Wzmacniacze lampowe

maj wiele ogranicze. Znieksztacaj

dwik, jeeli przekrcimy potencjometr zbyt
daleko, a nie zawsze potny bas zadowoli
mionika mocnego uderzenia. Niektre maj
moc tak nisk, e do suchania trzeba uywa
specjalnych, wysokosprawnych gonikw
tubowych. Wymagaj solidnych transforma
torw wyjciowych, ktre s cikie i kosz
towne. Same lampy s mniej trwae ni tran
zystory, a ich parametry pogarszaj si w trak
cie uywania tak, e musimy je wymienia co
kilka lat. atwo je uszkodzi, a koszt wymia
ny lamp jest niebagatelny. I do tego wzmac
niacze lampowe s drogie.
Wzmacniacze tranzystorowe mog by
bardzo tanie, nie starzej si, rzadko si psuj.
Nie pobieraj monstrualnych iloci coraz
droszego prdu. Nie trzeba czeka godzina
mi, a bdzie je mona uytkowa, bo lampy
si jeszcze nie wygrzay. Dlatego podbiy
wiat.
Ale wzmacniacze lampowe nie odeszy
w zapomnienie. Wrcz przeciwnie, zdobywa
j wielu nowych mionikw. Dobrze zbudo
wany wzmacniacz lampowy daje agodny,
peny szczegw, a jednoczenie dynamicz
ny dwik. Piknie wyeksponowany wokal
pozwala na prawie doskona iluzj obecnoci
artysty w pokoju. Do tego ciepo arzcej si
lampy powoduje, i wzmacniacz staje si bar
dziej przyjazny dla suchajcego ni bez
duszne, cho technicznie doskonae tranzysto
rowce.
Oczywicie nie wszystkie wzmacniacze
lampowe maj te cechy. Wiele z nich gra
zupenie przecitnie, a ich jedyn zalet jest
to, e s lampowe. Ponadto sam, nawet naj
lepszy wzmacniacz nie zapewni idealnego
dwiku. Potrzebny jest jeszcze dobry odtwa
rzacz, wietne kolumny gonikowe i dosko
nale nagrana pyta. Do tego pokj, w ktrym
suchamy muzyki musi mie prawidow aku
styk.
Czy nasz wzmacniacz bdzie mia wszyst
kie najlepsze cechy lampowca? Zapewne nie,
lecz jeli
zbudujemy go starannie, z dobrych ele
mentw, to w porwnaniu do wikszoci
popularnych wzmacniaczy tranzystorowych,
rnica w jakoci dwiku moe by zaskaku
jco dua i to na korzy lampowca.
Proponowany przeze mnie wzmacniacz
nie oszaamia moc. Teoretycznie 2 x 15W,
w trybie pentodowym, praktycznie okoo 10
W, co zapewne nie jest szczytem marze mo
dego (najczciej) konstruktora. Ale te 10W,
przy skutecznych kolumnach (88dB i wicej),
dostarczy wystarczajc ilo decybeli, by
nagoni nawet 20metrowy pokj. I zrobi to
rwnie dobrze jak 40watowy tranzystorowiec.
Wzmacniacz jedynie moe nie zadowoli
mionikw potnego basu i 100decybelo
wego natenia dwiku.
Opis ukadu
Wikszo z Was zapewne zna budow
wzmacniaczy tranzystorowych. Wzmacniacze
lampowe zasadniczo nie rni si zasad
dziaania od wzmacniaczy tranzystorowych,
natomiast znacznie rni si rozwizaniami
technicznymi.
Ten wzmacniacz lampowy skada si
z dwch stopni przedwzmacniacza i odwra
cacza fazy jednoczenie, oraz stopnia mocy
pracujcego w klasie AB, w ukadzie prze
ciwsobnym (PP, PushPull).
Wzmocniony sygna wyjciowy, w przeci
wiestwie do wzmacniaczy tranzystorowych
ma wysokie napicie przy niewielkim prdzie,
dlatego aby wysterowa niskoomowe kolum
ny, musi by uyty transformator wyjciowy.
Lampy wyjciowe i transformator mog
pracowa w dwch trybach: pentodowym lub
ultralinearnym.
W trybie pentodowym obcieniem lamp
kocowych pentod wanie jest transfor
mator gonikowy. Uzwojenie anodowe tego
transformatora nie ma odczepw (lub s
niepodczone), a siatki drugie (S2) pentod
poczone s z anodami lamp (rysunek 1).
Tryb pentodowy charakteryzuje si najwik
sz moc moliw do uzyskania z danego
typu lamp, wad natomiast s nieco wiksze
znieksztacenia.
Jeeli uzwojenie anodowe transformatora
gonikowego ma odczepy, cz napicia
z odczepw uzwojenia moe by podana na
drugie siatki (S2) lamp (rys. 2). Spowoduje to
powstanie lokalnego sprzenia zwrotnego,
ktre wprawdzie nieco zmniejszy wzmocnie
nie, lecz poprawi liniowo i zmniejszy znie
ksztacenia wzmacniacza. Taki tryb pracy
nazywa si ultralinearnym. Najczciej sto
suje si odczepy na 20% lub 43% uzwojenia
(liczc od rodka).
Opis schematu
Przedwzmacniacz i odwracacz fazy
Na rysunku 2 pokazany jest schemat ideowy
przedwzmacniacza. Przedwzmacniacz zbudo
wany jest na podwjnej triodzie maej mocy,
popularnej ECC83.
1J
Projekty AVT
|l e| | | u|| | + l + w: ] : | | | c|
8
8
I
I
0
0
l
l
0
0
0
0
I
I
0
0
0
0
I
I
0
0
t
t
0
0
J
J
W
W
t
t
N
N
8
8
0
0
0
0
I
I
8
8
0
0
t
t
I
I
8
8
N
N

0
0
W
W
J
J
Rys. 1
Z
Z
7
7

4
4
0 000 000 00
0 0t t$ $t t0 0 1 1
Sygna z wejcia wzmacniacza, przez
potencjometr P i rezystor R1 podawany jest na
siatk triody L1. Lampa tworzy typowy
wzmacniacz oporowy pracujcy w ukadzie
wsplnej katody. Po wzmocnieniu, przez kon
densator separujcy C8 podawany jest na siat
k pierwsz pentody mocy L4. Rezystory
R3, R4 i R2 ustalaj polaryzacj siatki lampy
L1.
Ale jak pamitamy, wzmacniacz mocy pra
cuje w trybie PP, gdzie sygna podawany na
poszczeglne lampy mocy musi by odwr
cony w fazie. By odwrci sygna i poda go
na siatk drugiej lampy mocy (L3), musimy
uy ukadu odwracajcego. Mona to zrobi
wieloma sposobami, ja zastosowaem cieka
wy ukad zwany samosymetryzujcym.
Ukad ten tworz obie triody L1 i L2. Druga
trioda L2 objta jest gbokim, ujemnym
sprzeniem zwrotnym w ukadzie rwnole
gym poprzez rezystory R6, R7 i kondensator
C5. Jeeli R6 i R7 s rwne, na siatk lampy
L2 podawany jest sygna z anod obu lamp
z prawie jednakowym, wynoszcym okoo
1/2, wspczynnikiem podziau. Dla osigni
cia idealnej symetrii rezystor R7 powinien
mie o 1015% wiksz warto od rezystora
R6. Lampa L2 nie wzmacnia sygnau jej
wzmocnienie wynosi 1.
Odwrcony o 180
0
sygna zasila przez
kondensator C7 lamp L3. Rezystory R10
i R9 ustalaj polaryzacj siatki lampy L2.
Rezystory R1 i R8 w obwodzie siatek lamp
zapobiegaj wzbudzaniu si wzmacniacza.
Poniewa w bace ECC83 znajduj si dwie
triody, tak wic do zbudowania przedwzmac
niacza/odwracacza wystarczy jedna lampa.
Ze wzgldu na istniejce sprzenie zwrot
ne ukad wnosi mae znieksztacenia w szero
kim pamie czstotliwoci. Ukad ten ma due
wzmocnienie dochodzce do 60 razy. Do wad
naley wraliwo na przesterowanie, dlatego
potencjometru gonoci nie naley podkrca
na maksimum. Napicie wejciowe nie
powinno przekracza napicia polaryzacji
siatki lampy L1 ( ok.1,3V).
