Historia archeologii + metodologia = ewolucja myśli archeologicznej. 180 lat historii archeologii.

Teoria archeologii = metodologia. To nie jest jedna teoria.

Cele i miejsce archeologii w nauce.
Jaka dyscyplina to jest i czy w ogóle? Kwestia sporna. W Ameryce archeologia plasuje się gdzieś
pomiędzy etnologią/etnografią a antropologią; jej miejsce jest na wydziałach biologii itp., byle dalej od
historii. W Europie zdecydowanie nauka humanistyczna, wydziały historii itp. Więcej fantazji, mniej
nauki.
Historia:
- Ruch antykwaryczny z XVII w; dziś badacze i centra naukowe – nie wykopaliskom
- Cele archeologii dla archeologów i dla całego społeczeństwa (to żywcem z notatek, nie
pytajcie o kontekst – J.Sz.).
W odbiorze społecznym archeologia to przyjemność znajdowania tajemniczych przedmiotów,
romantyzm.
Inni – rabowanie cudzej przeszłości; badania i wyniki budzące emocje.
Szukanie korzeni państw, plemion, kultur. Miejsce dla archeologa.
Archeolog – zawodowy złodziej. Ukrywamy prawdę przed społeczeństwem.
Czy archeologia jest nauką? Nie operujemy prawdami sprawdzalnymi doświadczalnie, zatem trudno
stwierdzić, czy jesteśmy nauką (pluralis regalis :P).
METODOLOGIA TO NIE TO SAMO CO METODYKA, gamonie!!! Metodologia to zasady interpretacji i takie
tam.

Metodologia historii i jej zadania:

- rozważania nad samą dyscypliną (metanauka); czynności poznawcze – sposoby rozumowania i
badania hipotez.
- rozważania nad rezultatami tych badań.
- rozważania nad przedmiotem badań – przeszłością (archeologia jest historią przed historią).
Terminologia teoretyczna wewnątrz archeologii jest bardzo chaotyczna i niespójna.
- mylenie bytów abstrakcyjnych z bytami realnymi.
- semantyka – rola związków między światem przedmiotów a nazwami, którymi opisujemy
rzeczywistość.
- denotacja – reprezentowanie, oznaczanie; prawdziwość odnoszenia nazw (predykatów) do
przedmiotów i stanów rzeczy; bywają zbiory nieokreślone. Rozważania nad nazwami mają
ogromne znaczenie (to w takim razie czemu taki burdel w nomenklaturze? – J.Sz.).
- istotne jest, by tworzyć zdania, które nie są wewnętrznie sprzeczne. 
- odróżnienie języka przedmiotowego (nasze stwierdzenia, ocena źródła) od metajęzyka
(odniesień do cudzego sądu).
- ostrożność i rozwaga przy semantyce, żeby nie smażyć dyrdymałów.
- zdanie jest prawdziwe, gdy jest zgodne z rzeczywistością.
- w archeologii w 90% przypadków niemożliwe jest stwierdzenie, co jest zgodne z
rzeczywistością.
- wybór dziedziny – próba określenia, po co prowadzimy badania.
- stawianie pytań badawczych – sformułowanie problemu.

Przebieg badań:
• Przystępując do badań należy jasno sformułować ich cel; cele ulegają ewolucji (tak terenowe, jak
i gabinetowe).
• Hierarchia ważności zadań (priorytety); należy ustalić listę pytań, jakie stawiamy materiałowi
archeologicznemu (proponuję „Co to jest, do cholery?” oraz „Co to robi na moim biurku?” – J.Sz.);
1
 wystrzegać się rutyny – zawsze możliwe są anomalie, które możemy przeoczyć, z góry „wiedząc,
czego się spodziewać”.
• Kwestia ustalenia podstawy źródłowej naszych badań; każdy artefakt jest źródłem i posiada dwa
aspekty: formalny oraz interpretacyjny.
• Krytyka źródła – w archeologii rzadko stosowana z oczywistych względów, bo co odkopiemy, to
interpretujemy.
• Zamiast tego - przeprowadzenie analizy kontekstu archeologicznego – dany zabytek może nie
pasować chronologicznie lub terytorialnie.
• Opis - często nie wiemy, jak sformułować nasze rezultaty badań; opis musi być czytelny również
dla szerszego grona odbiorców (czyli piszemy jak dla debili – J.Sz.); nasze odwołania i skojarzenia
tylko zaciemniają obraz (to zależy, jakie kto ma skojarzenia – J.Sz.).
• Wyjaśnianie – na zbiorze artefaktów; punkt wyjścia – funkcja; dla każdego okresu swoiste
określenia; nazwa – to już niekiedy określenie funkcji.
• Synteza wyników badawczych – różne aspekty (historyczne, społeczne, ekonomiczne, etc.).
Wystrzegać się celów ukrytych/nieuświadomionych – uwarunkowanych kulturowo lub
jednostkowo (chęci udowodnienia czegoś, bycia pod wpływem idei, preferencji i uprzedzeń, etc.).
Proces poznawczy:
• Zdolność obserwacji – produkt własnych talentów, cecha niemierzalna.

• Możliwość weryfikacji źródeł – jeśli opublikowana „materiałówka”, można poglądy autora

zweryfikować; publikacja obiektów bez dokumentacji – makabra.
• Prawdopodobieństwo – procesy interpretacyjne; są takie, które są mniej lub bardziej
prawdopodobne.
• Wartościowanie – kwalifikacja, systematyzacja (pole do popisu dla autorów).
• Uzasadnianie i sprawdzanie naszych koncepcji – hipoteza jest po to, żeby ją sprawdzić (nie jest
oczywiste w archeologii – interpretacje są niekiedy pozbawione wszelakich podstaw). Częsty błąd
– „wydaje mi się, że…” a potem nie podaje się uzasadnień.
Heurystyka – znajdowanie problemów badawczych, stawianie hipotez, szukanie nowych praw świata
materialnego; zbieranie materiałów źródłowych; źródłoznawstwo; obejmuje metodykę i dokumentację.
Hermeneutyka – interpretacja i objaśnianie źródeł, ocena wiarygodności, krytyka, celem jest ustalenie
wiarygodności (istotności) źródła dla naszej tezy.

Źródła i wiedza źródłowa:

• każdy artefakt jest źródłem.

• Implikacje badawcze – dwa modele:

- model fizyczny (paleontologiczny) – artefakt traktowany jak skamieniałość; źródło wiedzy
obiektywnej; określenie cech rodzajowych w czasie i przestrzeni; miejsce w procesie
ewolucyjnym;
- model znaczeniowy (tekstualny) – źródło jako rodzaj tekstu, który zawiera informacje o
wytwórcy i użytkowniku artefaktu; źródło do poznania przez przekaz danych na temat
społeczności; zadaniem archeologa jest sprawdzenie tych informacji.
G. Chile, M. Wheeler, I. Hodder – wiedza pozaźródłowa (to znaczy co, wynaleźli ją? Nie, gamoniu,
stosowali – J.Sz.). Dwie kategorie powyższej:
- pozaźródłowa naukowa – wyniki analiz ceramologicznych, C14, geomorfologia, itp., metodyka;
- pozaźródłowa potoczna – zbiór reakcji, poglądów, uprzedzeń zdobytych przez całe życie; zestaw
reakcji powodujących akceptację lub jej brak dla pewnych koncepcji dotyczących świata; nie jest
obiektywna.

Zdrowy rozsądek obejmuje wszystko, co w naszym rozumieniu jest oczywiste i potwierdzone.

2
Historii troszkie:
Geneza kolekcjonerstwa starych obiektów – ciągłość historyczna pewnych instytucji i chęć związania się
z tymi tradycjami. Egipt i Bliski Wschód:
- syn Ramzesa II, kapłan w świątyni w Memfis; intelektualista, „opiekun grobów i wiedzy”, znalazł stelę
poświęconą jednemu z synów Cheopsa i chciał odnaleźć jego świątynię; poszukiwał ruin, żeby je
przywrócić do życia.
- Nabonid – VIII w. BC, jak wyżej; tabliczka dotycząca odkrycia i restytucji kultu Szamasza w Larsie;
wykopanie rowów, by natrafić na fundamenty świątyni …….. (nieczytelne, jakiegoś tam
Bururubobonasza czy innego… geja – J.Sz.). Nie znalazł, ale za to wpadł na cegły Hammurabiego i
zrekonstruował i zakonserwował wszystko.

Łączność z przeszłością; nawiązanie do wielkich przodków i imion. Tradycja uświęca przeszłość. Pismo
daje świadomość przeszłości.

