"; II. Die Philosophie und Lebensauffassung der germanisch-rmischen Yolker", wysza w Berlinie w r. 1900. Eleuteropulos jest przekonany, e w filozofii kadego okresu odzwierciadla si waciwy mu pogld na wiat i ycie" (Lebens und Welt-anschaung). Nie jest to waciwie nic nowego. Ju Hegel twierdzi, e wszelka filozofia jest tylko ideowym wyrazem danej epoki. Lecz u Hegla cechy rnych epok, a wic i odpowiadajcych im faz rozwoju filozofii, s okrelane przez ruch absolutnej idei, gdy tymczasem u Eleuteropulosa kad epok charakteryzuje przede wszystkim odpowiadajcy jej stan ekonomiczny. Ekonomika kadego danego narodu okrela jego pojmowanie ycia i wiata", ktre wyraa si midzy innymi rwnie w filozofii. Wraz ze zmian podstawy ekonomicznej ulega zmianie rwnie nadbudowa ideologiczna. Poniewa za rozwj ekonomiczny prowadzi do podziau spoeczeostwa na klasy i do ich walki, przeto odpowiadajce danej epoce pojmowanie ycia i wiata" nie posiada jednolitego charakteru: jest ono rne u rnych klas i zmienia si zgodnie z ich pooeniem, potrzebami, deniami i kolejami ich wzajemnej walki. Z takiego punktu widzenia Eleuteropulos rozpatruje ca histori filozofii. Zbyteczne dodawad, e ten punkt widzenia zasuguje na najwiksz uwag i na cakowite uznanie. W literaturze filozoficznej ju od dawna mona byo

zauwayd niezadowolenie z rozpowszechnionego traktowania historii filozofii jako zwykej klasyfikacji systemw filozoficznych. W broszurze, wydanej w koocu smego lat dziesitka wieku XIX i powiconej zagadnieniu, jak naley badad histori filozofii, znany autor francuski Picavet wprost powiada, i taka klasyfikacja sama przez si tumaczy bardzo niewiele97. Pojawienie si ksiki Eleuteropulosa mona byoby powitad jako nowy krok w kierunku zbadania historii filozofii i jako zwycistwo materializmu dziejowego w jego zastosowaniu do jednej z najbardziej od ekonomii oddalonych dziedzin ideologii. Niestety jednak Eleuteropulos nie odznacza si szczegln umiejtnoci wadania dialektyczn metod materializmu. Uproci on do ostatecznoci zadania, jakie przed nim stany, i ju chociaby przez to samo nie mg dla nich znaled innych rozwizao prcz bardzo jednostronnych, a tym samym bardzo nie zadawalajcych. Wemy dla przykadu chociaby Ksenofanesa. Wedug sw Eleuteropulosa Ksenofanes by w dziedzinie filozofii wyrazicielem deo proletariatu greckiego. By to Rousseau swej epoki98. Dy on do reformy spoecznej w sensie rwnoci i jednoci wszystkich obywateli, a jego nauka o jednoci bytu bya tylko teoretycznym uzasadnieniem jego planw reformatorskich99. Z tego teoretycznego fundamentu reformatorskich deo Ksenofanesa wyniky jako logiczna konsekwencja, wszystkie szczegy jego filozofii, poczwszy od pogldu na bstwo i kooczc na nauce o zwodniczoci wyobraeo, ktrych dostarczaj nam zmysy100. Filozofia Heraklita Ciemnego powstaa jako arystokratyczna reakcja przeciwko rewolucyjnym deniom greckiego proletariatu. Powszechna rwnod jest niemoliwa, sama natura wytwarza nierwnod wrd ludzi. Kady powinien byd zadowolony ze swego losu. W paostwie trzeba dyd nie do obalenia istniejcego porzdku rzeczy, lecz do usunicia samowoli, ktra jest moliwa zarwno przy panowaniu nielicznych, jak przy panowaniu mas. Wadza powinna naleed do takiego prawa, w ktrym wyraa si pramo boskie. Prawo boskie nie wyklucza jednoci, lecz jednod, zgodna z nim, jest jednoci przeciwieostw. Dlatego te ziszczenie planw Ksenofanesa byoby pogwaceniem prawa
97 98

L'histoire de la philsophie, ce qu'elle a ete', ce qu'elle peut etre", Paris 1888. Ibidem, t. I, str. 99. 99 Ibidem, str. 99. 100 Ibidem, str. 99101.

boskiego. Rozwijajc i uzasadniajc dalej t myl Heraklit stworzy sw dialektyczn nauk o stawaniu si (Werden)101. Tak twierdzi Eleuteropulos. Brak miejsca nie pozwala nam na przytoczenie innych prbek dokonanej przezeo analizy przyczyn warunkujcych rozwj filozofii. Zreszt jest to bodaje zbyteczne. Spodziewamy si, e czytelnik sam widzi, i t analiz naley uznad za nieudan. Proces rozwo ju ideologii jest w ogle o wiele bardziej zoony, ni to sobie wyobraa Eleuteropulos 102. Czytajc jego do ostatecznoci uproszczone rozumowania o wpywie walki klas na histori filozofii musimy aowad, e nie zna wymienionej przez nas ksiki Espinasa; byd moe, e jego analiza zyskaaby wiele, gdyby udao mu si poczyd jednostronnod, waciw tej ksice, z jego wasn jednostronnoci. Tak czy inaczej, nieudana prba Eleuteropulosa jest w kadym razie nowym wiadectwem tego co dla wielu bdzie rzecz nieoczekiwan e gruntowniejsza znajomod materializmu dziejowego Marksa przydaaby si wiciu obecnym jego zwolennikom wanie dla uchronienia ich od jednostronnoci. Eleuteropulos zna ten materializm. Lecz zna go le. Dowodem tego jest rzekoma poprawka, jak uwaa za potrzebne wnied do niego. Czyni on mianowicie uwag, e stosunki ekonomiczne danego narodu warunkuj jedynie koniecznod jego rozwoju", sam za rozwj jest dzieem indywidualnoci, tak e pojmowanie ycia i wiata" przez pewien nard zaley w swej istotnej treci, po pierwsze od jego charakteru i od charakteru zamieszkiwanego przezeo kraju, po drugie od jego potrzeb, a po trzecie od osobistych waciwoci tych ludzi, ktrzy wystpuj w jego rodowisku jako reformatorzy. Tylko w tym te sensie mona, zdaniem Eleuteropulosa, mwid o stosunku filozofii do ekonomii. Filozofia spenia wymagania swego czasu: spenia je zgodnie z osobistoci filozofa103. Eleuteropulos uwaa widocznie, e ten jego pogld na stosunek filozofii do ekonomii etanowi co szczeglnego w porwnaniu z materialistycznym pogldem Marksa-Engelsa. Uwaa on za potrzebne nadad swemu objanieniu
101 102

Ibidem, str. 103107. Nie mwimy ju o tym, e powoujc si na ekonomik staroytnej Grecji Eleuteropulos nie daje adnego konkretnego pojcia o niej, poprzestajc na oglnikach, ktre tu jak wszdzie, nic nie objaniaj. 103 Ibidem, t I, str. 1617.

