retim yesi:Adem AHN

malzemebilimi.net







REFRAKTERLER ve ENDSTR FIRINLARI DERS
NOTU




REFRAKTR MALZEMELER




ADEM AHN
www.malzemebilimi.net



I
NDEKLER
REFRAKTERLER
1. TARHSEL GELMELER .............................................................................1
2. REFRAKTERLERN KLASFKASYONU ..................................................6
2.1. Kimyasal ve Mineralojik zelliklerine Gre Snflandrma ..........................6
2.1.1. Asidik Refrakterler:..................................................................................7
2.1.2. Bazik Refrakterler: ...................................................................................9
2.1.3. Ntr Refrakterler: ...................................................................................10
2.2. Hammadde eitlerine Gre Snflandrma: ................................................13
2.2.1. Kil Refrakterler: .....................................................................................13
2.2.2. Kil ermeyen Refrakterler: ...................................................................14
2.3. Refrakterlik Issna Gre Snflandrma: ......................................................16
2.4. retim Metoduna veya Fiziksel zelliklerine Gre Snflandrma .............16
2.4.1. ekillendirilmi Refrakterler: .................................................................17
2.4.2. ekillendirilmi Refrakterler: .................................................................18
2.5. Balanma Yapsna veya ekline Gre Snflandrma:................................19
2.6. Toplam Porozite Oranna Gre Snflandrma: ............................................19
2.7. Kullanm (Uygulama) Alanna Snflandrma: ............................................19
3. REFRAKTER MALZEMELERDEN BEKLENEN ZELLKLER .........19
4. REFRAKTER HAMMADDELER ...............................................................21
5. REFRAKTER RETM................................................................................29
5.1. Refrakterlerin Yaplar: ............................................................................29
5.2. Refrakter Malzeme retimi .........................................................................31
5.2.1. Geleneksel Toz retim Yntemiyle Refrakter Malzeme retimi .........32
5.2.1.1 ri Tane Boyutuna Sahip Refrakter rn retimi ............................32
5.2.1.2 nce Tane Boyutuna Sahip Refrakter Seramik retimi ....................36
5.2.1.3 Ergiterek Dkm Yoluyla retilen rnler .....................................36
5.2.1.4 Seramik Fiber (elyaf) rnler ...........................................................40
5.3. Refrakter Tula Boyutlar ve Boyutsal Toleranslar .....................................41
5.4. Kalite Kontrol ..............................................................................................43

II
6. RERAKTER MALZEMELERN ZELLKLER VE TEST ETME ......43
6.1 Porozite .........................................................................................................45
6.2. Bulk (Hacim) Younluu.............................................................................47
6.3. Souk Ezme Dayanm .................................................................................49
6.4. Refrakterlik (Yumuama Scakl) .............................................................50
6.5. Yk Altnda Refrakterlik (Yk Altnda Yumuama Scakl) ...................53
6.6.Yk Testi .......................................................................................................54
6.7. Sabit Scaklk Testi ......................................................................................54
6.8. Genleme ve Klme Testi (Yeniden stma Testi) ...................................54
6.9. Isl Genleme................................................................................................55
6.10. Isl letkenlik ..............................................................................................56
6.11.Scaklk Deiimlerine Dayanm (Termal-Isl oklara Dayanm) ............58
6.12. Scak Mekaniksel zellikler ......................................................................61
6.13. Geirgenlik .................................................................................................62
6.14. Korozyon Direnci .......................................................................................63
6.15. Basn Altnda Srnme ............................................................................64
6.16. Elektrik Direnci ..........................................................................................64
6.17. Cruf Direnci (Cruf Testleri) ...............................................................65
6.18. Kimyasal ve Mineralojik Kompozisyon ....................................................66
6.19. Anma Direnci ..........................................................................................66
6.20. XInlar Difraksiyon Analizi................................................................66
6.21. DTA ve TGA Analizi .................................................................................67
7. REFRAKTER MALZEME TRLER .........................................................67
7.1. Asidik Refrakterler .......................................................................................67
7.1.1. Silika ......................................................................................................67
7.1.2 Alminasilikat Refrakterler .....................................................................73
7.1.2.1 Kilin Piirilmesinde Yap Geliimi ...............................................76
7.1.2.2. amot ...............................................................................................79
7.1.2.3.Yksek Alminal Refrakterler .........................................................82
7.2. Bazik Refrakter rnler ...............................................................................84
7.3. zolasyon Tulalar ve Hafif Ate Tulalar ................................................86


III
7.5. zel Seramikler............................................................................................88
7.5.1. Oksit Seramikler ....................................................................................89
7.5.1.1. Silisyumkarbr .................................................................................92
7.5.1.2. Silisyumnitrr...................................................................................95
7.5.2. Karbon Refrakterler ...............................................................................97
8. REFRAKTER MALZEMELERN KULLANIM ALANLARI ..................99
8.1 Refrakterlerde Kullanm artlarnda Oluan Etkileimler ..........................101
8.1.1. Refrakterlerle Svlar Reaksiyonlar ......................................................101
8.1.2 Refrakterler ve Gazlar Arasndaki Reaksiyonlar ..................................106
8.1.3. Refrakterler Arasndaki Reaksiyonlar ..................................................106
8.2.1. Yksek Frn Refrakterleri ...................................................................109
8.2.2. Torpedo Ladles ....................................................................................112
8.2.3 BOF (Bazik Oksijen Frn) Vesselleri (kaplar) ....................................112
8.2.4. Elektrik Ark Frnlar (EAF) Vesselleri (Kaplar) ..............................113
8.2.5 Potalar (Ladles) .....................................................................................114
8.2.6. Srekli Dkm .....................................................................................116
8.3 Demir D Metallerin retiminde Kullanlan Refrakterler ........................118
8.3.1 Alminyum Ergitme ve Reverber Tipi Frnlar (Uzun Alevli Frnlar) 118
8.3.2 Bakr Reverber Tipi Frnlar ve Konvertr Tipi Frnlar .....................119
8.4 Cam Ergitme Endstrisi ..............................................................................119


1
REFRAKTERLER
1. TARHSEL GELMELER
Refrakter terimi Latince kkenli bir kelime olup refractorius den
gelmekte ve stubborn yani inat manasna dier bir deile yksek scaklklara
dayankl manasna gelmektedir. Refrakterlerin genel tanrm ise u ekilde
yaplabilir; yksek scaklklara dayanabilen, yksek scaklklarda ve bulunduu
atmosfer ortamnda fiziksel ve kimyasal zelliklerini koruyabilen malzemelerdir.
Bu nedenle; yksek scaklklara dayanabilen, yksek scaklklarda zelliklerini
kaybetmeden koruyabilen herhangi bir malzeme su isimle anlabilir. rnein; W,
Ta, Mo, Nb gibi refrakter metaller. Bunlara refrakter metaller denmesinin sebebi
ok yksek ergime scaklklarna sahip olmalardr. Bu zellik bu metallerin
yksek scaklklarda kullanlmalarna imkn verir. ( Bu metaller, 200 425
0
Clar
arasnda hzla oksitlenerek yaplarn emprite alrlar ve krlgan hale gelirler.
Dolaysyla oksitlenmelerini nlemek iin bu metallerin dkm, kayna, toz
metalrjisiyle retilmeleri srasnda zel nlem almak gerekir.)
Fakat bir seramik mhendisine refrakter ismi genellikle demir, elik,
metal, cam ve seramik retiminde yksek scaklk ileklerdi srasnda kullanlan
seramii hatrlatr. Atee dayankl malzemenin (Refrakterin) tarihesi uygarlk
tarihi kadar eskidir. Atein bulunmas ile birlikte, atee dayankl malzemeye
gereksinim duyulduu aktr o zamanlar ate yaklan yerlerin amur veya
balkla svand arkeolojik kazlarda grlmektedir. Gelien uygarlk dzeyi ile
atee dayankl malzeme trleri ve ekilleri de gelime gstermi, sanayileme ile
birlikte, bu malzemelerde byk hakleler yaplmtr.
Refrakterlerin ilk olarak kullanm insanln metali retebilmeyi baard
zamanlara dayanr. zellikle Refrakterlerin ilk kullanmlar demiri ergitmek ve
saflatrmak iin frnlar ina ettikleri zaman dayanr. Metal frnlar yksek
scaklk elde edebilmek iin yatk yaklan yerlerdir. Bu nedenle, bu frnlar
retilen ergimi metali tutabilmek iin yksek ergime scaklna sahip kat
malzemelerle astarlanmaldrlar. Bazen bu amalarnn yannda refrakterler
ergimi metalin saflatrlmas gayesiyle de kullanlmtrlar. (Refrakterlerin baz
bileenleri kimyasal olarak ergimi metalle reaksiyona girer).

