Analiz III

ANALZ III
Mert alar
Bu notlar rgn retimde Uzaktan retim Destei (UDES) lisans altndadr. Ders notlarna eriim iin: http://udes.iku.edu.tr
\
CC BY: $
Matematik-Bilgisayar Blm stanbul Kltr niversitesi Bakrky stanbul http://web.iku.edu.tr/~mcaglar/ m.caglar@iku.edu.tr
Mert alar
ey can hms, bize bu ruzigrdan bir sayfa okur musun? HLM YAVUZ
Bedreddin zerine iirler
indekiler
nsz klidyen uzaylar . Rn uzaynn cebirsel yaps . . . . . . . . . . . Problemler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rn iinde ak ve kapal kmeler . . . . . . . Problemler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rn iinde diziler ve kompakt kmeler . . . . . Problemler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rn iinde konveks ve balantl kmeler . . . Problemler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rn zerinde tanml fonksiyonlarn limitleri . Problemler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rn zerinde tanml fonksiyonlarn sreklilii Problemler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rn zerinde diferansiyellenebilme . Ksm trevler ve integraller . . . . . . . . . Problemler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Diferansiyellenebilme . . . . . . . . . . . . . Problemler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ortalama Deer Teoremi ve Taylor Forml Problemler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ters Fonksiyon Teoremi . . . . . . . . . . . Problemler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ekstremum deerler . . . . . . . . . . . . . Problemler . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kaynaka Dizin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vii
. . . . . . . . . .
nsz
stanbul Kltr niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesinin - Gz yarylnda balatt rgn retimde Uzaktan retim Destei (UDES) projesi kapsamnda, rgn retimde kullanlan ders notlarnn internet ortamna aktarlmas amalanmaktadr. zellikle temel bilimler alannda nitelikli Trke ders notu sknts ekilen Trkiyede, UDES projesiyle, sadece stanbul Kltr niversitesi rencilerine deil, Trkiyedeki tm niversitelerin lisans rencilerine ulalma hede gdlmektedir. - Gz yarylndan bu yana stanbul Kltr niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Matematik-Bilgisayar Blmnde vermekte olduum Analiz III (MC ) dersinin notlarndan oluan bu derleme, temel olarak, William R. Wadein An Introduction to Analysis [] kitabnn ilgili blmleri kullanlarak oluturulmutur. Ders kitab olarak kullanlan bu kaynaa ek olarak, kimi yerlerde, gerekli olduklarn dndm bz aklama ve eklemeler yaplmtr. klidyen uzaylarn yaps ve bu uzaylar zerinde tanml okdeikenli fonksiyonlarn limit, sreklilik ve diferansiyellenebilme zelliklerinin incelendii bu ders notlar dzenlenirken, tek-deikenli analizin temel kavramlarnn ve sonularnn bilindii varsaymyla hareket edilmitir. Okuyucunun ilgisini ok-deikenli hesabn temel kavramlarna ynlendirebildii oranda, bu notlar amacna ulam olacaktr. Dersin uygulamalarn yrten ve notlar dikktle okuyarak kimi yanllar dzelten Uur Gnllye teekkr ederim. Yine de gzden kaan bz hatlar varsa, sorumluluk tammen bana aittir. stanbul, Ocak Mert alar
vii
klidyen uzaylar
Tek gerel-deikenli fonksiyonlar, gerek teoride gerekse uygulamada karlalan birok problemin formle edilebilmesinde yetersiz kalrlar; pek ok problem, birden fazla deikenin kontrol edilmesini gerektirir. Bundan dolay, deiken says birden ok olan fonksiyonlar analiz edebilmek iin gerekli alt-yapya ihtiya vardr. Her n N iin Rn := {(x1 , x2 , . . . , xn ) | j = 1, 2, . . . , n iin xj R} olsun. Rn kmesinin x := (x1 , x2 , . . . , xn ) elemanlar nokta ya da vektr veya sral nli olarak, her xj says ise x vektrnn jinci koordinat ya da bileen i olarak adlandrlr. n = 1 olduunda elde edilen R1 := R kmesinin her elemanna bir skaler denir.
. Rn uzaynn cebirsel yaps

Tek-deikenli hesabn analizindekine benzer biimde, ilk olarak Rn kmesinin cebirsel yapsn inceleyerek balayacaz. Tanm ... x = (x1 , . . . , xn ) ve y = (y1 , . . . , yn ), Rn iinde vektrler ve R bir skaler olsun. (i) Her j = 1, . . . , n iin xj = yj ise, yani bileenleri eitse, x ve y vektrleri eit olarak adlandrlr. (ii) Tm bileenleri sfr olan vektre sfr vektr denir ve 0 olarak gsterilir. (iii) Her j = 1, . . . , n iin, Rn iinde, j inci koordinat 1 dierleri 0 olan ej vektrlerinden mteekkil {e1 , . . . , en } ailesine Rn kmesinin doal taban denir. (iv) x ve y vektrlerinin toplam , x + y := (x1 + y1 , . . . , xn + yn ) olarak tanmlanan vektrdr.
(v) x ve y vektrlerinin fark , x y := (x1 y1 , . . . , xn yn ) olarak tanmlanan vektrdr. (vi) skaleriyle x vektrnn arpm , x := (x1 , . . . , xn ) vektrdr. (vii) x ve y vektrlerinin klidyen/skaler/i arpm , x y := x1 y1 + + xn yn olarak tanmlanan skalerdir.
klidyen uzaylar
(viii) x y = 0 koulunu salayan sfrdan farkl x ve y vektrleri ortogonal olarak adlandrlr. x = (x1 , . . . , xn ) Rn olsun. Tanmdan dolay, x = j =1 xj ej gereklenir; dier taraftan, i = j olduunda ei ej = 0 olur. Dolaysyla, Rn iindeki her vektr, ortogonal elemanlardan oluan doal taban vstasyla tek trl ifade edilebilir. zerine, Tanm ..in (i)-(vi) zellikleriyle verilen toplama ve skalerle arpma ilemi, ve Tanm .. (vii) ile verilen klidyen arpm konulan bir Rn kmesi bir klidyen uzay olarak adlandrlr. n sabitlendiinde, Rn kmesine n-boyutlu klidyen uzay denir. Teorem ... x, y, z Rn ve , R olsun. Bu durumda; 0 = 0, 0x = 0, 1x = x, ( x) = (x) = ( )x, (x y) = (x) y = x (y), (x + y) = x + y, 0 + x = x, x x = 0, 0 x = 0, x + (y + z) = (x + y) + z, x + y = y + x, x y = y x, ve x (y + z) = x y + x z eitlikleri gereklenir. Kant. Tanmlarn ve gerel saylarn karlk gelen zelliklerinin dorudan sonulardr. Tanm ... x := (x1 , . . . , xn ), y Rn olsun. (i) x vektrnn sup-normu, x skaleridir.
Pn
:= max{|x1 |, . . . , |xn |}
. Rn uzaynn cebirsel yaps (ii) x vektrnn (klidyen) normu, x := skaleridir. (iii) x ve y vektrleri arasndaki (klidyen) uzaklk, x y skaleridir. (x x)
Teorem .. (Cauchy-Schwarz Eitsizlii). Her x, y Rn iin |x y | eitsizlii gereklenir. Kant. y = 0 iin istenen eitsizliin doru olduu aktr. y = 0 olsun. Tanm gereince, her t skaleri iin 0 x ty
2
= (x ty) (x ty) = x
2t(x y) + t2 y
2
( . . )
doru olur; bu ise, (..) eitsizliinde t := (x y)/ y 0 x

2
konularak,
t(x y) = x
(x y )2 , y 2
yani 0 x 2 (x y)2 / y 2 sonucuna ulatrr. Bu son eitsizlik dzenlenip pozitif karekk alnarak da, istenen elde edilir. Teorem ... x := (x1 , . . . , xn ), y Rn olsun. Bu durumda, (i) eitlik durumu sadece x = 0 iin salanmak zere, x (ii) her skaleri iin x = || x ; (iii) | x y | (iv) x
Pn
j =1
0;
x+y |xj |; ve
x + y (gen eitsizlikleri);
(v) her j = 1, . . . , n iin |xj | zellikleri gereklenir.
n x
klidyen uzaylar
Kant. (i), (ii) ve (v) dorudan gzlemlenebilir; (iii) iin Teorem .. ve CauchySchwarz eitsizlii; (v) iinse, A := {(i, j ) | 1 i, j n ve i < j } olmak zere,
n X j =1
!2
|xj |
n X j =1
|xj |2 + 2
X
(i,j )A
|xi | |xj |
zdeliini gzlemlemek yeterlidir. Genel olarak, vektrler ve noktalar arasnda bir ayrm yaplmayacaktr; ancak her durumda, o durum iin en uygun olan yap kullanlacaktr. rnein, Rn uzay orijinden kan vektrler ailesi olarak gz nne alndnda, sfrdan farkl bir a vektrnn yine sfrdan farkl bir b vektrne paralel olmas, a = tb eitliini gerekleyen bir t skalerinin var olmas olarak tanmlanacaktr. Dier taraftan, rnein Rn uzay noktalarn bir ailesi olarak gz nne alndnda, a noktas ile b noktasn birletiren doru paras L(a; b) := {x Rn | x := (t) := (1 t)a + tb, t [0, 1]} kmesi olarak tanmlanacaktr. Noktalarn ve vektrlerin bu ekilde edeer grlmeleri, geometrik kavramlarn analitik problemlerde kolaylk yaratacak ekilde kullanlmalarn salar. kiboyutlu klidyen uzaydan bir rnek vermek gerekirse, R2 iindeki a := (a1 , a2 ) ve b := (b1 , b2 ) noktalar vstasyla tanmlanan P := {(x, y ) = u(a1 , a2 ) + v (b1 , b2 ) | u, v [0, 1]} kmesi, a ve b tarafndan belirlenen paralelkenar dr. ki-boyutlu klidyen uzay iinde gz nne alnan sfrdan farkl her a ve b vektr iin tek trl belirli bir [0, ] gerel says, genler iin Kosins Teoremi nedeniyle, ab cos = ( . . ) a b gereklenecek biimde vardr. (..) eitliinden ilham alnarak, her n N iin, sfrdan farkl a, b Rn vektrleri arasndaki a, (..) eitliiyle tanmlanan tek trl belirli [0, ] gerel says olarak tanmlanacaktr. Rn uzay iinde bir ak top, bir a Rn ve bir r > 0 iin, Br (a) := {x Rn | x a < r} yapsnda bir kmedir; a noktas Br (a) ak topunun merkez i, r skaleri ise ayn ak topun yarap olarak adlandrlr. B1 (0) topuna bir birim top denir.
Merkez noktasnn her bileeni ve yarap rasyonel saylardan oluan bir ak top, rasyonel olarak adlandrlacaktr. Rn iindeki, bir a vektr ve sfrdan farkl bir b vektr iin b (a) := {x Rn | (x a) b = 0} olarak tanmlanan kmeye, Rn iinde bir hiper-dzlem denir; b vektr b (a) hiper-dzleminin normal vektr olarak adlandrlr. x koulunu salayan bir hiper-dzlemi iin, x Rn noktasndan geer, denir. F : Rn R olmak zere, bir hiper-dzleminin x Rn noktasndan gemesi iin F (x) = 0 olmasnn gerekli ve yeterli olduu F (x) = 0 formundaki bir ifadeye, hiperdzleminin bir denklem i denir. Dolaysyla bir b (a) hiper-dzleminin denklemi, b := (b1 , . . . , bn ) ve d := b1 a1 + b2 a2 + + bn an olmak zere, b1 x1 + b2 x2 + + bn xn = d olarak verilir. Tanm ... Her x, y Rn ve her skaleri iin F(x + y) = F(x) + F(y) ve F(x) = F(x) koullarn gerekleyen bir F : Rn Rm fonksiyonu lineer olarak adlandrlr. rnek ... Tek-deikenli bir F : R R fonksiyonun lineer olmas, ancak ve yalnz bir m skalerinin her x R iin F (x) = mx gereklenecek biimde var olmasyla mmkndr. ok-deikenli fonksiyonlar sz konusu olduunda rnek ..dekine benzer bir gsterili elde etmek iin, Lineer Cebirin standart aralar kullanlacaktr: (m n)-boyutlu ve girdileri bij skalerlerinden ya da gerel-deerli fonksiyonlarndan oluan bir B matrisi b11 6 b21 6 =6 . 4 . . bm1
2
B := [bij ]mn
b12 b22 . . . bm2
.. .
b1n b1n 7 7 7 . . . 5 bmn
olarak; bir x := (x1 , x2 , . . . , xn ) Rn noktas ise, [x] = x1
x2
xn
biiminde (1 n)-boyutlu satr matrislerle ya da
klidyen uzaylar
[x] = x1
x2
x1 6 x2 7 T 6 7 xn := 6 . 7 4 . . 5 xn
biiminde (n 1)-boyutlu stun matrislerle gsterilecektir. Notasyon zorlanarak, (m n)-boyutlu bir B matrisiyle (n 1)-boyutlu bir [x] stun matrisinin arpm B x olarak yazlacaktr. Tm girdileri sfr skalerlerinden oluan (m n)-boyutlu bir matris bir sfr matrisi olarak adlandrlacak ve Omn sembolyle gsterilecektir. Rn uzaynn doal taban {e1 , . . . , en } olmak zere, her j = 1, . . . , n iin, j inci satr (ya da stunu) ej vektr olan (n n)-boyutlu kare matris n-boyutlu bir birim matris olarak isimlendirilecek ve In ile gsterilecektir. B := [bij ]mn ve C := [bk ]pq olmak zere, B matrisinin bir skaleriyle arpm B := [bij ]mn olarak; m = p ve n = q olduunda B ve C matrislerinin toplam B + C := [bij + cij ]mn olarak; ve n = p olduunda B ve C matrislerinin arpm BC =
Pn
=1 bi cj mq
olarak tanmlanan matrislerdir. Matris cebiriyle ilgili temel zellikler iin, [] ya da [] kaynaklarna baklabilir. rnek ... x [x] fonksiyonu vektr toplamn matris toplamna, i arpm matris arpmna, ve skaler arpm skaler arpma tar: yani, her x, y Rn ve her skaleri iin [x + y] = [x] + [y], gereklenir. Aadaki iki netice, Lineer Cebirin temel sonularndandr. Teorem ... B := [bij ]mn , girdileri gerel saylar olan bir matris ve Rn uzaynn doal taban {e1 , . . . , en } olsun. Eer her x Rn iin F(x) := B x (. . ) [x y] = [x] [y]T , ve [x] = [x]
ise, F fonksiyonu Rn uzayndan Rm uzayna bir lineer fonksiyondur, ve her j = 1, 2, . . . , n iin (b1j , b2j , . . . , bmj ) = F(ej ) ( . . ) gereklenir. Tersine, eer F : Rn Rm fonksiyonu lineer ise ve B = [bij ]mn matrisinin girdileri (..) eitliini gerekliyorsa, bu durumda F ve B , (..) eitliini salar. zel olarak, her F : Rn Rm lineer fonksiyonu iin, (..) eitliini salayan tek bir (m n)-boyutlu B matrisi vardr. Kant. Her x Rn iin (..) salansn. Bu durumda, rnek .. ve matris arpmnn dalma zelliinden dolay, F(x + y) = B [x + y] = B ([x] + [y]) = B [x] + B [y] = F(x) + F(y) eitlikleri her x, y Rn iin salanr. Benzer biimde, her x Rn ve her R iin, F(x) = B [x] = B ([x]) = B [x] = F(x) olur. Dolaysyla, F : Rn Rm fonksiyonu lineerdir. Dier taraftan, matris arpmnn tanmndan dolay, her j = 1, 2, . . . , n iin (..) gereklenir. Tersine, F : Rn Rm fonksiyonu lineer olsun, ve B matrisi, girdileri her j = 1, 2, . . . , n iin (..) eitliiyle verilen matris olarak tanmlansn. Bylece, F(x) = F
n X j =1
xj ej
n X j =1
xj F(ej ) =
n X j =1
n X j =1
xj (b1j , b2j , . . . , bmj )

!
= olarak elde edilir.
n X j =1
xj b1j ,
n X j =1
xj b2j , . . . ,
xj bmj
= Bx
Aklama ... Teorem .. ile verilen (..) eitliini salayan ve tek trl belirli olan B matrisine, F lineer fonksiyonunu temsil eden matris denir. Dier taraftan yine Teorem ..dan dolay, Rn iindeki bir hiper-dzlemin denklemi, bir lineer F : Rn R fonksiyonu iin, F (x) = d formundadr. Sonu ... Eer F : Rn Rm ve G : Rm Rp fonksiyonlar lineer ise, G F : Rn Rp fonksiyonu da lineerdir. Bu durumda G F fonksiyonunu, F fonksiyonunu temsil eden (m n)-boyutlu matris B ve G fonksiyonunu temsil eden (p m)-boyutlu matris C olmak zere, CB matrisi temsil eder.
klidyen uzaylar
Kant. G F fonksiyonunun lineer olduu ikrdr. {e1 , . . . , en }, {u1 , . . . , um }, ve {w1 , . . . , wp }, srasyla, Rn , Rm , ve Rp uzaylarnn doal tabanlar olsun. Eer B := [bij ]mn ve C := [ck ]pm matrisleri, srasyla, F ve G lineer fonksiyonlarn temsil ediyorsa, Teorem ..dan, her j = 1, 2, . . . , n iin
m X k=1
bkj uk = (b1j , b2j , . . . , bmj ) = F(ej ),
ve her k = 1, 2, . . . , m iin
p X =1
ck w = (c1k , c2k , . . . , cpk ) = G(uk )
salanr. Dolaysyla, her j {1, . . . , n} iin, (G F)(ej ) = G(F(ej )) = G =

p m X X k=1 =1 m X k=1
bkj uk
m X k=1
m X
bkj G(uk ) bkj c2k , . . . ,

m X k=1
bkj ck w =
bkj c1k ,
k=1 m X k=1
bkj cpk
olur; bu ise, son eitlikteki vektrn CB matrisinin j inci stunu olmasndan dolay, CB matrisin G F fonksiyonunu temsil eden matris olmas anlamna gelir. Matris arpm i arpmn bir genelletirilmesi olarak grlebileceinden, aadaki sonu Cauchy-Schwarz eitsizliinin bir benzeridir. Teorem ... Eer B := [bij ]mn , girdileri gerel saylar olan bir matris ve B ise, her x Rn iin Bx eitsizlii gereklenir. Kant. Teorem .. (v) ve Cauchy-Schwarz Eitsizliinin sonucudur. Tanm ... R3 iindeki iki x := (x1 , x2 , x3 ) ve y := (y1 , y2 , y3 ) vektrnn vektrel arpm , x y := (x2 y3 x3 y2 , x3 y1 x1 y3 , x1 y2 x2 y1 ) olarak tanmlanan vektrdr.
:= max{|bij | | 1
m, 1
n}
(mn) B
R3 uzaynn doal taban olarak i := e1 , j := e2 , ve k := e3 yazp determinant operatrn kullanarak, i x y = det 4x1 y1
2
j x2 y2
k x3 5 y3
olduunu gzlemlemek olduka kolaydr. arpm iin olduu gibi, vektrel arpm iin de cebir kurallar geerlidir. Teorem ... x, y, z R3 vektrler ve bir skaler olsun. Bu durumda, (i) x x = 0 ve x y = y x; (ii) (x) y = (x y) = x (y); (iii) x (y + z) = (x y) + (x z); x1 (iv) (x y) z = x (y z) = det 4 y1 z1 (v) x (y z) = (x z)y (x y)z; ve (vi) x y
2
x2 y2 z2
x3 y3 5; z3
= (x x) (y y) (x y)2
zellikleri gereklenir. Kant. Tm zellikler, tanmlarn dorudan sonulardr. Sonu ... x ve y, aralarndaki a olan, R3 iinde iki vektr ise, xy = x eitlii salanr. Kant. Teorem .. (vi) ve (..) eitliinin sonucudur. y sin
Problemler
. (a) z = x dzleminde olan ve (1, 1, 0) vektrne dik olan sfrdan farkl tm vektrleri bulunuz. (b) Bileenlerinin toplam drt olan ve (3, 2, 5) vektrne dik olan sfrdan farkl tm vektrleri bulunuz.
klidyen uzaylar
(c) (1, 0, 1) noktasn ieren ve normali (1, 2, 1) olan dzlemin denklemini bulunuz. (d) (1, 1, 1) noktasndan geen ve 3x + 2y 5z = 0 dzlemine dik olan dzlemin denklemini bulunuz. . R3 iinde, dorusal olmayan ve bir dzlemi tarafndan ierilen nokta a = (a1 , a2 , a3 ), b = (b1 , b2 , b3 ) ve c = (c1 , c2 , c3 ) olsun. dzleminin denkleminin x a1 det b1 a1 c1 a1 olduunu gsteriniz. . x, y Rn ve x = 0 olsun. x + y = x + y olmas iin, bir 0 skalerinin y = x gereklenecek biimde bulunmasnn gerekli ve yeterli olduunu kantlaynz. . C [a, b] := {f : [a, b] R | f srekli} ve f
y a2 b2 a2 c2 a2
z a3 b3 a3 c3 a3
=0
:= supx[a,b] |f (x)| olsun.
(a) Her f C [a, b] iin f byklnn, sonlu ve negatif-olmayan bir gerel say olduunu kantlaynz. (b) f = 0 olmas iin, her x [a, b] iin f (x) = 0 olmasnn gerekli ve yeterli olduunu gsteriniz. (c) Her f C [a, b] ve R iin, f = || f eitliinin salandn gsteriniz. (d) Her f, g C [a, b] iin, f + g f + g ve f g f g eitsizliklerinin gereklendiini ispatlaynz. . (a) a, b R3 sfrdan farkl vektrler ise, P := {(x, y, z ) = ua + v b R3 | u, v [0, 1]} paralelkenarnn alannn a b olduunu ispatlaynz. (b) a, b, c R3 sfrdan farkl vektrler ise, P := {(x, y, z ) = ta + ub + v c R3 | t, u, v [0, 1]} drtyzlsnn hacminin |(a b) c| olduunu kantlaynz. . Bir R iin B :=
cos sin
sin cos
olsun. (a) Her (x, y ) R2 iin, B (x, y ) = (x, y ) olduunu ispatlaynz. (b) (x, y ) R2 sfrdan farkl bir vektr ve B (x, y ) ve (x, y ) vektrleri arasndaki a ise, cos = cos olduunu kantlaynz. Bunu kullanarak, B matrisinin R2 uzayn as kadar dndren lineer fonksiyonu temsil eden matris olduunu gsteriniz. . R3 iinde, bir x0 = (x0 , y0 , z0 ) noktasndan bir dzlemine olan uzaklk, zerindeki bir (x1 , y1 , z1 ) noktas iin v := (x0 x1 , y0 y1 , z0 z1 ) ve v vektr dzleminin normaline paralel olmak zere,
dist(x0 , ) :=
0, v ,
x0 ise; x0 / ise;
. Rn iinde ak ve kapal kmeler
olarak tanmlanr. x0 noktasndan ax + by + cz = d denklemiyle belirlenen dzlemine olan uzakln |ax0 + by0 + cz0 d| dist(x0 , ) = (a2 + b2 + c2 ) olduunu gstererek, yukarda yaplan uzaklk tanmnn v vektrnden bamsz olduunu ispatlaynz. . T : Rn Rm bir lineer fonksiyon, T := inf {C > 0 | her x Rn iin T (x) C x } ve M := sup
x =1
T ( x)
olsun. (a) Her x Rn iin T (x) T x olduunu gsteriniz. (b) M T olduunu kantlaynz. (c) Her x = 0 iin M
T (x) x
olduunu ispatlaynz.
(d) M = T eitliini kantlaynz. (e) Yukarda gsterilenlerden faydalanarak, T = sup

x=0
T ( x) x
olduunu ispatlaynz. . X bir klidyen uzay; B , bu uzayn doal taban; ve B kmesinin kendisine eit olmayan botan-farkl bir alt-kmesi S olsun. T : X X fonksiyonu, her x X iin
T x :=
vB S
(x v) v
olarak tanmlansn. Ker T = span (S ) olduunu gsteriniz. . X bir klidyen uzay ve f : X R bir lineer fonksiyon olsun. Tek trl belirli bir a X vektrnn, her x X iin f (x) = a x gereklenecek biimde var olduunu ispatlaynz.

klidyen uzaylarn topolojilerinin incelenecei bu ve bunu izleyen iki ksmda, bundan sonraki tm kavramlar iin temel tekil edecek yaplar tanmlanacaktr. Klsik analiz ve geometriden domu olan Topoloji, ak kme kavram zerine kurulur ve aksiyomatik olarak tanmlanr. Gerel saylar kmesi iindeki bir (a, b) ak aralna ait her x noktasnn bu araln iinde kalan noktalar tarafndan tamamen rtlebilmesi, aadaki tanma yol aar. Tanm ... V Rn olsun. Her x V iin bir > 0 says B (x) ak topu V kmesinin iinde kalacak biimde bulunabiliyorsa, V kmesi Rn iinde ak olarak adlandrlr.
klidyen uzaylar
rnek ... Rn iindeki her ak top aktr: Gerekten, eer Br (a) Rn bir ak top ve x Br (a) ise, := r x a > 0 yarapl ve x noktas merkezli B (x) ak topuna ait her y noktas iin ya yx + xa <+ xa =r
gerekleneceinden, B (x) Br (a) olur. Gerel saylar kmesinin younluu gz nne alnarak yaplan ak kme tanmna dikkt edilirse, R kmesinin iindeki kapal bir araln tmleyeninin de, tpk bir ak aralk gibi, kendisine ait her noktay yine kendisinin iinde kalan noktalarla rtebildii grlr. Bu temel gzlem, aadaki tanm anlaml klar. Tanm ... E Rn olsun. Eer E c := Rn iinde kapal olarak adlandrlr. rnek ... Her a Rn ve r kapaldr. E kmesi aksa, E kmesi Rn r} kmesi
0 iin, {x Rn | x a
rnek ... Rn iindeki her sonlu kme kapaldr. Bunu grmek iin, Rn iinde sonlu bir E := {x1 , x2 , . . . , xp } kmesi ve bir x E c noktas gz nne alndnda, := min{ x xk | k = 1, 2, . . . , p} olmak zere, xk / B (x) zelliinin her k = 1, 2, . . . , p iin doru olduunu gzlemlemek yeterlidir. rnek ... Ak ve kapal kme tanmnn doal bir sonucu olarak, bo kme ve tm uzay olan Rn , hem ak hem kapaldr. Ak kmelerden ve kapal kmelerden mteekkil aileler, birleim ve kesiim ilemleri altnda benzer davranlar sergilemezler. Teorem ... X bir klidyen uzay olsun. (i) X iinde ak olan kmelerden oluan bir {V | I } ailesi iin, kmesi aktr.
S
I
(ii) X iinde Tn ak olan kmelerden oluan sonlu bir {Vk | k = 1, 2, . . . , n} ailesi iin, k=1 Vk kmesi aktr. (iii) T X iinde kapal olan kmelerden oluan bir {V | I } ailesi iin, I V kmesi kapaldr.
(iv) X iinde kapal Sn olan kmelerden oluan sonlu bir {Vk | k = 1, 2, . . . , n} ailesi iin, k=1 Vk kmesi kapaldr. (v) Eer V kmesi X iinde ak ve E kmesi X iinde kapalysa, V kmesi ak, E V kmesi kapaldr.
S
Kant. (i) x I V olsun. Bu durumda bir I iin x V olur. Hipotezden dolay V aktr; yani bir S > 0 says, B ( x) V gereklenecek biimde S bulunur. Bu ise B (x) V I V , yani I V kmesinin ak olmas demektir. T n (ii) x k=1 Vk olsun. Bu durumda her k = 1, 2, . . . , n iin x Vk olur. Her Vk ak olduundan dolay bir k > 0 says, Bk (x) Vk gereklenecek biimde bulunur. O hlde, := min1 k n k denirse, B (x)T Vk iermesi her Tn n k = 1, 2, . . . , n iin doru olur. Bu ise B (x) k=1 Vk , yani k=1 Vk kmesinin ak olmas demektir. (iii), (iv) ve (v) iin, (i) ve (ii) zelliklerini ve De Morgan kurallar kullanmak yeterlidir. Aklama ... Teorem ..deki (ii) ve (iv) numaral zellikler, herhangi birleim ve kesiimler iin doru deildir. X := R uzaynda
\
k N
1 1 , k k
= {0}
kesiimi kapal,
[
kN
1 k , = (0, 1) k+1 k+1
birleimi aktr. klidyen bir uzayn bir alt-kmesini rtebilmek iin ka tane ak kmeye ihtiya duyulaca, bu tip uzaylarn yaplaryla ilgili temel bilgilerdendir. Lindelf Teoremi olarak adlandrlan bu nemli netice, iki yardmc sonu vstasyla kantlanacaktr. Lemma ... Rn iindeki her Br (x) ak topu iin bir rasyonel Bq (a) ak topu, x Bq (a) ve Bq (a) Br (x) olacak biimde vardr. Kant. x = (x1 , x2 , . . . , xn ) olmak zere, Br (x) Rn ak topu verilsin. Her j = 1, 2, . . . , n iin, rasyonel saylar kmesinin gerel saylar iinde youn olduu kullanlarak bir aj Q says, |xj aj | < r 4n
klidyen uzaylar
olacak biimde seilsin, ve a := (a1 , a2 , . . . , an ) olsun. Bylece, Teorem .. (iv)den, n X r r xa |xj aj | n = 4 n 4 j =1 elde edilir. q Q says r/4 < q < r/2 olacak biimde seilsin; bu, r/4 < q olmas nedeniyle, x Bq (a) olmas demektir. Dier taraftan, eer y Bq (a) ise, r r r xy ya + ax <q+ < + <r 4 2 4 olur; bu ise Bq (a) Br (x) iermesini gerektirir. Lemma ... Rn iindeki rasyonel ak toplarn B ailesi saylabilirdir. Kant. Saylabilir kmelerin saylabilir birleimleri saylabilir olduundan, B=
[ [
{Bq (a) | a = (a1 , . . . , an ), q Q, q > 0}
a1 Q
an Q
ailesi saylabilirdir. Teorem .. (Lindelf Teoremi). Rn uzaynn bir alt-kmesi E olsun. Eer S ak kmelerden oluan bir {V | I } ailesi iin E I V ise, I kmesinin [ E V
I0
gereklenecek biimde saylabilir bir I0 alt-kmesi vardr. Kant. x E olsun. Hipotezden dolay, bir I iin x V olur. Lemma ..dan dolay saylabilir olduu bilinen Rn iindeki rasyonel ak toplarn B ailesinin iinden bir Bx topu, o hlde, Lemma .. nedeniyle x Bx V gereklenecek biimde seilebilir. B ailesinin saylabilirliinden, {U1 , U2 , . . .} := {Bx | x E } ( . . ) alt-ailesinin de saylabilir olduu sonucuna ulalr. (..)den, her k N iin, Uk Vk gereklenecek biimde en az bir k I bulunduu grlr; bu ise, (..) sebebiyle, [ [ [ E Bx = Uk Vk
xE k N k N
( . . )
olmas demektir. I0 := {k | k N} alnarak ispat tamamlanr.
. Rn iinde ak ve kapal kmeler Tanm ... E Rn olsun. (i) E kmesinin i i E := kmesidir. (ii) E kmesinin kapan E := kmesidir. (iii) E kmesinin snr E := {x Rn | her r > 0 iin, Br (x) E = ve Br (x) E c = } kmesidir.
\ [
{V | V E ve V kmesi Rn iinde ak}
{B | B E ve B kmesi Rn iinde kapal}
Aklama ... Teorem .. (i) & (iii)den dolay bir kmenin ii ak, kapan kapaldr. Teorem ... E Rn olsun. Bu durumda, (i) E E E ; (ii) eer V ak ve V E ise, V E ; (iii) eer F kapal ve F E ise, F E ; (iv) E = E olur. Kant. (i), (ii) ve (iii), i ve kapan tanmlarnn dorudan sonulardr. (iv)deki eitlii grmek iinse, aadaki iki denklii gzlemlemek yeterlidir: () x E olmas, ancak ve yalnz her r > 0 iin Br (x) E = olmasyla mmkndr; ( ) x / E olmas iin, r > 0 olduunda Br (x) E c = olmas gerekli ve yeterlidir. E
klidyen uzaylar
() denkliini gstererek, benzer olan () denkliini gstermeyi okuyucuya brakacaz. x E olsun ve bir r0 > 0 iin Br0 (x) E = gereklensin. Bu durumda (Br0 (x))c , E kmesini ieren kapal bir kme olur ve (iii)den dolay E (Br0 (x))c gereklenir. Bu ise E Br0 (x) = , yani x / E elikisine ulatrr. Tersine, x / E olsun. Bu durumda (E )c ak olduundan bir r0 > 0 says, Br0 (x) (E )c gereklenecek biimde bulunur. Bu ise, (i)deki ikinci iermeden dolay, = Br0 (x) E Br0 (x) E , yani bir r0 > 0 iin Br0 (x) E = olmas demektir. Aklama ... Teorem .. (v) ve Teorem .. (iv)den dolay, bir kmenin snr kapaldr. Teorem .. (ii), E kmesinin ierdii tm ak kmeler ierme bantsyla sralanarak en byk kavram anlamlandrlrsa, E kmesininE kmesinin ierdii her ak kmeyi iermesi anlamnda, E kmesinin ierdii en byk ak kme olduunu gsterir. Benzer biimde, Teorem .. (iii) kullanlarak E kmesininE kmesini ieren her kapal kme tarafndan ierilmesi anlamnda, E kmesini ieren en kk kapal kme olduu sonucuna ulalr. Yukardaki gzlemler, basit fakat olduka nemli olan, i ve kapan ilemlerinin ierme bants altnda korunduu gereini de kantlar: eer E F ise, ak olan E kmesi F kmesinin iinde kalacandan, E F gereklenir; kapal olan F kmesi E kmesini ierdiinden de, E F olur.
Problemler
. Her gerel a < b say ifti iin, (a, b), (a, ) ve (, b) kmelerinin ak; [a, b], [a, ) ve (, b] kmelerinin kapal; ve [a, b) ve (a, b] kmelerinin ise ne ak ne de kapal olduklarn gsteriniz. . Aadaki E kmelerinin hangilerinin ak, kapal, ya da ne ak ne de kapal olduklarn belirleyiniz. Bunlara ek olarak, her durum iin E kmesini iziniz, ve E , E ve E kmelerini belirleyiniz. (a) E := {(x, y ) R2 | x2 + 4y 2 1}. (b) E := {(x, y ) R2 | x2 2x + y 2 = 0} {(x, 0) R2 | x [2, 3]}. (c) E := {(x, y ) R2 | y x2 ve 0 y < 1}. (d) E := {(x, y ) R2 | x2 y 2 < 1 ve 1 < y < 1}. . s < r gerel saylar, V := {x Rn | s < x < r}, ve E := {x Rn | s V kmesinin ak, E kmesinin kapal olduunu gsteriniz. . E kmesi Rn iinde kapal ve a / E ise,
xE
r} ise,
inf
xa >0
olduunu gsteriniz.
. Rn iinde diziler ve kompakt kmeler

.
(a) Rn uzaynn ak ve bo-olmayan alt-kmelerinden mteekkil bir {V | I } ailesi I iindeki her = eleman iin V V = olmas koulunu salyorsa, I kmesinin saylabilir olduunu ispatlaynz. (b) {V | I } ailesinin elemanlarnn ak olmalar koulu kaldrldnda, (a) ksmndaki sonucun yine geerli olup olmayacan aratrnz.
. V kmesi Rn iinde aksa, V =
[
Bj
j N
gereklenecek biimde B1 , B2 , . . . ak toplarnn var olduklarn kantlaynz. . A, B Rn ise, (a) (A B ) A B ve (A B ) = A B ; (b) A B = A B ve A B A B ; (c) (A B ) A B ve (A B ) (A B ) (B A) (A B ) olduunu gsteriniz. . Teorem .. (iv)n kantndaki () denkliini ispatlaynz. . E Rn kapal bir kme olsun. (a) E E olduunu kantlaynz. (b) E = E olmas iin, E = olmasnn gerekli ve yeterli olduunu ispatlaynz. (c) E kmesi kapal deilse, (b) ksmndaki nermenin genel olarak doru olmadn gsteriniz. . f : R R bir fonksiyon olsun. f fonksiyonunun R zerinde srekli olmasnn, her I ak aral iin f 1 (I ) kmesinin R iinde ak olmasna denk olduunu gsteriniz. Yol gsterme : f fonksiyonunun bir noktasnda srekli olduunu gsterirken, > 0 olmak zere, I := (f ( ) , f ( ) + ) ak araln gz nne alnz.