historii nowe miano, nazywajc je greck teori stawania si (griec hische Theorie des Werdens)104. Jest to po prostu zabawne i z tego powodu mona rzec tylko jedno: grecka teoria stawania si", ktra jest w rzeczywistoci jedynie le przetrawionym i dosyd nieudolnie wyoonym materializmem historycznym, w kadym razie obiecuje znacznie wicej, ni daje Eleuteropulos, gdy od charakterystyki swej metody przechodzi do posikowania si ni; wtedy ju zupenie odchodzi on od Marksa. Co si za waciwie tyczy osobowoci filozofa" i w ogle jakiegokolwiek dziaacza, pozostawiajcego swj lad w historii ludzkoci, to bardzo myl si ci, ktrzy mniemaj, e teoria Marksa-Engelsa nie pozostawia dla tej osobowoci miejsca. Teoria ta pozostawia dla niej miejsce, lecz zarazem umiaa uniknd niedopuszczalnego przeciwstawienia dziaalnoci jednostki" przebiegowi wydarzeo, uwarunkowanemu przez koniecznod ekonomiczn. Kto si ucieka do takiego przeciwstawienia, ten przez to samo dowodzi, e bardzo sabo zrozumia materialistyczne tumaczenie historii. Zasadnicze twierdzenie materializmu dziejowego gosi juk ju powtarzalimy niejednokrotnie i histori tworz ludzie. Jeli za i worz j ludzie, to jest jasne, e tworz j, midzy innymi, rwnie i wielcy ludzie". Pozostaje tylko wyjanid, co warunkuje dziaalnod tych ludzi. Engels stwierdza na ten temat w jednym z dwch cytowanych wyej listw, co nastpuje: To, e akurat taki i ten wanie czowiek zjawia si w okrelonym czasie, w danym kraju, jest oczywicie czystym przypadkiem. Ale jeli go wykrelid, to powstanie popyt na jego zastpc i z biegiem czasu znajdzie si kto, co tant bien que mai (jako tako) speni t funkcj. Byo rzecz przypadku, e Napoleon, w wanie Korsykanin, by tym dyktatorem wojskowym, ktrego potrzebowaa wyczerpana wojn republika francuska. e jednak w braku Napoleona zajby jego miejsce kto, inny, tego dowodzi fakt, e ilekrod bya tego potrzeba, znajdowa si zawsze waciwy czowiek: Cezar, August, Cromwell itd. Jeli Marks odkry materialistyczne pojmowanie dziejw, to Thierry, Mignet, Guizot oraz wszyscy historycy angielscy a do r. 1850 s dowodem, e istniaa dnod

104

Ibidem. t. I, str. 17.

w tym kierunku, odkrycie za tego samego pojmowania dziejw przez Morgana dowodzi, e czas dojrza po temu i e wanie dlatego musiao ono byd odkryte. Tak samo rzecz si ma z wszelk inn przypadkowoci lub pozorn przypadkowoci w historii. Im odleglejsza jest badana wanie przez nas dziedzina ekonomiczna i im blisza jest dziedzinie czysto abstrakcyjno ideologicznej, tym wicej przypadkowoci napotykamy w jej rozwoju, tym bardziej zygzakowata bdzie krzywa tego rozwoju. Ale jeli nakrelimy redni o tej krzywej, to przekonamy si, e im duszy okres bdzie badany i im wikszy bdzie zakres badanej dziedziny, tym bardziej rwnolega bdzie ta o do osi rozwoju ekonomicznego105. Osobowod" kadego wybitnego dziaacza w dziedzinie rozwoju duchowego lub spoecznego naley do liczby tych przypadkom, ktrych pojawienie si ani troch nie przeszkadza temu, e rednia" linia umysowego rozwoju ludzkoci biegnie rwnolegle do jej ekonomicznego rozwoju106. Eleuteropulos lepiej by zrozumia to, gdyby gbiej wmyli si w historyczn teori Marksa, a mniej troszczy si o stworzenie swej wasnej greckiej teorii"107. Zbyteczne byoby nawet dodawad, e dzi nie zawsze jeszcze umiemy wykryd zwizek przyczynowy pomidzy pojawieniem si danego pogldu filozoficznego a stanem ekonomicznym jego epoki. Lecz przecie dopiero zaczynamy pracowad w tym kierunku, a gdybymy ju teraz mogli udzielid odpowiedzi na wszystkie powstajce tu zagadnienia lub chodby tylko na ich wikszod to praca nasza byaby ju zakooczona lub zbliaaby si ku koocowi. Rozstrzygajce w tym wypadku znaczenie posiada nie to, e jeszcze nie umiemy sobie dad rudy ze wszystkimi trudnociami pitrzcymi si przed nami w tej dziedzinie nie ma i nie moe byd takiej metody, ktra by od razu usuna w nauce wszystkie trudnoci lecz to, e materialistyczne pojmowanie dziejw bez porwnania atwiej daje sobie z nimi rad anieli idealistyczne i eklektyczne. A e tak jest tego najlepszym dowodem jest fakt, e myl naukowa w dziedzinie h istorii istotnie niezmiernie silnie ciya ku materialistycznemu tumaczeniu zjawisk,
105 106

K. Marks i F. Engels O materializmie historycznym", Ksika i Wiedza" 1949, str. 3132. Por. nasz artyku: O roli jednostki w historii" w ksice naszej: 20 lat". (Patrz wyd. polskie, Ksika" 1947. Red.). 107 T swoj" teori nazwa on greck dlatego, e wedug niego, .Jej zasadnicze twierdzenia byy sformuowane przez Greka Talesa, a rozwinite przez Greka"... (wymien. utw. str. 17), tj. przez Eleuteropulosa.

powiedzmy: uporczywie szukaa go, poczwszy od epoki Restauracji108, i nie przestaa ku niemu ciyd, szukad go po dzi dzieo, mimo szlachetnego oburzenia, w jakie wpada kady szanujcy si ideolog buruazji, gdy syszy wyraz materializm. Trzecim przykadem tego, jak nieuniknione s obecnie prby materialistycznego tumaczenia wszystkich dziedzin kultury ludzkiej, moe byd praca Fr. Feuerberda: Die Entstehung der Stile ans der politischen Oekonomie" (Ekonomia polityczna jako rdo stylw), czd I, Lipsk 1902 r. Feuerherd powiada: Stosownie do panujcego sposobu wytwarzania i uwarunkowanej przezeo formy paostwa rozsdek ludzki nastawia si w pewnym kierunku i jest niepodatnym dla kadego innego. Dlatego istnienie kadego stylu (w sztuce J. P.) zakada istnienie ludzi, ktrzy yj w zupenie okrelonych warunkach politycznych, wytwarzaj w zupenie okrelonych stosunkach produkcji i posiadaj najzupeniej okrelone ideay"109. Gdy dane s te przyczyny, ludzie stwarzaj odpowiadajcy im styl z tak sam przyrodnicz koniecznoci i nieuchronnoci, z jak odbywa si proces bielenia ptna, czy czernieje bromek srebra, z jak zjawia si w obokach wspaniaa tcza gdy tylko sooce, jako przyczyna, wywoa wszystkie te skutki110. Jest to, oczywicie, prawda, i zarazem bardzo ciekawe, e uznaje to wanie historyk sztuki. I.ecz gdy Feuerherd przechodzi do objanienia pochodzenia greckich stylw stanem ekonomicznym staroytnej Grecji, to wychodzi to u niego za bardzo schematycznie. Nie wiemy, czy ukazaa si czd druga jego pracy: nie interesowalimy si tym, gdy jasne dla nas byo, jak le wada on wspczesn materialistyczn metod tych teorii. Pod wzgldem schematycznoci jego rozumowao przypomina on naszych domorosych Fricze i Rkoww, ktrym podobnie jak i jemu naley yczyd gwnie i przede wszystkim, by naleycie zaznajomili si z materializmem wspczesnym. Tylko marksizm moe ich wszystkich uchronid od schematyzmu.

XIII
108 109

O tym patrz w naszej przedmowie do drugiego wydania naszego przekadu Manifestu". Wspomniane dzieo, str. 19. 110 Ibidem, str. 1920.