2
lk olarak kullanlan refrakter astarlar phesiz ki oksit flukslar ieren
silisli kayalardr. Bu flukslar silisli kayann, komu blgesinde oluan yksek
scaklk sonucu sinter8lenmesi ve camlamas iindir.
Camlarn ergitilmesi iin ok eski devirlerde kullanlan potalar ate kili,
refrakteriyle astarlanmtr. Bu sebeptendir kilin kaliteli olarak ulaabilecei
blgelerde, tabii ki dier artlarnda elvermesiyle cam endstrisi gelimitir.
ngilterede Stourbidge ve Almanyada Klingerber bu blgelerdendir. Bu durum
19. yzyln balarna kadar devam etmitir. Gemite kire ta da metal
frnlarda astar malzeme olarak kullanlmtr. rnein kylarda toplanan deniz
kabuklar ilkel toplumlarda bu amala kullanlmtr.
Frnda piirilerek yaplan ilk refrakter tulalarn Fenikeliler veya inliler
tarafndan kuvartz (silis) ieren killerden yapld tahmin edilmektedir. Bu
refrakterler dk kapasitede cam ve metal ergitme frnlarn ihtiyacn birka
yzyl karlamtr. 19.yyn balarnda ise n piirilmi kilin, kil ierisine
katlmasnn tulalarla boyutsal hassasiyet ve piirilme esnasnda dk
klmelerden dolay stabilite kazandrmtr. Bu gelimelerle refrakter
teknolojisi kil endstrisinden ayrlm ve zel refrakter tulalarn allmasna
balanmtr.
Dnyada Refrakter Malzemelerin Tarihsel Geliimi u ekildedir:
1820 Demir ve elik endstrisi iin silika tulalarn gelitirilmesine
baland ve atekili tulalarn gaz retortlarnda kullanmna gidildi.
1860 Magnezitin refrakter malzeme olarak kullanm dnld. Bundan
20 yl sonra magnezit tula Avusturyada gelitirildi.
1870 Dk demirli Bositten refrakter potalar retildi.
1880 Krom cevheri tulalar frnlarda kullanlmaya balandnd.
1892 ABDde SC baarl olarak retildi.
1914 Plastisi atekili karm gelitirildi.
1928 ABDde fused cast refrakterlerin retimine baland.
1945 Seramik fiber ve fiber rnlerinin ilk geliimi

Trkiyede Refrakter Malzemenin Tarihsel Geliimi se yledir:


3
Yurdumuzda da phesiz ki ok eski zamanlardan beri atee dayankl
malzemeler bilinmektedir fakat modern anlamda atee dayankl malzeme olarak
sinter-manyezit ilk olarak 1934 ylnda Krkkale elik Fabrikasnda retilmitir
Sinter Manyezit, dey tip dolamit ocanda toz demir cevheri ile kart4rlmak
ve kok ile stlmak sretiyle elde edilmitir. Bu retim 1941 ylna kadar
srdrlmtr. 1940 ylnda Karabk civarnda dolomit yataklarnn bulunmas
nedeniyle sinter-manyezit yerine sinter dolomit retimine geilmi ayn yl
stanbulda Dr. Birtek tarafndan kurulan Alev markal amot tula fabrikas
faaliyete balamtr bu fabrika sava boyunca Karabk ve Krkkale fabrikalar ile
dier iletmelerin amot tula ihtiyacnn bir ksmn karlamtr. Sava bittikten
sonra ve 1947de Filyos kurulmaya baladktan sonra Alev marka amot reten bu
fabrika faaliyetini durdurmu ve yerini daha byk kurululara brakmtr.
Refrakter endstrisinin geliimi dier endstrilere benzerdir. Balangta
sadece kk atlyelerde manel ve mekanik yntemlerle almalar yaplyordu.
Daha sonra otomatik prosesler ve bilimsel aratrmalar yaplmaya baland.
1960larn balarndan itibaren talebin artmaya balamas ile kalite artmaya
balad ve maliyet drc teknikler gelitirildi.
Gelien sanayileme ile birlikte, refrakter malzemelerde byk hamleler
yaplmtr. Gnmzde atee dayankl malzeme trleri ve bunlardan beklenen
hizmetler (daha yksek scaklklara ve bu scakllardaki korozif ve mekanik
etkilere, ani scaklk deiimlerine gibi) ok artm ve arlamtr. Bu nerenle;
yeni artlar karlayacak atee dayankl malzeme trleri oluturulmu ve bugn
evlerdeki soba, mine ve kaloriferlerden balayarak, sanayinin hemen her
kolunda az veya ok miktarlarda bir veya birka tr atee dayankl malzeme
kullanlmas kanlmaz bir zorunluluk halini almtr.
Gnmzde tketilen seramik malzemeler ierisinde refrakter malzemeler
% olarak kmsenmeyecek bir hacme sahiptir. Bununla birlikte, seramik
pazarnda parasal olarak da byk bir hacme sahiptir.
Refrakter malzeme tketen en nemli endstri yaklak %65lik bir pay ile
demir-elik endstrisidir. Dier refrakter malzeme tketen endstri dallar ise,
cam endstrisi %8, imento sanayi %8 ve seramik endstri %8 eklinde
dalmaktadr.

4
Dier tketim dallar ise demir-d metallerin retiminde ve
petrokimyasallarn retiminde ve dierlerdin eklinde dalmaktadr. En byk
refrakter tketici demir-elik endstrisi olmas dolaysyla, demir-elik pazarnda
meydana gelen gelimeler (tketimin artmas veya dmesi) ve bu endstri
dalnda ki teknolojik gelimeler refrakter endstrisini yakndan ilgilendirir.
Srekli dkm, alttan flemeli ve kartrmal bazik oksijen konvektrleri, pota
metalrjisi (kartrma ve gaz giderme) gibi teknolojik gelimeler genelde yksek
mal alma (tapping) scaklklarna, daha uzun bekleme srelerine ve ergimi
metalde byk bir trblansa neden olmulardr. Ortaya kan bu zor koullar ise
geleneksel refrakterlerin kullanm srelerinin azalmasna yol amtr. Bu ise
dayanm daha yksek ve daha kaliteli refrakterlerin kullanlmasna gereksinim
dourmutur. Daha yksek kaliteli refrakterlerin gelitirilmesi ve retilmesi ise
eliin tonu bana harcanan sipesifik refrakter tulann tketiminin dmesine
yol amtr.
Piyasada ticari olarak satlan farkl refrakter eitleri mevcuttur. Bu
refrakterlerin her biri kompleks kompozisyonlara ve mikro yaplara sahiptirler
aadaki tabloda refrakter malzemelerde yaygn olarak grlen fazlalar dier baz
zellikleriyle birlikte verilmitir.


5
Tablo 1: Refrakter mikro yapsnda bulunan yaygn fazlar ve baz zellikleri.
Faz Kimyasal Forml Sembol Tm
0
C nemli zellik
Karbon C - 4000
*
Oksitlenir
Silika SO
2
S 1723 Polimorfik
Transformasyon
Almina AI
2
O
3
A 2050
Magnezya MgO M 2800 Hidranlanr
Kalsiyum Oksit Cao C 2572 Hidranlanr
Dolomit MgO.CAO MC
Forsterit 2MgO.SO
2
M
2
S 1890
Spinel MgO.AI
2
O
3
MA 2135
Mullit 3AI
2
O
3
.2SO
2
A
3
S
2
1810
Enstatik MgO.SO
2
MS 1557
Dikalsiyum silikat 2CaO.SiO
2
C
2
S 2130 Polimorfik
transformasyon
Kromit Cr
2
O
3
K 2275 Uucudur
Zirkonyum oksit ZrO
2
Z 2690 Polimorfik
transformasyon
Silisyum karbr SiC - 2500
*
Oksitlenir
Silisyum nitrr Si
3
N
4
- 1878
*
Oksitlenir
Sadece ayrma olduunu gsterir ergime olmaz.
Refrakter nadiren saf ve tek fazl malzemeler olarak bulunurlar.
Refrakterler, Tablo 1de verilen fazlarn birkan ieren bir mikroyapya sahip
olabilirler.
Refrakterler ekilli olarak retilip satlabildii gibi (rnein tulalar)
ekilsiz olarak da retilip satlabilirler (monolitik refrakterler), ekilsiz refrakterler
malzemeler (dklebilir, kalplanabilir, svanabilir, pskrtlebilir) kullanldklar
yerde ekillendirilebilir ve genellikle frn astar tamiratlarnda kullanlrlar.
Gnmzde kullanlan refrakterlerin ou hala kil esasl alminasilikat (silisli
atekili, ate tulas ve alminal atekili) ve almina (andalusit, mullit ve boksit
esasl) tulalardr. Alminasilikat tulalar gnmzde retilen arlka %50sine
karlk gelirler.
Atekili, ball kili gibi kristal boyutlar ok ince ve olduka kk boyutta
empriteler ierirler. Atekilinin oluumu kmr madeni ile birlikte olduundan
kmr atekilindeki alkalileri alarak bu kile refrakterlik zellii salar.

6
Daha ncede tanmland gibi refrakter malzeme yksek scakla diren
gsterebilen ve bu scaklkta ergimeden ve deforme olmadan kalabilen
malzemelerdir. Yksek scaklk terimi greceli bir kavramdr. Bir malzeme
1600
0
C tamamen ergimesine karn, 1200
o
Cda ergimeden ve deforme olmadan
kalabilir. 1600
o
Cun zerinde ergiyen bir malzeme phesiz refrakterlik zelliine
sahiptir. Fakat ayn ey 1400 veya 1500
o
Cun eri iin geerli deildir. Bu
nedenle refrakter malzemelerin yumuama scaklklar iin eitli tanmlamalar
yaplmtr. Genelde refrakterlerin pinometre konisinin yumuama scakl
minimum 1500
o
C olmaldr. Refrakter malzemelerin kullanm scaklklar 1000-
1800
o
C arasnda deiir, 2000
o
C zerinde de kullanlan refrakterler vardr.
2. REFRAKTERLERN KLASFKASYONU
Refrakter malzemeler birok zelliklerine gre snflandrlabilir. Bu
snflandrma refrakterlerin kimyasal ve mineralojik ieriklerine, kullanlan
hammadde eitlerine, atee dayankllklarna veya refrakterlik ssna, nihai rn
ekillerine veya rnn fiziksel ekline, kullanm alanna ve refrakter
malzemedeki balanmann yapsna gre yaplabilir. Bunlardan bazlarn
ayrntlar ile inceleyelim:
2.1. Kimyasal ve Mineralojik zelliklerine Gre Snflandrma
En ok kullanlan snflandrma eklidir. Refrakter malzemelerin bu
ekilde snflandrlmalarnn nedeni, refrakter malzemelerin kullanldklar
frnlarda zellikle metalrji frnlara s ile beraber deiik karakterli cruflara ve
ergitme yntemlerine kar dayankllk gstermeleri istenmesidir.