W konstrukcji zaoyem, e wzmacniacz
bdzie zasilany z odtwarzacza CD lub DVD,
ktre maj wysoki poziom sygnau wyjcio
wego. Poniewa wzmacniacz ma due
wzmocnienie, mona byo zrezygnowa z do
datkowego stopnia wzmacniajcego, co
znacznie uprocio konstrukcj.
Stopie mocy
Stopie mocy zrealizowany jest za pomoc
dwch pentod mocy EL 84 pracujcych
w ukadzie przeciwsobnym (PP). Z tych lamp
w ukadzie PP teoretycznie mona wycis
n w trybie pentodowym 15W mocy, lecz
praktycznie, przy zastosowaniu trybu ultrali
near i globalnego sprzenia zwrotnego
bdzie to mniej ni 10W.
Odwrcony w fazie sygna z odwracacza
fazy (inwertera) przez kondensatory separuj
ce C7 i C8 steruje
siatki pierwsze (S1)
pentod L3, L4.
Wzmocniony na
pos zczegl nych
lampach sygna
z anod lamp mocy
podawany jest na
uzwojenia anodowe
transformatora TG,
gdzie jest sumowa
ny. Na uzwojeniu
wtrnym transfor
matora dziki odpo
wiedniej przekadni
pojawia si sygna
o niskim napiciu
a wysokim nate
niu, moe wic wy
sterowa goniki.
Zasilanie lamp,
+300V, podawane
jest na rodkowy odczep uzwojenia pierwot
nego transformatora.
Ten wzmacniacz pracuje w trybie ultrali
nearnym, czyli siatki drugie lamp (S2) po
czone s z odczepami transformatora. Jeeli
transformator gonikowy nie ma tych odcze
pw lub chcemy uzyska wiksz moc
wzmacniacza, naley przeczy wzmacniacz
w tryb pentodowy. Rezystory R18 i R19
czymy wtedy z plusem zasilania (+Vs). Na
pytce drukowanej wzmacniacza wyjcia sia
tek S2 zwieramy do zasilania anodowego,
zgodnie z rysunkiem 3. Rezystory R16, R17
oraz R12, R13 ustalaj polaryzacj pierw
szych siatek lamp L3, L4. Rezystory w obwo
dach siatek (R14, R15) zapobiegaj wzbudza
niu si wzmacniacza.
Drugi kana jest identyczny.
Lampy
Do budowy wzmacniacza uyem dwch
typw lamp: w przedwzmacniaczu i odwraca
czu fazy pracuj podwjne triody maej mocy
ECC83 (12AX7), natomiast wzmacniacz mocy
tworz dwie pary (para lamp w jednym kana
le), pracujce w ukadzie przeciwsobnym pen
tody mocy EL84 (tanie, rosyjskie odpowiedni
ki to 6P14P). Poniewa EL84 rnych produ
centw mog si nieco rni wyprowadzenia
mi, prosz porwna metryczk lampy ze sche
matem wyprowadze podanym na rysunku 4.
Dotyczy to wyprowadze siatki pierwszej
(S1), ktre moe by na nce 1 lub 2.
Lampy mona naby na aukcjach interne
towych, z ogosze pojawiajcych si tak
w czasopismach elektronicznych, jak i na r
nych forach dyskusyjnych powiconych
14
Projekty AVT
|l e| | | u|| | + l + w: ] : | | | c|
Rys. 2
Rys. 3
lampom, elektronice czy audio. atwo je
znale, uywajc wyszukiwarki interneto
wej.
Wicej danych na temat parametrw lamp
oraz ich charakterystyki znajdziecie na stronie
internetowej: www.mif.pg.gda.pl/homepages/
frank/index.html.
Transformator gonikowy
By uzyska dobre parametry wzmacniacza,
szerokie i rwne pasmo przenoszenia, niskie
znieksztacenia, naley zastosowa dobrej
jakoci transformator gonikowy. Musi by
on wykonany z odpowiednich blach, o duym
przekroju rdzenia i nawinity w odpowiedni
sposb.
Uycie nieodpowiednich blach powoduje
wiksze straty w rdzeniu, a zbyt may prze
krj ogranicza nisze czstotliwoci. Aby
wzmacniacz przenosi wysokie czstotliwoci
w szerokim zakresie, uzwojenie zarwno
pierwotne (anodowe), jak i wtrne wyjcio
we powinno by podzielone na wiele sekcji,
odpowiednio nawinitych. Wysokie napicia
z kolei wymagaj stosowania odpornych na
przebicie przekadek izolacyjnych. Wszystko
to powoduje, i transformatory gonikowe s
cikie, due i drogie, a nawinicia podejmu
j si tylko dowiadczeni elektronicy.
Nie podaj sposobu, w jaki mona nawi
n transformator, zainteresowani znajd
materiay na ten temat w Internecie.
Ja kupiem transformatory gotowe. Ponie
wa nie s one dostpne w sklepach, poniej
podaj adresy internetowe kilku polskich pro
ducentw transformatorw. Wybrany model
mona zamwi telefonicznie lub emailem,
z przesyk do domu.
Podczas zamwienia naley poda, i ma
to by transformator gonikowy do wzmac
niacza HiFi, pushpull, pracujcego w trybie
ultralinear dla 2 lamp EL 84. Poniewa wane
jest, aby dopasowa impedancj wyjcia
transformatora, naley poda impedancj
posiadanych kolumn (4 lub 8) lub przyj
w miar uniwersaln impedancj 6.
Mona wybra gotowy model z oferty
o parametrach podanych powyej (cena jest
wtedy nisza).
Oczywicie potrzebne bd dwa transfor
matory gonikowe.
U tych producentw mona zamwi take
transformator zasilajcy (sieciowy).
Producenci transformatorw:
http://microlamp.webpark.pl/index1.html
www.telto.pl/ (TG08)
www.zatra.pl/ (TG20/620)
Zasilacz
Transformator zasilajcy
Transformator zasilajcy o mocy ok.
100Wpowinien mie uzwojenia dajce napi
cie anodowe 250V/0,3Ai arzenia 6,3V/4,5A.
Mona uy transformatora na rdzeniu EI lub
i toroidalnego. Transformator toroidalny ma
mniejsze wymiary, wiksz wydajno prdo
w, a jego zakcajce pole magnetyczne ma
mniejszy zasig.
Schemat ideowy zasilacza pokazany jest
na rysunku 5. Napicia anodowe uzyskuje si
z wysokonapiciowego wyjcia wtrnego
transformatora (~250V), ktre po wyprosto
waniu i odfiltrowaniu podawane jest na anody
lamp. Napiciem Vs zasilane s pentody
mocy i przedwzmacniacz. Pojemnoci filtru
jce nie musz by a tak due jak na sche
macie, ale wiksza pojemno powoduje,
e wyraniej zmniejszaj si zakcenia,
a wzmacniacz lepiej sobie radzi podczas
obcienia mocnymi sygnaami.
Rezystory R24 i R25 powinny mie moc
przynajmniej 5Wi naley je dobra dowiad
czalnie tak, aby napicie na wyjciu +Vs, po
rozgrzaniu si lamp (po ok. 10 min.), wynosi
o 300V. Rezystory te mocno si grzej, dlate
go powinny by przylutowane wysoko nad
pytk (45cm) i odsunite od kondensatorw
elektrolitycznych.
Poniewa niekorzystne dla trwaoci lamp
jest podawanie penego napicia anodowego
na nierozgrzane lampy, zastosowaem po
dwjny przecznik W2, ktrym naley w
cza napicie anodowe po 3040 sekundach
od wczenia wzmacniacza. Podczas wycza
nia wzmacniacza postpujemy odwrotnie
najpierw wyczamy napicie anodowe, a kie
dy kondensatory w zasilaczu rozaduj si
(2030 s), wyczamy wzmacniacz. Druga
sekcja wycznika W2 suy do wczania
diody elektroluminescencyjnej sygnalizujcej
gotowo pracy wzmacniacza. Mona uy
podwjnej, dwukolorowej diody.
arzenie
arzenie lamp odbywa si za
pomoc oddzielnego uzwoje
nia transformatora o napiciu
6,3V. Lampy zasilane s bezpored
nio z transformatora napiciem zmien
nym. Wystpujcy czasami niewielki przy
dwik mona zmniejszy do minimum za
pomoc symetryzacji rezystorami R27, R28.
