CROW Et Cetera Mei 2012

Tijdschrift voor infrastructuur, verkeer, vervoer en openbare ruimte
jrg. 7 | nr. 4 | mei/juni 2012
Criteriabibliotheek voor EMVI
Export van etskennis
OV-Klantbarometer
VISI: het belang voor de bouwsector
jrg. 7 | nr. 4 | mei/juni 2012

vervoer infrastructuur, verkeer, Tijdschrift voor en openbare ruimte jrg. 7 | nr. 4 | mei/juni 2012
Algemeen
Toegevoegde waarde bieden
CROW blikt in zijn onlangs verschenen jaarverslag terug op 2011. In het verslagjaar is veel energie gestoken in het ondersteunen van afnemers van richtlijnen en kennisproducten in hun dagelijks werk. Het is een uitvloeisel van CROWs streven toegevoegde waarde te bieden.
otheek Criteriabibli r EMVI voo
Leefomgeving
Export van etskennis meter OV-Klantbaro VISI: het belang de bouwsector voor
16-05-12 16:07
01_cover_nr4.
indd 1
Cursus Succesvolle openbare ruimte Investeren in duurzaam terreinbeheer? Agenda CROW Levende Stad
5 5 5
Meisjes en techniek
CROW et cetera praat u acht keer per jaar bij over CROW-activiteiten en zo veel meer. In CROW et cetera vindt u nieuws uit de zes domeinen, een overzicht van nieuwe CROWpublicaties, cursussen en congressen, achtergronden over onze kennisproducten en de toepassing ervan in de praktijk, interviews met deskundigen uit de praktijk, praktijkvoorbeelden, informatie over de activiteiten van CROW-commissies, et cetera. CROW et cetera wordt gratis verspreid onder professionals op het gebied van infrastructuur, verkeer, vervoer en openbare ruimte. Via www.crow.nl/etcetera kunt u zich aanmelden.
CROW is het nationale kennisplatform voor infrastructuur, verkeer, vervoer en openbare ruimte. Deze not-for-protorganisatie ontwikkelt, verspreidt en beheert praktisch toepasbare kennis voor beleidsvoorbereiding, planning, ontwerp, aanleg, beheer en onderhoud. Dit gebeurt in samenwerking met alle belanghebbende partijen, waaronder Rijk, provincies, gemeenten, adviesbureaus, uitvoerende bouwbedrijven in de grond-, water- en wegenbouw, toeleveranciers en vervoerorganisaties. De kennis, veelal in de vorm van richtlijnen, aanbevelingen en systematieken, vindt haar weg naar de doelgroepen via websites, publicaties, cursussen en congressen. CROW heeft zijn activiteiten gebundeld in de volgende zes domeinen: Leefomgeving Ondersteunt de (her)ontwikkeling, het ontwerp en het beheer van stedelijke openbare ruimte. Milieu Biedt ondersteuning bij het vinden van milieuoplossingen voor leefbaarheideffecten van bouw en mobiliteit. Verkeer & Vervoer Houdt zich bezig met bereikbaarheid, leefbaarheid en verkeersveiligheid voor personen- en goederenvervoer en met de vormgeving, inrichting en uitrusting van de weg en omgeving. Kennisplatform Verkeer en Vervoer (KpVV) Levert een bijdrage aan het competenter maken van de overheid op het gebied van mobiliteit. Het speelt in op de behoeften van de decentrale overheden en signaleert nieuwe ontwikkelingen. Infrastructuur Zorgt voor technische hulpmiddelen voor de constructeur en beheerder van infrastructuur. Aanbesteden & Contracteren Biedt administratief-juridische en technische hulpmiddelen voor het aanbesteden, het opstellen van contracten en het uitvoeren van werken en schept zo kaders en voorwaarden voor aanbestedingen, kostenramingen en risicoverdelingen. Bouwprocesmanagement Schept voorwaarden voor de projectorganisatie en de communicatie tussen bouwpartners, brengt hier structuur in en verhoogt daarmee de efciency. Wilt u meer informatie over deze domeinen, ga dan naar www.crow.nl.
Het aantal vrouwen dat een technische opleiding volgt, blijft laag. Dat is zonde, zeker als we ons bedenken dat er een groot tekort dreigt aan goed opgeleide technici. Een CROW-consulent gaat een dag op stap om meisjes op middelbare scholen kennis te laten maken met techniek.
Milieu
Weg Verkeerslawaai! 2012 Wetenschappelijk bewijs: relatie tussen wegverkeerslawaai en gezondheid
7 7
Kennisuitwisseling en een schonere lucht
Het programma Snelle oplossingen voor lucht en verkeer (Solve) is afgerond. Een terugblik leert ons dat er veel kennis is uitgewisseld en dat de lucht in de steden schoner is geworden.
Verkeer & Vervoer

Fietskennis als exportproduct
De ets als transportmiddel en niet als speeltje, manier van leven of armeluisvervoersmiddel: daar moeten ze in de Verenigde Staten nog erg aan wennen. CROW en KpVV zijn de grote plas overgestoken om te helpen bij het etsvriendelijke maken van de steden.
De CROW-helpdesk Na acht jaar verschijnt een herziene versie van de ASVV Werkgroep Handboek mobiliteit en ruimte Ruimtelijke planning in strijd tegen obesitas
10
11 13 13 14
Kennisplatform Verkeer en Vervoer (KpVV)

KpVV OV-Klantbarometer
Meer dan tachtigduizend enqutes zijn ingevuld tijdens de OV-Klantbarometer die eind 2011 voor de elfde keer is gehouden. Achtergronden bij het grootste onderzoek naar de mening van reizigers in het stadsen streekvervoer.
Verkeerseducatie Vlaanderen
16
18
Aanbesteden & Contracteren

EMVI-criteriabibliotheek: uniek kijkje in de aanbestedingskeuken
De EMVI-methode komt steeds vaker in beeld bij aanbestedingen. De economisch meest voordelige inschrijving werkt alleen bij goed geformuleerde criteria. De EMVI-criteriabibliotheek voorziet hierin.
De RAW-helpdesk Aanbestedingskalender: gebruikers aan het woord Nieuwe samenstelling Juridische en Bestekstechnische Commissie Werkgroep Speeltoestellen in RAW RAWeetjes: Kan de inschrijver een korting opnemen in de inschrijvingsstaat?
20
21 24 27 27 28
Bouwprocesmanagement
VISI als hoeksteen van de bouwsector
De rollen in VISI vormen de basis voor heldere en eenduidige communicatieen informatieoverdracht in organisaties en bouwprojecten. Hoe staat het met de acceptatie ervan?
Handboek speciceren actueel: Innovatief en klantgericht ontwerpen RISNET-bijeenkomsten Risicomanagement
30
32 33
Op deze website is meer te vinden over dit onderwerp
En verder...
Hier kunt u informatie vragen
Column: Kostenbewust 4 Nieuwe uitgaven 34 Servicepagina 35
Algemeen
www.crow.nl/algemeen
Column
CROW-jaarverslag 2011
Toegevoegde waarde bieden

Auteur: Tim Oosten
Kostenbewust
Zoals u in ons onlangs verschenen jaarverslag kunt lezen, is CROW het afgelopen jaar redelijk doorgekomen. Maar dat wil allerminst zeggen dat 2012 en de jaren erna gemakkelijk worden. Integendeel. De economische crisis en de ermee samenhangende forse overheidsbezuinigingen die zijn ingezet, raken ons uiteraard ook. Financiers van projecten en afnemers van kennisproducten moeten het met flink minder budget zien te rooien. Ze zijn daardoor gedwongen te bezuinigen en houden al hun uitgaven kritisch tegen het licht. Bij CROW is het niet anders; kostenbewustzijn loopt ook bij ons als rode draad door het dagelijkse werk. Wat dat betreft, kan het voor aanbestedende diensten een aardige overweging zijn de mogelijkheden van de Standaard RAW Bepalingen eens goed tegen het licht te houden. Als je als opdrachtgever precies weet wat je wilt, biedt de RAW goede mogelijkheden om scherp in te kopen. Aanbesteden op basis van een RAWbestek biedt immers de mogelijkheid een ongelimiteerd aantal inschrijvers te laten meedingen naar de opdracht. In de huidige omstandigheden van werkhonger leidt dit ongetwijfeld tot scherpe prijzen. Aanbestedende diensten met verstand van zaken zijn mijns inziens in staat om inschrijvingen met (letterlijk) onwaarschijnlijk lage prijzen te herkennen en dan beredeneerd uit te sluiten zodat de opdracht gegund kan worden aan een kwalitatief goede aannemer met een scherpe prijs. Overigens bestaat er ook nog zoiets als de economisch meest voordelige inschrijving. Ook daarbij biedt de bekende RAW-systematiek voldoende aanknopingspunten. U leest daar elders in dit blad meer over. Het is een manier van aanbesteden waarbij, de naam zegt het al, niet alleen de prijs bepalend is, maar ook zaken als bouwtijd, milieu en communicatie gewicht in de schaal leggen. De goedkoopste is niet per definitie de economisch meest voordelige. Kortom, CROW is ook graag behulpzaam bij kostenbewustzijn.
Iman Koster directeur CROW
Onder de titel Toegevoegde waarde bieden blikt CROW in zijn jaarverslag terug op 2011. CROW streeft ernaar de afnemers van zijn richtlijnen en kennisproducten zo goed mogelijk te ondersteunen in hun dagelijkse werk en zodoende toegevoegde waarde te bieden.
In klantgesprekken is gevraagd hoe de kennisproducten van CROW gebruikt worden in het dagelijks werk. Hieruit is een duidelijke behoefte gebleken aan online toegang tot kennis om deze steeds volledig, actueel en samenhangend beschikbaar te hebben. Om aan deze vraag te voldoen, is in het verslagjaar binnen CROW een multimediale uitgeverij opgericht en is aan het eind van het jaar de eerste reeks van ruim zestig publicaties online verschenen onder de naam Collectie Wegontwerp. CROW heeft zijn positie in 2011 te midden van een groot netwerk opnieuw verstevigd. Met overheden, aannemers, ingenieursbureaus, onderwijsinstellingen n met verwante kennisplatforms bestaan hechte banden en intensieve vormen van samenwerking. Hiermee is een solide basis geschapen in de huidige, zware economische omstandigheden, waarin de bouwsector onevenredig hard wordt getroffen. CROW heeft, zoals begroot, verlies gedraaid in 2011, maar dit verlies is kleiner uitgevallen dan begroot. De ingezette omvangrijke overheidsbezuinigingen in 2012, leiden zonder twijfel tot terughoudendheid bij financiers van de projecten en afnemers van de producten van CROW. Een praktisch toepasbaar opleidingspakket en het online aanbieden van kennis moeten een terugval in inkomsten voor het huidige jaar tegengaan.
Reageren? koster@crow.nl
4 | CROW etcetera nr. 4 | mei/ juni 2012
Leefomgeving
Cursus Succesvolle openbare ruimte

Altijd al een uitdaging gezien in het ontwikkelen van een leefbare openbare ruimte waar mensen zich prettig voelen en waar de diverse gebruikers betrokken zijn bij de inrichting en het beheer? Dan is de cursus Succesvolle openbare ruimte een uitkomst. Bijzonder aan de cursus is dat het de kennis en ervaring combineert van tientallen concepten die wereldwijd worden toegepast voor het creren van succesvolle openbare ruimten. Er worden voorbeelden besproken van onder andere Placemaking, Shared Space, Duurzaam veilig en Integraal Beheer Openbare Ruimte (IBOR). De cursus laat zien wat een openbare ruimte succesvol maakt en hoe je deze succesfactoren toepast in het ontwerpen beheerproces. De cursus wordt gegeven in drie varianten.
Afsluiting Innovatieproject duurzaam terreinbeheer en waterkwaliteit
Investeren in innovatief duurzaam terreinbeheer?

Op donderdag 20 september wordt de eindbijeenkomst Innovatieproject duurzaam terreinbeheer en waterkwaliteit georganiseerd. Tijdens deze dag worden de resultaten gepresenteerd van de zes pilots op het gebied van duurzaam terreinbeheer en waterkwaliteit: een mix van innovaties gericht op vermindering van emissies van bestrijdingsmiddelen en nutrinten naar oppervlakte- en grondwater in de bebouwde omgeving. Daarnaast is er volop ruimte om vakgenoten te ontmoeten.
Presenteren resultaten innovatieprojecten Schriftelijke cursus

Deze schriftelijke cursus is een opleiding van zestien weken op hboniveau met thuisstudie, huiswerkopdrachten en twee werkcolleges voor mensen die zich persoonlijk willen ontwikkelen in hun vakgebied. De cursus wordt afgesloten met een examen waarvoor de cursis bij goed gevolg studiepunten kan verdienen aan de NHTV. Deze schriftelijke cursus is voor iedereen die zich verder wil professionaliseren in de inrichting en beheer van de openbare ruimte, zoals projectleiders openbare ruimte, ontwerpers, beheerders, buurt- en wijkmanagers, opbouwwerkers, verkeer- en stedenbouwkundigen, landschapsarchitecten en bestuurders. Een vooropleiding op mbo-4-niveau is gewenst. De dagcursus is er voor alle professionals die zich bezighouden met inrichting en beheer van de openbare ruimte, zoals projectleiders openbare ruimte, ontwerpers, beheerders, buurt- en wijkmanagers, opbouwwerkers, verkeerskundigen, stedenbouwkundigen, landschapsarchitecten en bestuurders. Hij vindt plaats op verschillende momenten in het jaar. De eerstvolgende dagcursus De kracht van bewoners in coproductie is op 6 juni. Tijdens deze afsluitende bijeenkomst worden de resultaten gepresenteerd van de zes pilots binnen dit project, namelijk: onkruidwerende en waterzuiverende verhardingen; innovatieve onkruidbestrijding met onder andere uv-licht; slimme combinaties van onkruid- en veegbeheer; sensorgestuurde gewasbescherming op sportvelden; sensorgestuurde bemesting op sportvelden; onlinebeheertool voor efficinte onkruidbestrijding.
www.crow.nl/dtb voor meer informatie over het project www.crow.nl/congressen voor aanmelden voor de bijeenkomst Barbara Hasselaar, 0318 - 69 53 67 of hasselaar-vanrijzewijk@crow.nl voor inhoudelijke vragen en het programma van de dag
Incompany
De dagcursus is ook incompany volgen. Er wordt ingezoomd op de succesfactoren die voor een organisatie het meest van belang zijn, waarbij er keuze is uit diverse gastdocenten met praktijkervaring op dit vlak. Het programma, de duur en de cursuslocatie worden op maat afgestemd op de wensen van de organisatie. De incompanycursus is zeer geschikt om een projectteam of afdeling te stimuleren om de openbare ruimte meer klant- en gebruiksgericht te ontwikkelen en beheren. In een voorgesprek kan de organisatie aangeven wat de voorkennis is van de deelnemers, welke vragen aan de orde moeten komen, welke doelen er zijn en met welke eigen casus de deelnemers willen oefenen.
www.crow.nl/cursussen
Start cursus: 29-08-2012 Dagcursus gericht op specifiek onderwerp

De dagcursus is een mondelinge cursus waarin de kennis uit de schriftelijke cursus wordt gepresenteerd. De dagcursus zoomt in op een specifieke succesfactor. Zo hebben de cursussen De kracht van bewoners in coproductie en Shared Space reeds plaats gevonden. De dagcursus wordt verzorg door een professional uit het vakgebied die alles weet van het specifieke onderwerp.
Agenda CROW Levende Stad