Rzymianie w czasach Imperium – zainteresowanie Orientem i Egiptem; całą wiedzę czerpali ze

źródeł hellenistycznych (dot. Wschodu). Zainteresowanie przeszłością tylko we wschodniej części
cesarstwa.
Józef Flawiusz – tradycja żydowska w skrócie.
Pliniusz Starszy – „Historia Naturalis” (opis źródłowy dzieł sztuki, twórcy itp.);
Diodor Sycylijski – „W bibliotece historycznej” (wizje przeszłości, przenikliwość, głębokość
przemyśleń; wizja dziejów ludzkości – prekursor darwinizmu; historia wielości języków, początki
cywilizacji od urbanizacji; wizja nieliteracka, etnograficzno-filozoficzna).
W przeciwieństwie do Greków, Rzymianie nie dokonali systematyzacji rozwoju. Po II w. AD cała tradycja
antyczna sypie się jak choinka w maju – coraz mniej ludzi utożsamia się z cywilizacją antyku i
korzeniami; erozja systemu szkolnictwa (spada poziom wykształcenia w całym świecie rzymskim na
skutek odcięcia od tradycji antycznej); celowe niszczenie zabytków – symboli tradycji i władzy,
niszczenie gmachów publicznych (głównie dekoracji). Dopiero Teodoryk zakazuje niszczenia, wydaje
edykty o ochronie i naprawie, co de facto powoduje budowę od nowa w większości przypadków.
376 AD. – zakaz wykorzystywania starych budowli jako składu budowlanego. Spowodowało to
konieczność podejmowania trudnych i kosztownych wypraw po budulec, a w konsekwencji ograniczenie
budowy nowych gmachów i spadek autorytetu cesarza. Rabowanie grobów zakazane, chyba, że się
zapłaci podatek (jeśli grób jest „bezpański” to można) – urząd „kontrolerów rabunku”. Zakaz rabowania
kolumn ze świątyń i okradania sarkofagów.
Chrześcijaństwo wprowadza pojęcie „monumentów przeszłości”. Zamknięcie świątyń pogańskich
(nie mylić ze zniszczeniem). Poszukiwanie relikwii (św. Helena), budowanie kościołów w świętych
miejscach(kościół na Golgocie (domniemanej – J.Sz.)). Potem zaczęto jednak rabować kolumny i
rozbierać starożytne budowle celem skonstruowania kościołów w miejscach świętych (tworzy się nowa
„geografia religijna” – związana z chrześcijaństwem). Jedyne budowle, których się nie niszczy, to termy.
Św. Augustyn świetnie wykształcony w oparciu o tradycje antycznego Wschodu – chęć
„podłączenia” nowej tradycji chrześcijańskiej pod wcześniejszą, „antyczną”, mimo, iż ta ostatnia była
pogańska. Próba włączania elementów kultury pogańskiej do nowego porządku. Narody europejskie
tworzyły własne genealogie, próbując wywieść własne korzenie od różnych ludów starożytności (np.
Frankowie od Trojan).
Często pierwszymi archeologami bywali opaci klasztorów, zbudowanych na uboczu (a często w
pobliżu ruin- opuszczonego, zniszczonego i rozebranego miasta albo świątyni). Fakt, że takie
wykopaliska miały charakter czysto rabunkowy (Panuje moda na sarkofagi? Kopiemy sarkofagi,
chłopaki! – J.Sz.).

XVI-XVII – rozkwit kolekcjonerstwa zabytków rzymskich i greckich. Na dworach władców powstają

„Gabinety Osobliwości” w których gromadzi się wszelki badziew archeologiczny i pseudoarcheologiczny
(inskrypcje, wszelakie bździ ochy krzemienne, ceramikę, rzeźby itp.). Szanujący się władca musiał mieć
taki śmietnik. Podział na sekcje śródziemnomorskie i pradziejowe następuje nawet koło roku 1600.
William Camden – (1588-1655) opis megalitów, tumulusów i kurhanów na terenie Wielkiej Brytnaii. Nie
pokusił się jednak o interpretację.

3
Ole Worm – podróżnik z Danii, prekursor archeologii krajobrazu; zbierał informacje i legendy dotyczące
miejscowości i ich nazw; stworzył własne muzeum. 6 ksiąg „Danicorum Monumentorum”.
W XVII czas na refleksję, zaczęto katalogować i systematyzować zabytki inne niż monumentalna
architektura.
Jacques Spon – (1647-1685) kolekcjoner zabytków antyku i wczesnego średniowiecza, stworzył zbiór
ułamków inskrypcji i monet. Pierwsze próby datowania inskrypcji, podstawy paleografii – krój liter i
formuły, „ojciec epigrafiki”; stworzył podstawy teoretyczne.
Ezechiel Spanheim – (1629-1710) też inskrypcje, ale głównie monety; stworzył pojęcie numizmatyki,
kolekcje nie-złotych monet (nawet drobnicy i małych serii); zestawienie portretów cesarzy z rewersami,
hasła programowe, segregował nawet fragmenty; kolekcja 12000 monet od antyku do Karola Wielkiego.
Stosował analizę porównawczą zabytków.
Francesco Bianchini – kolekcjonował dzieła sztuki pod kątem ikonografii; stworzył listę atrybutów postaci
mitologicznych (na podstawie źródeł pisanych) celem identyfikacji rzeźb i przedstawień; ikonografia
porównawcza, katalogi (które ewoluowały i były poprawiane długo po jego śmierci).
Athanasius Kircher – (czasem pisane „Kirchner”; 1602-1680) jezuita; zainteresowanie Egiptem, chciał
odczytać hieroglify, postawił tezę, że istnieje bezpośrednie pokrewieństwo języka koptyjskiego z
egipskim; sprowadzał hurtem inskrypcje greckie, koptyjskie i egipskie do Rzymu i innych akademickich
miast Europy.
Zajmowano się wyłącznie przeszłością do antyku, wcześniej wszak nie istniał świat. Mykeny na ten
przykład powstały od razu w swojej rozwiniętej formie. Wszystko co nie antyczne – barbarzyńskie.
Wszystko co starsze, to Stary Testament, poza tym nic. Pierwszy, który wychylił się poza te ramy to
Lapeyrer (? – nie mogłem go znaleźć w necie, niepewna pisownia – J.Sz.) – broszurka o „preadamitach”;
kwestia aborygenów z Ameryk a Stary Testament.
Juda Halevi – rabin, poparł Lapeyrera, stwierdzenie, że Ziemia jest dużo starsza niż 5000 lat.
W drugiej połowie XVII na uniwersytecie w Uppsali powstaje Katedra Starożytności. 1662 – Olaf Verdius
– archeolog skandynawski, jako pierwszy zajmuje się naukowym sprawdzeniem i interpretacją sag.
Katedra zmienia się w Kolegium w 1666, zatrudnia już 20 osób, w tym rysowników, geodetów i
drukarzy; powstają porządne publikacje archeologiczne.

W XVIII w. powrót do syntezy i łączenia zabytków materialnych i historycznych.

Bernar de Montfaucon – (1655-1741) francuski Benedyktyn, opracował m.in. korpus inskrypcji z
zabytków antycznych, prekursor paleografii greckiej; pierwsze próby ustalenia własnej terminologii
naukowej; w jednym z dzieł zawarł dokładny opis wazy znanej jako „Barberini Vase” albo „Portland
Vase”; opisy z ilustracjami; teza, że cywilizacja jest jedna, tylko ma warianty regionalne; nie sposób
zrozumieć antycznych dzieł literackich bez znalezisk materialnych; drobnica archeologiczna go nie
interesowała.
Po nim pałeczkę przejęli wojskowi, którzy sprawdzili się w roli dokumentalistów – bardzo rzetelne
opisy.
Hrabia de Caylus – (pełne nazwisko: Anne-Claude-Philippe de Tubières-Grimoard de Pestels de Lévis,
comte de Caylus, marquis d'Esternay, baron de Bransac – to facet był, żeby nie było – J.Sz.; 1692-1765)
pierwsze analizy archeologiczne zabytków; był attache Francji w Konstantynopolu; podróżował po Azji
Mniejszej; technologia i materiały – zbierał gemmy i konsultował ich wykonanie ze współczesnymi
jubilerami i wytwórcami; próby określania znaczeń i przeznaczenia przedmiotów; uważany za jednego z
ojców archeologii klasycznej (obok Winckelmanna); publikował każdy zabytek, jakiego dotknął, wliczając
w to ceramikę, lampki i takie tam śmieci.
R. Alcubierre – (w Wikipedii brak) jeden z wielu syfiarzy archeologicznych, taki trochę rabuś, trochę
poszukiwacz przygód; stworzył „przemysł wydobywczy” zabytków na dużą skalę; wykopaliska
prowadzone za pomocą prochu strzelniczego; w ogóle jakiś debil – przetapiał brązy na świeczniki itp.;
jedyne, co dobrze zrobił, to że przy czyszczeniu i rekonstrukcji rzeźb zatrudniał rzeźbiarzy (i nie używał
prochu) oraz pisał królowi raporty (bo ten go zatrudniał).
Od drugiej połowy XVIII w. „towarzystwa dyletanckie” przy dworach królewskich finansują
wyjazdy i wykopaliska. Powstają katalogi zabytków; wzrost zainteresowania freskami. W 1749 roku po
raz pierwszy postawiono pytanie: „na ile wykopaliska pomagają, a na ile szkodzą zabytkom?”. W sumie
do dziś aktualne – i do dziś bez odpowiedzi – J.Sz.