1
Projekty AVT
Rys. 5
Rys. 4
|l e| | | u|| | + l + w: ] : | | | c|
Poczenie elementw
wzmacniacza
Niestety, nie wszystkie elementy wzmacnia
cza mona umieci na pytkach drukowa
nych. Zasilacz i transformatory musz by
umieszczone w rnych miejscach obudowy
i poczone z pytkami za pomoc przewo
dw. Tych pocze jest sporo i naley je
wykona uwanie, by nie pomyli ich kolej
noci. Wszdzie, gdzie to moliwe, pocze
dokonujemy za pomoc skrtki, czyli pary
skrconych przewodw, lub za pomoc tamy
wieloyowej. Tak skrtka, jak i tama
zmniejszaj wraliwo na indukowanie si
zewntrznych zakce, a w przypadku prze
wodw arzenia zmniejszaj zakcenia roz
siewane przez te przewody. Sygnay od
gniazd wejciowych wzmacniacza prowadzi
my za pomoc ekranowanych przewodw.
Zwr uwag na schemat pocze pokazany
na rysunku 6.
Punkt wsplny masy
Dla uniknicia sprze i innych zakce
pochodzcych z nieprawidowego prowadzenia
masy proponuj zastosowanie montau zwane
go punktem wsplnym masy. Polega on na
czeniu mas pytek kanaw i zasilacza w jed
nym punkcie, za pomoc grubych przewodw.
Wdolnej czci metalowej obudowy mon
tujemy rub (np. M5), do ktrej doczamy
przewd uziemiajcy z kabla zasilajcego.
ruba powinna mie elektryczny kontakt
z obudow. W tym punkcie uziemiamy
wszystkie masy, zarwno zasilacza, jak i py
tek wzmacniacza. Mona te uziemi rdzenie
transformatorw.
Do metalowej obudowy pytk zasilacza
i wzmacniacza powinnimy przymocowa za
pomoc izolujcych podkadek. Jeeli lampy
bd wyeksponowane na zewntrz obudowy
(jak w projekcie), pytka wzmacniacza bdzie
podniesiona w poblie grnej pyty obudowy,
w ktrej wywiercono 6 otworw o rednicy
24mm. Pytk przymocujemy wtedy za pomo
c specjalnych prtw (rub) dystansowych o
odpowiedniej dugoci, ktre mona naby w
sklepach elektronicznych.
Pytka drukowana
Pokazana na rysunku 7 pytka drukowana jed
nego kanau wzmacniacza ma wymiary
100x100mm. Na niej mieszcz si wszystkie
elementy, oprcz transformatorw i potencjo
metru gonoci. Do pytki bezporednio przy
lutowane s podstawki lamp i zaciski CON.
Oczywicie, aby zbudowa wzmacniacz ste
reofoniczny, bd potrzebne dwie takie pytki.
Kondensatory elektrolityczne C4, C10 i C11
naley przylutowa do pytki od strony druku.
Kondensatory C1, C6, C12 i C13 mog,
ale nie musz by wlutowane. Zasilacz (rysu
nek 8) zmontowany jest na oddzielnej pytce
o wymiarach 55x100mm. Na niej znajduje si
mostek prostowniczy napicia anodowego,
kondensatory i rezystory filtru oraz zcza
CON. Rezystory R24 i R25 mocno si roz
grzewaj, dlatego s przylutowane na du
szych nkach (45 cm) z miedzianego drutu
i odsunite od kondensatorw. Wszystkie
pytki naley odizolowa od obudowy
wzmacniacza.
Stanisaw Chrzszcz
Cig dalszy w nastpnym numerze EdW.
1
Projekty AVT
|l e| | | u|| | + l + w: ] : | | | c|
Rys. 6
Rys. 7 Schemat montaowy
Bd ostrony!
Zawsze pracuj uwanie i z wyobrani.
We wzmacniaczu wystpuj wysokie
napicia. Wszelkich regulacji dokonuj przy
wyczonym zasilaniu i po rozadowaniu
kondensatorw wysokonapiciowych.
Lampy i niektre rezystory
rozgrzewaj si do wysokiej temperatury.
atwo o poparzenie.
Obudowa
Obudowa jest zwykle pit achillesow elek-
tronika. Przemyslana, starannie wykonana
obudowa nie tylko pozwoli na bezpieczne
uzytkowanie, ale bdzie waznym elementem
stanowicym o atrakcyjnosci wzmacniacza.
Obudow mozna wykonac na wiele sposo-
bow. Jednym z tanszych jest zakup w sklepie
elektronicznym typowej, metalowej obudowy
o wymiarach np. 360x250x65mm. Poniewaz
transIormatory glosnikowe s wyzsze, nalezy
w tylnej czsci gornej pokrywy wycic otwo-
ry i zbudowac na nie ,skrzynk. Skrzynk
mozna wykonac np. z laminatu miedzianego,
odpowiednio przycinajc i lutujc miedz
cyn. Po oszliIowaniu oklejamy calosc Ioli
samoprzylepn. Obudow mozna wykonczyc
drewnem, Ioli samoprzylepn lub lakierem.
Pewn trudnosc bdzie stanowilo wywier-
cenie otworow na lampy, jesli chcemy je
wyeksponowac na zewntrz obudowy. Wy-
wiercenie otworu o srednicy 24-25mm nie
jest proste, lecz w mikkim materiale jak np.
aluminium czy cienka blacha stalowa mozli-
we. Wykonuje si je za pomoc wiertla pioro-
wego do drewna, po uprzednim dokladnym
zaostrzeniu. Wolne obroty wiertarki (przydaje
si stojak na wiertark) i polewanie wod, a w
przypadku aluminium denaturatem, pozwoli
na wywiercenie estetycznych otworow. Wyko-
nanie mniejszych otworow pod potencjometr,
gniazda wejsciowe, glosnikowe czy wylczni-
ki nie powinno stanowic problemu. Pamitaj-
my tez o otworach wentylacyjnych.
Ja obudow zamowilem w warsztacie slu-
sarskim. Zostala zrobiona z blachy stalowej
o grubosci 2,5mm i polakierowana piecowo na
czarno. Otwory na lampy zostaly wykonane
wedlug wczesniej przygotowanego szablonu.
Rozmieszczenie elementw
w obudowie
TransIormatory glosnikowe ustawiamy rdze-
niami do siebie, w odleglosci min. 15-20mm.
TransIormator zasilajcy powinien byc
oddalony od lamp i innych ukladow tak, by
jego pole magnetyczne nie wplywalo na prac
wzmacniacza. Przed ostatecznym wywierce-
niu otworow w obudowie wzmacniacza
umieszczamy tam prowizorycznie poszcze-
golne elementy, tak by po uruchomieniu
wzmacniacza (nalezy dokladnie zabezpie-
czyc si przed mozliwosciq dotknicia ele-
mentw pod napiciem oraz przypadkowy-
mi zwarciami!) mozna bylo, sluchajc brumu
w glosnikach, szukac takiego ustawienia,
ktore daje minimum zaklocen. Dotyczy to
takze ulozenia kabli zasilajcych i sygnalo-
wych, poniewaz pole magnetyczne moze
indukowac przydzwik sieciowy. Po ostatecz-
nym ulozeniu elementow przykrcamy je do
obudowy, a kable unieruchamiamy za pomo-
c opasek, kleju czy tp.
Uruchomienie
Uruchomienie rozpoczynamy od sprawdzenia
prawidlowosci montazu zgodnie z rysunkiem
plytki. Baczn uwag zwracamy zwlaszcza na
prawidlowe podlczenie kondensatorow elek-
trolitycznych (nieprawidlowe wlutowanie
grozi wybuchem). Zwrocmy tez uwag na
mostek prostowniczy.