11 juni 19 juni Regiobijeenkomst B5: Monitoring Tilburg Open themabijeenkomst: Praktijkmiddag beeldkwaliteit Ede
www.levendestad.nl levendestad@crow.nl
nr. 4 | mei/ juni 2012 CROW etcetera | 5
Leefomgeving
www.crow.nl/leefomgeving
Meisjes en techniek
Auteur: Barbara Hasselaar
De deelname van meisjes en vrouwen aan technische opleidingen is nooit erg groot geweest en nu blijkt ook nog dat er voor de toekomst een groot tekort dreigt aan goed opgeleide technici. Daarom is het van belang om vooral de meisjes en vrouwen een goed beeld te geven van wat techniek nu werkelijk inhoudt. En welke kant je allemaal op kunt met de uiteenlopende technische opleidingen. Vanwege de grote technische achtergrond van CROW is het ook in ons belang dat er nieuwe aanvoer blijft komen van technisch opgeleide jongeren.
Diverse vrouwelijke CROW-collegas zetten zich in om jonge meiden enthousiast te maken voor de techniek. Dit gebeurt tijdens voorlichtingsbijeenkomsten waar zij als rolmodel laten zien wat techniek te bieden heeft. Zo ook op de jaarlijkse Ladiesday van de middelbare school CSV in Veenendaal. Dit jaar waren 111 meiden en enkele moeders van de partij om diverse technische workshops te volgen. Vanuit CROW was Barbara Hasselaar betrokken met een workshop Inrichting openbare ruimte. De opdracht was dat de meiden een moodboard een visualisatie van een idee gingen maken voor de inrichting van een stadspark. Wat is vanuit het oogpunt van de jonge meiden van belang bij de inrichting en wat wordt er nu regelmatig gemist op een openbare plek in
je stad? Op deze manier waren de meiden bezig met techniek, met het ontwerpen van de openbare ruimte, en was de betrokkenheid groot omdat het dicht bij de werkelijkheid staat. Al met al een leerzame dag zowel voor de jonge meiden als voor de gastdocente die een kijkje heeft gekregen in de gedachten van tieners over de behoefte, wensen en ideen van de inrichting en het gebruik van de openbare ruimte. Wie weet is er weer input voor de CROWcursus Succesvolle openbare ruimte.
Barbara Hasselaar, consulent Leefomgeving, hasselaar-vanrijzewijk@crow.nl
Milieu
Vooraankondiging congres
Weg Verkeerslawaai! 2012

Onderzoek heeft aangetoond dat wegverkeerslawaai de belangrijkste milieufactor is die de tevredenheid van de leefomgeving bepaalt. Welk spectrum is er aan maatregelen om wegverkeerslawaai tegen te gaan en voor welke maatregelen is subsidie beschikbaar? Benieuwd hoe en wanneer andere ambtenaren en wethouders te motiveren maatregelen toe te passen om wegverkeerslawaai binnen de eigen gemeente te beperken? Benieuwd hoe andere gemeenten wegverkeerslawaai aanpakken? Deze, en nog meer vragen worden behandeld tijdens het congres Weg Verkeerslawaai! 2012.
Weg Verkeerslawaai! 2012 Datum Locatie Tijden Entree 21 juni 2012 Geldmuseum, Utrecht van 10.00 uur tot 17.00 uur 75 euro inclusief btw, lunch, kofe/thee en borrel
Kijk op www.stilleropweg.nl/wegverkeerslawaai voor informatie en aanmelden.
Op 21 juni 2012 organiseren Stiller op Weg, Projectbureau Polka en Bureau Sanering Verkeerslawaai het congres Weg Verkeerslawaai! 2012. Het congres wordt gehouden in het Geldmuseum is Utrecht. Het congres is voor gemeentelijke milieuadviseurs, ontwerpers en beleidsmedewerkers (Verkeer, Ontwerp, Beheer, Milieu, RO en GGD) die verkeerslawaai willen verhelpen of voorkomen en een betere leefomgeving voor hun burgers willen.
heeft als doel de geluidsoverlast van verkeer in de stedelijke omgeving hoger op de agenda te krijgen. Stiller op Weg ondersteunt gemeenten en provincies met kennis over bronmaatregelen en inspirerende praktijkvoorbeelden. Projectbureau Polka informeert en ondersteunt gemeenten, provincies en andere partijen bij de uitvoering van taken die volgen uit de Richtlijn omgevingslawaai. Deze taken zijn het maken van geluidsbelastingkaarten, het opstellen van actieplannen en het voorlichten van het publiek over omgevingslawaai en de aanpak ervan.
Bureau Sanering Verkeerslawaai (BSV) voert namens het ministerie van Infrastructuur en Milieu de geluidssanering van gemeentelijke en provinciale infrastructuur uit. Gemeenten en provincies kunnen met hun saneringsplannen bij BSV terecht.
De organisatoren
Het programma Stiller op Weg, uitgevoerd door Agentschap NL en CROW,
www.stilleropweg.nl www.polka.org www.bureausaneringverkeerslawaai.nl
Wetenschappelijk bewijs: relatie tussen wegverkeerslawaai en gezondheid

In opdracht van het programma Stiller op Weg (SoW) heeft DGMR literatuurstudie gedaan naar de huidige kennis over de relatie tussen blootstelling aan wegverkeerslawaai enerzijds en gezondheid en leefbaarheid anderzijds. Wat blijkt: wegverkeerslawaai is de belangrijkste milieufactor die de tevredenheid van de woonomgeving bepaalt. Al bij een matige blootstelling aan wegverkeerslawaai in de woonomgeving wordt de gezondheid van mensen slechter. Afhankelijk van de geluidsbelasting, treden slaapverstoring, hinder en hart- en vaatziekten op. SoW zal de resultaten van de literatuurstudie samenvatten in een factsheet en voorleggen aan een lezerscomit. Dit comit bestaat uit vertegenwoordigers van onder meer het RIVM, de GGD, gemeenten, provincie, BSV en Polka. Deze factsheet dient als onderlegger of kapstok voor beleidsvoorstellen van gemeenteambtenaren (en de dienstverlenende omgeving). Naar verwachting is de factsheet begin juni 2012 gereed en wordt op www.stilleropweg.nl geplaatst.
www.stilleropweg.nl > programmanieuws voor de resultaten van de literatuurstudie Wilt u de factsheet ontvangen? Stuur dan een e-mail naar Robert Hulshof, consulent Leefomgeving, hulshof@crow.nl
Milieu
www.crow.nl/milieu
De opbrengst van Solve
Kennisuitwisseling en een schonere lucht

Auteur: Ineke Westerbroek
Het programma Snelle oplossingen voor lucht en verkeer (Solve) is afgerond. Het is tijd om de laatste zaken af te wikkelen nu in februari de slotbijeenkomst is gehouden. Tijd om ons hardop af te vragen: Wat heeft het programma nu opgeleverd?
In 2005 is vanuit CROW gesignaleerd dat luchtkwaliteit een steeds belangrijker onderwerp op de politieke agenda werd en dat ook gemeenten hier steeds meer mee te maken kregen. Toen bleek dat we als Nederland niet op tijd zouden voldoen aan de Europese eisen, moest er een plan komen om uitstel van Europa te krijgen en om uiteindelijk toch aan de grenswaarden te voldoen. Dit gebeurde binnen het Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit (NSL). Daarmee liet Nederland zien hoe die grenswaarden gerealiseerd zouden worden. Om het plan en de uitvoering ervan te ondersteunen bij decentrale overheden, hebben
CROW en het toenmalige ministerie van VROM de handen ineengeslagen en is het Solve-programma opgesteld.
Opbrengst
Het ondersteunen van het keuzeproces bij gemeenten en provincies om lokale luchtkwaliteitsknelpunten te signaleren, analyseren en vervolgens op te lossen, was de belangrijkste doelstelling van het programma. Zowel door het bieden van informatie, als door procesondersteuning. Het Solve-programma richtte zich primair op gemeenten en provincies, maar ook adviesbureaus en andere genteresseerden hebben zich aangesloten bij de verschillende activiteiten.
Het programma heeft uiteindelijk zowel tastbare als minder tastbare resultaten opgeleverd. Om een idee te geven: 22 publicaties: met een schat aan informatie over (verkeers)maatregelen hun effecten, kosten, doorlooptijden en invoering. De webapplicatie Solve-Maatregelenmix: een keuzemodel voor maatregelen voor lokale knelpunten op basis van referentiesituaties. Welke maatregel draagt bij aan een oplossing, wat zijn de variabelen bij maatregelen, wat de effecten en neveneffecten? Dit instrument blijft voorlopig (en gratis!) toegankelijk: www.solvemaatregelenmix.nl. Het netwerk van medewerkers van circa honderd gemeenten en provincies waar de problematiek van luchtkwaliteit speelde. Een belangrijk pluspunt hierbij is ook dat er een verbetering is gerealiseerd in de contacten tussen verkeers- en milieukundigen. Er is meer begrip gekweekt voor elkaars werkterreinen. Veel regionale en themabijeenkomsten in het hele land en actieve deelname aan congressen en beurzen. Onder-
werpen die aan de orde zijn geweest, zijn onder andere beplanting en luchtkwaliteit, stadsdistributie, black smoke en een kennismakingscursus verkeer voor milieukundigen en vice versa. Nauwe samenwerking met Agentschap NL in het kader van het netwerk en de bijeenkomsten. Een digitaal discussieplatform.
Een helpdesk. Diverse artikelen in vakbladen.
De moeite waard?
Het is moeilijk in cijfers hard te maken hoeveel het programma heeft opgeleverd. Maar het feit dat de lokale luchtkwaliteit sterk is verbeterd, dat het aantal lokale knelpunten drastisch is afgenomen, dat de onderlinge contacten tussen en ook binnen gemeenten
zijn toegenomen en het feit dat er een hele serie publicaties met praktisch toepasbare oplossingen is verschenen, maken onomstotelijk duidelijk dat het eindresultaat positief is. We willen iedereen die een rol heeft gespeeld in en rondom het Solve-programma hartelijk danken voor zijn inzet. Zonder hen was het programma niet mogelijk geweest. Met dit artikel komt ook een einde aan de vaste Solvepagina in CROW et cetera. Graag geven we het stokje door aan een ander programma; CROW Levende Stad. Daarover volgende keer dus meer
14% 42% Gemeenten Provincie Rijksoverheid Overig overheid 25% Bedrijfsleven 7% Anders 7% 5%
Figuur links: Wie er allemaal hebben meegewerkt aan het programma Solve
www.solve-maatregelenmix.nl Ineke Westerbroek, projectmanager Leefomgeving en Milieu, westerbroek@crow.nl
Verkeer & Vervoer

www.crow.nl/verkeerenvervoer
Fietskennis als exportproduct

Auteur: Stefan Boerboom
In opdracht van de Nederlandse ambassade in de VS organiseert CROW/KpVV ThinkBike workshops waarin verkeerskundigen, planologen en vertegenwoordigers van belangengroepen en bedrijfsleven plannen maken hoe Amerikaanse steden fietsvriendelijker kunnen. CROW-projectmanager Hillie Talens reisde er het afgelopen jaar voor naar Miami, San Francisco en Los Angeles. Een fiets is vr alles een transportmiddel. Amerikanen zien het nog te vaak als een speeltje.
Je zou kunnen zeggen dat Nederland wereldkampioen is op het gebied van fietsen: er zijn meer fietsen dan inwoners en bijna de helft van de bevolking fietst iedere dag. Beleidsmakers in de VS nemen hier graag een voorbeeld aan. De Amerikaanse binnensteden zijn verstopt en vervuild, meer dan de helft van de inwoners lijdt aan overgewicht en de steden worden minder leefbaar door de ruimteclaim van de vele autos. Dat bijeengenomen maakt de fiets een aantrekkelijk alternatief voor de auto. Om de lokale overheden de helpende hand te bieden, is de formule van de ThinkBike-workshop bedacht. Die brengt lokale politici, wegontwerpers, planologen en vertegenwoordigers van bedrijfsle-
ven en belangengroepen bijeen om het fietsgebruik in Amerikaanse steden te stimuleren. Het afgelopen jaar was CROW-projectmanager Hillie Talens twee keer in de VS om deze workshops te ondersteunen als coach en spreker. Ik ben er niet om de Nederlandse sjabloon op de Amerikaanse situatie te plaatsen, legt ze uit. Lokale mensen moeten de maatregelen dragen. Het is leuk te zien dat ze allemaal de Engelstalige versie van de Ontwerpwijzer fietsverkeer gebruiken, maar veel van de daarin beschreven oplossingen moeten wel aan de Amerikaanse omstandigheden worden aangepast.
Hoe de workshops werken

Een ThinkBike-workshop duurt twee dagen. In twee of drie groepen
nemen de deelnemers een specifieke case, zoals een straat of een verbindingsroute tussen twee stadsdelen, onder de loep. Na een plenaire opening voor een breed publiek gaan de deelnemers de stad verkennen. Uiteraard per fiets, legt Talens uit. Voor de deelnemers is het vaak de eerste keer dat ze als professional op een fiets hun stad bekijken. Op zichzelf al een belangrijke eyeopener. Daarna gaan de teams zich inhoudelijk buigen over doelstellingen, maar ook inventariseren, tellen en meten. Met zn allen werken ze aan verbetervoorstellen. De workshop eindigt met een sessie met publiek en pers, waarin de teams hun plannen vaak met artists impressions presenteren, gevolgd door een feestelijke afsluiting.
Verkeer & Vervoer
De CROW-helpdesk
De CROW-helpdesk beantwoordt dagelijks vragen op het gebied van verkeer, vervoer, infrastructuur en openbare ruimte. Vragen stellen kan via helpdesk@crow.nl of (0318) 69 98 55.
Aansprakelijkheid
Talens constateert dat fietsen in steden als Miami, San Francisco en Los Angeles in de lift zit. Maar ook dat het fietsbeleid achterloopt op Nederland. Dit nadeel heeft als voordeel dat er een wereld te winnen is. Ik zeg vaak tegen Amerikanen dat ik jaloers op ze ben, stelt Talens vast. Die brede wegen! Dat betekent prima mogelijkheden om fietsmaatregelen in te passen.
Geregeld komt bij CROW de vraag binnen wanneer een wegbeheerder aansprakelijk kan worden gesteld voor eventuele ongevallen en wat de juridische status is van de ontwerprichtlijnen van CROW. CROW-publicatie 264 Handboek verkeerswetgeving geeft een overzicht van weten regelgeving die van belang is voor wegbeheerders. Er is een apart hoofdstuk gewijd aan beheer van de weg, waarin ook aansprakelijkheid aan bod komt. Er wordt onderscheid gemaakt tussen twee vormen van aansprakelijkheid: risicoaansprakelijkheid en schuldaansprakelijkheid. Beide zijn gekoppeld aan artikelen van het Burgerlijk Wetboek. De risicoaansprakelijkheid geldt op grond van artikel 6:174 van het Burgerlijk Wetboek. Hierbij gaat het om de toestand van de weg zelf. De bezitter (in dit geval de wegbeheerder) van een opstal (de weg) kan aansprakelijk worden gesteld wanneer de weg gevaarlijker is dan redelijkerwijs mag worden verwacht en de weggebruiker dit gevaar niet kende. De wegbeheerder zelf (bezitter) blijft verantwoordelijk voor de veiligheid en de kwaliteit van de weg. Schuldaansprakelijkheid is de onrechtmatige daad op basis van artikel 6:162 van het Burgerlijk Wetboek. De cruciale vraag is wat een wegbeheerder moet doen om aan de zorgplicht voor een veilige en kwalitatief goede weg te voldoen. CROW-richtlijnen kunnen hiervoor goede handvatten bieden. In principe zijn de richtlijnen van CROW niet bindend. Op het moment dat in regelgeving of beleidsnotas wordt verwezen naar de CROW-publicaties, zijn ze wel bindend. Er bestaat jurisprudentie waarbij in de uitspraak wordt verwezen naar CROW-publicaties. Kern van de uitspraken is dat wegbeheerders mogen afwijken van de richtlijnen, maar dat hiervoor wel een goede motivering en afweging van belangen nodig is. Meer informatie over aansprakelijkheid bij het beheer van de openbare ruimte is te verkrijgen bij een in-companycursus van CROW.
Grote kansen voor Nederland