4
Karl Weber – kopał m.in. w Villa del Papyri; konserwował papirusy (nieco wcześniej wynaleziono
pierwszą maszynę do rozwijania tychże); pierwszy zwraca uwagę na aspekty życia codziennego,
analizuje graffiti z domów prywatnych itp.
J. J. Winckelmann – (1717-1768) przy tworzeniu syntezy sztuki starożytnej przyjął historyczny punkt
widzenia; dzieje Greków i Rzymian równoznaczne z dziejami sztuki; dzieje gospodarczo-polityczne
znajdują swoje odbicie w sztuce; włączył Egipt do sztuki klasycznej, „śródziemnomorskiej”; 1764 -
Geschichte der Kunst des Alterthums (wersja polska 1815 „O sztuce u dawnych czyli Winckelmann
polski” autorstwa Stanisława Kostki Potockiego) książka ta stała się bodźcem dla rozwoju klasycyzmu.
Winckelmann odpowiada za ustalenie się błędnych paradygmatów, pokutujących przez lata w
archeologii. Na plus – postrzeganie sztuki i piękna ustalił dla Europy. Odróżnił sztukę Rzymu od greckiej
(co wcześniej uchodziło za niemożliwe – w sensie uważano je obie za identyczne i niemożliwe do
rozpoznania). Zaproponował podział sztuki antycznej na style rozwojowe:
1. antyczny - nikt nic o tym nie wiedział, ani on ani nikt;
2. wysublimowany - złoty wiek sztukli greckiej - Fidiasz, Poliklet (V-IV w. p.n.e.);
3. piękny - od Praksytelesa do Lizypa, pierwsze dwa wieli hellenizmu;
4. dekadencki - upadek, późny hellenizm i cala sztuka rzymska, też nic o tym nie wiedział

Nicolas Mahudel – (1704-1747) jako pierwszy w 1734 roku dokonał podziału na 3 epoki surowcowe
(kamień, brąz, żelazo).

Między rokiem 1775 a 1830 kształtuje się pojęcie archeologii jako nauki; następuje eksplozja
podróży do egzotycznych zakątków świata, a co za tym idzie – najróżniejsze odkrycia archeologiczne
(m.in. kultur Indusu); odróżnia się cywilizacje historyczne i prehistoryczne.
J. Frere – jako pierwszy stosuje obserwacje stratygraficzne w 1797 roku w Skandynawii; teza o jedności
psychicznej (intelektualnej) cywilizacji – ludzie mają od zawsze takie same możliwości umysłowe i
poznawcze, różni ich tylko poziom cywilizacyjny.
Od czasów Napoleona (ekspedycja egipska 1798) badacze zaczynają nazywać siebie
archeologami; „antykwarysta” staje się terminem pejoratywnym; zderzenie tradycji oświeceniowych z
romantycznymi. Rozwój egiptomanii (odpowiednik etruskomanii z czasów Winckelmanna); archeologia
ekscytuje tłumy (co powoduje rozpiżdżanie grobów i innych ruin przez kmiotów; makabra – J.Sz.). Vivant
Denon przywozi do Europy przerysy hieroglifów.
Stanisław Kostka Potocki – (1755-1821) propagator archeologii w Polsce, mecenas sztuki, podróżnik.
Jako pionier opisał sztukę asyryjską i babilońską, próbował nawet interpretować; szkice przywiózł;
tłumaczył Winckelmanna; w 1805 roku otworzył dla publiki swoje zbiory sztuki w Wilanowie (jedno z
pierwszych muzeów w Polsce). Lelewel szedł w jego ślady częściowo. Joachim w sensie. Głównie w
numizmatyce; prekursor badania procesów historycznych jako całości.
W XIX wieku archeologia jest domeną młodych ludzi; powstają nauki pomocnicze – paleontologia,
geologia itp. Thomsen segreguje zabytki kopenhaskie wg. trzech epok; w okolicach połowy wieku w
każdym państwie europejskim istnieją już muzea starożytne. Państwa zaczynają rywalizować, a
zwłaszcza konkretne placówki (British Museum, Luwr, Niemcy, Włochy, nawet USA, choć tam bardziej
kolekcje prywatne). Archeologia propagandowa – udowadnianie prakorzeni.

W latach 30. XIX wieku podział na archeologię klasyczną i pradziejową; klasyczna zajmuje się
wysoko rozwiniętymi cywilizacjami (w tym Indie, Egipt i Bliski Wschód), a pradziejowa całą resztą, czyli
dzikusami. Brak miejsca na archeologię Ameryk. Brak specjalizacji regionalnych – archeolog to
archeolog. Dopiero Schliemann i Champollion to zmienili.
Heinrich Schliemann – (1822-1890) pierwszy archeolog klasyczny, kopał w Mykenach, Tirynsie i Troi
(prawidłowo zlokalizował ją wewnątrz wzgórza Hissarlik).
Jean-François Champollion – (1790-1832) odcyfrował hieroglify w 1824 roku na podstawie Kamienia z
Rosetty.
Rozwinięcie Thomsenowskiej teorii 3 epok – seriacja epok:
a) wczesna epoka kamienna – tylko kamień,
b) późna epoka kamienna – kamień i metal (ozdoby i broń),
c) epoka brązu – popielnice,
5
 d) wczesna epoka żelaza – broń żelazna,
e) późna epoka żelaza – wszystko tak samo tylko inny zestaw elementów dekoracyjnych.
Chodziło o to, że w każdej epoce występował jeden przewodni rodzaj zabytków. Odkryto
współistnienie zespołów brązowych i żelaznych (skandynawskie torfowiska). Kolejnym epokowym
odkryciem było stwierdzenie faktu, że klasyczną Grecję znamy wyłącznie przez pryzmat Rzymu. Pojawia
się idea zestawiania zabytków w serie i zespoły. W 1832 r. niejaki Ch. Lyell publikuje wykopaliska ze
stratygrafią.

