Inovacionet dhe Ndermarresia

Besnik A. Krasniqi
Prishtin, 2011

Disa

Prkufizime

Zbulimi sht aftsia q t mdysheni nga gjrat e zakonshme. Noam Chomsky Risia sht krijimi i s res ose ri-aranzhimi i se vjetrs n mnyr t re. Michael Vance Kreativiteti sht te lejosh vetveten t bsh gabime. Mjeshtri sht t dish se cilat duhet ti mbash. Scott Adams sht m mire t kesh aq ide sa disa nga ato t jen gabim, se sa gjithher t keni t drejt dhe mos keni fare ide. Edward de Bono Truri sht nj organ i mrekullueshm; fillon s punuari n po t njjtin moment kur ju t zgjoheni n mngjes dhe nuk ndalet deri sa t mbrrin n zyre. Robert Frost

Bill Gates, themeluesi i Microsoftit, ishte inovatori kryesor n prhapjen e kompjuterit personal. Por larg ai nuk kishte luajtur rol n zhvillimin e internetit, dhe ishte zn n befasi nga shprthimi i prdorimit t internetit. Microsoft-i zhvilloj shpejt WebBrowser in e tij, Internet Explorer dhe paketoj at n softwer-in e Windows-it sistemin standart t prdorimit t industris pr PC. Edhe pse gjykatat e Shteteve t Bashkuara m pas vendosen q kjo lvizje ishte anti-konkuruese, i kishte lejuar Microsoft-it t kap fitimtarin e internetit dhe t vendos netscape si sistem browser m t popularizuarin. Libri i Gates-it

ka sht kreativiteti?
Akti i shndrrimit t nj ideje t re dhe imaxhinative n realitet Kreativiteti sht proces i sjelljes dika t rekreativiteti krkon pasion dhe dedikim. Na bn t vetdijshm pr at q paraprakisht ka qen e fshehur Rollo May, The Courage to Create

ka sht kreativiteti?
Ideja
Dika e imaxhinuar ose e pikturuar n mendje t njeriut

Kreativiteti
Aftsia pr t prodhuar pun unike dhe t shfrytzueshme

Inovacioni
Implementimi praktiki idesn nj paisje apo proces t ri
5

ka sht kreativiteti?
Ideja
Dika e imaxhinuar ose e pikturuar n mendje t njeriut

Kreativiteti
Aftsia pr t prodhuar pun unike dhe t shfrytzueshme

Inovacioni
Implementimi praktiki idesn nj paisje apo proces t ri
6

Mundsimi i Kreativitetit?
Kreativiteti nuk sht vetm i lindur ai mund t arrihet dhe t trajnohet Kreativiteti krkon ambient dhe procese q e mundsojn at pra krkon t mbshtetet Niveli i kreativitetit sht i ndryshm n mes kulturave, dhe prtej historis, - pra faktor t ndryshm e influencojn at

Cilt persona jan kreativ?

t menduarit e kundrt: njri nuk sht i knaqur vetm me nj zgjidhje t menduarit origjinal: njri nuk frikohet nga idet e reja t vrteta ndryshueshmria e mendimeve: bollku i ideve dhe lehtsia pr ti krijuar ato origjinaliteti: aftsia pr t krijuar dika unike t qent i informuar mbi shanset: aftsia pr t par t mundshmen m mir se t menduarit pa dyshim elaborimi: aftsia pr ti prpunuar idet, prfunduar ato fjalori i pasur: aftsia pr t pasur zgjedhje t gjer dhe preciz t t shprehurit fuqia e koncentrimit: aftsia pr t adresuar kapacitetin e plot mental n vetm nj detyr ri-definimi: aftsia pr t menduarit abstrakt, duke prfshir t menduarit analitik
8

Origjina Burimi i ideve

Roger Sperry psikobiolog - Hartues i teoris mbi pjesn e majt dhe t djatht t trurit Pjesa e majt: Objektive Analitike Logjike Majt = Logjike Pjesa e Djatht: Subjektive, Intuitive kreative Djatht = Kreativitet

Cilt persona jan kreativ?