Nieboszczyk N. Michajowski twierdzi niegdy w sporze z nami, i historyczna teoria Marksa nigdy nie znajdzie szerokiego rozpowszechnienia w wiecie naukowym. Dopiero co widzielimy i jeszcze niej zobaczymy, i jest to niezupenie suszne. Lecz uprzednio musimy usund jeszcze pewne inne nieporozumienia, przeszkadzajce waciwemu pojmowaniu materializmu dziejowego. Gdybymy chcieli zwile wyrazid pogld Marksa-Engelsa na stosunek zachodzcy, pomidzy synn obecnie podstaw" a niemniej synn nadbudow" to bymy otrzymali, co nastpuje: 1) Stan si wytwrczych; 2) Uwarunkowane przezeo stosunki ekonomiczne; 5) Ustrj spoeczno-polityczny, ekonomicznej; ktry powsta na danej podstawie

4) Psychik czowieka spoecznego, okrelan czciowo bezporednio przez ekonomik, a czciowo przez cay wyrosy na jej podstawie ustrj spoecznopolityczny; 5) Rne ideologie, odzwierciedlajce waciwoci tej psychiki. Jest to formua dostatecznie szeroka, by udzielid moga nalenego miejsca wszystkim formom" rozwoju historycznego, a jednoczenie zupenie obca eklektyzmowi, ktry nie potrafi wykroczyd poza wzajemne oddziaywanie rnych si spoecznych i nawet nie podejrzewa, i fakt wzajemnego oddziaywania tych si jeszcze bynajmniej nie rozwizuje zagadnienia ich pochodzenia. Jest to formua monistyczna. A ta monistyczna formua jest na wskro przesiknita materializmem. Hegel powiada w swej Filozofii ducha": duch jest jedyn zasad wprawiajc w ruch histori". Inaczej te nic mona sdzie stojc na stanowisku idealizmu, podug ktrego mylenie okrela byt. Materializm Marksa wykazuje, w jaki sposb historia mylenia uwarunkowana jest przez histori bytu. Lecz idealizm nie przeszkadza Heglowi uznawad dziaania ekonomiki jako przyczyny, zaporedniczonej przez rozwj ducha". Podobnie te i materializm nie przeszkodzi Marksowi uznad w historii dziaanie

ducha"' jako siy, ktrej kierunek w kadej epoce jest okrelony w ostatecznym wyniku przez proces rozwoju ekonomiki. e wszyscy ideologowie posiadaj jeden wsplny rdzeo: psychologi danej epoki zrozumied jest nie trudno i o tym przekona si kady, kto chociaby pobienie zapozna si z faktami. Wskaemy dla przykadu chodby na romantyzm francuski. Wiktor Hugo, Eugeniusz Delacroix i Hektor Berlioz dziaali w trzech zupenie rnych dziedzinach sztuki. Wszyscy trzej byli dosyd od siebie dalecy. Hugo w kadym razie nie lubi muzyki, a Delacroix pogardliwie traktowa muzykwromantykw. A mimo to, tych trzech wybitnych ludzi susznie nazywa si romantyczn trjc. W ich utworach znalaza swj wyraz ta sama psychologia. Rzec mona, e w obrazie DeIacroix Dante i Wergiliusz" zosta wyraony ten sam nastrj, ktry Wiktorowi Hugo podyktowa jego Hernaniego", a Berliozowi jego Symfoni fantastyczn". Fakt ten odczuwali rwnie ich wspczeni, tj. ci spord nich, ktrzy w ogle nie byli obojtni na literatur i sztuk. Klasyk ze swych upodobali, Ingres, nazywa Berlioza wstrtnym muzykantem, potworem, rozbjnikiem, antychrystem"111. Przypomina to pochlebne opinie klasykw o Delacroix, ktrego pdzel nazywali oni pijan miot. Wiadomo, e Berlioz, podobnie jak i Hugo, musia staczad istne boje112. Wiadomo te, e zwycistwo kosztowao go wicej trudu i odnis je znacznie pniej ni Wiktor Hugo. Dlaczego tak si stao, pomimo e w jego muzyce znajdowaa wyraz ta sama psychologia, co i w romantycznej poezji lub dramacie? Aeby odpowiedzied na to pytanie, trzeba byoby wyjanid wiele takich szczegw z porwnawczej historii francuskiej muzyki i literatury113, ktre, byd moe, na dugo jeli nie na zawsze pozostan niewyjanione. Lecz nie ulega najmniejszej wtpliwoci, e psychologia romantyzmu francuskiego stanie si dla nas zrozumiaa dopiero wwczas, gdy spojrzymy na ni jako na psychologi okrelonej klasy, w okrelonych spoecznych i historycznych warunkach114. J. Thyersot powiada:
111

Patrz Souvenirs d'un Hugolatre" par Augustin Challamel, Paris 1885, str. 259. W danym wypadku Ingres ujawni wicej konsekwencji nieli Delacroix, ktry bdc romantykiem w malarstwie pozosta zapalonym zwolennikiem muzyki klasycznej. 112 Patrz wspomniany wyej utwr Challamela str. 258. 113 Przede wszystkim za z dziejw tej roli, jak kada z nich odgrywaa jako wyrazicielka nastrojw swej epoki. Wiadomo, e w rozmaitych epokach wysuwaj si na plan pierwszy rozmaite ideologie i rne dziedziny ideologiczne: teologia w wiekach rednich odgrywaa znacznie waniejsz rol anieli obecnie: taniec by w spoeczeostwie pierwotnym najwaniejszym rodzajem sztuki, obecnie za bynajmniej nie jest nim itd. 114 U Chesneau (Les chefs decole, Paris 1883, str. 378379) znajdujemy bardzo subteln uwag o psychologii romantykw. Wskazuje on na to, e romantyzm zjawi si po rewolucji i cesarstwie: W literaturze i sztuce dokona! si kryzys, podobny do kryzysu, przez ktry przeszy obyczaje po okresie terroru: istna orgia uczud. Ludzie przeyli uczucia strachu: potem strach min i

Ruch trzydziestych lat ubiegego wieku w literaturze i sztuce, bynajmniej nie posiada charakteru rewolucji ludowej115. Jest to bezwzgldnie suszne: Wspomniany mieli by w swej istocie buruazyjny. To jednak nie wszystko. Wrd samej buruazji ruch ten bynajmniej nie cieszy si powszechn sympati. Zdaniem Thyersota wyraa on denia niewielkiej garstki wybranych", ktra bya na tyle przenikliwa, by umied wykryd geniusz tam, gdzie si on ukrywa116. W ten sposb powierzchownie tj. na sposb idealistyczny stwierdzony zosta fakt, e wczesna buruazja francuska nie rozumiaa znacznej czci tego, do czego dyli i co odczuwali wwczas w literaturze i sztuce jej wani ideologowie. Podobny rozdwik pomidzy ideologami a klas, ktrej denia i upodobania wyraaj, na og nie jest rzadkoci w historii. Tym rozdwikiem tumaczy si znaczna ilod szczeglnych cech umysowego i artystycznego rozwoju ludzkoci. W obchodzcym nas tu wypadku w rozdwik wywoa, midzy innymi, ten pogardliwy stosunek subtelnie" odczuwajcej elit", do tpych bourgeois", ktry do dzi dnia wprowadza w bd naiwnych ludzi, stanowczo niezdolnych wskutek tego pojd arcyburuazyjnego charakteru romantyzmu 117. Lecz i tu, jak wszdzie, rdo i charakter takiego rozdwiku mog byd wytumaczone w ostatecznym wyniku tylko przez sytuacj ekonomiczn i ekonomiczn rol tej klasy spoecznej, w ktrej rodowisku rozdwik w si ujawni. Tu, jak i wszdzie, jedynie byt rzuca wiato na tajniki" mylenia. I dlatego wanie tu znowu, jak wszdzie tylko materializm zdolny jest dad naukowe objanienie procesu rozwoju idei".