Kwesta używania w bryle linii krzywej. Podział na tcztery style Winckelmanna istniał do 1930 roku jako
kanon nauczania. Dyskusja o stylu Fidiasza oparta na słodkiej niewiedzy (czy to on zrobił? czy to było
piękne czy nie? czy takie jak sądził Winckelmann, czy prostsze i czy to styl Fidiasza czy raczej
Praksytelesa?). Wmówiono ludziom, że coś jest bardzo ładne tylko dlatego, że tak nakazywała potrzeba
jednego narodu. Powtarzano pewne opinie, lata 60 XIX w. apogeum tej szkoły filologicznej, powstały
zbiory wypisów.
Badacze niemieccy:
Heinriche Brunn,
Karl Friedrichs,
F. Overbech - nauka niemiecka zdominowała szkołę filologiczną.
Overbach dokonał identyfikacji bardzo słynnej rzeźby Lizypa - Apoksjonenas (młody człowiek, który
drapie/czyści sobie stopę) z Italii, ta rzeźba została wymieniona w bardzo wielu antycznych źródłach. Z
dwóch opisów wyprowadzono identyfikację, jedna kopia została odnaleziona przez Overbecha (fakt, że
znaleziono tylko jedną kopię wskazuje na to, że rzeźba ta nie była bardzo popularna)
Czy rzeźby oryginalne były z brązu czy z kamienia? - podpórki np. drzewko, o które opiera się
Hermes, nie byłyby potrzebne gdyby oryginał odlany byłby z brązu.
Sposób traktowania fryzury i draperii (w kamienu dzięki świdrowi bardzo ostre, w brązie wygładzone
o wiele bardziej), Woźnica z Delf - z rozbudowaną draperią, która uchodzi za dzieło sztuki brąz., a kopie
w kamieniu posiadają o wiele bardziej rozbudowane draperie.
Friedrichs - Doryforos Polikleta, odejście od zwartej bryły, rzeźba rozczłonkowana, ale zachowująca
statyczność, wielokrotnie był przerabiany np. pomnik Augusta Cesarza z Brama Porto.
Brunn - zidentyfikował grupę rzeźb umierających Galów z brązowymi rzeźbami wykonanymi na
polecenie króla Pegramonu dla Aten, miało ich być, według literatury, cztery lub sześć, są znane cztery,
wyszły z jednej pracowni.
Adolf Furtwängler, człowiek-maszyna, doprowadził do perfekcji ustawianie w serie, pracował tą
metodą co Montelius robiąc chronologię, seriacja, analizował detale, pierwszy zastosował to samo
kryterium do dzieł sztuki nie uchodzących za godne uwagi, czyli do malarstwa wazowego i gemm.
Malarstwo wazowe uznał za klucz do zrozumienia pewnych scen mitologicznych i ich układów, które
potem można przenieść do identyfikacji rzeźb (popularne ujęcia ikonograficzne), niestety wziął za
podstawy swych badań kopie waz greckich. Rekonstruując rzeźby antyczne uzupełniano je nadając im
niekiedy gładki neoklasycystyczny kształt, potem zrezygnowano z uzupełnień i dlatego są teraz
metalowe druty łączące elementy. Wydawało się, że malarstwo jest wtórne co do rzeźby, malarstwo na
pewno było sztuką tańszą.
Realizm był celem sztuki archaicznej, teraz to wiemy znając ją (ale nie mylić realizmu z
wertyzmem).
1863 rok - A. Conze? na Samotrace, kopanie ruin, odkrycie Nike, zadało to cios winckelmanowskiej
estetyce, zrobiła karierę jako symbol sztuki greckiej, może dlatego, że jest niekompletna i Wenus z Milo
tak samo (większa siła wyrazu).
1860 rok - początek rywalizacji narodowej w dziedzinie archeologii: Niemcy, Francja, Wielka Brytania
(Efez). Curtius, "wykopaliska" w Olimpii, Conze - Pergamon z wielkim ołtarzem. Szereg rzeźb antycznych
nadal jest przedmiotem badań i dla niektórych jest podstawą sztuki.

lata 70 XIX w. dokumentacją zajmują się zawodowi architekci, początki dokumentacji archeologicznej
egiptologia
wiedza o starożytnym Egipcie, postrzeganie kultury przez cudzoziemców, np. U Herodota

6
źródła z okr. Ptolemejskiego, niewiele mówią o starożytnym Egipcie
zamknięty świat, tajemnice Egiptu, pogląd pokutujący od starożytności
wyprawa Napoleona do Egiptu
część geograficzna, mapy, plany, opisy fauny i flory
część podłoża kultury E.
Inskrypcje z obelisku z Fyle odczytane w XIX w.
Studia nad koptyjskim
odczytanie pisma nie sprawia, że teksty będą dla nad w pełni zrozumiałe
najtrudniejdsze są teksty liturgiczne i kultowe
Champolion- tylko teksty hieroglificzne są troszkę zrozumiałe
1829- 30 badanie, kopiowanie inskrypcji z kamienia, brak zainteresowania monumentami
naukowa egiptologia- R. Lepsius
praca naukowa- zebrał i wydał teksty grobowe (Księga Umarłych) i fragmenty połączone z Papirusem
Turyńskim.
Lata 40- oficjalna ekspedycja w Egipcie, dokumentacja i opis
katalog monumentów
dokumentacja niezbyt precyzyjna, ale lokalizacja i przerysy- skarb dla nauki
lata 40- piramidologia
J. Taylor- publikacja książki na podstawie 2 dzieł m. in. Vise- piramidy jako zjawisko
wnioski- sprzed potopu
A. Mariette- też ma podstawy filologiczne, badanie
egiptomania trwa nadal
zespoły- Serapeion z Memfis
zainteresowanie mumiami
porządek wokół Sfinksa z Gizy
1858 r. stanowisko Inspektora Starożytnosci- aż 25 lat pełnił tę funkcję
powstrzymywanie rabunków
uświadamianie Egipcjanom ich korzeni
uratował Swiątynię w Luksorze przed przerobieniem jej na hotel
pierwsze muzeum egipskie w Egipcie- Boulak
złe strony świadomości- wycena przedmiotów, znanie wartości zabytków
wykopaliska też w Abydos, Teby, wydobywanie obiektów niemetodologicznie
przedmiotem wykopalisk są kamienne płyty
nieuznawanie stratygrafii
po raz pierwszy budowle takich rozmiarów jak świątynie w Karnaku i Luksorze
wiele ekspedycji, ale nie wszystkie publikowały i każdy miał swój sposób
nie znamy miast Egiptu, poza dwoma
rekonstrukcje zespołów grobowych i świątyń nie jest możliwe bez znajomości języka
poszukiwanie życia duchowego
Petrie 1880 egiptologia
używanie niwelatora
mierzenie kątów, odległości pomiędzy piramidami
reformator „burdelu w wykopaliskach w Egipcie”

7
inwentarz, lokalizacje znalezisk, zniósł kategoryzację zabytków na ładne i brzydkie
miasta:
1882 r. miasto w Delcie- Naukratis
Oaza Fajum
Hawara
plan działania w E.
Archeologia jako obraz przeszłości danego regionu
metoda seriacji
sekwencje drobnych zabytków w ciągi chronologiczne
1890-1906 tomy dot. ceramiki egipskiej, duża przerwa do lat 70 XX w.
typologia skarabeuszy
Egipt pod okupacja brytyjską w zasach Petriego
brak systematyzacji archeo. E. W XIX w.
Architektura i dekoracja
archeologia grobów
różnice pomiędzy szkołami i tradycjami
Niemcy- architektura,
Francja- kolekcje i zbiory muzealne, interpretacja zabytków gł. Ruchomych, dokumentacja polowa- brak
Brytyjczycy- drobne aspekty życia starożytnych Egipcjan, chronologia i datowanie obiektów
lata 80 XIX w.- XX w. W całej archeologii można dostrzec
muzea
rywalizacja prestiżowa- prestiż narodowy, zainteresowanie polityków, wojny o koncepcję, zabytki
inne obszary Bliskiego Wschodu
poza Palestyną- zanik zainteresowania, dopiero od Oświecenia orient jest interesujący, Stary Testament-
źródło wiedzy o tym terenie
Ziemia Święta- ostatni punkt, gdzie uchodzili archeolodzy, strach przed zaprzeczeniem
lokalizacja miast biblijnych lata 30 XIX w.
Pergamon, Troja
Hetyci, wg. badaczy, lud palestyński
chronologia i język, nie problem
brak inskrypcji w hebrajskim
Mezopotamia
pismo klinowe i legenda Asyrii

Asyria
powstanie w 1. poł XVIII w. Kompania Wschodnioindyjska w Londynie, kolonia w Indiach
Persja i Irak- problemy szlaków handlowych i zainteresowanie Brytyjczyków
rywalizacja brytyjsko- francuska
Claudius Rich- orientalista, podróżował po Wschodzie, konsul brytyjski, opis ruin, Niniwa- 1842-
“sondaże”
Paul E. Botta- Chorsabad i Niniwa, rysownik
reliefy 1847 r.
pierwsze zetknięcie z ikonografią asyryjską