Bu ksmda, klidyen bir uzayn iindeki bir vektrler dizisinin snrl veya yaknsak olmasnn ne anlama geldii incelenecektir. Bu incelemeyi mmkn klacak olan temel motivasyon, tek-deikenli teorinin klsik sonulardr. Rn iinde bir dizi, bir x : N Rn fonksiyonudur; fonksiyonel gsterilim yerine alt-indis notasyonu kullanlp terimler numaralandrlarak, x dizisi (xk )kN olarak gsterilir. Bir x : N Rn dizisi ve kesin artan bir k : N N fonksiyonu iin, x k : N Rn fonksiyonuna x dizisinin bir alt-dizi si denir ve, yine alt-indis notasyonu kullanlarak, (xkj )j N ile gsterilir. Tanm ... Rn uzay iindeki noktalarn bir dizisi (xk )kN ve x Rn olsun. (i) Bir M > 0 says her k N iin xk M olacak biimde bulunabiliyorsa, (xk )kN dizisi snrl olarak adlandrlr.
klidyen uzaylar
(ii) Her > 0 iin bir N N says, her k N iin xk x < gereklenecek biimde bulunabiliyorsa, (xk )kN dizisi x noktasna yaknsar, denir ve x noktas (xk )kN dizisinin limiti olarak adlandrlr; bu durumda, (k iin) xk x ya da limk xk = x gsterilimleri kullanlr. klidyen bir uzaydaki diziler iin yaplan yukardaki tanmlar, gerel say dizilerinde karlk gelenlerde mutlak deer fonksiyonu norm fonksiyonuyla deitirilerek elde edilmitir; Teorem ..deki norm zelliklerinden dolay, saysal diziler iin geerli olan temel sonularn tm vektr dizileri iin de geerlidir. rnek ... Rn iindeki noktalarn bir (xk )kN dizisinin bir x Rn noktasna yaknsamas iin, R iinde xk x 0 olmas gerekli ve yeterlidir. rnek ... Rn iindeki bir (xk )kN dizisinin en ok bir tane limiti vardr: x ve y noktalarnn (xk )kN dizisinin limitleri olmalar, k iin 0 xy x xk + xk y 0,
yani x = y olmasn gerektirir. rnek ... klidyen bir uzaydaki yaknsak her dizi snrldr: Gerekten, eer (xk )kN dizisinin limiti x ise, her k N iin xk x < 1 gereklenecek biimde bir N N says seilir ve M := max {1 + x , x1 , . . . , xN } olarak tanmlanrsa, xk xk M olur. xk x + x eitsizliinden dolay, her k N iin
rnek ... Rn iindeki bir (xk )kN dizisinin bir x Rn noktasna yaknsamas iin gerek ve yeter art, (xk )kN dizisinin her (xkj )j N alt-dizisinin x noktasna yaknsamasdr. Aadaki sonu, klidyen bir uzaydaki bir dizinin limitini belirleme ileminin gerel say dizilerinin limitlerini belirleme ilemine indirgenebileceini gsterir. Teorem ... Rn iindeki bir dizi (xk )kN ve x Rn olsun. Her xk teriminin ve x noktasnn j inci bileeni, srasyla, xk (j ) ve x(j ) ile gsterilsin. (xk )kN dizisinin x noktasna yaknsamas iin gerek ve yeter art, her j = 1, 2, . . . , n iin (xk (j ))kN bileenler dizisinin R iinde x(j ) noktasna yaknsamasdr.
. Rn iinde diziler ve kompakt kmeler Kant. Teorem .. (v)den dolay, |xk ( ) x( ) | xk x n max |xk (j ) x(j )|
1 j n
eitsizlikleri her = 1, 2, . . . , n iin geerli olur. Bu ise, saysal diziler iin Sktrma Teoremi ve rnek .. gz nne alndnda, xk x olmasnn her j = 1, 2, . . . , n iin xk (j ) x(j ) olmasna denk olduunu gsterir. Saysal dizilerde olduu gibi, klidyen uzaylardaki dizilerde de yaknsaklk temel ilemler altnda korunur. Teorem ... (xk )kN ve (yk )kN , Rn iinde diziler olsun. Eer xk x, yk y, ve R ise, xk x, gereklenir. Kant. Teorem .. ve Cauchy-Schwarz Eitsizlii kullanlarak elde edilir. Tek-deikenli analizin temel sonularndan birisi, snrl her gerel say dizisinin yaknsak bir alt-dizisinin var olduunu bildiren Bolzano-Weierstrass Teoremidir. Ayn sonu, klidyen uzaylardaki diziler iin de geerlidir. Teorem .. (Bolzano-Weierstrass Teoremi). Rn iindeki her snrl dizinin yaknsak bir alt-dizisi vardr. Kant. (xk )kN dizisi Rn iinde snrl olsun ve her j {1, 2, . . . , n} iin, xk vektrnn j inci bileeni xk (j ) ile gsterilsin. Hipotezden dolay, her j = 1, 2, . . . , n iin (xk (j ))kN dizisi R iinde snrldr. j = 1 olsun. Gerel say dizileri iin Bolzano-Weierstrass Teoremi nedeniyle, 1 k (1, 1) < k (1, 2) < olacak biimde bir tam saylar dizisi ve bir x(1) says, iin xk(1, ) (1) x(1) gereklenecek biimde bulunur. j = 2 olsun. (xk(1, ) (2)) N dizisi R iinde snrl olduundan, yine tekdeikenli Bolzano-Weierstrass Teoremi kullanlarak, (k (1, )) N dizisinin bir (k (2, )) N alt-dizisi ve bir x(2) says, iin xk(2, ) (2) x(2) olacak biimde elde edilir. (k (2, )) N dizisi (k (1, )) N dizisinin bir alt-dizisi olduundan, ayn zamanda, iin xk(2, ) (1) x(1) olur; yani, her 1 j=2 iin, olmas durumunda xk(2, ) ( ) x( ) gereklenir.
Bkz. Bkz.
xk + yk x + y ,
ve
xk yk x y
[, Theorem .]. [, Theorem .].
Bu sre j = n oluncaya dein devam ettirilirse, her 1

klidyen uzaylar j = n iin
lim xk ( ) = x( )
eitlii salanacak biimde bir k := k (n, ) alt-dizisi ve x( ) noktalar bulunmu olur. imdi x := (x(1), x(2), . . . , x(n)) denir ve Teorem .. kullanlrsa, iin xk x olduu sonucuna ulalr ve kant tamamlanr. Tanm ... Her > 0 iin bir N N saysnn, her k, m N indis ifti iin xk xm < gereklenecek biimde bulunabildii Rn iindeki bir (xk )kN dizisi, bir Cauchy dizisi olarak adlandrlr. Teorem ... Rn iindeki bir dizinin yaknsak olmas iin, bu dizinin bir Cauchy dizisi olmas gerekli ve yeterlidir. Kant. (xk )kN , Rn uzay iinde yaknsak bir dizi olsun. Bu durumda, bir x Rn iin, verilen her > 0 saysna karlk bir N N says, k N olduunda xk x < /2 gereklenecek biimde bulunur; bu ise, her k, m N iin xk xm xk x + x xm < + = , 2 2
yani (xk )kN dizisinin bir Cauchy dizisi olmas anlamna gelir. Tersine, (xk )kN dizisi Rn uzay iinde bir Cauchy dizisi olsun. Buradan, bir N N says her m N iin xN xm < 1 olacak biimde seilir ve M := max { x1 , x2 , . . . , xN 1 , 1 + xN } olarak tanmlanrsa, her k N iin xk M eitsizliinin gereklendii, yani (xk )kN dizisinin snrl olduu sonucuna ulalr. Bolzano-Weierstrass Teoreminden, o hlde, (xk )kN dizisinin yaknsak bir (xkj )j N alt-dizisinin var olduu elde edilmi olur. Bu alt-dizinin limiti x olsun. imdi, > 0 says sabitlensin. (xk )kN dizisinin bir Cauchy dizisi olduu kullanlarak bir N1 N says, her k, m N1 iin xk xm < /2 olacak biimde; dier taraftan, (xkj )j N alt-dizisinin limiti x olan yaknsak bir dizi olduu kullanlarak bir N2 N says, j N2 olmas xkj x < /2 olmasn gerektirecek biimde seilsin. Bylece, j N2 says kj N1 olacak ekilde sabitlenirse, her k N1 iin xk x xk xkj + xkj x < + = 2 2 eitsizliinin gereklendii, yani (xk )kN dizisinin, limiti x olan yaknsak bir dizi olduu sonucuna ulalr.
Aklama ... Rn iindeki bir (xk )kN dizisinin bir x Rn noktasna yaknsamas iin gerek ve yeter art, x noktasn ieren her V ak kmesine karlk bir N N saysnn, k N olduunda xk V gereklenecek biimde bulunmasdr. Bu denklii grmek iin, ilk olarak, xk x olduu kabul edilsin ve x noktasn ieren bir ak V kmesi alnsn. Ak olma tanmndan dolay, bir r > 0 says Br (x) V gereklenecek biimde bulunur. Bu ise, yaknsama tanm = r iin kullanlrsa bir N N saysnn, k N olduunda xk x < = r, yani xk Br (x) V olacak biimde bulunmas anlamna gelir. Tersine, x V olan her ak V kmesi iin bir N N says, k N olduunda xk V gereklenecek biimde var olsun. Bu durumda, ilgili koul verilen her > 0 says iin V := B (x) ak kmesine uygulanrsa, bir N N saysnn k N olduunda xk V , yani xk x < olacak biimde bulunabildii grlr: bu ise, yaknsama tanmndan dolay, xk x olmas demektir. Aklama .., dizilerin yaknsaklnn -formalizmi yerine ak kmeler kullanlarak tanmlanabileceini gsterir; bu kullanlarak, kapal kmelerin diziler vstasyla karakterize edilebilmesini salayan aadaki nemli sonuca ulalr. Teorem ... E Rn olsun. E kmesinin kapal olmas iin, terimleri E kmesinde olan yaknsak her dizinin limitinin de E kmesinde olmas gerekli ve yeterlidir. Kant. E kmesinin bo kme olmas durumunda istenenin doru olduu, mantksal bir gerekliliktir. E , bo-olmayan bir kapal kme olsun. Eer terimleri E kmesinde ve x ile gstereceimiz limit noktas ak olan E c kmesinde bulunan yaknsak bir (xk )kN dizisi var olsayd, Aklama ..den dolay, bir N N says her k N iin xk / E gereklenecek biimde mevcut olur ve hipotezle eliilirdi. Tersine, E , iinden alnan her yaknsak dizinin limitinin de yine E iinde kald bo-olmayan bir kme olsun. Eer E kapal deilse, rnek .. nedeniyle E = Rn gereklenir, ve tanmdan dolay E c kmesi bo ya da ak olmaz; bu ise, en az bir x E c noktas iin, hibir Br (x) ak topunun E c tarafndan ierilemeyeceini gsterir. Her k N iin, o hlde, bir xk B1/k (x) E noktas seilebilir ve bu nedenle tm terimleri E kmesinde kalan (xk )kN dizisi, her k N iin xk x < 1/k olmasndan dolay, x noktasna yaknsar. Bylece, hipotez nedeniyle, x E elikisine ulalr. Tanm ... V := {V | I }, klidyen bir Rn uzaynn alt-kmelerinden oluan bir aile ve E Rn olsun.
(i) Eer E landrlr.

S
I
klidyen uzaylar V ise, V ailesi E kmesinin bir rtl olarak ad-
(ii) Eer V ailesi E iin bir rtl ve her I iin V aksa, V ailesine E kmesinin bir ak rtl denir. (iii) V ailesi E iin bir rtl olsun. Eer I kmesinin sonlu ya da saylabilir bir I0 alt-kmesi {V | I0 } ailesi E iin bir rtl olacak biimde varsa, V ailesinin, srasyla, bir sonlu alt-rtl nn ya da bir saylabilir alt-rtl nn var olduu sylenir.
1 k 1 k+1 rnek ... V := {( k+1 , k+1 ) | k N} ve W := {( k , k ) | k N} aileleri (0, 1) aral iin ak rtllerdir; V rtlnn bir sonlu alt-rtl olmamasna karn, W rtlnn her eleman (0, 1) araln rter.
Lindelf Teoreminden dolay, Rn iindeki bir kmenin her ak rtlnn bir saylabilir alt-rtl vardr. Genel olarak, bir kmenin bir ak rtlnn bir sonlu alt-rtlnn var olmas gerekmez. Bu zellii gerekleyen kmeler, matematikte temel neme sahiptir. Tanm ... klidyen bir uzayn, her ak rtlnn bir sonlu alt-rtl var olan bir alt-kmesine, kompakt denir. rnek ... Bo kme ve klidyen bir uzayn her sonlu alt-kmesi kompakttr. rnek ... R kompakt deildir: V := {(k, k ) | k N} ailesi, bir sonlu alt-rtl olmayan bir ak rtltr. Teorem ... klidyen bir uzayda, aadaki zellikler geerlidir: (i) Kompakt bir kmenin kapal bir alt-kmesi kompakttr. (ii) Kompakt bir kme kapaldr. Kant. (i) E kapal, H kompakt, ve E H Rn olsun. E kmesinin bir V := {V | I } ak rtl gz nne alnsn. E c = Rn E kmesi ak olduundan, V {E c } ailesi H iin bir ak rtltr; H kompakt olduundan da, ! H Ec
[
I0
gereklenecek biimde I kmesinin sonlu bir I0 alt-kmesi vardr. E E c = olduundan, o hlde, E kmesi {V | I0 } ailesi tarafndan rtlr. (ii) H Rn kmesi kompakt olsun. Eer H kapal deilse, Teorem ..den, terimleri H kmesinde bulunan fakat limit noktas olan x bu kmede olmayan yaknsak bir (xk )kN dizisi vardr. Her y H iin, r(y) := x y /2 olsun. x noktas H iinde olmadndan, (i) ve ., Problem den, r(y) > 0 gereklenir, yani {Br(y) (y) | y H } ailesi H iin bir ak rtl olur. H kompakt olduundan, {Brj (yj ) | j = 1, 2, . . . , N } ailesi H iin bir rtl olacak biimde sonlu ve N adet yj noktalar ve rj := r(yj ) yaraplar bulunur. r := min{r1 , . . . , rN } olsun. xk x olduundan, Aklama ..den, yeterince byk k saylar iin xk Br (x) olduu grlr; dier taraftan, her xk H Br (x) iin bir j {1, 2, . . . , N } says, xk Brj (yj ) gereklenecek biimde vardr. Bylece, rj ve r saylarnn seiminden, rj = xk yj x yj xk x 2rj rj = rj 2rj xk x > 2rj r
elikisine ulalr. O hlde varsaym yanl, yani H kmesi kapaldr. Teorem .. (Cantor Arakesit Teoremi). Rn iindeki bo-olmayan kompakt kmelerden oluan bir dizi (Hj )j N olsun. Eer her j N iin Hj Hj +1 ise, T H = olur. j j N Kant. ddiann doru olmad, yani j N Hj = olduu kabul edilsin. Bu S c gereklenir; bu ise, durumda De Morgan kurallar nedeniyle Rn = j N Hj c {Hj | j N} ailesinin kompakt olan H1 kmesi iin bir ak rtl olmas demektir. Dolaysyla, H1
N [ j =1 c Hj ,
yani
c H1
N \ j =1
Hj
( . . )
gereklenecek biimde bir N N says bulunur. Hj kmeleri i-ie olduklarndan, tmevarmla, bir m N saysnn
m \ j =1
Hj = Hm H1
salanacak biimde var olduu grlr. Bu gzlem (..) ile birlikte kullanlrsa, c HN H1 H1 = , yani HN kmesinin bo kme olduu elikisine ulalr ve kant tamamlanm olur.
klidyen uzaylar
Bir H Rn kmesi, terimleri H iinde bulunan her dizinin yine H iinde kalan bir noktaya yaknsayan yaknsak bir alt-dizisi varsa, dizisel kompakt olarak adlandrlr. Dier taraftan, bir M > 0 saysnn her x H iin x M gereklenecek biimde bulunabildii klidyen bir uzayn bir H alt-kmesine, snrl denir. Aadaki ok nemli netice, kompaktlk ile birlikte, bu kavramlarn birbirlerinden hi de uzak olmadklarn gsterir. Teorem .. (Heine-Borel Teoremi). klidyen bir Rn uzaynn bir H altkmesi iin, aadaki nermeler birbirine denktir: (i) H kompakttr. (ii) H dizisel kompakttr. (iii) H , kapal ve snrldr. Kant. lk olarak, (i) nermesinin (ii) nermesini gerektirdiini grelim. H kmesi kompakt olsun. Her k N iin xk H gereklenecek biimde bir (xk )kN dizisi alndnda, aadaki iki durumdan birisi geerli olmak zorundadr: () Bir a H noktas, her r > 0 iin Br (a) ak topu sonsuz oklukta k iin xk noktasn ierecek biimde vardr; ya da () her a H iin bir ra > 0 says, Bra (a) ak topu sonlu sayda k iin xk noktasn ierecek biimde bulunur. Eer () doruysa H
[
aH
Bra (a)
gereklenir; H kmesinin kompakt olmasndan dolay, bu, H

N [ j =1
Braj (aj )
salanacak biimde a1 , a2 , . . . , aN noktalarnn bulunmas anlamna gelir. Her Braj (aj ) ak topu sonlu sayda k iin xk noktasn ierdiinden ve her k N iin xk H olduundan, o hlde, N kmesinin sonlu olduu elikisine ulalr. Dolaysyla, () nermesi gereklenemez: bu durumda, ikr olarak, () nermesi doru olmaldr. xk1 B1 (a) olsun. B1/2 (a) ak topu sonsuz oklukta k iin xk noktasn ierdiinden, xk2 B1/2 (a) salanacak biimde bir k2 > k1 indisi vardr. Bu
ekilde devam edilerek, her j N iin xkj B1/j (a) gereklenecek biimde k1 < k2 < doal saylar bulunmu olur. Bu ise, her j N iin xkj a < 1/j olmasndan dolay, (xkj )j N alt-dizisinin a noktasna yaknsamasn gerektirir. O hlde, H kmesi dizisel kompakttr. imdi, (ii) nermesinin (iii) nermesini gerektirdiini kantlayalm. H kmesi dizisel kompakt olsun. Bu kmenin kapal olduunu grmek iin, terimleri H kmesinde ve limiti x olan yaknsak bir (xk )kN dizisi gz nne alnsn. Bu durumda, rnek ..den, (xk )kN dizisinin her (xkj )j N alt-dizisi de x noktasna yaknsar; bu ise, H dizisel kompakt olduundan, x H olmas demektir. Bylece, Teorem ..den, H kmesinin kapal olduu sonucuna ulalr. H kmesinin snrl olduunu grmek iin, bunun doru olmad, yani, her k N iin yk k gereklenecek biimde bir yk H noktasnn var olduu kabul edilsin. H kmesi dizisel kompakt olduundan dolay yaknsak ve bunun sonucu olarak rnek .. nedeniyle snrl olan bir (ykj )j N alt-dizisinin var olmas gerektiinden, ilgili varsaym, her j N iin ykj kj j koulunu gerekleyen bu alt-dizinin snrl olduu elikisine ulatrr. H kmesi, o hlde, snrldr. Son olarak, (iii) nermesinin (i) nermesini gerektirdiini grelim. Bir elikiye ulamak amacyla, kapal ve snrl olduu kabul edilen H kmesinin kompakt olmad varsaylsn. Bu durumda H kmesinin, bir sonlu alt-rtl var olmayan bir V ak rtl vardr, ve Lindelf Teoreminden dolay V := {Vk | k N} olarak alnabilir: yani, [ H Vk ( . . )
k N
olur. V ailesinin seiminden, hibir k N iin ieremez. Her k N iin, o hlde, xk H

k [ j =1
Sk
j =1
Vk kmesi H kmesini
Vj
( . . )
olacak biimde bir xk noktas seilebilir. H snrl olduundan, bu noktalardan oluan (xk )kN dizisi snrldr. Bolzano-Weierstrass Teoremi, bundan dolay, (xk )kN dizisinin yaknsak bir (xk ) N alt-dizisinin var olduunu syler. Bu altdizinin limiti x olsun. H kapal olduundan, Teorem ..den, x H gereklenir. Bylece, (..)den, bir N N iin x VN olduu sonucuna ulalr;
Alt-diziyi
tanmlayan k : N N fonksiyonu kesin artan olduundan, her j N iin kj j olur: Gerekten, eer S := {j N | kj < j } kmesi bo deilse, doal saylar kmesi iyisralanm olduundan, S kmesinin m gibi bir en kk eleman bulunur; bu ise, M := km doal says iin kM < M olacandan, M < m ve M S elikisine ulatrr.
klidyen uzaylar
ancak VN ak olduundan bir M N says, Aklama .. nedeniyle, M olduunda k > N ve xk VN gereklenecek biimde bulunur, ve (..) ile eliilir. O hlde varsaym yanl, yani H kmesi kompakttr. Aklama ... Cantor Arakesit Teoremi ve Heine-Borel Teoremi, klidyen bir Rn uzayndaki bo-olmayan, kapal ve snrl H1 H2 kmelerinin arakesitlerinin bo kme olmadn garantiler. Bu ifadedeki kapal ya da snrl olma koullar kaldrlamaz: Gerel saylar uzayndaki bo-olmayan ve kapal [1, ) [2, ) kmeleri ve yine ayn uzaydaki bo-olmayan ve snrl (0, 1) (0, 1/2) kmeleri iin,
\
k N
[k, ) = =
\
kN
(0, 1/k )
olur.
Problemler
. Her k N iin terimleri aada verilen vektr dizilerinin limitlerini hesaplaynz:
(a) xk := (c) zk := k
1 k 3k 2 , k k + k2
(b) yk := 1, ek , cos(1/k) ; (d) wk := (1 + 1/k)k , sin(2ek!), ln k/k .
(k2 + k), k1/k , 1/k ;
. Rn iinde, xk 0 ve (yk )kN dizisi snrl olsun. xk yk 0 olduunu ispatlaynz. . a Rn ve E Rn olmak zere, her r > 0 gerel says iin E Br (a) kmesi sonsuz sayda eleman ieriyorsa, a noktas E kmesinin bir ylma noktas olarak adlandrlr. Rn uzaynn snrl ve sonlu-olmayan her alt-kmesinin en az bir ylma noktasna sahip olduunu kantlaynz. . Rn uzaynn bir alt-kmesinin kapal olmas iin, bu kmenin, tm ylma noktalarn iermesinin gerekli ve yeterli olduunu ispatlaynz. . Kompaktlk tanmn kullanarak, gerel saylar iindeki kapal bir araln kompakt olduunu kantlaynz. . Aadaki E kmelerinin kompakt olup olmadklarn belirleyiniz. E kmesi kompakt deilse, E H koulunu salayan en kk H kompakt kmesinieer varsabulunuz. (a) E := {1/k | k N} {0}. (b) E := {(x, y ) R2 | a x2 + y 2 b ve 0 < a < b}. (c) E := {(x, y ) R2 | bir x (0, 1] iin y = sin(1/x)}. (d) E := {(x, y, z ) R3 | |xyz | 1}. . A ve B kmeleri Rn iinde kompaktsa, A B ve A B kmelerinin de kompakt olduklarn kantlaynz. . E R kmesi kompakt ise, sup E E olduunu gsteriniz.
. Rn iinde konveks ve balantl kmeler
. Rn uzaynn iindeki bo-olmayan kmelerden oluan bir (Ek ) T k=0 dizisi, her k N iin Ek Ek1 koulunu salasn. Eer E0 kmesi snrlysa, kN Ek kmesinin bo kme olmadn gsteriniz. . Bolzano-Weierstrass Teoreminin, f := supx[a,b] |f (x)| normuyla donatlm C [a, b] uzaynda (bkz. ., Problem ) geerli olmadn ispatlaynz. Yol gsterme : Her n N ve x [0, 1] iin fn (x) := xn ise, ( fn )nN dizisinin snrl olduunu, fakat hibir f C [0, 1] ve hibir (fnk )kN alt-dizisi iin ( fnk f )kN dizisinin sfra yaknsamadn ispatlaynz.

Tek-deikenli analizin baz temel sonular, gerel saylar kmesinin alt-aralklarnnak, kapal ya da kompakt olma gibi topolojik zelliklerle birliktegeometrik denilebilecek birtakm zelliklerine de baldr. rnein Ortalama Deer Teoremi, bir araln, iinden alnan herhangi iki noktasn birletiren doru parasnn yine kendisi iinde kald gereini kullanr; benzer biimde AraDeer Teoremi, aralklarn, bir tr sreklilik arzeden tek bir paradan meydana gelmesi olgusuna dayanr. Bu ksmda, sz edilen bu tip geometrik kavramlar klidyen uzaylarda incelenecektir. Tanm ... E Rn olsun. Her a, b E iin L(a; b) doru paras E kmesinin bir alt-kmesi oluyorsa, E kmesine konveks denir. rnek ... Rn iindeki her ak top konvekstir: Gerekten, eer a, b Br (c) ve x L(a; b) ise, doru parasnn tanmndan dolay x = (1 t)a + tb olacak biimde bir t [0, 1] says bulunduundan, x c = (1 t)(a c) + t(b c) < (1 t)r + tr = r, yani x Br (c) olur. rnek ... R2 iindeki S := {(x, y ) R2 | y |x|} kmesi konveks deildir.
Geometrik bir zellik olan konvekslik, topolojik ilemler olan i ve kapan altnda korunur. Teorem ... Eer E Rn konveks ise, E ve E kmeleri de konvekstir. Kant. E kmesinin konveks olduunu gstererek, ispat daha kolay olan E kmesinin de ayn zellie sahip olduunun kantn okuyucuya brakacaz. V := {(1 t)a + tb | a, b E ve 0 t 1}
klidyen uzaylar
olsun. Tanm gereince, E kmesinin konveks olmas iin V E olmas gerekli ve yeterlidir; Teorem .. (ii)den dolay, o hlde, V kmesinin ak olduunu ve V E iermesinin salandn gstermek kdir. Teorem .. (i)den E E gereklendiinden ve hipotezden dolay E kmesi konveks olduundan, V E iermesi salanr. V kmesinin ak olduunu grmek iinse, t [0, 1] olmak zere, (1 t)a + tb V noktas verildiinde bir r0 > 0 saysnn, Br0 ((1 t)a + tb) V gereklenecek biimde bulunabildiini grmek yeter. t [0, 1] says ve a, b E noktalar sabitlensin. a ve b noktalar ak olan E kmesinde olduklarndan, Br (a) ve Br (b) ak toplar E kmesinin iinde kalacak biimde bir r > 0 says vardr. Eer t = 0 ise, r0 := r almak yeterlidir: bu durumda (1 t)a + tb = a olduundan ve V kmesinin tanmndan dolay E V gereklendiinden, Br0 ((1 t)a + tb) = Br (a) E V olur. imdi, 0 < t 1 olsun. r0 := tr denilerek, x0 Br0 ((1 t)a + tb) noktas sabitlensin. Bylece, x0 = (1 t)a + t olduundan ve 1 (x0 (1 t)a) t
1 (x0 (1 t)a) b = 1 x0 (1 t)a tb < r0 = r, t t t
yani 1 t (x0 (1 t)a) Br (b) E gereklendiinden, x0 V salanr; bu ise Br0 ((1 t)a + tb) V olmas demektir.
Tanm ... E Rn olsun. (i) Eer Rn iindeki ak kmelerden oluan bir U, V ifti iin E U V , U V = , E U = , ve E V = zellikleri gerekleniyorsa, U , V ak kmeler ifti E kmesini ayrr, denir. (ii) Eer E kmesi Rn iindeki hibir ak kme ifti tarafndan ayrlamyorsa, E kmesi Rn iinde balantl olarak adlandrlr. rnek ... Bo kme ve, bir a Rn iin, tek elemanl E := {a} kmesi Rn iinde balantldr. Tanm ... E Rn olsun. (i) Bir U E kmesi, eer Rn iinde ak olan bir V kmesi U = E V olacak biimde varsa, E iinde greli ak olarak adlandrlr.
(ii) Bir A E kmesi, eer Rn iinde kapal olan bir C kmesi A = E C olacak biimde varsa, E iinde greli kapal olarak adlandrlr. Aadaki sonu, klidyen bir uzaydaki balantl kmelerin greli ak kmeler vstasyla karakterize edilebileceini gsterir. Teorem ... E Rn olsun. E kmesinin balantl olmas iin gerek ve yeter art, U V = , E = U V , U = , ve V = gereklenecek biimde E iinde greli ak olan U ve V kmelerinin bulunmamasdr. Kant. E kmesi balantl olsun. ddiann doru olmad, yani E iinde greli ak olan U ve V kmelerinin, U V = , E = U V , U = , ve V = gereklenecek biimde bulunabildii varsaylsn. Rn iinde ak olan ve balantl E kmesini ayran bir U0 , V0 kmeler ifti in ederek, bir elikiye ulaacaz. lk olarak, U V = ( . . ) olduu gzlemlensin: Gerekten, V kmesi E iinde greli ak olduundan dolay Rn iinde ak olan bir kmesi, V = E gereklenecek biimde bulunur; bu ise, U V = olmas nedeniyle U c salandndan ve c kmesi Rn iinde kapal olduundan, U c = c iermesinin doru olmas, yani (..) eitliinin gereklenmesi demektir. (..) gz nne alnarak her x V iin x := inf says, ve buna istinden V0 :=
xu |uU
[
Bx /2 (x)
xV
kmesi tanmlansn. imdi, ., Problem nedeniyle, her x / U iin x > 0 gereklenir ve bundan dolay V0 kmesi tanmldr; ak kmelerin bir birleimi olduundan V0 kmesi Rn iinde aktr; ve V0 kmesi V kmesini ierir, yani V0 E V olur. Dier taraftan, in nedeniyle V0 U = olduundan ve hipotezden dolay E = U V gereklendiinden, ayn zamanda, V0 E V iermesi de salanr. O hlde, V0 E = V olur. Benzer biimde hareket edilerek her y U iin y := inf yaraplar in edilir ve U0 :=
vy |v V
[
y U
By /2 (y)
klidyen uzaylar
olarak tanmlanrsa, U0 E = U koulunu salayan ve Rn iinde ak olan bir U0 kmesi elde edilmi olur. U0 ve V0 kmelerinin E kmesini ayrdklarn grmek iin kantlanmas gereken son olgu, U0 V0 = olduudur. Eer bir a U0 V0 noktas var olsayd, bir x V iin a Bx /2 (x) ve bir y U iin a By /2 (y) olmas gerekirdi; ancak bu durumda, genellii bozmakszn x y olduu kabul edilerek, xy xa + ay < x y + 2 2 y
olmas gerektii grlr, ve bundan iin gereklenmesi dolay, x V olduu mmkn olmayan, x y < inf v y | v V elikisine ulalrd. O hlde, U0 V0 = olmaldr. Tersine, eer E kmesi balantl deilse, yani Rn iinde ak olan bir U0 , V0 kmeler ifti E kmesini ayryorsa, bu durumda U := U0 E ve V := V0 E kmeleri E iinde greli ak, U V = , E = U V , U = , ve V = olur. rnek ... Q kmesi R iinde balantl deildir: Q iinde greli ak olan U := {x Q | x < 2} ve V := {x Q | x > 2} kmeler ifti Q kmesini ayrr. klidyen R uzaynda balantll karakterize ederek, bu ksm kapatacaz. Teorem ... Gerel saylarn bo-olmayan bir E alt-kmesinin balantl olmas iin gerekli ve yeterli koul, E kmesinin bir aralk olmasdr. Kant. E , gerel saylarn bo-olmayan ve balantl bir alt-kmesi olsun. Eer E kmesi tek bir noktadan oluuyorsa, yani bir dejenere kapal aralksa, rnek ..dan dolay balantldr. E kmesi en az iki nokta ieriyorsa, a := inf E ve b := sup E olarak tanmlansn; bu durumda a<b olur. Genellii bozmakszn a, b / E olduu, yani E (a, b) iermesinin de saland varsaylabilir. Eer E = (a, b) ise, x / E gereklenecek biimde bir x (a, b) noktas vardr; bu ise, supremum ve inmum tanmlar nedeniyle, E (a, x) = ve E (x, b) = olmas demektir. Varsaym nedeniyle, bylece, E (a, x) (x, b) olur, yani E kmesinin (a, x) ve (x, b) ak kmeleri tarafndan ayrlabildii elikisine ulalr. O hlde, E = (a, b) olmaldr. Tersine, E , balantl olmayan bir aralk olsun. Bu durumda E kmesini ayran ve R iinde ak olan U ve V kmeleri vardr: yani E U V iermesi gereklenir, ve x1 E U ve x2 E V noktalar bulunur. Genellii bozmakszn x1 < x2 olduu kabul edilerek, W := {t E | (x1 , t) U }
kmesi gz nne alnsn. U kmesi ak olduundan W = olur; dier taraftan, V kmesinin ak olmas nedeniyle, x2 / W gereklenir ve W kmesi bir c < x2 saysyla stten snrl olur. Bylece x3 := sup W saysnn, E iinde kalan (x1 , c] aralna ait olan sonlu bir say olduu sonucuna ulalr. Bu durumda ya x3 U ya da x3 V olmaldr. x3 U olsun. U kmesi ak ve x3 > x1 olduundan, (x3 , x3 + ) U ve x3 > x1 gereklenecek biimde bir > 0 says vardr. Supremum tanmndan dolay ise, t > x3 ve (x1 , t) U salanacak biimde bir t W noktas bulunur. Bu ise (x1 , x3 + ) = (x1 , t) (x3 , x3 + ) U olduu, yani x3 saysnn W kmesinin supremumu olmad elikisine ulatrr. Dier taraftan, eer x3 V ise, benzer dnme biimiyle, bir > 0 saysnn (x3 , x3 + ) V ve bir t W noktasnn t > x3 ve (x3 , t) U gereklenecek biimde bulunabildii grlr. Bu ise (x3 , t) U V , yani U V = elikisine ulatrr. O hlde U, V ak kmeler ifti E kmesini ayramaz, yani E kmesi balantldr.
Problemler
. a, b, c, d gerel saylar ve a b ve c d ise, [a, b] [c, d] := {(x, y ) R2 | x [a, b] ve y [c, d]} dikdrtgeninin kapal, konveks, ve balantl olduunu gsteriniz. . A ve B kmeleri Rn iinde konveks olsun. A B kmesinin konveks olduunu kantlaynz; A B kmesinin de konveks olup olmadn belirleyiniz. . Eer E Rn konveks ise, E kmesinin de konveks olduunu ispatlaynz. . (a) R uzay iinde balantl olan kmelerden oluan bir ailenin arakesitinin balantl olduunu ispatlaynz. (b) R uzay ifadesi R2 uzay ifadesiyle deitirilirse, (a) ksmndaki nermenin genel olarak doru olmadn kantlaynz. (a) R uzay iinde E kmesi balantl ise, E kmesinin de balantl olduunu ispatlaynz. (b) R uzay ifadesi R2 uzay ifadesiyle deitirilirse, (a) ksmndaki nermenin genel olarak doru olmadn kantlaynz.
. E kmesi Rn iinde balantl ve E A E ise, A kmesinin balantl olduunu ispatlaynz. . Rn uzaynn her konveks alt-kmesinin balantl olduunu kantlaynz. Bu nermenin tersinin de geerli olup olmadn belirleyiniz. . H Rn olsun. H kmesinin kompakt olmas iin, H kmesinin, H iinde greli ak olan kmelerden oluan her {E | I } rtlnn bir sonlu alt-rtlnn var olmasnn gerekli ve yeterli olduunu kantlaynz.
klidyen uzaylar
. {E | I }, Rn iinde balantl olan ve I E = koulunu salayan kmelerden oluan bir aile ise, E := I E kmesinin balantl olduunu ispatlaynz.
. I , gerel saylar iinde bir aralk ve f : I R bir fonksiyon olsun. Her [0, 1] ve her x, y I iin f (x + (1 )y ) f (x) + (1 )f (y ) eitsizlii gerekleniyorsa, f fonksiyonu I aral zerinde konveks olarak adlandrlr. I kmesi gerel eksenin bir alt-aral ise, bir f : I R fonksiyonunun I zerinde konveks olmas iin, E := {(x, y ) R2 | x I ve y f (x)} kmesinin R2 iinde konveks olmasnn gerekli ve yeterli olduunu kantlaynz.
. Rn zerinde tanml fonksiyonlarn limitleri