Truri yn sht i ndar. Q t arrihen rezultate m t mira n t menduarit kreativ, duhet t jeni t vetdijshm q truri prbhet prej dy hemisferave:

E majta i drejt vijues i synuar logjik i detajuar i organizuar

E djathta i bashkuar i njkohshm sistematik intuitiv gjithprfshirs vizual

10

Procesi kreativ
Procesi kreativ kryesisht prfshin 4 hapa, duke prfshir t dy ant:
Procesi kreativ Prgatitja majt Inkubacioni djatht Inspirimi djatht Verifikimi majt nxjerrja n pah e problemit analiza e situats dhe t kuptuarit relaksimi, zbavitja shqyrtimi i pavetdijshm gjenerim i papritur i ides intuitiv e uditshme Verifikimi i ideve projektimi, filtrimi, prioriteti m von: vlersimi
11

Kultura inovative
Mungesa e kulturs inovative mund t prcaktohet duke vzhguar, nse kto n vijim gjinden apo jo: kjo nuk sht fare e re pse ta bjm n kt mnyr, ne gjithnj e kemi br ndryshe kjo nuk mund t funksionoj ne nuk kemi burime pr dika t till pr ta br kt ne duhet t ndryshojm t gjitha ti nuk je prgjegjs pr ideja t tilla si specialist un duhet t ju tregoj se askush nuk e ka br n kt mnyr, kshtu ndoshta nuk do t funksionoj nse nuk t plqen n kt mnyr pse nuk po shkon

12

Kultura Inovative (vazhdim)

Kultura jo-inovative mund t shkaktohet nga bllokadat

Bllokada sociale tepr komitete tepr pun rutine burokracia rivalitete mungesa e kuptimit t vlers, vlersimit tradita dhe tabu caqe me krkesa tepr t larta

Bllokada psikologjike duke u prpjekur pr m t mirn dhe t vrtetn absolute tendenca drejt procedurs s zakonshme ndalim pr t folur dshprim dhe trheqja knaqsi e leht personale mungesa e vetbesimit

13

Praktik e mir n kulturn innovative

3M Worldwide, nj kompani e njohur pr kultur kreative dhe menaxhim me krkesa t larta, i ka prcaktuar mekanizmat prkrahse n vijim: rregulla 15 %: do puntor mund ti krkoj deri 15% t kohs pr nj projekti sipas zgjedhjes s tij/saj; rregulla 25%: do fush biznesore duhet t bj > 25% t qarkullimit me produktet q nuk jan m t vjetra se 5 vjet; subvencione: projekti me rrezik fondet kapitale deri 40.000 US$ pr t kontrolluar ideja dhe mostrat; aksionar: q nga 1937 puntort marrin pjes n profitin e kompanis

14

Procesi i Mendimit Kreativ

Nj shtje tjetr e rndsishme q ka t bj me procesin e kreativiteti sht se a sht qasja ndaj procesit t krijimit t ideve kreative dika e rndomt apo e planifikuar dhe e mundsuar nga nj algoritm i caktuar n mnyr sistematike

15

Procesi i Mendimit Kreativ

Prgatitja

Dshprimi

Inkubimi

Inspirimi

Elaborimi

Implementimi

16

Procesi i Mendimit Kreativ: Faza 1 Prgatitja

Individi bn prpjekje t definon problemin, merr informacionet e nevojshme dhe mundohet t gjen prgjigje. Shpeshher ndodh q njerzit t kalojn n zgjidhjen e problemit pa e kuptuar at mir. Hirshberg sygjerojn q bjm pyetje kreative para se t japim prgjigje kreative.
Ky autor inkurajon pyetjet q mund t jen befausese, provokative, destabilizuese t cilat hapin shtigje pr rrug dhe zgjidhje t reja.
17