8
H. A. Layard
Mosul- punkt przestankowy
1845 r. wzgórze na płd- zach od Mosul Nimrud (Kalchu)
pojechał na Kujundzyk- wpada na pałac Aszurbanipala, lamassu 4.5 m
początejk asyrologii jako dziedziny badawczej, zapotrzebowanie na zabytki do kolekcji, rywalizacja
państw
1849 r. bardzo ważny sezon- Layard odsłania inskrypcje, stolica
Kujundżyk- 20 tyś. Tabliczek Aszurbanipala (biblioteka)
odczytanie pisma i języka na podstawieinskrypcji z Bekistun
Dessacy- w grobach władców perskich, inskrypcje greckie i perskie
Grotteufeld- obserwacja skały B., język Zeutabesty da się odczytać
H. Rowlinson- doradca militarny w Iranie
1835 r. zwiedza Persję
wykształcenie klasyczne- zainteresowanie B.
identyfikacja języków- elamicki i babiloński
nadzorca w Mezopotamii- zajmował się filologią
początek lat 50- odczytanie napisu w języku babilońskim
wersja elamicka- dopiero w latach 60 XX w.- Hinz
Fox Talbot 1854 r. odczytał inskrypcje Tiglot- Pilezara I z bazy kamiennego posągu.
Hinx tez czytał
J. Oppert
1857 r. konkurs- Talbot przysłał tłumaczenie
z tą inskrypcją mierzyli się ci 4 panowie, wszytskie się zgadzają
1860 r. j. akadyjski nie sprawia kłopotów
zmiana stosunku do cywilizacji orientalnej
obok pisma, w latach 60 XIX w., Francuzi odkryli kompleks w Suzie z obeliskiem Hammurabiego
(kodeks)
mało wykopalisk w porównianiu z Egiptem
1857 r. kolejna fala wykopalisk- konsulowie
de Sarzeck- Francuz, kopanie Tello- Girsu,
30 tyś. tabliczek i posągi Gudei- zniszczył bardzo stanowisko
niemiecko- francuska rywalizacja, zwyciężyli Niemcy
Rivers- dokładna dokumentacja
pierwsza wojna światowa- koniec badań jako takich
Schliemann- Troja przedgrecka
świadomość istnienia Hetytów- analiza dróg rzymskich
długo brak zainteresowania Palestyną, wyjątek- Petrie 1890 r. Lachisz, potem Gaza
nadal seriacja
prace postrzegane jako egiptologia
Iran
Francuzi w Suzie- jedyne miejsce w XIX w.
Elam- pryzmat tekstów mezopotamskich
Transjordania, Syria

9
białe plamy w dziejach
kopanie Rzymu m. in. Palmyra
stela króla Moabu
ochrona przeszłości starożytnej przed islamem
zapożyczanie z dokonań archeologii klasycznej- historia sztuki
lata 90 XIX w. - słabo na Wschodzie
amatorzy
narodziny archeologii Bliskiego Wschodu- wykopaliska na pograniczu Syrii i Turcji w Karkeuisz
do 1900 r. poszukiwania skarbówm, muzea dyktują trendy na zabytki
rywalizacja mocarstw europejskich
Ameryka 1880 r. ale na serio pierwsze lata XX w.
wsparcie rządowe- to nie są badania uniwersyteckie
instytucje półprywatne
nie dopuścić aby inni poznali lepiej te tereny
alians Niemców z Turcją

21. 01. 2007

archeologia kulturowo- historyczna
wyobrażenie rozwoju cywilizacji jako ciągu osiągnięć związanych z rozwojem społeczeństwa- jeszcze
pozytywistyczny punkt widzenia do połowy XX w.
rozwój- jednotorowy; każda cywilizacja przechodzi przez takie same etapy- bardzo długo u historyków
archeolodzy- punkt widzenia na podstawie ksiąg historycznych, ale archeologia się buntuje
etapy stałe, nie do ominięcia- koło, garncarstwo itp.
Cel archeologii- ustalenie stadium kultury w czasie i osiągnięć, miejsc w ciągu ewolucyjnym.
Poszukiwanie nowych charakterystycznych wynalazków- technologiczne czy duchowe- od kategorii
cywilizacji do schematu
rewolucje w myśleniu- odkrycie Jerycha i fazy neolitu preceramicznego czy z terenów Ameryk
każdy wynalazek dokonany raz i w jednym miejscu (jeszcze do XX w.) a potem się rozprzestrzenił,
złożoność kwestii rolnictwa
sposób- migracja ludzkości; ruchy ludnościowe przyczyną rozprzestrzeniania się
następować musiały w jednym okresie i jednym kierunku
zdeterminowało wizję świata- ludnośc w permanentnym ruchu
być może eksplozja demograficzna, która w archeologii jest nieuchwytna
handel niedoceniany- do lat 60 XX w. trdności w identyfikacji źródeł surowców
Childe- modele rozwoju cywilizacji na przykładzie klasyfikacji źródeł archeologicznych; migracja idei
F. Boas- lingwista, antropolog, analiza porównawcza artefaktów- początek stratygrafii porównawczej
system wartościujący- niższy i wyższy szczebel rozwoju
klasyfikacja i analiza
Childe- warunki naturalne i ich rola w dziejach cywilizacji
po 1. wojnie światowej- wprowadzenia ekologii do archeologii
zmierzch cywilizacji europejskiej- cywilizacja wysoko rozwinięta w strefie klimatu umiarkowanego.
Do klasyfikacji doszedł element wartościujący, czyli czynnik naturalny (klimatyczny)
J. Stuart- próba określenia czy warunki naturalne, kiedy rozwijały się cywilizacje, są takie jak dzisiaj
podstawy gospodarcze cywilizacji
10
próba określenia cywilizacji przez relacje z przyrodą
cywilizacje hydrauliczne- dostęp do wody słodkiej, techniki użyźniania gleb- wypalenie w strafie
deszczowej
koniec lat 50 XX w., Uniwersytyt w Chicago- normą było patrzenie na naturalne otoczenie
archeologia kulturowo- historyczna z historyczno- przyrodnicza- całość po 2. wojnie światowej
połowa lat 60- bunt młodej archeologii- początek to archeologia kulturowo- systemowa
David Clarck- użycie archeologii i źródeł materialnych jako punktu wyjścia do rekonstrukcji cywilizacji
jako systemu
funkcjonowanie kultury w określonych warunkach i dysponujących określonymi zabytkami
współwystępowanie wynalazków
odlewanie metalu, obróbka i robienie form
tworzenie pieców o regulowanej temperaturze
zaspokojenie potrzeb przez społeczeństwo; kultura duchowa- kultura materialna
wykorzystywał seriację
1970- 72
New Archaeology- szukanie nowych podejść, rozwiązań- zrozumienie mechanizmu przemian
kulturowych, najmniej interesowała ich chronologia
do lat 70- cywilizacje w modelu europocentrycznym
akulturacja przeciwieństwem migracji
system charakterystyczny dla nauk ścisłych- zadawanie pytań, na które się starano uzyskać odpowiedzi
zapis rzeczywistości- dokumentacja jest wstępem do pracy
nauka- interpretacja i rekonstrukcje danych dotyczącyhc sfery duchowej
R. Binford- wybitny przedstawiciel NA
badania nad wymianą handlową- cyrkulacją dóbr, zjawisko budowane na wielkich przestrzeniach i
mikroregionach; w obrębie małego obszaru też
nowe badania i pytanie o sens i celowośc uprawiania archeologii- czy to uczciwe zajmować się
archeologią? Wykopaliska metodą destrukcyjną poznawanie dziejów
lata 80- dyskusje metodologiczne naukowców z krajów Afryki i Azji
tylko podejście europocentryczne było obiektywne- nie służyło do manipulacji archeologią na rzecz
politykigrupy kulturowe w oparciu o podłoże religijne
sens podchodzenia do wszystkich zabytków, jako monumentów przeszłości, wszystkie artefakty sa
równe
stan opieki, jak w krajach rozwiniętych, nie istnieje w takim stopniu
globalna archeologia nie istnieje
kultury świata- nie można patrzeć obiektywnie
metody datowania, jak C 14, ucieczka od budowania tabel chronologicznych
12 tyś. czynnych archeologów
erozja i rozwój gospodarczy- liczba stanowisk maleje, smog i spaliny niszczą nawet świetnie zachowane
stanowiska