XIV
Usiujc wyjanid ten proces nie potrafili idealici nigdy uwanie spojrzed nao z punktu widzenia biegu rzeczy". Tak np. Taine tumaczy dziea sztuki przez
oddali si rozkoszom ycia. Przykuway uwag wycznie zjawiska zewntrzne, formy zewntrzne Bkit nieba, jaskrawe wiato uroda kobieca wspaniay aksamit, wietne odblaski jedwabiu, blask zota, gra brylantw wszystko to napawao rozkosz Ludzie odczuwali ycie oczami, przestali myled" Jest w tym duo podobieostwa do psychologii przeywanego obecnie przez nas w Rosji momentu Lecz i tu i tam przebieg wydarzeo, ktry spowodowa ten nastrj, sam zosta wywoany przez proces rozwoju ekonomicznego. 115 Hector Berlioz et la societe de son temps" Paris 1904 str. 190. 116 Ibidem, ta sama strona. 117 Widzimy tu to samo qui pro quo, ktre w sposb rzeczywicie zabawny omiesza napadajcych na buruazj zwolennikw arcyburuazyjnego Nietzschego.

waciwoci otaczajcego artyst rodowiska, jakie s te waciwoci? Psychologiczne, tj. oglna psychologia danego okresu, ktrej waciwoci same wymagaj wyjanienia118. Materializm, tumaczc psychologie danego spoeczeostwa lub danej klasy, odwouje si do struktury spoecznej, wytwarzanej przez rozwj ekonomiczny itd. Taine za, ktry by idealist, tumaczy pochodzenie ustroju spoecznego psychologi spoeczn i dlatego zaplta si w sprzecznociach bez wyjcia. Idealici wszelkich krajw nie lubi obecnie Taine'a. I atwo zrozumied, dlaczego: przez rodowisko rozumie on ogln psychologi masy, psychologi przecitnego czowieka" danego okresu i danej klasy i ta psychologia jest dlao ostatni instancj, do ktrej moe si odwoywad badacz. Wskutek tego powstaje to, e u niego wielki" czowiek zawsze myli i czuje podug wskazwek przecitnego" czowieka, pod dyktando miernot". Jest to i niezgodne z faktami, i zarazem ubliajce dla buruazyjnych inteligentw", ktrzy zawsze skonni s chod troszk zaliczad siebie do rzdu wielkich ludzi. Taine by czowiekiem, ktry powiedziawszy A nie mia odwagi wymwid B i wskutek tego popsu sw wasn spraw. Ze sprzecznoci, w jakie si zaplta, niema wyjcia poza materializmem dziejowym, ktry wyznacza nalene miejsce i jednostce", i rodowisku"', i ludziom przecitnym", i wielkim wybraocom losu". Nie bdzie moe pozbawiona znaczenia uwaga, e we Francji, ktra od wiekw rednich a do 1871 roku wcznie bya krajem, gdzie rozwj spoecznopolityczny i wzajemna walka klas spoecznych posiaday charakter najbardziej typowy dla Europy zachodniej e w tej Francji najatwiej jest wykryd przyczynowy zwizek pomidzy wspomnianym rozwojem i wspomnian walk, z jednej strony, a histori ideologii z drugiej. Mwic o przyczynach rozpowszechnienia w okresie Restauracji we Francji pogldw teokratycznej szkoy filozofii historii, U. Flint nadmienia: Powodzenie podobnej teorii pozostaoby jednak niewytumaczone, gdyby grunt dla niej nie by przygotowany przez sensualizm Condillaca oraz gdyby nie bya tak wyranie nastawiona na suenie interesom teorii, ktra wyraaa opini licznej klasy

118

L'oeuvre d'art powiada on est determinee par on ensemble, qui est l'etat general de l'esprit et des moeurs environnants" (Caoksztat warunkw, to jest oglny stan umysw i obyczajw danego otoczenia, okrela dzieo sztuki).

spoeczeostwa francuskiego przed i po Restauracji119. Jest to oczywicie prawda. I atwo zrozumied, jaka mianowicie klasa znalaza w teokratycznej szkole ideologiczny wyraz swych interesw. Lecz wejrzyjmy jeszcze gbiej w histori francusk i zapytajmy siebie: czy nie mona wykryd take przyczyn spoecznych powodzenia sensualizm u w przedrewolucyjnej Francji? Czy ruch umysow y, ktry wyoni teoretykw sensualizmu, nie by z kolei wyrazem deo jakiej klasy spoecznej? Wiadomo, e by: ruch ten wyraa denia wyzwoleocze francuskiego stanu redniego". Gdybymy poszli w tym samym kierunku jeszcze dalej, zobaczylibymy, e np. filozofia Kartezjusza bardzo wyranie odzwierciedla potrzeby rozwoju ekonomicznego oraz ustosunkowanie si spoecznych wczesnej epoki120. Wreszcie gdybymy signli a do wieku XIV i zwrcili uwag np. na romanse rycerskie, ktre cieszyy si wielkim powodzeniem na wczesnym dworze francuskim oraz wrd wczesnej arystokracji francuskiej, wykrylibymy znowu bez trudu, i romanse owe byy zwierciadem ycia i upodobao wspomnianego stanu121. Sowem, w tym znakomitym kraju, ktry jeszcze do niedawna mia zupene prawo mwid o sobie, e kroczy na czele narodw", krzywa ruchu umysowego przebiega rwnolegle do krzywej rozwoju ekonomicznego oraz uwarunkowanego przezeo rozwoju spoeczno-politycznego. Dlatego historia ideologii we Francji posiada dla socjologii szczeglne znaczenie. O tym wszystkim nie mieli najmniejszego pojcia panowie, krytykujcy na wszelkie sposoby Marksa. Nie domylali si oni, e chocia krytyka jest, oczywicie, rzecz bardzo poyteczn, to krytykowad trzeba umiejtnie, tj. rozumiejc to, co si krytykuje. Krytykowad dan metod naukowego badania znaczy to ustalid o ile jest ona przydatna do wykrycia przyczynowego zwizku zjawisk. Ustalid za to mona tylko dowiadczalnie, czyli przez zastosowanie tej metody. Krytykowad materializm dziejowy znaczy to sprbowad zastosowad metod Marksa-Engelsa do zbadania historycznego rozwoju ludzkoci. Tylko w ten sposb mona ujawnid silne i sabe strony tej metody: The proof of the
119 120

The Philosophy of History in France and Germany", str. 149. Por. ksik G. Lansona Historie de la litterature francaise", Paris 1896, str. 394397, w ktrej dod dobrze zosta wyjaniony zwizek pomidzy pewnymi stronami filozofii Descartes'a a psychologi klasy panujcej we Francji w pierwszej poowie XVIII wieku. 121 O znaczeniu tych romansw Sismondi (Histoire des Francois, t. X, str. 59) wypowiedzia kilka ciekawych uwag, ktre daj materia dla socjologicznego badania problemu naladownictwa.

pudding is in the eating (prba puddingu polega na jego spoywaniu) powiedzia Engels tumaczc sw teori poznania. Jest to zupenie suszne i w zastosowaniu do materializmu 'dziejowego. Aeby krytykowad t potraw, naley jej sprbowad. Aeby sprbowad metody Marksa-Engelsa, trzeba umied posugiwad si ni. A umiejtne posugiwanie si ni wymaga bez porwnania powaniejszego przygotowania naukowego oraz znacznie bardziej wytrwaej pracy mylowej anieli pseudokrytyczne perorowanie na temat jednostronnoci" marksizmu. Krytycy" Marksa, jedni z alem inni z wyrzutem, a jeszcze inni ze zoliwoci powiadaj, e nie ma dotd takiej ksiki, ktra dawaaby teoretyczne uzasadnienie materializmu dziejowego. Mwic o takiej ksice maj zwykle na myli co w rodzaju krtkiego podrcznika historii powszechnej z materialistycznego punktu widzenia. Lecz w obecnym czasie podrcznik taki nie moe byd napisany ani przez oddzielnego uczonego chodby jak najszerszy by zakres jego wiedzy ani nawet przez ca grup uczonych. Brak ku temu i dugo jeszcze brak bdzie dostatecznego materiau. Materia ten moe byd nagromadzony tylko przez przeprowadzenie dugiego szeregu specjalnych studiw nad waciwymi dziedzinami nauk za pomoc metody marksowskiej. Inaczej mwic, krytycy" domagajcy si ksiki" chcieliby, eby prace zaczto od kooca, to jest chcieliby z gry otrzymad gotowe objanienie z materialistycznego punktu widzenia tego wanie procesu historycznego, ktry dopiero powinien byd objaniony. W rzeczywistoci za ksika" dla obrony materializmu historycznego powstaje wanie w miar tego, jak wspczeni badacze najczciej, jak powiedzielimy, wcale nie uwiadamiajc sobie tego zmuszeni s przez oglny stao wspczesnych nauk spoecznych do materialistycznego tumaczenia badanych przez siebie zjawisk. e za takich uczonych jest ju obecnie niemao, tego dosyd przekonywajco dowodz chociaby przytoczone przez nas wyej przykady. Laplace powiada, i od wielkiego odkrycia Newtona mino okoo piddziesiciu lat, zanim dokonano jakiego powaniejszego uzupenienia jego teorii. Tak dugiego czasu wymagaa ta wielka prawda, eby mogli j zrozumied wszyscy i by