In mijn lezingen houd ik de Amerikanen drie dingen voor, zegt Talens. Een fiets is geen poor mans Mercedes, een fietser is geen pedestrian on wheels en fietsen is geen lifestyle. Wat dan wel? Een fiets is vr alles een transportmiddel. Amerikanen zien het nog te vaak als een speeltje, of associren het met sport of armoede, in plaats van een serieuze manier om binnen steden veel mensen snel en gezond te verplaatsen. Fietsen verhoogt de kwaliteit van de publieke ruimte en is goed voor de leefbaarheid en economie van de binnenstad. Hoe zit het dan met natuur- en cultuurverschillen? De gevaren van fietsen worden vaak overdreven, vindt Talens. En het gevaar neemt af als meer mensen gaan fietsen en als de infrastructuur goed in orde is. Vrijliggende fietspaden, fietsstroken in andere kleuren, of wegen voorzien van sharrows: fietssymbool-met-chevrontekens die aanduiden dat automobilisten en fietsers de weg moeten delen. Ook moet er wat communicatie en marketing betreft nog wat gebeuren. De associatie zou niet die moeten zijn met een sportief type in spandex out-
fitje. Ook wil je niet de associatie met fietskoeriers, die de regels aan hun laars lappen. Nee; de associatie moet die van de fiets zijn als slim vervoermiddel voor iedereen. De workshops zorgen voor goede contacten tussen deelnemers, stelt Talens vast. Neem de USC-campus. Doordat een buurtopbouwwerker en de facilitymanager van de universiteit tijdens de workshop voor het eerst met elkaar in gesprek raakten, is daar een handige fietsdoorsteek gekomen. Fietskennis, fietsvoorzieningen en fietsen exporteren naar de VS biedt grote kansen voor de Nederlandse overheid, industrie en adviesbureaus, merkt Talens op. Er is bijvoorbeeld een groot gebrek aan fietsparkeervoorzieningen. En Nederlandse fietsen zijn er zijn super hot. Geen beach cruisers, maar degelijke, Hollandse modellen.
Parklets
Is het vooral kennis brengen, of kan Hillie Talens ook iets naar Nederland halen? Je leert sowieso met nieuwe ogen kijken, is het
Verkeer & Vervoer

antwoord. Mij zijn vooral de parklets in San Francisco opgevallen: parkeerplekken die met platforms zijn omgetoverd tot groene miniparkjes met bike corrals ofwel fietsenrekken, beplanting en zitgelegenheid, vaak op een verhoging en verplaatsbaar. Ten tweede het Amerikaanse enthousiasme. Ze
weten overal een feestje van te maken en marketing zit echt in hun genen. Van billboard tot sokken. Als ik die twee combineer, denk ik aan een Nederlandse Nationale Parkeerdag of Buurtfeestdag, waarbij mensen zelf kunnen verzinnen wat je kunt doen met een parkeervak.
Flexibele oplossingen-op-wieltjes op parkeerplekken die vaak slechts een gedeelte van de dag nodig zijn, en waarmee allerlei creatieve dingen mogelijk zijn, besluit ze enthousiast.
Hillie Talens, projectmanager Verkeer & Vervoer, talens@crow.nl
CROW-publicatie REC25, Engelstalige ontwerphandleiding voor etsverkeer. Bestellen kan via www.crow.nl/shop]
Genspireerd raken kan op diverse manieren. De Bikes Belong Foundation, een platform opgericht door de Amerikaanse fietsindustrie, stuurt regelmatig een delegatie naar Nederland om ideen op te doen. CROW verzorgt voor hen een afwisselend programma. Op http:// tinyurl.com/7cq6hrj staat een filmpje dat treffend in beeld brengt hoe Amerikanen van de ene verbazing in de andere vallen bij hun fietswerkbezoek aan steden als Rotterdam, Tilburg en Groningen.
Verkeer & Vervoer
Na acht jaar verschijnt een herziene versie van de ASVV

In 2004 is de laatste versie van de ASVV (Aanbevelingen voor verkeersvoorzieningen binnen de bebouwde kom) uitgebracht. Het is gebruik geworden de ASVV elke acht jaar te herzien. Ook de afgelopen jaren hebben de ontwikkelingen in het vakgebied van de verkeerskunde niet stilgestaan. Bijvoorbeeld op het snijvlak van verkeer en milieu hebben de strengere normen inzake de luchtkwaliteit en het geluid een effect op het ontwerp en de toepassing van verkeersvoorzieningen in de stad. De werkgroep Nieuwe kennisontwikkelingen onderzoekt de nieuwe ontwikkelingen in de periode 2004 tot heden op het gebied van verkeerskunde, verkeerstechniek en verkeersplanologie. Vandaar dat CROW enige tijd geleden is gestart met deskundigen uit het werkveld om de verkeerskundige basisinformatie en de verwijs- en voorzieningenbladen in de ASVV te herzien. Het is de bedoeling dat er nog dit jaar een vernieuwde uitgave verschijnt waarin alle kennis is geactualiseerd. De kennis komt zowel op papier als online bschikbaar en op het NVC in het najaar zal al een tipje van de sluier worden opgelicht. Wordt dus zeker vervolgd.
Frans Heijnis, projectmanager Verkeer & vervoer, heijnis@crow.nl
Werkgroep Handboek mobiliteit en ruimte

Ruimte en mobiliteit zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Enkele voorbeelden. In een compacte stad is veel potentie voor de voetganger, de fietser en het openbaar vervoer. Het uitgebreide autosnelwegennet in Nederland maakt veel plaatsen goed bereikbaar met de auto. Hierdoor heeft ruimtelijke spreiding plaatsgevonden. Een gebrekkige afstemming tussen mobiliteit en ruimte kan leiden tot problemen in de hedendaagse stad, varirend van parkeerproblemen tot leefbaarheidsproblemen. Ook kan het leiden tot een onderbenutting van kansen in het stedelijk gebied. Het is dan ook van belang dat de bestaande kennis over de relatie tussen ruimtelijke structuren en verplaatsingsgedrag terechtkomt bij professionals die zich bezighouden met ruimtelijke planning en mobiliteitsbeleid. Er is veel kennis aanwezig over deze relatie, maar deze kennis is erg versnipperd. Een actueel en samenhangend beeld ontbreekt. In de CROW/ KpVV-programmaraad Ruimte en Mobiliteit is geconstateerd dat er ondanks het boek Stedenbouw en verkeer (CROWpublicatie 221) een handboek ontbreekt op het hogere schaalniveau Nederland/regio/agglomeratie/stad. Het Handboek mobiliteit en ruimte moet in dit alles gaan voorzien. Het doel van dit project is professionals die meer willen weten over de relatie tussen mobiliteit en ruimte een overzichtswerk te bieden, zodat ze deze kennis in de praktijk kunnen toepassen. Deze publicatie zal worden opgesteld door verschillende auteurs onder begeleiding van de werkgroep. De werkgroep is breed samengesteld en bestaat, naast de auteurs, uit mensen vanuit verschillende disciplines. Het Handboek mobiliteit en ruimte wordt een gezamenlijk product van CROW en het KpVV en komt naar verwachting in begin 2013 uit.
www.crow.nl/werkgroepen > Verkeer & Vervoer
V.l.n.r.: Paul van de Coevering, Marleen Hovens, Karst Geurs, Miranda Thsh, Erik van Hal, Danille Snellen, Hans Voerknecht, Bas Govers, Reindert Augustijn, Jeremy Bouwmeester, Jake Wiersma. Niet op de foto: Bert Cops, Jeroen Haver, Jaap Groenendijk, Henk Meurs, Thomas Straatemeier.
Verkeer & Vervoer

Een blik op ernstig overgewicht in Nederland. Waar ligt de rol voor de ruimtelijke planner?
Ruimtelijke planning in strijd tegen obesitas

Auteur: Willem Sprangers, Patrick Hendrickx, Julian Boerema (NHTV)
Een obesitaspatint is bij sommige vliegmaatschappijen extra geld kwijt, de zogenaamde fattax. Iemand met ernstig overgewicht eist meer ruimte en meer draagvermogen op en betaalt dus meer. Eenmaal geland op Schiphol worden de kosten niet op de patint, maar op de maatschappij verhaald. Deze welvaartsziekte is, ironisch genoeg, te wijten aan onze veranderde leefstijl. Bewegen en gezonde voeding bieden uitkomst voor het obesitasprobleem. Heeft een verkeerskundige, ruimtelijke planner of ontwerper van de openbare ruimte invloed op het dagelijkse gezonde verplaatsingsgedrag van mensen? Het antwoord is ja, maar niet louter binnen zijn eigen discipline.
Overwicht is sinds jaar en dag een (financile) doorn in het oog van de Nederlandse overheid. Sinds de jaren tachtig is in Nederland het aantal volwassenen met overgewicht gestegen van ongeveer 35 procent tot 47 procent op dit moment; het percentage met de ernstigere variant obesitas is gestegen van 6 procent naar 11 procent [1]. Daarnaast blijkt uit dit onderzoek dat de ziekte vaak in lagere sociaal-economische sectoren voorkomt, hoewel ook de hogere inkomens steeds vaker met dit probleem te maken krijgen. Obesitas nestelt zich steeds dieper in onze samenleving; de helft van de volwassenen is te dik en er is weinig uitzicht dat dit op korte termijn verbetert. gezonde voeding: het aanbieden van groente en fruit op basisscholen is het belangrijkste actiepunt. Andere beleidsstukken pleiten daarentegen voor een meer actieve leefstijl, bijvoorbeeld door de realisatie van sport- en speelvoorzieningen. Op papier is het geen gek idee om een actieve levensstijl ook in dagelijkse verplaatsingen te verankeren; in de praktijk worden concrete problemen ad hoc en plekgericht aangepakt. Als het streven een duurzame gezonde samenleving is, zal bewegen meer vanzelfsprekend moeten worden in het dagelijks leven.
Vierdejaars studenten van de NHTV hebben op verzoek van CROW onderzoek gedaan naar trends op het gebied van ruimte en mobiliteit en daar verslag van gedaan in de vorm van een tijdschriftenartikel. Ruimtelijke planning in strijd tegen obesitas is tot beste artikel uitgeroepen en beloond met plaatsing in CROW et cetera. Verkeerskundigen en professionals op het gebied van de openbare ruimte kunnen hun bijdrage leveren in de strijd tegen obesitas, blijkt uit het artikel, waarin ook buitenlandse ervaringen worden besproken en dat vlot leest en goed is opgebouwd.
van verplaatsen. Voorwaarde is wel dat voetgangers- en fietsvoorzieningen een positieve concurrentiepositie innemen ten opzichte van autoverkeer en openbaar vervoer [3]. Openbaar vervoer zou zelfs, mits goed ingezet, een actieve levensstijl kunnen bevorderen als de omgeving hiertoe uitnodigt [7, 8]. Kenmerkend is dat er keuzes gemaakt moeten worden. Kiezen voor langzaam verkeer betekent tegelijkertijd het ontmoedigen van autogebruik. In het Nederland van nu wordt autogebruik juist vaak onbewust gestimuleerd: bij een verkeersregelinstallatie wordt een tweede groenfase per cyclus voor fietsers vanwege capaciteitstekort voor het autoverkeer uit de regeling gehaald en speelvelden verdwijnen ten behoeve van extra parkeerplaatsen [6]. Dit zijn voorbeelden die de weg van de minste weerstand volgen, zonder over consequenties na te denken. Keuzemogelijk-
De ruimtelijke planner faciliteert

Volgens onderzoek blijkt dat de ruimtelijke opzet van een wijk van grote invloed is op het verplaatsingsgedrag [2]. Compacte stedenbouw blijkt een actiever leefpatroon te stimuleren. Wanneer de afstanden tussen wonen, werken en voorzieningen klein zijn, wordt er eerder gekozen voor een bewegingsintensieve manier
Eenzijdige benadering
De oplossing is simpel: het is een combinatie van gezonde voeding en een actieve levensstijl. De Nota overgewicht van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport richt zich enkel op
Verkeer & Vervoer
De Engelse aanpak: plannen voor gezonde omgevingen

1 Relaties leggen met zorgaanbieder De NHS promoot een betere samenwerking tussen de gezondheidssector en de ruimtelijke planning. Dit resulteert bijvoorbeeld in een goede onderlinge afstemming van de locaties van gezondheidscentra in de steden. Daarnaast is er een forum geopend waarin planologen en zorgaanbieders onderling contact hebben. 2 Verzamelen van informatie omtrent zorg Er zijn verschillende factoren, denk aan de toegankelijkheid van speelplaatsen, die de gezondheid van de mens benvloeden. Met deze wetenschap in het achterhoofd kunnen planners een eisenpakket opstellen waaraan ontwikkelaars met hun ontwikkelingen moeten voldoen. 3 Neem gezondheid mee in strategische plannen Dit houdt in dat er aanvullende richtlijnen komen ten aanzien van het plaatsen van scholen en medische voorzieningen nabij en om de bestaande en nieuw te bouwen woongebieden. Het zorgt ervoor dat mensen worden aangemoedigd om meer te wandelen en te fietsen, waarbij lange afstanden vermeden worden en sluit dus deels aansluit bij het principe van de compacte stad. 4 Verbeter gezondheid door ontwikkelingen te begeleiden Bij stadsuitbreidingen dient er rekening te worden gehouden met de bijdrage van ontwikkelaars aan voorzieningen en infrastructuur. Aan de hand van Health Impact Assessments worden de effecten van grote ontwikkelingen op de gezondheid gemeten. Daar worden door de lokale overheden eisen over opgesteld, die de gezondheid en het actieve bewegingspatroon stimuleren [9].
heden om te bewegen worden dus juist verminderd of helemaal weggenomen, vaak vanuit financieel en ruimtelijk oogpunt, terwijl de kansen voor gezond bewegen gewoon op straat liggen.
Kentering in beleid
Het idee om gezond beleid te voeren is niet nieuw, maar binnen het Nederlandse bestel wordt de samenwerking niet of nauwelijks gezocht. De hokjescultuur zorgt ervoor dat het grotere belang niet altijd gezien wordt of behapbaar is. Elk hokje streeft zijn eigen doelen na, zonder over de schutting van de kantoortuin te kijken of contact te hebben met andere publieke instanties. Gezondheid moet daarom als doel op zich worden benaderd. Een efficintere en beter georinteerde aanpak is een logisch vervolg, dat leidt tot meer kennis en inzicht om beweging te stimuleren. Nederland zou een voorbeeld moeten nemen aan de Engelse aanpak. In Engeland combineert de overheid het gezondheidsbeleid met het ruimtelijke beleid. De National Health Service is een openbare gezondheidsorganisatie die zich met primaire en secundaire gezondheidsvraagstukken bezighoudt. Urban planners en mensen uit de gezondheidszorg die verenigd zijn in de NHS delen kennis via stuurgroepen en stellen gezamenlijk richtlijnen voor ontwikkelingen op. Ook ontwikkelt men toolkits om te controleren of gezondheidsdoelstellingen, zoals een actieve levensstijl, een plaats krijgen in het ruimtelijke beleid.
Hoewel in Nederland anders wordt aangekeken tegen actieve verplaatsingsmethoden, kunnen uit de Engelse werkwijze op het gebied van samenwerking wijze lessen worden getrokken. Fietsend naar school is bij ons voor kinderen bijvoorbeeld een doel op zich, terwijl in Engeland naar school fietsen het middel is om kinderen meer te laten bewegen. In deze tijden van economische crisis is het zaak om te kijken waar samengewerkt kan worden. Een ruimtelijke inrichting waarin bewegen meer centraal staat, wordt niet afdoende afgewogen tegen de opbrengsten, die dit met zich meebrengt op het gebied van volksgezondheid [2, 5]. De uitkomsten zouden wel eens zeer verrassend kunnen zijn
Resum
De aanpak van obesitas door enkel gezonde voeding is veel te kort door de bocht. Bewegen is onderdeel van ons dagelijks leven: er is met name winst te halen op het gebied van alledaagse verplaatsingen. De baten van een gezondere bevolking worden echter onvoldoende meegenomen in de keuze voor de ruimtelijke inrichting, terwijl juist een ruimtelijke planner veel invloed heeft op verplaatsingen van mensen. Een ruimtelijke planner zou naar Engels voorbeeld veel meer de samenwerking moeten zoeken met andere disciplines. Kennis delen en elkaar controleren zijn essentieel om beweging van mensen te stimuleren. Dit zijn goede kansen om gezondheid structureel te waarborgen. Uiteindelijk is voor-
komen immers beter dan genezen. De vragen die overblijven zijn: wie onderneemt er actie? Uit je hokje kruipen of wachten tot andere afdelingen naar jou toe komen? Een keer samen koffiedrinken of (gezond) lunchen kan wellicht geen kwaad.
Bronnen
1 Van den Berg, M. & Schoemaker C.G. Volksgezondheid Toekomst Verkenningen 2010 (2010) 49-60, Downloaded from http://vtv2010.nl/on December 5, 2011 2 Lawrence D., Journal of Planning Literature 2001 16: 202, Downloaded from jpl. sagepub.com at NHTV - Library on November 29, 2011 3 Brown A., Asad J., Urban Stud 2008 45: 963, Downloaded from usj.sagepub.com at NHTV - Library on November 29, 2011 4 Nota Overgewicht, Uit balans: de last van overgewicht, 2009 5 Von Lengerke, T. & Krauth, C. Maturitas 69 (2011) 220 229, Downloaded from sciencedirect.com at NHTV - Library on December 5, 2011 6 Ligtermoet, D. (2002). A10 West: de fiets als alternatief voor ringwegrijders. Fietsverkeer nr. 4, oktober 2002, pag. 6-7. Fietsberaad, Ede 7 Calthorpe, P. (1993) The Next American Metropolis. Ecology, Community, and the American Dream. New York: Princeton Architectural Press 8 Dittmar, H. & Ohland, G. (2004) The New Transit Town. Best Practices in TransitOriented Development. Washington DC: Island Press 9 Ross A., (2007) Planning for healthy environme nts. www.idea.gov.uk/idk/core/page. do?pageId=6090900. Vinddatum 16-1-201