Wszelkie polczenia zarowno z transIor-
matorem, jak i plytk z lampami, dokonujemy
za pomoc dwuzylowej skrtki, czyli pary
mocno ze sob skrconych przewodow,
o odpowiednim przekroju. Grubszy przewod
stosujemy do zasilania zarzenia, cienszy
do napic anodowych. Po wlasciwym podl-
czeniu przewodow zasilajcych, wyjscia
wzmacniacza lczymy z transIormatorami
glosnikowymi. Dla uniknicia pltaniny prze-
wodow mozna uzyc wielozylowej tasmy,
w ktorej aby nie dopuscic do modulacji
sygnalu, co drugi przewod jest jednostronnie
podlczony do masy przy transIormatorze
(rys. 5). Mozna tez uzyc ekranowanych prze-
wodow, gdzie takze jednostronnie do masy
podlczony jest ekran.
8przqzenie zwrotne
Ujemne sprzzenie zwrotne we wzmacnia-
czach spelnia wazn rol. Powoduje wpraw-
dzie spadek wzmocnienia, ale malej zakloce-
nia, poprawia si liniowosc wzmacniacza,
poszerza pasmo przenoszenia. Wzmacniacz
staje si mniej wrazliwy na zmian parame-
trow elementow elektronicznych zwizanych
z ich starzeniem czy zmian zasilania. Popra-
wia si takze wspolczynnik tlumienia wzmac-
niacza. Te zalety powoduj, iz ujemne sprz-
zenie zwrotne jest powszechnie stosowane.
Wadami, oprocz wspomnianego spadku
wzmocnienia, zaleznego od glbokosci sprz-
zenia, s przesunicia Iazowe sygnalu.
Jak prawidlowo podlqczyc
sprzqzenie zwrotne?
Wzmacniacz ten jest objty globaln ptl
sprzzenia zwrotnego. Czsc sygnalu pobiera-
na jest z wyjscia glosnikowego transIormatora
18
Rys. 8 8chemat montazowy zasilacza
Z
Z
7
7

4
4
0 0t t$ $t t0 0 Z Z
Pro]ekty AVT
|l e| | | u|| | + l + w: ] : | | | c|
0 000 000 00
8
8
I
I
0
0
l
l
0
0
0
0
I
I
0
0
0
0
I
I
0
0
t
t
0
0
J
J
W
W
t
t
N
N
8
8
0
0
0
0
I
I
8
8
0
0
t
t
I
I
8
8
N
N

0
0
W
W
J
J
i podawana do dzielnika rezystorowego R3,
R4 wejsciowej lampy L1. Glbokosc sprzze-
nia ustalana jest za pomoc wartosci rezysto-
ra R 21. Im wiksza jego wartosc, tym mniej-
sze sprzzenie.
Aby ustalic wlasciwy odczep transIorma-
tora, z ktorego pobierany jest sygnal, nalezy
rezystor R21 wlutowac na plytk i dolutowac
kawalek przewodu. Do wejscia wzmacniacza
podlczamy generator (np. 1kHz, sinus), do
wyjscia oscyloskop. Przy otwartej ptli
sprzzenia (R21 nie podlczamy jeszcze do
wyjscia transIormatora) ustalamy sygnal tak,
by byl widoczny na ekranie oscyloskopu. Za
pomoc przewodu przylutowanego do rezy-
stora R21 dotykamy wyjscia transIormatora.
Jesli sygnal zmniejszy swoj amplitud, nie
zmieniajc prawidlowego ksztaltu wyjscie
jest wlasciwe. Jesli na ekranie pojawi si sil-
nie znieksztalcony sygnal o duzej amplitudzie
wyjscie jest niewlasciwe.
Bez generatora i oscyloskopu wlasciwe
ustalenie polczenia tez jest mozliwe. Na wej-
scie wzmacniacza podaje si sygnal zmienny
(50Hz) z dowolnego transIormatora sieciowe-
go o napiciu ok. 1V uzyskanego z prostego,
rezystorowego dzielnika lub potencjometru.
Na wyjscie wzmacniacza podlczamy wolto-
mierz, mierzymy napicie. Postpujemy jak
powyzej zmniejszenie napicia oznacza
wlasciwe podlczenie sprzzenia. Niewlasci-
we podlczenie powodowac moze wzbudza-
nie si wzmacniacza, czsto slyszalne w po-
staci glosnego brzczenia, pisku czy tym po-
dobnych objawow. U mnie jedna z prob skon-
czyla si wyladowaniem elektrycznym
pomidzy sciezkami i przepaleniem laminatu.
Dlatego prob dokonujemy ostroznie, na krot-
ko podlczajc przewod sprzzenia do wyj-
scia transIormatora, az do ustalenia wlasciwe-
go sposobu.
Glqbokosc sprzqzenia zwrotnego
Jak wspomnialem powyzej, glbokosc sprz-
zenia zwrotnego mozna w pewnych granicach
regulowac, zmieniajc wartosc R21. Wygod-
nie jest, gdy podczas pomiarow zastosujemy
potencjometr 50k zamiast rezystora R21,
a po ustaleniu wartosci wlutowujemy odpo-
wiedni rezystor. Warto poeksperymentowac
z roznymi wartosciami R21, sprawdzajc, jak
glbokosc sprzzenia wplywa na dzwik.
Trzeba jednak pamitac, iz glbsze sprzzenie
zmniejsza znacznie moc oddawan przez
wzmacniacz. Nie nalezy takze stosowac zbyt
skrajnych wartosci, poniewaz wzmacniacz
moze stac si niestabilny.
Jezeli kanaly wzmacniacza maj rozne
wzmocnienie, mozna, zmieniajc wartosc
R21, doprowadzic je do jednakowej wartosci.
Kondensator C9 o pojemnosci 50-100pE
poprawia charakterystyk Iazow.
Parowanie lamp
Niestety, lampy wykazuj znaczny rozrzut
parametrow. Dlatego, by uzyskac najlepszy
dzwik, powinny byc odpowiednio dobierane.
W przypadku triod ECC83 mierzymy napi-
cia na rezystorach katodowych i na anodach
lamp pracujcego wzmacniacza. Jezeli nie
rozni si o wicej niz 5, to
przyjmuje si, ze s odpowied-
nio dobrane. Zwykle trzeba
kupic o 1-2 wicej lamp, by
moc wybrac odpowiedni
par.
Nieco trudniejsza jest spra-
wa z pentodami mocy EL84.
Jezeli nie kupilismy tzw.
,parowanych lamp, czyli do-
bieranych w pary o jednako-
wych parametrach, to po wlo-
zeniu lamp do wzmacniacza
i wlczeniu zasilania powinni-
smy zmierzyc ich prdy kato-
dowe. Po kilkunastu minu-
tach, gdy prdy si ustabilizu-
j, mierzymy spadek napicia
na rezystorach katodowych
kazdej lampy (R14, R15).
Znajc ich wartosc, latwo
obliczymy prd katodowy
kazdej lampy (IU/R, oczywi-
scie). Powinien wynosic okolo
41mA w kazdej lampie. Prd
katodowy w pentodzie jest
sum prdu anodowego, ktory
powinien wynosic ok.36mA
i prdu siatki drugiej (S2),
ktorego prawidlowa wartosc
to ok. 5mA. W kazdej parze lamp prd kato-
dowy powinien byc podobny. Jezeli prdy
poszczegolnych lamp zbytnio si rozni,
mozemy probowac dobrac je tak, by otrzymac
dwie pary o zblizonych parametrach. Pew-
nych regulacji prdu katodowego mozemy
dokonac, stosujc jeden z rezystorow katodo-
wych o mniejszej lub wikszej wartosci,
w zaleznosci od potrzeby. Zdarzaj si sytu-
acje, kiedy w danej parze prdy s rowne, ale
roznice wystpuj pomidzy parami. Pomaga
wtedy regulacja rezystorami katodowymi
poszczegolnej pary.
Badanie wzmacniacza
Wzmacniacz po zmontowaniu i uruchomieniu
powinien byc przebadany nie tylko na sluch,
pod wzgldem jakosci dzwiku, ale takze pod
wzgldem parametrow elektrycznych. Dobie-
ranie lamp, by prdy katodowe byly jednako-
we, jest stosunkowo proste, do pomiarow
wystarczy dobry woltomierz na wysokie
napicie.
By uzyskac wicej wiadomosci na temat
naszego wzmacniacza, bdzie potrzebny ge-
nerator i oscyloskop. Poniewaz badanie
wzmacniacza to dosc obszerny temat, zainte-
resowanych odsylam do artykulu Piotra
Goreckiego ,Generator Iunkcji w praktyce,
EdW 6/97.