Procesi i Mendimit Kreativ: Faza 2 Dshprimi

Shpeshher arritja e zgjidhjes kreative nuk vjen thjesht menjher. Kjo faz i prgjan nj serie t prpjekjeve dhe dshtimeve e cila rezulton me frustracion dhe dshprim. Kjo sht faz kritike n t ciln shumica e njerzve heqin dor nga zgjidhja kreative apo prcaktohen pr nj zgjidhje e cila sht jokreative e cila ndoshta nuk sht zjgidhja e knaqshme e problemit.
18

Procesi i Mendimit Kreativ: Faza 3 Inkubacioni

Faza e inkubimit fillon kur individi i ka eliminuar disa nga bllokadat e kreativitetit dhe sht duke punuar n zgjidhje. Problemet n kt faz zakonisht menjanohen nga prvoja e inidividit ose fusha e specializimit.

19

Procesi i Mendimit Kreativ: Faza 4 dhe 5 Inspirimi dhe Elaborimi

N fazn e inspirimit n t ciln shihet drita n fund t tunelit dhe shpresa pr zgjidhje e cila mund t jet nj moment ahhh pr bartsin e ktij procesi. Zjgjidhja kreative duhet shpesh t ridefinohet, adaptohet, zgjerohet, testohet dhe t korigjohet tutje. Jo vetm q do t ket probleme pragmatike n aplikimin e zgjidhjes,
por punonjsi duhet t bj ndryshime me qllim t shitjes s ksaj ideje tek menaxhmenti apo t njejtn gj duhet ta bjn menaxhert n raport me aksionert q paraqet fazn e elaborimit.
20

Procesi i Mendimit Kreativ: Faza 6 Implmentimi

Identifkimi i resurseve ne dipozicion Brja e planeve aksionale implmentuese Fazat e procesit t mendimit kreativ nuk jan lineare dhe t ngurta

21

Hapat e procesit kreativ dhe roli pjess s majt dhe t djatht t trurit
Nxjerrja n pah e problemit Analiza e situats T kuptuarit e problemit "Majt" Emocionet Relaksimi Zbavitja Shqyrtimi i pavetdijshm "Djatht" Gjenerim i papritur i ides Intuitiv e uditshme Abstrakt "Djatht" Verifikimi i ideve Projektimi Filtrimi/ prioriteti M von vlersimi "Majt" dhe implementimi "Majt"

Prgatitja

Inkubimi

Inspirimi

Implementimi

22

A msohet (jo)kreativiteti?

23

A msohet kreativiteti?
The Wall Street Journal ka raportuar se nj kurs dy vjeqar pr kreativiteti i mbajtur n General Electric ka rezultuar n 60 prqind rritje t numrit t koncepteve t patentuara t ksaj kompanie. Pjesmarrsit n trajnimin pr kreativitet n Pittsburgh Plate Glass kan treguar 300 prqind rritje t numrit t ideve me gjasa shum t mdha pr sukses krahasuar me ata q nuk kishn zgjedhur kt trajnim.

24

ka tregojn hulumtimet:
George Land n vitin 1968 kishte br nj studim q ksihte te bnet me testimin e potencialit kreativ. Ai kishte shprndar 1,600 teste t kreativiteti fmijve 5-vjeqar i cili ishte shfrytzuar nga nga kompania pr hulumtime t gjithsis NASA (National Aeronautics and Space Administration) pr tzgjedhur inxhinert dhe shkenctart me kreativ. T njejtit fmij n mostr u ritestuan n moshn 10 vjeqare dhe n moshn 15 vjeqare. Rezulatatet e testit t kreativiteti tregojn se:
n moshn 5 vjeqare 98 prqind e tyre kishin treguar kreativitet, n moshn 10 vjeqare 30 prqind n moshn 15 vjeqare 12 prqind. I njejti test iu kishte dhn mbi 280,000 presonave t moshs madhore dhe rezultatet kishin treguar se vetm 2 prqind e tyre ishin kreativ. Kjo kishte br q Land t konludoj se sjellja jo-kreative sht e msuar.
25