Tukidydes- opis grobów w Delos (Karyjczycy)

porównanie kultury materialnej współczesnych jemu Karyjczyków
brak stopniowania w obrębie czasu
czas płynie jak sa wydarzenia
przeszłość beż wydarzeń jest jednoczasowa, płaska
do 2. poł. XIX w. funkcjonuje taki pogląd
11
“Dzieje” Herodot- dlaczego a nie co się dzieje
tłumaczenie wydarzeń
konflikt Azja- Europa
uporządkowanie świata
dostrzeganie wydarzeń i procesów historycznych

opis Scytii- 2 istotne fakty;

obserwacja- nazwa miejscowa i tłumaczenia gerckie różnice w tych tłumaczeniach
opis wyglądu świata, mapa Herodota

niewielka wiedza na temat s.ąsiadów Grecji

ludy: Trakowie, Scytowie, Celtowie- opisy tych ludów, bardzo prości, niezbyt poważni, głupi, duża
odmienność, ale chłoną pewne obyczaje i tradycje, można prowadzić handel, wymianę, współpracę.
Gajusz Juliusz Cezar
Germanie występują pod ich własną nazwą
gł. badacze niemieccy i skndynawscy
Grecy i Rzymianie- ekspancja
poszukiwanie nowych partnerów handlowo- militarnych
odkrywanie nowych ludów
średniowiecze
własna kultura
patrzenie przez pryzmat upadku
nie interesowały ich inne ludy, jedynie jako “materiał” do ochrzczenia
znów czas jako płaszczyzna płaska
wojna siedmioletnia- też obszary poza Europą
poszukiwanie tożsamości i ideologii
koniec XVIII w.- naród jako pojęcie; społeczeństwo powiązane tradycją, językiem, kulturą
tubylczy sojusznicy
badania etnograficzne
J. J. Rosseau- tez badania etnograficzne, schemat rozwoju
załozenie; społeczeństwo osiągając wyższy stopień rozwoju musiało się jakoś zorganizować
droga umowy i podziału funkcji, sposób finansowania itp.
Pierwszy model ewolucji i rozwoju społeczeństwa
Rewolucja Francuska- też “osiągnięcia”
archeologia- poszukiwanie tożsamości- u Francuzów; celtyckie korzenie i cesarstwo rzymskie
romantyzm i budowanie mitów, legend narodowych
celtyckie korzenie
legendy arturiańskie (Anglia)
początek funkcjonowania w tym nurcie “romantycznym”
duży ruch archeologiczny- dostarczenie pamiątek narodowych; Zbiory Puławskie Czartoryskich
udowodnic świetność poszczególnych społeczeństwa
tam gdzie archeologia styka się z historią- ponowne interpretacje
F. Krauze- początek XIX w. Wrocław

12
zbierał przeróżne wiadomości (Wrocław, Legnica)
próby wyjaśnienia nazw miejscowości
Jan Nepomucen Sadowski- 2. połowa XIX w.
wykaz zabytków przedhistorycznych
system piktograficzny- oznaczenie różnych obiektów
drogi handlowe Grecji i Rzymu
datowanie stanowiskatypologie fibul- przypisywanie ich do okresów panowania poszczególnych cesarzy
rzymskich
Szlak Bursztynowy
potem Kostrzewski i Godłowski
Surowiecki i Kraszewski- interpretacja archeologiczna jako historyczna
XIX w. L. H. Morgan 1877 r.- odtworzenie reguł kierujących społeczeństwami, role, funkcje, związki
etnografia/antropologia kulturowa
rozwój ludzkości: dzikość- barbarzyństwo- cywilizacja
3 etapy każdego (poza cywilizacją)
ludy żyjące w Afryce czy Oceanii, ale też pradzieje
barbarzyństwo- od “wynalezienia” ceramiki
pojawienie sie pisma wyznacznikiem cywilizacji
F. Engels (1820- 95)
dzieło po niemiecku
Germanie i Wikingowie (Normanowie)
G. Kossina
odczyt o Germanach w 1895 r., przełomowy
filologiczneanalizy językowe nie mogą być rozstrzygające dla historii
archeolog w analizie historycznej idzie do tyłu, czy można ją przesunąć wstecz?
Wymagał dokładnej znajomości materiału
“Pochodzenie Germanów. O archeologii osadniczej”

G. Ossowski (1834- 1897)

publikacje o zabytkach przedhistorycznych z ziem polskich
dwujęzyczna publikacja, grafika
E. Majewski 1858- 1922
duża rola czasopism w tamtycz czasach
sygnalizowanie zabytków, obiektów
“Wędrowiec”- jak się obchodzić z przedmiotami wydobytymi z ziemi
“Starożytni Słowianie”- polemika z Kossina
“Nauka o cywilizacji”
twórca “Światowita” i muzeum, które było podstawą do PMA
zakład prehistorii na UW
Tukidydes- porównuje materiały z cmentarzyska na Delos do kultury materialnej współczesnych mu
Karyjczyków
Herodot- próba wyjaśnienia, dlaczego coś się dzieje
-opis ludów sąsiadujących z Grecją

13
 - mapa świata wg Herodota: centrum- świat grecki, poza nim- ludy majace kontakty z centrum-
Scytowie, Trakowie itd., najdalej- ludy, których Herodot nie rozumie
- różnice między nazwami własnymi ludów, a tym jak nazywają je Grecy
Juliusz Cezar- jako pierwszy wprowadza do piśmiennictwa Germanów pod ich własną nazwą
• Pierwsze badania „etnograficzne”podczas wojny siedmioletniej ( Anglicy i Francuzi musieli
dobrze rozpoznawać poszczególne plemiona indiańskie, żeby wiedzieć, które są po ich stronie)
• W oświeceniu pojawia się mit „dobrego dzikusa”- ludy te są mniej zdegenerowane od ludności
dotkniętej cywilizacją europejską
Jan Jakub Rousseau- ciąg rozwoju społecznego
- umowa społeczna
- od etapu bezwładu doszło do ukonstytuowania się podziału ról społecznych
- pierwszy model ewolucyjnego rozwoju społeczeństwa
• Koniec XVIII w. – wynalezienie pojęcia Narodu- jako społeczeństwa połączonego językiem,
kulturą, własną historią i świadomością odrębności
• Francuzi – zainteresowani swoimi celtyckimi korzeniami, Anglicy- czasami arturiańskimi
• Archeologia zaczyna działać w tym nurcie zainteresowań przeszłością- ma za zadanie szukać
pamiątek potwierdzających historię i czasy świetności danego narodu
• W Polsce- zbiory puławskie-pierwsze polskie kolekcje
Koniec XVIII wieku:
Kruse – jak większość badaczy jemu współczesnych znacznie przeceniał umiejętności żeglarskie i
handlowe Fenicjan, uważano wówczas, że byli oni znacznie skuteczniejsi niż Grecy i zapuszczali się dalej
na południe (??)
Wawrzyniec Surowiecki – (1769-1827) „praca z 1824r., dotycząca badań nad Słowiańszczyzną.
Ksiązka podkreśla, iż Słowianie są zespołem ludów odrębnych i należy badać ich początki. Surowiecki
uważał, że obszar Europy zamieszkiwało 5 ludów: Tracki Celtycki, Germański, Skityjski i Wenetyjski.
Słowiańskie pradzieje traktowano wtedy chronologicznie, tak jakby wszystko tam działo się
równocześnie. Pisał tez o znaleziskach z wykopalisk, np. opis grobu i jego wyposażenia.
Christian Thomsen-w 1836r. wprowadza podział na 3 epoki na podstawie kryterium surowcowego-
pierwszy nie-biblijny podział czasu w epokach przedhistorycznych. Pradzieje przestały być płaskie, jak u
Surowieckiego, zyskały przynajmniej 3 fazy
Joachim Lelewel- pisał o dawnych wierzeniach, obyczajach
J.I.Kraszewski- napisał „Sztukę u Słowian, szczególnie w Polsce i Litwie przedchrześcijańskiej”,zawiera
w niej bardzo aktualną wówczas wiedzę archeologiczna. Jako jeden z pierwszych zwraca też uwagę na
ceramikę, dzieli ja na rodzaje wg kształtu i przeznaczenia ( brak chronologii)
J.N.Sadowski- wykaz zabytków przedhistorycznych na ziemiach polskich- publikacja materiałów z
wykorzystaniem znaków na mapach, kartach, napisał też „ Drogi handlowe greckie i rzymskie przez
dorzecze Odry, Wisły, Dniepru i Niemna do wybrzeży Morza Bałtyckiego”
J.N.Sadowski- „Drogi…” – rezultaty Sadowskiego:
• Dostępność drogi ze względu na fizjograficzne własności gruntu- jako pierwszy zwrócił uwagę na
fakt, że położnie szlaków mogło zależeć od uwarunkowań geograficznych, a nie tylko od
czynników kulturowych
• Zgodność kierunku drogi ze świadectwem autorów starożytnych
• Warunki ekonomiczno-handlowe-, jaki interes miały ludy handlujące ze sobą, jakie produkty były
im potrzebne w danej chwil
Próbował chronologizować zabytki, które wyznaczały kontakty świata śródziemnomorskiego z
barbaricum. Za takie zabytki uważał przede wszystkim zapinki. Niektóre jednak wydatował całkiem
błędnie.
Lewis Henry Morgan- zmienił etnologię z ciekawostek o osobliwościach dzikusów w naukę mającą na
celu odtworzenia życia ludzi, (zwłaszcza Indian). Próbował jednak dopasować obyczaje indiańskie do
tych funkcjonujących w wiktoriańskiej Anglii, co prowadziło do fatalnych pomyłek. Swoja prace uważał
za uniwersalny podręcznik rozwoju ludzkości. Popularny był wtedy ewolucjonizm, przekonanie, że
14
wszystkie ludy musza przejść przez kolejne niezmienne etapy rozwoju: Dzikość(3 etapy),
Barbarzyństwo(3 etapy) i Cywilizacja.
I poziom dzikości- społeczeństwo zbierackie, nieznające ognia
II poziom dzikości- umiejętność łowienia ryb, używania ognia ( np., Aborygeni)
III poziom dzikości- od wynalezienia łuku ( Indianie)
I poziom barbarzyństwa- wynalezienie ceramiki, brak gospodarki wytwarzającej
II poziom- osiadły tryb życia, gospodarka wytwórcza
III poziom- wytop żelaza ( np. Grecy z czasów Homera)
Cywilizacja- wyznaczało pojawienie się pisma
Odkrywane społeczeństwa starano się na siłę dopasować do tego schematu, z drugiej jednak strony,
dało to początek etnoarcheologii, podjęto próby zrozumienia pewnych zjawisk archeologicznych.
Do Europy praca Morgana dotarła dzięki F.Engelsowi, który na jej podstawie napisał pracę o powstaniu
rodziny, własności prywatnej i państwa.
K.Marx- wysnuł koncepcję ustroju gospodarczego zależnego od ośrodka produkcyjnego- początkowo
miało to być rolnictwo, następnie feudalizm i kapitalizm. Uważał jednak, że na samym początku istniała
wspólnota pierwotna, w której wszystko było wspólne.