www.kpvv.nl
KpVV OV-Klantenbarometer
Auteur: Gerard van Kesteren
Onderzoek
Op 3 april publiceerde het KpVV de nieuwste rapportcijfers die ovreizigers geven voor hun reis in bus, tram, metro, regionale trein of ferry. Dit onderzoek, de OVKlantenbarometer, werd eind 2011 voor het elfde maal gehouden. In de periode van eind oktober tot begin december hebben reizigers verspreid over heel Nederland tijdens hun ov-rit enqutes ingevuld; 83.500 in totaal. Die spreiding over het land is zodanig dat er betrouwbare uitspraken kunnen worden gedaan over de klantwaardering in 87 onderzoeksgebieden. Deze onderzoeksgebieden komen grotendeels overeen met de openbaarvervoerconcessies. Het is verreweg het grootste onderzoek naar de mening van reizigers in het stadsen streekvervoer. En waarschijnlijk is nooit eerder al het lokale en regionale vervoer in een land in n onderzoek doorgelicht op de mening van reizigers. De OV-Klantenbarometer is een belangrijk instrument geworden in de ov-wereld om de kwaliteit van het openbaar vervoer te monitoren. Het onderzoek wordt financieel mogelijk gemaakt door het ministerie van Infrastructuur en Milieu en de 19 provincies en stadsregios. De resultaten worden gebruikt om gedeputeerden en portefeuillehouders te informe-
Onderzoek OV-Klantenbarometer 2011
ren, als element in jaarverslagen, als element in bonus-malusregelingen met vervoerbedrijven en niet in de laatste plaats om te bepalen op welke punten het openbaar vervoer verder verbeterd kan worden. Ook wetenschappers buigen zich geregeld over de uitkomsten.
Belangrijkste resultaten 2011

De vragenlijst bestaat uit 33 vragen, maar de meest gebruikte is die naar het algemene oordeel over de rit. Hieronder de meest in het oog springende resultaten uit het laatst gehouden onderzoek. Wat het stadsvervoer betreft, gaven reizigers de hoogste waardering aan het busvoer in Leeuwarden, een 7,6. Opvallend bij het busvervoer in de drie grote steden is dat, na goede cijfers in 2010, de rapportcijfers daalden. In Den Haag van een 7,7 naar een 7,4, in Rotter-
dam van een 7,5 naar een 7,4 en in Amsterdam van een 7,3 naar een 6,9. De Rotterdamse tram wist zich voor de derde achtereenvolgende keer te verbeteren en wordt nu gewaardeerd met een 7,2. De hoogst gewaardeerde metro is de RandstadRail-verbinding tussen Rotterdam en Den Haag; deze scoorde een 7,6. De metro van Amsterdam steeg met 0,2 punt tot een 7,0. Opvallend is dat het streekvervoer om de drie grote steden heen hoog wordt gewaardeerd. Zo wist het streekvervoer van Qbuzz rondom Rotterdam zich voor het vijfde achtereenvolgende jaar te verbeteren en steeg naar rapportcijfer 7,8, een vierde plaats in de totale ranking. Verder scoorde het Regiovervoer Haaglanden een 7,5, net als rond Amsterdam de gebieden Zaanstreek en Waterland.
Regionale treindienst Ede Amersfoort (Connexxion) scoort het hoogst
de 87 onderzoeksgebieden is nu Zwolle Emmen van NS, een 6,4. Eind dit jaar neemt Arriva op beide laatstgenoemde lijnen de exploitatie over. De top-3 bleef ongewijzigd, zij het dat de rapportcijfers iets minder hoog uitvielen dan vorig jaar. Het hoogst gewaardeerd wordt het busvervoer op de Friese Waddeneilanden (8,2), gevolgd door de veerdienst Dordrecht Rotterdam (8,1) en de veerdienst Amsterdam Velsen (7,8).
Foto: Paul Verheijdt
Analyses
Zoals gezegd, bestaat de vragenlijst uit 33 vragen. De vraag naar het algemeen oordeel is maar het spreekwoordelijke topje van de ijsberg. Er wordt jaarlijks een massa aan data binnengehaald die het waard is om goed te bestuderen. Dat wordt ook steeds meer gedaan. Ten eerste met behulp van de speciale webtool die te vinden is op de website van het KpVV. Maar ook doen ov-autoriteiten en vervoerbedrijven steeds vaker diepteanalyses met SPSS. Zo worden verbanden aan het licht gebracht en komen onderwerpen boven water waarvan het verstandig is daar als eerste aan te werken.
7,3 7,2 7,1 7,0 6,9 6,8 6,7 6,6 6,5 6,4 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11
Ontwikkeling algemeen oordeel OVKlantenbarometer
Ook de twintig regionale treindiensten die onder de verantwoordelijkheid vallen van provincies en stadsregios zijn onderzocht. Met een 7,6 scoorden de regionale treindiensten Ede Amersfoort (Connexxion), Zwolle Kampen
(NS) en Leeuwarden Harlingen (Arriva) het hoogst. De treindienst Arnhem Winterswijk van Syntus steeg van een 5,9 naar een 6,6. Daarmee is het tevens de grootste stijger van dit jaar. De rodelantaarndrager in de ranking van
Rapport OV-Klantenbarometer 2011: www.kpvv.nl/klb KpVV-webtool: www.ov-klantenbarometer.info Gerard van Kesteren, gerard.vankesteren@kpvv.nl

www.kpvv.nl
Verkeerseducatie Vlaanderen
Auteur: Wilma Slinger
Het KpVV heeft van de provincies en stadsregios in 2010 de vraag gekregen om de kennisfunctie verkeerseducatie verder uit te bouwen. Wat dit onderwerp betreft, kunnen we nog wat leren van onze zuiderburen: goede effectieve campagnes, de ontwikkeling van een kwaliteitswijzer voor verkeerseducatieve projecten en producten, het halen van je theorierijbewijs op school in het voortgezet onderwijs, de ervaringen met het begeleid rijden voor jongeren (waar we in Nederland nog maar met de eerste pilot bezig zijn) en een digitaal verkeersexamen. Zomaar een paar onderwerpen die voor het KpVV aanleiding waren voor het organiseren van een excursie in 2012 naar de Vlaamse Stichting Verkeerskunde (VSV) in Mechelen. KpVVgenodigden waren provincies en stadsregios (als regisseurs verkeersveiligheid), aangevuld met mensen vanuit VVN, SWOV, CBR en Team Alert.
ligt er een parallel, omdat het bezig is met een educatieve checklist voor producten en projecten en de organisatie hieromheen.
Voortgezet onderwijs
Dit jaar lopen de eerste pilots in Nederland van het project Theorierijbewijs+. Dit is een project dat is opgezet door VVN en dat het mogelijk maakt je theorierijbewijs, met ook een extra focus op het stimuleren van het juiste gedrag, op school te halen. In Vlaanderen loopt dit project al een paar jaar en is het uiterst succesvol (780 van de 800 scholen doen mee). Een belangrijke basis van het succes was het feit dat bij de start van het project de leerdoelen hiervan in de eindtermen van het voortgezet onderwijs opgenomen waren. Wat de Vlamingen ook goed doen, is het inschakelen van rijinstructeurs bij het lesgeven op en
Beoordeling educatieve producten

Al een paar jaar is er contact tussen de VSV en het KpVV. Aanleiding was het Vlaams Congres Verkeersveiligheid dat de VSV in 2009 organiseerde en waarvoor het KpVV uitgenodigd was iets te komen vertellen over zijn digitale toolkit met verkeerseducatieve producten.
Links: Voorsituatie Befferstraat, Mechelen (B) Rechts:Nasituatie Befferstraat
In Vlaanderen heeft men ook een dergelijke catalogus opgezet met de focus op het basis- en voortgezet onderwijs. Interessant is hoe onze Vlaamse collegas evaluaties van producten organiseren door deze te koppelen aan te verkrijgen subsidies. De gebruikers uit het onderwijs zelf geven beoordelingen. Voor het KpVV
Stelling van de maand, reacties

Het KpVV start maandelijks een discussie rond verkeer en vervoer. In de vorige CROW et cetera was de stelling:
Mobiliteitsmanagement staat in Nederland vooral in het teken van files verminderen op de hoofdwegen. Worden daardoor kansen om mobiliteit in de steden te verbeteren gemist?
Eddy Klynen (VSV) geeft uitleg
stimuleren van de scholen. Zij krijgen hiervoor speciale bijscholing in didactiek. En ten slotte worden scholen gestimuleerd door ook weer de koppeling met subsidies om hun plannen voor verkeerseducatie digitaal vast te leggen en te verantwoorden.
zo veel mogelijk uit het zicht te halen en kwaliteit als bijvoorbeeld oude riviertjes terug te brengen in het stadsbeeld.
Boudewijn Leeuwenburgh Bij mobiliteitsmanagement zou het veel meer moeten gaan om het garanderen van bereikbaarheid. Integraal en intermodaal. Een onderscheid tussen hoofdwegen en steden is daarbij niet aan de orde. Het gaat om de beleving van de totale reisketen, of dat nu is per auto of op een alternatieve wijze.
Vervolg
De excursie heeft ertoe geleid dat alle partijen hebben uitgesproken dieper te willen uitwisselen op onder andere het terrein van de digitale toepassingen zoals de VSV die heeft opgezet voor het onderwijs. Het KpVV gaat dit vervolg faciliteren voor de regios.
Bredere blik
Naast de educatieve en gedragsonderwerpen kregen we in deze excursie ook een bredere kijk op het mobiliteitsbeleid in de stad Mechelen en werd via een presentatie en rondleiding duidelijk dat kwaliteit van de openbare ruimte niet alleen in woorden beleden wordt. Mechelen is een compacte stad met 80.000 inwoners met alle voorzieningen op loop- en fietsafstand. Toch is het fietsaandeel beperkt. De gemeente heeft aandacht voor kwaliteit van de openbare ruimte en streeft ernaar om de binnenstad autoluw te maken, parkeren
Jaap van Velzen Volgens mij is files verminderen een mogelijk gevolg van mobiliteitsmanagement, maar zeker geen hoofddoel. Net zoals milieuwinst, een betere conditie door fietsen, minder beslag door parkeerplaatsen en een gezondere woonomgeving dat zijn. Tom Godefrooij Het woord mobiliteitsmanagement in de stelling zou moeten worden vervangen door het beleid van de minister. In dat beleid is mobiliteitsmanagement voor haar een van de instrumenten om te werken aan wat zij kennelijk het meest nijpende probleem vindt. Ze gedraagt zich daarbij als een typische wegbeheerder. Martien Das Ik denk dat het afschaffen van de belastingvrije reiskostenvergoeding voor een flinke dynamiek gaat zorgen. De randvoorwaarden worden flink veranderd dus: een perfecte gelegenheid voor het doorbreken van gewoontegedrag. Werknemers (en werkgevers) zullen opnieuw gaan rekenen en (deels) voor minder/anders reizen kiezen.
Nederlandse verkeerseducatieve catalogus: pvetoolkit.kpvv.nl Vlaamse verkeerseducatieve catalogus: www.sms-webshop.be Theorierijbewijs in Vlaanderen: www.rijbewijsopschool.be Theorierijbewijs+ in Nederland: www.veiligverkeernederland.nl/theorierijbewijsplus Stappenplan verkeerseducatie VO: secundair. slimmemobielescholen.be/stappenplan Wilma Slinger, wilma.slinger@kpvv.nl
Bijeenkomsten en congressen
Het KpVV organiseert gratis bijeenkomsten en is aanwezig op diverse congressen en beurzen met inhoudelijke sessies en/of een beursstand. Bekijk de agenda op www.kpvv.nl/bijeenkomst.
Nieuwe stelling van de maand

Een theorierijbewijs halen op de middelbare school is de beste manier om verkeerseducatie beter te verankeren in het voortgezet onderwijs.
Reageer vr 18 juni 2012 via de Linkedin-groep Kennisplatform Verkeer en Vervoer (KpVV)
Volg ons of discussieer mee

Discussiegroep Kennisplatform Verkeer en Vervoer (KpVV) @KpVVUtrecht | #kpvvutrecht

www.crow.nl/aanbestedenencontracteren
EMVI-criteriabibliotheek: uniek kijkje in de aanbestedingskeuken