Modeli Tre komponentsh i kreativitetit

Dituria T menduarit kreativ Motivimi

26

Modeli Tre komponentsh i kreativitetit

Dituria: Teknike, Dituria: Teknike, prodedurale dhe prodedurale dhe intelektuale intelektuale Aftsit e t menduarit Aftsit efar t menduarit kreativ: Me shkalle kreativ: Me far t fleksibilitetit dhe shkalle t t fleksibilitetit dhe imagjinats njerzit ju t imagjinats njerzit ju qasen problemeve qasen problemeve

Dituria Dituria Kreativiteti Kreativiteti

T menduarit T menduarit kreativ kreativ

Motivimi Motivimi

Motivimi: I brendshm Motivimi: I brendshm sht m i efektiv se sa sht m i efektiv se sa ai i jashtm ai i jashtm

27

Dituria
Dituria konsiderohet si trsi e informatave q nj indivd mbart n vehte pr tiu qasur zgjidhjes s problemit.
Sipas ktij modeli ekzistojn dy tipe t diturive q jan t domosdoshme pr kreativitet.
Tipi i par i dituris ka t bj me prvojn e thell dhe fokusimin e gjat n nj fush t caktuar cili i mundson njerzve q t ndrtojn eksprtiz teknike e cila ju shrben si bazment pr kreativitet brenda atij domeni. Tipi i dyt ka t bj aftsin e njerzve q t bjn ndrlidhjen e elmenteve paraprakisht t ndara n nj mnyr t re q nnkupton nj fokus m t gjr dhe nj interesim m universal.
28

T menduarit kreativ
Edhe po t ket individi nj nivel t lart t ekpertizs n fushn prkatse mungesa e kreativitetit mund t ndikoj q ky individ mos t prformoj mir n punn e tij. Kto aftsi prfshijn
stili kognitiv q mundson perspektiva t reja n zgjidjen e problemeve, ose shfrytzimin e nj teknike t re pr hulmtimin e mnyrave te reja pr brjen e gjrave. N kt kontekst ekzistojn katr aspekte kye q mendimit kreativ:
Mospajtimi me t tjert dhe prpjekja pr t getur zgjidhje q ofojn dalje nga gjendja ekzistuese (status quo) Kombinimi i dijes nga fusha parakisht t ndara Aftsia pr t qen kmbnguls edhe kur ballafaohemi me probleme t vshtira Aftsia pr tu trhequr nga prpjekja dhe rikithimi i mvonshm m nj perspektiv apo qasje t re

29

Motivimi
Edhpse komponenta e dituris e determinon se ka nj person mund t bn n nj domen t caktuar motivimi pr arritjen e qllimit prcakton se ka n fakt nj person do t bj. Motivimi mund t jet:
intrinistik apo i brendshm (q buron nga interesimi dhe involvimi i thell n punn q bn individi me kurreshtje, duke e shijuar prmes ndjenjs s sfids) ose ekstrinistik apo i jashtm (q buron nga dshira pr t arritur qllimin si mund t jet arritja e nj shprblimi t premtuar nga dikush, realizimi i dikaje brenda kohs s caktuar ose t diktuar nga mbikqyrsit, triumfi n ndonj gar etj).
30

Inovacioni i produktit kundrejt inovacioni i procesit

Inovacionet e produktit
Jan t materializuara n outputin e organizats-produktin dhe shrbimin P.sh. Zhvillimi i automjetit t ri hibrid elektrik i Honds sht nj inovacion i produktit

Inovacionet e procesit
Kan t bjn me mnyrn se si nj organizat e realizon biznesin e saj si p.sh. teknikat pr prodhimin ose tregtimin e produktit Qllimi i tyre sht prmirsimi i efikasiteti dhe efektivitetit t prodhimit. P.sh. Reduktimi i norms s defekteve ose rritja e sasisi s prodhuar brenda kohs s njejt t puns