.-. ksmlarnda gelitirilen yaplar, tek-deikenli fonksiyonlar iin geerli olan temel sonularn benzerlerinin ok-deikenli fonksiyonlar iin kurulabilmelerini salar. Bu balamda ilk olarakyani bu ksmdaklidyen uzaylar zerinde tanml fonksiyonlarn limitlerini inceleyeceiz. Bir E Rn kmesi ve bir f Rn Rm ikili bants verildiinde, eer her x E iin {y Rm | (x, y) f } kmesi tek elemanlysa ve E = {x Rn | bir y Rm iin (x, y) f } gerekleniyorsa, f bantsna E zerinde bir fonksiyon denir ve f : E Rm notasyonu kullanlr. Bu durumda, E kmesi f fonksiyonunun tanm kmesi olarak adlandrlr ve dom (f ) ile gsterilir; x dom (f ) olduunda (x, y) f olmasn salayan tek trl belirli y elemanna ise f fonksiyonunun x noktasndaki deeri denir ve y = f (x) olarak yazlr. f fonksiyonunun tanm kmesine ait her x noktas iin f (x) Rm olduundan, j = 1, 2, . . . , m indislerine karlk, f (x) = (f1 (x), f2 (x), . . . , fm (x)) eitlii her x dom (f ) iin gereklenecek biimde fj : dom (f ) R fonksiyonlar vardr: bu fonksiyonlara f fonksiyonunun bileen fonksiyonlar denir. Tek bir bileeninin var olduu m = 1 durumunda, f fonksiyonu gerel-deerli olarak adlandrlr ve f ile gsterilir. rnek ... f (x, y ) := (1 x2 ), ln(x2 y 2 ), sin x cos y fonksiyonu iin, f1 (x, y ) = (1 x2 ), f2 (x, y ) = ln(x2 y 2 ), f3 (x, y ) = sin x cos y , ve dom (f ) = {(x, y ) R2 | 1 olur. Mutlak deer fonksiyonu yerine norm fonksiyonu kullanlarak, tek-deikenli fonksiyonlar iin geerli olan limit tanm ok-deikenli fonksiyonlara tanabilir. x 1 ve |x| < y < |x|}
. Rn zerinde tanml fonksiyonlarn limitleri Tanm ... E Rn ve a Rn olsun.
(i) Her r > 0 gerel says iin Br (a)E kmesi sonsuz sayda nokta ieriyorsa, a noktas E kmesinin bir ylma noktas olarak adlandrlr. (ii) a noktas E kmesinin bir ylma noktas, f : E Rm bir fonksiyon, ve L Rm olsun. Her > 0 saysna karlk bir > 0 says, x E ve 0 < x a < olmas f (x) L < olmasn gerektirecek biimde bulunabiliyorsa, x noktas E zerinden a noktasna yaklatnda f fonksiyonu L noktasna yaknsar, denir. Bu durumda, x a iin f fonksiyonunun bir limit e sahip olduu, sylenir ve E zerinden x a iin f (x) L ya da L=x lim f (x) a
xE
yazlmlar kullanlr. Aklama ... Tek-deikenli fonksiyonlarda olduu gibi, f fonksiyonunun a noktasndaki deeri bu fonksiyonun E zerinden x a iin limitinin var olup olmamasn etkilemez; ayn zamanda limit, eer varsa, tek trl belirlidir. Aklama ... Eer f fonksiyonu x noktas bir ak Br (a) topu zerinden a noktasna yaklatnda L noktasna yaknsyorsa, bu fonksiyon, a noktasnn bir ylma noktas olduu her E kmesi zerinden de L noktasna yaknsar: bu durumda L = lim f (x)
xa
yazlm kullanlr. ok-deikenli bir f fonksiyonunun bir limite sahip olduunu gstermek iin, f (x) L deerini snrlayan ve x a iin g (x) 0 koulunu salayan, gereldeerli ve negatif-olmayan bir g fonksiyonu bulmak kolaylk salar. rnek ... Her (x, y ) = (0, 0) iin f (x, y ) := 3x2 y x2 + y 2
olarak tanmlanan f : R2 {(0, 0)} R fonksiyonu gz nne alnsn. Her (x, y ) R2 iin 2|xy | x2 + y 2 olduundan, |f (x, y )| 3 |x| 2
klidyen uzaylar
eitsizlii tm (x, y ) = (0, 0) iftleri iin gereklenir. imdi, > 0 says sabitlendiinde := /2 olarak alnrsa, 0 < (x, y ) < olduunda |f (x, y ) 0| salanr; bu ise, tanm gereince,
(x,y )(0,0)
2|x|
2 (x, y ) < 2 =
lim
f (x, y ) = 0
olmas demektir. Tanm .., eer x a iin f fonksiyonu L noktasna yaknsyorsa, x noktas a noktasna yeterince yakn olduunda f (x) L deerinin istenildii kadar kk klnabileceini bildirir. Dolaysyla, eer f fonksiyonunun x a iin bir limiti varsa, bu limit, x noktalar a noktasna hangi yoldan yaklarsa yaklasn ayn olmak zorundadr. Bu gzlem, bir limitin var olmadn gstermek iin olduka kullanl bir yntem nerir. rnek ... Her (x, y ) = (0, 0) iin f (x, y ) := 2xy x2 + y 2
olarak tanmlanan f : R2 {(0, 0)} R fonksiyonu gz nne alnsn. Eer f fonksiyonunun (x, y ) (0, 0) iin bir L limit deeri var olsayd, (0, 0) noktasna hangi yoldan yaklalrsa yaklalsn bu limit deerinin ayn olmas gerekirdi. Bir taraftan bu, (0, 0) noktasna x = 0 dorusu zerinden yaklaldnda, her y = 0 iin f (0, y ) = 0 olduundan, L = 0 olmasn gerektirirdi; ancak dier taraftan, ayn noktaya y = x dorusu zerinden yaklaldnda, her x = 0 iin f (x, x) = 1 olduundan, L = 1 sonucuna ulalm olurdu. f fonksiyonunun, o hlde, (x, y ) (0, 0) iin bir limiti var olamaz. ok-deikenli fonksiyonlarn limitleri, diziler kullanlarak da belirlenebilir. Teorem ... E Rn , f : E Rm bir fonksiyon, ve a noktas E kmesinin bir ylma noktas olsun. Bu durumda, L := x lim f (x) a
xE
limitinin var olmas iin gerekli ve yeterli koul, terimleri E {a} kmesinde olan ve a noktasna yaknsayan her (xk )kN dizisi iin f (xk ) L olmasdr.
Kant. E zerinden x a iin f fonksiyonunun limiti L olsun. Bu durumda her > 0 saysna karlk bir > 0 says, x E ve 0 < x a < olmas f (x) L < olmasn gerektirecek biimde bulunur. Dier taraftan, eer her k N iin xk E {a} koulunu salayan (xk )kN dizisi a noktasna yaknsyorsa, xk a < eitsizlii her k N iin gereklenecek biimde bir N N says vardr. Her k N iin xk E ve xk = a olduundan, o hlde, k N olduunda f (xk ) L < salanr: yani, k iin f (xk ) L olur. Tersine, terimleri E {a} kmesinde olan ve a noktasna yaknsayan her (xk )kN dizisi iin f (xk ) L olsun. Eer E zerinden x a iin f fonksiyonu L noktasna yaknsamyorsa, bu durumda bir 0 > 0 says, her > 0 says iin, x E ve 0 < x a < olduunda f (x) L 0 gereklenecek biimde bulunur. Dolaysyla her k N iin bir xk E noktas, 0 < xk a < 1/k ve f (xk ) L 0 salanacak biimde vardr; bu ise, xk a gereklendiinden, hipotezden dolay f (xk ) L olmas sonucuna, yani yeterince byk k saylar iin f (xk ) L < 0 olmas gerektii elikisine ulatrr. Yukardaki sonu ve . ksmndaki ilgili netice kullanlarak, ok-deerli fonksiyonlarn limitlerini belirleme ileminin gerel-deerli fonksiyonlarnkini belirleme ilemine indirgenebilecei kolaylkla gsterilebilir. Teorem ... E Rn , f := (f1 , . . . , fm ) : E Rm bir fonksiyon, a noktas E kmesinin bir ylma noktas, ve L := (L1 , . . . , Lm ) Rm olsun. Bu durumda, L=x lim f (x) a
xE
olabilmesi iin gerek ve yeter art, her j = 1, 2, . . . , m iin Lj = x lim f (x) a j

xE
eitliinin salanmasdr. Kant. Teorem .. ve Teorem .. kullanlarak elde edilir. klidyen uzaylar zerinde tanml fonksiyonlarn cebirsel kombinasyonlaryla ilgili standart sonular ifade edebilmek iin, tek-deikenli fonksiyonlardakine benzer biimde, bu tip cebirsel kombinasyonlar tanmlamak gerekir. E Rn ve f , g : E Rm olmak zere, her x E iin, f ve g fonksiyonlarnn toplam (f + g)(x) := f (x) + g(x);
bir R skaleriyle f fonksiyonunun arpm (f )(x) := f (x); ve f ve g fonksiyonlarnn klidyen/i arpm (f g)(x) := f (x) g(x) olarak tanmlanr.
klidyen uzaylar
Teorem ... E Rn , a noktas E kmesinin bir ylma noktas, R, ve f , g : E Rm olsun. Eer

xa xE
lim f (x)
ve
xa xE
lim g(x)
limitleri varsa,
xa xE
lim (f + g)(x) = x lim f (x) + x lim g(x), a a

xE xE
xa x E
lim (f )(x) = x lim f (x), a

xE
xa xE
xa xE
lim (f g)(x) =
xa xE
lim f (x)
lim g(x) ,
lim f ( x ) lim f (x) , x =x a a x x E E

xa xE
ve, m = 1 olduunda ve g fonksiyonunun limiti sfr olmadka,
xa xE
lim f (x)/g (x) =
xa xE
lim f (x) /
lim g (x)
zellikleri salanr. Kant. Tm zellikler, tanmlarn dorudan sonulardr. rnek ... Problem den dolay, (x, y ) (0, 0) iin, 2 + x y 2 ve 1 + 2x2 + 3y 2 1 gereklenir; bu ise, Teorem ..dan, 2+xy 2 = =2 2 2 1 (x,y )(0,0) 1 + 2x + 3y lim olmas demektir.
ok-deikenli bir fonksiyonun limitinin var olup olmad belirlenmek istendiinde, fonksiyonun deikenlerinin her birini bamsz olarak hareket ettirerek ilgili limiti gz nne almak doal olarak akla gelir. Ancak rnek .. ve rnek .. karlatrlrsa, bu yntemin her zaman ilemedii de grlr. Yine de, limit hesaplarnda kolaylk salayan bu yntemin iletilebilecei durumlar saptamak faydaldr. Bunun iin, yazlmda kolaylk salamak amacyla, kalan ksmda 2-boyutlu klidyen uzayda allacaktr. E R2 ve f : E Rm olarak alnsn, ve (a, b) R2 noktas E kmesinin bir ylma noktas olsun. f fonksiyonunun (a, b) noktasndaki ardk limit leri, ilgili limitler var olduunda,
xa y b
y b
lim lim f (x, y ) := lim
xa
lim f (x, y )
ve lim lim f (x, y ) := lim

y b xa

xa
y b
lim f (x, y )
olarak tanmlanr. Bir fonksiyonun ardk limitleri var olmayabilir; var olsalar bile, fonksiyonun ilgili noktadaki limitinin varln garantilemezler: rnek ..daki f fonksiyonunun (0, 0) noktasndaki ardk limitlerinin varve ikisinin de sfrolmasna ramen, f fonksiyonunun (x, y ) (0, 0) iin limiti yoktur. Ardk limitler, farkl deerler olarak da var olabilirler. rnek ... f : R2 {(0, 0)} R fonksiyonu f (x, y ) := x2 x2 + y 2
olarak verilsin. Her x = 0 iin, y 0 durumunda x2 /(x2 + y 2 ) 1 olduundan, lim lim f (x, y ) = lim x2 =1 x0 x2
x0 y 0
olur; dier taraftan,

y 0 x0
lim lim f (x, y ) = lim lim
x2 0 = lim 2 = 0 y 0 x 0 x2 + y 2 y 0 y
gereklenir. Yukardaki gzlemler ve rnek .., ardk limitlerin ne zaman ayn olduklar sorusunu akla getirir. Aadaki sonu, bir fonksiyonunun bir noktada limiti varsa ve ayn noktada fonksiyonun ardk limitleri mevcutsa, bu limit deerlerinin eit olduklarn syler.
klidyen uzaylar
Teorem ... I ve J gerel saylar iinde ak aralklar olsun ve a I ve b J olarak alnsn. Her y0 J iin limxa f (x, y0 ) ve her x0 I iin limyb f (x0 , y ) limitleri var olsun. Eer L := limiti varsa, bu durumda L = lim lim f (x, y ) = lim lim f (x, y )
xa y b y b xa (x,y )(a,b)
lim
f (x, y )
olur. Kant. Her x I iin, g(x) := lim f (x, y )

y b
olsun. > 0 says sabitlendiinde > 0 says, 0 < (x, y ) (a, b) < olmas f (x, y ) L < olmasn gerektirecek biimde seilsin. Ayn zamanda, x I ve 0 < |x a| < / 2 olduu varsaylsn. Bu durumda 0 < |y b| < / 2 koulunu salayan her y iin, 0 < (x, y ) (a, b) < ve g(x) L g(x) f (x, y ) + f (x, y ) L < g(x) f (x, y ) +
gereklenir. Bu son eitsizliin y b iin limiti alnrsa, |x a| < / 2 koulunu salayan her x I iin g(x) L olduu grlr; bu ise x a iin g(x) L, yani L = lim lim f (x, y )
xa y b
olmas demektir. Dier ardk limitin de var ve L deerine eit olduu, benzer biimde hareket edilerek elde edilir. Teorem .., bir f fonksiyonunun limitinin var olmadn gstermek iin kullanlabilecek bir dier yntemi nerir: eer f fonksiyonunun bir (a, b) noktasndaki ardk limitleri varsa ve farkl deerlerse, bu durumda f fonksiyonunun (x, y ) (a, b) iin limiti yoktur. Dier taraftan rnek .., Teorem ..deki L limitinin var olmas koulunun kaldrlamayacan da gsterir: bir baka deyile, eer bir fonksiyonun bir noktada limiti yoksa, bu noktadaki ardk limitlerin hangi srayla alndna dikkt edilmelidir.
Problemler
. Aadaki limitleri sorulan fonksiyonlarn her birinin tanm kmelerini bulunuz, verilen limitlerin var olduklarn ispatlaynz, ve bu limit deerlerini hesaplaynz: x 1 x2 + x 2 , ; (a) lim y1 x1 (x,y )(1,1) x y sin x , tan (b) lim , x2 + y 2 xy ; x y (x,y )(0,1) x2 1 x2 y 2xy + y (x 1)2 , y2 + 1 x2 + y 2 2x 2y + 2 (x,y )(1,1) 4 |xy | x + y4 , (d) lim . x2 + y 2 (x,y )(0,0) [3](x2 + y 2 ) (c) lim
. Aadaki fonksiyonlarn (0, 0) noktasndaki ardk limitlerini hesaplaynz, hangi fonksiyonlarn R2 iinde (x, y ) (0, 0) durumunda limitinin var olduunu belirleyiniz, ve var olan limit deerlerini hesaplaynz: (a) f (x, y ) := sin x sin y ; x2 + y 2 (b) g (x, y ) := x3 y 3 ; x2 + y 2 (c) h(x, y ) := xy , (x2 + y 2 ) |x | y 4 , x2 + y 4 < 1/2. > 0;
(d) u(x, y ) :=
x2 + y 4 ; x 2 + 2y 4
(e) v (x, y ) :=
. i = 1, 2, 3, 4 iin fi : R2 R fonksiyonlar
f1 (x, y ) :=
xy , x2 +y 2
(x, y ) = (0, 0) ise; (x, y ) = (0, 0) ise;
x2 y2
f2 (x, y ) :=
x2 +y 2
(x, y ) = (0, 0) ise; (x, y ) = (0, 0) ise;
0,

f3 (x, y ) :=
x y , x4 +y 2
(x, y ) = (0, 0) ise;

f4 (x, y ) :=
0,
x y , x2 +y 2
2 2
(x, y ) = (0, 0) ise; (x, y ) = (0, 0) ise;
0, (x, y ) = (0, 0) ise; 0, olarak; a R olmak zere, j = 1, 2, 3, 4 iin Ej kmeleri ise E1 := {(x, y ) R2 | y = ax},
2
E2 := {(x, y ) R2 | y = ax2 },
2
E3 := {(x, y ) R | x = y 3 }, olarak tanmlansn. Her i, j {1, 2, 3, 4} iin, lim

(x,y )(0,0) (x,y )Ej
E4 := R2 lim lim fi (x, y )
fi (x, y ),
x0 y 0
lim lim fi (x, y ),
y 0 x 0
limitlerini hesaplaynz. . aj1 ,...,jn skalerler ve N1 , . . . , Nn negatif-olmayan tam saylar olmak zere,
N1 X Nn X jn =0
P (x1 , . . . , xn ) :=
j1 =0
jn 1 aj1 ,...,jn xj 1 xn
biimindeki bir fonksiyon, Rn zerinde bir polinom olarak adlandrlr. P , Rn zerinde bir polinom ve a Rn ise, limxa P (x) = P (a) olduunu ispatlaynz. . Teorem .. ve Teorem ..un kantlarn tamamlaynz.
klidyen uzaylar
. Rn zerinde tanml fonksiyonlarn sreklilii

Analiz, kendisini betimleyen sfat (reel, kompleks, fonksiyonel, nmerik, vs) ne olursa olsun, temel olarak, fonksiyonlar kategorisindeki en nemli snf olan srekli fonksiyonlarn zelliklerinin incelenmesidir. klidyen uzaylar zerinde tanmlyani, ok-deikenlibu tip fonksiyonlarn incelenecei bu ksmda, tekdeikenli teorinin baz klsik sonular, .-. ksmlarnda gelitirilen yaplar kullanlarak genelletirilecektir. Aadaki tanm, tek-deikenli fonksiyonlar iin geerli olan tanmn okdeikenli fonksiyonlara doal olarak geniletilmesidir. Tanm ... Rn uzaynn bo-olmayan bir alt-kmesi E ve f : E Rm bir fonksiyon olsun. (i) a E olmak zere, her > 0 iin bir > 0 says, x E ve x a < olmas f (x) f (a) < olmasn gerektirecek biimde bulunabiliyorsa, f fonksiyonuna a noktasnda srekli dir, denir. (ii) A E olmak zere, eer f fonksiyonu her a A noktasnda srekli ise, f fonksiyonu A zerinde srekli olarak adlandrlr, ve f : A Rm sreklidir, yazlm kullanlr. (iii) Tanm kmesi olan E zerinde srekli ise, f fonksiyonuna srekli denir. Aklama ... Tanm .. ve Tanm .. karlatrlrsa, E kmesinin bir ylma noktas olan her a E iin, f fonksiyonunun a noktasnda srekli olmasnn f (a) = x lim f (x) ( . . ) a
xE
eitliinin salanmasna denk olduu grlr. Dier taraftan, (..) eitlii ve Teorem .. gz nne alnrsa, bir f fonksiyonunun bir a E noktasnda ya da bir A E kmesi zerinde srekli olabilmesi iin, bu fonksiyonun her fj bileen fonksiyonunun, srasyla, a noktasnda ya da A kmesi zerinde srekli olmasnn gerekli ve yeterli olduu sonucuna da ulalr; dier bir ifadeyle, ok-deerli fonksiyonlarn sreklilii gerel-deerli fonksiyonlarn srekliliine indirgenerek incelenebilir. Temel ilemler altnda srekliliin korunmas da, (..) eitliinin ve Teorem ..un sonucudur: eer f ve g fonksiyonlar noktasal olarak ya da bir kme zerinde srekli iseler, f + g, f g, f , ve her skaleri iin f fonksiyonlar da ayn yerde srekli olurlar. Teorem ..nin basit bir uygulamas olarak, ilgili noktalarda srekli olan fonksiyonlarn bilekelerinin de srekli olduu kolaylkla gsterilebilir.
Teorem ... E Rn , Rm , f : E , ve g : Rp olsun. Eer E zerinden x a iin f (x) L ise ve g fonksiyonu L noktasnda srekli oluyorsa, bu durumda

xa xE
lim (g f )(x) = g
xa xE
lim f (x)
eitlii gereklenir. Kant. Terimleri E {a} kmesinde olan ve a noktasna yaknsayan bir dizi (xk )kN olsun. Bu durumda, Teorem ..den, f (xk ) L ve g(f (xk )) g(L) gereklenir, yani

k
lim (g f )(xk ) = g(L) = g
xa xE
lim f (x)
olur; bu ise, yine Teorem ..den, E zerinden x a iin (g f )(x) g(L) olmas demektir. Sreklilik kavramna daha yakndan bir bak, bir fonksiyonun bir noktada srekli olmasnn yalnz bu noktada deil, bu noktann yaknnda da fonksiyonun davranyla ilgili bilgi verdiini gsterir. Tanm ..den dolay, eer f fonksiyonu bir a E noktasnda srekli ve > 0 ise, bir > 0 saysnn f (B (a) E ) B (f (a)), yani B (a) E f 1 (B (f (a))) salanacak biimde bulunabildii grlr: dier bir ifadeyle, f (a) merkezli bir ak topun ters grnts, E kmesinin a merkezli greli ak bir alt-kmesini ierir. Bu gzlem, srekli fonksiyonlarn karakterizasyonuyla ilgili aadaki temel sonuca yol aar. Teorem ... E Rn ve f : E Rm olsun. f fonksiyonunun E zerinde srekli olmas iin gerekli ve yeterli koul, Rm iinde ak olan her V kmesi iin f 1 (V ) E kmesinin E iinde greli ak olmasdr. Kant. f fonksiyonu E zerinde srekli ve V kmesi Rm iinde ak olsun. Genellii bozmakszn, f 1 (V ) E kmesinin bo kme olmad varsaylabilir. a f 1 (V ) E , yani, a E ve f (a) V olarak alnsn. V ak olduundan bir > 0 says, B (f (a)) V salanacak biimde vardr. Dier taraftan bir > 0 says da, f fonksiyonunun a noktasnda srekli olmasndan dolay, B (a) E f 1 (B (f (a))) f 1 (V ) ( . . )
gereklenecek biimde bulunur. imdi, U :=
klidyen uzaylar
B (a)
af 1 (V )
olarak tanmlansn. Ak kmelerin bir birleimi olduundan, U kmesi aktr. Ayn zamanda, V kmesinin f fonksiyonu altndaki ters grntsne ait olan noktalar merkezli ak toplarn birleimi olmasndan dolay, U kmesi f 1 (V ) kmesini ierir: yani, U E f 1 (V ) E olur. Dier taraftan, (..)den dolay U E f 1 (V ) E iermesi de salanr. O hlde f 1 (V ) E = U E gereklenir; bu ise, Tanm .. (i)ye nazaran, f 1 (V ) E kmesinin E iinde greli ak olmas demektir. Tersine, > 0 ve a E olsun, ve V := B (f (a)) olarak alnsn. Hipotezden dolay, f 1 (V ) E kmesi E iinde greli aktr. a f 1 (V ) olduundan, o hlde, bir > 0 says E B (a) f 1 (V ) gereklenecek biimde bulunur: bu ise, x E ve x a < olduunda f (x) f (a) < olmas demektiryani f fonksiyonu a noktasnda sreklidir. Aklama ... Teorem .., ak olma kavramnn srekli fonksiyonlarn ters grntleri altnda korunduunu gsterir. Benzer biimde, kapal olma kavram da srekli fonksiyonlarn ters grntleri altnda korunur (bkz. Problem ). Kompakt kmeler iinse, ayn olgu genel olarak doru deildir: her x > 0 iin f (x) := 1/x olarak tanmlanan f fonksiyonunun (0, ) aral zerinde srekli ve H := [0, 1] kmesininHeine-Borel Teoreminden dolayR iinde kompakt olmasna ramen, f 1 (H ) = [1, ) kmesiyine Heine-Borel Teoreminden dolaykompakt deildir. Aadaki sonu kompaktln, srekli fonksiyonlarn ters grntlerinden ziyade, grntleri altnda korunduunu syler. Teorem ... Eer H kmesi Rn iinde kompakt ve f : H Rm srekliyse, f (H ) kmesi Rm iinde kompakttr. Kant. f (H ) kmesinin bir ak rtl {V | I } olsun. Bu durumda Hf
1
(f (H )) f
[
I
[
I
f 1 (V )
olur. Dolaysyla, Teorem ..den, H iinde greli ak olan kmelerden oluan {f 1 (V ) | I } ailesinin H iin bir rtl olduu sonucuna ulalr. H kmesi kompakt olduundan, bu, ., Problem den dolay, H
N [ j =1
f 1 (Vj )
salanacak biimde 1 , 2 , . . . , N indislerinin var olmalar anlamna gelir. O hlde ! f (H ) f