7











ekil 2.1. Crufum Ergitme Frnlarndan Ayrlmas

Yukardaki ekilde grld gibi metal ergitme frnlarnda metal ve
cruf birbirinden ayrlr. Frn duvarn oluturan refrakter malzemelerin seimi
ise cruf metal ve ergitme yntemlerinin zelliine gre yaplmas gerekmektedir.
Kimyasal ve mineralojik zelliklerine gre refrakterleri e ayrabiliriz.
2.1.1. Asidik Refrakterler:
SiO2 oran yksek olan refrakterlere asidik refrakterler denir. Asidik
refrakterlerin bazlar unlardr:
Silika (SiO
2
)
- Yar silika
- Almina silikat
- amot kil
- amot kaolin
- Silimanit
- Mullit
- Boksit
- Korund
Asidik refrakterlerin baz kimyasal ve fiziksel zellikleri Tablo 2.1de verilmitir.


8
Tablo 2: Asidik refrakterlerin baz kimyasal ve fiziksel zellikleri
Refrakter
cinsi
SiO
2
Al
2
O
3
+Ti
O
2

Fe
2
O
3
CaO R2O Su emme
%
Erime
0
C ine giren
hammaddeler
Silika 93-98 < 2,5 < 3 1-3 < 0.5 16-25 1660-1700 Kuars kalker
Yar
silika
63-85 10-32 1-2 <1 <1.5 17-27 1450-1550 Kuars-amot, kil
amot 51-64 32-45 1-2 <1 <1 18-30 1300-1420 amot kil
Almina
silikat
43-45 49-53 1-2 <1 <1 18-27 1460-1530 amot kil
Korunt
katkl
38-40 44-45 1-2 <1 <1 16-22 1450-1550 Korunt, amot
Silimanit 35 64 1 <1 <1 15-20 1600 Korunt almina
Mullit 28 68 1-2 <1 <1 20-25 1670 Andoluzit
Boksit 12 85 <2 0,5 <1 18-25 1550 Boksit kil
Korunt 5 93 <1 0,5 <1 15-22 1600 Korunt alumina
kil

Asidik refrakterler, asidik karakterli cruflara kar ve ss devamllk arz
eden frnlarn kemerlerinde kullanlr. Ayrca asidik refrakterler, metalrji
sanayinde asit yntemle alan elik retim frnlarnda, cam frnlarnda, kok
frnlarnda ve tnel seramik frnlarnn kemerlerinde kullanlrlar.
Silika tulalar, SiO
2
ieren kuvarsit, ganister, kumta, silis kumu, kuvars
gibi doal maddeler ile %1-2.5 kadar snm kirecin (Ca(OH)
2
) oluturduu
karmn yksek basnl preslerde baslmasyla ekillendirilir. Silika tulalar
1400-1500
o
Clarda ok yava stlarak piirilir. Pime sresi yaklak 2-3 hafta
srer. Frnn veya tulalarn soutulmas da yava olmaldr. Silika tulalarn
temel faz yaps tridimittir. Kuvars kristobalit, tridimit dnmnde tepkime
hznn artrlabilmesi iin %1-1.5 Na
2
O ve %1-1.5 Fe
2
O
3
bileimine ilave edilir.
Silika dndaki asidik refrakterler yukarda verilen sralamad SiO
2

yzdesi azalan Al
2
O
3
n artt oranda sya dayankllk artmakta ve daha yksek
dereceli frnlarda ve imkanlarda kullanlmaktadr.
Asidik refakterlerin kullanm alanlar u ekilde sralanabilir.
- Cam endstrisi cam eritme frnlarnda
- Demir elik endstrisinde asidik ynelme alan metalrji frnlarda
(yksek frn, ark frnlar, scak metal tanklar)
- imento endstrisinde dner frnlarda
- Antrasit kmrlerden kok ve gaz elde etme frnlarnda


9
- Seramik sanayinde piirme frnlarnda
- Termik santrallerde
- Kimya endstrisinin eitli dallarnda kullanlan frnlarda
- Sobalarn i kapsamlarnda ve minelerde
- Elektrik ocaklarnda rezistans yuvas
- Kalorifer kazanlarnn ate blgesinde
- Kire kalsine frnlarda
- Metal dkm sistemlerinde pota tkalar, metal aktma yolluklarnda
kullanlmaktadr.
Asidik refrakterlerin kullanm iin rlmelerinde genlemeleri dikkate
alnarak derz boluklar braklmas gerekmektedir.
Tulalarn rlmesinin salkl olabilmesi iin yaptrc olarak kullanlan
harlarnda ayn zellikteki refrakter malzemelerden hazrlanm olmas
gerekmektedir.
Ayn refrakter malzemeler ile refrakter beton harlar da hazrlanabilir.
Beton harlar ile baz refrakter rnler daha nce hazrlanan kalplar iine
dklerek retilirler. Sv haldeki refrakter harlar ayn zamanda pskrtme sureti
ile sva eklinde de kullanlabilir.
2.1.2. Bazik Refrakterler
CaO ve MgO gibi bazik oksitler ierirler. Bunlara magnezit zellikle
refrakterler de denir. Magnezit refrakterlerin temel hammaddesi kalsine edilmi
MgOdir. Bazik refrakterlerin bazlar:
- Magnezit
- Magnezit krom
- Krom- magnezit
- Dolomit
Bazik refrakterlerin baz kimyasal ve fiziksel zellikleri Tablo 2.1.de
verilmitir.





10
Tablo 2.1. Bazik Refrakterlerin Baz Kimyasal ve Fiziksel zellikleri
Refrakter
cinsi
MgO CaO Al
2
O
3
Fe
2
O
3
Cr
2
O
3
SiO
2
Su
emme
%
Kullanm
C
o

ine giren
maddeler
Magnezit 80-90 1-4 1.5 4-10 - 1-3 18-24 1500-1700 Zinter magnezit
Magnezit
krom
55-80 1-3 2-7 6-12 6-20 2-6 22 1400-1500 Zinter magnezit
kromit cevher
Krom
magneziti
25-55 0.5-2 2-15 8-15 20-45 3-7 15-30 1500-1600 Zinter magnezit
kromit cevher
Dolomit 32-40 59-62 1-3 - - 1 18-22 1480 Dolomit, zift

Bazik refrakterler, bazik zellikli cruflara ve yksek sya dayankllk
gsterdikleri iin bazik karakterli frnlarda kullanlrlar. Bunlarn baz kullanm
alanlar unlardr: Siemens martin frnlarnda, LD konvertrlerinde, Bazik ark
ocaklarnda, imento frnlarnda
2.1.3. Ntr Refrakterler:
Kimyasal zellikleri bakmndan hem aside hem baza dayankllk
zelliine sahip refrakterlerdir. Al2O3 ve Cr2O3 gibi oksitleri ve C, SiC gibi oksit
olmayan bileimlerden oluurlar. Bunlardan bazlar:
- Kromit
- Krom manyezit
- SiC
- Grafit
- Karbon Malzemeler
- Krom almina
- Almina
Ntr refrakterler, metalrji sanayinde asit ve bazik refrakterlerin birbirini
etkilememesi iin bu iki refrakter cinsi arasnda ntr bir yzey yaratmak zere
kullanlrlar. Bazik ve asit cruflar birletikleri noktada bileimlerinden oluan
sv frn duvarlarn etkiler, araya konulan ntr refrakterler bu etkilenmeye nler.
Kromit refrakterler demirli krom cevherinin (FeOCr
2
O
3
) kimyasal
balayclar ile kartrlarak ekillendirilmesi ile elde edilirler.
Karbon refrakterler kl miktarlar ok dk olan kok kmr tozlarnn
zift ile kartrlmas ile ekillendirilirler ve genellikle yksek frnlarda


11
kullanlrlar. Grafit, zift ve amot kullanarak yaplan grafit refrakterler metal
ergitmede kullanlan eitli potalarda, yksek frnlarda, cruf ve sv metal
aktma kapaklarnda kullanlrlar.
SiC refrakterler SiO
2
nin C ile beraber yksek scaklklarda piirilmesi ile
suni olarak elde edilirler. Daha sonra kil gibi balayclarla ekillendirilirler.
Ayrca ntr refrakter snfna giren dier bir refrakter eidi de forsterit
refrakterlerdir. Forsterit refrakterler bileimine gre bazik snfta da yer alabilir.
Farsterit yapmnda hammadde olarak kullanlan olivin kayalar forsterit
(2MgO.SiO
2
) ve fayalit (2FeO.SiO
2
) minerallerinden oluur. Ayrca serpantin
(3MgO.2SiO
2
. 2H
2
O) ve talk (3MgO.4Si
2
. 2H
2
O) mineralleri de kullanlr.
Forsterit ergime noktas 1890
0
C. Serpantin ve talk kullanlmas ergime derecesini
drr. Forsterit oran fazla olan olivin kayac direkt frn tulas olarak
ekillendirilir. Demir cevherinin eriyii 1800
0
Ca kadar forsterit tulalar
etkilemez.
Kimyasal ve mineralojik zelliklerine gre yaplan bu snflamann
yannda ISO (International Standart Organisation) ve buna dayal olarak
hazrlanan TSE (Trk Standartlar Enstits)nn ayn zelliklere gre yaplan
tanmlama ve snflandrmas yukarda aklanan geleneksel tanmlama ve
snflamadan olduka farkldr. Fakat bu snflandrma uluslar aras dzeyde kabul
grmtr. Bu tanmlama ve snflandrma aadaki gibidir:
Atee dayankl (refrakter) malzeme; metaller ve metal alamlar dnda
olup, atee dayankllk scakl 1500
o
Cdan az olmayan malzeme ve
mamullerdir.
ISO ve TSEne gre yaplan snflandrma, zet eklinde Tablo 2.2.de
verilmitir. zolasyon malzemesi iin ISOnn ayn standartlar mevcuttur.