Mozliwe ulepszenia
Mozna zautomatyzowac opoznione wlczanie
napicia anodowego za pomoc ukladu czaso-
wego i przekaznika przystosowanego do prze-
lczania wysokich napic.
We wzmacniaczu zastosowalem tylko jed-
n par gniazd wejsciowych. Oczywiscie
mozna zastosowac ich wicej i wielopozycyj-
nym, podwojnym przelcznikiem przelczac
wejscia.
Wewntrz obudowy wiele elementow wy-
dziela cieplo, mozna zastosowac cichy wenty-
lator poprawiajcy chlodzenie.
Ten wzmacniacz jest w zasadzie koncowk
mocy o duzym wzmocnieniu. Mozna go przy-
stosowac do wspolpracy z przedwzmacnia-
czem, stosujc podwojny przelcznik, ktory
pozwoli ominc potencjometr glosnosci tak,
by sygnal byl prowadzony od plytki wprost
do gniazd wejsciowych.
Kto czuje si na silach, moze probowac
stosowac elektroniczny potencjometr czy ste-
rowanie glosnosci pilotem.
Odsluchy
Z niecierpliwosci czekamy na chwil, gdy
bdzie mozna posluchac, jak gra zbudowany
przez nas wzmacniacz. Ale zanim przystpi-
my do powaznych odsluchow czy testow po-
rownawczych roznych wzmacniaczy, musimy
sprawic, by warunki odsluchu byly jak najlep-
sze. Kolumny glosnikowe ustawiamy z dala
od scian tylnych i bocznych. Jesli to mozliwe,
od scian tylnych nie mniej niz 1m, od bocznych
19
Pro]ekty AVT
|l e| | | u|| | + l + w: ] : | | | c|
ok. 0,5m. Male kolumny stawiamy na solid-
nych podstawkach o takiej wysokosci, by glo-
snik wysokotonowy znajdowal si na wyso-
kosci naszych uszu.
Kolumny kierujemy do srodka tak, zeby
osie przechodzce przez nie tworzyly trojkt
rownoboczny. Eotel ustawiamy w wierzchol-
ku tego trojkta. Tam bdziemy mieli najlep-
szy odsluch. Jednak ciekawe eIekty mozemy
takze uzyskac przysuwajc nieco Iotel lub
odsuwajc go od kolumn (rysunek 9).
Pokoj nie powinien byc zbyt pusty, ponie-
waz duze plaszczyzny odbijaj dzwik, powo-
dujc nieprzyjemne eIekty wywolane rezo-
nansem pomieszczenia. Dobrze, gdy pokoj
jest umiarkowanie umeblowany, z dywanem
na podlodze, zaslonami na oknach itp.
W naroznikach pokoju, gdzie czsto powstaj
Iale stojce, slyszalne jako ,dudnicy
dzwik o pewnych czstotliwosciach, mozna
postawic duze rosliny czy meble o urozma-
iconej powierzchni. Scian za kolumnami
mozna wytlumic np. za pomoc kilimu
powieszonego na scianie. Uzyskanie dobrej
akustyki pokoju jest dosc trudn rzecz,
wymaga nieco wiedzy i eksperymentow.
Wiele porad na ten temat mozna znalezc na
stronach internetowych poswiconych tema-
tyce audio. W dobrym odbiorze pomaga przy-
ciemniony pokoj i cisza w domu, co pozwoli
nam skoncentrowac si na sluchanej muzyce.
Slyszymy wtedy wicej szczegolow, ktore
zwykle nam umykaj.
Wygrzewanie
Niektorzy kpi sobie z tego, ze wzmacniacze
czy kolumny trzeba przed odsluchem
,wygrzewac. W przypadku wzmacniacza
lampowego ma to uzasadnienie dlugim cza-
sem rozgrzewania si lamp i stabilizacj ich
parametrow. W przypadku nowego wzmac-
niacza, lampy ,dochodz do optymalnych
parametrow po kilkunastu-kilkudziesiciu
godzinach pracy. Natomiast podczas codzien-
nego sluchania ich parametry stabilizuj si
po 10-30 minutach od wlczenia. Dlatego nie
zaleca si zbyt czstego wlczania i wylcza-
nia wzmacniacza.
Takze kondensatory elektrolityczne dosc
dlugo Iormuj si, zwlaszcza te wysokonapi-
ciowe.
Inny charakter ma ,wygrzewanie kolumn.
Dotyczy to nowych, swiezo wyprodukowa-
nych glosnikow. ,Wygrzewanie to nic innego
jak mechaniczne ,docieranie si zawieszenia
glosnikow, az do uzyskania optymalnych para-
metrow. Zwykle trwa to kilka-kilkanascie dni
normalnej eksploatacji kolumn glosnikowych.
Potem oczywiscie zadne ,wygrzewanie glo-
snikow nie jest potrzebne.
Bezpieczenstwo
We wzmacniaczu lampowym wystpuj
wysokie napicia. Dlatego podczas projekto-
wania i budowy urzdzenia musimy zacho-
wac pewne procedury, ktore zapewni bezpie-
czenstwo nie tylko podczas prob i testow ale,
i w czasie jego pozniejszego uzytkowania.
Najwiksze zagrozenie niesie obwod zasi-
lania prdem sieciowym. Dlatego przewody
zasilajce, transIormator, gniazda, wylczniki
itp. powinny byc dobrej jakosci, dostosowane
do pracy przy napiciu 230V (dobrze, gdy
maj znak CE). Miejsca polczen powinny
byc dokladnie izolowane. Najlepiej jesli zasi-
lanie sieciowe tworzy oddzielny, odpowied-
nio izolowany obwod, oddalony od pozosta-
lych elementow ukladu.
Montaz i wszelkie przerobki wykonujemy
ZAWSZE po wyjciu wtyczki z gniazdka sie-
ciowego.
Dotknicie urzqdzenia pod wysokim
nawet napiciem nie jest grozne pod jednym
warunkiem - gdy nie bdzie przeplywu prqdu.
Stqd doswiadczeni elektronicy tak pracujq
z urzqdzeniami pod napiciem, by cialo nie
tworzylo obwodu zamknitego. 1ednym
slowem pracujq ,z jednq rkq w kieszeni.
Przed uruchomieniem urzdzenia nalezy
sprawdzic prawidlowosc lutowania kondensa-
torow elektrolitycznych (plus do plusa, minus
do minusa). Odwrotne wlutowanie konczy si
najczsciej wybuchem kondensatora.
Urzdzen nieprzetestowanych w dluzszym
okresie nie nalezy pozostawiac wlczonych
bez opieki.
Metalowa obudowa urzdzenia powinna byc
uziemiona, kabel zasilajcy i gniazdko sieciowe
powinny miec sprawny obwod uziemienia.
Proponowany wzmacniacz jest dosc
trudnym i kosztownym przedsiwziciem.
Wystpujq w nim wysokie, niebezpieczne
dla zdrowia napicia. Dlatego nie polecam
go niedoswiadczonym elektronikom. Nie-
pelnoletni konstruktorzy powinni go budo-
wac za zgodq i pod opiekq doroslych.
Przypominam jeszcze raz:
Stanislaw Chrzqszcz
Z0
Pro]ekty AVT
|l e| | | u|| | + l + w: ] : | | | c|
Bqdz ostrozny!
Zawsze pracuj uwaznie i z wyobrazniq.
We wzmacniaczu wystpujq wysokie
napicia. Wszelkich regulacji dokonuj przy
wylqczonym zasilaniu i po rozladowaniu
kondensatorw wysokonapiciowych.
Lampy i niektre rezystory
rozgrzewajq si do wysokiej temperatury.
Latwo o poparzenie.