przezwyciya przeszkody, stawiane jej przez teori wirw, a byd moe rwnie przez ambicj wspczesnych Newtonowi matematykw122. Przeszkody, na jakie natrafia materializm wspczesny, jako zwarta i konsekwentna teoria s bez porwnania wiksze anieli przeszkody, jakie napotkaa w chwili swego powstania, teoria Newtona. Przeciwko materializmowi wyranie i stanowczo powstaje interes panujcej obecnie klasy, a jej wpywowi poddaje si z koniecznoci olbrzymia wikszod dzisiejszych uczonych. Dialektyka materialistyczna, nie schylajca przed niczym czoa i rozpatrujca wszystkie rzeczy z ich strony przemijajcej", nie moe si cieszyd sympati klasy konserwatywnej, jak jest obecnie buruazja na Zachodzie. Teoria ta do tego stopnia przeczy nastrojom tej klasy, i jest zupenie naturalne, e jej ideologom wydaje si ona niedopuszczalna, nieprzyzwoita, niegodna ani porzdnych ludzi" w ogle, ani dostojnych'" mw nauki w szczeglnoci123. Nic te dziwnego, e kada dostojnod naukowa uwaa za swj moralny obowizek oddalid od siebie wszelkie podejrzenie o sympatie dla materializmu. I dosyd czsto bywa tak, e czcigodni uczeni tym bardziej stanowczo odegnywuj si od niego, im uporczywiej w swych specjalnych badaniach stosuj materialistyczny punkt widzenia124. Widzimy tu jakie na p niewiadome kamstwo umowne", ktrego wpyw na myl teoretyczn moe byd tylko najbardziej szkodliwy.

XV
Kamstwo umowne" spoeczeostwa podzielonego na klasy tym bardziej si rozszerza im bardziej rozprzga si istniejcy porzdek rzeczy pod wpywem rozwoju ekonomicznego i powodowanej przezeo walki klas. Marks bardzo
122 123

Exposition du systeme du monde", Paris. L'an IV, t, II, str. 271272. Patrz o tym, midzy innymi, wspomniany wyej artyku Engelsa Ueber den historischen Materialismus". 124 Dod przypomnied sobie, z jakim zapaem usprawiedliwia si z oskarenia go o materializm Lamprecht albo jak usprawiedliwia si Ratzel (Die Erde und das Leben", II, str. 631). A tymczasem ten sam Ratzel pisze: Suma zdobyczy kulturalnych kadego narodu na kadym szczeblu rozwoju skada si z elementw materialnych i duchowych... Osiga si je rnymi rodkami, niejednakowymi wysikami i nie jednoczenie ... U podstaw zdobyczy duchowych le zdobycze materialne. Duchowa dziaalnod zjawia si jako zbytek, dopiero po zaspokojeniu potrzeb materialnych. Dlatego te wszystkie zagadnienia, dotyczce pochodzeni a kultury, sprowadzaj si do odpowiedzi na pytanie, co sprzyja rozwojowi materialnych podstaw kultury". (Vlkerkunde", tom I, str. 17). Jest to jak najbardziej niedwuznaczny materializm dziejowy, tylko znacznie mniej przemylany, a dlatego i mniej cen ny ni materializm Marksa i Engelsa.

susznie powiedzia, e im bardziej rozwija si sprzecznod pomidzy wzrastajcymi siami wytwrczymi a istniejcym ustrojem spoecznym, tym silniej przesika obud ideologia klasy panujcej. Ale im wicej ycie ujawnia kamliwod tej ideologii, tym wzniolejszy i moralniejszy staje si jzyk tej klasy (Sankt Max", Dokumente des Sozialismus, August 1904, str. 570371). Susznod tego twierdzenia szczeglnie jaskrawo rzuca si w oczy obecnie, gdy na przykad w Niemczech szerzenie si rozpusty, zdemaskowanej przez proces Hardena i Moltkego, idzie w parze z odrodzeniem idealizmu" w naukach spoecznych. U nas za nawet wrd teoretykw proletariatu", znajduj si ludzie, ktrzy nie rozumiej spoecznej przyczyny tego odrodzenia" i sami poddaj si jego wpywowi: Bogdanowowie, Bazarowowie i im podobni... Zreszt przewaga, jak daje kademu badaczowi metoda Marksa, jest tak niezmiernie wielka, i zaczynaj j gono uznawad nawet ludzie, ktrzy chtnie poddaj si umownemu kamstwu" naszych czasw. Do rzdu takich ludzi naley na przykad Amerykanin Seligman, autor wydanej w r. 1909 ksiki The Economic Interpretation of History" (Ekonomiczne tumaczenie historii). Seligman otwarcie przyznaje, e uczonych odstraszay od materializmu dziejowego socjalistyczne wnioski wysnuwane zeo przez Marksa. Uwaa on jednak, e moe byd i wilk syty, i koza caa mona byd ekonomicznym materialist", a jednak pozostawad przeciwnikiem socjalizmu. Fakt, e ekonomiczne pogldy Marksa byy bdne powiada on nie stoi w adnym zwizku z prawdziwoci lub bdnoci jego filozofii historii"125. W rzeczywistoci jednak ekonomiczne pogldy Marksa byy jak najcilej zwizane z jego pogldami na historie. Aeby dobrze zrozumied Kapita", trzeba bezwarunkowo przedtem dobrze wniknd w synn przedmow do Zur Kritik der politischen Oekonomie". Nie moemy tu jednak ani wykadad ekonomicznych pogldw Marksa, ani wyjaniad tej zgoa niewtpliwej okolicznoci e stanowi one tylko niezbdn czd skadow nauki noszcej nazw materializmu dziejowego 126. Dodamy
125 126

Wspomniana ksika, str. 24 i 109. Zreszt jeszcze kilka sw dla wyjanienia tego , comy powiedzieli. Wedug Marksa kategorie ekonomiczne s tylko teoretycznymi, oderwanymi symbolami spoecznych stosunkw produkcji" (Ndza filozofii", cz. II, uwaga" druga). Znaczy to, e Marks i na kategorie ekonomii politycznej patrzy z punktu widzenia tych wzajemnych stosunkw pomidzy ludmi w spoecznym procesie wytwrczoci, ktrych rozwj tumaczy wedug niego zasadnicze rysy historycznego rozwoju ludzkoci.

jedynie, e Seligman jest rwnie dostatecznie czcigodnym" czowiekiem, aeby te obawiad si materializmu. Ten ekonomiczny materialista" uwaa za niedopuszczaln skrajnod denia do tumaczenia religii i nawet chrzecijaostwa" ekonomicznymi przyczynami127. Wszystko to wyranie wskazuje na to, jak gboko zakorzenione s przesdy, a wic i przeszkody, z ktrymi musi walczyd teoria Marksa. I mimo to, sam fakt zjawienia si ksiki Seligmana i nawet sam charakter jego zastrzeeo daje pewne podstawy do nadziei, e materializm dziejowy chodby nawet w okrojonej, oczyszczonej" postaci uzyska nareszcie uznanie ze strony tych ideologw buruazji, ktrzy niezupenie jeszcze wyrzekli si wszelkiej troski o doprowadzenie do porzdku swych pogldw historycznych128. Lecz walka z socjalizmem, materializmem i innymi nieprzyjemnymi skrajnociami wymaga pewnego ora duchowego". Orem duchowym, uywanym w walce z socjalizmem, jest obecnie przede wszystkim tak zwana subiektywna ekonomia polityczna oraz naduywana w sposb mniej lub bardziej udany statystyka. W walce z materializmem gwn twierdz s wszelkiego rodzaju odmiany kantyzmu. W dziedzinie nauk spoecznych kantyzm jest wykorzystany w tym celu jako nauka dualistyczna, rozrywajca zwizek pomidzy bytem a myleniem. Poniewa omwienie zagadnieo ekonomicznych nie wchodzi w zakres niniejszej pracy, ograniczymy si przeto do oceny filozoficznego ora duchowego reakcji buruazyjnej w dziedzinie ideologii. W zakooczeniu swej broszury pt. Rozwj socjalizmu n aukowego" Engels nadmienia, e gdy stworzone przez epok kapitalistyczn potne rodki wytwrczoci przejd na wasnod spoeczeostwa oraz kiedy wytwrczod bdzie zorganizowana zgodnie z potrzebami spoecznymi, wwczas ludzie stan si wreszcie panami swych stosunkw spoecznych, a przez to samo stan si panami przyrody i samych siebie. Dopito wwczas zaczn oni wiadomie
127