12
Tablo 2.2. Atee Dayankl (Refrakter) Malzemenin Snflandrlmas
Atee Dayankl (Refrakter) Malzemenin
Snflar
Sktrlm ve
ekillendirilmi Trler
ok ince, ince, kaba ok kaba tane byklnde
lerek ve eleyerek hazrlanan, belirli oranlarda
birbirine kartrlmak ve karma belirli trde ve
oranda balayc ilave etmek sureti ile kullanlan
malzemeler
Snf ismi Esas madde tr Malzeme trleri Balayc trleri
Yksek
almino
mamuller
group I
Al2O3 >%5G
Yksek alminal
tula Gr 1
y. Alminal Har
svama malz.
kuru dvme mlz
plastik mlz
ate betonu
pskrtme mlz
1.SERAMK
BALAYICILAR
piirme hararetinde
yaptrmay ve
sertletirmeyi
salar.
2. HDROLK
BALAYICILAR
Orta hararetinde ve
kullanld yerde
yaptrmay ve
sertlemeyi salar.
3.KMYASAL
MNERAL VE
MNERAL
ORGANK
BALAYICILAR.
Kimyasal
tepkileme
(reaksiyon) ile oda
hararetinde veya
daha az yksek
hararetle
yapmay
sertlemeyi salar.
4. ORGANK
BALAYICILAR
Oda hararetinde
yaptrmay ve
sertletirmeyi
salar.
Yksek
almino
mamuller
group II
%45 sAl2O3j%5G

amot
mamuller
%3O<Al2O3<%45 amot tula amot har
svama mlz.
kuru dvme mlz
plastik mlz
ate betonu
pskrtme mlz
Dk
alminal
amot
mamuller
%1O<Al2O3<%30
SiO2<%85
Dk alminal
sarrot tula
Silisli
mamuller
%85 sSl2<%93
Sm silika tula Silika har
svama mlz.
kuru dvme mlz
plastik mlz
ate betonu
pskrtme mlz
Silika
mamuller
SlO2
>%93
Silika tula
Manyezit
mamuller
MgO>%80 m.tula pimi
emaye
zift Ba,
Sinter manyezit
Manyezit harc
svama mlz
kuru dvme mlz
plastik mlz
ate betonu
pskrtme mlz
Manyezli
krom
mamuller
%55 sMgO<%80
Mg cr tula pimi
kum bal
sa kapl
svama mlz.
kuru dvme mlz
plastik mlz
pskrtme mlz
Krom
manyezit
mam.
%25 sMgO<%55
Cr. Mg. Tugla pimi
kum bal
sa kapl
Mg-cr cr-mg harlar
svama mlz.
kuru dvme mlz
plastik mlz
pskrtme mlz



13
2.2. Hammadde eitlerine Gre Snflandrma:
Refrakter malzemenin retiminde kullanlan hammaddelere gre
refrakterleri iki snfa ayrmak mmkndr. Kil refrakterler ve kil iermeyen
refrakterler.
2.2.1. Kil Refrakterler:
Kil refrakterler esas olarak iki snfa ayrlrlar. Atekili (amot) ve Yksek
almina.
amot: Genel olarak kaolinit mineralini ierirler. Bununla birlikte,
bnyelerinde dk miktarlarda dier kil mineralleriyle TO
2,
Fe
2
O
3
ve alkali
oksitler gibi baz empritelerde mevcuttur. Killer madenden karldktan sonra
kullanlabildikleri gibi kalsinasyona tabi tutulduktan sonra da kullanlabilirler.
Kalsinasyon sonucunda killen mullit ve silisli cama dnr. Ham kilin AIO
yzdesi pime sonunda ate zayiat nedeni ile oransal olarak ykselmi olur.
amotun refrakterlik zellii, ierisinde bulunan almine miktarnn artmasyla ve
Fe
2
O
3
ve alkali oksit gibi emprite miktarlarnn azalmasyla artar. amot
hammaddeleri dnya zerinde geni bir ekilde dalmtr.
Yksek Almina: Genel olarak boksitten ve % 50 87,5 Al
2
O
3
ieren
hammaddelerden elde edilir. Bu seviyenin zerinde Al
2
O
3
ieren hammaddeler kil
olmayan ve ok yksek oranda almina ieren refrakter snfna girerler. Boksit
doal olarak oluan bir hammaddedir ve temel olarak gibsit (Al(OH)
3
) ierir.
Fakat deien miktarlarda kaolinit ve dk miktarlarda demir oksit ve TO
2

empriteleri ierirler. Piirme esnasnda boksitte yksek dzeyde uucu miktar
mevcut olduundan boksit kullanmadan nce yksek scaklkta kalsinasyona tabi
tutulur. Kalsinasyon sonucunda korund ve mullitten oluan youn bir yap elde
edilir.
En fazla kullanlan ve yksek refrakterlik derecesine haiz kalsine edilmi
boksit Gine ve Surinamdan elde edilir. Son yllarda bu lkelere in de dahil
olmutur. % 50 -75 almina ieren kalsine edilmi kaolinitik boksit ABDden
(Alabama ve Georgia) salanr.

14
2.2.2. Kil ermeyen Refrakterler:
Bu tip refrakterler bazik snfa giren refrakterlerden (magnesya, dolomit,
krom oksit ve bunlarn kombinasyonlar) yksek alminal refrakterlerden, mullit,
silika, SC ve ZrO2den oluurlar.
Bazik Refrakterler: Temel hammaddeleri kalsine edilmi MgO, Dolomit,
krom cevheri, magnezit-dolomit, magnezit-karbon, dolomit-karbon ve magnezit
krom karmlarndan oluur.
Magnezya veya MgO tulalar esas olarak periklas mineralini ierirler.
MgO tulalar iin ana hammadde kalsine edilmi magnezit kullanlr. Fakat MgO
tulalar iindaha yksek scaklklara dayanm ve daha az emprite iermeleri
arzu edildiinde deniz suyundan veya yeralt tuzlu sularndan daha saf MgO
eldesi olduka ilgi ekmitir. Bu yntemde sulardan Mg, Mg (OH)
2
olarak
kertilir ve Mg (OH)
2
nin kalsinasyonu ile %98 safiyette MgO elde edilir.
Dolomit tula kalsine edilmi doal dolomit mineralinden
(CaCO
3
.MgCO
3
) elde edilir. Dolomitin kire bileeni hidratlamaya yatkn
olduundan dolomitten yaplm piirilmemi tulada genellikle katran veya zift
ile kaplanr. Refrakter dolomit %5-7 kadar zift kartrlarak ekillendirilir. Zift
burada iyi bir balayclk grevi grr. Daha sonra katran veya zift ile kullanm
sresini artrmak iin doyurulur. Burada ise ekillendirilen refrakter dolomit
vakum atnda zift banyosuna daldrlr ve gzenekler ziftle kaplanr. Bylece
dolomit tulalar daha kararl hale gelirler. Zift scaklkta karbonlar. Tula
crufla temas etmeye baladnda cruf karbonu slatamaz ve crufun refrakterle
temas nlenmi olur. Bylece tulann mr uzatlabilir.
ok Yksek Almina erenler: Bular boksit veya almina ieren
minerallerin ergitilmesiyle veya sinterlenmesiyle elde edilirler. Bunlarn almina
ierikleri %87.5dan %100n biraz altna kadar deiir. Bu tr refrakterler
1815
o
Clara kadar stabildirler.
Mullit: Mullit (3Al
2
O
3
.2SiO
2
) refrakterleri kyanit, silimanit, andalsit,
boksit veya %70 orannda almina veren almina silikat malzemelerinden
yaplrlar. Bu saylan malzemeler mullitin olumas iin ok yksek scaklkta
sinterlenir veya elektrik frnlarnda ergitilirler. Mullit, almina silikat
bileiklerinin en stabilidir. Bu refrakterler ok dk emprite oranna sahiptirler
ve yksek scaklkta yk altnda deformasyona kar direnlidirler.