Auteur: Stefan Boerboom
Bij aanbestedingen wordt steeds vaker gebruikgemaakt van de EMVI-methode: de economisch meest voordelige inschrijving. EMVI staat of valt met de wijze waarop de criteria geformuleerd zijn. Toch was er tot nu toe weinig informatie over dergelijke criteria te vinden. In die lacune is nu voorzien; onlangs lanceerde CROW de EMVI-criteriabibliotheek. Daarmee kunnen met name opdrachtgevers aan de hand van zestig voorbeelden inspiratie opdoen voor de criteria die ze willen hanteren. Twee betrokkenen praten over de totstandkoming ervan: Teun van Reeuwijk (projectmanager bij CROW) en Rutger van Hulzen (adviseur bij Balance & Result).
Niet de laagste prijs, maar de inschrijving met de hoogste meerwaarde bepaalt wie de opdracht krijgt. Dat is de basisgedachte achter de economisch meest voordelige inschrijving (EMVI), nader geformuleerd en als methode neergezet in CROW-publicatie 253 Gunnen op waarde. Prijs is immers lang niet altijd het belangrijkste criterium als het om gunning van een opdracht gaat; kwali-
teit kan ook een belangrijke of zelfs doorslaggevende rol spelen. Bijvoorbeeld een optimale gebruikersvriendelijkheid. Of een lange levensduur. Steeds vaker maken aanbesteders gebruik van EMVI. Uit gegevens van het Aanbestedingsinstituut Stabi blijkt dat al ruim 20 procent van alle bouwopdrachten wordt gegund op prijs n kwaliteitscriteria; bij rijksopdrachten zou dit percentage al op 45 liggen. Er is dus al veel ervaring met EMVI opgedaan. Toch is er procedureel en inhoudelijk nog veel te winnen, vindt Teun van Reeuwijk, projectmanager bij CROW. Een aanbestedingsprocedure is nog te vaak een black box. Het draagvlak voor gunnen op waarde is groot. Wel constateren we dat procedures nog te vaak niet goed verlopen en criteria te vaag
Foto: Herman Stver
De RAW-helpdesk
Deze CROW-helpdesk beantwoordt dagelijks enkele tientallen vragen op het gebied van RAW, UAVgc en aanbesteden. Vragen stellen kan via rawhelpdesk@crow.nl of (0318) 69 98 55
Jacques Teunissen, Helpdesk CROW, goedemiddag. Goedemiddag. Ik val maar meteen met de deur in huis: vindt u het verstandig om in het bestek een vervoersafstand te vermelden voor vrijkomende materialen die moeten worden vervoerd? Dat hangt ervan af, meneer. Dan wil ik graag weten waarvan af? Dat vermoeden had ik al. Welnu, bij het opstellen van uw bestek moet u uitgaan van het volgende onderscheid: 1. Als de locatie bekend is waarheen vrijgekomen materiaal moet worden vervoerd, of als de aannemer de vrijheid heeft om zelf een locatie te kiezen, dan hoeft er geen afstand in het bestek te worden vermeld. De aannemer kan immers zelf de afstand bepalen. 2. Als de locatie nog niet bekend is en de aannemer heeft zelf geen keuzemogelijkheid, dan is het voor de aannemer niet mogelijk de vervoersafstand te bepalen. Om ongelijkheid bij de inschrijvingen te voorkomen, is het om die reden verstandig wel een afstand te vermelden in het bestek. Omdat dan bekend is met welke afstand de aannemer heeft ingeschreven, is het ook mogelijk om tijdens de uitvoering van het werk te kunnen verrekenen op basis van de werkelijke afstand.
Van Hulzen legt uit dat het om uniek materiaal gaat. Deze informatie is nooit eerder direct toegankelijk geweest. Het is geen informatie die je even googelt. Bij een niet-openbare procedure is het de opdrachtgever die enkele partijen selecteert; alleen die partijen ontvangen de criteria. Was het niet moeilijk gegevens te verkrijgen? Ja, soms wel, glimlacht Van Hulzen. Dat is wel te begrijpen. Met name adviesbureaus hadden er soms moeite mee, omdat de manier waarop zij een aanbestedingsprocedure ondersteunen onderscheidend kan zijn ten opzichte van anderen. Maar er waren genoeg partijen die heel open waren. Overigens vond ik het heel verhelderend om te ervaren hoe aannemers aankijken tegen EMVI-criteria. Hoe zij een crite-
Het taartdiagram als ingang om snel toegang te krijgen tot de bibliotheek
zijn geformuleerd. Subjectiviteit, een gevoel van willekeur en juridische kwesties liggen dan op de loer. Dat was aanleiding om met koepelorganisatie Bouwend Nederland, ondernemersorganisatie UNETO-VNI en Expertisecentrum Aanbesteden PIANOo om de tafel te gaan zitten.
Wanneer is sprake van zon tweede situatie? Bijvoorbeeld als u wilt dat het vrijgekomen materiaal moet worden opgeslagen in een depot, maar de locatie van het depot nog moet worden bepaald. Of als de opdrachtgever een verwerkingsinrichting wil voorschrijven, maar nog niet bekend is welke dat gaat worden. Laatste vraagje: Als ik een vervoersafstand opneem, moet dit dan de enkele afstand zijn of heen-en-weer. Die keuze is in principe aan u. Als het maar duidelijk is omschreven in het bestek. Enkele afstand lijkt mij prima. Zet u er voor de zekerheid ook de term circa of ongeveer bij. Dat scheelt mogelijk met het verrekenen wanneer de werkelijk afstand in de uitvoering bekend wordt. Het waarom hiervan kunt u nalezen in de U.A.V. paragraaf 38 lid 2. Geeft u mij nu ook nog huiswerk op? Tja, deze kolom is helaas te kort om dit ook nog hier voor u te beantwoorden. Wellicht een volgende keer. Prima, dan bel ik nog wel een keertje terug.
Nooit eerder toegankelijk

Rutger van Hulzen van organisatieadviesbureau Balance & Result vulde samen met mensen van de Universiteit Twente de bibliotheek met voorbeelden. Hij legt uit hoe: We hebben ofwel specifiek contact opgenomen met aanbestedende diensten waarvan we wisten dat ze EMVI hadden ingezet, of we hebben gebruikgemaakt van documenten waarin ervaringsgegevens over criteria te vinden zijn.

De presentatie van de EMVI-criteriabibliotheek
rium fileren en hun strategie bepalen is een waardevolle ervaring. Wat opdrachtgevers betreft, herinner ik me bijvoorbeeld de gemeente Ede. De gevel van het gemeentehuis moest gerenoveerd worden en de criteria waren een goede bereikbaarheid gedurende de renovatie, maar ook veiligheid voor de bezoekers. Door de criteria op de juiste manier te formuleren, werd de markt geprikkeld en ging de opdracht naar een aannemer die een speciale hangsteiger had bedacht. Dat is ook precies wat je wilt bevorderen: de creativiteit van aannemers benutten. Een schoolvoorbeeld waarbij EMVI duidelijk voordelen heeft boven de laagste prijs.
Maak onderscheid tussen eisen en wensen

Volgens Van Reeuwijk zijn aanbestedingsprocedures nog te vaak ondoorzichtig. Wat bij procedures vaak onduidelijk blijft, is wat de minimumeisen zijn en waar de wensen liggen. Bij een procedure met duidelijke EMVI-criteria is dat wel het geval: daar stel je als opdrachtgever enkele goed geformuleerde criteria op en je vraagt de inschrijvers in hun aanbieding de invulling van de wensen te onderbouwen. Zo maak je als opdrachtgever helder waar de mogelijke meerwaarde zit, en kun je als opdrachtnemer uitleggen waarmee je het verschil kunt maken. Van Hulzen vult aan: Daarbij hangt je criterium nauw samen met je beoordelingsmodel. In de praktijk kom ik nog vaak het puntensysteem tegen. Dan zie je dat aannemers het beoordelingsmodel bestuderen en strategisch gaan inschrijven. Waar je als opdrachtgever vooraf denkt aan een prijs-kwaliteitverhouding van 60-40, blijkt dat door de manier waarop je een en ander beoordeelt en onder invloed van andere inschrijvers, die verhouding kan opschuiven naar 80-20. Van Reeuwijk knikt. Zon relatief systeem is wat je noemt Russisch roulette. De oplossing is criteria altijd
CROW-publicatie 253 Gunnen op waarde Bestellen kan via www.crow.nl/shop
te waarderen in harde euros. Wat je wilt, is dat opdrachtnemers allemaal hetzelfde vertrekpunt hebben. In een project voor bijvoorbeeld een totaalbedrag van een ton geef je ze allemaal mee dat ze veertigduizend euro beschikbaar hebben voor extra kwaliteit. Door die transparantie is een opdrachtnemer veel beter in staat het gesprek met de opdrachtgever aan te gaan als er bijvoorbeeld in een absurd laag bedrag voor kwaliteitscriteria is voorzien, waardoor het aanbieden van meerwaarde niet loont.
Zestig voorbeelden
De onlangs gelanceerde EMVI-criteriabibliotheek bevat zestig voorbeelden van aanbestedingen met EMVIcriteria. Iedere casus bevat de volgende elementen: 1. aard van het werk; 2. hoe werden de gunningscriteria geformuleerd; 3. hoe zag het indieningsproduct eruit; 4. beoordeling; 5. weging van de gunningscriteria; 6. wat was het effect; 7. tips (overwegingen); 8 bron (achterliggende documenten). De bedoeling is meer voorbeelden aan de bibliotheek toe te voegen. Input is van harte welkom, zegt Teun van Reeuwijk (CROW). Het hoeven niet alleen geslaagde voorbeelden te zijn; projecten waarbij niet alles vlekkeloos verliep zijn even interessant. Het draait om inspiratie opdoen en leren van elkaar.
Fundamenteel nadenken heeft echt meerwaarde

Volgens Van Reeuwijk is belangrijk dat EMVI-criteria duidelijk samenhangen met de projecten organisatorische doelstellingen. Stel dat je als opdrachtgever veel wilt doen aan social return: mensen aan het werk helpen met een grote afstand tot de arbeidsmarkt. Dan zul je dat in je criterium willen laten terugkomen. Kijk wel of het bewuste project zich ervoor leent. Want bij een project waar relatief weinig menskracht aan te pas komt, heeft zon criterium geen waarde. Van Hulzen vult aan: Bepaal niet eindeloos criteria, maar formuleer er drie vier. Op die manier is het behapbaar, voor de markt en bij het beoordelen van de inschrijvingen. Het is wetenschappelijk bewezen dat de
CROW-publicatie 465 Leidraad Aanbesteden Bestellen kan via www.crow.nl/shop
kwaliteit van je aanbestedingsprocedure en de criteriakeuzes die je daarin maakt, een directe relatie hebben met projectsucces. Fundamenteel nadenken daarover heeft echt meerwaarde. Volgens Van Reeuwijk is het ook als opdrachtnemer belangrijk goed te kijken naar de criteria. Kijk hoe ze gewaardeerd worden en of je je daarin kunt onderscheiden. Als dat vragen oproept, stel ze dan meteen. Tijdens het aanbestedingsproces is er altijd gelegen-
heid vragen te stellen over de aanbestedingsstukken: de zogeheten inlichtingen. De opdrachtnemer moet kritisch zijn of de criteria wel reel zijn. Ik pleit voor transparantie en dialoog.
Geen standaardisatie, wel structuur

Van Reeuwijk is tevreden over de manier waarop de kennis in de bibliotheek toegankelijk is. We hebben gekozen voor een taartdiagram als ingang. Iedere taartpunt staat voor een proces- of productaspect. Bijvoorbeeld Functionaliteit, Gebruikersvriendelijkheid of Beschikbaarheid. Als je die taartpunt aanklikt, kom je bij de verschillende voorbeelden binnen de werkgebieden Droge Infra, Natte Infra, Gebiedsontwikkeling of Gebouw. Niet andersom! Dat bevordert het over de grenzen van je eigen vakgebied heen kijken.
Van Hulzen benadrukt dat het niet de bedoeling is om criteria klakkeloos te kopiren. De verleiding is wellicht groot, maar het is onverstandig. Het gaat om inspireren en behoeden voor valkuilen. Wat ik het mooiste onderdeel van de bibliotheek vind, is waar we het effect van het criterium beschrijven: wat had ik als opdrachtgever bedacht en wat is ervan terechtgekomen? De bibliotheek geeft echt een beeld van criteria zoals ze daadwerkelijk door de markt zijn gebruikt. Van Reeuwijk beseft dat het onderwerp gevoelig ligt. Vorige week nog werd ik gebeld door een ongeruste directeur van een aannemersbedrijf. We gaan toch niet naar standaardisatie toe?, vroeg hij. Ik heb hem kunnen geruststellen. Aan de ene kant willen bedrijven zich bij aanbestedingen kunnen blijven onderscheiden. Aan de
andere kant wil een partij als Bouwend Nederland graag meer structuur. De taartvorm, de pagina waarmee de EMVI-criteriabibliotheek opent, is niets meer of minder dan een richtingaanwijzer. Kortom: geen standaardisatie, wel structuur en inspiratie. Ik denk dat wij dat spanningsveld correct hebben aangevoeld. Verder maken we gebruik van dezelfde ICT-omgeving die ook achter de Leidraad Aanbesteden en de EMVI-module van het Decision Support System zit. Ook is er veel tijd besteed aan zoektermen en synoniemen. Daardoor heeft de bibliotheek een goede zoekfunctie.
Teun van Reeuwijk: Er is procedureel en inhoudelijk nog veel te winnen
www.leidraadaanbesteden.nl/emvi-criteriabibliotheek Teun van Reeuwijk, projectmanager Aanbesteden & Contracteren, vanreeuwijk@crow.nl