31

Inovacioni i produktit kundrejt inovacioni i procesit

Inovacionet e procesit
N nj firm t bioteknologjis inovacioni i procesit mund t prfshij zhvillimin e nj algoritmi gjenetik i cili do t mun q n mynyr t shpejt t hulumtoj nj sr smundjes t ndrldihura me gjenet q do t mundsonte identifikimin e intervenimit dhe terapis

Inovacionet e produktit
Inovacioni i produktit do t prfshinte aftsin e firms pr t prodhuar nj produkt inovativ ose nj bar (ilaqe) terapeutik kundr smundjes. Mirpo ky proces i gjetjes s barit t ri sht i prshpejtuar apo i mundsuar nga inovacioni i procesit (algoritmi gjenetik)

32

Kombinimi/komplementariteti i inovacionit t procesit dhe produktit

Inovacionet e produktit dhe procesit shpesh ndodhin s bashku
P.sh. Prodhimi i tekniks s re metalurgjike ka ndikuar n prodhimin e zingjirit t bizkletave, i cili pasaj ka ndikuar n prodhimin e biqikletave multi-shpejtsi

Produkti i ri mund t ndikoj n zhvillimin e procesit t ri

P.sh. Zhvillimi i stacioneve t avancuara punuese ka ndikuar qe te implmentohet procesin prodhues t mbshtetur n kompjuter q ka ndikuar n rritjen e efikasitetit t prodhimit

Inovacioni i produktit t nj firme mund t jet njkohsisht edhe inovacion n proces prodhues pr firmn tjetr P.sh. United Parcel Service (UPS) i ndihmon konsumatorve q t zhvillojn nj
sistem m efikas t distribuimit. Ky sistem i ri i distribuimit sht nj produkt inovativ pr UPS mirpo sht edhe inovacion i procesit pr t gjith konsumatort e tij.

33

Inovacionet radikale dhe inkrementale

Kriteri kryesor i definimit ka t bj me shkalln q inovacioni paraqet nj tejkalim apo avancim t praktiks ekzistuese
Inovacionet radikale Inovacion q sht shum i ri dhe i ndryshm prej solucionit paraprak. Inovacioni inkremental (minor) Inovacion q bn nj ndryshim realtivisht minor nga (ose modifikim t) praktiks eksiztuese.

34

Inovacionet radikale dhe inkrementale (vazh.)

Radikaliteti mund t konisderohet si kombinim i t res dhe shkalls s diferencimit.
Nj teknologji mund t jet e re pr botn, pr industrin, firmn/ Nj teknologji mund t jet n mnyr signifikante e ndryshme prej produktit dhe procesit ekzistues ose margjinalisht i ndryshm. Inovacioni m radikal sht i ri pr botn dhe totalisht i ndryshm nga produkti ose procesi eksistues.

Inovacioni radikal
Psh. Prodhimi i teknologjis wireless ka krkuar nj proces t ri dhe shrbim t ri.

Inovacioni inkremental
Psh. Ndryshimi i konfigurimit t telefonit mobil nga ai q nuk e ka tastaturen e ekspozuar n at qe e ka apo ndryshimi i planit t t shrbimit q ofron m shum minuta falas pr vikend.

35

Inovacionet kompetenc-rritse kundrejt inovacioneve kompetenc shkatrruese

Inovacioni kompetenc-rritse
Konisderohet ather kur firma ndrton inovacionin n baz t dijes ekzistuese. Psh. do gjenerat e procesorit Intel (p.sh. 286, 386, 486, Pentium I, Pentium II, Pentium III, Pentium IV) sht i bazuar n teknologjin e gjenerats paraprake. Prderisa secila gjenerat paraqet ndonj inovacion, t gjitha kto inovacione tregojn kompetencen e Intel-it duke i br kto kompetenca m t vlefshme.