Ibidem, str. 37. Pochodzenie chrzecijaostwa" Kautsky'ego, jako wytwr tej kraocowoci", z punktu widzenia Seligmana jest oczywicie godne napitnowania. 128 Niezmiernie pouczajce jest nastpujce zestawienie: Wedug sw Marksa dialektyka materialistyczna tumaczc to , co istnieje, wskazuje rwnie na nieuniknion jego zagad W tym widzi on jej zalet, jej postpowe znaczenie. A Seligman powiada: Socjalizm jest to teoria, ktra dotyczy tego, co powinno byd; materializm dziejowy jest to teoria dotyczca tego, co byo" (Ibidem, str. 108). I tylko na tej zasadzie uwaa on za moliwe bronid materializmu dziejowego. Innymi sowy, oznacza to, e mona odrzucad ten materializm, o ile objania on nieuniknion zagad tego, co istnieje, a korzystad z jego metody dla objanienia tego, co istniao. Jest to jeden z wielu rodzajw podwjnej buchalterii" w dziedzinie ideologii buchalterii, zrodzonej przez przyczyny ekonomiczne.

tworzyd sw histori; dopiero wwczas przyczyny spoeczne, wprawiane przez nich w ruch, bd w coraz wikszym stopniu doprowadzay do podanych przez nich nastpstw. Bdzie to skok ludzkoci ze wiata koniecznoci w wiat wolnoci". Te sowa Engelsa wywoay opozycj ze strony tych, ktrzy nie bdc w stanie strawid w ogle skokw", w aden sposb nie mogli lub nie chcieli zrozumied skoku" ze wiata koniecznoci w wiat wolnoci. Taki skok" wydawa si im nawet sprzeczny z pogldem na wolnod, wypowiedzianym przez tego Engelsa w pierwszej czci Anti-Dhringa". Dlatego eby wyjanid, na czym polega gmatwanina w tej sprawie, zmuszeni jestemy przypomnied, co waciwie powiedzia tam Engels. Powiedzia on tam, co nastpuje: Objaniajc sowa Hegla, e koniecznod jest lepa tylko o tyle, o ile pozostaje niezrozumiana", Engels twierdzi, e wolnod polega na panowaniu nad przyrod i nad samym sob panowaniu opartym na poznaniu koniecznoci przyrodniczej129. Rozwin on t myl z jasnoci zupenie wystarczajc dla ludzi znajcych nauk Hegla, na ktr si powoywa. Lecz wanie w tym tkwi zo, e wspczeni kantyci tylko krytykuj" Hegla, lecz go nie studiuj: nie znajc Hegla nie mogli oni zrozumied i Engelsa. Oponowali oni autorowi Anti-Dhringa" twierdzc, e nie ma wolnoci tam, gdzie istnieje podporzdkowanie si koniecznoci. 1 byo to zupenie konsekwentne ze strony ludzi, ktrych pogldy filozoficzne s na wskro przesiknite dualizmem nie umiejcym wizad mylenia z bytem. Z punktu widzenia tego dualizmu skok" z koniecznoci do wolnoci jest istotnie zupenie niezrozumiay. Lecz filozofia Marksa podobnie jak i filozofia u Feuerbacha proklamuje jednod bytu i mylenia. I chocia jak ju widzielimy wyej, gdy bya mowa o Feuerbachu pojmuje ona t jednod zupenie inaczej, anieli pojmowa j absolutny idealizm, to jednak w zakresie obchodzcego nas zagadnienia stosunku wolnoci do koniecznoci nie rni si ona bynajmniej od nauki Hegla. Cae zagadnienie sprowadza si do tego, co naley rozumied przez koniecznod. Ju Arystoteles130 wskaza na to, e pojcie koniecznoci posiada wiele odcieni:
129 130

Herrn Eugen Dhrings Umwalzung der Wissenschaft", wydanie V, str. 113. Metafizyka, V, V.

trzeba przyjd lekarstwo na to, eby wyzdrowied; trzeba oddychad, aby yd; trzeba pojechad do Eginy, aeby odebrad dug. Jest to, powiedzmy, warunkowa koniecznod: musimy oddychad, jeeli chcemy yd, musimy przy jd lekarstwo, jeeli chcemy pozbyd si choroby itd. Z koniecznoci tego rodzaju czowiek wci ma do czynienia w procesie swego oddziaywania na wiat zewntrzny: koniecznoci jest dlao zasianie zboa, jeli chce otrzymad plony, konieczne jest wypuszczenie strzay z uku, jeeli chce zabid zwierz; konieczne jest dlao zaopatrzenie si w paliwo, jeeli chce pucid w ruch maszyn parow itd. Stajc na stanowisku neokantowskiej krytyki Marksa" trzeba stwierdzid, e nawet i w tej warunkowej koniecznoci tkwi pierwiastek zalenoci. Czowiek byby wolniejszy. gdyby mg zaspokajad swe potrzeby nie pracujc woale; czowiek zawsze podporzdkowuje si przyrodzie, nawet wtedy, gdy zmusza j do suenia mu. Lecz to podporzdkowanie si jest warunkiem jego wyzwolenia: podporzdkowujc si jej zwiksza przez to samo sw wadz nad ni, czyli sw wolnod. To samo byoby rwnie przy planowej organizacji produkcji spoecznej. Podporzdkowujc si okrelonym wymaganiom koniecznoci technicznej i ekonomicznej, ludzie pooyliby kres temu bezsens ownemu porzdkw rzeczy, w ktrym panuj nad nimi ich wasne wytwory, czyli w znacznym stopniu zwikszyliby sw wolnod. Ich podporzdkowanie si i tutaj staoby si rdem ich wyzwolenia. Nie koniec na tym. Przyzwyczaiwszy si do myli, e prawdziwa przepad oddziela mylenie od bytu krytycy" Marksa znaj tylko jeden odcieo koniecznoci: wyobraaj sobie powiemy znowu sowami Arystotelesa koniecznod tylko jako si przeszkadzajc nam postpowad zgodnie z nasz wol i zniewalajc nas czynid to, co jest z ni sprzeczne. Taka koniecznod jest rzeczywicie przeciwieostwem wolnoci i nie moe nie byd dla nas mniej lub bardziej cika. Lecz i tu nie naley zapominad, e sia wydajca si czowiekowi przymusem zewntrznym, sprzecznym z jego wol, w innych okolicznociach moe mu si wydad czym zupenie innym. Wemy dla przykadu nasz wspczesn kwesti roln. Rozumnemu obszarnikowi -kadetowi przymusowe wywaszczenie ziemi" moe si wydad mniej lub bardziej (tj. w odwrotnym stosunku do wysokoci susznego wynagrodzenia") smutn koniecznoci dziejow; ale chopu, dcemu do zdobycia ziemi wyda si, na odwrt mniej