• Klasyfikacja Monteliusa- wprowadził darwinizm do archeologii

• W archeologii tez wystepuje proces eolucji od form prostych do rozwiniętych
R. Virchov- lekarz z wykształcenia ( twórca anatomii patologicznej)
- zaangażowany w Wiośnie Ludów
- archeologia zajął się ok. lat 60-tych
- zainteresowanie antropologią fizyczna
- groby Hunów i osadnictwo palowe ( analiza dostępnych szczątków- stwierdza, że nie mogą to
być ślady olbrzymów, olbrzymie są tylko groby, a nie kości)
- zwraca uwagę, że w Nowej Gwinei też są domy na palach- nie podstaw sądzić, że podobne
budowle znalezione w Europie należą do tej samej społeczności- wniosek: rozwój społeczeństwa w
różnych stronach świata jest podobny i równomierny
- Berlińskie Towarzystwo Antropologiczne i Etnologiczne – artykułu poświęcone antropologii
fizycznej i wzmianki archeologiczne
- sprawozdanie z Zaborowa (Estonia, k.łużycka)
- wystawa w 1880r- katalog zbiorów prac antropologicznych w ówczesnych Niemczech;
dokumentacja rysunkowa i katalog fotograficzny
O.Tischler- chemik z wykształcenia
- zabezpieczanie zabytków przed zniszczeniem
- klasyfikacja fibul
- pierwsze wnioski dotyczące stratygrafii horyzontalnej
- próby budowy systemu chronologicznego wpływów rzymskich
G.Kossinna- przykład negatywny politycznego skażenia archeologii

Kossinna (c.d.)- wykład o pradziejach

- z wykształcenia filolog
- ojczyzną Protogermanów jest..
- w okresie lateńskim Bastarnowie pośredniczą w napływie złota ( Witaszkowo)
- zajmował się Germanami i Celtami
- „ Pochodzenie Germanów. O metodach badań archeologii osadniczej”

15
Szczęsny Morawski- początki Polski i szlachty polskiej- „Lechia. Sarmaty,…i Ślachta”
- wąskie językoznawstwo

Gotfryd Ossowski – (1834-1897)- „Zabytki przedhistoryczne ziem polskich- Prusy Królewskie”-

wydane w języku polskim i francuskim, bardzo dobra i bogata strona graficzna, czytelne rysunki
Ossowski napisał też sprawozdania z badań archeologicznych, m.in. w jaskini pod ….. znaleziska
wywołały wiele dyskusji- z jednej strony przyjęto je entuzjastycznie, z drugiej strony- powątpiewano w
ich prawdziwość.
Erazm Majewski- (1858-1922)- zajął się archeologią w wieku 30 lat, pochodził z rodziny aptekarskiej,
co z góry dawało mu wysoka pozycję społeczną. Majewski był zaangażowany w biznes rodzinny i
archeologii właściwie uczył się sam. Na początku rozwijał przede wszystkim swoje zainteresowanie
biologią. Najpierw zajął się epoką kamienia, ochroną zabytków i ich rejestracja. Publikował w
„Wędrowcu”- jednym z najbardziej popularnych pism.
„Starożytni Słowianie na ziemiach dzisiejszej Germanii”- była to polemika z Kossinną. Majewski w
specyficzny sposób uznał, iż niemożliwe jest, aby w VIw. Słowianie mogli pobić Germanów.
„Nauka o cywilizacji”- 4 tomy, trzeci tom był polemika z Marksem.
„Światowit” _ wielu badaczy do publikowania przyciągnął właśnie Majewski
- stworzenie dawnego PMA i zakładu prahistorii na UW
- Majewski pozostawił po sobie uczniów o barwnej osobowości i dorobku- m.in. Stefan Krukowski

Erich Blume- (1884-1972)- „Germańskie plemiona i kultury między Odrą a Pasłęką”- doktorat.
Podobnie jak Kostrzewski wyszedł spod ręki Kossinny i pracował w Muzeum archeologicznym w Poznaniu
( praca o inwentaryzacji zabytków w kolekcjach prywatnych).
Martin Jahn- (1886-1974)- także doktorant Kossinny, bardzo starannie zebrany materiał, zwiedził
ogromną ilość muzeów. Zaproponował ciągle akceptowane kategorie elementów uzbrojenia. Był
związany z Wrocławiem, tu tez znajdowało się jego mieszkanie, z którego po wojnie prywatne archiwum
i bibliotekę przeniesiono do Warszawy i umieszczono w ówczesnej katedrze prahistorii.
- stworzył klasyfikację ostróg- aktualną
- napisał wielka prace o Celtach na Śląsku.
Józef Kostrzewski- (1885-1969)- Gać Przeworska- stanowisko eponimiczne kultury przeworskiej, nigdy
dobrze nie opublikowane
- Kostrzewski rozpoczął studia we Wrocławiu na kierunku medycyny. Przeniósł się do Krakowa- wtedy to
rozwijają się jego zainteresowania archeologiczne i etnograficzne. W 1910r. rozpoczął studia w Berlinie
u Kossinny.
- „Wielkopolska w Pradziejach” – doktorat u Kossinny, wyd. 1919.
-„Wschodniogermańska kultura okresu późnolateńskiego”- bardzo dokładna analiza materiału
archeologicznego, brak rozdziału poświeconego chronologii, krótka analiza kulturowa.
Bronisław Malinowski- (1884-1942)- twórca funkcjonalizmu- nowej szkoły. Uważał, że należy badać
wszystkie przejawy kultury działalności ludzkiej, ( czemu służą poszczególne wytwory, narzędzia itp.).
- „Życie seksualne w północno zachodniej Melanezji” (Londyn, 1929)- to, że Malinowski starał się
zrozumieć kulturę poprzez życie seksualne jej przedstawicieli było czymś nowym.
-„Argonauci Zachodniego Pacyfiku”- zwyczaj „kula”- wymiana męskich naramienników i damskich
naszyjników pomiędzy mieszkańcami poszczególnych wysp. Przedmioty te nie miały wartości
handlowej, ale charakter darów, nie było wymiany. Nie można było zachować darów, ale puścić je w
obieg. Był to zwyczaj, który decydował o hierarchii, ustalał szacunek pewnych osób i ich pozycje,
sumienność i prawość. „Kula” regulowała jednocześnie wymianę dóbr między wyspami.
Ludwik Krzywicki- ( 1859-1941)- „Ustroje społeczno- gospodarcze w okresie dzikości i
barbarzyństwa”(Warszawa, 1914)- etnologia
Stefan Czarnowski- (1879-1937)- socjolog badający wczesne społeczeństwa historyczne. Prowadził
rozbudowane badania nad Brytania, głównie Celtami.