Wykaz elementw
NtN800I80t (ee| |+|+l)
Re]:|u|]
(e:l| ||e u+|u |uc], |u O,25w)
R1,R8,R15,R14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1|
R2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . JJO|
RJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4IO
R4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2,2|
R5,R11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15O|
R6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4IO|
RI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5JO|
R9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1|
R1O . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2,I|
R12,R1J . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4IO|
R16,R1I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22O/2w (u||+c)
R18,R19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1|
R2O . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . JO|-5O|/O,5w (u||+c)
R21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25-4O| (u||+c)
| . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . u|e|cu|e|| 5O|/B
|u|e|:+|u|]
C1,C6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1OO||/6JV (ucu|+l||e)
C2,CI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1OO|/16V
CJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1OO||/4OOV
C4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22|/4OOV
C5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4I||/4OOV
CI,C8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1OO||/4OOV
C9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5O-1OO|
C1O,C11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22O|/25V
C12,C1J . . . . . . . . . . . . . . . . . 4IO||/6JV (ucu|+l||e)
|+|]
|1 | |2 |CC8J . . . . . . . . . 1 :|. |+ |+|+l, lc||e 2 :|.
|J, |J - ||84 . . . . . . . . . . . 2 :|. |+ |+|+l, lc||e 4 :|.
!|+|:|u||+|u| lu:|||uW] 1Iw 2 :|.
|u:|+W|| l+|uWe |]u ,|u.+l' 6 :|.
L8tII80t
Re]:|u|]
R22 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1O-2O/2w
R2J. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2IO|/O,5w
R24,R25 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5O-12O/5-1Ow
(u||+c |e]:|+|c | |uc)
R26 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2IO|/O,5w
R2I,R28 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1OO
R29 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1|
|u|e|:+|u|]
C1J,C14,C15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22O|/45OV
C14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22O|/4OOV
C16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1OO||/4OOV
. . . . . . . . . |u+ ele|||ulu|||e:ce|c]|+, Wu|ulu|uW+
C0| lc+ +c|:|uWe, |+ W|||] lu| uu||e
!|+|:|u||+|u| +:|l+c] 1OOw
w]lc||| :|ec|uW]
w]lc||| uWu|], 2-u]c]|]
0|uuW+ |e|ec|||+
C||+u :|ec|uWe ||C
0|uuW+, |+|el :|ec|uW] , |u||] :|| |u||+uW], |ule-
|| ]:|+|:uWe ||.
Rys. 9
|l]||+ |u|uW+|+ e:| u:||+ W :|ec| |+|luWe AV! +|u ||| :|ul|] AV!-2I54
Obudowa
Obudowa jest zwykle pit achillesow elek-
tronika. Przemyslana, starannie wykonana
obudowa nie tylko pozwoli na bezpieczne
uzytkowanie, ale bdzie waznym elementem
stanowicym o atrakcyjnosci wzmacniacza.
Obudow mozna wykonac na wiele sposo-
bow. Jednym z tanszych jest zakup w sklepie
elektronicznym typowej, metalowej obudowy
o wymiarach np. 360x250x65mm. Poniewaz
transIormatory glosnikowe s wyzsze, nalezy
w tylnej czsci gornej pokrywy wycic otwo-
ry i zbudowac na nie ,skrzynk. Skrzynk
mozna wykonac np. z laminatu miedzianego,
odpowiednio przycinajc i lutujc miedz
cyn. Po oszliIowaniu oklejamy calosc Ioli
samoprzylepn. Obudow mozna wykonczyc
drewnem, Ioli samoprzylepn lub lakierem.
Pewn trudnosc bdzie stanowilo wywier-
cenie otworow na lampy, jesli chcemy je
wyeksponowac na zewntrz obudowy. Wy-
wiercenie otworu o srednicy 24-25mm nie
jest proste, lecz w mikkim materiale jak np.
aluminium czy cienka blacha stalowa mozli-
we. Wykonuje si je za pomoc wiertla pioro-
wego do drewna, po uprzednim dokladnym
zaostrzeniu. Wolne obroty wiertarki (przydaje
si stojak na wiertark) i polewanie wod, a w
przypadku aluminium denaturatem, pozwoli
na wywiercenie estetycznych otworow. Wyko-
nanie mniejszych otworow pod potencjometr,
gniazda wejsciowe, glosnikowe czy wylczni-
ki nie powinno stanowic problemu. Pamitaj-
my tez o otworach wentylacyjnych.
Ja obudow zamowilem w warsztacie slu-
sarskim. Zostala zrobiona z blachy stalowej
o grubosci 2,5mm i polakierowana piecowo na
czarno. Otwory na lampy zostaly wykonane
wedlug wczesniej przygotowanego szablonu.
Rozmieszczenie elementw
w obudowie
TransIormatory glosnikowe ustawiamy rdze-
niami do siebie, w odleglosci min. 15-20mm.
TransIormator zasilajcy powinien byc
oddalony od lamp i innych ukladow tak, by
jego pole magnetyczne nie wplywalo na prac
wzmacniacza. Przed ostatecznym wywierce-
niu otworow w obudowie wzmacniacza
umieszczamy tam prowizorycznie poszcze-
golne elementy, tak by po uruchomieniu
wzmacniacza (nalezy dokladnie zabezpie-
czyc si przed mozliwosciq dotknicia ele-
mentw pod napiciem oraz przypadkowy-
mi zwarciami!) mozna bylo, sluchajc brumu
w glosnikach, szukac takiego ustawienia,
ktore daje minimum zaklocen. Dotyczy to
takze ulozenia kabli zasilajcych i sygnalo-
wych, poniewaz pole magnetyczne moze
indukowac przydzwik sieciowy. Po ostatecz-
nym ulozeniu elementow przykrcamy je do
obudowy, a kable unieruchamiamy za pomo-
c opasek, kleju czy tp.
Uruchomienie
Uruchomienie rozpoczynamy od sprawdzenia
prawidlowosci montazu zgodnie z rysunkiem
plytki. Baczn uwag zwracamy zwlaszcza na
prawidlowe podlczenie kondensatorow elek-
trolitycznych (nieprawidlowe wlutowanie
grozi wybuchem). Zwrocmy tez uwag na
mostek prostowniczy.
Wszelkie polczenia zarowno z transIor-
matorem, jak i plytk z lampami, dokonujemy
za pomoc dwuzylowej skrtki, czyli pary
mocno ze sob skrconych przewodow,
o odpowiednim przekroju. Grubszy przewod
stosujemy do zasilania zarzenia, cienszy
do napic anodowych. Po wlasciwym podl-
czeniu przewodow zasilajcych, wyjscia
wzmacniacza lczymy z transIormatorami
glosnikowymi. Dla uniknicia pltaniny prze-
wodow mozna uzyc wielozylowej tasmy,
w ktorej aby nie dopuscic do modulacji
sygnalu, co drugi przewod jest jednostronnie
podlczony do masy przy transIormatorze
(rys. 5). Mozna tez uzyc ekranowanych prze-
wodow, gdzie takze jednostronnie do masy
podlczony jest ekran.
8przqzenie zwrotne
Ujemne sprzzenie zwrotne we wzmacnia-
czach spelnia wazn rol. Powoduje wpraw-
dzie spadek wzmocnienia, ale malej zakloce-
nia, poprawia si liniowosc wzmacniacza,
poszerza pasmo przenoszenia. Wzmacniacz
staje si mniej wrazliwy na zmian parame-
trow elementow elektronicznych zwizanych
z ich starzeniem czy zmian zasilania. Popra-
wia si takze wspolczynnik tlumienia wzmac-
niacza. Te zalety powoduj, iz ujemne sprz-
zenie zwrotne jest powszechnie stosowane.
Wadami, oprocz wspomnianego spadku
wzmocnienia, zaleznego od glbokosci sprz-
zenia, s przesunicia Iazowe sygnalu.
Jak prawidlowo podlqczyc
sprzqzenie zwrotne?
Wzmacniacz ten jest objty globaln ptl
sprzzenia zwrotnego. Czsc sygnalu pobiera-
na jest z wyjscia glosnikowego transIormatora
18
Rys. 8 8chemat montazowy zasilacza
Z
Z
7
7

4
4
0 0t t$ $t t0 0 Z Z
Pro]ekty AVT
|l e| | | u|| | + l + w: ] : | | | c|
0 000 000 00
8
8
I
I
0
0
l
l
0
0
0
0
I
I
0
0
0
0
I
I
0
0
t
t
0
0
J
J
W
W
t
t
N
N
8
8
0
0
0
0
I
I
8
8
0
0
t
t
I
I
8
8
N
N

0
0
W
W
J
J
i podawana do dzielnika rezystorowego R3,
R4 wejsciowej lampy L1. Glbokosc sprzze-
nia ustalana jest za pomoc wartosci rezysto-
ra R 21. Im wiksza jego wartosc, tym mniej-
sze sprzzenie.