lub bardziej smutn koniecznoci, tylko owo suszne wynagrodzenie", samo za przymusowe wywaszczenie" bezwarunkowo uzna on za wyraz swej wolnej woli i za najbardziej cenn gwarancj swej wolnoci. Mwic to dotykamy tu, byd moe, najwaniejszego momentu w zagadnieniu wolnoci momentu, nie wspomnianego przez Engelsa, oczywicie tylko dlatego, e dla czowieka, ktry przeszed szko Hegla, moment ten jest zrozumiay bez. wszelkich wyjanieo. W swej filozofii religii Hegel powiada: Die Freiheit ist dies: nichts zu wollen ais sich"131, czy wolnod to znaczy chcied tylko potwierdzenia wasnego Ja". I ta uwaga rzuca bardzo jaskrawe wiato na cae zagadnienie wolnoci, o ile-dotyczy ono psychologii spoecznej: wocianin domagajcy si oddania mu ziemi obszarniczej nie pragnie niczego oprcz potwierdzenia wasnego Ja. No, a obszarnik - kadet, zgadzajcy si ustpid mu t ziemi, pragnie ju nie potwierdzenia wasnego Ja", lecz tego, do czego zmusza go historia. Pierwszy jest wolny: drugi rozsdnie poddaje si koniecznoci. Z proletariatem zamieniajcym rodki produkcji na wasnod spoeczn i organizujcym wytwrczod spoeczn na nowych zasadach, byoby to samo co z chopem: nie chciaby on niczego oprcz potwierdzenia wasnego Ja". I czuby si zupenie wolnym. No, a co si tyczy kapitalistw, ci oczywicie w najlepszym wypadku czuliby si tak jak obszarnik godzcy si na kadecki program rolny: nie mogliby oni nie uwaad, e co innego wolnod, a zupenie co innego koniecznod dziejowa. Wydaje si nam, e krytycy" Engelsa nie zrozumieli go midzy innymi i dlatego, e byli zdolni mylowo wejd w pooenie kapitalisty, lecz w aden sposb nie mogli sobie wyobrazid samych siebie w skrze" proletariuszy. Sdzimy wic, e i na to zoyy si okrelone przyczyny spoeczne w ostatniej instancji i ekonomiczne.

XVI
131

Hegels Dziea, t. XII, str. 98.

Dualizm, do ktrego skaniaj si obecnie ideologowie buruazji, stawia materializmowi dziejowemu jeszcze inny zarzut. Przez usta Stammlera zarzuca on mu, e rzekomo wcale nic liczy si ze spoeczn teleologi. Ten d rugi zarzut, pozostajcy zreszt w najcilejszym pokrewieostwie z pierwszym, jest tak samo nieuzasadniony jak i tamten. Marks mwi: W celu wytwarzania ludzie wchodz ze sob w okrelone stosunki wzajemne". Stammler powouje si na to twierdzenie, jako na dowd, e Marks sam, wbrew swej teorii, nie mg uniknd teleologicznych rozumowao. Sowa Marksa oznaczaj wedug Stammlera, e ludzie wiadomie wchodz w te wzajemne stosunki, bez ktrych wytwarzanie jest niemoliwe. Czyli e stosunki te s wynikiem celowego dziaania132. Nie trudno zauwayd, w jakim mianowicie punkcie tego rozumowania Stammler popenia bd logiczny, wyciskajcy swe pitno na wszystkich jego dalszych uwagach krytycznych. Wemy przykad. Dzicy myliwi cigaj pewne zwierz powiedzmy, sonia. W tym celu zbieraj si razem i w pewien sposb organizuj swe siy. Gdzie tu jest cel? Gdzie rodek? Jest jasne, e cel polega na schwytaniu lub zabiciu sonia; rodkiem za jest ciganie zwierzcia poczonymi siami. Co dyktuje cel? Potrzeby organizmu ludzkiego. Co okrela rodki? Warunki polowania. Czy potrzeby organizmu czowieka zale od jego woli? Nie, nie zale, i w ogle potrzeby te le w dziedzinie fizjologii a nie socjologii? Czeg moemy w danym wypadku domagad si od socjologii? Wyjanienia, dlaczego 'dc do zaspokojenia swych potrzeb powiedzmy, potrzeby poywienia ludzie wchodz czasem w takie, czasem za w zupenie inne stosunki wzajemne. Okolicznod t socjologia reprezentowana przez Marksa tumaczy stanem ich si wytwrczych. Dalej powstaje pytanie: czy stan tych si wytwrczych zaley od woli ludzkiej i od celw, do jakich Judzie d? Socjologia znowu przez usta Marksa odpowiada: nie, nie zaley. Jeeli jednak siy wytwrcze nie zale od czowieka,

132

Wirschaft und Recht" (Gospodarka i prawo), wyd. II, str. 421.

to jest jasne, e s wynikiem jakiej koniecznoci, okrelonej pewnymi warunkami, znajdujcymi si na zewntrz czowieka. C std wynika? Wynika to, e jeli polowanie jest celow dziaalnoci dzikiego, to ten niewtpliwy fakt ani troch nie osabia znaczenia tw ierdzenia Marksa, e stosunki wytwrcze, powstajce pomidzy dzikimi zajmujcymi si polowaniem, powstaj wskutek warunkw, niezupenie zalenych od owej celowej dziaalnoci. Innymi sowy: jeli pierwotny myliwy wiadomie dy do tego, eby upolowad jak najwicej zwierzyny, to std jeszcze nie wynika, e komunizm, w ktrym y ten myliwy, powsta jako celowy wytwr jego dziaalnoci. Nie, komunizm powsta lub cilej mwic, zachowa si gdy powsta znacznie dawniej sam przez si, jako niewiadomy, czyli konieczny rezultat tej organizacji pracy, ktrej charakter zupenie nie zalea od woli ludzkiej133. Ot tego wanie nie zrozumia kantysta Stammler, tu wanie zeszed na manowce uwodzc rnych panw Struwe, Buhakoww oraz innych chwilowych marksistw, ktrych imiona tobie, Boe, s wiadome134. Kontynuujc swe krytyczne wywody Stammler powiada, e gdyby rozwj spoeczny ziszcza si wcznie wskutek koniecznoci przyczynowej, to byoby wyranym nonsensem wszelkie wiadome denie do wspdziaania z nim. Wedug Stammlera, moliwe tu jest tylko jedno z dwojga: albo uwaam dane zjawisko za konieczne, czyli nieuniknione, a wtedy nie mam adnej potrzeby przyczyniad si do jego powstania; albo te moja dziaalnod jest potrzebna, eby to zjawisko mogo nastpid, a wwczas nie mona go uwaad za konieczne. Kt dy do tego, eby przyczyniad si do koniecznego, tj. nieuniknionego wschodu sooca?135. Tu ze zdumiewajc jasnoci ujawnia si dualizm, waciwy ludziom, wychowanym na filozofii Kanta; mylenie jest u nich zawsze oderwane od bytu. Wschd sooca nie jest zwizany ze spoecznymi stosunkami ani jako przyczyna, ani jako skutek. Dlatego mona go przeciwstawiad, jako zjawisko przyrody,
133

Koniecznod w przeciwieostwie do wolnoci jest wanie czym niewiadomym" Schelling. System des transzendentalen Idealismus", 1880, str. 524. 134 T sam stron zagadnienia wyjaniamy w rnych miejscach naszej ksiki o monizmie historycznym. (Przekad polski: Przyczynek do zagadnienia rozwoju monistycznego pojmowania dziejw", Ksika" 1948). 135 Wirtschatf und Recht", str. 421 i nast. Por. rwnie art. Stammlera pt. Materialistische Geschichtsauffassung" w Handwrterbuch der Staatswissen -schaften", tom V, str. 735737.