16
Ks. Władysław Łęga- „Cmentarzysko lateńsko-rzymskie z Chełmna”(Toruń, 1958)
Konstanty Florkowski – prowadził wykopaliska w Chełmnie w 1899r.
Roman Jakimowicz- prowadził wykopaliska w Prudziszkach w 1928r.
Jan Dylik- prowadził wykopaliska w Suchodołach w 1928r.- geolog
Zygmunt Szmit- prowadził wykopaliska w Drohiczynie- Kozarówce w 1920r., idealista, pasjonat
archeologii.
Okres międzywojenny.
Lata trzydzieste.
Po roku 1933 nastały złote lata dla archeologii w Niemczech. Idee Kossiny trafiły na podatny grunt po
przegranej wojnie. Archeologia, jako nauka „narodowa” zyskała aprobatę władz, na badania
przeznaczone zostały ogromne pieniądze. Sięganie do germańskich korzeni miało być zabiegiem
legalizującym zapędy III Rzeszy ( efekt propagandowy).Wzrasta liczba prowadzonych wykopalisk oraz
uczestników zajęć dotyczących archeologii ( obozy archeologiczne, np. w Elblągu). Uruchomione zostają
periodyki popularnonaukowe. Ten „sukces” okazał się po upadku Rzeszy intelektualna klęską.
Joachim Werner- wybitny archeolog – badania nad okresem rzymskim i wędrówki ludów. Jego kariera
rozpoczęła się w latach 30-tych, ale nie ma u niego wątków narodowo-socjalistycznych (opracowanie
pradziejów Niemiec).
Carl Engel – zajmował się osadnictwem na terenach wschodnich terenów Niemiec, stworzone przez
niego mapki pokazują jak upraszczano chronologię (anachronizm- obok siebie występują ludy z
oddalonych od siebie o setki lat epok).
Instytut Niemieckiej Pracy Wschodniej- działał w nim m.in. Werner, ale także archeolodzy polscy:
W.Antoniewicz, R.Jamka- muzealnik, był przekonany o konieczności ochrony materiału zabytkowego za
wszelką cenę.
Leon Kozłowski- „Starsza epoka kamienia w Polsce”, 1922; profesor Uniwersytetu Lwowskiego
Jerzy Antoniewicz- „Stan zachowania zbiorów prehistorycznych na Warmii, północnym Mazowszu i na
dolnym Powiślu”, 1946; zajmował się tzw. ziemiami odzyskanymi, istniała wówczas silna tendencja do
włączenia ich w obręb nauki polskiej i zabezpieczenia zbiorów z tych terenów ( znajdowały się one w
fatalnym stanie). Antoniewicz zwoził do PMA w Poznaniu i w Warszawie zabytki ze zbiorów z terenów
całej Polski. Kolejnym jego celem było odzyskanie zabytków wywiezionych w czasie wojny do Niemiec.
Witold Hensel- „Dwa kierunki. Jedna myśl”- artykuł w „Z otchłani wieków”, 1946-1947, postulował,
żeby wszystkie nurty archeologii połączyć w jeden (np. 2 kierunki w archeologii niemieckiej- nurtu
chadeckiego i narodowosocjalistycznego).
Archeologia „komunistyczna”
Sprawozdania PMA- czasopismo- rocznik wydawany od 1948 roku pod redakcją L.Sawickiego.
Zamieszczone tam informacje są w niektórych przypadkach jedynymi na dany temat, jednak są mocno
skażone ideologia socrealizmu. ( Chociaż nie było w polskiej archeologii działaczy czysto
komunistycznych).
Archeologia radziecka odwoływała się do marksizmu dzieląc epoki na wspólnotę pierwotną, feudalizm
itd. Historia i co za tym idzie- archeologia, miała się zajmować badaniem walki klas na przestrzeni
dziejów. Zaczęły powstawać centralne- państwowe ośrodki archeologiczne, aby łatwiej było
przekazywać między nimi informacje.
II tom sprawozdań- 1949- często zamieszczone tłumaczenia z archeologii radzieckiej, bezimienne,
zamieszczane z polecenia władz ( np. dotyczące podziału na klasy społeczeństw pradziejowych).
III tom- 1950- pierwsze sygnały o zbliżającym się tysiącleciu państwa polskiego. Starano się
wykorzystać sytuację, w jakiej Polska się znalazła po wojnie- wiele miast leżało w gruzach. Chciano, by
ich odbudowa wiązała się z badaniami archeologicznymi. Dzięki temu przeprowadzono na wielką skalę
badania na Śląsku- we Wrocławiu i Opolu i innych najdawniejszych ośrodków polskiej państwowości.
IV tom-1951- 2 wersje periodyzacji najstarszych dziejów ziem polskich:
Witold Hensel- przedstawił próbę periodyzacji dziejów ziem polskich. On również wysuwał koncepcję
wspólnoty pierwotnej. Odwoływał się także do pracy Morgana, ponieważ odwoływał się do niej Engels
( kolejne etapy rozwoju społeczeństw).
Włodzimierz Hołubowicz- periodyzacja jego ma bardzo podobny podział, także zgodnie z Engelsem;
co jakiś czas wymienia nazwy kultur i zabytki.

17
Oba podziały były czysto teoretyczne, nie oparte na materiale. Opierały się na odgórnie ustalonym
schemacie zgodnym z filozofia marksistowską.
A.I.Mongajt- w 1953 roku postulował odrzucenie typologii skupienie się na materiale. Zamiast tego
miały być tworzone całościowe wizje przeszłości.
1952- przygotowania do zjazdu młodych archeologów. Zjazd ten miał stworzyć nowe kadry polskich
archeologów funkcjonujących według nowych standardów realnego socjalizmu ( przewodniczyli: Hensel,
Hołubowicz, Antoniewicz, Jażdżewski).
1951- „Przegląd Zachodni”- miesięcznik Instytutu Zachodniego w Poznaniu. Była to instytucja o
korzeniach przedwojennych, charakteryzowała się stosunkowo dużą autonomią pod koniec lat 40’ i na
początku lat 50’. W tym numerze zamieszczono ciekawe artykuły na temat ludności germańskiej
zamieszkującej niegdyś ziemie polskie ( m.in. Ł.Piotrowicz, J.Kostrzewski, M.Rudnicki).
Jan Czekanowski- (1882-1965), wybitny badacz, głównie zajmował się antropologia fizyczna, ale też
problemem genezy Słowian; szereg argumentów, na które się powołuje to etnografia, językoznawstwo-
np. zasięgi nazw poszczególnych roślin, które miałyby być dowodem na istnienie na danym terenie
określonej ludności.
W.Antoniewicz- „Zagadnienie Gotów i Gepidów na ziemiach Polski w okresie rzymskim”- zamieszcza
obszerne cytaty z Engelsa w swoim artykule, które nie maja związku z tematem, ale są rodzajem
asekuracji przed władzami.
Ludwik Piotrowicz- odnosi się do źródeł pisanych- Tacyta i Jordanesa. Piotrowicz powołuje się tez na
sądy Kostrzewskiego na temat dziejów tych obszarów. Mimo, iż jest wybitnym historykiem, nie potrafi
wiele powiedzieć na temat Gotów i Gepidów- wiedza na temat starożytności ograniczała się w tym
okresie do granic Cesarstwa Rzymskiego).
J.Kostrzewski- „Ślady archeologiczne pobytu drużyn germańskich w Polsce w pierwszej połowie I
stulecia naszej ery”
W.Taszycki- nakłania do dystansu wobec danych językoznawczych
K.Moszyński- (1887-1959), zajmował się etnografia Słowian, dane do swych prac zbierał podróżując; w
1926 roku wydał broszurę o badaniach nad Słowianami, gdzie polemizował z mitami dotyczącymi
Słowian (np. dotyczących ich wyglądu). Lokował Słowian bardzo daleko na wschodzie- nawet za Uralem.
1939- „Kultura ludowa Słowian”- tom I- „Kultura materialna”- inwentarz słowiańskich nazw narzędzi itd.-
zasięgi nazw i narzędzi.
1949-„Ewolucjonizm krytyczny na tle innych kierunków w etnologii”- próba nowego ujęcia wiedzy
etnograficznej.
Ostatnie dzieło: „O sposobach badania kultury materialnej…”.
Moszyński był etnologiem, nie archeologiem, ale jego znajomość etnologii- obserwacja przemian
kulturowych i tego jak różne przedmioty funkcjonowały w kulturze zostały przeniesione na grunt
archeologii.
Po 1953 roku początki odwilży.
„Zjazd połączeniowy” w 1953r w Nowej Hucie.
1966- początek akcji milenijnej – Polska jako kolebka Prasłowian
Kostrzewski- „Zagadnienie ciągłości kulturowej na ziemiach polskich”- opiera swą teorię na podstawie
podobieństw typów naczyń z różnych okresów ( a są to podobieństwa tylko funkcjonalne).

18