N [
f 1 (Vj )
N [
(f f 1 )(Vj )
N [
Vj
j =1
j =1
j =1
gereklenir: yani, f (H ) kmesi kompakttr. Aklama ... Kompakt kelimesi ak ya da kapal kelimesiyle deitirildiinde, Teorem .. genel olarak doru olmaz: her x R iin f (x) := x2 olarak tanmlanan f : R R fonksiyonu srekli ve V := (1, 1) kmesi R iinde ak olmasna karn, f (V ) = [0, 1) kmesi R iinde ne ak ne de kapaldr; benzer biimde, her (x, y ) R2 iin (x, y ) := x olarak tanmlanan : R2 R fonksiyonu srekli ve K := {(x, y ) R2 | x > 0, y = 1/x} kmesi R2 iinde kapal olmasna ramen, (K ) = (0, ) kmesi R iinde kapal deildir. Dier bir deyile, ak ya da kapal olmak, srekli fonksiyonlarn grntleri altnda korunmaz. Balantllk da, kompaktlk gibi, srekli fonksiyonlarn grntleri altnda korunan bir dier zelliktir. Teorem ... Eer E kmesi Rn iinde balantl ve f : E Rm srekliyse, f (E ) kmesi Rm iinde balantldr. Kant. f (E ) kmesinin Rm iinde balantl olmad varsaylsn, ve buna istinden, bu kmeyi ayran ve Rm iinde ak olan bir U, V kmeler ifti alnsn. Teorem ..den dolay, f 1 (U ) E ve f 1 (V ) E kmeleri E iinde greli aktr. f (E ) U V olduundan da, E = f 1 (U ) E f 1 (V ) E

salanr. Dier taraftan, U V = olmas nedeniyle, f 1 (U ) f 1 (V ) = gereklenir. f 1 (U ) E , f 1 (V ) E , o hlde, E kmesini ayran bir greli ak kmeler iftidir. Bu ise, Teorem .. nedeniyle, E kmesinin balantl olmamas demektir. imdiye dek gsterilen sonularn salad alt-yapyla, artk tek-deikenli fonksiyonlar iin geerli olan baz klsik sonular ok-deikenli ve gerel-deerli fonksiyonlara geniletebiliriz. Teorem .. (Ekstremum Deer Teoremi). H , klidyen bir uzayn bo-olmayan ve kompakt bir alt-kmesi, ve f : H R srekli olsun. Bu durumda M := sup{f (x) | x H } ve m := inf {f (x) | x H }
klidyen uzaylar
deerleri sonlu gerel saylardr, ve M = f (xM ) ve m = f (xm ) gereklenecek biimde H kmesine ait xM ve xm noktalar bulunur. Kant. steneni M iin gstererek, kant benzer olan m ile ilgili sonucun ispatn okuyucuya brakacaz. H kompakt ve f srekli olduundan, Teorem ..dan, f (H ) kmesi kompakttr. Heine-Borel Teoreminden, bu, f (H ) kmesinin kapal ve snrl olmas anlamna gelir. Snrl olduundan, gerel saylarn bir altkmesi olan f (H ) kmesinin supremumu vardr: yani, M deeri sonludur. Dier taraftan, supremum tanm kullanlrsa, terimleri H kmesinde olan ve k iin f (xk ) M koulunu salayan bir (xk )kN dizisinin var olduu grlr. Bu ise, f (H ) kmesi kapal olduundan, Teorem .. nedeniyle, M f (H ) olmas demektir: bir xM H noktas, o hlde, M = f (xM ) olacak biimde bulunur. Teorem .. (Ara-Deer Teoremi). E , klidyen bir uzayn balantl bir altkmesi olsun. Eer f : E R srekli, bir a, b E ifti iin f (a) = f (b), ve y says f (a) ve f (b) deerleri arasnda ise, bu durumda f (x) = y gereklenecek biimde bir x E noktas vardr. Kant. E balantl ve f srekli olduundan, Teorem ..den, f (E ) kmesi R iinde balantldr. Bu ise, Teorem ..dan, f (E ) kmesinin bir aralk olmas demektir: y says bu aralkta olduundan, o hlde, bir x E iin f (x) = y olmaldr. Bu ksmda son olarak, dzgn sreklilik kavramn klidyen uzaylarda inceleyeceiz. Tanm ... E Rn ve f : E Rm bir fonksiyon olsun. Eer her > 0 saysna karlk bir > 0 says, x, a E ve x a < olmas f (x) f (a) < olmasn gerektirecek biimde bulunabiliyorsa, bu durumda f fonksiyonuna E zerinde dzgn srekli dir, denir ve f : E Rm dzgn sreklidir, yazlm kullanlr. Aklama ... Tanm .. ve Tanm .. karlatrlrsa, dzgn srekli bir fonksiyonun srekli olduu grlr; srekli bir fonksiyon ise, genel olarak, dzgn srekli olmak zorunda deildir: her x R iin f (x) := x2 olarak tanmlanan f : R R fonksiyonu, srekli olmasna karn, R zerinde dzgn srekli deildir. Srekliliin ne zaman dzgn sreklilii gerektirdii, bu ksmda ispatlanacak son netice olacaktr. Bunun iin nce, bu iki kavram arasndaki fark ok iyi gsteren bir yardmc sonu kantlanacaktr.
Lemma ... E Rn ve f : E Rm dzgn srekli olsun. Eer (xk )kN dizisi E iinde bir Cauchy dizisi ise, (f (xk ))kN dizisi de Rm iinde bir Cauchy dizisidir. Kant. > 0 says sabitlensin ve f fonksiyonunun dzgn srekli olduu kullanlarak bir > 0 says, x, a E ve x a < olduunda f (x) f (a) < gereklenecek biimde seilsin. Dier taraftan, (xk )kN dizisinin bir Cauchy dizisi olduu kullanlarak bir N N says, her k, m N iin xk xm < olacak biimde alnsn. Bylece, k, m N olduunda f (xk ) f (xm ) < eitsizliinin saland, yani (f (xk ))kN dizisinin Rm iinde bir Cauchy dizisi olduu elde edilmi olur. Aklama ... Lemma .., Cauchy dizilerinin dzgn srekli fonksiyonlarla yine Cauchy dizilerine gnderildiklerini gsterir. Ayn sonu, genel olarak, srekli fonksiyonlar iin doru deildir: E := (0, 1] olmak zere, f (x) := 1/x olarak tanmlanan f : E R fonksiyonu E zerinde srekli ve (1/k )kN dizisiTeorem .. nedeniyleE iinde bir Cauchy dizisi olmasna karn, (f (1/k ))kN = (k )kN dizisiyine Teorem .. nedeniyleR iinde bir Cauchy dizisi deildir. Artk, kompakt kmeler zerinde tanml fonksiyonlar iin dzgn srekliliin sreklilie ek bir bilgi getirmediinink ona denk olduunugsterebilecek durumdayz. Teorem ... H Rn kompakt ve f : E Rm olsun. f fonksiyonunun H zerinde srekli olmas iin, bu fonksiyonun H zerinde dzgn srekli olmas gerekli ve yeterlidir. Kant. Aklama .., verilen koulun f fonksiyonunun H zerinde srekli olmas iin yeterli olduunu gsterir. Tersine, f fonksiyonu bir kompakt H Rn kmesi zerinde srekli olsun. Bir elikiye ulamak amacyla, f fonksiyonunun H zerinde dzgn srekli olmad kabul edilsin. Bu durumda bir 0 > 0 says, her k N iin xk yk < 1/k ve f (xk ) f (yk ) 0 ( . . )
koullarn salayan xk , yk H noktalar var olacak biimde bulunur. HeineBorel Teoreminden, kompakt olan H kmesi dizisel kompakttr; yani (xk )kN dizisinin, j iin xkj x H gereklenecek biimde bir (xkj )j N alt-dizisi vardr. Ayn nedenlerle (ykj )j N dizisinin, iin ykj y H salanacak biimde bir (ykj ) N alt-dizisi bulunur. (xkj )j N dizisinin bir alt-dizisi olmas
klidyen uzaylar
sebebiyle (xkj ) N dizisi iin durumunda xkj x gerekleneceinden ve f srekli olduundan, (..), Teorem .., ve Teorem .. kullanlarak, f (x) f (y) 0 > 0 olmas gerektii bylece grlr: yani, f (x) = f (y) sonucuna ulalr. Ancak bu, her k N iin geerli olan xk yk < 1/k eitsizliinden dolay gereklenen x = y, yani f (x) = f (y) durumuyla eliir. O hlde varsaym yanl, yani f fonksiyonu H zerinde dzgn sreklidir.
Problemler
. f (x, y ) :=
e1/|xy| , 0,
x = y ise; x = y ise;
olarak tanmlanan f : R2 R fonksiyonunun srekli olduunu ispatlaynz. . r Q ve s R Q olduunda f (r, s) = 0 olan f : R2 R fonksiyonu srekli ise, her (x, y ) R2 iin f (x, y ) = 0 olduunu kantlaynz. . E Rn ve f : E Rm olsun. f fonksiyonunun E zerinde srekli olmas iin, Rm iinde kapal olan her C kmesi iin f 1 (C ) E kmesinin E iinde greli kapal olmasnn gerekli ve yeterli olduunu kantlaynz. . X ve Y klidyen uzaylar, H X kompakt bir kme, ve f : H Y bir srekli fonksiyon olsun. (a) Her > 0 saysna karlk, H
N [
Bj (xj )
j =1
ve
f H B2j (xj ) B/2 (f (xj ))
salanacak biimde x1 , . . . , xN H noktalarnn ve 1 , . . . , N pozitif gerel saylarnn var olduunu ispatlaynz. (b) (a) ksmndaki sonucu kullanarak, Teorem .. iin baka bir kant veriniz. . X ve Y klidyen uzaylar, H X , ve f : H Y fonksiyonu H zerinde bire-bir olsun. (a) Her E H iin, (f 1 )1 = f (E ) olduunu gsteriniz. (b) Problem ve (a) ksmndaki sonucu kullanarak, H kmesi kompakt ve f fonksiyonu H zerinde srekli ve bire-bir ise, f 1 fonksiyonunun f (H ) zerinde srekli olduunu ispatlaynz. . (a) U := {x R3 | 1 x 3} ise, a = min{ x | x U } gereklenecek biimde bir a U noktasnn var olduunu gsteriniz. (b) X ve Y klidyen uzaylar ve f : X Y bir lineer fonksiyon olsun. Bir e X birim vektrnn, X iindeki her x birim vektr iin f (x) f (e) gereklenecek biimde var olduunu ispatlaynz. (a) Her a, b S noktas iin bir f : [0, 1] Rn srekli fonksiyonunun, f (0) = a, f (1) = b, ve her t [0, 1] iin f (t) S gereklenecek biimde bulunabildii bir S Rn kmesi, yay-balantl olarak adlandrlr. Rn uzaynn yay-balantl bir alt-kmesinin balantl olduunu ispatlaynz.
(b) R2 uzaynn, (1, 3) ve (4, 1) noktalarn ieren balantl bir alt-kmesi S olsun. S kmesinin x = y dorusu zerinde bulunan bir nokta ierdiini gsteriniz. . (a) E Rn olsun. E kmesinin herhangi iki noktas birbirine okgensel bir yolla balanabiliyorsa, yani her a, b E iin sonlu sayda xk E (k = 1, . . . , N ) noktalar, x0 = a, xN = b, ve k = 1, . . . , N iin L(xk1 ; xk ) E olacak biimde bulunabiliyorsa, E kmesi okgensel balantl olarak adlandrlr. Rn iindeki her okgensel balantl kmenin balantl olduunu ispatlaynz. (b) E Rn kmesi ak ve balantl, ve x0 E olsun. U , E iinde kalan okgensel bir yolla x0 noktasna balanabilen x E noktalarndan oluan kme ise, U kmesinin ak olduunu gsteriniz. (c) Rn iindeki ak ve balantl her kmenin okgensel balantl olduunu kantlaynz.
. H , klidyen bir uzayn bo-olmayan ve kompakt bir alt-kmesi olsun. (a) f : H Rm srekli ise, f := sup f (x)
xH
byklnn sonlu olduunu, ve bir x0 H noktasnn f (x0 ) = f eitlii gereklenecek biimde var olduunu gsteriniz. (b) Her k N iin fk : H Rm fonksiyonlarndan oluan bir (fk )kN dizisi ve bir f : H Rm fonksiyonu iin, eer her > 0 saysna karlk bir N N says, k N ve x H olmas fk (x) f (x) < olmasn gerektirecek biimde bulunabiliyorsa, (fk )kN fonksiyonlar dizisinin f fonksiyonuna H zerinde dzgn yaknsad, sylenir. (fk )kN fonksiyonlar dizisinin f fonksiyonuna H zerinde dzgn yaknsamas iin, R iinde fk f 0 olmasnn gerekli ve yeterli olduunu kantlaynz. (c) Bir (fk )kN fonksiyonlar dizisinin f fonksiyonuna H zerinde dzgn yaknsamas iin gerekli ve yeterli koulun, her > 0 says iin bir N N saysnn, k, m N olmas fk fm < olmasn gerektirecek biimde bulunabilmesi olduunu ispatlaynz. . X bir klidyen uzay olsun. (a) a R ve b X olmak zere, f (x) := ax + b olarak tanmlanan f : X X fonksiyonunun dzgn srekli olduunu gsteriniz. (b) Her x X iin g (x) := x olarak tanmlanan g : X R fonksiyonunun dzgn srekli olduunu kantlaynz. (c) M X bo kme deilse, her x X iin d(x) := inf { x m | m M } olarak tanmlanan d : X R fonksiyonunun srekli olduunu gsteriniz, ve bu fonksiyonun hangi koullar altnda dzgn srekli olduunu belirleyiniz.
Rn zerinde diferansiyellenebilme
ok-deikenli fonksiyonlar iin diferansiyellenebilme kavram, boyutu birden byk olan klidyen uzaylarn topolojik yaplarnn gerel saylarnkinden farkl olmasndan dolay, tek-deikenli fonksiyonlar iin trevin var olmasna denk olan ayn kavrama nazaran cidd farkllklar arzeder. Bu farkllklar belirlemek ve tek-deikenli fonksiyonlar iin geerli olan temel sonularn ok-deikenli fonksiyonlar iin benzerlerini elde etmek, bu blmn balca ura konusunu oluturacaktr.
. Ksm trevler ve integraller

Deiken says birden fazla olan fonksiyonlar iin trev ve integral kavramlarn tanmlamann ilk akla gelen ve en doal olan yolu, deikenlerin her birini bamsz olarak hareket ettirerek ilgili yaplar tek-deikenli teorinin standart aralar vstasyla kurmaktr. Bu ekilde elde edilecek nesnelerinyani, ksm trevler in ve ksm integraller inve limit alma ileminin deimeli olaca koullar belirlemek, bu ksmn ana gyesidir. Hibiri bo kme olmayan sonlu sayda bir E1 , E2 , . . . , En kmeler ailesinin kartezyen arpm , E1 E2 En := {(x1 , x2 , . . . , xn ) | j = 1, 2, . . . , n iin xj Ej } olarak tanmlanan kmedir. R kmesinin n tane alt-kmesinin kartezyen arpm, o hlde, Rn kmesinin bir alt-kmesi olur. n tane kapal ve snrl araln kartezyen arpm, Rn iinde bir dikdrtgen , ya da bir n-boyutlu dikdrtgen olarak adlandrlr. Eer her j = 1, . . . , n iin |bj aj | =: s ise, n-boyutlu R := [a1 , b1 ] [an , bn ] dikdrtgenine ayrt uzunluu s olan bir n-boyutlu kp denir. Gerel-deerli f : {x1 } {xj 1 } [a, b] {xj 1 } {xn } R fonksiyonu gz nne alnsn. Her t [a, b] iin g (t) := f (x1 , . . . , xj 1 , t, xj +1 , . . . , xn )
eklinde tanmlanan tek-deikenli fonksiyon f (x1 , . . . , xj 1 , , xj +1 , . . . , xn ) olarak gsterilecektir. Eer g fonksiyonu [a, b] aral zerinde integrallenebiliyorsa, f fonksiyonunun xj deikenine gre [a, b] aral zerindeki ksm integral i
Z
a b
f (x1 , . . . , xn ) dxj :=
a
g (t) dt
olarak tanmlanr. Eer g fonksiyonu bir t0 (a, b) noktasnda diferansiyellenebiliyorsa, f fonksiyonunun xj deikenine gre (x1 , . . . , xj 1 , t0 , xj +1 , . . . , xn ) noktasndaki ksm trev i (ya da birinci-mertebeden ksm trev i) fxj (x1 , . . . , xj 1 , t0 , xj +1 , . . . , xn ) f (x1 , . . . , xj 1 , t0 , xj +1 , . . . , xn ) := g (t0 ) := xj biiminde verilir. Dolaysyla, ksm trev tanm tek-deikenli fonksiyonlar iin geerli olan trev tanmyla birlikte dnlrse, fxj ksm trevinin bir a noktasnda var olmas iin, f f (a + hej ) f (a) (a) := lim h0 xj h limitinin varlnn gerekli ve yeterli olduu grlr. Gerel-deerli fonksiyonlar iin yaplan ksm trev tanm, ok-deerli fonksiyonlara doal olarak geniletilebilir: eer j {1, 2, . . . , n}, V Rn bir ak kme, ve f := (f1 , . . . , fm ) : V Rm bir ok-deerli fonksiyon ise, f fonksiyonunun her bileen fonksiyonunun xj deikenine gre a V noktasndaki ksm trevleri var olduunda, f (a) := fxj (a) := xj

f1 fm (a), . . . , (a) xj xj
olarak tanmlanan ok-deerli fonksiyona f ok-deerli fonksiyonunun xj deikenine gre birinci-mertebeden ksm trev i denir. Yksek-mertebeli ksm trevler, gerel- ya da ok-deerli fonksiyonlar iin, iterasyon yoluyla doal olarak tanmlanr: rnein, gerel-deerli f fonksiyonunun xj ve xk deikenlerine gre ikinci-mertebeden ksm trev i fxj xk 2f := := xk xj xk

f xj
( . . )
biiminde tanmlanan fonksiyondur; benzer olarak, p1 , . . . , pn negatif-olmayan tam saylar, p := p1 + + pn , ve i1 , . . . , ip {1, 2, . . . , n} olmak zere, gereldeerli f fonksiyonunun pinci-mertebeden ksm trev lerini gsteren
1 xp 1
pf n xp n
ve
pf xi1 xip
sembollerinin anlamlar aktr. j = k olduunda, (..) ile verilen ikincimertebeden ksm trevler kark olarak adlandrlr. imdiye dek elde edilenler, aadaki nemli fonksiyon ailelerinin tanmlanmasna olanak salar. Tanm ... V Rn bir ak kme, f : V Rm bir fonksiyon, ve p N olsun. (i) 1 k p olmak zere, eer her k iin f fonksiyonunun k nc-mertebeden ksm trevleri varsa ve V zerinde srekli ise, f fonksiyonuna V zerinde C p -snfndan dr, denir, ve bu tip fonksiyonlarn ailesi iin C p (V ) yazlm kullanlr. V zerinde srekli olan fonksiyonlarn ailesi C (V ) ile gsterilir. (ii) Her p N iin f C p (V ) ise, f fonksiyonunun V zerinde C -snfndan olduu, sylenir, ve bu tip fonksiyonlarn ailesi C (V ) olarak gsterilir. Yazlmda kolaylk salamak amacyla, bu ksmn kalan parasndaki sonular n = 2 durumu iin verilecek, ve x1 ve x2 deikenleri yerine, srasyla, x ve y yazlacakr. Notasyonda gerekli deiiklikleri yaparak ilgili sonularn her n N iin doru olduklarn gzlemlemek olduka kolaydr. Ksm trev ve ksm integral kavramlar temel olarak bir-boyutlu kirler olduklarndan, tek-deikenli fonksiyonlarn trevleri ve integralleriyle ilgili her sonu, ksm trevler ve ksm integraller hakknda bilgi ierir. Tipik bir rnek, tek-deikenli fonksiyonlarn trevleri iin geerli olan arpm Kural nedeniyle, fx ve gx var olduklarnda, g f (f g ) = f +g x x x eitliinin gereklenmesidir. Benzer biimde, tek-deikenli Ortalama Deer Teoremi kullanlarak, f (, y ) fonksiyonu [a, b] aral zerinde srekli ve fx (, y )
Bkz. Bkz.
[, Theorem .]. [, Theorem .].
ksm trevi (a, b) aral zerinde var olduunda, y deerine bal olan bir c (a, b) saysnn f f (b, y ) f (a, y ) = (b a) (c, y ) x salanacak biimde bulunabilecei grlr. Dier taraftan ntegral Hesabn Temel Teoremi, f (, y ) fonksiyonu [a, b] aral zerinde srekli ise x
Z
a x
f (t, y ) dt = f (x, y )
eitliinin doru olacan; ayn zamanda da fx (, y ) ksm trevi [a, b] aral zerinde varsa ve bu aralk zerinde integrallenebiliyorsa
Z
a b
f (x, y ) dx = f (b, y ) f (a, y ) x
eitliinin salanacan bildirir. lk olarak, kark ksm trevlerin hangi koullar altnda eit olduklarn grelim. Teorem ... V R2 bir ak kme, (a, b) V , ve f : V R olsun. Eer f fonksiyonu V zerinde C 1 -snfndan ise ve f fonksiyonunun kark ksm trevlerinden biri V zerinde varsa ve (a, b) noktasnda srekli oluyorsa, bu durumda f fonksiyonunun dier kark ksm trevi de (a, b) noktasnda vardr, ve 2f 2f (a, b) = (a, b) yx xy eitlii salanr. Kant. fyx ksm trevi V zerinde var ve (a, b) noktasnda srekli olsun. Bir r > 0 says B (( a, b )) V gereklenecek biimde alnsn, ve | h | < r/ 2 ve r |k | < r/ 2 iin (h, k ) := f (a + h, b + k ) f (a + h, b) f (a, b + k ) + f (a, b) olarak tanmlansn. Ortalama Deer Teoremi iki kere kullanldnda, (h, k ) = k
Bkz.
f 2f f (a + h, b + k ) k (a, b + k ) = hk (a + h, b + k ) y y xy
[, Theorem .].
eitlii salanacak biimde , (0, 1) saylarnn var olduklar grlr; bu ise, son eitlikteki kark ksm trev fonksiyonunun (a, b) noktasnda srekli olmasndan dolay, 2f (h, k ) = (a, b) k0 h0 hk xy lim lim ( . . )
olmas demektir. Dier taraftan, yine Ortalama Deer Teoreminden dolay bir (0, 1) says, (h, k ) = f (a + h, b + k ) f (a, b + k ) f (a + h, b) + f (a, b) f f = h (a + h, b + k ) h (a + h, b) x x
gereklenecek biimde vardr. Bylece, (..) nedeniyle, 1 lim lim k0 h0 k
f f (a + h, b + k ) (a + h, b) x x
= lim lim
2f (h, k ) = (a, b) k0 h0 hk xy
olduu grlr. fx fonksiyonunun Br ((a, b)) zerinde srekli olmas nedeniyle yukardaki ilk eitlikte h = 0 alnabileceinden, o hlde, 2f 1 (a, b) = lim k0 k yx sonucuna ulalr. Aklama ... Teorem .., verilen koullar altnda birinci-mertebeden ksm trevlerin deimeli olduklarn syler. Aadaki rnek, teoremin hipotezindeki ikinci-mertebeden ksm trevin srekli olmas koulunun genel olarak kaldrlamayacan gsterir. rnek ... f : R2 R fonksiyonu
(
f f 2f (a, b + k ) (a, b) = (a, b) x x xy
f (x, y ) :=
xy 0,
x 2 y 2 x2 +y 2
(x, y ) = 0 ise; (x, y ) = 0 ise;
olarak tanmlansn. Trev kurallar kullanlarak, her (x, y ) = (0, 0) iin, f (x, y ) x x2 y 2 x2 y 2 ( xy ) + x2 + y 2 x x2 + y 2 2 2 2 4xy x y = xy +y (x2 + y 2 )2 x2 + y 2 = xy x

ve f (x, y ) y = xy y
x2 y 2 x2 y 2 ( xy ) + x2 + y 2 y x2 + y 2 2 2 4x y x y2 = xy +x (x2 + y 2 )2 x2 + y 2
olduu grlr. 2|xy | x2 + y 2 olduundan, o hlde, her (x, y ) = (0, 0) iin |fx (x, y )| 2|y | ve |fy (x, y )| 2|x| gereklenir; bu ise, (x, y ) (0, 0) iin, fx (x, y ) 0 ve fy (x, y ) 0 olmas demektir. Dier taraftan, ksm trev tanm kullanlarak, f f (h, 0) f (0, 0) 00 (0, 0) = lim = lim =0 h0 h0 x h h ve f f (0, h) f (0, 0) 00 (0, 0) = lim = lim =0 h0 h0 y h h
elde edilir. O hlde, f C 1 (R) gereklenir. te yandan, yine ksm trev tanm kullanlrsa, fx (0, h) fx (0, 0) h 0 2f (0, 0) = lim = lim = 1 h0 h0 yx h h ve 2f fy (h, 0) fy (0, 0) h0 (0, 0) = lim = lim =1 h0 h0 xy h h
olduu grlr. Ksm integral ve limit ilemleri, integrand bir dikdrtgen zerinde srekliyse, deimelidir. Teorem ... H := [a, b] [c, d] bir dikdrtgen ve f : H R bir srekli Rb fonksiyon olsun. Eer F (y ) := a f (x, y ) dx ise, F fonksiyonu [c, d] aral ze-
. Ksm trevler ve integraller rinde sreklidir; yani,

Z
b
b a y y0 y [c,d]
lim y y
f (x, y ) dx =
a
lim f (x, y ) dx
y [c,d]
eitlii her y0 [c, d] iin gereklenir. Kant. Kapal ve snrl bir aralk zerinde srekli olan tek-deikenli bir fonksiyon bu aralk zerinde integrallenebildiinden ve her y [c, d] iin f (, y ) fonksiyonu [a, b] zerinde srekli olduundan, her y [c, d] iin F (y ) vardr. y0 [c, d] noktas sabitlensin ve > 0 alnsn. Heine-Borel Teoreminden dolay H kompakt olduundan, Teorem .. kullanlarak bir > 0 saysnn, (x, y ), (z, w) H ve (x, y ) (z, w) < olduunda |f (x, y ) f (z, w)| < ba
salanacak biimde var olduu grlr. Bu ise, |y y0 | = (x, y ) (x, y0 ) olmasndan dolay, |y y0 | < koulunu salayan her y [c, d] iin
Z
b
|F (y ) F (y0 )|
a
|f (x, y ) f (x, y0 )| <
olmas demektir. O hlde, [c, d] zerinden y y0 iin F (y ) F (y0 ) gereklenir. Ksm trev fonksiyonu bir dikdrtgen zerinde srekli olduunda, trev ve integral ilemleri de deimelidir. ntegral iareti altnda trev ilemi olarak adlandrlan bu nemli sonu, aadaki gibi verilir. Teorem ... H := [a, b] [c, d] bir dikdrtgen ve f : H R bir fonksiyon olsun. Her y [c, d] iin f (, y ) fonksiyonunun [a, b] zerinde integrallenebilir olduu, ve her x [a, b] iin fy (x, ) ksm trevinin [c, d] zerinde var olduu kabul edilsin. Eer fy (x, y ) fonksiyonu H zerinde srekli ise, bu durumda her y [c, d] iin Z b Z b f d f (x, y ) dx = (x, y ) dx dy a a y eitlii salanr.
Bkz.
[, Theorem .].
Kant. fy (x, ) ksm trevinin [c, d] zerinde var olmas, ayn ksm trevin (c, d) zerinde var olmas ve f (x, d + h) f (x, d) f (x, c + h) f (x, c) , fy (x, d) := lim fy (x, c) := lim+ h h h0 h0 limitlerinin var olmalar anlamna geldiinden, istenen, her y [c, d) iin
Z
h0 b a
lim+
f (x, y + h) f (x, y ) dx = h
Z
a
f (x, y ) dx y
eitliinin, ve her y (c, d] iin

Z
h0 b a
lim
f (x, y + h) f (x, y ) dx = h
Z
a
f (x, y ) dx y
eitliinin saland grlrse kantlanm olur. Kantlar benzer olduundan, sadece ilk eitliin salandn gstereceiz. x [a, b] ve y [c, d) noktalar sabitlensin ve h > 0 says, y + h [c, d) olacak biimde seilsin. Ortalama Deer Teoreminden dolay y ve y + h noktalar arasnda bulunan bir z (x; h) noktas, f (x, y + h) f (x, y ) f = (x, z (x; h)) h y gereklenecek biimde vardr; bu ise, h 0+ iin z (x; h) y olduundan, Teorem ..den, d dy
Z
b a
b a
f (x, y ) dx = lim+
h0
f (x, z (x; h)) dx = y
f (x, y ) dx y
olmas demektir. Tanm ... a < b geniletilmi gerel saylar, I gerel saylar iinde bir aralk, ve f : (a, b) I R olsun. Eer her y I iin f (, y ) fonksiyonu (a, b) aral zerinde genelletirilmi-integrallenebiliyorsa, ve her > 0 iin A, B (a, b)
Snrl
olmas gerekmeyen bir (a, b) aral zerinde tanml bir f : (a, b) R fonksiyonuna, (a, b) aralnn her [c, d] kapal alt-aral zerinde integrallenebiliyorsa, (a, b) zerinde lokal-integrallenebilir denir. Eer f fonksiyonu (a, b) zerinde lokal-integrallenebiliyorsa ve Z Z
b d
f (x) dx := lim
a
ca+
db
lim
f (x) dx
c
olarak gsterilen limit var ve sonlu ise, f fonksiyonu (a, b) zerinde genelletirilmiRb integrallenebilir olarak adlandrlr. Bu durumda a f (x) dx limitine, f fonksiyonunun (a, b) zerindeki genelletirilmi integral i denir.
. Ksm trevler ve integraller gerel saylar
Z f (x, y ) dx <
f (x, y ) dx
eitsizlii her (a, A), (B, b), ve y I iin salanacak biimde bulunabiliyorsa,
Z
b
f (x, y ) dx
a
genelletirilmi integraline I zerinde dzgn yaknsak denir. Aadaki sonu, genelletirilmi integrallerin dzgn yaknsak olup olmadklarn belirlemek iin olduka kullanldr. Teorem .. (Weierstrass M -testi). a < b geniletilmi gerel saylar, I R bir aralk, f : (a, b) I R bir fonksiyon, ve her y I iin f (, y ) fonksiyonu (a, b) zerinde lokal-integrallenebilir olsun. Eer (a, b) zerinde mutlakintegrallenebilir olan ve her x (a, b) ve y I iin |f (x, y )| M (x) koulunu salayan bir M : (a, b) R fonksiyonu varsa, o zaman
Z
b
f (x, y ) dx
a
genelletirilmi integrali I zerinde dzgn yaknsaktr. Kant. Hipotez R ve genelletirilmi integraller iin Karlatrma Teoremi gz b nne alnrsa, a f (x, y ) dx integralinin her y I iin var ve sonlu olduu grlr. Ayrca, M fonksiyonu (a, b) zerinde genelletirilmi integrallenebilir olduundan, a < A < B < b ve
Z
A
M (x) dx +
a B
M (x) dx <
gereklenecek biimde A ve B gerel saylar bulunur. O hlde, her y I ve a < < A < B < < b koulunu salayan her ve says iin,
Z
b
f (x, y ) dx
f (x, y ) dx
|f (x, y )| dx +
Z
a A
|f (x, y )| dx
b
M (x) dx +
a
Bkz. Snrl
M (x) dx <
B
Dipnot . olmas gerekmeyen bir (a, b) aral zerinde tanml ve bu aralk zerinde lokalintegrallenebilir olan bir f : (a, b) R fonksiyonu, eer |f | fonksiyonu (a, b) zerinde genelletirilmi-integrallenebiliyorsa, (a, b) zerinde mutlak-integrallenebilir adn alr. Bkz. [, Theorem .].
olur.
Genelletirilmi integraller iin, Teorem ..dekine benzer bir sonu dorudur. Teorem ... a < b geniletilmi gerel saylar, c d sonlu gerel saylar, R< b ve f : (a, b) [c, d] R srekli olsun. Eer F (y ) := a f (x, y ) dx integrali [c, d] zerinde dzgn yaknsak ise, F fonksiyonu [c, d] zerinde sreklidir; yani,
Z
b
b a y y0 y [c,d]
lim y y
f (x, y ) dx =
a
lim f (x, y ) dx
y [c,d]
eitlii her y0 [c, d] iin gereklenir. Kant. > 0 ve y0 [c, d] sabitlensin. a < A < B < b koulunu salayan A ve B gerel saylar, her y [c, d] iin
Z F (y )
B A
f (x, y ) dx < 3
gereklenecek biimde seilsin. Teorem .. kullanldnda bir > 0 saysnn, |y y0 | < koulunu gerekleyen her y [c, d] iin
Z
B
|f (x, y ) f (x, y0 )| dx <

A
olacak ekilde var olduu grlr. Bu ise, |y y0 | < koulunu gerekleyen her y [c, d] iin |F (y ) F (y0 )|
Z B Z B F (y ) f (x, y ) dx + (f (x, y ) f (x, y0 )) dx A A Z B + f (x, y0 ) dx F (y0 ) A Z B
2 + 3
|f (x, y ) f (x, y0 )| dx <

A
olmas demektir. Teorem .. ile verilen ve ksm trev ve integralin deimeli olduu durumlar sabitleyen sonu, genelletirilmi integraller iin deaadaki koullar altndageerlidir.
Teorem ... a < b geniletilmi gerel saylar, c < d sonlu gerel R b saylar, f : (a, b) [c, d] R srekli, ve her y [c, d] iin F (y ) := a f (x, y ) dx genelletirilmi integrali var olsun. Eer fy (x, y ) fonksiyonu (a, b) [c, d] zerinde var ve srekli ise, ve
Z
b a
(y ) :=
f (x, y ) dx y
genelletirilmi integrali [c, d] zerinde dzgn yaknsak oluyorsa, o zaman F fonksiyonu [c, d] zerinde diferansiyellenebilirdir ve F (y ) = (y ) gereklenir; yani, her y [c, d] iin d dy eitlii salanr. Kant. Genelletirilmi integral tanm ve Teorem ..nn sonucudur.
Z
a b
f (x, y ) dx =
a
f (x, y ) dx y
Problemler
. Aadaki fonksiyonlarn ikinci-mertebeden tm kark ksm trevlerini hesaplaynz, ve bu trevlerin eit olduklarn belirleyiniz: x+y . (a) f (x, y ) := xey ; (b) g (x, y ) := cos(xy ); (c) h(x, y ) := 2 x +1 . Aadaki fonksiyonlarn birinci-mertebeden tm ksm trevlerini hesaplaynz, ve bu trevlerin srekli olduklar blgeleri belirleyiniz: xy (a) f (x, y ) := x2 + sin(xy ); (b) g (x, y, z ) := ; (c) h(x, y ) := (x2 + y 2 ). 1+z . Aadaki fonksiyonlar iin fx ksm trevini hesaplaynz, ve bu trevin srekliliini inceleyiniz:
x4 + y 4
x2 + y 2
(a) f (x, y ) := (b) f (x, y ) :=
(x, y ) = (0, 0) ise; (x, y ) = (0, 0) ise; (x, y ) = (0, 0) ise; (x, y ) = (0, 0) ise.
0,
2 2 x y , [3](x2 +y 2 )
0,
. Rn iindeki her dikdrtgenin kompakt olduunu ispatlaynz. . H := [a, b] [c, d] bir dikdrtgen, f : H R srekli, ve g : [a, b] R integrallenebilir olsun. Z b F (y ) :=
a
g (x)f (x, y ) dx
olarak tanmlanan F fonksiyonunun [c, d] zerinde dzgn srekli olduunu gsteriniz.