15
Silika: Doal olarak oluan bir mineraldir ve yeryznde ok bulunur.
Kuvarsit veya silika kum topaklarndan elde edilen tulalarda balanma bnyeye
katlan ve piirme esnasnda cams faz oluturan% 3-3,5 Civarndaki CaO ile
salanr. Silika tula oda scakl ile 500
o
C arasnda ok yksek sl genleme
katsaysna sahiptir ve bu nedenle bu scaklklar arasnda ok yava bir ekilde
stlp soutulmaldr. Ayrca silika refrakterler devitrifikasyona maruz
kaldklarndan kullanm scaklklar 1250
o
Cu amamaldr.
Silika tulalar 3 farkl kalitede bulunabilir
Yksek kalitede: ok dk almine ve alkali ieriine sahiptir
Normal kalite
Kok frn kalitesinde
Son yllarda ergitelerek elde edilen silika (fused silika) veya amorf silika
sl oklarn nem kazand uygulamalarda kullanlr. Amorf silika kristalin
silikadan ok daha dk sl genleme katsaylara sahiptir.
Yar silika tula, silisli killerden retilir ve cams fazlarla birbirine
balanm kristobalitlerden oluur. % 18-25 almina ve %72-80 silika ierir. Bu
refrakter malzeme 1300
o
Ca kadar yk tama kabiliyeti yksektir. Fakat normal
silika gibi 20-500
o
C arasnda yksek sl genleme katsaysna sahiptir.
Silisyum Karbr (SiC): SiC, kum (silis) ve kokun elektrik frnnda
reaksiyonu sonucunda elde edilir. SiC, ok yksek sl iletkenlie sahiptir, yksek
scaklklarda yk tama kabiliyeti yksektir ve ani s deiimlerine kar
dayankldr.
Zirkon: Doal olarak olumu bir zirkonyum silikat (Zro
2
.SiO
2
)
mineralidir. Yksek scaklklarda ok uzun srelerde bile hacimsel stabiletesi
yksektir. Zirkon tulalar zirkonun yksek almina ieren malzemelerle
birletirilip klasik olarak sinterlenmesi veya eritilip dklmesiyle elde edilir. Eer
zirkon refrakterler yksek safiyette sentetik ZrO
2
den ede ediliyorlarsa, bunlar
dk miktarlarda kire MgO, veya ltriyum oksit ile stabilize edilmelidir. Zirkon
tulalarn ergime scaklklar 1800
o
C ve kullanma scaklklar 1480
o
Cdur. Zirkon
tulalar asidik karakterli refrakterlerdir. Zirkon refrakterler, ergimi cama
dayankl cam tanklarnn yaplnda kullanlrlar.



16
Tablo 2.3. Refrakter Malzemelerin Kompozisyonu ve Baz zellikleri
Cinsi Kompozisyon
%
O
2
li
ortamda
kullanma
scakl
o
C
Isl



300
o
C
letkenlik



800
o
C
Kkal/min
o
C



1200
o
C

197kPalk yk
altnda
Refrakterlik,
o
C
Silika 93-96 SiO
2
1700 0,8-1,0 1,2-1,4 1,6-1,8 16501700
amot 15-45 Al
2
O
3
55-80 SiO
2
1300-1450 0.8-0.9 1.0-1.2 2.5-2.8 12501450
Magnezit 80-95 MgO
Fe
2
O
3
Al
2
O
3
1800 3.8-9.7 2.8-4.7 2.5-2.8 15001700
Kromit 30-45Cr
2
O
3
14-19MgO
10-17 Fe
2
O
3

15-33Al
2
O
3
1700 1.3 1.6 1.8 14001450
Krom
magnezit
>60 MgO
Fe
2
O
3
.Al
2
O
3
1800 1.9-3.5 1.4-2.5 1.8 15001600
2.3. Refrakterlik Issna Gre Snflandrma:
Refrakterlik zellii denilen bu s,, refrakter malzemenin kendi arl
altnda deforme olmaszn eklini koyup fonksiyonunu yapabilecei son scaklk
snrdr.
Bu snn tayini iin refrakter malzeme mamurundan yaplan seger
piramitleri kullanlr. Refrakter malzemeden yaplan seger piramidinin yarm
eildii nokta o refrakterin Refrakterlik ss ve zellii olan derecedir. Ksaca SK
(Seger Konisi) veya PCE (Pyrometric Cone Equivalent) olarak gsterilir.
Yaplan bu snflamaya gre refrakterler:
Kalite SK Scaklk
o
C
Dk 19-28 1400-1580
Orta 28-30 1580- 1770
Yksek 30-33 1778-2000
Sper 33 st 2000 ve st
2.4. retim Metoduna veya Fiziksel zelliklerine Gre Snflandrma
(Nihai rn ekline Gre):
Bu metoda gre refrakter malzemeleri u ekilde snflandrabiliriz:


17
2.4.1. ekillendirilmi Refrakterler:
eitli ekillendirme yntemleri ile ekil verilmi muntazam veya gayri
muntazam ekildeki refrakterlerdir. ekillendirme yntemlerinden bazlar
unlardr:
Sulu ekillendirme: Litre arl 1850 gr/lt ve stndeki arlktaki
refrakter hamuru kalplara (al olabilir) dklerek elde edilen ekillendirme
yntemidir. Komplike olan ekiller veya ince et kalnl gerektiren refrakterler
iin kullanlr.
Ya ekillendirme: Bnyesinde %1320 kadar su bulunan refrakter
hamurunun vakum preslerden devaml kan bloktan kesilerek dikdrtgen prizma
eklinde elde edilen refrakterlerdir veya kark ekillen olup, elik veya tahtadan
yaplm kalplara elle veya el vibratrleri ile baslmak suretiyle retilirler.
Kalplara ya baslarak yaplan refrakterlerin iilik maliyeti yksektir.
Dolaylsyla bu tip refrakterler saysal olarak az ihtiya duyulan ve karmak
ekille refrakterler iin uygulanr. Kalplardan rnn kolay ayrlmas iin kalplar
alr ve kapanr ve paral yaplr ve kalp yzeylerinin dzgn ve parlak olmas
salanr. Ayrca kalp yzeyleri her seferinde yalanr. Ya usulle elde edilen
refrakterlerdin yzeyleri tam dzgn deildir, boyutlar da %100 kesin olmayp
toleranslar vardr.
Yar Ya ekillendirme: Bnyesinde % 5-9 kadar su bulunan refrakter
hamurunun toz halindeki hidrolik preslerde yksek basnla preslenmesi ile elde
edilen ekillendirme yntemidir. Genellikle dz ekille ve az karmak
refrakterlerdin ekillendirilmesinde kullanlr. Yzey ve ller ya usule gre
daha dzgn ve a toleransldr.
Kuru ekillendirme: Bnyesinde %2-5 kadar rutubet bulunan toz
refrakter hamurunun yksek basnl presler veya izostatik preslerde preslenmesi
ile ok dzgn yzeyin lleri sabit ve seri retimi gereken dzgn ekilli tula
ve plakalarn retiminde kullanlr.
Ergitilerek Dkm Yolu le ekillendirme: Refrakter malzemelerin
ergime noktasna kadar stlp ergitilerek zel kalplara dklmesi yntemi ile
ekillendirmedir. Porozitesi dk olmas gereken refrakterlerde bu yntemi
kullanlr. Porozitenin yksek olmas crufla temas eden yzeyi arttrr ve crufun
andrc zellii refrakterlerin sratli anmasna sebep olur. Ergitilerek kalplara

18
dklen refrakterlerde porozite kalmaz ve ok yksek scaklklar ve zel
yntemler gerekmektedir. Genellikle ark frnlarnda yaplan ergitme ilemi ile
sv hale gelen refrakter malzeme grafit gibi refrakterlik zellii yksek olan
kalplar iine dklr.
Bu yntemle elde edilen refrakterlerden bazlar:
1. Yksek alminal korund, mullit
2. Zr ieren ZrO
2
tulalar
3. MgO ieren periklas tulalar
4. Kromit ieren tulalar
Yukarda verilen ekillendirme yntemlerinde rutubet azaldka refrakter
hamur bnyesinde bulunmas gereken plastik balayc kil oran da azalmaktadr.
Bylece daha yksek almina yzdesi elde etme imkn da ekillendirmeye bal
olarak artabilir veya snrl kalkmak zorundadr.
2.4.2. ekillendirilmi Refrakterler:
ekillendirilmi refrakter zellikle malzemelerdir. Genellikle tek bana
kullanlmayp eitli balayclar ile karm haline getirilip eitli yerlerde eitli
amalar iin kullanlr. ekilsiz refrakterler; toz, kum, granl, iri taneli ve elyaf
(lif) eklinde olabilir.
Pime ncesi krlp piirilebildikleri gibi refrakter malzemelerin
piiriminden sonra krlarak da elde edilebilir. Yksek derecelerde piirilen
refrakter hammaddeler klmesini ve bnyesindeki reaksiyonlar nceden
tamamlam bir hammadde olarak ekiller refrakterlerde kullanlarak klme ve
reaksiyonlarn meydana getirecekleri sakncalar ortadan kaldrlm olur ve daha
yksek sya dayankl refrakterler elde edilmesi kolaylatrlr.
ekilsiz refrakterlere katlan baz balayclar unlardr: Kil, cam suyu,
fosforit asit, ate imentosu, Ca almina imentosu, snm kire ve dekstrin.
ekilsiz refrakter malzemeler monolitik refrakterler olarak da adlandrlrlar.
ekilsiz refrakter malzemeler dklebilir, kalplanabilir, svlanabilir ve
pskrtlebilir ekilde kullanlabilir. Bu refrakterler kullanldklar yerlerde
ekillendirilebilirler ve genellikle frn astar tamiratlarnda kullanlrlar.
ekillendirilmemi refrakterlerin sinterleme ilemi frnda kullanlacaklar
yerlerde ekillendirildikten sonra frn stlarak yerinde gerekletirilir.