Aanbestedingskalender: gebruikers aan het woord

Auteur: Ad van Leest
Aanbestedingskalender is sinds jaar en dag de grootste aanbestedingssite van het land. De volledigheid, de klantvriendelijkheid, de aanmeldingsservice, het automatisch doorplaatsen naar Europa, de volledig digitale communicatie: het heeft allemaal bijgedragen aan het succes van de site. Wat vinden gebruikers van de website aanbestedingskalender.nl?
Koen Weterings is senior inkoper bij de gemeente Oosterhout. De gemeente heeft een benvloedbaar inkoopvolume van ongeveer 60 65 miljoen euro. Een belangrijk deel hiervan wordt in de openbare ruimte uitgegeven. De grens om nationaal openbaar aan te besteden ligt in Oosterhout op 1 miljoen euro, waardoor veel werken in aanmerking komen voor een onderhandse aanbesteding. kalender ziet Weterings als een behoefte aan nieuwe functionaliteit. Hiervoor kan bijvoorbeeld een inkoopprocedure voor opgenomen worden, naast Europees, nationaal openbaar en onderhands. In de loop van het jaar wil Oosterhout het proces van aanbesteden verder vereenvoudigen door te digitaliseren. Zij gaan binnenkort testen met het systeem van Negometrix, dat overigens samenwerkt met Aanbestedingskalender. Dit moet ook voor inschrijvers leiden tot een lastenverlichting. Weterings merkt op dat in Oosterhout het werkgebied inkopen in ontwikkeling is en dat met de civieltechnische en bouwtechnische afdelingen sprake is van goed overleg om een geslaagde aanbesteding in de markt te zetten.
Richard de Haar: Dankzij de attenderingsmail speuren we dagelijks Aanbestedingskalender gericht af
stede werken aan en speuren daarvoor dagelijks via de attenderingsmail Aanbestedingskalender af, enerzijds gefilterd op werken (civieltechnisch), anderzijds gefilterd op dienstverlening (groen). Verder blijft het ook gewoon handmatig zoekwerk, want we willen niets missen. Voor dit moment vindt De Haar het nog een nadeel om meerdere websites te moeten bezoeken voor alle aanbestedingen van werken: ProRail en de gemeenten Rotterdam, Den Haag en Leiden zetten hun aanbestedingen niet op de Aanbestedingskalender. Het volledige aanbestedingenoverzicht op n plek zou ideaal zijn. Aanbestedingskalender voorziet hier nu al zo veel mogelijk in, sinds ook de aankondigingen via TenderNed in het overzicht zijn opgenomen. Ook de onderhandse aanbestedingen (met voorselectie) kunnen sinds 2011 op Aanbestedingskalender worden geplaatst. Een enkele keer wordt Wallaard op deze manier benaderd om in te schrijven.
Nieuwe functionaliteiten
Weterings maakt daarom met volle tevredenheid gebruik van de functionaliteit onderhands aanbesteden op Aanbestedingskalender: Op basis van eigen transparante keuzes, zoals ervaringen met opdrachtnemers de laatste jaren, worden een beperkt aantal inschrijvers uitgenodigd via Aanbestedingskalender. Ik zou hierbij nog wel wat hulp kunnen gebruiken in de vorm van activiteitenprofielen die door een bedrijf kunnen worden aangegeven. Op deze manier krijgen we meer zicht op de markt. Dit biedt duidelijk een meerwaarde, in aanvulling op de expertise en ervaring van de interne klant bij de gemeente. Ook het faciliteren van een marktconsultatie via Aanbestedings-
Dagelijks speuren
Een andere gebruiker van Aanbestedingskalender is Richard de Haar, die werkt bij Wallaard Aannemersbedrijf. Dit is een middelgrote aannemer in Noordeloos met zon 80 vaste medewerkers die versterking krijgen van inhuurkrachten en onderaannemers in het hoogseizoen tot 120 personen. We nemen veel openbaar aanbe-
Kostenbesparing
Voor Wallaard zou het digitaal indienen van inschrijvingen tot een interessante kostenbesparing
leiden. Dit bespaart tijd en papier, maar verdere uniformering van de formulierenstroom zou nog meer besparen. Dit geldt dan ook voor de uitwisseling tussen de diverse elektronische aanbestedingssytemen als Brigid, CTM, Negometrix en ProjectNed. Hier ligt een mooie taak voor CROW, vindt De Haar . Op de vraag of De Haar als gebruiker nog ideen heeft voor de toekomst, zegt hij tevreden te zijn over de nieuwe versie van Aanbestedingskalender met nieuwe layout, hogere downloadsnelheid en betere, snellere zoekfunctie. Ik zie als aannemer een belangrijke functie in het opstellen van bedrijfsprofielen op Aanbestedingskalender, zodat opdrachtgevers bij onderhandse aanbestedingen naar geschikte partijen kunnen zoeken om uit te nodigen. Ook het bekend maken van de uitslagen van alle aanbestedingen ziet hij als een meerwaarde van
Aanbestedingskalender voor de aannemers. Als Aanbestedingskalender ook de onderhandse markt faciliteert en daarmee het compleetste overzicht houdt, zal het MKB dankbaar gebruikmaken van deze ondersteuningstool voor het werk van de aannemer, denkt hij.
Hoofdaannemer
Stuit is een klein aannemingsbedrijf gevestigd in Bergschenhoek met zon twintig vaste personeelsleden en tien tot twintig inhuurkrachten en onderaannemers. De hoofdmoot van het werk zit in de gww-sector, in opdracht van gemeenten, defensie, bouwbedrijven en andere bedrijven. Daarin is Stuit meestal de hoofdaannemer, waarbij onderdelen van het werk (bijvoorbeeld groen) worden uitbesteed. De ambitie van het bedrijf is om in gebied met een straal van dertig kilometer rond Bergschenhoek actief en een belangrijke speler te zijn.
Stuit haalt een groot deel van zijn werk uit de onderhandse aanbestedingen, voor het overige wordt er gezocht naar openbare aanbestedingen. Die vindt medewerker Ronald Knap meestal op Aanbestedingskalender. Al kijk ik ook wel op de website van de gemeente Den Haag waar infrawerken worden aangekondigd. Ik heb het gevoel dan in ieder geval het complete aanbod te overzien.
Bedrijfsproel
Knap heeft zelf nog geen ervaringen met onderhandse aanbestedingen via Aanbestedingskalender, hoewel er een trend te bespeuren is dat die wel steeds vaker worden aangekondigd via Aanbestedingskalender. Hierbij kiest de aanbesteder voor een beperkt aantal aannemers die worden uitgenodigd voor een klus (kan overigens wel openbaar worden aangekondigd). De kunst voor de aannemer is dan wel om
Foto: Herman Stver

Ronald Knap: Een bedrijfsproel zou een welkome aanvulling zijn voor Aanbestedingskalender
bekend te zijn bij de aanbesteder om in aanmerking te komen voor het uitvoeren van werk. Dit kan via de bekende acquisitiegesprekken, maar zou heel goed via een aan te maken bedrijfsprofiel in Aanbestedingskalender kunnen. Aanbesteders kunnen dan specifiek zoeken naar aannemers van bepaalde werkzaamheden. Dit zou een goede uitbreiding van Aanbestedingskalender zijn. Elke dag ontvangen Knap en zijn collegas de attenderingsmail. Dat betekent wel dat ze tijd kwijt zijn om de circa 85 aankondigingen per dag door te kijken. Zowel de gratis basis als betaalde extra zoekfunctie van Aanbestedingskalender kunnen hierbij helpen en tot besparingen leiden. We zijn erg gecharmeerd van de e-mailattenderingen zodra rectificaties of aanvullende
documenten bij de aankondiging worden geplaatst, zo zijn we altijd op de hoogte van de laatste stand van zaken. De nieuwe functionaliteiten van Aanbestedingskalender zoals plotservice en aan- en uitbesteden aan onderaannemers vind ik ook erg nuttig.
Elektronisch veilen
De nieuwe aanbestedingswet kan het MKB helpen in het verkrijgen van werk: clusteren is namelijk niet toegestaan en de Gids Proportionaliteit is van toepassing verklaard. Dat er vanuit Europa op aangedrongen wordt om de aanbestedingen steeds meer elektronisch af te handelen zal leiden tot gebruik van systemen als Brigid, CTM, Negometrix of ProjectNed door de aanbesteder. Dit spreekt mij wel aan, als we daarbij op tijd en administratieve lasten besparen. Maar het zoge-
naamde elektronisch veilen van werk zie ik absoluut niet zitten. Prijzen van werken staan nu al sterk onder druk en dat zal met veilen alleen maar erger worden, met als gevolg afbraak van de sector. Blijft Knap Aanbestedingskalender ook in de toekomst gebruiken? Ja, mits het totale aanbod daar te vinden is, en ervoor wordt gezorgd dat de opdrachtgevers en opdrachtnemers blijvend ontzorgd worden in het, soms juridische, aanbestedingsproces.
www.aanbestedingskalender.nl Paul van Bruggen, programmamanager Aanbesteden & Contracteren, vanbruggen@crow.nl
Nieuwe samenstelling Juridische en Bestekstechnische Commissie

Vanaf het ontstaan van de RAW-systematiek in de jaren zeventig heeft de Juridische en Bestekstechnische Commissie steeds een belangrijke bijdrage geleverd aan de borging van de inhoudelijke kwaliteit van de naslagwerken van de RAW-systematiek. Na een periode van betrekkelijke inactiviteit is de Juridische en Bestekstechnische Commissie in maart voor het eerst in nieuwe samenstelling van start gegaan. De RAW-systematiek bestaat uit een stelsel van afspraken dat is vastgelegd in de Standaard RAW Bepalingen (inclusief eventuele wijzigingsuitgaven), de RAW-catalogus met bepalingen, de RAW-catalogus met resultaatsbeschrijvingen, het Algemeen Besteksbestand RAW, de Handleiding RAW-systematiek en de publicaties Standaardprijzen en Normlonen voor de GWW c.q. indexen. De Juridische en Bestekstechnische Commissie hanteert bij het toetsen van RAW-teksten met name de volgende criteria: eenduidigheid, sluitendheid en juiste formulering in juridisch/technische zin, aansluiting op de U.A.V., aansluiting op aanbestedingsrichtlijnen en andere daarvoor in aanmerking komende regelgeving en gebruik van de Nederlandse taal. Bij het toetsen van RAW-teksten liggen de accenten op de risicoverdeling en op de administratieve procedures die in de technische bepalingen zijn vervat. De Juridische en Bestekstechnische Commissie plaatst opmerkingen bij RAW-teksten, maar laat het al dan niet verwerken van die opmerkingen over aan de desbetreffende RAWwerkgroep of -projectleider. In een volgende vergadering (of via een schriftelijke procedure) beoordeelt de Juridische en Bestekstechnische Commissie of aan haar opmerkingen voldoende gevolg is gegeven. Als dat zo is, wordt het onderwerp akkoord bevonden voor doorzending naar de Raad voor het Infrabouwproces, die vervolgens een onderwerp voorlopig vaststelt (waarna het onderwerp ter visie kan worden gelegd), of vaststelt (waarna het onderwerp in de RAW-systematiek kan worden opgenomen). De Juridische en Bestekstechnische Commissie vergadert in een kalenderjaar in principe drie keer. Als in een bepaald jaar veel tervisieleggingen van RAW-teksten worden voorzien, dan kan het zijn dat de commissie een keer extra vergadert. CROW wil mede door de grote praktische en juridische deskundigheid van de Juridische en Bestekstechnische Commissie de kwaliteit van de inhoud van de RAW-systematiek blijven borgen, wat bijdraagt aan het bereiken en onderhouden van een breed draagvlak voor deze specificatiesystematiek bij gebruikers, marktpartijen en andere belanghebbenden. In de Juridische en Bestekstechnische Commissie hebben op persoonlijke titel zitting: mr. drs. Joost Fijneman (Bouwend Nederland), mr. Paul Severijn (Severijn Hulshof Advocaten) (voorzitter), mr. drs. Rik Schuurmans (Dienst Landelijk Gebied), de heer Leo de Bruin (Gemeente Amsterdam), mr. Meriam de Koning (Juridisch adviseur in de gww-sector). De commissie wordt vanuit CROW begeleid door Reint Buiter.
Staand (van links naar rechts): Reint Buiter, Rik Schuurmans, Paul Severijn, Dick van Werven (verving in de maart-vergadering Joost Fijneman) Zitttend (van links naar rechts): Meriam de Koning, Leo de Bruin
Werkgroep Speeltoestellen in RAW

De nieuwe CROW-werkgroep Speeltoestellen in RAW is aan de slag. Binnen de RAW-systematiek ontbreekt het nog aan een onderdeel voor het beschrijven van speeltoestellen. Gevolg hiervan is dat eenduidigheid in contracten op dit gebied ontbreekt. Veel contracten zijn nu gebaseerd op individuele kennis die aanwezig is bij, met name, gemeentelijke instellingen en bij bureaus die hen daarbij adviseren. Doel van deze werkgroep is het ontwikkelen van een herkenbaar, volledig en aan de stand der techniek aangepast deelhoofdstuk Speeltoestellen binnen de RAWsystematiek. Dit moet leiden tot eenduidigheid binnen RAW-bestekken op de markt. Onderwerpen die aan bod komen zijn valdempende ondergronden, speeltoestellen, sporttoestellen en speelaanleidingen. Hierbij wordt gekeken naar de activiteiten die opdrachtgevers in een RAW-bestek aan een opdrachtnemer willen opdragen. Naast het aanbrengen en het verwijderen, besteedt de werkgroep daarom ook aandacht aan inspectie, onderhoud en reparatie.
Van links naar rechts: Thom Pals van der Leest (gemeente Eindhoven), Kees Groeneweg (Nooijen Terreininrichting B.V.), Jos Smit (Keurmerkinstituut), Jacques Teunissen (begeleiding werkgroep, CROW), Roland Schaink (gemeente Almere), Elske Oost (OBB Ingenieursbureau), John Mulder (gemeente Deventer), Rick Spalink (Repcon B.V.), Marc Dijk (D&D Groenadvies), Gert-Jan Smit (ABOS BV), Paul Naus (Eemfors BV).
RAWeetjes
Kan de inschrijver een korting opnemen

Auteur: Wijnand Wildeman
Een inschrijver die meedoet aan de aanbesteding van een RAW-bestek, probeert vaak door middel van een korting het werk als laagste inschrijver te bemachtigen. Met de komst van de Standaard RAW Bepalingen 2010 is in de inschrijvingsstaat een voorziening opgenomen voor het geven van een Korting. Voorheen werden de bedragen voor korting op verschillende plaatsen in de inschrijvingsstaat opgenomen en dat had zijn effect op andere prijzen en bedragen in de inschrijvingsstaat.
Onder het subtotaal staan de staartposten met als uitgangspunt dat de daar op te nemen kosten niet, of slechts indirect, variren met de omvang van het werk (zie RAWeetje Hoe moet ik de kosten toedelen in de inschrijvingsstaat? gepubliceerd in de vorige CROW et cetera). Bijzondere aandacht wordt gevraagd voor de post Korting zoals die standaard in de specificatie van Eenmalige kosten is opgenomen (zie figuur hiernaast). Met deze voorziening is de plaats voor een korting aangegeven en daarmee wordt de consistentie van de inschrijvingsstaat in stand gehouden. De inschrijver bepaalt of hij met een korting wil inschrijven en derhalve of hij van deze voorziening gebruikmaakt. De voorziening: 918870 korting in de inschrijvingsstaat voorkomt dat de inschrijver: Een post opneemt met een tekst als: eenmalige korting of korting bij oplevering, die mogelijk als inschrijven onder voorwaarden kan worden aangemerkt; Korting verwerkt in de prijzen per eenheid (boven het subtotaal). Volgens de Standaard RAW Bepalingen artikel 01.01.03 lid 02 is dit niet, tot zeer beperkt, mogelijk en loopt hij het risico dat zijn inschrijving niet meer aan de eis uit de Standaard voldoet en ongeldig wordt verklaard; Korting verwerkt in de post Winst en risico. Door deze keuze bepaalt de korting mede
De post korting in de specicatie van Eenmalige kosten
De RAW-systematiek vraagt van de inschrijver op basis van de Standaard RAW Bepalingen artikel 01.01.02, lid 02 dat hij zijn aannemingssom ontleedt. De bij het bestek behorende inschrijvingsstaat bepaalt de wijze waarop de ontleding van de aannemingssom wordt weergegeven. De inschrijver han-
teert bij het invullen van de inschrijvingsstaat, boven het subtotaal, bedragen waarin alle kosten voor het tot stand brengen van de betreffende resultaatsverplichtingen zijn inbegrepen, zie de Standaard RAW Bepalingen artikel 01.01.03, lid 02. Dit geldt ook voor posten met de eenheid EUR, zie lid 03.
in de inschrijvingsstaat?
Veelgestelde vragen over RAW

Van 1998 tot en met 2005 behandelde de rubriek RAWeetjes van het magazine Wegen (de voorloper van CROW et cetera) regelmatig terugkerende vragen over de RAW-systematiek. Het was een rubriek met vragen uit de praktijk, beantwoord door CROW-consulenten. Deze RAWeetjes zijn op de website van CROW gebundeld en te vinden via www.crow.nl/raw > ondersteuning > raweetjes. Een deel van de RAWeetjes is aan herziening toe. Deze rubriek behandelt de herziene teksten.
de hoogte van de verrekenprijzen en daarmee krijgt de uiteindelijke omvang van het uitgevoerde werk invloed op de hoogte van de korting, terwijl het doel van het geven van de korting is het verlagen van de inschrijvingssom. Een waarschuwing voor de aanbesteder is op zijn plaats. Het komt voor dat een inschrijver (te) hoge prijzen per eenheid hanteert. De hogere bedragen vr het subtotaal compenseert de inschrijver door een korting op te nemen in de staartkosten. De inschrijvingssom is op deze wijze lager en de kans op het werk is voor de inschrijver groter. Ook deze wijze van inschrijven heeft het risico dat niet (meer) wordt voldaan aan
artikel 01.01.03 lid 02; bovendien zal dit leiden tot extra hoge kosten in geval van meer werk, immers de prijs per eenheid is hoger. Een goede reden om aandacht te geven aan de beoordeling van de inschrijvingsstaat. De mogelijkheden hiervoor staan beschreven in artikel 01.01.04 van de Standaard RAW Bepalingen. (zie RAWeetje: De beoordeling van inschrijvingsstaat volgens de Standaard 2010 gepubliceerd in CROW et cetera 2011 nr. 6 (september)). In de loop van de tijd heeft de Raad van Arbitrage de conclusie getrokken dat een korting strikt op zichzelf staat en niet procentueel moet worden toegerekend naar de prijzen per eenheid. In een ander geval sprak de Raad van: een een-
malige korting is naar zijn aard een bedrag dat in zijn geheel wordt verrekend, ongeacht het verloop van het werk. De voorziening op de inschrijvingsstaat voor een eventueel te geven korting, sluit aan op deze visie van de Raad. Tot slot het verschil tussen korting en opbrengst. Een opbrengst, met name bij vrijkomende materialen waarvan het eigendom overgaat naar de aannemer, behoort in de prijs per eenheid van de bestekspost waar het materiaal vrijkomt en wordt niet gezien als korting. Wanneer door vrijkomende materialen de resultaatsverplichting niet kostenhomogeen is, neem dan een afzonderlijke bestekspost voor die opbrengsten.
Foto: Herman Stver
www.crow.nl/bouwprocesmanagement
VISI als hoeksteen van de bouwsector