Inovacioni kompetenc-shkatrruese
Konsiderohet ather kur firma prodhon nj inovacion i cili nuk sht i bazuar n dijen dhe kompetencn ekzistuese . P.sh. Nga 1600 n 1970 n mnyr intensive jan prdorur disa instrumente llogaritse (slide-rules). Q nga 1970 e kndej jan hequr nga perodorimi

36

Inovacionet kompetenc-rritse kundrejt inovacioneve kompetenc shkatrruese

37

Schumpeter prshkruan 5 tipe t inovacioneve

Zhvillimi i nj produkti t prmirsuar Zhvillimi i nj procesi t ri Depertimi n nj treg t ri Identifikimi i burimeve t reja t furnizimit me lnd t par Krijimi i tipeve t reja t organizatave industriale

38

Kompanit e vogla Funksioni Prparsit Menagjmenti Menagjert ndrmarrsor krkojn mundsi t reja dhe marrjen e rreziqeve Joprparsit Nuk mund t menagjojn me rritjen e lart dhe t prshtaten me kompleksitetin e rritur

Kompanit e mdha

Prparsit Menagjer profesional kontrollojn organizatat komplekse

Joprparsit Menagjert bhen administrator t kontrolluar nga kontabilistt antipatik t rrezikut

Personeli

Mungesa e specialistve teknik t cilt kufizojn shkalln e R&D prpjekjs Vshtirsi n rritjen e rrezikut t kapitalit dhe pamundsia pr shprndarjen e rrezikut npr portfolion e projektit Vshtirsi t lidhen me burimet e jashtme t ekspertizs

Financat

Komunikimet

Komuniki intern i shpejt dhe efikah, mund t adaptohen t zgjidhin problemt Koha e shpejt e regimit n ndryshimet e krkesave t tregut

Marketingu

Mungesa e burimeve pr t vendosur sistemi t shtrenjta distribuimi Vshtirsi pr t menagjuar me patenta dhe qshtjet ligjore pasuese. Kosto t larta t njsive n prmbushjen e rregulloreve komplekse n disa industri

Patentat dhe krkesat ligjore

Trheqin specialist t shkatht t lart. Mund t mbshtesin lehtsi t mdha R&D Mund t ngritin capitalin e ndrmarrjes, t shprndajn rrezikun dhe t financojn ndonj zgjerim t rrezikut Mund t lidhen me burime t jashtme t ekspertizs, dhe mund t blejn informata teknike dhe burime t rndsishme Marketingu i produkteve egzistuese me distribuim gjithprfshirs dhe servisimi i rrjeteve Mund t punsojn patenta dhe specialist ligjor. Mund t mbrojn patentat dhe shprndarjen e kostos s plqimit me rregulloret komplekse

Komunikimet interne burokratike dhe t ngadalshm n reagim

Menagjmenti i largt nga vendi i tregut

39

Bizneset e Vogla Vs Bizneseve te medha INovacioni

Kompanit e vogla dhe t mdha duken t ken role t ndryshme n procesin e inovacionit ( Acs dhe Audretsch, 1990).
Kompania e vogl shihet si nj q luan nj rol t rndsishm n inovacionin e produkteve dhe proceseve t reja. Kompanit m t mdha kan nj prparsi n intenzivin-kapital, industrit e koncentruaraku burimet themelore dhe tekonlogjit konvergjente jan prezente. n industrit n zhvillim me nivel t lart t inovacionit. N t vrtet kompanit e vogla dhe t mesme shpesh konsiderohen t jen m innovative se ato t mdha pr shkak t flksibilitetit dhe vullnetit t tyre pr rrug t reja ( shih Davis, 1991).

Kompanit m t vogla duken t ken prparsi

Pika pforcohet me tregime t publikuara t suksesit t ndrmarrsve inovativ q kishin qn t shtyr t fillojn biznesin e tyre sepse idet e tyre ishin refuzuar nga kompanit e mdha. Hewlett Packard hedhi posht shpikjen e Steve Wozniak kompjuterit t vogl portable, kshtu q ai iden e dergoi tek shoku i tij Steven Jobs dhe s bashku ata filluan prodhimin e kompjuterve Apple n nj garazh.

40