. (a)
Z
0
cos(x2 + y 2 ) dx x
integralinin (, ) aral zerinde dzgn yaknsak olduunu kantlaynz. (b) (c)
yexy dx integralinin; her y [0, ) iin var olduunu, her [a, b] (0, ) 0 aral zerinde dzgn yaknsadn, fakat [0, 1] aral zerinde dzgn yaknsamadn gsteriniz.
R0
exy dx integralinin [1, ) zerinde dzgn yaknsak olduunu ispatlaynz.
. Aadakileri hesaplaynz:
(a) lim
y 0
cos(x2 y + xy 2 ) dx;
0
(b)
d dy
1 1
(x2 y 2 + xy + y + 2) dx

? ? ?
y =0
Z
(c)
y 0+
lim
x cos y [3](1 x + y )
dx;
(d)
d dy
exy sin x dx x
? ? ?
.
y =1
Tanm ... f : (0, ) R bir fonksiyon olmak zere, eer
L{f }(s) :=
0
est f (t) dt
integrali yaknsaksa, f fonksiyonunun s (0, ) noktasndaki Laplace dnm vardr, denir. . Aadakileri gsteriniz: (a) Her s > 0 iin, L{1}(s) = 1/s; (b) her s > 0 ve n N iin, L{tn }(s) = n!/sn+1 ; (c) a R olmak zere, her s > a iin, L{eat }(s) = 1/(s a); (d) her s > 0 ve b R iin, L{cos(bt)}(s) = s/(s2 + b2 ); (e) her s > 0 ve b R iin, L{sin(bt)}(s) = b/(s2 + b2 ). . f : (0, ) R srekli ve snrl bir fonksiyon olarak alnsn, ve bir a (0, ) iin L{f } Laplace dnm var olsun. Her t (0, ) iin,
Z
(t) :=
0
eau f (u) du
olarak tanmlansn. (a) Her N N iin
Z
0
Z
est f (t) dt = (N )e(sa)N + (s a)
0
e(sa)t (t) dt
olduunu gsteriniz.
. Diferansiyellenebilme
R Z
(b) Her b > a iin 0 e(sa)t (t) dt integralinin [b, ) aral zerinde dzgn yaknsak olduunu, ve her s > a iin
est f (t) dt = (s a)
0 0
e(sa)t (t) dt
eitliinin salandn kantlaynz. (c) L{f } Laplace dnmnn var olduunu, (a, ) aral zerinde srekli olduunu, ve lim L{f }(s) = 0
s
olduunu ispatlaynz. (d) Her t (0, ) iin, g (t) := tf (t) olsun. L{f } fonksiyonunun (a, ) aral zerinde diferansiyellenebilir olduunu, ve d L{f }(s) = L{g }(s) ds eitliinin gereklendiini gsteriniz. (e) Eer, verilen koullara ek olarak, f fonksiyonu (0, ) aral zerinde srekli ve snrl ise, her s (a, ) iin L{f }(s) = sL{f }(s) f (0) eitliinin salandn ispatlaynz. . Problem ve Problem daki sonular kullanarak, t tet , t t sin(t), ve t t2 cos t fonksiyonlarnn Laplace dnmlerini bulunuz.
Tek-deikenli fonksiyonlar iin trevin varlna denk olan diferansiyellenebilme kavramyla lineer fonksiyonlar arasndaki yakn iliki (bkz. Problem ), okdeikenli fonksiyonlar iin aadaki tanma yol aar. Tanm ... V Rn bir ak kme, a V , ve f : V Rm olsun. Eer lim f (a + h) f (a) Ta (h) =0 h ( . . )
h0
gereklenecek biimde bir lineer Ta : Rn Rm fonksiyonu varsa, f fonksiyonunun a noktasnda diferansiyellenebilir olduu, sylenir; bu durumda Ta lineer fonksiyonuna, f fonksiyonunun a noktasndaki tam trev i ya da Frchet trevi denir. Aklama ... Eer f fonksiyonu a noktasnda diferansiyellenebiliyorsa, bu durumda (..) eitliini salayan Ta lineer fonksiyonu tek trl belirlidir:
Gerekten, eer bir F : Rn Rm lineer fonksiyonu Ta yerine konulduunda (..) eitliini salyorsa, ncelikle, bu iki fonksiyon da lineer olduklarndan, F(0) = Ta (0) = 0 gereklenir. Dier taraftan, x = 0 olduunda u > 0 iin h = ux yazlarak u 0+ iin h 0 olduu gzlemlenirse, her iki fonksiyonun da lineer olduklar ve (..) eitliini saladklar kullanlarak, u 0+ iin F(x) Ta (x) x = = uF(x) uTa (x) F(h) Ta (h) = u x h F(h) f (a + h) + f (a) f (a + h) f (a) Ta (h) + 0 h h
olduu grlr; yani, her x = 0 iin F(x) Ta (x) = x 0 = 0 olur. O hlde, Rn zerinde F = Ta olmaldr. Tam trev Rn uzayndan Rm uzayna tanml bir lineer fonksiyon olduundan, Teorem .. kullanlarak bu fonksiyon iin bir matris gsterilii elde edilebilir. V Rn bir ak kme ve a V olsun. a noktasndaki birinci-mertebeden ksm trevleri var olan her f := (f1 , . . . , fm ) : V Rm fonksiyonu iin,

mn
Df (a) :=
fi (a) xj
f1 (a) 6 x1 6 . .. . =6 . . 6 4 f m (a) x1
f1 (a) 7 xn 7 . 7 . . 7 5 fm (a) xn
olarak tanmlanan (m n)-boyutlu matrise, f fonksiyonunun a noktasndaki Jacobi matrisi denir. Eer {k1 , k2 , . . . , kn } {1, 2, . . . , m} ise, ilgili birincimertebeden ksm trevler var olduklarnda,

nn
fki (fk1 , . . . , fkn ) (a) := det xj (x1 , . . . , xn )
fk1 (a) 6 x1 6 . .. . = det 6 . . 6 4 f kn (a) x1
fk1 (a) 7 xn 7 . 7 . . 7 5 fkn (a) xn
yazlm kullanlr. m = n olduunda elde edilen f (a) := (f1 , . . . , fn ) = det Df (a) (x1 , . . . , xn )
deerine, f fonksiyonunun a noktasndaki Jacobi determinant denir. Jacobi matrisinin nemi, f fonksiyonu diferansiyellenebilir olduunda, bu fonksiyonun tam trevinin temsil eden matris olmasdr.
Teorem ... V Rn bir ak kme, a V , ve f : V Rm olsun. Eer f fonksiyonu a noktasnda diferansiyellenebiliyorsa, bu durumda f fonksiyonunun a noktasndaki birinci-mertebeden ksm trevleri vardr ve f fonksiyonunun a noktasndaki tam trevi Df (a) olur; yani, f fonksiyonunun a noktasndaki tam trevi Ta ise ve B matrisi Ta lineer fonksiyonunu temsil ediyorsa, B = Df (a) gereklenir. Kant. B := [bij ]mn matrisi Ta lineer fonksiyonunu temsil ettiinden, Teorem .. nedeniyle, her j = 1, 2, . . . , n iin Ta (ej ) = (b1j , b2j , . . . , bmj ) gereklenir. 1 j n says sabitlenerek u > 0 iin h = uej denirse, f (a + uej ) f (a) f (a + h) f (a) Ta (h) = Ta (ej ) h u olduu grlr. u 0+ iin limite geilip (..) eitlii kullanlarak da,
u0
lim+
f (a + uej ) f (a) = Ta (ej ) = (b1j , b2j , . . . , bmj ) u
olarak elde edilir. Benzer argmanlar, yukardaki ilk eitliin solundaki orann u 0 iin limitinin de var ve (b1j , b2j , . . . , bmj ) vektrne eit olduunu gsterir. Bu ise, Teorem .. sebebiyle, her i = 1, 2, . . . , m iin, f fonksiyonunun her fi bileen fonksiyonunun xj deikenine gre a noktasndaki ksm trevinin var olmas ve fi (a) = bij xj eitliinin salanmas anlamna gelir. O hlde, B = Df (a) gereklenir. Aklama ... Teorem .., Ta lineer fonksiyonunun Rn zerine Ta (h) = Df (a)(h) olarak etki ettiini gsterir; sz konusu eitliin sa, (m n)-boyutlu Df (a) matrisiyle (n 1)-boyutlu [h] matrisinin arpmdan oluan ifadedir. Dolaysyla, Teorem .. ve Aklama .. birlikte dnlrse, V Rn bir ak kme, a V , f : V Rm bir fonksiyon, ve B matrisi f (a + h) f (a) B h =0 h0 h lim eitliini salayan (m n)-boyutlu bir matris olduunda, f fonksiyonunun a noktasnda diferansiyellenebilir olduu ve B = Df (a) olmas gerektii grlr. Notasyon zorlanarak, Df (a) sembol hem Jacobi matrisinin hem de Ta tam trevinin yerine kullanlacaktr.
n = 1 ya da m = 1 olduunda, Jacobi matrisi, srasyla, (m 1)- ya da (1 n)-boyutlu bir matristir: bundan dolay bir vektrle e olarak grlebilir. Eer n = 1 ise, 2 3 f1 (a) 6 7 . Df (a) = 4 . . 5 fm (a) matrisiyle elenen vektr f (a) := (f1 (a), . . . , fm (a)) olarak gsterilir. m = 1 (yani, ilgili fonksiyon gerel-deerli) olduunda

Df (a) = matrisiyle elenen
f (a) x1
f (a) xn
f f (a), . . . , (a) x1 xn vektrne, f fonksiyonunun a noktasndaki gradyant denir. Bir-boyutlu durumdakine benzer biimde, diferansiyellenebilme srekli olmaktan daha kuvvetlidir. f (a) :=
Teorem ... V Rn bir ak kme, a V , ve f : V Rm olsun. Eer f fonksiyonu a noktasnda diferansiyellenebiliyorsa, f fonksiyonu a noktasnda sreklidir. Kant. (..) eitlii ve Teorem ..den dolay bir > 0 says, h olduunda f (a + h) f (a) Df (a)(h) < h <
gereklenecek biimde vardr; bu ise, gen eitsizlii ve Teorem .. nedeniyle, f (a + h) f (a) Df (a)(h) + h (mn) Df (a) + 1 h olmas demektir. Dolaysyla, h 0 iin f (a + h) f (a) gereklenir: f fonksiyonu, o hlde, a noktasnda sreklidir. Aklama ... Teorem .., diferansiyellenebilir bir fonksiyonun ilgili noktadaki birinci-mertebeden ksm trevlerinin var olduklarn gsterir; bu nermenin tersi iseok-deikenli fonksiyonlarla tek-deikenli fonksiyonlar arasndaki temel farklardan birisi olarak, aadaki rnein gsterdii gibi, genel olarak doru deildir.
. Diferansiyellenebilme rnek ... f : R2 R fonksiyonu
f (x, y ) :=
x + y, 1,
x = 0 veya y = 0 ise; dier durumlarda;
olarak tanmlansn. Bu durumda

x 0
lim f (x, x) = 1 = 0 = f (0, 0)
olduundan, f fonksiyonu (0, 0) noktasnda srekli olmaz; dolaysyla, Teorem .. nedeniyle, ayn noktada diferansiyellenebilir de deildir. Dier taraftan, f (h, 0) f (0, 0) h0 f (0, 0) = lim = lim =1 h0 h0 x h h ve f (0, h) f (0, 0) h0 f (0, 0) = lim = lim =1 h0 h0 y h h
olduundan, f fonksiyonunun birinci-mertebeden ksm trevleri (0, 0) noktasnda mevcuttur. Aklama ... rnek ..deki f fonksiyonunun srekli olmad iin orijinde diferansiyellenebilir olmamas, akla, bir noktada srekli olan ve ayn noktada birinci-mertebeden ksm trevleri var olan bir fonksiyonun sz konusu noktada diferansiyellenebilir olup olmayaca sorusunu getirir. Bu sorunun cevab da, aadaki rnek vstasyla grlebilecei gibi, olumlu deildir. rnek ... f : R2 R fonksiyonu
x3 xy2
f (x, y ) :=
x2 +y 2
0,
(x, y ) = 0 ise; (x, y ) = 0 ise;
olarak tanmlansn. Trev kurallar, f fonksiyonunun her (x, y ) = (0, 0) noktasnda birinci-mertebeden ksm trevlerinin var ve srekli olduklarn gsterir. Dier taraftan, (x, y ) = (0, 0) olduunda |f (x, y )| = gereklendiinden,
(x,y )(0,0)
|x| |x2 y 2 | x2 + y 2
|x|
lim
f (x, y ) = 0 = f (0, 0)
olur; yani, f fonksiyonu orijinde sreklidir. Bunlara ek olarak, f (h, 0) f (0, 0) h0 f (0, 0) = lim = lim =1 h0 h0 x h h ve f f (0, h) f (0, 0) 00 (0, 0) = lim = lim =0 h0 h0 y h h
olduundan, f fonksiyonunun birinci-mertebeden ksm trevleri (0, 0) noktasnda mevcuttur. Eer f fonksiyonu (0, 0) noktasnda diferansiyellenebilir olsayd, (..) eitlii nedeniyle, 0= 2hk 2 f (h, k ) f (0, 0) f (0, 0) (h, k ) = lim 2 2 2 (h,k)(0,0) (h + k 2 )3/2 (h,k)(0,0) (h + k ) lim
olmas gerekirdi; ancak bu, ilgili limit k = h yolu zerinden gz nne alndnda lim 2h3 1 = = 0 (2h2 )3/2 2
h0+
olduundan, mmkn deildir. rnek .. ve rnek .., birinci-mertebeden ksm trevlerin varlnn ve/veya ilgili noktada srekli olmann bir fonksiyonun diferansiyellenebilir olmas iin yeterli olmadklarn gsterir; buna karn, bir ak kme zerinde C 1 -snfndan olmak, bir fonksiyonun diferansiyellenebilir olmasn gerektirir. Teorem ... V Rn bir ak kme, a V , ve f : V Rm olsun. Eer f fonksiyonunun birinci-mertebeden ksm trevleri V zerinde varsa ve a noktasnda srekli oluyorlarsa, o zaman f fonksiyonu a noktasnda diferansiyellenebilirdir. Kant. Teorem .. nedeniyle, genellii bozmakszn, m = 1 olduu varsaylabilir; bu durumda istenen, f (a + h) f (a) f (a) h =0 h0 h lim eitlii gsterilirse kantlanm olur. a := (a1 , . . . , an ) olsun, ve V kmesinin ak olduu kullanlarak h := (h1 , . . . , hn ) = 0 vektr, a + h V olacak biimde alnsn. Tek-deikenli Ortalama Deer Teoremi kullanlp iareti farkl terimler
sadeletirilip toplanarak, her j = 1, . . . , n iin aj ve aj + hj noktalar arasnda bulunan bir cj saysnn, f (a + h) f (a) = f (a1 + h1 , . . . , an + hn ) f (a1 , a2 + h2 , . . . , an + hn ) + + f (a1 , . . . , an1 , an + hn ) f (a1 , . . . , an ) =
n X j =1
hj
f (a1 , . . . , aj 1 , cj , aj +1 + hj +1 , . . . , an + hn ) xj
gereklenecek biimde var olduu grlr. Bu ise, her j = 1, . . . , n iin bileenleri uj := f f (a1 , . . . , aj 1 , cj , aj +1 + hj +1 , . . . , an + hn ) (a1 , . . . , an ) xj xj
olan vektr u Rn olmak zere, f (a + h) f (a) f (a) h = h u ( . . )
olmas demektir. f fonksiyonunun birinci-mertebeden ksm trevleri a noktasnda srekli olduklarndan dolay her j {1, . . . , n} iin uj 0 gerekleneceinden, h 0 iin u 0 olur. Bylece, Cauchy-Schwarz Eitsizlii ve (..) kullanlarak, h = 0 iin 0 |f (a + h) f (a) f (a) h| |h u| = h h u ( . . )
elde edilir; bu ise, h 0 iin (..)deki ilk orann sfra gitmesi, yani f fonksiyonunun a noktasnda diferansiyellenebilir olmas demektir. Aklama ... Bir aRn noktasnda ya da bir ak V Rn zerinde C 1 -snfndan olan bir fonksiyon, srasyla, a noktasnda ya da V kmesi zerinde srekli-diferansiyellenebilir olarak adlandrlr. Bir 1 p iin V zerinde C p -snfndan olan bir fonksiyon, o hlde, V zerinde srekli-diferansiyellenebilirdir. Teorem .., srekli diferansiyellenebilir bir fonksiyonun zorunlu olarak diferansiyellenebilir olduunu gsterir; aadaki rnein gsterdii gibi, diferansiyellenebilir bir fonksiyon srekli-diferansiyellenebilir olmak zorunda deildir. rnek ... f : R2 R fonksiyonu
(
f (x, y ) :=
(x2 + y 2 ) sin (x21+y2 ) , 0,
(x, y ) = 0 ise; (x, y ) = 0 ise;
olarak tanmlansn. Trev kurallar nedeniyle f C 1 (R2 {0}) olduu aktr; dolaysyla, Teorem .. nedeniyle, f fonksiyonu R2 {0} kmesi zerinde diferansiyellenebilirdir. Dier taraftan, fx (0, 0) = lim 1 f (h, 0) f (0, 0) = lim h sin h0 h0 h |h|

= 0,
ve benzer ekilde fy (0, 0) = 0 olur. Bylece, (h, k ) (0, 0) iin, f (h, k ) f (0, 0) f (0, 0) (h, k ) 2 1 = (h + k 2 ) sin 0 2 (h, k ) (h + k 2 ) gereklendiinden, diferansiyellenebilme tanm nedeniyle f fonksiyonunun (0, 0) noktasnda da diferansiyellenebilir olduu grlr. f fonksiyonu, o hlde, R2 zerinde diferansiyellenebilirdir. Ancak arpm Kural kullanlp (x, y ) = (0, 0) iin fx (x, y ) = x 1 1 cos + 2x sin 2 2 2 2 2 (x + y ) (x + y ) (x + y 2 )
olduu gzlemlenirse, x 0 iin fx (x, 0) fonksiyonunun bir limite sahip olmad grlr: dolaysyla, fx ksm trevi (0, 0) noktasnda srekli deildir. Bu ise, f fonksiyonunun R2 zerinde srekli-diferansiyellenebilir olmamas demektir. Aklama ... Teorem .., Teorem .., ve ., Problem nedeniyle, C (Rn ) ailesi Rn zerindeki tm polinomlar ierir; yine Teorem .. ve Teorem ..dan dolay, V Rn bir ak kme ve p > q 1 tam saylar olduunda C (V ) C p (V ) C q (V ) olur, ve bu iermeler kesindir. rnek ... f : R R fonksiyonu f (x) := |x|3 olarak tanmlansn. Bu durumda, x 0 iin f (x) = 3x2 , x < 0 iin f (x) = 3x2 , her x R iin f (x) = 6|x|, x > 0 iin f (x) = 6, ve x < 0 iin f (x) = 6 gereklenir, ve f (0) yoktur. O hlde, f C 2 (R) C 3 (R) olur. Tek-deikenli ve gerel-deerli bir f fonksiyonu bir a noktasnda diferansiyellenebiliyorsa, f (a) deeri y = f (x) erisine x = a noktasndan izilen teetin eimidir. Aadaki netice, bu sonucun iki-boyutlu duruma genelletirilmesidir. Teorem ... V R2 bir ak kme ve f : V R fonksiyonu (a, b) V noktasnda diferansiyellenebilir olsun. Eer , denklemi F (x, y, z ) = d olan,
(a, b, f (a, b)) noktasndan geen, ve F (x, b, z ) = d ve F (a, y, z ) = d dorularnn, srasyla, x = a noktasnda z = f (x, b) ve y = b noktasnda z = f (a, y ) erilerine teet olduklar dzlem ise, bu durumda n := (fx (a, b), fy (a, b), 1) vektr dzleminin normali, ve z = fx (a, b)(x a) + fy (a, b)(y b) + f (a, b) ifadesi dzleminin bir denklemidir. Kant. f fonksiyonu (a, b) noktasnda diferansiyellenebildiinden, f (, b) fonksiyonu a noktasnda ve f (a, ) fonksiyonu b noktasnda diferansiyellenebilirdir. Dolaysyla, z = f (x, b) erisine x = a noktasnda teet olan dorunun eimi fx (a, b) olur; yani, u := (1, 0, fx (a, b)) vektr dzlemine paraleldir. Benzer nedenlerle, v := (0, 1, fy (a, b)) vektrnn de dzlemine paralel olduu grlr. O hlde, n := u v = (fx (a, b), fy (a, b), 1) vektr dzleminin normali, ve bu nedenle n (x a, y b, z f (a, b)) = 0 ifadesi dzleminin bir denklemidir. Bu ksmn kalan parasnda, diferansiyellenebilir bir fonksiyonun tam trevi ile ayn fonksiyonun ksm trevleri arasndaki iliki incelenecektir. lk olarak, tam trevin tek trl belirli bir lineer fonksiyon olduu kullanlarak, diferansiyellenebilmenin bir karakterizasyonu elde edilecektir. Teorem ... V Rn bir ak kme, a V , ve f : V Rm olsun. Eer f fonksiyonunun a noktasndaki birinci-mertebeden tm ksm trevleri varsa, bu durumda f fonksiyonunun a noktasnda diferansiyellenebilir olmas iin gerekli ve yeterli koul, h 0 iin (h) 0 olan ve yeterince kk h vektrleri (yani, bir r > 0 says iin h < r koulunu salayan tm h vektrleri) iin f (a + h) f (a) = Df (a)(h) + h (h) eitliini gerekleyen bir : Rn Rm fonksiyonunun var olmasdr. ( . . )
Kant. V kmesinin ak olduu kullanlarak bir r > 0 says, Br (a) V olacak biimde alnsn. f fonksiyonu a noktasnda diferansiyellenebiliyorsa, 0 < h < r koulunu salayan tm h vektrleri iin (h) := f (a + h) f (a) Df (a)(h) h ( . . )
olarak, dier durumlarda ise (h) = 0 olarak tanmlanan : Rn Rm fonksiyonu gz nne alnsn. Aikr olarak, (..) eitlii h = 0 iin salanr; dier taraftan (..) nedeniyle (..) eitlii, 0 < h < r koulunu salayan tm h vektrleri iin de doru olur. Tanm .. kullanldnda ise, h 0 iin (h) 0 olduu grlr. Tanmlanan , o hlde, verilen koullar salayan fonksiyondur. Tersine, eer (..) eitlii h < r koulunu salayan tm h vektrleri iin doru oluyorsa, (..) eitlii de 0 < h < r koulunu salayan tm h vektrleri iin doru olur; bu ise, h 0 iin (h) 0 olduundan, f fonksiyonunun a noktasnda diferansiyellenebilir olmas anlamna gelir. rnek ..den dolay bir m skalerinin her x R iin F (x) = mx gereklenecek biimde var olmas lineer olabilmesi iin gerekli ve yeterli bir koul olan tek-deikenli bir F : R R fonksiyonu, her x R iin F (x) = (mx) = m zelliini salar. Aadaki sonu, bu zelliin ok-deikenli benzeridir. Sonu ... Eer F : Rn Rm fonksiyonu lineer ise, F fonksiyonu Rn uzaynn her noktasnda diferansiyellenebilirdir ve her a Rn iin DF(a) = F olur; yani, eer F fonksiyonunu temsil eden matris B ise, her a Rn iin DF(a) = B salanr. Kant. F : Rn Rm fonksiyonu lineer olduundan, her h Rn iin F(a + h) F(a) = F(h) salanr; bu ise, Teorem ..daki denklik 0 fonksiyonu iin kullanldnda, her a Rn iin DF(a) = F olmas demektir. Tek-deikenli fonksiyonlarda olduu gibi, diferansiyellenebilme temel ilemler altnda doal olarak korunur. Teorem ... V Rn bir ak kme, a V , bir skaler, ve f , g : V Rm olsun. Eer f ve g fonksiyonlar a noktasnda diferansiyellenebiliyorlarsa, bu
durumda f + g, f , ve f g fonksiyonlar da a noktasnda diferansiyellenebilirdir, ve D(f + g)(a) = Df (a) + Dg(a), D(f )(a) = Df (a), ve D(f g)(a) = g(a)Df (a) + f (a)Dg(a) eitlikleri gereklenir. Kant. (..) ve (..) eitlikleri Tanm .. kullanlarak kolayca elde edilebileceklerinden, sadece (..) eitliinin kant verilecektir. Aklama .. nedeniyle, istenen, B := g(a)Df (a) + f (a)Dg(a) olarak tanmlanan (1 n)-boyutlu B matrisinin
h0
( . . ) ( . . )
( . . )
( . . )
lim
(f g)(a + h) (f g)(a) B h =0 h
eitliini salad gsterilirse elde edilmi olur. f ve g fonksiyonlarnn a noktasnda diferansiyellenebilir olduklar kullanlarak, h 0 iin (h) 0 ve (h) 0 olan, ve yeterince kk h vektrleri iin f (a + h) f (a) = Df (a)(h) + h (h) ve g(a + h) g(a) = Dg(a)(h) + h (h) eitliklerini gerekleyen , : Rn Rm fonksiyonlar alnsn. (..) nedeniyle (f g)(a + h) (f g)(a) B h = (f g)(a + h) (f g)(a) g(a)Df (a) f (a)Dg(a) = (f (a + h) f (a) Df (a)(h)) g(a + h) + (Df (a)(h)) (g(a + h) g(a)) + f (a) (g(a + h) g(a) Dg(a)(h)) =: T1 (h) + T2 (h) + T3 (h)
olur. Tam trevin tek trl belirli olmasndan dolay, u hlde, her j = 1, 2, 3 iin, h 0 durumunda Tj (h)/ h 0 olduu gsterilirse kant tamamlanr. imdi, Cauchy-Schwarz eitsizlii ve fonksiyonunun zelliinden dolay, |T1 (h)| f (a + h) f (a) Df (a)(h) = h (h) g(a + h) g(a + h)
salanr; bu ise, Teorem .. nedeniyle g fonksiyonu a noktasnda srekli olduundan ve h 0 iin (h) 0 gereklendiinden, h 0 iin T1 (h)/ h 0 olmasn gerektirir. Benzer argmanlarla, h 0 iin T3 (h)/ h 0 olduu da grlr. Dier taraftan, Cauchy-Schwarz eitsizlii ve Teorem .. kullanlarak, |T2 (h)| Df (a)(h) g(a + h) g(a) (mn) Df (a) h g(a + h) g(a)
elde edilir; bylece, yine Teorem .. nedeniyle g fonksiyonunun a noktasnda srekli olduu kullanlp h 0 iin limite geildiinde, |T2 (h)| h (mn) Df (a)
g(a + h) g(a) 0
olduu grlm olur. f g fonksiyonu, o hlde, a noktasnda diferansiyellenebilen ve tam trevi B matrisi olan fonksiyondur. Aklama ... ok-deikenli ve ok-deerli fonksiyonlarn tam trevleri iin Teorem .. ile verilen (..), (..), ve (..) eitlikleri, srasyla, Toplam Kural, Homojenlik, ve arpm Kural olarak adlandrlr. Tek-deikenli fonksiyonlar iin temel neme sahip olan Zincir Kural, okdeikenli fonksiyonlar iin de, aadaki ekilde, geerlidir. Teorem .. (Zincir Kural). V kmesi Rn iinde ak, U kmesi Rm iinde ak, g : V Rm , f : U Rp , a V , ve g(a) U olsun. Eer g ve f fonksiyonlar, srasyla, a ve g(a) noktalarnda diferansiyellenebiliyorlarsa, bu durumda f g : V Rp fonksiyonu a noktasnda diferansiyellenebilirdir, ve D(f g)(a) = Df (g(a))Dg(a) eitlii gereklenir. (..)
. Diferansiyellenebilme Kant. steneni gstermek iin

h0
lim
f (g(a + h)) f (g(a)) Df (g(a))Dg(a)(h) =0 h
(..)
olduu grlmelidir. b := g(a) olsun. g ve f fonksiyonlarnn, srasyla, a ve b noktalarnda diferansiyellenebilir olduklar kullanlarak, h 0 iin (h) 0 ve k 0 iin (k) 0 olan, ve yeterince kk h ve k vektrleri iin g(a + h) g(a) = Dg(a)(h) + h (h) ve f (b + k) f (b) = Df (b)(k) + k (k) (..) (..)
eitliklerini gerekleyen : Rn Rm ve : Rm Rp fonksiyonlar seilsin. h = 0 sabitlensin, ve k := g(a + h) g(a) alnsn. (..) ve (..) eitlikleri f (g(a + h)) f (g(a)) = f (b + k) f (b) = Df (b)(k) + k (k) = Df (b)(Dg(a)(h) + h (h)) + k (k) olmasn gerektirdiinden, k vektrnn h vektrne bal olduu gz nne alnarak, f (g(a + h)) f (g(a)) Df (g(a))Dg(a)(h) = h Df (b)(h) + k (k) =: T1 (h) + T2 (h) olarak elde edilir. Tam trevin tek trl belirli olmasndan dolay, o hlde, her j = 1, 2 iin, h 0 durumunda Tj (h)/ h 0 olduu gsterilirse kant tamamlanm olur. imdi, h 0 iin (h) 0 salandndan, h 0 iken T1 (h)/ h 0 olduu aktr. Dier taraftan, (..) ve Teorem .. nedeniyle, k = g(a + h) g(a) = Dg(a)(h) + h (h) (mn) h ( Dg(a) + (h) ) gereklenir; yani, yeterince kk h vektrleri iin k / h deeri snrldr. Bylece, Teorem .. nedeniyle g fonksiyonunun a noktasnda srekli olmas gerektii kullanlp h 0 iin k 0 (ve bundan dolay, (k) 0) olduu gzlemlenirse, h 0 durumunda T2 (h) k = h h (k) 0
olduu grlm olur. Sonu olarak, (..) eitlii salanr: f g fonksiyonu, u hlde, a noktasnda diferansiyellenebilen ve tam trevi Df (g(a))Dg(a) matrisi olan fonksiyondur. Aklama ... (..) eitliinin sa yan, (p m)-boyutlu Df (g(a)) matrisiyle (m n)-boyutlu Dg(a) matrisinin arpmlarndan oluur: Zincir Kural bu arpmn sonucunun, eitliin sol yann gsteren (p n)-boyutlu D(f g)(a) matrisi olduunu bildirir. rnek ... F, G, H : R2 R diferansiyellenebilir fonksiyonlar olsun, ve z := F (x, y ), x := G(r, ), ve y := H (r, ) olarak kabul edilsin. Bu varsaymlar altnda, z := (r, ) := F (G(r, ), H (r, )) ve := (G, H ) alnrsa, Teorem .. kullanlarak,
DF =
z x
z , y
D =
z r
z ,
D =
x/r y/r
x/ y/
olduu grlr; bu ise, = F olmas nedeniyle, Zincir Kuralndan dolay D = DF ()D, yani

z r
z z x/r x/ z = x y y/r y/ z x z y z x z y + + = x r y r x y
olmas demektir. rnek ... f : R3 R ve , , : R R fonksiyonlar diferansiyellenebilir olsun, ve w := f (x, y, z ), x := (t), y := (t), ve z := (t) olarak kabul edilsin. Bu durumda, w := G(t) := f ((t), (t), (t)) ve g := (, , ) alnrsa, Teorem .. kullanlarak,
Df =
w x
w y
w , z
dx/dt Dg = 4dy/dt5 , dz/dt
DG =
dw dt
olduu grlr; bu ise, G = f g olmas nedeniyle, Zincir Kuralndan dolay DG = Df (g )Dg,
. Diferansiyellenebilme yani
w dw = x dt
w y
dx/dt w 4 w dx w dy w dz dy/dt5 = + + z x dt y dt z dt dz/dt
olmas demektir.
Problemler
. Aadaki fonksiyonlarn Df Jacobi matrislerinivar olduklar noktalardahesaplaynz: (a) f (x, y ) := (sin x, (xy ), cos y ); (b) f (s, t, u, v ) := (st + u2 , uv s2 ); (d) f (r, ) := (r cos , r sin ).
(c) f (t) := (ln t, 1/(1 + t));
. Bir f : R R fonksiyonunun, Tanm ..e nazaran, bir a R noktasnda diferansiyellenebilir olmas iin, f (a + h) f (a) (h) lim =0 h h0 eitlii gereklenecek biimde bir lineer : R R fonksiyonunun var olmasnn gerekli ve yeterli olduunu kantlaynz. Yol gsterme : rnek ..yi gz nne alnz. . V Rn bir ak kme, a V , ve f : V Rm bir fonksiyon olsun. Tanm ... Rn iinde bir birim vektr u (yani, u = 1) olmak zere bir > 0 says, |t| < koulunu salayan her t gerel says iin a + tu V gereklenecek biimde bulunsun. Bu durumda, f fonksiyonunun u dorultusunda a noktasndaki ynlendirilmi trev i, ilgili limit var olduunda, Du f (a) := lim olarak tanmlanr. (I) (a) u = ek olmas durumunda Du f (a) ynlendirilmi trevinin var olmas iin fxk (a) ksm trevinin var olmasnn gerekli ve yeterli olduunu, ve bu durumda f Dek f (a) = (a) xk eitliinin salandn ispatlaynz. (b) Eer f fonksiyonunun bir a noktasnda her dorultuda ynlendirilmi trevi varsa, f fonksiyonunun a noktasnda birinci-mertebeden ksm trevlerinin var olduunu ispatlaynz, ve bu nermenin tersinin her zaman doru olmadn gsteriniz. (c)
t0
f (a + tu) f (a) t
f (x, y ) :=
x2 y , x4 + y 2
y = 0 ise; y = 0 ise;
0,
olarak tanmlanan f : R2 R fonksiyonunun (0, 0) noktasnda her dorultuda ynlendirilmi trevlerinin var olduunu, ancak fonksiyonun (0, 0) noktasnda srekli ya da diferansiyellenebilir olmadn kantlaynz. (II) m = 1 ve f : V R fonksiyonu a noktasnda diferansiyellenebilir olsun. (a) Rn iindeki her u birim vektr iin Du f (a) ynlendirilmi trevinin var olduunu, ve Du f (a) = f (a) u eitliinin salandn ispatlaynz. (b) f (a) = 0, ve u ve f (a) vektrleri arasndaki a ise, Du f (a) = f (a) cos olduunu gsteriniz. (c) max{Du f (a) | u Rn , u = 1} = f (a)
olduunu, ve ilgili maksimum deerin u vektr f (a) vektrne paralel olduunda alndn kantlaynz. . V Rn bir ak kme, a V , ve f := (f1 , . . . , fm ) : V Rm olsun. f fonksiyonunun a noktasnda diferansiyellenebilir olmas iin, her fj bileen fonksiyonunun a noktasnda diferansiyellenebilir olmasnn gerekli ve yeterli olduunu ispatlaynz. . I R bir ak aralk, a I , ve f , g : I Rm olsun. (a) f fonksiyonunun a noktasnda diferansiyellenebilir olmas iin,
h 0
lim
f (a + h) f (a) h
limitinin var olmasnn gerekli ve yeterli olduunu kantlaynz; bu durumda ilgili limitin f (a) olduunu, ve her skaleri iin (f ) (a) = f (a) eitliinin gereklendiini gsteriniz. (b) f ve g fonksiyonlar a noktasnda diferansiyellenebiliyorlarsa, (f + g) (a) = f (a) + g (a) ve (f g) (a) = g(a) f (a) + f (a) g (a) eitliklerinin salandn kantlaynz. (c) J R bir ak aralk, b J , h : J R, ve a = h(b) olsun. Eer f ve h fonksiyonlar, srasyla, a ve b noktalarnda diferansiyellenebiliyorlarsa, (f h) (b) = h (b)f (h(b)) eitliinin salandn gsteriniz. . Teorem .. ile verilen (..) ve (..) eitliklerini kantlaynz. . f (x, y ) := (|xy |) olarak tanmlanan f : R2 R fonksiyonunun (0, 0) noktasnda diferansiyellenebilir olmadn gsteriniz. . f (x, y ) :=
sin
x2 +y 2 , (x2 +y 2 )
0 < (x, y ) < ise; (x, y ) = (0, 0) ise;
0,
olarak tanmlanan f : B (0) R fonksiyonunun (0, 0) noktasnda diferansiyellenebilir olmadn gsteriniz.
. r > 0 ve 0 Rn olmak zere, f : Br (0) R fonksiyonu gz nne alnsn. Bir > 1 says her x Br (0) iin |f (x)| x salanacak biimde bulunabiliyorsa, f fonksiyonunun 0 noktasnda diferansiyellenebilir olduunu ispatlaynz; = 1 olmas durumunda ayn sonucun geerli olup olmadn belirleyiniz. . Her 1 iin, f (x, y ) :=
(xy ) ln(x2 + y 2 ), 0,
(x, y ) = 0 ise; (x, y ) = 0 ise;
olarak tanmlanan f : R2 R fonksiyonunun R2 zerinde diferansiyellenebilir olduunu kantlaynz. . Her < 3/2 iin, f (x, y ) :=
x4 +y 4 , (x2 +y 2 )
(x, y ) = 0 ise; (x, y ) = 0 ise;
0,
olarak tanmlanan f : R2 R fonksiyonunun R2 zerinde diferansiyellenebilir olduunu ispatlaynz. . F : R3 R ve f, g, h : R2 R fonksiyonlar C 2 -snfndan olsun. Eer, x := f (p, q ), y := g (p, q ) ve z := h(p, q ) olmak zere, w := F (x, y, z ) ise, wp , wq , wpq ve wpp ksm trevlerini belirleyiniz. . r > 0 bir gerel say, a Rn , ve g : Br (a) Rm fonksiyonu a noktasnda diferansiyellenebilir olsun. (a) f : Br (g (a)) R fonksiyonu g (a) noktasnda diferansiyellenebilir ise, h := f g fonksiyonunun ksm trevlerinin, her j = 1, 2, . . . , n iin h g (a) = f (g(a)) (a) xj xj eitliini saladklarn gsteriniz. (b) n = m ve f : Br (g(a)) Rn fonksiyonu g(a) noktasnda diferansiyellenebilir ise, f g (a) = f (g(a)) g (a) olduunu ispatlaynz. . f, g : R R fonksiyonlar iki kere diferansiyellenebilir olsun. u(x, y ) := f (xy ) fonksiyonunun u u x y =0 x y denklemini; v (x, y ) := f (x y ) + g (x + y ) fonksiyonunun ise, dalga denklemi olarak adlandrlan 2v 2v =0 x2 y 2 denklemini saladn gsteriniz. . u : R [0, ) diferansiyellenebilir bir fonksiyon olsun. 2 F (x, y, z ) := u (x + y 2 + z 2 ) fonksiyonunun u
(x2 + y 2 + z 2 ) =
F x
2
+
F y
2
+
F z
2 1/2
eitliini gereklediini gsteriniz.