Aby ustalic wlasciwy odczep transIorma-
tora, z ktorego pobierany jest sygnal, nalezy
rezystor R21 wlutowac na plytk i dolutowac
kawalek przewodu. Do wejscia wzmacniacza
podlczamy generator (np. 1kHz, sinus), do
wyjscia oscyloskop. Przy otwartej ptli
sprzzenia (R21 nie podlczamy jeszcze do
wyjscia transIormatora) ustalamy sygnal tak,
by byl widoczny na ekranie oscyloskopu. Za
pomoc przewodu przylutowanego do rezy-
stora R21 dotykamy wyjscia transIormatora.
Jesli sygnal zmniejszy swoj amplitud, nie
zmieniajc prawidlowego ksztaltu wyjscie
jest wlasciwe. Jesli na ekranie pojawi si sil-
nie znieksztalcony sygnal o duzej amplitudzie
wyjscie jest niewlasciwe.
Bez generatora i oscyloskopu wlasciwe
ustalenie polczenia tez jest mozliwe. Na wej-
scie wzmacniacza podaje si sygnal zmienny
(50Hz) z dowolnego transIormatora sieciowe-
go o napiciu ok. 1V uzyskanego z prostego,
rezystorowego dzielnika lub potencjometru.
Na wyjscie wzmacniacza podlczamy wolto-
mierz, mierzymy napicie. Postpujemy jak
powyzej zmniejszenie napicia oznacza
wlasciwe podlczenie sprzzenia. Niewlasci-
we podlczenie powodowac moze wzbudza-
nie si wzmacniacza, czsto slyszalne w po-
staci glosnego brzczenia, pisku czy tym po-
dobnych objawow. U mnie jedna z prob skon-
czyla si wyladowaniem elektrycznym
pomidzy sciezkami i przepaleniem laminatu.
Dlatego prob dokonujemy ostroznie, na krot-
ko podlczajc przewod sprzzenia do wyj-
scia transIormatora, az do ustalenia wlasciwe-
go sposobu.
Glqbokosc sprzqzenia zwrotnego
Jak wspomnialem powyzej, glbokosc sprz-
zenia zwrotnego mozna w pewnych granicach
regulowac, zmieniajc wartosc R21. Wygod-
nie jest, gdy podczas pomiarow zastosujemy
potencjometr 50k zamiast rezystora R21,
a po ustaleniu wartosci wlutowujemy odpo-
wiedni rezystor. Warto poeksperymentowac
z roznymi wartosciami R21, sprawdzajc, jak
glbokosc sprzzenia wplywa na dzwik.
Trzeba jednak pamitac, iz glbsze sprzzenie
zmniejsza znacznie moc oddawan przez
wzmacniacz. Nie nalezy takze stosowac zbyt
skrajnych wartosci, poniewaz wzmacniacz
moze stac si niestabilny.
Jezeli kanaly wzmacniacza maj rozne
wzmocnienie, mozna, zmieniajc wartosc
R21, doprowadzic je do jednakowej wartosci.
Kondensator C9 o pojemnosci 50-100pE
poprawia charakterystyk Iazow.
Parowanie lamp
Niestety, lampy wykazuj znaczny rozrzut
parametrow. Dlatego, by uzyskac najlepszy
dzwik, powinny byc odpowiednio dobierane.
W przypadku triod ECC83 mierzymy napi-
cia na rezystorach katodowych i na anodach
lamp pracujcego wzmacniacza. Jezeli nie
rozni si o wicej niz 5, to
przyjmuje si, ze s odpowied-
nio dobrane. Zwykle trzeba
kupic o 1-2 wicej lamp, by
moc wybrac odpowiedni
par.
Nieco trudniejsza jest spra-
wa z pentodami mocy EL84.
Jezeli nie kupilismy tzw.
,parowanych lamp, czyli do-
bieranych w pary o jednako-
wych parametrach, to po wlo-
zeniu lamp do wzmacniacza
i wlczeniu zasilania powinni-
smy zmierzyc ich prdy kato-
dowe. Po kilkunastu minu-
tach, gdy prdy si ustabilizu-
j, mierzymy spadek napicia
na rezystorach katodowych
kazdej lampy (R14, R15).
Znajc ich wartosc, latwo
obliczymy prd katodowy
kazdej lampy (IU/R, oczywi-
scie). Powinien wynosic okolo
41mA w kazdej lampie. Prd
katodowy w pentodzie jest
sum prdu anodowego, ktory
powinien wynosic ok.36mA
i prdu siatki drugiej (S2),
ktorego prawidlowa wartosc
to ok. 5mA. W kazdej parze lamp prd kato-
dowy powinien byc podobny. Jezeli prdy
poszczegolnych lamp zbytnio si rozni,
mozemy probowac dobrac je tak, by otrzymac
dwie pary o zblizonych parametrach. Pew-
nych regulacji prdu katodowego mozemy
dokonac, stosujc jeden z rezystorow katodo-
wych o mniejszej lub wikszej wartosci,
w zaleznosci od potrzeby. Zdarzaj si sytu-
acje, kiedy w danej parze prdy s rowne, ale
roznice wystpuj pomidzy parami. Pomaga
wtedy regulacja rezystorami katodowymi
poszczegolnej pary.
Badanie wzmacniacza
Wzmacniacz po zmontowaniu i uruchomieniu
powinien byc przebadany nie tylko na sluch,
pod wzgldem jakosci dzwiku, ale takze pod
wzgldem parametrow elektrycznych. Dobie-
ranie lamp, by prdy katodowe byly jednako-
we, jest stosunkowo proste, do pomiarow
wystarczy dobry woltomierz na wysokie
napicie.
By uzyskac wicej wiadomosci na temat
naszego wzmacniacza, bdzie potrzebny ge-
nerator i oscyloskop. Poniewaz badanie
wzmacniacza to dosc obszerny temat, zainte-
resowanych odsylam do artykulu Piotra
Goreckiego ,Generator Iunkcji w praktyce,
EdW 6/97.
Mozliwe ulepszenia
Mozna zautomatyzowac opoznione wlczanie
napicia anodowego za pomoc ukladu czaso-
wego i przekaznika przystosowanego do prze-
lczania wysokich napic.
We wzmacniaczu zastosowalem tylko jed-
n par gniazd wejsciowych. Oczywiscie
mozna zastosowac ich wicej i wielopozycyj-
nym, podwojnym przelcznikiem przelczac
wejscia.
Wewntrz obudowy wiele elementow wy-
dziela cieplo, mozna zastosowac cichy wenty-
lator poprawiajcy chlodzenie.
Ten wzmacniacz jest w zasadzie koncowk
mocy o duzym wzmocnieniu. Mozna go przy-
stosowac do wspolpracy z przedwzmacnia-
czem, stosujc podwojny przelcznik, ktory
pozwoli ominc potencjometr glosnosci tak,
by sygnal byl prowadzony od plytki wprost
do gniazd wejsciowych.
Kto czuje si na silach, moze probowac
stosowac elektroniczny potencjometr czy ste-
rowanie glosnosci pilotem.
Odsluchy
Z niecierpliwosci czekamy na chwil, gdy
bdzie mozna posluchac, jak gra zbudowany
przez nas wzmacniacz. Ale zanim przystpi-
my do powaznych odsluchow czy testow po-
rownawczych roznych wzmacniaczy, musimy
sprawic, by warunki odsluchu byly jak najlep-
sze. Kolumny glosnikowe ustawiamy z dala
od scian tylnych i bocznych. Jesli to mozliwe,
od scian tylnych nie mniej niz 1m, od bocznych
19
Pro]ekty AVT
|l e| | | u|| | + l + w: ] : | | | c|
ok. 0,5m. Male kolumny stawiamy na solid-
nych podstawkach o takiej wysokosci, by glo-
snik wysokotonowy znajdowal si na wyso-
kosci naszych uszu.