19
ekillendirilmemi refrakterler snfna giren dier refrakter malzeme de
(elyaf, lif) eklindeki rnlerdir. Bunlar elyaf dokuma, elyaf blok. Elyaf fitil, pres
elyaf plaka ve tula eklinde olabilir.
2.5. Balanma Yapsna veya ekline Gre Snflandrma:
Bu snflamaya gre refrakter malzemeleri 3 snfa ayrabiliriz. Bunlar:
A. 150
o
Cun altnda balanma; piirilmemi rnler
Seramik ba (kil ba)
norganik kimyasal ba
Hidrolik ba
Organik ba
B. 150
o
C 800
o
Clar arasnda balanma, sl ileme tabi tutulan rnler
norganik kimyasal ba
Hidrolik ba
C. 800
o
Cun zerinde balanma
Piirme (seramik ba)
Fzyon ve katlama
2.6. Toplam Porozite Oranna Gre Snflandrma:
a. Younluu yksek refrakter rnler <%45 (hacimce)
b. Yaltkan refrakter rrle >%45 (hacimce)
2.7. Kullanm (Uygulama) Alanna Snflandrma:
Demirelik sektrnde, Seramik sektrnde, Cam frnlarda, imento
sektrnde.
3. REFRAKTER MALZEMELERDEN BEKLENEN ZELLKLER
1.Yksek scaklklara deforme olmadan, ergimeden kullanlma amacna
ynelik dayankllk. Scakln yannda refrakter malzemenin kullanld
atmosferde refrakter malzemenin zelliklerini etkiler. Dolaysyla malzemenin
yksek scaklklarda bulunduu frn atmosferinde biimini ve rijitliini
korumaldr. Yani mekanik etkilere veya fiziksel anmalara kar direnli
olmaldr.
2. Yksek slarda yklendii arl deforme olmadan ve ezilmeden
tamaldr.

20
3. Termal oklara (yani ani stma ve soutma oklarna) dayanmal,
ufalanmamal, atlayp dklmemelidir.
4. Devaml doldurulup boaltlan arjlardan doan srtnmeye ve
erozyona kar direnli olmaldr.
5. Bulunduu ortamn kimyasal etkilerine diren gstermelidir. Yani
ortamdaki korozif kimyasallara kar direnli olmaldr. Pime ve ergime srasnda
oluan ergimi metal, metal buharlar SO
2
, SO
3
, CO, CO
2
, CO
3
gibi gazlara, su
buhar. Klor gibi malzeme ve kimyasallarn etkilerine kar dayankl olmaldr.
6. Yerine gre sy izole eden, yerine gre sy iyi ileten (yaltkanlk veya
iletkenlik) gaz geirgenlii ve geirmezlii gibi zel istekleri karlamaldr.
7. Yksek scaklkta ve s deiimlerinde boyut deimesi hi veya ok az
olma gibi ok ynl zelliklere sahip olmaldr.
Kullanm amacna gre eitli refrakter bulunmaktadr. Bahsi edilen
zellerde bu deiik refrakterlerin deiik zellikleridir. Tm refrakterler ayn
zellikte olmayp kullanm yeri ve amacna gre gerekli olan zellikler retim
srasndaki zel hammadde reete, ekillendirme ve piirim ile salanr. Bu
nedenle, refrakter seimi yaplrken aadaki hususlar gz nnde
bulundurulmaldr;
a. Refrakter malzemenin kullanlaca yer
b. Sistem kesintili mi yoksa sreklimi altrlacak
c. Sistemde kullanlacak yakt eidinin refrakter malzeme zerine etkisi

d. Frnn iletme scakl refrakter malzemenin kullanld yerdeki
scaklk nedir ve kesintili almada en ykse ve dk scaklklar ve
alma periyodu
e. Ergitilen malzeme. Frn atmosferi, cruf ve uucu kllerin refrakter
malzeme zerine kimyasal etkisi
f. Muhtemel mekanik zorlamalar ve bunlarn byklkleri
g. Eer frn tulalarn deitirilmesine ihtiya duyuluyorsa daha nceden
kullanlan refrakter malzemeler nelerdir ve kullanlan bu refrakter
malzemelerin iletme koullarna bal olarak performanslar nasldr?
Refrakter malzemelerin frnlardaki zorlanma durumlar ve buna bal
zellikleri genel olarak tablo 3.1.de verilmitir. Tablo 3.1. gstermektedir ki


21
refrakter malzemelerden ok ynl zellikler beklenmektedir. Fakat btn
zellikleri bakmndan mkemmel olan ve her ihtiyaca cevap verebilecek olan
refrakter malzeme temin etmek mmkn deildir. Bu nedenle, btn koullar gz
nnde bulundurularak istenen zellikleri salayan optimum bir seim
yaplmaldr.
4. REFRAKTER HAMMADDELER
Refrakter retiminde kullanlan hammaddeler ikiye ayrlrlar:
1. Doal Hammaddeler
2. Sentetik Hammaddeler
Doal hammaddeler, doal olarak bulunduklar ekilde kullanlan
hammaddelerdir. Sentetik hammaddeler ise retiminde kullanlacaklar
refrakterlerin kullanm scaklklarndan daha yksek scaklklarda kalsine,
sinterleme ve ergitme (svalatrma) ilemleri ile elde edilirler. Son yllarda
yksek safiyette birka sentetik hammadde yksek performansl refrakter talebi
artt iin nemli hale geldi. Sentetik hammaddeler birka zel retici tarafndan
retilir ve genellikle belirli partikl boyut dalmna sahiptir veya ince toz
halindedir.
















22
Tablo 3.1 Refrakter Malzemelerde letme Koullar Ve Kullanma zellikleri

LETME FAKTRLER KULLANMA ZELLKLER
Il zorlamalar
Frn eidi
Frn bykl
Frn scakl
Refrakter malzemenin kullanld yer
a. ok ynl ya da tek ynl snma
b. Yklenme ve gerilik durumu
1. Atee dayankllk
Basnta atae dayankllk
Scakta burulma
Srekli dayankllk
2. Scaklk deiimine dayankllk
ISITMA TEKN LE LGL
ZORLAMALAR
Frn hacmindeki scaklk dalm
Birim zamandaki verilen enerji miktar
Duvardaki scaklk d
Isnma ss, s transferi
Periyodik ya da srekli olarak frnn almas ve
ykleme
1. Is iletme kabiliyeti
2. zgl Is
3. zgl arlk
4. Scaklk deiimine dayankllk
MEKANK ZORLAMALAR
Frn konstrksiyonu
Istlacak paralarn sabit ya da hareketli olmas
Paralarn fiziksel zellikleri
Paralarn frnda izledii yol
Yanm gazlarn hz
Uan tozlarn miktar ve zellikleri
Ykleme ve boaltma, titreimlerden dolay
frndaki deformasyonlardan ileri gelen dier
mekanik zorlamalar
1. Soukta basma dayanm
2. Deiik scaklklarda anma
dayanm
3. Scakta basma dayanm
4. Toplam gzeneklilik
5. Isl genleme
KMYASAL ZORLAMALAR
Frn atmosferi
Yanma rn gazlar
Yanma artklar uan tozlar
Nem ve su buharnn etkileri
Istlan paralarn kimyasal zellikleri
Ergitilen maddelerin kimyasal zellikleri
Cruf ve dier maddelerin kimyasal zellikleri
1. Kimyasal konsantrasyon
2. Gzeneklilik
3. Gaz geirgenlii
4. Fiziksel Kimyasal olaylara kar
reaksiyon dayankll




23
nce tozlardan tane retmek iin sentetik malzemeler briket halinde yksek
scaklkta (1800
o
C veya zerinde) sinterlenir veya elektrik ark frnlarnda
ergitilir, dklr ve krlr. Ergitilip dklen taneler ok dk poroziteye (<
hacimce %3) ve iri kristal boyutlarna sahiptirler.
Refrakter endstrisi ok eitli hammaddeler, balayclar ve zel ilaveler
tketir. Hammaddelerin ou doal olarak oluan ve zenginletirilerek krma
ilemine tabu tutulan minerallerden oluur. Doal refrakter hammaddeleri
stldklarnda byk arlk kayplarna ve hacim deiikliklerine maruz kalrlar.
Bu nedenle dner aft frnlarda veya tnel frnlarda n piirmeye tabi tutulurlar.
Tane veya grog olarak adlandrlan piirilmi krlm malzemenin normalde
gerek porozitesi hacimce %10nun altndadr. n piirme ilemine tabi
tutulmadan kullanlabilen doal hammaddeler Tablo 4.2.de verilmitir. Tablo
4.3de ise nemli refrakter hammaddeleri tipik zellikleriyle, uygulama alanlar ve
salandklar kaynaklarla birlikte verilmitir. Tablo 4.3.de ayrca refrakter yapy
oluturan malzemeler, ba sistemleri (kalc ve geici) ve dier baz ilavelerde
verilmitir.
Daha nceleri refrakter sanayine refrakter hammaddelerinin salanmas
yerel olarak hammaddelerin teminine balyken imdilerde ise uluslar aras
dzeyde ticarete baldr. Bunun baz istisnalar vardr. rnein; ABD ve
Avrupada silika ve dolomit temini Japonyada dk kaliteli kil temini gibi.
En fazla tketilen malzemeler yalnzca standart minerallerle kalmayp ayn
zamanda iyaplara dizayn edilmi MgO gibi rnleri ve SiC, ZrO
2
gibi pahal ve
yksek performansl rnleri de kapsar. amot, boksit, magnezya, (MgO) ve
grafitin tketimi tm refrakterler ierisinde nemli bir paya sahiptir fakat bunlarn
tketiminin dmesi beklenmektedir. Bunun sebebi, daha gelimi performans
beklentisidir. Bununla birlikte, SiC, ZrO
2
gibi rnlerin ise tketiminin artmas
beklenmektedir.
ou durumlarda birbirine yapma zellikleri olmayan refrakter
hammadde karmlar uygun bir balayc ile veya birka balayc
kombinasyonu ile retim esnasnda veya refrakterlerin kullanm srasnda yeterli
dayanm salayacak ekilde balanrlar.