. x R ve t > 0 iin,
ex /4t u(x, t) := (4t) olsun. (a) u fonksiyonunun, her x R ve t > 0 iin, s denklemi olarak adlandrlan uxx ut = 0 denklemini saladn gsteriniz. (b) Eer a > 0 ise, x [a, ) iin dzgn olarak, t 0+ durumunda u(x, t) 0 olduunu kantlaynz. . I R bir ak aralk ve f : I Rm fonksiyonu I zerinde diferansiyellenebilir olsun. Eer bir r > 0 iin f (I ) Br (0) ise, her t I iin f (t) ve f (t) vektrlerinin ortogonal olduklarn kantlaynz. . z = F (x, y ) fonksiyonu bir (a, b) noktasnda diferansiyellenebilir, Fy (a, b) = 0, ve a noktasn ieren bir ak aralk I olsun. f : I R fonksiyonu a noktasnda diferansiyellenebilir ve her x I iin F (x, f (x)) = 0 ise, F (a, b) df x (a) = F dx (a, b) y olduunu ispatlaynz. . r > 0 ve (a, b) R2 olmak zere, f : Br ((a, b)) R fonksiyonu gz nne alnsn. fx ve fy ksm trev fonksiyonlarnn Br ((a, b)) zerinde var ve (a, b) noktasnda diferansiyellenebilir olduklar varsaylsn. (a) (h) := f (a + h, b + h) f (a + h, b) f (a, b + h) + f (a, b) ise, h gerel saylar yeterince kk olduklarnda, bir t (0, 1) iin (h) =fy (a + h, b + th) fy (a, b) fy (a, b) (h, th) h (fy (a, b + th) fy (a, b) fy (a, b) (0, th)) + hfyx (a, b) eitliinin gereklendiini gsteriniz. (b)
h0
lim
olduunu gsteriniz. (c)
(h) = fyx (a, b) h2
2f 2f (a, b) = (a, b) xy yx
eitliini kantlaynz. . f, g : R2 R fonksiyonlar, R2 zerinde, g f g f = ve = x y y x eitlikleriyle verilen ve Cauchy-Riemann denklemleri olarak adlandrlan denklemleri salasnlar. Bu durumda, eer u(r, ) = f (r cos , r sin ) ve v (r, ) = g (r cos , r sin ) ise, u 1 v v 1 u = ve = r r r r eitliklerinin salandn ispatlaynz.
. Ortalama Deer Teoremi ve Taylor Forml
. f : R2 R fonksiyonu R2 zerinde C 2 -snfndan ve u(r, ) := f (r cos , r sin ) olsun. Eer f fonksiyonu Laplace denklemi olarak adlandrlan 2f 2f + =0 2 x y 2 denklemini gerekliyorsa, 1 2u 1 u 2u + + =0 2 2 r r r r2
olduunu gsteriniz.

Kapal, snrl, ve tek noktadan olumayan bir [a, b] aral zerinde srekli olan gerel-deerli bir f fonksiyonu (a, b) aral zerinde diferansiyellenebiliyorsa, f (b) f (a) = f (c)(b a) eitlii gereklenecek biimde bir c (a, b) says vardr. Tek-deikenli ve gereldeerli fonksiyonlar iin Ortalama Deer Teoremi olarak adlandrlan bu zellik, m > 1 olmak zere, diferansiyellenebilen bir f : Rn Rm fonksiyonuna genelletirilmek istendiindebir-boyutlu durumda Df (c) = f (c) olduu gz nne alnarak, bir c L(x; a) iin f (x) f (a) = Df (c)(x a) eitliinin salanaca yolunda bir tahminde bulunulabilir. Ancak bu tahmin, aadaki rnein gsterdii gibi, yanltr. rnek ... Her t R iin f (t) := (cos t, sin t) olarak tanmlanan f : R R2 fonksiyonu gz nne alnsn. Tm gerel t deerleri iin cos t = sin t ve sin t = cos t salandndan ve sins ve kosins fonksiyonlar srekli olduklarndan, Aklama .. ve Teorem .. nedeniyle, f fonksiyonu R zerinde diferansiyellenebilirdir; ayn zamanda, f (0) = f (2 ) eitlii de gereklenir. Ancak, (0, 0) = Df (c) = f (c) = ( sin c, cos c) eitliini salayan hibir c gerel says yoktur. ok-deikenli fonksiyonlar iin sz edilen sonucun doru hli aadaki gibidir.
Teorem .. (Ortalama Deer Teoremi). V kmesi Rn uzay iinde ak ve f : V Rm fonksiyonu V zerinde diferansiyellenebilir olsun. Eer x, a V ve L(x; a) V ise, her u Rm vektr iin bir c L(x; a) noktas, u (f (x) f (a)) = u (Df (c)(x a)) eitlii gereklenecek biimde vardr. Kant. Her t R iin g(t) := a + t(x a) olarak tanmlanan g : R Rn fonksiyonu gz nne alnsn: Sonu .. nedeniyle, g fonksiyonu R zerinde diferansiyellenebilirdir ve her t R iin Dg(t) = x a salanr. L(x; a) doru paras ak olan V kmesinin iinde kaldndan, her t I := (, 1 + ) iin g(t) V olacak biimde bir > 0 says vardr. Dier taraftan Zincir Kural kullanlarak, her t I iin D(f g)(t) = Df (g(t))(x a) (. . ) olduu grlr. u Rm vektr sabitlenerek F : I R fonksiyonu, her t I iin F (t) := u (f g)(t) olarak tanmlansn. Bu durumda, (..) eitliiyle verilen arpm Kural ve (..)den dolay, F fonksiyonu I aral zerinde diferansiyellenebilirdir ve bu aralktaki her t deeri iin F (t) = u D(f g)(t) = u (Df (g(t))(x a)) salanr. Bir-boyutlu Ortalama Deer Teoreminden, o hlde, bir t0 (0, 1) iin u (f (x) f (a)) = F (1) F (0) = F (t0 ) = u (Df (g(t0 ))(x a)) eitliinin saland elde edilir, ve c := g(t0 ) alnarak ispat tamamlanr. Teorem ..nin m = 1 iin zel hli, uygulamalarda ska karlalan gereldeerli fonksiyonlar iindir (ayrca bkz. Problem & Problem ). Sonu ... V kmesi Rn uzay iinde ak ve konveks, ve f : V R olsun. Eer f fonksiyonu V zerinde diferansiyellenebiliyorsa ve a ve a+h vektrlerinin ikisi de V kmesinin iinde kalyorsa, bu durumda f (a + h) f (a) =
n X f j =1
xj
(a + th)hj = f (a + th) h
( . . )
eitlii gereklenecek biimde bir t (0, 1) says vardr.
Kant. V kmesi konveks olduundan ve a ve a+h vektrlerini barndrdndan, L(a + h; a) V olur; bu ise, Teorem .. nedeniyle, sfrdan farkl her u skaleri iin bir c L(a + h; a) noktasnn, u(f (a + h) f (a)) = u(f (c) h) eitlii gereklenecek biimde bulunmas anlamna gelir. Bu son eitlik u ile blnp c = a + th olacak ekilde t (0, 1) noktas alnarak da, (..) elde edilir. Sonu ... V kmesi Rn uzay iinde ak, H kmesi V kmesinin bir kompakt alt-kmesi, ve f : V Rm fonksiyonu V zerinde srekli-diferansiyellenebilir olsun. Eer E kmesi H kmesinin bir konveks alt-kmesi ise, bu durumda (H kmesine ve f fonksiyonuna bal olan, fakat E kmesine bal olmayan) bir M sabiti, her x, a E iin f (x) f (a) gereklenecek biimde vardr. Kant. f : V Rm fonksiyonunun V zerinde srekli-diferansiyellenebilir olmasndan dolay Df matrisinin girdileri olan ksm trev fonksiyonlar kompakt olan H kmesi zerinde srekli olduklarndan, Teorem .. nedeniyle, M := (mn) sup Df (c)
cH
M xa
deeri bir sonlu gerel saydr, ve sadece H kmesine ve f fonksiyonuna baldr. x, a E olsun ve u := f (x) f (a) olarak alnsn. E kmesi konveks olduundan, L(x; a) E olur; bu ise, Teorem .. nedeniyle, bir c L(x; a) iin f (x)f (a)
2
= u(f (x)f (a)) = u(Df (c)(xa)) = (f (x)f (a))(Df (c)(xa))
olmas anlamna gelir. Cauchy-Schwarz Eitsizlii ve Teorem .. kullanlarak, o hlde, f (x) f (a) 2 (mn) f (x) f (a) Df (c) x a olarak elde edilir. Eer f (x) f (a) = 0 ise, teoremin hkm dorudur; aksi durumda, yukardaki son eitsizlik kesin pozitif olan f (x) f (a) saysyla blnerek, istenen f (x) f (a) (mn) Df (c) x a M xa sonucuna ulalr.
Sonu ... V kmesi Rn iinde ak ve balantl, ve f : V Rm fonksiyonu V zerinde diferansiyellenebilir olsun. Eer her c V iin Df (c) = Omn ise, f fonksiyonu V zerinde bir sabit fonksiyondur. Kant. Bir a V noktas sabitlenerek, x V olarak alnsn. V kmesi Rn iinde ak ve balantl olduundan, ., Problem (a) nedeniyle, V kmesi Rn iinde okgensel-balantldr; yani, j = 1, . . . , N olmak zere sonlu sayda xj V noktalar, x0 = a, xN = x, ve j = 1, . . . , N iin L(xj 1 ; xj ) V olacak biimde bulunur. u := f (x) f (a) olsun, ve Teorem ..nin sonucu Df matrisinin sfr matrisi olduu hipoteziyle birlikte kullanlarak her j = 1, . . . , N iin bir cj L(xj 1 ; xj ) noktas, u (f (xj ) f (xj 1 )) = u (Df (cj )(xj xj 1 )) = 0 gereklenecek biimde seilsin. Bylece, iareti farkl terimler sadeletirilip toplanarak, 0=
N X j =1
u (f (xj ) f (xj 1 )) = u (f (x) f (a)) = f (x) f (a) 2 ,
yani f (x) = f (a) elde edilir; bu ise, x noktas keyf olduundan, f fonksiyonunun V zerinde bir sabit fonksiyon olmas demektir. Tek-deikenli fonksiyonlar iin geerli olan Taylor Formln ok-deikenli ve gerel-deerli fonksiyonlarn durumunda elde edebilmek iin, klsik diferansiyel kavram bu tip fonksiyonlara geniletilmelidir. p 1 bir doal say, V Rn bir ak kme, a V , ve f : V R bir fonksiyon olsun. Eer f fonksiyonunun (p 1)inci mertebeden ksm trevleri V kmesi zerinde varsa ve bu fonksiyonlar a noktasnda diferansiyellenebilir oluyorlarsa, bu durumda D(p) f (a; h) :=
n X i1 =1
n X ip
pf (a)hi1 . . . hip xi1 xip =1
ifadesine, f fonksiyonunun a ve h := (h1 , . . . , hn ) noktalarndaki pinci-mertebeden tam diferansiyel i denir. p = 1 durumundasfrnc-mertebeden ksm trevin, tanm olarak, fonksiyonun kendisine eit olduu kullanlarak D(1) f (a; h) =
Bkz.
n X f j =1
xj
(a)hj = f (a) h = Df (a)(h)
[, Theorem .].
olduunu; p > 1 iinse, herhangi mertebeli tam diferansiyellerin iteratif olarak D(p) f (a; h) = D(1) D(p1) f (a; h) =
n X j =1
n X i1 =1
xj
n X ip1
p 1
f (a)hi1 . . . hip1 x x i ip1 1 =1
hj
eklinde elde edilebileceklerini gzlemlemek kolaydr. Tam diferansiyel, pratikte, hesaplamas uzun ilemler gerektiren bir nesne olmasna karn, aadaki rnein ve Problem n gsterdii gibi, iki-deikenli ve yeterince dzgn fonksiyonlar iin binom katsaylar yardmyla kolayca elde edilebilir. rnek ... V R2 bir ak kme, (a, b) V , ve f : V R fonksiyonu V zerinde C 2 -snfndan olsun. Bu durumda, tanm gereince, D(2) f ((a, b); (h, k )) = h2
2 2f 2f 2f 2 f ( a, b ) + hk ( a, b ) + hk ( a, b ) + k (a, b) x2 xy yx y 2
olur. Ancak Teorem .. nedeniyle fxy (a, b) = fyx (a, b) olduundan, D(2) f ((a, b); (h, k )) = h2
2 2f 2f 2 f ( a, b ) + 2 hk ( a, b ) + k (a, b) x2 xy y 2
olarak elde edilir. zel olarak bu, rnein, f (x, y ) := (xy )2 olarak tanmlanan f : R2 R fonksiyonu iin D(2) f ((x, y ); (h, k )) = 2y 2 h2 + 8xyhk + 2x2 k 2 olmas demektir. Teorem .. (Taylor Forml). p N, V Rn bir ak kme, x, a V , f : V R bir fonksiyon, ve f fonksiyonunun (p 1)inci-mertebeden ksm trevleri V zerinde var olsun. Eer f fonksiyonunun (p 1)inci-mertebeden her ksm trevi V zerinde diferansiyellenebiliyorsa ve L(x; a) V ise, bu durumda bir c L(x; a) noktas, h := x a iin f (x) = f (a) +
p1 X 1 k=1
k!
D(k) f (a; h) +
1 (p) D f (c; h) p!
eitlii salanacak biimde vardr.
Kant. h = x a olsun. Teorem ..nin kantndakine benzer argmanlar kullanlarak bir > 0 says, her t I := (, 1 + ) iin a + th V salanacak biimde seilsin. Her t I iin F (t) := f (a + th) olarak tanmlanan F : I R fonksiyonu I zerinde diferansiyellenebilirdir ve Zincir Kural nedeniyle F (t) = Df (a + th)(h) =
n X f k=1
xk
(a + th)hk
olur. Buradan, ardk trevler alnarak, her j = 1, 2, . . . , p iin F (j ) (t) =

n X i1 =1
n X ij
j f (a + th)hi1 . . . hij xi1 xij =1
olduu grlr; dolaysyla, j = 1, . . . , p 1 ve t I iin F (j ) (0) = D(j ) f (a; h) ve F (p) (t) = D(p) f (a + th; h) ( . . )
olarak elde edilir. Bylece, F fonksiyonunun [0, 1] araln ieren I aral zerinde pinci-mertebeden trevinin var olduu sonucuna ulalr. Bu ise, birboyutlu Taylor Forml ve (..) kullanldnda, bir t (0, 1) iin f (x) f (a) = F (1) F (0) =
p1 X 1 j =1 p 1 X 1 j =1
j!
F (j ) (0) +
1 (p) F (t) p!
j!
D(j ) f (a; h) +
1 (p) D f (a + th; h) p!
olmas anlamna gelir, ve c := a + th alnarak kant tamamlanr.
Problemler
. f : Rn R olmak zere, Rn iindeki her u birim vektr iin Du f (a+tu) ynlendirilmi trevi (bkz. ., Problem ) her t [0, 1] iin var olsun. Bir t (0, 1) iin, f (a + u) f (a) = Du f (a + tu) eitliinin salandn gsteriniz. . r ve pozitif gerel saylar, E Rn bir konveks kme, 0 noktas E kmesinin bir ylma noktas, ve E Br (0) olsun. Eer f : Br (0) R fonksiyonu E iindeki her x iin |f (x)| x koulunu salyorsa ve f fonksiyonu Br (0) zerinde sreklidiferansiyellenebilir ise, bir M > 0 sabitinin her x E iin |f (x)| M x gereklenecek biimde var olduunu kantlaynz.

.
(a) f (x, y ) := x + y fonksiyonu iin a := (1, 4) noktasndaki Taylor Formln p = 3 iin ifade ediniz. (b) f (x, y ) := x2 + xy + y 2 fonksiyonunu (x + 1) ve (y 1) terimlerinin kuvvetleri cinsinden ifade ediniz. (c) f (x, y ) := exy fonksiyonu iin a := (0, 0) noktasndaki Taylor Formln p = 4 iin ifade ediniz.
. f : R2 R fonksiyonu bir r > 0 iin Br ((x0 , y0 )) zerinde C p -snfndan olsun. Her (x, y ) Br ((x0 , y0 )) iin (x0 , y0 ) ve (x, y ) noktalarn birletiren doru parasnn zerinde bulunan bir (c, d) noktasnn, f (x, y ) = f (x0 , y0 ) +
p1 X 1 k X k
k!
k=1 j =0
(x x0 ) (y y0 )
kj
k f (x0 , y0 ) xj y kj
p 1 X p pf (x x0 )j (y y0 )pj j pj (c, d) p! j x y j =0
eitlii salanacak biimde var olduunu ispatlaynz. . r > 0, a, b R, f : Br ((a, b)) R diferansiyellenebilir, ve (x, y ) Br ((a, b)) olsun. (a) g (t) := f (tx + (1 t)a, y ) + f (a, ty + (1 t)b) olarak tanmlanan g fonksiyonunun trevini hesaplaynz. (b) a ve x ve b ve y noktalar arasnda bulunan, srasyla, c ve d saylarnn, f (x, y ) f (a, b) = (x a)fx (c, y ) + (y b)fy (a, d) salanacak biimde var olduklarn kantlaynz. . (Taylor Formlnn ntegral Formu). p N, V Rn bir ak kme, x, a V , ve f : V R fonksiyonu V zerinde C p -snfndan olsun. Eer L(x; a) V ve h := x a ise, f (x) f (a) =
p1 X 1
k!
k=1
D(k) f (a; h) +
1 (p 1)!
Z
0
(1 t)p1 D(p) f (a + th; h) dt
olduunu gsteriniz. . V Rn bir ak kme ve f : V R fonksiyonu V zerinde C 2 -snfndan olsun, ve bir a V ve her j = 1, . . . , n iin fxj (a) = 0 gereklensin. Eer H kmesi V kmesinin kompakt ve konveks bir alt-kmesi ve a H ise, bir M > 0 sabitinin her x H iin |f (x) f (a)| M xa
2
gereklenecek biimde var olduunu gsteriniz. . V R2 bir ak kme, (a, b) V , ve f : V R fonksiyonu V zerinde C 3 -snfndan olsun.
r 0
lim
4 r2
f (a + r cos , b + r sin ) cos(2) d = fxx (a, b) fyy (a, b)

0
eitliini kantlaynz.
. V R2 bir ak kme, H := [a, b] [0, c] V bir dikdrtgen, u : V R fonksiyonu V zerinde C 2 -snfndan, ve her (x0 , t0 ) H iin u(x0 , t0 ) 0 olsun. (a) Her > 0 iin, u(x, t) eitsizlii her (x, t) H K iin gereklenecek biimde bir kompakt K H kmesinin bulunduunu gsteriniz. (b) Bir (x1 , t1 ) H iin u(x1 , t1 ) := < 0 olsun, ve r > 0 gerel says 2rt1 < olacak biimde seilsin. (a) ksmnda elde edilen sonu := /2 rt1 iin kullanlp K kompakt kmesi seildiinde, w(x, t) := u(x, t) + r(t t1 ) fonksiyonunun H zerindeki minimumunun bir (x2 , t2 ) K noktasnda alndn kantlaynz. (c) Eer u fonksiyonu V zerinde, s denklemi olarak adlandrlan uxx ut = 0 denklemini salyorsa ve her (x0 , t0 ) H iin u(x0 , t0 ) 0 ise, her (x, t) H iin u(x, t) 0 olduunu ispatlaynz.
. Ters Fonksiyon Teoremi

Gerel saylarn bir I ak aral zerinde bire-bir ve srekli olan gerel-deerli bir g : I g (I ) fonksiyonu iin, x0 I noktas g (x0 ) deerinin var ve sfrdan farkl olduu bir nokta ise, g 1 : g (I ) I fonksiyonu y0 := g (x0 ) noktasnda diferansiyellenebilirdir ve 1 (g 1 ) (y0 ) = g (x0 ) eitlii salanr. Ters Fonksiyon Teoremi olarak adlandrlan bu nemli sonu, bu ksmda, ayn boyutlu uzaylar arasnda tanml ve karlk gelen koullar salayan bir f : Rn Rn fonksiyonu iin elde edilecektir. Kantnn yaps itibariyle imdiye dek ispatlanan tm sonulardan daha derin olan ilgili neticeyi elde etmek iin gerekli alt-yapy kurmaya balamadan nce, bir kare matrisin tersinir olabilmesi iin bu matrisin determinantnn sfrdan farkl olmasnn gerekli ve yeterli olduu hatrlanmaldr: [Df (a)]1 matrisinin var olmas iin gerekli ve yeterli koul, o hlde, f (a) Jacobi determinantnn sfr olmamasdr. Ters Fonksiyon Teoremini mmkn klan temel olgular, Jacobi determinantnn sfrdan farkl olmasnn getirdii sonulardr. lk olarak, sfrdan farkl bir Jacobi determinantna sahip ve bire-bir olan bir fonksiyonun ak kmeleri ak kmelere gnderdiini greceiz: Aklama ..nin gsterdii gibi, bu zellik srekli fonksiyonlar iin genel olarak doru deildir. Lemma ... V Rn bir ak kme, a V , f : V Rn bir fonksiyon, ve r > 0 says Br (a) V iermesi salanacak biimde olsun. f fonksiyonunun Br (a) zerinde srekli ve bire-bir olduu, ve bu fonksiyonun birinci-mertebeden
tm ksm trevlerinin Br (a) ak topunun her noktasnda var olduklar kabul edilsin. Eer Br (a) zerinde f = 0 ise, bu durumda B (f (a)) f (Br (a)) gereklenecek biimde bir > 0 says vardr. Kant. Her x Br (a) iin, g (x) := f (x) f (a) olarak tanmlansn: hipotezden dolay, g : Br (a) R fonksiyonu sreklidir. Dier taraftan f fonksiyonunun bire-bir olmas, her x = a iin g (x) > 0 olmasn gerektirir; bu ise, kapal ve snrl olduundan dolay Br (a) kmesi Heine-Borel Teoremi nedeniyle kompakt olduundan, m :=
xBr (a)
inf
g (x) > 0
olmas demektir. := m/2 alnsn ve y B (f (a)) noktas sabitlensin. x Br (a) iin h(x) := f (x) y olarak tanmlanan gerel-deerli h fonksiyonuHeine-Borel Teoreminden dolay kompakt olan Br (a) kmesi zerinde srekli olduundan, Ekstremum Deer Teoremi nedeniyle, bu kme zerindeki en kk deerine ular: yani bir b Br (a) noktas, her x Br (a) iin h(b) h(x) salanacak biimde vardr. imdi, b Br (a) olduunu grmek iin, bir elikiye ulaabilmek amacyla b / Br (a) olduu varsaylsn: Teorem .. (iv) nedeniyle, bu, b Br (a) olmas demektir. Dier taraftan h(a) = f (a) y < olduundan, h(b) minimum deeri iin de h(b) < eitsizlii doru olur. b Br (a) olduundan, o hlde, gen Eitsizlii ve saysnn seiminden dolay > h(b) = f (b) y f (b) f (a) f (a) y = g (b) h(a) > 2 =
elikisine ulalr: yani, b Br (a) gereklenir. Kant bitirmek iin, y = f (b) olduu grlmelidir. h(b) 0 olduundan, h2 (b) deeri h2 fonksiyonunun Br (a) zerindeki minimumudur; dolaysyla, birboyutlu teoriden dolay, her k = 1, . . . , n iin h2 (b) = 0 xk
gereklenir. Bu ise, bileenleri cinsinden f := (f1 , . . . , fn ) ve y := (y1 , . . . , yn ) Pn olmak zere, h2 (x) = j =1 (fj (x) yj )2 gereklendiinden,
X fj h2 2(fj (b) yj ) (b) = (b) 0= xk x k j =1
n
( . . )
olmas demektir. (..) eitlii, n adet fj (b) yj bilinmeyeninden ve n tane denklemden oluan homojen bir lineer sistemi gsterir. Hipotez nedeniyle bu sistemin katsaylar matrisinin determinant 2n f (b) = 0 olduundan, Cramer Kural kullanlarak (..) sisteminin sadece sfr zmnn olduu elde edilir: yani, her j = 1, . . . , n iin fj (b) yj = 0 gereklenir. Dolaysyla y = f (b), ve bundan dolay y f (Br (a)) olur. O hlde, y noktas keyf olduundan, B (f (a)) f (Br (a)) iermesi salanr. imdi de, f fonksiyonu srekli ve bire-bir ve f Jacobi determinant sfrdan farkl olduunda, f 1 fonksiyonunun srekli olduunu grelim. Teorem ... V Rn bir ak kme ve f : V Rn srekli olsun. Eer V zerinde f fonksiyonu bire-birse ve f fonksiyonunun birinci-mertebeden tm ksm trevleri V zerinde varsa, ayn zamanda da V zerinde f = 0 oluyorsa, o zaman f 1 fonksiyonu f (V ) zerinde sreklidir. Kant. Teorem ..den dolay, V kmesinin Rn iinde ak olan her W altkmesi iin f (W ) kmesinin Rn iinde ak olduu gsterilirse kant tamamlanr. b f (W ), yani bir a W iin b = f (a) olsun. W kmesi ak olduundan bir q > 0 says, Bq (a) W olacak biimde vardr: bu, 0 < r < q salanacak biimde bir r says seilirse, Br (a) W olmas demektir. f fonksiyonu W kmesini ieren V kmesi zerinde bire-bir olduundan, Lemma .. nedeniyle bir > 0 says, B (b) = B (f (a)) f (Br (a)) gereklenecek biimde vardr: bu ise, f (Br (a)) f (W ) olduundan, f (W ) kmesinin ak olmas demektir. Aklama ... Teorem ..nin ifadesindeki f = 0 olma koulu kimi durumlarda kaldrlabilir: her x R iin f (x) := x3 olarak tanmlanan f : R R 1 ve bu fonksiyonun tersi olan f (x) = [3]x fonksiyonlarnn ikisi de R zerinde sreklidir, ancak f (0) = f (0) = 0 olur.
Bkz.
[, Theorem .].
Bu ksma ismini veren sonucunu kantlamadan nce son olarak, srekli-diferansiyellenebilir bir fonksiyonun Jacobi determinant bir noktada sfr deilse, bu noktann yaknnda ilgili fonksiyonun bire-bir olmas gerektiini greceiz. Lemma ... V Rn bir ak kme ve f := (f1 , . . . , fn ) : V Rn fonksiyonu V zerinde srekli-diferansiyellenebilir olsun. Eer bir a V iin f (a) = 0 ise, bu durumda bir r > 0 says; Br (a) V , f fonksiyonu Br (a) zerinde bire-bir, her x Br (a) iin f (x) = 0, ve her c1 , . . . , cn Br (a) iin
det olacak biimde vardr.
fi (ci ) xj
=0
nn
Kant. Her (x1 , x2 , . . . , xn ) Rn iin h : Rn R fonksiyonu
h(x1 , x2 , . . . , xn ) := det
fi (xi ) xj
nn
olarak tanmlansn. Tanm gereince bir matrisin determinant matrisin girdilerinden toplama, karma ve arpma ilemleriyle elde edildiinden ve hipotezden dolay V zerinde f fonksiyonu srekli-diferansiyellenebilir olduundan, h fonksiyonu V n := V V zerinde sreklidir. h(a, . . . , a) = f (a) = 0
|
olduundan, o hlde, bir r > 0 says Br (a) V ve her c1 , . . . , cn Br (a) iin h(c1 , . . . , cn ) = 0 gereklenecek biimde vardr. zel olarak da, her x Br (a) iin f (x) = h(x, . . . , x) = 0 salanr. Son olarak, eer f fonksiyonu Br (a) kmesi zerinde bire-bir olmasayd, yani x = y olan x, y Br (a) noktalar iin f (x) = f (y) gereklenseydi, rnek .. nedeniyle L(x; y) Br (a) olduundan, Sonu .. kullanlarak, 0 = fi (y) fi (x) =
n X fi k=1
n tane
{z
xk
(ci )(yk xk )
( . . )
eitliinin x := (x1 , . . . , xn ), y := (y1 , . . . , yn ), bir ci L(x; y), ve i = 1, . . . , n iin doru olmas gerektii sonucuna ulalrd. Ancak bu, her c1 , . . . , cn Br (a) iin h(c1 , . . . , cn ) = 0 salandndan, n tane (yk xk ) bilinmeyenli n adet lineer denklemden oluan (..) sisteminin katsaylar matrisinin determinannn sfrdan farkl olmasn, yaniCramer Kuralndan dolaybu sistemin sadece sfr zmnn bulunmasn, dolaysyla her k = 1, . . . , n iin yk xk = 0 eitliinin salanmasn, ve bu nedenle de varsaymla elien x = y olmasn gerektirirdi. f fonksiyonu, o hlde, Br (a) ak topu zerinde bire-bir olmak zorundadr.
Artk, bu ksmn temel sonucunu kantlayabilecek durumdayz. Teorem .. (Ters Fonksiyon Teoremi). V Rn bir ak kme, f : V Rn fonksiyonu V zerinde srekli-diferansiyellenebilir, ve W := f (V ) olsun. Eer bir a V iin f (a) = 0 ise, bu durumda (i) a V0 ve f (a) W0 ; (ii) f : V0 W0 bire-bir ve rten ve f 1 : W0 V0 bire-bir ve rten; (iii) f 1 fonksiyonu W0 zerinde srekli-diferansiyellenebilir; ve (iv) her y = f (x) W0 iin D(f 1 )(y) = [Df (x)]1 olacak ekilde V0 V ve W0 W ak kmeleri vardr. Kant. Bileenleri cinsinden f := (f1 , . . . , fn ) olmak zere, Lemma .. nedeniyle a merkezli bir B ak topu, B zerinde f = 0 ve her ci B iin fi ( ci ) := det xj