wiadomym deniom ludzi, z ktrymi rwnie nie jest zwizany adn cznoci przyczynow. Inaczej przedstawia si sprawa ze zjawiskami spoecznymi, z histori. Wiemy ju, e histori tworz ludzie, a wic denia ludzkie nie mog nie byd czynnikiem procesu historycznego. Lecz histori tworz ludzie tak a nie inaczej wskutek koniecznoci, o ktrej szeroko ju mwilimy wyej. Skoro dana jest owa koniecznod, to dane s, jako jej skutek, rwnie i denia udzi, ktre s nieuniknionym czynnikiem rozwoju spoecznego. Denia ludzi nie wykluczaj koniecznoci, lecz same s przez ni okrelane. Przeciwstawianie wic tych deo koniecznoci jest wielkim grzechem wobec logiki. Kiedy okrelona klasa, dc do swego wyzwolenia, dokonuje przewrotu spoecznego, dziaa ona wtedy mniej lub bardziej celowo, i jej dziaalnod jest w kadym razie przyczyn tego przewrotu. Lecz dziaalnod ta wraz ze wszystkimi deniami, ktre j spowodoway, jest sama nastpstwem pewnego przebiegu rozwoju ekonomicznego i dlatego jest uwarunkowana koniecznoci. Socjologia staje si nauk tylko w tej mierze, w jakiej udaje si jej wyjanid powstawanie celw u czowieka spoecznego (spoeczna teologia") jako konieczne nastpstwo procesu spoecznego, uwarunkowanego w ostatecznym wyniku przebiegiem rozwoju ekonomicznego. Jest rzecz bardzo charakterystyczn, e konsekwentni przeciwnicy materialistycznego pojmowania dziejw s w koocu zmuszeni dowodzid, niemoliwoci socjologii jak nauki. Oznacza to, e krytycyzm" staje si, teraz przeszkod do dalszego rozwoju nauk naszych czasw. Dla ludzi, ktrzy staraj si znaled naukowe objanienie historii teorii filozoficznych, powstaje tu ciekawe zagadnienie: okrelid, w jaki sposb ta rola krytycyzmu" jest zwizana z walk klas w spoeczeostwie wspczesnym. Jeeli d do wzicia udziau w ruchu ktrego zwycistwo wydaje mi si historycznie konieczne, to oznacza to tylko tyle, e uwaam swoj dziaalnod rwnie za niezbdne ogniwo w aocuchu warunkw, ktrych caoksztat drogiemu dla mnie ruchowi zapewni nieuniknione zwycistwo. Nie wicej i nie mniej. Dla dualisty jest to niezrozumiae. Lecz jest to zupenie jasne dla czowieka, ktry przyswoi sobie teori jednoci podmiotu (subiektu) i

przedmiotu (obiektu) i zrozumia, w jaki sposb jednod ta ujawnia si w zjawiskach spoecznych. W najwyszym stopniu zasuguje na uwag fakt, te teoretycy protestantyzmu w Ameryce Pnocnej po prostu, jak widad, nie rozumiej owego przeciwstawienia wolnoci i koniecznoci, ktre tak interesowao i interesuje wielu ideologw europejskiej buruazji. A. Bargy powiada, e w Ameryce najpowaniejsi apostoowie energii (professeurs denergie) bardzo niechtnie uznaj wolnod woli"136. Tumaczy on to tym, e jako ludzie czynu, przekadaj oni fatalistyczne rozwizania". Lecz Bargy myli si. Fatalizm nie ma z tym nic wsplnego. I widad to z jego wasnej uwagi o moralicie Johnatanie Edwardsie: Punkt widzenia Edwardsa... to punkt widzenia kadego czowieka czynu. Dla kadego, kto chod raz w yciu dy do okrelonego celu, wolnod oznacza po prostu monod woenia caej duszy w jego osignicie"137. Jest to bardzo dobrze powiedziane i bardzo podobne do heglowskiego potwierdzenia wasnego Ja". Lecz kiedy czowiek nie pragnie niczego oprcz potwierdzenia wasnego Ja", nie jest on bynajmniej fatalist; wtedy jest on wanie i tylko czowiekiem czynu. Kantyzm to nie filozofia walki, nie filozofia ludzi czynu. To filozofia ludzi poowicznych, filozofia kompromisu. Engels powiada, e rodki do usunicia istniejcego za spoecznego winny byd wykryte w istniejcych materialnych warunkach produkcji, a nie wymylone przez tego lub innego reformatora spoecznego. Stammler zgadza si z tym, lecz zarzuca Engelsowi niejasnod, gdy wedug niego zagadnienie polega wanie na tym, przy pomocy jakiej metody naley dokonad tego odkrycia" 138. Ta replika, wiadczca tylko o niejasnoci myli stammlerowskiej, moe byd usunita przez proste wskazanie na to, e chod charakter metody" zaley w takich wypadkach od wielu najrnorodniejszych czynnikw", lecz wszystkie te czynniki" mog byd koniec koocw sprowadzone do przebiegu rozwoju ekonomicznego. Samo pojawienie si teorii Marksa byo uwarunkowane rozwojem kapitalistycznego systemu wytwrczoci, gdy tymczasem przewaga utopizmu139 w socjalizmie
136 137

Bargy, La religion dans la societe aux Etats Unis", Pary 1902 str. 8889. Ibidem, str. 9798. 138 Ibidem, str. 97, 98. 139 Handvrterbuch, t. IV, str. 736.

przedmarksowskim jest zupenie zrozumiaa w takim spoeczeostwie, ktre cierpiao nie tylko z powodu rozwoju wspomnianego systemu produkcji, lec z rwnie i bodaj jeszcze w wikszym stopniu z powodu niedostatku tego rozwoju. Rozwodzid si nad tym byoby rzecz zbyteczn. Lecz, byd moe, czytelnik nie bdzie mia nam za ze, jeeli kooczc t prac zwrcimy jego uwag na to, jak cile taktyczna metoda" Marksa i Engelsa zwizana jest z podstawowymi zaoeniami ich teorii historycznej. Wiemy ju, e wedug tej teorii ludzkod dy tylko do zadao wykonalnych, gdy... samo zadanie wyania si dopiero wwczas, kiedy materialne warunki jego rozwizania ju istniej lub co najmniej znajduj si w procesie stawiania si". Lecz tam, gdzie te warunki ju istniej, stan rzeczy jest wcale nie taki, jak tam, gdzie one dopiero znajduj si w procesie stawania si". W pierwszym wypadku ju nastpi czas dla skoku", w drugim skok" pozostaje na razie spraw mniej lub bardziej oddalonej przyszoci ostatecznym celem", ktrego zblienie si jest przygotowane przez szereg stopniowych zmian" we wzajemnych stosunkach pomidzy klasami spoecznymi. Jaka winna byd rola nowatorw w okresie, kiedy skok" jest jeszcze niemoliwy? Oczywicie pozostaje im wspdziaanie w osiganiu stopniowych zmian", czyli inaczej mwic, winni oni domagad si reform. W ten sposb jest miejsce i na cel ostateczny". i na reformy, i samo przeciwstawienie reformy ostatecznemu celowi" traci wszelki sens, przechodzi do dziedziny legend utopijnych. ktokolwiek czyni takie przeciwstawienie, czy to bdzie niemiecki rewizjonista" w rodzaju Edwarda Bernsteina, czy woski rewolucyjny syndykalista" w rodzaju tych, co zasiadali na ostatnim syndykalistycznym kongresie w Ferrarze, zawsze w jednakowym stopniu ujawnia sw niezdolnod zrozumienia ducha i metody wspczesnego socjalizmu naukowego. Trzeba o tym przypomnied teraz, gdy i reformizm i syndyka I izm pozwalaj sobie przemawiad imieniem Marksa. Jaki zdrowy optymizm tchnie z tych sw: Ludzkod stawia sobie zawsz e takie tylko zadania, ktre jest w stanie rozwizad"! Sowa te nie oznaczaj, rzecz prosta, e dobre jest kade rozwaanie -wielkich zagadnieo ludzkoci, ofiarowane przez pierwszego spotkanego utopist. Inna sprawa utopista, a co innego

ludzkod" lub cilej mwic, klasa spoeczna, reprezentujca w danym okresie wielkie interesy ludzkoci. Ten sam Marks powiedzia bardzo trafnie: Im gbiej w ycie siga dany czyn historyczny, tym liczniejsze staj si masy dokonywajce tego czynu". Te sowa s dosadnym potpieniem utopijnego stosunku do wielkich zadao historycznych. I jeli Marks pomimo to sdzi, e ludzkod nie stawia sobie niewykonalnych zadao, to z punktu widzenia teoretycznego te jego sowa stanowi tylko nowe sformuowanie myli o jednoci pod miotu i przedmiotu w zastosowaniu do procesu rozwoju historycznego, a z punktu widzenia praktycznego wyraaj one t sam spokojn, stanowcz wiar w osignicie celu ostatecznego", ktra niezapomnianemu N. Czernyszewskiemu kazaa z zapaem woad: Niech bdzie, co bdzie, a jednak i na naszej ulicy bdzie wito!"