24

Tablo 4.1. Baz Refrakter Hammaddelerinin Forml, Molekler Arlk ve
Ergime Noktalar.








































Refrakter malzemelerde kullanlan balayc sistemleri piirilmi
rnlerde kullanlan lignosulfates gibi geici balardan, karbon bal rnlerde
kullanlan reine gibi balayclardan ve dklebilir refrakterlerde kullanlan




25
kalsiyum almina imentosu gibi kalc balardan oluur. (Tablo4.3. ve Tablo
4.4.)
Tablo 4.2. Refrakter Seramiklerin retiminde Kullanlan Temel Hammaddeler
































26
Tablo 4.3 Refrakter. Malzeme retiminde Kullanlan Refrakter Hammaddelerin,
Balayclarn ve zel lavelerin Kompozisyonlar, Uygulama Alanlar ve Temin
Edildikleri Yerler.



























27
Tablo 4.4 Refrakter Hammaddelerin retiminde Kullanlan Baz nemli
Balayc (Balayclar genelde su ve dier balayclarla kombinasyon halinde
kullanlr. Balayclarn kullanlma miktarlar ve ba oluma scaklklar Tablo da
verilmitir.)
































28
Tablo 4.5 Refrakter Hammaddelerin retiminde Kullanlan Baz nemli zel
ilaveler (zel ilaveleri miktar olarak genelde %5'in altnda kullanlrlar. zel
ilavelerin kullanlma amalan Tablo da belirtilmitir.)
























Refrakter malzemelerde zel ilaveler (Tablo 4.5) refrakterin
ilenebilirliini, ekillendirilebilirliini veya refrakter yapsnn modifikasyonu ve
pimi malzemenin zelliklerinin modifikasyonu iin kullanlrlar.
Porz hammaddeler ve seramik fiberler (lifler) s yaltkan refrakterlerin
retiminde kullanlrlar.
Refrakter hammaddeleri deiik kalite kontrol testine tabi tutulurlar. Tablo
4.6 bize killere (ve baz refrakter hammaddelerine) ve bunlardan retilecek
refrakter tanelerine uygulanmas gereken baz kalite kontrol testlerini vermektedir.






29
Tablo 4.6 Refrakter Hammaddelerine Ve Bunlardan retilen Refrakter Tanelerine
Uygulanacak Kalite Kontrol Testleri





5. REFRAKTER RETM
5.1. Refrakterlerin Yaplar:
Refrakter tulann iyaps retildii ynteme bal olarak deimektedir.
Refrakterler; nihai bir rn oluturmak iin oksit tozu, ince grafit tabakalar ve
polimer reine gibi birok farkl malzemenin birletirilmesiyle retilirler. Tozlar
seramik retiminde olduu gibi yksek safiyette olmayabilir ve refrakterler geni
tane boyutu dalmna sahiptirler. Bunun sebebi, kk mikron alt partikllerin
birka mm'ye kadar varabilen byk partikller arasnda yer alarak
densifikasyonun Byk bir ksmnn refrakter toza ekil verme esnasnda
olumasn salamaktr (piirilmemi refrakterler %8085 younlukta olabilirler)
Piirme esnasnda ok az bir densifikasyon oluur. Bu densifikasyon daha,
ok bir balanma ilemidir ki bunla bileenlerden biri ba vazifesi grerek, iri
taneleri bir zamk gibi birbirine balar. Bu ba iki yolla salanabilir.
1. Kilin reaksiyona girmesi sonucu souma esnasnda cama dnen dk
miktarda bir sv oluur.
2. Karbonlu yaptrc ayrarak karbon ba oluturur.
Piirme esnasnda ince taneli partikller sinterlendii halde (densifikasyon
olutuu halde) refrakterde meydana gelen distorsiyon ve klme bir btn
olarak ele alndnda minimum dzeydedir ve hatta genileme (ime) meydana
gelebilir. Refrakterlerde klmenin minimize edilmesinin sebebi, byk
klmelerden (hacim deiimlerinden) dolay meydana gelen stresleri byk
boyuttaki refrakterler karlayamaz.
Byle bir retim metodu refrakterlerde istenen zellikleri salayan
genellikle youn porozitenin olduu karmak bir iyap kazandrr. ekil 5.1
Killer Killer + Tane Tane
Plastisite
Deflocculan Davran
Pime Davran (klme,
Genleme)
Kimyasal Analiz
Nem erii
Mineraloji Kompozisyon
Refrakterlik
Tane (Partikl) Boyutu
Dalm
Tane Younluu
Tane Porozitesi
Kristal Bykl
Sinterleme Davran

30
piirilmi bir refrakterin ideal olan i yapsn ematik diagram olarak
gstermektedir. Bu yap byk ve birbirinden ayr aggregate (filler) denen
refrakter tane partikllerinden ve bunlar birbirine balayan bir ba fazndan
(matriks) oluur.













ekil 5.1 Geni Boyut Dalmna Sahip Tozlardan Klasik Yntemle retilen
Refrakter Malzemelerin yaplarnn ematik Diagram.

Refrakterler uzun zaman ve yksek scaklk gerektiinden asla %100
younluk e!de edilinceye kadar piirilmezler; Ayn zamanda termal oka dayanm
gibi baz ezellikler istendiinden refrakterlerde porlarn varl istenen bir
durumdur. Tipik olarak refrakterler %85 orannda younlua sahiptirler.
Mhendislik seramikleri ile refrakterler arasndaki bariz iki fark:

1. Refrakterler ok byk tanelere sahiptirler
2. Refrakterlerde porozite younluu daha yksektir.
Refrakter iyaplarnn yaygn bir zellii de iyapda mikro atlaklarn
bulunmasdr. Bu mikro atlaklar iki nedenden dolay oluabilir:
1.Farkl fazlarn sl genleme uyumazlklarndan



31
2. Kk partikllerin sinterleme sonrasnda densifikasyonun ve bununda
kk partikller gibi hzla sinterlemeyen byk partikller arasnda atlaklar
oluturmas.
Eer bu atlaklarn boyutu kritik deerin altndaysa bu mikro atlaklar
yapya dayanm kazandrr. Bunun sebebi mevcut mikro atlaklarn atlak
ilerleme sine diren oluturmas sebebiyledir. Ayrca mikro atlaklar refrakterin
sl oklara kar dayanmnn artmasn salar.
Fzyon dkm yntemiyle retilen refrakter malzemelerin ematik i
yaplar ekil 5.2'de verilmitir. Ergimi durumdan kristalizasyon ve bunu takip
eden tane geliimi birka mm uzunluunda olabilen birbirine gemi tane yapsn
vermektedir. Bu yntemle retilen refrakterlerde porozite oran dktr ve i
yapda ok az amorf faz oluur.









ekil 5.2 Fzyon Dkm Yntemiyle retilmi Bir Refrakter Tulann
Yapsn Gsteren ematik Diagram.

5.2. Refrakter Malzeme retimi
Refrakter tulalarn retiminde fzyon dkm (elektrodkm veya
elektrofzyon) kullanlmasna ramen en yaygn metot geleneksel toz prosesi
yntemidir. Her iki yntemde de ama, ticari olarak makul bir maliyetle
termodinamik olarak dengeye yakn bir yap retmektir. Bunun sebebi ise
refrakterler yksek scaklklarda kullanldklarndan, kullanmlar esnasnda
dengeye ulama eilimindedirler. Refrakter mhendisinin amac refrakter
malzemeden kullanld atmosferde ve scaklklarda dayanm gibi zelliklerinde
dme elmasna ramen ekonomik bir performans elde etmektir.