=0
nn
olacak biimde vardr. Teorem ..den, f (B ) zerinde f 1 fonksiyonu sreklidir. a merkezli ve yarap B ak topunun yarapndan kesin kk olan bir ak top B0 olsun. Bu durumda B0 B gereklenir ve Lemma .. nedeniyle f (a) merkezli bir B1 ak topu, B1 f (B0 ) salanacak biimde bulunur. imdi, y0 B1 noktas ve i, k {1, . . . , n} saylar sabitlensin. t R says y0 + tek B1 olacak biimde alnarak, x0 := f 1 (y0 ) ve x1 := f 1 (y0 + tek )
olarak tanmlansn. Sonu ..den dolay ci L(x0 ; x1 ) noktalar, i = 1, 2, . . . , n iin fi (ci ) x1 x0 fi (x1 ) fi (x0 ) = t t ( . . )
eitlii salanacak ekilde vardr. Her j = 1, . . . , n iin, x0 ve x1 vektrlerinin j inci bileenleri, srasyla, x0 (j ) ve x1 (j ) ile gsterilsin. (..) eitlikleri B ak topunun seimi nedeniyle katsaylar matrisinin determinant sfrdan farkl olan
n tane (x1 (j ) x0 (j ))/t bilinmeyenli n adet lineer denklemden oluan bir sistemi gsterdiinden, Cramer Kural nedeniyle (..) sisteminin zmlerinin
1 1 fj (y0 + tek ) fj (y0 ) x1 (j ) x0 (j ) = =: Qj (t) t t
( . . )
eitliklerini salad grlr: burada Qj (t) sembol, f fonksiyonunun bileen fonksiyonlarnn ya da bunlarn birinci-mertebeden ksm trevlerinin, srasyla, x1 ve x0 ya da ci noktalarndaki deerlerini girdileri olarak kabul eden determinantlarn bir orann gstermektedir. t 0 olmas x1 x0 , ci x0 , ve y0 + tek y0 olmasn gerektirdiinden, t 0 iin Qj (t) fonksiyonu Qj fonksiyonuna yaknsar: buradaki Qj sembol ise, f fonksiyonunun bileen fonksiyonlarnn ya da bunlarn birinci-mertebeden ksm trevlerinin x0 = f 1 (y0 ) noktasndaki deerlerini girdileri olarak kabul eden determinantlarn bir orandr. f 1 fonksiyonu f (B ) zerinde srekli olduundan, o hlde, her y0 B1 iin Qj fonksiyonunun srekli olduu elde edilmi olur. Dolaysyla, (..) eitliinde 1 t 0 iin limite geilirse, fj fonksiyonunun birinci-mertebeden ksm trevlerinin y0 noktasnda var ve Qj deerine eit olduklar grlm olur: yani, f 1 fonksiyonu B1 zerinde srekli-diferansiyellenebilirdir. f (a) merkezli ve yarap B1 ak topunun yarapndan kesin kk olan bir W0 ak topu alnarak, V0 := f 1 (W0 ) B0 olarak tanmlansn. Bu durumda, ikr olarak, (i), (ii), ve (iii) gereklenir. Bunlara ek olarak, Zincir Kural ve Sonu .. kullanldnda, her y W0 iin In = DIn (y) = D(f f 1 )(y) = Df (f 1 (y))Df 1 (y) olduu grlr; bu ise, matris terslerinin tek trl belirli olmasndan dolay, Df 1 (y) = [Df (f 1 (y))]1 eitliinin salanmas, yani (iv) zelliinin de gereklenmesi anlamna gelir. Aklama ... Teorem ..in hipotezindeki f (a) = 0 olmas koulu zayatlamaz: eer f : Br (a) Rn fonksiyonu a noktasnda diferansiyellenebiliyorsa, ve f 1 fonksiyon olarak varsa ve f (a) noktasnda diferansiyellenebilir ise, bu durumda f (a) = 0 olmak zorundadr. Gerekten, verilen koullar altnda f (a) = 0 olsayd, Sonu .. ve Zincir Kural nedeniyle In = D(f 1 f )(a) = D(f 1 )(f (a))Df (a)
olmas gerekirdi; bu ise, determinanta geildiinde, 1 = f 1 (f (a))f (a) = 0 elikisine ulatrrd. Aklama ... Teorem ..in hipotezindeki f fonksiyonunun V zerinde srekli-diferansiyellenebilir olmas koulu zayatlamaz: her x = 0 gerel says iin f (x) := x + 2x2 sin(1/x) ve f (0) = 0 olarak tanmlanan f : R R fonksiyonu (1, 1) aral zerinde diferansiyellenebilirdir, ve f (0) = 1 = 0 salanr; ancak her k N iin
2 (4k 1)
<f
2 (4k + 1)
<f
2 (4k 3)
olduundan, f fonksiyonu sfr noktasn ieren hibir V0 ak kmesi zerinde bire-bir olamaz. Aklama ... Teorem ..in ifadesindeki V0 kmesi, V kmesi balantl bile olsa, genel olarak V kmesinin bir z alt-kmesidir: V := R2 {(0, 0)} ve her (x, y ) R2 iin f (x, y ) := (x2 y 2 , xy ) ise, (x, y ) V olmas durumunda f (x, y ) = 2(x2 + y 2 ) = 0 olur; ancak her (x, y ) R2 iin f (x, y ) = f (x, y ) olduundan, f fonksiyonu V zerinde bire-bir deildir. Bu ksmn sonunda, Ters Fonksiyon Teoreminin nemli bir uygulamas olarak, bir Rp uzayndan bir Rn uzayna tanml ve Rn+p zerinde ifade edilmi birtakm bantlar vstasylaaadaki rnekte verildii gibikapal olarak tanmlanan fonksiyonlar incelenecektir.
2 2 rnek ... x0 = 0 olmak zere, x2 0 + s0 + t0 = 1 olsun. Bu durumda bir r > 0 says ve Br ((s0 , t0 )) ak topu zerinde srekli-diferansiyellenebilir olan bir g (s, t) fonksiyonu, x0 = g (s0 , t0 ) ve (s, t) Br ((s0 , t0 )) olan (s, t) noktalar iin x = g (s, t) ve x2 + s2 + t2 = 1 salanacak biimde bulunur: Gerekten, x2 + s2 + t2 = 1 bants x = (1 s2 t2 ) eitliklerine denk olduundan, x0 > 0 ise g (s, t) := (1 s2 t2 ) olarak tanmlanrsa, Zincir Kural kullanlarak,
s g = s (1 s2 t2 )
ve
t g = t (1 s2 t2 )
olduu grlr: yani, g fonksiyonu s2 + t2 < 1 koulunu salayan noktalardan oluan iki-boyutlu birim topun iindeki her (s, t) noktasnda diferansiyel2 2 lenebilirdir. Dier taraftan, x2 0 + s0 + t0 = 1 ve x0 > 0 olduundan, (s0 , t0 , x0 ) noktas -boyutlu stx-uzaynn birim topunun snrndadr ve st-dzleminin x0 birim zerinde yer alr. zel olarak, r := 1 (1 x2 ) 0 olarak alnrsa, (s, t) Br ((s0 , t0 )) ve s2 + t2 < 1 olur. O hlde, g fonksiyonu Br ((s0 , t0 )) zerinde srekli-diferansiyellenebilirdir. x0 < 0 olmas durumunda ise, benzer argmanlar g (s, t) := (1 s2 t2 ) fonksiyonu iin iletilerek sonuca ulalr. Kapal olarak verilen bantlar, rnek ..da olduu gibi, her zaman ak olarak zlemez. Aadaki nemli netice, bu tip zmlerin yaplabilecei koullar sabitler. x := (x1 , . . . , xn ) Rn ve t := (t1 , . . . , tp ) Rp vektrleri iin (x, t) sembol, Rn+p uzayna ait (x1 , . . . , xn , t1 , . . . , tp ) vektrn gsterecektir. Teorem .. (Kapal Fonksiyon Teoremi). V Rn+p bir ak kme olmak zere, F := (F1 , . . . , Fn ) : V Rn fonksiyonu V zerinde srekli-diferansiyellenebilir olsun. Ayn zamanda, x0 Rn ve t0 Rp olmak zere, bir (x0 , t0 ) V iin F(x0 , t0 ) = 0 salansn. Eer (F1 , . . . , Fn ) (x0 , t0 ) = 0 (x1 , . . . , xn ) ise, t0 noktasn ieren bir ak W Rp kmesi ve tek trl belirli sreklidiferansiyellenebilir bir g : W Rn fonksiyonu, g(t0 ) = x0 ve her t W iin F(g(t), t) = 0 olacak biimde vardr. Kant. Her (x, t) V iin,
e (x, t) := (F1 (x, t), . . . , Fn (x, t), t1 , . . . , tp ) F
( . . )
olsun. Bu durumda, girdileri Fj fonksiyonlarnn tk deikenlerine gre birincimertebeden ksm trevlerinden oluan (n p)-boyutlu bir matris B olmak zere, e : V Rn+p fonksiyonu iin F Fi e 4 xj nn DF = Opn
2 3
B5 Ip
(n+p)(n+p)
e kare matrisinin determinant hesapolur. En alt satr kullanlp alarak DF lanrsa, hipotez nedeniyle,
F e (x0 , t0 ) = 1
(F1 , . . . , Fn ) (x0 , t0 ) = 0 (x1 , . . . , xn )
e (x0 , t0 ) = (0, t0 ) eitlii de salandndan, Ters olduu grlr. Ayn zamanda F Fonksiyon Teoremi kullanlarak (x0 , t0 ) ve (0, t0 ) noktalarn ieren, srasyla, e : 1 2 bire-bir ve rten, 1 Rn+p ve 2 Rn+p ak kmelerinin; F 1 e G := F : 2 1 bire-bir ve rten, ve G fonksiyonu 2 zerinde sreklidiferansiyellenebilir olacak ekilde var olduklar grlr. Bileen fonksiyonlar cinsinden G := (G1 , . . . , Gn , Gn+1 , . . . , Gn+p ) olmak e 1 fonksiyonu 2 kmesini bire-bir ve zere, := (G1 , . . . , Gn ) olsun. G = F rten olarak 1 kmesine gnderdiinden, (..) nedeniyle, her (x, t) 1 iin e (x, t) = x, F
( . . )
ve her (x, t) 2 iin

e ((x, t), t) = (x, t) F
( . . )
gereklenir. imdi, W := {t Rp | (0, t) 2 } kmesi zerinde g fonksiyonu, g(t) := (0, t) olarak tanmlansn. 2 kmesi Rn+p iinde ak olduundan, W kmesi Rp iinde aktr. G fonksiyonu 2 zerinde srekli-diferansiyellenebilir ve bu fonksiyonun ilk n tane bileen fonksiyonu olduundan da, g : W Rn fonksiyonu W zerinde srekli-diferansiyellenebilirdir. Dier taraftan, (..) ve (..) nedeniyle,
e (x0 , t0 ) = x0 g(t0 ) = (0, t0 ) = F
salanr. Son olarak, (..) ve (..) zellikleri kullanlarak, her (x, t) 2 iin F((x, t), t) = x olarak elde edilir: bu ise, x = 0 zel durumu gz nne alndnda, her t W iin F(g(t), t) = 0 olmas demektir. Kant tamamlamak iin gsterilmesi gereken son olgu, g fonksiyonunun tek trl belirli olduudur. Ancak, eer bir h : W Rn fonksiyonu iin t W e (h(t), t) = (0, t) = F e (g(t), t) olduunda F(h(t), t) = 0 = F(g(t), t), yani F e : 1 2 fonksiyonu bire-bir olduundan, her t W iin salanyorsa, F h(t) = g(t) olmas gerekir. Aklama ... Teorem .., bir varlk teoremidir: bir g fonksiyonunun var olduunu, bu fonksiyonun ak bir formlle nasl ifade edilebilecei hakknda hibir bilgi vermeden garantiler. Byle bir fonksiyonun var olduunu bilmekse, uygulamalarda karlalabilecek birok durumda bile, fonksiyon iin ak bir forml bulmaktan daha az nemli deildir.
rnek ... F (x, s, t) := sx2 + tx3 + 2 (t + s) + t2 x4 x5 cos t x6 1 fonksiyonu iin Fx = 2sx + 3tx2 + 4t2 x3 5x4 cos t 6x5 ksm trevi (1, 1, 0) noktasnda sfr olmadndan ve F (1, 1, 0) = 0 salandndan, n = 1, p = 2, x0 = 1, ve (s0 , t0 ) = (1, 0) iin Kapal Fonksiyon Teoremi F fonksiyonuna uygulandnda; bir Br ((1, 0)) ak topu zerinde srekli-diferansiyellenebilir olup g (1, 0) = 1 koulunu salayan ve her (s, t) Br ((1, 0)) ve x = g (s, t) iin sx2 + tx3 + 2 (t + s) + t2 x4 x5 cos t x6 = 1 eitliini gerekleyen bir g (s, t) fonksiyonunun var olduu kantlanm olur. Bu g fonksiyonunu ak bir formlle ifade etmekse, mmkn deildir. Aklama ... Ak bir formlle ifade edilebilen durumlarda bile, Kapal Fonksiyon Teoremini uygulamak, genel olarak, bir banty baz deikenleri iin zmeye almaktan daha kolaydr: rnek .. yeniden gz nne alnrsa, F (x, s, t) := 1 x2 s2 t2 fonksiyonu iin Fx = 2x olduundan, Kapal Fonksiyon Teoreminden dolay, her x0 = 0 iin bir srekli-diferansiyellenebilir x = g (s, t) fonksiyonunun var olduu hemen grlr. Bu kolaylk, birden ok diferansiyellenebilir fonksiyonun ayn anda var olduklarnn gsterilmek istendii durumlar iin de geerlidir. rnek ... (x, y, z, w) = (2, 1, 1, 2) noktas merkezli bir B ak topunun zerinde srekli-diferansiyellenebilir olan, her (x, y, z, w) B iin u2 + v 2 + w2 = 29 ve u2 v2 w2 + 2 + 2 = 17 2 x y z
denklemlerini salayan, ve u(2, 1, 1, 2) = 4 ve v (2, 1, 1, 2) = 3 koullarn gerekleyen u, v : R4 R fonksiyonlar vardr: Gerekten, n = 2, p = 4, ve F(u, v, x, y, z, w) := (u2 + v 2 + w2 29, u2 /x2 + v 2 /y 2 + w2 /z 2 17) alnrsa, F(4, 3, 2, 1, 1, 2) = (0, 0) olarak elde edilir; dier taraftan da, F1 (u, v, x, y, z, w) := u2 + v 2 + w2 29 ve iin F2 (u, v, x, y, z, w) := u2 /x2 + v 2 /y 2 + w2 /z 2 17

(F1 , F2 ) 1 1 2u 2v = det = 4uv 2 2u/x2 2v/y 2 (u, v ) y2 x determinantnn u = 4, v = 3, x = 2, ve y = 1 iin sfr olmad grlr. Bylece, Kapal Fonksiyon Teoreminden, verilen koullar salayan u ve v fonksiyonlarnn var olduklar sonucuna ulalr.
Problemler
. Lemma ..in hipotezinde verilen f fonksiyonunun Br (a) zerinde bire-bir olmas gerektii yolundaki koulun, her x Br (a) iin f (x) = f (a) olmas gerektii kouluyla deitirilebileceini gsteriniz. . E := {(x, y ) R2 | 0 < y < x} ve her (x, y ) E iin f (x, y ) := (x + y, xy ) olsun. (a) f : E {(s, t) R2 | s > 2 t, t > 0} fonksiyonunun bire-bir ve rten olduunu gsteriniz, ve f 1 (s, t) fonksiyonunu belirleyiniz. (b) Ters Fonksiyon Teoremini kullanarak, x = y iin D(f 1 )(f (x, y )) tam trevini hesaplaynz. (c) (a) ksmnda elde edilen sonucu kullanarak, D(f 1 )(s, t) tam trevini dorudan hesaplaynz. . u R, v > 0, ve f (u, v ) := (u3 v 2 , sin u ln v ) olsun. (1, 0) noktas etrafnda f 1 fonksiyonunun var ve diferansiyellenebilir olduunu ispatlaynz, ve D(f 1 )(1, 0) tam trevini hesaplaynz. . Bir r > 0 iin, f := (f1 , f2 ) : R2 R2 fonksiyonunun birinci-mertebeden ksm trevleri Br ((x0 , y0 )) ak topu zerinde srekli olsun. Eer f (x0 , y0 ) = 0 ise,
1 f1
x
1 f2
(f (x0 , y0 )) = (f (x0 , y0 )) =
f2 (x0 , y0 ) y
f (x0 , y0 )
1 f1
y ,
(f (x0 , y0 )) =
1 f (x0 , y0 ) y
f (x0 , y0 )
f1 (x0 , y0 ) x
2 f (x0 , y0 ) x
1 f2
x f (x0 , y0 ) eitliklerinin salandn gsteriniz.
(f (x0 , y0 )) =
f (x0 , y0 )
. u(1, 1) = 1, v (1, 1) = 1, w(1, 1) = 1 koullarn, ve Br ((1, 1)) zerinde u5 + xv 2 y + w = 0 v 5 + yu2 x + w = 0 w4 + y 5 x4 = 1 denklemlerini salayan, srekli-diferansiyellenebilir u(x, y ), v (x, y ), ve w(x, y ) fonksiyonlarnn ve bir r > 0 gerel saysnn var olduunu ispatlaynz. . (x0 , y0 ) noktasnn yaknnda srekli-diferansiyellenebilir olan ve xu2 + yv 2 + xy = 9 xv 2 + yu2 xy = 7 denklemlerini salayan gerel-deerli u(x, y ) ve v (x, y ) fonksiyonlarnn bulunabilmesi iin, (x0 , y0 , u0 , v0 ) noktasnn gereklemesi gereken koullar belirleyiniz. Bu koullar salandnda, zm fonksiyonlarnn u2 + v 2 = 16/(x + y ) eitliini saladklarn gsteriniz. . u2 + sx + ty = 0 v 2 + tx + sy = 0 s2 x + t2 y = 0 s2 x t2 y = 0 (..)
. Ekstremum deerler
denklemlerini salayan sfrdan farkl x0 , y0 , u0 , v0 , s0 , t0 saylar verilmi olsun. (x0 , y0 ) noktasn ieren bir B ak topunun ve B zerinde srekli-diferansiyellenebilir olan ve (..) denklemlerini salayan u(x, y ), v (x, y ), s(x, y ), t(x, y ) fonksiyonlarnn, u(x0 , y0 ) = u0 , v (x0 , y0 ) = v0 , s(x0 , y0 ) = s0 , ve t(x0 , y0 ) = t0 gereklenecek biimde var olduklarn kantlaynz. . R3 iinde, grai G := {(x, y, z ) R3 | F (x, y, z ) = 0}
olarak tanmlanan bir F (x, y, z ) bants gz nne alnsn. Eer F (x, y, z ) = 0 eitlii deikenlerinden birisi iin diferansiyellenebilir bir ekilde zlebiliyorsa (rnein, (b, c) noktasnda diferansiyellenebilir olan ve (b, c) noktas merkezli bir ak topa ait her (y, z ) noktas iin F (f (y, z ), y, z ) = 0 eitliini salayan bir x = f (y, z ) fonksiyonu bulunabiliyorsa), G grainin (a, b, c) noktasnda bir teet dzlemi ne sahip olduu, sylenir. F : R3 R fonksiyonu (a, b, c) noktasnda srekli-diferansiyellenebilir ve F (a, b, c) = 0 olsun. (a) G grainin (a, b, c) noktasnda bir teet dzlemine sahip olduunu ispatlaynz. (b) Eer , denklemi (x, y, z ) := d olan, (a, b, c) noktasndan geen, ve (x, b, z ) = d ve (a, y, z ) = d dorularnn, srasyla, x = a noktasnda F (x, b, z ) = 0 ve y = b noktasnda F (a, y, z ) = 0 erilerine teet olduklar dzlem ise, dzleminin bir normal vektrnn F (a, b, c) olduunu gsteriniz. . Eer V Rn bir ak kme ise ve C 1 -snfndan olan : V Rn fonksiyonu iin V zerinde = 0 oluyorsa, (V ) kmesinin ak olduunu kantlaynz.
. Ekstremum deerler
. ve . ksmlarnda elde edilen Taylor Forml ve Kapal Fonksiyon Teoreminin temel uygulama alanlarndan birisibu ksmda incelenecek olan, okdeikenli ve gerel-deerli fonksiyonlarn optimizasyonudur. Tanm ... V Rn bir ak kme, a V , ve f : V R bir fonksiyon olsun. (i) Bir r > 0 says her x Br (a) iin f (a) f (x) olacak biimde varsa, f (a) deeri f fonksiyonunun bir lokal minimum deeri olarak adlandrlr. (ii) Bir r > 0 says her x Br (a) iin f (a) f (x) olacak biimde varsa, f (a) deeri f fonksiyonunun bir lokal maksimum deeri olarak adlandrlr. (iii) Bir lokal minimum ya da bir lokal maksimum deeri olan bir f (a) deerine, f fonksiyonunun bir lokal ekstremum deeri denir. Aklama ... Bir fonksiyon bir lokal ekstremum deerine sahip olmak zorunda deildir : her x (0, 1) iin f (x) := x olarak tanmlanan f : (0, 1) R fonksiyonunun bir lokal ekstremum deeri yoktur.
Tek-deikenli bir fonksiyon bir lokal ekstremum deerine sahip olduu bir noktada trevlenebiliyorsa, bu noktadaki trev deeri sfr olmak zorundadr; ok-deikenli bir fonksiyonun ksm trevlerinin ilgili deikenlere gre birboyutlu trevler olduklar hatrlanrsa, bu tip fonksiyonlarn bir ekstremum deerine sahip olabilmeleri iin gerekli olan bir koulun kolaylkla elde edilebilecei de hemen grlr. Lemma ... V Rn bir ak kme, a V , ve f : V R bir fonksiyon olsun. Eer f fonksiyonunun birinci-mertebeden tm ksm trevleri a noktasnda varsa ve f (a) bu fonksiyonun bir lokal ekstremum deeri ise, bu durumda f (a) = 0 olur. Kant. a := (a1 , . . . , an ) olsun. Hipotezden dolay, her j = 1, . . . , n iin, tekdeikenli g (t) := f (a1 , . . . , aj 1 , t, aj +1 , . . . , an ) fonksiyonu t = aj noktasnda bir lokal ekstremum deerine sahiptir; bu ise, bir-boyutlu teoriden dolay, f (a) = g (aj ) = 0, xj yani f (a) = 0 olmas demektir. Aklama ... Lemma .., f (a) deeri f fonksiyonunun bir lokal ekstremum deeri ise, ya f (a) gradyantnn tanml olmadnyani, f fonksiyonunun a noktasndaki birinci-mertebeden ksm trevlerinden en az birisinin var olmadnya da, eer tanmlysa, ilgili gradyantn sfr vektrne eit olduunu gsterir. Dier taraftan, yine Lemma .. nedeniyle f (a) deerinin bir lokal ekstremum deeri olabilmesi iin gerekli olan f (a) = 0 koulu, aadaki rnein gsterdii gibi, C -snfndan fonksiyonlar sz konusu olduunda bile ayn sonuca ulaabilmek iin yeterli bir koul deildir. rnek ... Her (x, y ) R2 iin f (x, y ) := y 2 x2 eklinde tanmlanan f : R2 R fonksiyonu gz nne alnsn. Aklama .. nedeniyle, f fonksiyonu R2 zerinde C -snfndandr; ayn zamanda, f (0) = 0 gereklenir. Dier taraftan, her gerel x deeri iin f (x, 0) = x2 0 = f (0) ve her gerel y deeri iin f (0, y ) = y 2 0 = f (0) olduundan, f (0) deeri f fonksiyonunun bir lokal ekstremum deeri deildir. rnek ..de gz nne alnan fonksiyonun grainin orijindeki davran, aadaki tanma yol aan motivasyonlardan biridir. Tanm ... V Rn bir ak kme, a V , ve f : V R fonksiyonu a noktasnda diferansiyellenebilir olsun. Eer f (a) = 0 ise ve bir r0 > 0 says
. Ekstremum deerler
0 < < r0 koulunu salayan her gerel says iin f (x) < f (a) < f (y) gereklenecek biimde x, y B (a) noktalar var olacak ekilde bulunabiliyorsa, a noktasna f fonksiyonunun bir eyer noktas denir. . ksmnda tanmlanan ikinci-mertebeden tam diferansiyel kullanlarak, tek-deikenli fonksiyonlar iin geerli olan kinci Trev Testinin bir benzeri ok-deikenli fonksiyonlar iin elde edilebilir. Bunun iin nce, bir yardmc sonu kantlanacaktr. Lemma ... V Rn bir ak kme, a V , ve f : V R olsun. Eer f fonksiyonunun ikinci-mertebeden tm ksm trevleri a noktasnda varsa ve her h = 0 iin D(2) f (a; h) > 0 ise, bu durumda bir m > 0 says, her x Rn iin D(2) f (a; x) eitsizlii gereklenecek biimde bulunur. Kant. H := {x Rn | x = 1} olsun, ve her x Rn iin g (x) := D(2) f (a; x) =
n n X X j =1 k=1
m x
( . . )
2f (a)xj xk xk xj
olarak tanmlansn. Hipotez nedeniyle, g : Rn R fonksiyonu Rn {0} kmesi zerindeve bundan dolay, H zerinde desreklidir ve pozitif deerler alr. Heine-Borel Teoreminden dolay H kompakt olduundan, bu, Ekstremum Deer Teoremi nedeniyle, g fonksiyonunun H zerinde bir m > 0 minimum deerine sahip olmas anlamna gelir. ikr olarak, (..) eitsizlii x = 0 iin salanr; x = 0 iinse x/ x H olduundan, g fonksiyonunun ve m deerinin tanmlar nedeniyle, D
(2)
g (x) x f (a; x) = x 2
=g
x x
m x
gereklenir: (..) eitsizlii, o hlde, her x Rn iin dorudur. Teorem .. (kinci Trev Testi). V kmesi Rn uzaynn iinde ak, a V , ve f : V R fonksiyonu iin f (a) = 0 olsun. Ayn zamanda, f fonksiyonunun ikinci-mertebeden tm ksm trevlerinin V zerinde var ve a noktasnda srekli olduklar kabul edilsin. (i) Eer her h = 0 iin D(2) f (a; h) > 0 ise, f (a) deeri f fonksiyonunun bir lokal minimum deeridir.
(ii) Eer her h = 0 iin D(2) f (a; h) < 0 ise, f (a) deeri f fonksiyonunun bir lokal maksimum deeridir. (iii) Eer D(2) f (a; h) tam diferansiyeli h Rn iin hem negatif hem de pozitif deerler alyorsa, a noktas f fonksiyonunun bir eyer noktasdr. Kant. V kmesinin ak olduu kullanlarak bir r > 0 says, Br (a) V olacak biimde alnsn. lk olarak, h 0 iin (h) 0 olan, ve yeterince kk h vektrleri iin f (a + h) f (a) = 1 (2) D f (a; h) + h 2 (h) 2 ( . . )
eitliini gerekleyen bir : Br (0) R fonksiyonunun var olduu gsterilecektir. (0) := 0, ve h = 0 olan her h Br (0) iin (h) :=
(2) f (a + h) f (a) 1 f (a; h) 2D 2 h
olarak tanmlansn. Bu durumda, her h Br (0) iin (..) eitlii gereklenir. Dier taraftan, h := (h1 , . . . , hn ) Br (0) noktas sabitlenerek hipotez nedeniyle doru olan f (a) = 0 koulu gz nne alnrsa, Taylor Formlnden dolay, bir c L(a; a + h) iin f (a + h) f (a) = yani
1 1 (2) f (a + h) f (a) D(2) f (a; h) = D f (c; h) D(2) f (a; h) 2 2 n n 1 XX 2f 2f = (c) (a) hj hk 2 j =1 xj xk xj xk
k=1
1 (2) D f (c; h), 2
olduu grlr. Bu ise, her k, j {1, . . . , n} iin |hj hk | h 2 salandndan ve f fonksiyonunun ikinci-mertebeden tm ksm trevleri a noktasnda srekli olduundan, h 0 iin 0 |(h)| 1 2
! n X n X 2f 2f x x (c) x x (a) 0 j k j k
j =1 k=1
. Ekstremum deerler
olmas demektir: yani, h 0 iin (h) 0 zellii de salanr. Bylece, tanmlanan : Br (0) R fonksiyonunun istenen zellikleri salad grlm olur. imdi, eer h = 0 iin D(2) f (a; h) > 0 ise, Lemma .. ile verilen (..) eitsizlii ve (..) eitlii nedeniyle, yeterince kk h vektrleri iin f (a + h) f (a)
m
+ (h)
gereklenir; bu ise, m > 0 olduundan ve h 0 iin (h) 0 salandndan, yeterince kk h vektrleri iin f (a + h) f (a) > 0 olmas anlamna gelir: dier bir deyile, f (a) deeri f fonksiyonunun bir lokal minimum deeridir. Benzer argmanlarla, h = 0 iin D(2) f (a; h) < 0 ise, f (a) deerinin f fonksiyonunun bir lokal maksimum deeri olduu da elde edilir. Bylece, (i) ve (ii) nermeleri kantlanm olur. Son olarak (iii) ile verilen nermeyi kantlamak iin, h Rn sabitlenerek (..) eitliinin her t R iin
f (a + th) f (a) = t
1 (2) D f (a; h) + h 2 (th) 2
olmasn gerektirdii gzlemlensin: bu, t 0 iin (th) 0 olduundan, yeterince kk t saylar iin, f (a + th) f (a) ve D(2) f (a; h) deerlerinin ayn iaretli olmalar demektir; dier bir deyile, eer D(2) f (a; h) tam diferansiyeli h vektr deiirken hem negatif hem de pozitif deerler alyorsa, a noktas f fonksiyonunun bir eyer noktasdr. Aklama ... Teorem ..deki ikinci-mertebeden tam diferansiyelin gerekledii kesin eitsizlikler zayatlamaz. D(2) f (a; h) 0 koulunu salayan, fakat f (a) deerinin f fonksiyonunun bir lokal minimum deeri ya da a noktasnn f fonksiyonunun bir eyer noktas olduu fonksiyonlar vardr: rnein, f (0, 0) deeri f (x, y ) := x4 + y 2 fonksiyonunun bir lokal minimum deeri, (0, 0) noktas g (x, y ) := x3 + y 2 fonksiyonunun bir eyer noktasdr. Genel olarak, D(2) f (a; h) tam diferansiyelinin iaretini belirlemek pratikte kolay deildir. ki-boyutlu klidyen uzaylar zerinde tanml fonksiyonlar iin, D(2) f (a; h) tam diferansiyeli bir kuadratik form dur: yani, A, B , C gerel saylar olmak zere, Ah2 +2Bhk + Ck 2 yapsndadr. Kuadratik formlarn iaretleri ise, diskriminant lar olarak adlandrlan D := B 2 AC deeri yardmyla, aadaki yardmc sonucun gsterdii gibi, tamamen belirlenir. Lemma ... A, B , C gerel saylar, D := B 2 AC , ve (h, k ) := Ah2 + 2Bhk + Ck 2
olsun.
(i) Eer D < 0 ise, A ve (h, k ) = (0, 0) iin (h, k ) ayn iaretlidir. (ii) Eer D > 0 ise, (h, k ) ikilileri R2 zerinde deitiinde (h, k ) hem negatif hem de pozitif deerler alr. Kant. (i) D < 0 olsun. Bu durumda A = 0 gereklenir ve A(h, k ) ifadesi, A(h, k ) = A2 h2 + 2ABhk + ACk 2 = (Ah + Bk )2 + |D|k 2 eklinde iki-kare-toplam olur. A = 0 = D olduundan, o hlde, bu iki kare saynn en az birisi her (h, k ) = (0, 0) iin pozitif olmaldr: dolaysyla, A ve (h, k ) = (0, 0) iin (h, k ) ayn iaretlidir. (ii) D > 0 olsun. Bu durumda ya A = 0 ya da B = 0 olmaldr. Eer A = 0 ise, A(h, k ) ifadesi A(h, k ) = (Ah + Bk Dk )(Ah + Bk + Dk ) eklinde iki-kare-fark olur. Ah + Bk Dk = 0 ve Ah + Bk + Dk = 0 dorular hk -dzlemini drt ak blgeye ayrdndan ve A(h, k ) ifadesi bu blgelerin ikisinin zerinde pozitif ve dier ikisinin zerinde negatif olduundan, o hlde, (h, k ) ikilileri R2 zerinde deitiinde (h, k ) ifadesinin hem negatif hem de pozitif deerler almas gerektii sonucuna ulalr. Eer A = 0 ve B = 0 ise, bu durumda (h, k ) = 2Bhk + Ck 2 = (2Bh + Ck )k olur. B = 0 olduundan, 2Bh + Ck = 0 ve k = 0 dorular hk -dzlemini drt ak blgeye ayrr. Bu ise, bir nceki durumda kullanlan argman nedeniyle, (h, k ) ikilileri R2 zerinde deitiinde (h, k ) ifadesinin hem negatif hem de pozitif deerler almas anlamna gelir. Lemma .. yardmyla, iki-deikenli fonksiyonlar iin kinci Trev Testi kolaylkla kullanlabilir bir ekilde ifade edilebilir. Sonu ... V R2 bir ak kme, (a, b) V , ve f : V R fonksiyonu iin f (a, b) = 0 olsun. Ayn zamanda, f fonksiyonunun ikinci-mertebeden tm ksm trevlerinin V zerinde var ve (a, b) noktasnda srekli olduklar kabul edilsin. 2 D := fxy (a, b) fxx (a, b)fyy (a, b) alnsn.
. Ekstremum deerler
(i) Eer D < 0 ve fxx (a, b) > 0 ise, f (a, b) deeri f fonksiyonunun bir lokal minimum deeridir. (ii) Eer D < 0 ve fxx (a, b) < 0 ise, f (a, b) deeri f fonksiyonunun bir lokal maksimum deeridir. (iii) Eer D > 0 ise, (a, b) noktas f fonksiyonunun bir eyer noktasdr. Kant. A := fxx (a, b), B := fxy (a, b), ve C := fyy (a, b) alarak Teorem .. ve Lemma ..u kullanmak yeterlidir. Aklama ... Eer D = 0 ise, Sonu .. ilgili nokta hakknda bir bilgi vermez: Aklama ..daki f ve g fonksiyonlarnn ikisi iin de (0, 0) noktasnda D = 0 olur. Lokal ekstremum deerler, bir fonksiyonun bir noktann yaknnda ald en byk ve en kk deerlerdir; bu trden deerler, tanml olduu kmenin tammnn zerinde de bir fonksiyon tarafndan alnabilir. Tanm ... Rn uzaynn a noktasn ieren bir alt-kmesi V , ve f : V R bir fonksiyon olsun. (i) Eer her x V iin f (a) f (x) ise, f (a) deeri f fonksiyonunun bir mutlak minimum deeri olarak adlandrlr. (ii) Eer her x V iin f (a) f (x) ise, f (a) deeri f fonksiyonunun bir mutlak maksimum deeri olarak adlandrlr. (iii) Bir mutlak minimum ya da bir mutlak maksimum deeri olan bir f (a) deerine, f fonksiyonunun bir mutlak ekstremum deeri denir. Aklama ... Tanm .. ve Tanm .. karlatrlrsa, bir mutlak ekstremum deerinin bir lokal ekstremum deeri olduu grlr; bir lokal ekstremum deeri ise, genel olarak, bir mutlak ekstremum deeri olmak zorunda deildir: her x R iin f (x) := 3x x3 olarak tanmlanan f : R R fonksiyonu iin f (1) ve f (1) deerleri, srasyla, bir lokal minimum ve bir lokal maksimum deeridir; ancak bunlar f fonksiyonunun mutlak ekstremum deerleri deildir. Ekstremum Deer Teoreminden dolay, klidyen bir uzayn bo-olmayan ve kompakt bir H alt-kmesi zerinde srekli olan gerel-deerli bir f fonksiyonunun mutlak ekstremum deerleri vardr, ve bu deerler f fonksiyonu tarafndan alnr : yani, f (a) = sup f (x)
xH
ve
f (b) = inf f (x)