Auteur: Diana Kervel, STABU
De kennisinstituten CROW en STABU hebben een transitie doorgemaakt van een beheer- naar een innovatieplatform. Beide kijken met de opgedane kennis van gestructureerde gestandaardiseerde systematieken kritisch naar de toekomst van open standaarden. Staat het raam van acceptatie ervan op een kier of staat het wagenwijd open?
om VISI als digitale communicatiestandaard bouwbreed te gaan implementeren. VISI wordt al ruim zes jaar succesvol toegepast in gww-projecten. Steeds vaker vragen partijen in de b&u-sector ook om het gebruik van VISI. Tussen de beide kerngroepen is de afspraak gemaakt om de kennis en ervaring van de gww-sector met VISI in te zetten in de b&u.
VISI in ieder werk. Nadat zij jarenlang, net als veel anderen, een drempel in tijd of geld hanteerden voor de toepassing van VISI, vroegen de aannemers steeds vaker om ook onder de drempel met VISI te mogen werken.
Internationaal
Radboud Baayen, hoofd technische zaken van STABU vult aan: Op het gebied van bouwprocesmanagement heeft Nederland internationaal gezien veel belangstelling. Als gevolg hiervan is internationaal het initiatief genomen om de principes van de VISI-standaard op te nemen als ISO-standaard onder nummer en titel ISO 29481 Building Information Models-Information Delivery Manual (IDM). Met deze internationale norm wordt aangesloten op de internationale samenwerking binnen buildingSMART. Deze organisatie beheert en promoot naast de IDM ook de IFD- (voor objectenbibliotheken) en IFC-standaard (voor 3Dmodellen). In de werkgroepvergadering van maart 2012 is afgesproken dat verdere aansluiting wordt gezocht in de ontwikkelingen van de overige standaarden onder BIM.
Snel, efcint, eenduidig

Binnen de VISI-kerngroepen worden afspraken gemaakt over digitale communicatie in bouwprojecten. Door toepassing van op VISI-systematiek gebaseerde software wordt alle (digitale) correspondentie op een snelle, efficinte en eenduidige manier vastgelegd en kunnen afwijkingen, wijzigingen en documenten in bouwprojecten gemakkelijk worden bewaakt. In de VISI-stuurgroep wordt samenwerking over implementatie voor VISI op strategisch niveau besproken. Jan-Pieter Eelants, projectmanager Bouwprocesmanagement van CROW: VISI is in de gww-sector als standaard geaccepteerd. Sinds 2006 hebben meer dan veertig opdrachtgevers VISI-communicatie voorgeschreven. Begin 2012 werd VISI al in meer dan tweeduizend bouwprojecten gebruikt. De afgelopen twee jaar heeft het gebruik zich steeds verdubbeld. Dit zijn met name projecten in de gww-sector. Maar ook in de burger- & utiliteitsbouw en installatiebranche groeit het gebruik van VISI. Verschillende organisaties hebben VISI structureel ingevoerd. ProRail en Gemeentewerken Rotterdam gebruiken
Jan-Pieter Eelants (links) en Radboud Baayen: Heldere communicatieen informatieoverdracht in de bouw
Voor een succesvol verloop van een bouwproject is een goede verdeling van verantwoordelijkheden van doorslaggevend belang. De rollen in VISI vormen de basis voor heldere en eenduidige communicatieen informatieoverdracht in organisaties en (bouw)projecten. Met deze algemeen geaccepteerde en sectorbrede standaard kunnen alle communicatieafspraken gestructureerd, bewaakt en bewaard worden. De VISI-kerngroepen van de grond, wegen waterbouw (gww) en van de burger- en utiliteitsbouw (b&u) hebben afgesproken om gezamenlijk een programma uit te werken
VISI-BIM
Eelants: In de gww ligt de aandacht traditioneel minder op het ontwerpproces, maar zijn we vooral proces georinteerd. Hierdoor ligt de oorspronkelijke focus in de digitaal samenwerking op VISI. In de b&usector is het accent op het ontwerp veel groter en daarmee is BIM de natuurlijk stap om te komen tot digitale uitwisseling van informatie . Baayen: Wanneer je zowel IFC/IDM en IFD zou gebruiken heb je het ide-
buildingSMART
Binnen de organisatie van buildingSMART is een permanente plek ingeruimd voor gelieerde ontwikkelingen die van grote waarde zijn bij de ontwikkeling van het Bouwwerk Informatie Model (BIM). IFD Library is als belangrijke ontwikkeling erkend en wordt op deze wijze binnen de organisatie van buildingSMART opgenomen. Met de nieuwe organisatorische opzet zal IFD Library verder gaan onder de naam buildingSMART Data Dictionary. De technologie van buildingSMART wordt gevangen onder de volgende noemers: - buildingSMART Data Model (IFC); - buildingSMART Data Dictionary (IFD, International Framework for Dictionaries); - buildingSMART Processes (IDM, Information Delivery Manual). Meer informatie is te vinden op: www.buildingsmart.com
ale model beschikbaar. Niet alleen kosten, maar ook richting het beheerproces krijg je meer grip op het eindproduct. Het lijken soms losstaande ontwikkelingen, maar de onderlinge afstemming is van essentieel belang voor algemeen geaccepteerde standaarden.
Eilandautomatisering
Men kan pas spreken van een de facto standaard zodra deze ook als zodanig wordt toegepast, vervolgt Eelants. De internationale VISIstandaard levert ook concurrentievoordelen op voor internationaal opererende ingenieursbureaus en bouwbedrijven. Baayen vult zijn collega van CROW aan: De b&usector is nog niet doordrongen van het belang van VISI. Er is een aantal proefprojecten met succes afgerond, maar daar is vervolgens niet mee verder gegaan. Deze tendens is naar meerdere initiatieven door te trekken. buildingSMART International timmert internationaal flink aan de weg. Veel van de kennis, expertise en input is afkomstig uit Nederland. Baayen: Nederland kent verschillende partijen die dezelfde initiatieven ontplooien, elk op eigen wijze. Wanneer deze allen onder de vlag van buildingSMART zouden varen zouden we zoveel van elkaar kunnen leren, ons sterker kunnen profileren maar vooral onderling afstemmen en doen waar een klein landje groot in kan zijn.
Eelants: De systematisch werkwijze is een absolute randvoorwaarde om te komen tot digitale communicatie en informatie-uitwisseling in het bouwproces. Het toepassen ervan helpt de bouwsector verder te professionaliseren. De methode is ingericht voor alle processen in de levenscyclus van systemen. Het bevordert in grote mate de sturing en beheersbaarheid gedurende de hele levensfase van een project. Het geeft een grote impuls aan de samenwerking tussen marktpartijen in de sector. Planvormende, ontwerpende, uitvoerende en beherende partijen slaan de handen ineen. Dit leidt tot integratie van alle vakdisciplines en specialismen in een multidisciplinaire aanpak.
IFC
International Foundation Classes (IFC) is een open, gestandaardiseerde manier van het opslaan van digitale bouwbeschrijvingen. IFC is ontwikkeld door BuildingSMART en wisselt informatie tussen verschillende BIMpakketten uit.
STABU
Om BIM in Nederland goed te kunnen toepassen zijn informatiestructuren of informatiestandaarden een absolute noodzaak. STABU heeft veel genvesteerd in deze standaarden waarbij het de bedoeling is dat softwarehuizen deze gaan gebruiken om in te bouwen in hun softwareprogrammas. Baayen: Het jaar 2012 is belangrijk voor STABU. Het Bouwbreed Informatiesysteem gaat online, waarvoor onze database gemoderniseerd moet worden, de standaarden uitgebreid, de infrastructuur op orde maar ook het feedback verkrijgen van de diverse partijen staat hoog op de agenda.
BIM
Het Bouwwerk Informatie Model ook Building Information Modelling, ofwel BIM, is een manier van ontwerpen en bouwen waarbij het gebouw of constructie in een 3D-model en databank wordt opgebouwd.
CROW
Een van de speerpunten van CROW ligt bij Systems Engineering (SE) als een gentegreerde ontwerpen projectmanagementmethodiek.
Samenwerking
Eelants: Van oudsher zijn beide bestekssystematieken volgend op veranderingen in weten regelgeving. De verschillende fases die worden doorlopen in het bouwproces
en dat geldt voor de hele bouwsector overlappen elkaar veelvuldig. Ik verbaas me er elke keer weer over dat een rapport over de schutting wordt gegooid en daarmee ook de reeds beschikbare gegevens. Baayen haakt daar op in: Het project zelf moet meer gezien worden als eindproduct en niet alleen het schakeltje waarvoor een partij verantwoordelijk is. Werken volgens een bepaalde werkmethodiek toepasbaar in elk project, volgens een vaste structuur. Daardoor gaan we die schutting afbreken.
www.visi.nl Jan-Pieter Eelants, projectmanager Bouwprocesmanagement, eelants@crow.nl
Gww en b&u gaan gezamenlijk VISI als digitale communicatiestandaard bouwbreed gaan implementeren
Handboek
speciceren
actueel
Innovatief en klantgericht ontwerpen

Auteur: Arjan Visser
In deze reeks worden actuele onderwerpen en bouwprocesproblemen belicht waarvoor in het Handboek specificeren (CROW-publicatie 289) oplossingen worden aangereikt.
In de gww-sector wordt veel gewerkt met standaardproducten. Ingenieurs zijn geneigd snel problemen op te lossen met bekende producten. Een viaduct nodig? Al snel wordt de keuze voor beton gemaakt. Is het dan ook de optimale oplossing? Dat is niet bekend. Er wordt niet rationeel afgewogen wat de beste oplossing is.
Is de sector innovatief? Er gebeurt in ieder geval het nodige aan productontwikkeling, denk maar eens aan het recentelijk geproduceerde viaduct over de A27, 140 meter lang en van composietmateriaal met staal. Het kan zeker zinvol zijn om meerdere opties te beschouwen en daarna de keus te maken om de meest passende oplossing verder uit te werken. Zo is het mogelijk om te komen tot een misschien
Morfologische box
Functie
Zitgelegenheid bieden voor 1-2 personen
oplossing zijn, maar dan is dat in ieder geval een bewuste en gemotiveerde keuze.
Welke oplossingen biedt het handboek speciceren?

Een methode om veel opties te genereren, is de morfologische box. Hiermee wordt op gestructureerde wijze buiten de kaders gedacht van de conventionele oplossingen. De techniek trekt oplossingen uit mensen (genereert), waardoor men niet meer afhankelijk is van een toevallig goed idee. Deze techniek doorbreekt daarmee het automatische gedrag om het meest gebruikelijke te doen en stimuleert innovatie. Ook is zeker dat het voldoet aan alle klantgerichte functionaliteiten.
Met innovatieve oplossingen kun je onderscheidend zijn als organisatie, kun je anticiperen op nieuwe situaties, problemen oplossen en blijf je in ontwikkeling. Nieuwe legoblokjes zijn immers steeds nodig.
wel betere, economisch aantrekkelijkere oplossing voor een klantvraag of probleem. Natuurlijk kan dit dan ook de conventionele
Morfologische box
Het probleem wordt als het ware uit elkaar getrokken. Per gewenste functie/doel, worden oplossingen bedacht. Er wordt per functie een aantal alternatieven bedacht. Zo kun je voor de dimensie vorm bijvoorbeeld de alternatieven rond, vierkant of rechthoekig opnemen.
Variant
Afschermen voor regen
Instrumenten (hoofdstuk 12)

Het genereren van ontwerpmogelijkheden met morfologie gaat vooraf aan het afwegen van ontwerpvarianten met een trade-off matrix en is gebaseerd op de functie analyse.
Leesmogelijkheid bieden (krant)
Zicht bieden op passanten
In het morfologisch overzicht zijn nu voor alle gewenste functionaliteiten verschillende alternatieven genoemd. Door de klantbehoefte uit elkaar te trekken wordt het makkelijker en het zorgt voor nieuwe com-
binaties van oplossingen. Door deze alternatieven op verschillende manieren met elkaar te combineren, levert dit al gauw een groot aantal mogelijkheden op. In het figuur staat een morfologisch overzicht voor vier functies, drie met drie
oplossingen en een met twee oplossingen. Er zijn nu al 3 x 3 x 2 x 3 = 54 verschillende combinaties te maken. Nu is het nog een kwestie van de goede combinaties vinden. En het mooie is, iedereen kan het en iedereen komt met andere oplossin-
gen. Laat een groep ieder dezelfde morfologische box maken en je hebt nog meer oplossingsrichtingen n niet onbelangrijk plezier.
Arjan Visser, projectmanager Bouwprocesmanagement, visser@crow.nl
bijeenkomsten Risicomanagement
In 2012 organiseert RISNET, ht kennisnetwerk voor risicomanagement in de bouwsector, diverse themabijeenkomsten en masterclasses over risicomanagement. Deelnemers kunnen kosteloos hun kennis bijspijkeren en ervaring uitwisselen met branchegenoten en ketenpartners.
Eerstvolgende themabijeenkomsten:
21 juni
Versnippering in de bouw: het grootste risico? 13 september Risicomanagement van projectnaar programmaniveau Eerstvolgende masterclass:
25 september Doorontwikkelen van risicomanagement in organisaties

www.crow.nl/risnet voor meer informatie en aanmelden (klik op: Aan de slag) Niels van Ommen, projectmanager Bouwprocesmanagement, vanommen@crow.nl
Foto: Herman Stver
Nieuwe uitgaven
www.crow.nl/shop
Een overzicht van alle CROW-uitgaven vindt u in de digitale winkel: www.crow.nl/shop. Hier kunt u ook eenvoudig publicaties bestellen (zie ook de servicepagina achterin). Abonnementhouders krijgen de genummerde publicaties automatisch toegezonden, afhankelijk van het abonnement. Prijzen gelden voor het jaar 2012.
CROW-publicatie 300
Licht en ruimte openbare verlichting in de omgeving

Openbare verlichting is een klein, maar wel heel belangrijk, deel van de inrichting van de openbare ruimte. Veel disciplines zijn erbij betrokken; het heeft te maken met sociale veiligheid, verkeersveiligheid, energie(besparing) enzovoort. Publicatie 300 Licht en ruimte openbare ruimte in de omgeving is een inspiratieboek voor iedereen die zich beroepshalve bezighoudt met openbare verlichting. In deze publicatie wordt openbare verlichting in een breed kader geplaatst. Daarbij staan de volgende twee uitgangspunten centraal: De natuurlijke situatie is: het is donker. Het is dus niet vanzelfsprekend om s nachts overal kunstlicht te laten branden. Er gaat een afweging aan vooraf. Samenwerking en een integrale werkwijze zijn noodzakelijk om te komen tot een goed resultaat. Hoe beter de afstemming, des te beter het resultaat. De publicatie is ingedeeld in vier delen. In deel 1 worden belangrijke begrippen uitgelegd en passeren de partijen de revue die betrokken zijn bij het verlichten van de openbare ruimte. Daarna wordt het bredere kader geschetst van het onderwerp openbare verlichting in de omgeving. Deel 2 legt de focus op vlakken, lijnen en punten: aan de hand van fotos worden concrete situaties vanuit meerdere gezichtpunten bekeken. Verschillende perspectieven worden verkend, om zo het zichtveld te verbreden. Daarnaast worden verschillende themas rondom openbare verlichting, armaturen en lichtmasten in beeld gebracht. Deel 3 gaat in op procesmatig werken en op integraal werken. Daarbij wordt uitgebreid aandacht besteed aan de rol van de burger. In deel 4 is de blik gericht op de toekomst: experts uit verschillende disciplines schrijven over de nieuwste ontwikkelingen. Dit levert een kleurrijk palet aan artikelen op, over heel uiteenlopende aspecten van de openbare verlichting.
artikelnummer: 300 prijs: 61,-
De inrichting van onze openbare ruimte is een multidisciplinaire aangelegenheid. Wegbouwkundigen, verkeerskundigen, stedenbouwkundigen, landschapsarchitecten, verlichtingskundigen, projectleiders, bestuurders enzovoort leveren ieder hun aandeel. Er wordt daarbij gekeken naar lijnen (wegen), maar ook naar vlakken (pleinen en parken). Openbare verlichting (punten) vormt daarbij een klein, maar wezenlijk onderdeel. Het is meer dan techniek. Het is maatwerk, dat vraagt om oog voor de specifieke kenmerken van de betreffende situatie. Bovendien is openbare verlichting tegenwoordig ook gekoppeld aan themas als donkertebescherming, landschap, energiebesparing en sociale veiligheid.
CROW-publicatie 313
Verkeerskundig beheer van regel- en informatiesystemen