Kolumny kierujemy do srodka tak, zeby
osie przechodzce przez nie tworzyly trojkt
rownoboczny. Eotel ustawiamy w wierzchol-
ku tego trojkta. Tam bdziemy mieli najlep-
szy odsluch. Jednak ciekawe eIekty mozemy
takze uzyskac przysuwajc nieco Iotel lub
odsuwajc go od kolumn (rysunek 9).
Pokoj nie powinien byc zbyt pusty, ponie-
waz duze plaszczyzny odbijaj dzwik, powo-
dujc nieprzyjemne eIekty wywolane rezo-
nansem pomieszczenia. Dobrze, gdy pokoj
jest umiarkowanie umeblowany, z dywanem
na podlodze, zaslonami na oknach itp.
W naroznikach pokoju, gdzie czsto powstaj
Iale stojce, slyszalne jako ,dudnicy
dzwik o pewnych czstotliwosciach, mozna
postawic duze rosliny czy meble o urozma-
iconej powierzchni. Scian za kolumnami
mozna wytlumic np. za pomoc kilimu
powieszonego na scianie. Uzyskanie dobrej
akustyki pokoju jest dosc trudn rzecz,
wymaga nieco wiedzy i eksperymentow.
Wiele porad na ten temat mozna znalezc na
stronach internetowych poswiconych tema-
tyce audio. W dobrym odbiorze pomaga przy-
ciemniony pokoj i cisza w domu, co pozwoli
nam skoncentrowac si na sluchanej muzyce.
Slyszymy wtedy wicej szczegolow, ktore
zwykle nam umykaj.
Wygrzewanie
Niektorzy kpi sobie z tego, ze wzmacniacze
czy kolumny trzeba przed odsluchem
,wygrzewac. W przypadku wzmacniacza
lampowego ma to uzasadnienie dlugim cza-
sem rozgrzewania si lamp i stabilizacj ich
parametrow. W przypadku nowego wzmac-
niacza, lampy ,dochodz do optymalnych
parametrow po kilkunastu-kilkudziesiciu
godzinach pracy. Natomiast podczas codzien-
nego sluchania ich parametry stabilizuj si
po 10-30 minutach od wlczenia. Dlatego nie
zaleca si zbyt czstego wlczania i wylcza-
nia wzmacniacza.
Takze kondensatory elektrolityczne dosc
dlugo Iormuj si, zwlaszcza te wysokonapi-
ciowe.
Inny charakter ma ,wygrzewanie kolumn.
Dotyczy to nowych, swiezo wyprodukowa-
nych glosnikow. ,Wygrzewanie to nic innego
jak mechaniczne ,docieranie si zawieszenia
glosnikow, az do uzyskania optymalnych para-
metrow. Zwykle trwa to kilka-kilkanascie dni
normalnej eksploatacji kolumn glosnikowych.
Potem oczywiscie zadne ,wygrzewanie glo-
snikow nie jest potrzebne.
Bezpieczenstwo
We wzmacniaczu lampowym wystpuj
wysokie napicia. Dlatego podczas projekto-
wania i budowy urzdzenia musimy zacho-
wac pewne procedury, ktore zapewni bezpie-
czenstwo nie tylko podczas prob i testow ale,
i w czasie jego pozniejszego uzytkowania.
Najwiksze zagrozenie niesie obwod zasi-
lania prdem sieciowym. Dlatego przewody
zasilajce, transIormator, gniazda, wylczniki
itp. powinny byc dobrej jakosci, dostosowane
do pracy przy napiciu 230V (dobrze, gdy
maj znak CE). Miejsca polczen powinny
byc dokladnie izolowane. Najlepiej jesli zasi-
lanie sieciowe tworzy oddzielny, odpowied-
nio izolowany obwod, oddalony od pozosta-
lych elementow ukladu.
Montaz i wszelkie przerobki wykonujemy
ZAWSZE po wyjciu wtyczki z gniazdka sie-
ciowego.
Dotknicie urzqdzenia pod wysokim
nawet napiciem nie jest grozne pod jednym
warunkiem - gdy nie bdzie przeplywu prqdu.
Stqd doswiadczeni elektronicy tak pracujq
z urzqdzeniami pod napiciem, by cialo nie
tworzylo obwodu zamknitego. 1ednym
slowem pracujq ,z jednq rkq w kieszeni.
Przed uruchomieniem urzdzenia nalezy
sprawdzic prawidlowosc lutowania kondensa-
torow elektrolitycznych (plus do plusa, minus
do minusa). Odwrotne wlutowanie konczy si
najczsciej wybuchem kondensatora.
Urzdzen nieprzetestowanych w dluzszym
okresie nie nalezy pozostawiac wlczonych
bez opieki.
Metalowa obudowa urzdzenia powinna byc
uziemiona, kabel zasilajcy i gniazdko sieciowe
powinny miec sprawny obwod uziemienia.
Proponowany wzmacniacz jest dosc
trudnym i kosztownym przedsiwziciem.
Wystpujq w nim wysokie, niebezpieczne
dla zdrowia napicia. Dlatego nie polecam
go niedoswiadczonym elektronikom. Nie-
pelnoletni konstruktorzy powinni go budo-
wac za zgodq i pod opiekq doroslych.
Przypominam jeszcze raz:
Stanislaw Chrzqszcz
Z0
Pro]ekty AVT
|l e| | | u|| | + l + w: ] : | | | c|
Bqdz ostrozny!
Zawsze pracuj uwaznie i z wyobrazniq.
We wzmacniaczu wystpujq wysokie
napicia. Wszelkich regulacji dokonuj przy
wylqczonym zasilaniu i po rozladowaniu
kondensatorw wysokonapiciowych.
Lampy i niektre rezystory
rozgrzewajq si do wysokiej temperatury.
Latwo o poparzenie.
Wykaz elementw
NtN800I80t (ee| |+|+l)
Re]:|u|]
(e:l| ||e u+|u |uc], |u O,25w)
R1,R8,R15,R14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1|
R2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . JJO|
RJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4IO
R4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2,2|
R5,R11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15O|
R6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4IO|
RI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5JO|
R9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1|
R1O . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2,I|
R12,R1J . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4IO|
R16,R1I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22O/2w (u||+c)
R18,R19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1|
R2O . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . JO|-5O|/O,5w (u||+c)
R21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25-4O| (u||+c)
| . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . u|e|cu|e|| 5O|/B
|u|e|:+|u|]
C1,C6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1OO||/6JV (ucu|+l||e)
C2,CI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1OO|/16V
CJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1OO||/4OOV
C4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22|/4OOV
C5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4I||/4OOV
CI,C8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1OO||/4OOV
C9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5O-1OO|
C1O,C11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22O|/25V
C12,C1J . . . . . . . . . . . . . . . . . 4IO||/6JV (ucu|+l||e)
|+|]
|1 | |2 |CC8J . . . . . . . . . 1 :|. |+ |+|+l, lc||e 2 :|.
|J, |J - ||84 . . . . . . . . . . . 2 :|. |+ |+|+l, lc||e 4 :|.
!|+|:|u||+|u| lu:|||uW] 1Iw 2 :|.
|u:|+W|| l+|uWe |]u ,|u.+l' 6 :|.
L8tII80t
Re]:|u|]
R22 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1O-2O/2w
R2J. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2IO|/O,5w
R24,R25 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5O-12O/5-1Ow
(u||+c |e]:|+|c | |uc)
R26 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2IO|/O,5w
R2I,R28 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1OO
R29 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1|
|u|e|:+|u|]
C1J,C14,C15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22O|/45OV
C14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22O|/4OOV
C16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1OO||/4OOV
. . . . . . . . . |u+ ele|||ulu|||e:ce|c]|+, Wu|ulu|uW+
C0| lc+ +c|:|uWe, |+ W|||] lu| uu||e
!|+|:|u||+|u| +:|l+c] 1OOw
w]lc||| :|ec|uW]
w]lc||| uWu|], 2-u]c]|]
0|uuW+ |e|ec|||+
C||+u :|ec|uWe ||C
0|uuW+, |+|el :|ec|uW] , |u||] :|| |u||+uW], |ule-
|| ]:|+|:uWe ||.
Rys. 9
|l]||+ |u|uW+|+ e:| u:||+ W :|ec| |+|luWe AV! +|u ||| :|ul|] AV!-2I54