x H
gereklenecek biimde a, b H noktalar bulunur. ki-deikenli fonksiyonlar iin bu noktalar, baz durumlarda, Lemma .. ile bir-boyutlu teorinin teknikleri birlikte kullanlarak elde edilebilir. rnek ... H := B1 ((0, 0)) zerinde, f (x, y ) := x2 x + y 2 2y fonksiyonu gz nne alnsn. ., Problem nedeniyle f fonksiyonu srekli ve Heine-Borel Teoreminden dolay H kmesi kompakt olduundan, Ekstremum Deer Teoreminden dolay f fonksiyonu H zerindeki mutlak ekstremum deerlerini alr. Lemma ..n verdii kir kullanlarak f (x, y ) = (0, 0) denklemi zldnde, (x, y ) = (1/2, 1) olarak elde edilir; bu ise, (1/2, 1) / H olduundan, f fonksiyonunun mutlak ekstremum deerlerinin H zerindeki noktalarda alndklar anlamna gelir. imdi, H = {(x, y ) R2 | x2 + y 2 = 1} = {(cos , sin ) | 0 olduu gzlemlenir ve [0, 2 ) aral zerinde tanml h() := f (cos , sin ) = 1 cos 2 sin fonksiyonu gz nne alnrsa, h () = 0 olmasnn tan = 2, yani := arctan 2 ya da := arctan 2 + olmasyla mmkn olaca grlr. Bu ise, h () deerlerinin iaretleri incelendiinde ve h(0) = f (1, 0) = 1 olduu gz nne alndnda, = arctan 2 deerine karlk gelen (1 / 5 , 2 / 5) noktasnda al nan f (1/ 5, 2/ 5) = 1 5 deerinin f fonksiyonunun H zerindeki mutlak minimum deeri, = arctan 2 + deerine karlk gelen ( 1 / 5 , 2 / 5) nok tasnda alnan f (1/ 5, 2/ 5) = 1 + 5 deerinin ise f fonksiyonunun H zerindeki mutlak maksimum deeri olmas demektir. Ekstremum Deer Teoremi, klidyen bir uzayn kompaktyani, Heine-Borel teoremi nedeniyle, kapal ve snrlbir alt-kmesi zerinde tanml fonksiyonlar iin geerlidir; gz nne alnan kme kapal ya da snrl deilse, ad geen teorem byle bir kme zerinde tanml srekli bir fonksiyonun mutlak ekstremum deerlerinin varl hakknda bir bilgi vermez. Yine de, Ekstremum Deer Teoremi uygun biimde kullanlarak, pratikte karlalabilecek kompakt olmayan baz kmeler zerinde tanml srekli fonksiyonlar iin geerli olan bir sonu elde edilebilir. Teorem ... V Rn snrl olmayan ve kapal bir kme, ve f : V R srekli olsun. (i) Eer V zerinden x iin f (x) ise, f fonksiyonu bir mutlak minimum deerine sahiptir fakat bir mutlak maksimum deerine sahip deildir. < 2 }
. Ekstremum deerler
(ii) Eer V zerinden x iin f (x) 0 ise ve f (x0 ) > 0 olacak biimde bir x0 V noktas varsa, f fonksiyonu bir mutlak maksimum deerine sahiptir. (iii) Eer V zerinden x iin f (x) 0 ise ve f (x0 ) < 0 olacak biimde bir x0 V noktas varsa, f fonksiyonu bir mutlak minimum deerine sahiptir. Kant. Eer V zerinden x iin f (x) ise, tanm gereince, f fonksiyonu bir mutlak maksimum deerine sahip deildir. Dier taraftan, bir x0 V noktas sabitlenerek V0 := {x V | f (x) f (x0 )} olarak tanmlanrsa, (, f (x0 )] aral R iinde kapal ve f fonksiyonu V zerinde srekli olduundan, ., Problem nedeniyle, V0 = f 1 ((, f (x0 )]) V kmesi Rn iinde kapal olur. Ayn zamanda, V zerinden x iin f (x) olduundan, x deerleri yeterince byk iken f (x) > f (x0 ) gereklenir: yani, V0 kmesi snrldr. Kapal ve snrl olan V0 kmesi Heine-Borel Teoreminden dolay kompakt olduundan, o hlde, Ekstremum Deer Teoremi nedeniyle, srekli olan f fonksiyonunun, a V0 olmak zere, V0 kmesi zerinde bir f (a) mutlak minimum deeri vardr. Bu ise, her x V V0 iin f (x) > f (x0 ) f (a) olduundan, f (a) deerinin f fonksiyonunun V zerindeki mutlak minimum deeri olmas anlamna gelir. Bylece (i) kantlanm olur. (ii) iin f (x0 ) > 0 ise V0 := {x V | f (x) f (x0 )} kmesini gz nne alarak (i) ksmndakine benzer argmanlar iletmek, (iii) iinse f fonksiyonunu gz nne alarak (ii)yi kullanmak yeterlidir. rnek ... V := {(x, y ) R2 | x f (x, y ) := 0, y 0} olmak zere, V zerinde
x x2 + (y 1)2 + 4
fonksiyonu gz nne alnsn. Bu durumda V kmesi kapaldr. Ayn zamanda, her (x, y ) V iin f (x, y ) 0 ve her y 0 iin f (0, y ) = 0 olduundan, f fonksiyonu y -ekseninin zerindeki her noktada mutlak minimum deerine sahiptir. Dier taraftan, f (x, y ) deerleri x1 ve (y 1)2 deerlerinin kk olanndan byk olmadndan, V zerinden (x, y ) iin f (x, y ) 0 olur. Apak gerekler olan her x > 0 iin f (x, y ) > 0 eitsizliinin salanmas ve f fonksiyonunun srekli olmas, o hlde, Teorem .. (ii)nin uygulanabilmesi anlamna gelir: yani, f fonksiyonunun V zerinde bir mutlak maksimum deeri de vardr, ve bu deer ya V kmesinin ya da pozitif x-ekseninin zerinde alnmak zorundadr. imdi, Lemma .. gz nne alnarak, f (x, y ) = 0 denkleminin V kmesi zerindeki zm (2, 1) olarak elde edilir. te yandan, po-
zitif x-ekseni zerine kstlanan tek-deikenli f (x, 0) = x/(x2 + 5) fonksiyonu d f (x, 0) = 0 denkleminin zmleri olarak x = 5 bulunur: kullanlarak dx bu durumda da V kmesinde kalan x = 5 gz nne alnmaldr. O hlde, f ( 5, 0) = 5/10 < 1/4 = f (2, 1) olduundan, f fonksiyonunun V zerindeki mutlak maksimum deerinin, (2, 1) noktasnda alnan, 1/4 olduu sonucuna ulalr. Bu ksmda son olarak, fonksiyonlarn, belirli kstlamalar altndaki ekstremum deerleri incelenecektir. Tanm ... V Rn bir ak kme, a V , f : V R bir fonksiyon, ve her j = 1, . . . , m iin gj : V R bir fonksiyon olsun. (i) Eer bir > 0 says, x B (a) ve her j = 1, . . . , m iin gj (x) = 0 olmas f (a) f (x) olmasn gerektirecek biimde varsa, f (a) deerine, j = 1, . . . , m iin gj (a) = 0 kstlamalar altnda f fonksiyonunun bir lokal minimum deeri denir. (ii) Eer bir > 0 says, x B (a) ve her j = 1, . . . , m iin gj (x) = 0 olmas f (a) f (x) olmasn gerektirecek biimde varsa, f (a) deerine, j = 1, . . . , m iin gj (a) = 0 kstlamalar altnda f fonksiyonunun bir lokal maksimum deeri denir. (iii) j = 1, . . . , m iin gj (a) = 0 kstlamalar altnda f fonksiyonunun bir lokal minimum ya da bir lokal maksimum deeri olan bir f (a) deerine, j = 1, . . . , m iin gj (a) = 0 kstlamalar altnda f fonksiyonunun bir lokal ekstremum deeri denir. rnek ... x2 + 2y 2 + 3z 2 = 1 elipsoidinin zerindeki, orijine en yakn ve en uzak olan noktalar belirleme problemi gz nne alnsn. Bu durumda istenen, g (x, y, z ) := x2 + 2y 2 + 3z 2 1 = 0 kstlamas altnda, (x2 + y 2 + z 2 ) uzaklnn, ya da buna denk olarak f (x, y, z ) := x2 + y 2 + z 2 fonksiyonunun, ekstremum deerleridir. g bantsyla verilen elipsoid kapal ve snrl, yani kompakt, ve bir polinom olan f fonksiyonu srekli olduundan, Ekstremum Deer Teoreminden, aranan ekstremum deerler mutlak olarak vardr. g kullanlarak f fonksiyonunun x deikeni elenirse, bu fonksiyonun (y, z ) := 1 y 2 2z 2 formuna indirgendii grlr. Buradan, Lemma .. gz nne alnp (y, z ) = 0 denklemi zlerek, (y, z ) = (0, 0), yani x2 = 1 bulunur; dolaysyla, x deikeninin elenmesi sonucunda (1, 0, 0) noktalar elde edilmi olur. Benzer biimde, y deikeninin elenmesi sonucunda (0 , 1 / 2, 0) ve z deikeninin elenmesi sonucunda (0, 0, 1/ 3) noktalar elde edilir. Bylece, elde edilen bu noktalar
. Ekstremum deerler
uzaklk formlnde yerine konulup elde edilen deerler karlatrlarak, 1/ 3 mesfesindeki (0, 0, 1/ 3) noktalarnn orijine en yakn noktalar, 1 mesfesindeki (1, 0, 0) noktalarnn ise orijine en uzak noktalar olduklar grlr. Belirli kstlamalar altnda verilen bir ekstremum deer probleminirnek ..da olduu gibibaz deikenleri eleyerek zme ilemi, dorudan zm yntemi olarak adlandrlr. Ancak, verilen kstlamalar nispeten basit olmadka, dorudan zm yntemini kullanmak her zaman mmkn deildir. Lagrange yntemi ad verilen aadaki nemli sonu, bu trden problemlerde her durum iin geerli ve ok kullanl olan bir geometrik metodu nerir. Teorem .. (Lagrange arpanlar). V kmesi Rn uzaynn iinde ak, m < n, f : V R fonksiyonu V zerinde srekli-diferansiyellenebilir, ve her j = 1, . . . , m iin gj : V R fonksiyonu V zerinde srekli-diferansiyellenebilir olsun. Ayn zamanda, bir a V iin (g1 , . . . , gm ) (a) = 0 (x1 , . . . , xm ) olduu kabul edilsin. Eer f (a) deeri, k = 1, . . . , m iin gk (a) = 0 kstlamalar altnda f fonksiyonunun bir lokal ekstremum deeri ise, bu durumda f (a) +
m X k=1
k gk (a) = 0
( . . )
olacak biimde 1 , . . . , m skalerleri vardr. Kant. (..) eitlii, m adet 1 , . . . , m bilinmeyeninden ve her j = 1, . . . , n iin m X gk f k (a) = (a) ( . . ) xj xj
k=1
eitlii ile verilen n adet denklemden oluan bir sistemdir. Sadece j = 1, . . . , m indisleri gz nne alndnda, hipotezden dolay, (..) lineer sisteminin katsaylar matrisinin determinantnn sfr olmad grlr; yani, k deerleri (..) sisteminin ilk m adet denklemi tarafndan tek trl belirlenir. Gsterilmesi gereken, o hlde, bu k deerlerinin (..) sistemini j = m + 1, . . . , n indisleri iin de saladklardr. p := n m olsun. Kapal Fonksiyon Teoreminin kantndaki notasyon kullanlarak, Rm+p uzayndaki vektrler x = (y, t) = (y1 , . . . , ym , t1 , . . . , tp )
olarak yazlsn. g := (g1 , . . . , gm ) olsun, ve a = (y0 , t0 ) olacak biimde y0 Rm ve t0 Rp noktalar seilsin. Bu durumda, kant tamamlamak iin, 0=
X gk f (a) + k (t0 ) t t
m k=1
( . . )
eitliinin her = 1, . . . , p iin saland gsterilmelidir. Hipotezden dolay, g(y0 , t0 ) = 0 gereklenir ve g fonksiyonunun yj deikenlerine gre Jacobi determinant (y0 , t0 ) noktasnda sfr olmaz. Dolaysyla, Kapal Fonksiyon Teoreminden, t0 noktasn ieren bir ak W Rp kmesi ve W zerinde sreklidiferansiyellenebilir olan bir h : W Rm fonksiyonu, h(t0 ) = y0 , ve her t W iin g(h(t), t) = 0 (. . ) olacak biimde vardr. Her t W ve k = 1, . . . , m iin, Gk (t) := gk (h(t), t) ve F (t) := f (h(t), t) olsun: bu fonksiyonlar, (..) eitliini = 1, . . . , p iin dorulamak amacyla kullanlacaktr. Bir {1, . . . , p} sabitlensin. (..) nedeniyle, her Gk fonksiyonu W zerinde zde olarak sfrdr, ve bundan dolay ayn yerde trevi de sfr olur. t0 W ve (h(t0 ), t0 ) = (y0 , t0 ) = a olduundan, Zincir Kural kullanlarak, h1 6 t1 (t0 ) 6 6 . .. . 6 . . 6 6 hm gk (a) 6 6 t1 (t0 ) xn 6 6 1 6 6 . .. . 4 . . 0
2
O1n = DGk (t0 ) =
gk (a) x1
h1 (t0 ) 7 tp 7 7 . . 7 . 7 7 hm (t0 )7 7 tp 7 7 0 7 7 . . 5 . 1
elde edilir. Bylece, DGk (t0 ) vektrnn inci bileeninin, k = 1, . . . , m iin, 0=

m X gk j =1
xj
(a)
hj gk (t0 ) + (a) t t
( . . )
. Ekstremum deerler
eitliiyle verildii grlr. (..) eitlii k skalerleriyle arplp toplanarak, 0=

m m X X k=1 j =1
X gk gk hj (a) (t0 ) + k (a) xj t t

m
m X j =1
m X k=1
k=1
gk (a) xj
X gk hj (t0 ) + k (a) t t
m k=1
sonucuna ulalr; bu ise, (..) gz nne alndnda, 0=

m X f j =1
xj
(a)
X gk hj (t0 ) + k (a) t t
m k=1
( . . )
olmas demektir. imdi, f (a) deerinin, g(a) = 0 kstlamalar altnda f fonksiyonunun bir lokal maksimum deeri olduu kabul edilsin (f (a) deerinin ayn kstlamalar altnda f fonksiyonunun bir lokal minimum deeri olduu durumun ispat benzerdir). E0 := {x V | g(x) = 0} olarak alnsn, ve a merkezli ve n-boyutlu bir B (a) ak topu, x B (a) E0 olduunda f (x) f (a) ( . . ) gereklenecek biimde seilsin. h fonksiyonunun srekli olduu kullanlarak da, t B (t0 ) olmas (h(t), t) B (a) olmasn gerektirecek biimde t0 merkezli ve p-boyutlu bir B (t0 ) ak topu gz nne alnsn. Bylece, (..) nedeniyle, F (t0 ) deerinin F fonksiyonunun B (t0 ) zerindeki bir lokal maksimum deeri olduu grlr; yani, Lemma .. sebebiyle, F (t0 ) = 0 olur. Dier taraftan, Zincir Kural (..) eitliinin elde edildii durumdaki gibi kullanlarak, 0=
m X f j =1
xj
(a)
hj f (t0 ) + (a) t t
(..)
olarak bulunur. Bu ise, (..) ve (..) eitlikleri toplandnda, istenen 0= sonucuna ulatrr.
X gk f (a) + k (a) t t
m k=1
rnek ... x y = 1 ve y 2 z 2 = 1 kstlamalar altnda, x2 + y 2 + z 2 ifadesinin ekstremum deerlerini bulma problemi gz nne alnsn. Bu durumda, f (x, y, z ) := x2 + y 2 + z 2 , g (x, y, z ) := x y 1, ve h(x, y, z ) := y 2 z 2 1 olarak tanmlanrsa, (..) eitlii f + g + h = 0 formuna dnr, yani (2x, 2y, 2z ) + (1, 1, 0) + (0, 2y, 2z ) = (0, 0, 0) olur; bu ise, 2x + = 0, 2y + 2y = 0, ve 2z 2z = 0 olmas demektir. Bu son denklemden, = 1 ya da z = 0 olduu grlr. Eer = 1 ise, = 4y olur. 2x + = 0 olduundan, o hlde, x = 2y olarak elde edilir. Dier taraftan, g = 0 eitliinden 3y = 1, yani y = 1/3 olarak bulunur; bu deer h = 0 denkleminde yerine konulduunda ise, gereklenmesi mmkn olmayan, z 2 = 8/9 sonucuna ulalr. Eer z = 0 ise, h = 0 denkleminden y = 1 deerleri elde edilir. Bylece, g = 0 olduundan, y = 1 iken x = 2 ve y = 1 iken x = 0 olarak elde edilir. Sonu olarak, g = 0 = h kstlamalar altnda f fonksiyonunun lokal ekstremum deerlerinin f (2, 1, 0) = 5 ve f (0, 1, 0) = 1 olabilecekleri sonucuna ulalr. imdi, x y = 1 dzleminin ve y 2 z 2 = 1 hiperbolik silindirinin arakesit erisini gsteren ve snrl olmayp kapal olan kme zerinden (x, y, z ) iin f (x, y, z ) olduundan, Teorem .. (i) nedeniyle, srekli olan f fonksiyonu verilen kstlamalar altnda bir mutlak minimum deerine sahiptir fakat bir maksimum deerine sahip deildir. O hlde, elde edilen iki lokal minimum deerden (0, 1, 0) noktasnda alnan 1, verilen kstlamalar altnda, gz nne alnan ifadenin mutlak minimum deeridir.
Problemler
. Aadaki fonksiyonlarn lokal ekstremum deerlerini bulunuz ve snandrnz; eer varsa, eyer noktalarn belirleyiniz: (a) f (x, y ) := x2 xy + y 3 y ; (c) f (x, y ) := ax2 + bxy + cy 2 , a = 0, b2 4ac = 0; (e) f (x, y ) := a/x + b/y + xy, a, b = 0; 2 2 (g) f (x, y ) := (2x2 + y 2 )ex y ; (i) f (x, y, z ) := xyz (4 x y z ); (b) f (x, y ) := x2 y 2 (2 x y ); (d) f (x, y ) := sin x + cos y ; (f) f (x, y ) := (x 1)(x2 y 2 ); (h) f (x, y ) := y 3 3x2 y ; (j) f (x, y, z ) := ex+y cos z.
. Aadaki f fonksiyonlarnn verilen H kmeleri zerindeki mutlak ekstremum deerlerini bulunuz: (a) f (x, y ) := x2 + 2x y 2 ve H := {(x, y ) R2 | x2 + 4y 2 4}; (b) f (x, y ) := x3 + 3xy y 3 ve H := [1, 1] [1, 1]; (c) f (x, y ) := x2 + 2xy + 3y 2 ve H , keleri (1, 0), (1, 2), ve (3, 0) noktalar olan genle snrlanan blge.
. Ekstremum deerler
. Aadaki her durum iin, Lagrange yntemini kullanarak, verilen kstlamalar altnda f fonksiyonunun tm ekstremum deerlerini bulunuz: (a) x2 + y 2 = 4 kstlamas altnda, f (x, y ) := x + y 2 ; (b) x2 + y 2 = 1 kstlamas altnda, f (x, y ) := x2 4xy + 4y 2 ; (c) x2 + y 2 + z 2 = 1 ve x + y + z = 0 kstlamalar altnda, f (x, y, z ) := xy ; (d) 3x2 + y + 4z 3 = 1 ve x3 + 3z 4 + w = 0 kstlamalar altnda, f (x, y, z, w) := 3x + y + w. . f : Rn Rm fonksiyonu a Rn noktasnda ve g : Rm R fonksiyonu b := f (a) noktasnda diferansiyellenebilir olsun. Eer g (b) deeri g fonksiyonunun bir lokal ekstremum deeri ise, (g f )(a) = 0 olduunu gsteriniz. . V R2 bir ak kme, (a, b) V , ve V zerinde ikinci-mertebeden ksm trevleri var olan f : V R fonksiyonu iin fx (a, b) = fy (a, b) = 0 olsun. Eer f fonksiyonunun ikinci-mertebeden ksm trevleri (a, b) noktasnda srekli ve fxx (a, b), fxy (a, b), fyy (a, b) deerlerinden herhangi ikisi sfr ise, (a, b) noktasnn f fonksiyonunun bir eyer noktas olmas iin fxy (a, b) = 0 olmasnn gerekli ve yeterli olduunu kantlaynz. . V Rn bir ak kme, (a, b) V , ve f : V R fonksiyonu V zerinde C 2 -snfndan olsun. Eer f (a) deeri f fonksiyonunun bir lokal minimum deeri ise, her h Rn iin D(2) f (a; h) 0 olduunu ispatlaynz. . a, b, c, D, E gerel saylar ve c = 0 olsun. (a) Eer DE > 0 ise, z = Dx2 + Ey 2 kstlamas altnda ax + by + cz ifadesinin tm ekstremum deerlerini belirleyiniz; cD < 0 ise bir maksimum deerinin, cD > 0 ise bir minimum deerinin var olduunu kantlaynz. (b) (a) ksmndaki problemi, DE < 0 olmas durumunda gz nne alnz. . (a) f, g : R3 R fonksiyonlar bir (a, b, c) R3 noktasnda diferansiyellenebilir olsun ve, k bir sabit olmak zere, f (a, b, c) deerinin g (x, y, z ) = k kstlamas altnda f fonksiyonunun bir lokal ekstremum deeri olduu varsaylsn. Bu durumda, g f g f (a, b, c) (a, b, c) (a, b, c) (a, b, c) = 0 x z z x f g f g (a, b, c) (a, b, c) (a, b, c) (a, b, c) = 0 y z z y olduunu gsteriniz. (b) (a) ksmn kullanarak, xyz = 16 kstlamas altnda f (x, y, z ) := 4xy + 2xz + 2yz fonksiyonunun tm ekstremum deerlerini belirleyiniz. . (a) p > 1 olsun. x := (x1 , . . . , xn ) olmak zere, |xk |p = 1 kstlamas altnda k=1 Pn 2 f (x) := x fonksiyonunun tm ekstremum deerlerini bulunuz. k=1 k (b) Her x1 , . . . , xn R, n N, ve 1 p 2 iin, ve
Pn
1 n(2p)/(2p) olduunu gsteriniz.
n X k=1
1/p
|x k |
p
n X k=1
1/2
x2 k
n X k=1
1/p
| xk |
p

(c) Eer (xk )kN gerel saylar dizisi iin
P 1/2
x2 k <
k=1
|xk | < ise,
X
k=1
olduunu ispatlaynz. . A matrisi (n n)-boyutlu bir simetrik matris, ve her x Rn iin f (x) := (Ax) x olsun. f fonksiyonunun {x Rn | x = 1} birim kresi zerindeki mutlak minimum ve mutlak maksimum deerlerinin, A matrisinin, srasyla, en kk ve en byk zdeerleri olduklarn ispatlaynz.
Kaynaka
[] Mustafa A. Akcoglu, Paul F.A. Bartha & Dzung Minh Ha, Analysis in Vector Spaces, John Wiley & Sons, Inc., Hoboken, NJ, . [] S. Axler, Linear Algebra Done Right, nd Edition, Springer, . [] R.C. Buck, Advanced Calculus, McGraw-Hill, New York, . [] S. Dineen, Functions of Two Variables, Chapman & Hall/CRC Mathematics, . [] H. Dym, Linear Algebra in Action, GSM, Vol. , American Mathematical Society, Providence, RI, . [] W. Fleming, Functions of Several Variables, nd ed., Springer (Undergraduate Texts in Mathematics), New York, . [] Gerald B. Folland, Advanced Calculus, Prentice Hall, Inc., Upper Saddle River, NJ, . [] W. Kaplan, Advanced Calculus, Addison-Wesley Publishing Company, Inc., Reading, MA, . [] Witold A.J. Kosmala, A Friendly Introduction to Analysis, nd Edition, Prentice Hall, Inc., Upper Saddle River, NJ, . [] T.W. Krner, A Companion to Analysis. A Second First and First Second Course in Analysis, GSM, Vol. , American Mathematical Society, Providence, RI, . [] S. Lang, Calculus of Several Variables, rd ed., Springer (Undergraduate Texts in Mathematics), New York, . [] William R. Parzynski & Philip W. Zipse, Introduction to Mathematical Analysis, McGraw-Hill Book Co., Singapore, .
Kaynaka
[] W. Rudin, Principles of Mathematical Analysis, rd Edition, McGraw-Hill Book Co., New York, . [] Karl R. Stromberg, An Introduction to Classical Real Analysis, Wadsworth, Inc., Belmont, CA, . [] T. Terziolu, An Introduction to Real Analysis, Matematik Vakf, stanbul, . [] E.B. Vinberg, A Course in Algebra, GSM, Vol. , American Mathematical Society, Providence, RI, . [] William R. Wade, An Introduction to Analysis, Prentice Hall, Englewood Clis, NJ, .
Dizin
a, ak kme, rtl, top, greli , alt-dizi, Ara-Deer Teoremi, ardk limit, ayrma, balantl, okgensel , yay-, bileen, fonksiyonlar, birim matris, top, vektr, birinci-mertebeden ksm trev, Bolzano-Weierstrass Teoremi, Cantor Arakesit Teoremi, Cauchy dizisi, Cauchy-Riemann denklemleri, Cauchy-Schwarz Eitsizlii, Cramer Kural, C p -snfndan fonksiyon, C -snfndan fonksiyon, arpm fonksiyonlarn , kartezyen , matrisin skalerle , matrislerin , klidyen , skaler , vektrlerin , okgensel balantl, dalga denklemi, deer, denklem Cauchy-Riemann leri, dalga i, hiper-dzlemin i, s i, , Laplace i, diferansiyellenebilir, srekli-, dikdrtgen, , ayrca bkz. n-boyutlu diskriminant, dizi, alt-, Cauchy si, nin limiti, snrl , yaknsak , dizisel kompakt, doal taban,
doru paras, dorudan zm, dzgn srekli, dzgn yaknsak, dzgn yaknsama, ekstremum lokal , kstlamalar altnda , mutlak , Ekstremum Deer Teoremi, eitsizlik Cauchy-Schwarz E[]i, gen leri, eyer noktas, fark, fonksiyon, bileen lar, C p -snfndan , C -snfndan , diferansiyellenebilir , dzgn srekli , un deeri, genelletirilmi-integrallenebilir , gerel-deerli , lineer , lokal-integrallenebilir , mutlak-integrallenebilir , srekli , srekli-diferansiyellenebilir , Ters F Teoremi, Frchet trevi, genelletirilmi integral, genelletirilmi-integrallenebilir, gerel-deerli fonksiyon, greli ak, greli kapal, gradyant, grak, Heine-Borel Teoremi, hiper-dzlem, in denklemi, Homojenlik,
Dizin
s denklemi, , i, i arpm fonksiyonlarn , Kural, vektrlerin , ikinci-mertebeden ksm trev, kinci Trev Testi, integral genelletirilmi , genelletirilmi-lenebilir, iareti altnda trev, ksm , lokal-lenebilir, mutlak-lenebilir, Taylor Formlnn Formu, Jacobi determinant, Jacobi matrisi, kapal greli , kme, K Fonksiyon Teoremi, kapan, kark ksm trev, kartezyen arpm, kstlamalar altnda ekstremum, kstlamalar altnda maksimum,
Dizin kstlamalar altnda minimum, ksm, ayrca bkz. trev birinci-mertebeden trev, ikinci-mertebeden trev, kark trev, integral, trev, pinci-mertebeden trev, kompakt, dizisel , konveks fonksiyon, kme, koordinat, kuadratik form, kural Cramer K, arpm K, Toplam K, Zincir K, kp, bkz. n-boyutlu Lagrange arpanlar, Lagrange yntemi, Laplace denklemi, Laplace dnm, limit ardk , dizinin i, fonksiyonun i, Lindelf Teoremi, lineer fonksiyon, lokal ekstremum, kstlamalar altnda , maksimum, kstlamalar altnda , minimum, kstlamalar altnda , lokal-integrallenebilir,
maksimum lokal , kstlamalar altnda , mutlak , matris birim , Jacobi i, lerin arpm, lerin toplam, sfr i, temsil eden , merkez, , ayrca bkz. ak top minimum lokal , kstlamalar altnda , mutlak , mutlak ekstremum, maksimum, minimum, mutlak-integrallenebilir, n-boyutlu dikdrtgen, kp, klidyen uzay, nokta, eyer s, norm klidyen , sup-u, Ortalama Deer Teoremi, ortogonal, klidyen arpm, klidyen norm, klidyen uzaklk,
klidyen uzay, , ayrca bkz. n-boyutlu rtl, ak , saylabilir alt-, sonlu alt-, paralel, kenar, pinci-mertebeden ksm trev, polinom, rasyonel top, sfr matrisi, snr, snrl dizi, kme, sral nli, skaler, matrisin le arpm, arpm, srekli dzgn , -diferansiyellenebilir, fonksiyon, tam diferansiyel, tam trev, tanm kmesi, Taylor Forml, nn ntegral Formu, teet dzlemi, temsil eden matris, teorem Ara-Deer Ti, Bolzano-Weierstrass Ti, Cantor Arakesit Ti,
Dizin Ekstremum Deer Ti, Heine-Borel Ti, Kapal Fonksiyon Ti, Lindelf Ti, Ortalama Deer Ti, Ters Fonksiyon Ti, Ters Fonksiyon Teoremi, top ak , birim , rasyonel , toplam fonksiyonlarn , matrislerin , T Kural, vektrlerin , trev, ayrca bkz. ksm kinci T Testi, Frchet i, integral iareti altnda , ksm , birinci-mertebeden , ikinci-mertebeden , kark , pinci-mertebeden , tam , ynlendirilmi , uzaklk, klidyen , uzay n-boyutlu klidyen , klidyen , gen eitsizlikleri, vektr, birim , eit ler, normal ,
Dizin ortogonal ler, sfr , el arpm, Weierstrass M -testi, yaknsak dizi, yaknsama, dzgn , yarap, , ayrca bkz. ak top yay-balantl, ylma noktas, , ynlendirilmi trev, Zincir Kural,

Analiz III

Enviado por

Dados do documento

Direitos autorais

Formatos disponíveis

Compartilhar este documento

Compartilhar ou incorporar documento

Opções de compartilhamento

Você considera este documento útil?

Este conteúdo é inapropriado?

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

Analiz III

Enviado por

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

ANALZ III

Matematik-Bilgisayar Blm stanbul Kltr niversitesi Bakrky stanbul http://web.iku.edu.tr/~mcaglar/ m.caglar@iku.edu.tr

. Rn uzaynn cebirsel yaps

doru olur; bu ise, (..) eitsizliinde t := (x y)/ y 0 x

(v) her j = 1, . . . , n iin |xj | zellikleri gereklenir.

. Rn uzaynn cebirsel yaps

b12 b22 . . . bm2

b1n b1n 7 7 7 . . . 5 bmn

olarak; bir x := (x1 , x2 , . . . , xn ) Rn noktas ise, [x] = x1

biiminde (1 n)-boyutlu satr matrislerle ya da

. Rn uzaynn cebirsel yaps

xj (b1j , b2j , . . . , bmj )

= olarak elde edilir.

bkj uk = (b1j , b2j , . . . , bmj ) = F(ej ),

ck w = (c1k , c2k , . . . , cpk ) = G(uk )

salanr. Dolaysyla, her j {1, . . . , n} iin, (G F)(ej ) = G(F(ej )) = G =

bkj G(uk ) bkj c2k , . . . ,

. Rn uzaynn cebirsel yaps

:= supx[a,b] |f (x)| olsun.

. Rn iinde ak ve kapal kmeler

(d) M = T eitliini kantlaynz. (e) Yukarda gsterilenlerden faydalanarak, T = sup

. Rn iinde ak ve kapal kmeler

. Rn iinde ak ve kapal kmeler

1 k , = (0, 1) k+1 k+1

{Bq (a) | a = (a1 , . . . , an ), q Q, q > 0}

olmas demektir. I0 := {k | k N} alnarak ispat tamamlanr.

{V | V E ve V kmesi Rn iinde ak}

{B | B E ve B kmesi Rn iinde kapal}

. Rn iinde diziler ve kompakt kmeler

. V kmesi Rn iinde aksa, V =

. Rn iinde diziler ve kompakt kmeler

[, Theorem .]. [, Theorem .].

Bu sre j = n oluncaya dein devam ettirilirse, her 1

klidyen uzaylar j = n iin

. Rn iinde diziler ve kompakt kmeler

(i) Eer E landrlr.

klidyen uzaylar V ise, V ailesi E kmesinin bir rtl olarak ad-

. Rn iinde diziler ve kompakt kmeler

gereklenir; H kmesinin kompakt olmasndan dolay, bu, H

. Rn iinde diziler ve kompakt kmeler

olur. V ailesinin seiminden, hibir k N iin ieremez. Her k N iin, o hlde, xk H

(b) yk := 1, ek , cos(1/k) ; (d) wk := (1 + 1/k)k , sin(2ek!), ln k/k .

(k2 + k), k1/k , 1/k ;

. Rn iinde konveks ve balantl kmeler

. Rn iinde konveks ve balantl kmeler

1 (x0 (1 t)a) b = 1 x0 (1 t)a tb < r0 = r, t t t

. Rn iinde konveks ve balantl kmeler

. Rn iinde konveks ve balantl kmeler

. Rn zerinde tanml fonksiyonlarn limitleri

. Rn zerinde tanml fonksiyonlarn limitleri Tanm ... E Rn ve a Rn olsun.

. Rn zerinde tanml fonksiyonlarn limitleri

olabilmesi iin gerek ve yeter art, her j = 1, 2, . . . , m iin Lj = x lim f (x) a j

Teorem ... E Rn , a noktas E kmesinin bir ylma noktas, R, ve f , g : E Rm olsun. Eer

lim (f + g)(x) = x lim f (x) + x lim g(x), a a

lim (f )(x) = x lim f (x), a

lim f ( x ) lim f (x) , x =x a a x x E E

ve, m = 1 olduunda ve g fonksiyonunun limiti sfr olmadka,

lim f (x)/g (x) =

. Rn zerinde tanml fonksiyonlarn limitleri

lim lim f (x, y ) := lim

ve lim lim f (x, y ) := lim

olur; dier taraftan,

lim lim f (x, y ) = lim lim

olur. Kant. Her x I iin, g(x) := lim f (x, y )