Het functioneren van regel- en informatiesystemen neemt in de loop van de tijd af als er niet regelmatig wordt getoetst of ze nog aan de gestelde eisen voldoen. Door wijzigingen in verkeerssituaties kan het voorkomen dat de afstelling van verkeerssystemen ook moet wijzigen. Regelmatig beheer maakt het mogelijk om verkeer blijvend adequaat te informeren, te reguleren en te sturen. Publicatie 313 biedt een handreiking om verkeerskundig beheer van regel- en infomatiesystemen structureel te organiseren en uit te voeren. Deze publicatie gaat over het verkeerskundig beheer van verkeerssystemen: regelsystemen en informatiesystemen. Verkeerskundig beheer betreft de continue zorg voor een juiste inzet en werking van verkeerssystemen gedurende hun gehele levenscyclus. Verkeerskundig beheer maakt het mogelijk om verkeer blijvend en adequaat te informeren, te reguleren en te sturen op de manier die beleidsmakers vooraf hebben bepaald. Daarmee draagt verkeerskundig beheer bij aan het realiseren van beleidsdoelen en bevordert het de benutting en de doorstroming op bestaande wegen. Ook beleidsdoelen als verkeersveiligheid en verbetering van de leefomgeving zijn gebaat bij een goed verkeerskundig beheer. Om ervoor te zorgen dat verkeerskundig beheer zal blijven plaatsvinden, is het van belang dit structureel te verankeren in de planning, de begroting en de organisatie van wegbeheerders. Achtereenvolgens moeten daartoe de volgende stappen worden gezet: Bewust worden van nut en noodzaak voor verkeerskundig beheer op bestuurlijk niveau, resulterend in een bestuurlijke opdracht. Inrichten van de organisatie, zowel op directieniveau als op uitvoeringsniveau, door middel van het vastleggen van afspraken en middelen voor het invullen van de taken die vallen onder verkeerskundig beheer. Structureel ter hand nemen van de uitvoering van verkeerskundig beheer, in een speciaal toegespitst cyclisch werkproces van toetsing en aanpassing van verkeerssystemen.
artikelnummer: 313 prijs: 41,-
Servicepagina
CROW et cetera ook ontvangen? www.crow.nl Colofon
CROW et cetera is een uitgave van CROW, kennisplatform voor infrastructuur, verkeer, vervoer en openbare ruimte. CROW et cetera verschijnt acht keer per jaar. Redactie Tim Oosten (hoofdredacteur) tel. (0318) 69 53 02 e-mail oosten@crow.nl Floor ten Brink tel. (0318) 69 53 08 e-mail tenbrink@crow.nl Jos Kelderman tel. (0318) 69 53 82 e-mail kelderman@crow.nl Desiree Lodewijks tel. (030) 291 82 14 e-mail desiree.lodewijks@kpvv.nl Barbara Hasselaar-van Rijzewijk (vakredacteur Leefomgeving & Milieu) Frans Heijnis (vakredacteur Verkeer & Vervoer) Hans Verwey (vakredacteur Infrastructuur) Bas Doms (vakredacteur Aanbesteden & Contracteren) Luuk dHooghe (vakredacteur Bouwprocesmanagement) Aan dit nummer werkten mee Stefan Boerboom Julian Boerema Patrick Hendrickx Gerard van Kesteren Ad van Leest Willem Sprangers Jacques Teunissen Ineke Westerbroek Wijnand Wildeman Redactieadres Redactie CROW et cetera Postbus 37, 6710 BA Ede tel. (0318) 69 53 00 fax (0318) 62 11 12 e-mail redactie@crow.nl www.crow.nl/etcetera Abonnementenadministratie Afdeling Media, CROW Postbus 37, 6710 BA Ede tel. (0318) 69 53 00 fax (0318) 62 11 12 e-mail abonnementen@crow.nl Adreswijzigingen Adreswijzigingen kunnen worden doorgegeven aan de abonnementenadministratie. Advertentie-exploitatie Molijn Sales Support Postbus 61, 5258 ZH Berlicum tel. (073) 503 35 44 fax (073) 503 11 95 e-mail crow@molijnsalessupport.nl Overname van artikelen Artikelen mogen alleen worden overgenomen na goedkeuring van de redactie en met bronvermelding. Coverfoto Herman Stver Vormgeving Inpladi bv, Cuijk Druk Drukkerij Ten Brink, Meppel
CROW et cetera wordt gratis verspreid onder professionals op het gebied van infrastructuur, verkeer, vervoer en openbare ruimte. Aanmelden kan via www.crow.nl/etcetera.
Publicaties bestellen
Met de CROW-website bent u niet alleen snel op de hoogte van de laatste ontwikkelingen, u treft hier ook grondige en gedetailleerde informatie aan over de verschillende vakgebieden waar CROW zich op toelegt. Kijkt u bijvoorbeeld eens op: levende-stad.nl Levende Stad is een professioneel netwerk voor het delen van kennis en het uitwisselen van ervaringen over de openbare ruimte. crow.nl/luchtkwaliteit De site van Solve (Snelle oplossingen voor lucht en verkeer) over verschillende verkeersmaatregelen om de luchtkwaliteit te verbeteren. crow.nl/asvv De ASVV bundelt alle bestaande kennis over verkeersvoorzieningen binnen de bebouwde kom. crow.nl/duurzaamveilig Duurzaam Veilig Verkeer staat voor een structurele en preventieve aanpak waarbij verkeersveiligheid een vanzelfsprekend onderdeel is van de ruimtelijke ordening, de vormgeving van de infrastructuur en het gedrag van verkeersdeelnemers. crow.nl/iks Geeft informatie en nieuws over de inrichting van kindvriendelijke straten. crow.nl/parkeren Alles over parkeerkencijfers, parkeerbebording, overstappunten en nog veel meer. crow.nl/wegontwerp Het Handboek Wegontwerp bevat richtlijnen voor verkeersvoorzieningen buiten de bebouwde kom. verkeersmanagement.nl De site van het Kennisnetwerk verkeersmanagement. verkeerstekens.nl De site geeft informatie over de toepassing, uitvoering en plaatsing van verkeerstekens. etsberaad.nl De site geeft informatie rond etsbeleid. Het Fietsberaad is onderdeel van het Kennisplatform Verkeer en Vervoer (KpVV). naarbetercontractvervoer.nl Hier vindt u alles over de kwaliteitsverbetering van contractvervoer. Het Kennisplatform Verkeer en Vervoer (KpVV) is cordinator van het traject Naar beter contractvervoer. kpvvdashboard.blogspot.com Dit dashboard presenteert de laatste trends en ontwikkelingen op het gebied van duurzame en slimme mobiliteit. kpvv-reisgedrag.blogspot.com Op het Weblog Reisgedrag vindt u theorie en praktijk over het benvloeden van reisgedrag. crow.nl/asfalt De portaalsite over asfalt met links naar paginas over verschillende asfaltonderwerpen. stillerverkeer.nl De site geeft actuele informatie over de toepassing van geluidreducerende wegdekken, Cwegdek , gegevens van een groot aantal producten en de rekenen meetvoorschriften voor wegen spoorwegverkeerslawaai. aanbestedingskalender.nl Een zakelijke kalender voor rijksoverheden, nutsbedrijven en aannemers met informatie over aan te besteden werken, diensten en leveringen. crow.nl/raw RAW bundelt afspraken voor de realisering van projecten in de grond-, water- en wegenbouw door en voor marktpartijen in n systematiek. uavgc.nl Met de UAV-GC de Uniforme Administratieve Voorwaarden voor Gentegreerde Contractvormen is een juridisch fundament voor gentegreerde contracten voor de hele bouw beschikbaar. crow.nl/speciceren D site over oplossingsvrij speciceren en Systems Engineering. crow.nl/visi VISI staat voor voorwaarden scheppen voor invoeren van standaardisatie ICT in de bouw. crow.nl/wiu Hier wordt u op de hoogte gehouden van actualiteiten op het gebied van Werk in Uitvoering. risnet.nl RISNET is ht kennisnetwerk voor risicomanagement in de bouwsector.
Bezoek onze digitale winkel op www.crow.nl/shop. Indien voorradig, wordt uw bestelling binnen tien dagen afgehandeld. Met vragen over uw bestelling kunt u terecht bij de afdeling Uitgeverij van CROW: verkoop@crow.nl of tel. (0318) 69 53 27.
Abonnementen
U kunt zich ook abonneren op diverse producten van CROW. U ontvangt dan automatisch de uitgaven die behoren tot dat abonnement. Op www.crow.nl/ abonnementen staat een overzicht van alle abonnementen.
Cursussen
Op www.crow.nl/cursussen vindt u een overzicht van alle schriftelijke en mondelinge cursussen die CROW verzorgt. Ook kunt u bij CROW terecht voor incompany- en maatwerkcursussen. Heeft u vragen over onze cursussen, neem dan contact op met de afdeling Cursussen & Opleidingen van CROW: cursus@crow.nl of tel. (0318) 69 53 60.
Congressen
Op www.crow.nl/congressen vindt u het laatste nieuws over congressen, symposia, bijeenkomsten en workshops die CROW organiseert. Voor vragen hierover kunt u contact opnemen met de afdeling Marketing & Communicatie van CROW: congressen@crow.nl of tel. (0318) 69 98 26.
CROW Helpdesk
Hebt u als gebruiker van onze producten vragen, zoekt u informatie? De consulenten van onze helpdesks staan voor u klaar. De helpdesks zijn dagelijks te bereiken van 8.00 tot 17.00 uur: helpdesk@crow.nl, of (0318) 69 98 55.
CROW Klantenservice
Hebt u vragen over bestellingen van publicaties, abonnementen of over het inschrijven voor cursussen of congressen? www.crow.nl/helpdesk of (0318) 69 53 15.
Leefomgeving Milieu
W: www.crow.nl/leefomgeving W: www.crow.nl/milieu
Verkeer & Vervoer KpVV
W: www.crow.nl/verkeerenvervoer W: www.kpvv.nl E: info@kpvv.nl T: (030) 291 82 00

Infrastructuur
W: www.crow.nl/infrastructuur
Aanbesteden & Contracteren Bouwprocesmanagement
W: www.crow.nl/aanbestedenencontracteren W: www.crow.nl/bouwprocesmanagement
CROW E-service
Kort, bondig, overzichtelijk en informatief: dat is de CROW E-service in een notendop. Deze maandelijkse, gratis digitale nieuwsbrief geeft een beknopt overzicht van nieuwe en verwachte publicaties, nieuwe software, cursussen, congressen en symposia. Wilt u de CROW E-service ook ontvangen? Een mailtje naar emailservice@crow.nl is voldoende.
ISSN 1872-0129 Stichting CROW 2012

CROW Et Cetera Mei 2012

Enviado por

Dados do documento

Direitos autorais

Formatos disponíveis

Compartilhar este documento

Compartilhar ou incorporar documento

Opções de compartilhamento

Você considera este documento útil?

Este conteúdo é inapropriado?

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

CROW Et Cetera Mei 2012

Enviado por

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

Tijdschrift voor infrastructuur, verkeer, vervoer en openbare ruimte

jrg. 7 | nr. 4 | mei/juni 2012

Criteriabibliotheek voor EMVI

Export van etskennis

VISI: het belang voor de bouwsector

jrg. 7 | nr. 4 | mei/juni 2012

otheek Criteriabibli r EMVI voo

Kennisuitwisseling en een schonere lucht

Verkeer & Vervoer

Kennisplatform Verkeer en Vervoer (KpVV)

Aanbesteden & Contracteren

Op deze website is meer te vinden over dit onderwerp

Hier kunt u informatie vragen

Column: Kostenbewust 4 Nieuwe uitgaven 34 Servicepagina 35

Toegevoegde waarde bieden

4 | CROW etcetera nr. 4 | mei/ juni 2012

Cursus Succesvolle openbare ruimte

Afsluiting Innovatieproject duurzaam terreinbeheer en waterkwaliteit

Investeren in innovatief duurzaam terreinbeheer?

Presenteren resultaten innovatieprojecten Schriftelijke cursus

Start cursus: 29-08-2012 Dagcursus gericht op specifiek onderwerp

Agenda CROW Levende Stad

nr. 4 | mei/ juni 2012 CROW etcetera | 5

Barbara Hasselaar, consulent Leefomgeving, hasselaar-vanrijzewijk@crow.nl

6 | CROW etcetera nr. 4 | mei/ juni 2012

Weg Verkeerslawaai! 2012

Kijk op www.stilleropweg.nl/wegverkeerslawaai voor informatie en aanmelden.

www.stilleropweg.nl www.polka.org www.bureausaneringverkeerslawaai.nl

Wetenschappelijk bewijs: relatie tussen wegverkeerslawaai en gezondheid

nr. 4 | mei/ juni 2012 CROW etcetera | 7

De opbrengst van Solve

Kennisuitwisseling en een schonere lucht

8 | CROW etcetera nr. 4 | mei/ juni 2012

Een helpdesk. Diverse artikelen in vakbladen.

www.solve-maatregelenmix.nl Ineke Westerbroek, projectmanager Leefomgeving en Milieu, westerbroek@crow.nl

nr. 4 | mei/ juni 2012 CROW etcetera | 9

Verkeer & Vervoer

Fietskennis als exportproduct

Hoe de workshops werken

10 | CROW etcetera nr. 4 | mei/ juni 2012

Verkeer & Vervoer

Grote kansen voor Nederland

nr. 4 | mei/ juni 2012 CROW etcetera | 11

Verkeer & Vervoer

12 | CROW etcetera nr. 4 | mei/ juni 2012

Verkeer & Vervoer

Na acht jaar verschijnt een herziene versie van de ASVV

Frans Heijnis, projectmanager Verkeer & vervoer, heijnis@crow.nl

Werkgroep Handboek mobiliteit en ruimte

nr. 4 | mei/ juni 2012 CROW etcetera | 13

Verkeer & Vervoer

Ruimtelijke planning in strijd tegen obesitas

De ruimtelijke planner faciliteert

14 | CROW etcetera nr. 4 | mei/ juni 2012

Verkeer & Vervoer

De Engelse aanpak: plannen voor gezonde omgevingen

nr. 4 | mei/ juni 2012 CROW etcetera | 15

Kennisplatform Verkeer en Vervoer (KpVV)

Onderzoek OV-Klantenbarometer 2011

Belangrijkste resultaten 2011

16 | CROW etcetera nr. 4 | mei/ juni 2012

Kennisplatform Verkeer en Vervoer (KpVV)

Regionale treindienst Ede Amersfoort (Connexxion) scoort het hoogst

Foto: Paul Verheijdt