32
5.2.1. Geleneksel Toz retim Yntemiyle Refrakter Malzeme retimi
Endstride kullanlan refrakterlerin byk bir blm doadan alnan
hammaddelerin ekillendirilmesiyle retilir. Doadan alnan hammaddeler,
krclardan geirilerek istenen byklkte taneler haline getirilir ve daha sonra
deirmenlerde tlerek-ince tozlar haline getirilir. Refrakter malzeme iin
gerekli konsantrasyonda harmanlama yaplr ve balayc maddeler ilave edilir.
Toz halindeki refrakter malzemelere frn ierisinde sinterleme yaplabilir. Ayrca,
istenilen boyutlarda kalplar ierisinde hamur olarak konur, yksek gl
preslerde sktrlr, kurutulur ve piirilir. Yaplan bu genel tanmlama klasik
seramik retim tekniiyle ayndr. Refrakter malzemelerin retiminde kullanlan
metotlar daha detayl olarak aklarsak;
5.2.1.1 ri Tane Boyutuna Sahip Refrakter rn retimi
(genelde s6 mm):
retim prosesi aadaki kademelerden oluur.
a)Hazrlama, b)ekil verme, c)Kurutma, d)sl ilem (800C'a kadar) veya
piirme, e)lsl ilem sonras ilemler ve f)Paketleme.
Kuru presleme yntemiyle retilmi amot tulann retim srasndaki ak
diyagram ekil 5.3'de verilmitir. Uniform (yeknesak) rnler elde edebilmek
iin retim kademelerinin her biri elektronik olarak kontrol edilmektedir.
a)Hazrlama: Hammaddeler eitli krclar kullanmak suretiyle krlr ve
klasifikasyon ilemine tabi tutulur. Daha sonra ilenen bu hammadde balayc,
zel ilaveler ve su ile (%20'ye kadar) dklebilir bir karm elde etmek iin bir
kartrcya beslenir.'Kartrma zaman ve iddetinin karmn ve nihai rn
zerine etkisi byktr.
Karm oluturan ilavelerin ve hammaddelerin partikl boyutu
dalmlarnn refrakter seramik malzemelerin zellikleri zerine etkisi nemlidir.
Genelde 3 veya 4 farkl boyutta partikller kullanlr. Bunlar iri, orta, ince ve ok
ince eklinde deiiri. nci ( <0.1.mm) ve ok ine partikller bunlara balaycsz
karmlarda ihtiya duyulur. Pimi rnn matriks ksmn olutururlar

.



33




















ekil 5.3 Kuru Presleme Yntemiyle retilen amot Tulann Ak Diagram. (a.
hammadde stoklama, b. kil krc, c. kil deirmeni, d. kurutma kulesi klasifikatr,
e. depolama silolar, f. sv bileenleri kartrma, g. iri krc, h. ince krc, i.
Asansr, j. elek, k. besleme silosu, I. bilyal deirmen, m. haval klasifikatr, n.
terazi, o. besleme silosu, p.sv bileenleri besleme ayar yeri, g. kartrc,
r.srtnmeli pres, s. hidrolik pres, t. ekillendirme, u.frn arabas, v. tnel frn tip
kurutucu, w. tnel frn, x.tula depolama/ykleme)

Matriks ksm zellikle korozyon direncinde nemli bir rol oynar.
Refrakter malzemenin sl oklara dayanm arttrmak iin iri partikllerin
miktarn arttrmak gerekmektedir. Tablo 5.1. refrakter tulalar ve dklebilir
refrakterler iin tipik partikl boyutunu vermektedir.









34
Tablo 5.1. Tipik Refrakter Seramikler in Tane Boyutlar
Refrakter Tane Boyutu % Balayc / su / ilave
1-5m 0.1-1mm <0.1mm
Silika tula 40 25 35 Kire / %2 su / %1.5 slfit
suyu
amot Tula
(kuru preslenir)
35 25 40
(kil dahil)
%15 kil / % 5 su
MgO Tula 45 20 35
(%10<0.06mm)
%2 su / slfit suyu
Geleneksel dklebilir 25 30 35 (imento
dahil)
% 15 imento / % 9 su
Dk imento
(dklebilir)
35 25 40
(%10<0.01mm)
%5 imento / % 5 ince oksit
tozu / % 5 su

b. ekil Verme: Tercih edilen ekillendirme metodu dklebilir karmn
zelliklerine ( su ierii ve plastii) ve rnde aranan zelliklere, retilecek para
saysna ve retilecek eklin kompleks olup olmamasna baldr. Aadaki
ekillendirme metotlar kullanlabilir.
- Ekstrzyon: Plastik karmlar (yksek kil ierikli ve su ierii s%8)
iin ekstrzyon yntemi, kuru karmlar ( su ierii %2-6) iin hidrolik, darbeli,
srtnmeli ve dnen masa presleri kullanlr. Basn normalde 10-120 N/mm
2
.
- Titreimli Presler: ekillendirilmemi refrakterlerin n retilmi
paralarnda kullanlr.
- zostatik Presleme: Genelde ince taneli ve yksek kaliteli rnler izin
kullanlr ve basn <300 N/mm
2
dir. Bu yntemle retilen rnler uniformdur ve
porozitesi dktr. Fakat retim hz bu yntemde dktr.
- Slip Dkm: Balca ince seramikler, zel ekiller iin kullanlr. Slipin
su ierii %10-20dir. Presleme srasnda baz rnlerde (rnein amot) vakum
uygulamak suratiyle havas alnr. Bu ekilde daha ders (youn ) bir rn elde
edilir ve tabakalama riski azaltlr.
c. Kurutma: ekillendirilmeden sonra tulalar kurutma odalarnda veya
tnel tip kurutucularda kurutulur. Bu kurutma frnlarnn yakt bir piirme frnn
artk ss olabilir. Sadece tamamen kurutulmu ekiller bir atlama tehlikesi
olmadan piirilebilir, kurutma ilemek tula boyutuna ve karmn kurumaya


35
kar hassasiyetine bal olarak birka gnden birka haftaya karar srebilir.
Byk ekillerin kurutulmalar, kurutma havasnn nem ierii kontrol edilerek
kurutulur.
d. Isl lem: Kimyasal (fosfal), organik ve hidrolik bal ekillen genelde
600
o
Ca kadar stlrlar. Bunun nedeni:
1. Hidrat eklindeki suyu uzaklatrmak.
2. Kimyasal ban glenmesini salamak
3. Uucu organik bileenleri uzaklatrmak
e) Piirme: Piirme sonucunda, refrakter malzemelerde; reaksiyonlarn,
yeniden kristallemelerin veya sv fazn olumas neticesinde, karakteristik bir
seramik iyaps geliir. Piirme scaklnn arttrlmasyla porozite
miktar azalr fakat kristal boyutlar ve dayanm artar. Piirme
neticesinde meydana gelen klme ve genlemelerle refrakter tulann boyutlar
deiir. Bu durumda kalplar hazrlanrken genlemenin gz nnde
bulundurulmas gerekir. Piirme scakl, belirtilen boyutsal toleranslar
amayacak ekilde belirli bir scaklkla limitlendirilmelidir.
Piirme iin ok eitli frnlar kullanlabilir (ember frn, tnel frn gibi)
ve yakt olarak gaz ya da petrol kullanlabilir. Baz refrakter tula eitleri iin
piirme scaklklar ve enerji ihtiyalar u ekildedir;

Malzeme Piirme Scakl (C) Enerji htiyac (kj/kg)
amot tula 12501500. 3500
Silika tula 14501500
Yksek aiimna ierikli tula 15001800 s1600C, 6000 kj/kg
MgO tula 15001800 s1800C, 10.000 kj/kg

f. Isl lem Sonras lemler: zel uygulamalar iin, piirilmi tulalar
(zellikle byk ekiller veya bloklar) yksek boyutsal hassasiyete ulamak iin
kesilirler veya zmparalanrlar.
Cruf direncini arttrmak iin, elik endstrisinde kullanlan bazik tulalar
vakum altnda katran, zift veya reine ile doyurulurlar.
Yaltkan Refrakter rnler ve Porozitesi Yksek, Refrakter Seramik
retimi:

36
Refrakterlerde yksek porozite elde edebilmek iin (>%45) drt ayr
strateji izlenebilir;
1. Yanc veya uucu maddelerin karma ilavesi (tala tozu, kok,
granle plastik),
2. Poroz hammaddelerin kullanlmas (diatomit, perlit, gibi);
3. Gaz reten katklarla kpk oluturulmas (metal tozlan),
4. Stablize edilmi kpklerin ilavesi.
Yaltkan tulalarn birou yanc ilaveler ile retilen preslenmi amot
rnlerdir. ekillendirilmemi yaltkan refrakter rnler yalnzca poroz
hammaddeleri ierirler.
5.2.1.2 nce Tane Boyutuna Sahip Refrakter Seramik retimi
Bu tip refrakter malzemeler zel amalar maksadyla dk oranlarda
kullanlr. Bunlar genelde spesifik ekillerde, dk miktarlarda tketilirler
(rnein; tpler, potalar, tabaklar vb.). Bu tip refrakterler ok dk poroziteye
sahiptir.
Bu tip refrakter malzemelerin retimleri iin iri taneli refrakter malzeme
retiminde kullanlan hammaddelerin ok ince boyutta ve yksek saflkta olanlar
kullanlr. Bununla birlikte, dier oksit tozlar veya. oksit olmayan tozlarda
kullanlabilir. Bunlar retmek iin zel prosesler ve toz metalrjisi yntemleri
kullanlabilir. ekillendirme genelde slip dkm ve izostatik presleme ile yaplr.
Sinterleme, 1450-1900C' larda yaplr. Pime srasnda klme olabilir (%25'e
kadar lineer klme). Daha sonra zmparalama ile hassas boyutlara ulalabilir.
Youn, ince taneli refrakter rnler sl oklara kar ok hassastr.
5.2.1.3 Ergiterek Dkm Yoluyla retilen rnler (Fused
Casting/Electrocast/ Eiectrofused)
Metallerin aksine, ticari olarak seramik malzemeleri ergiterek elde etmek
(retmek), aada verilen nedenlerden dolay pek geerli bir yntem deildir.
Bunun nedenleri;
1. Seramikler yksek erime scaklklarna sahiptir,
2. retim iin zel bir yksek scakla dayankl kaba (yere) gereksinim
vardr,
3. Yksek klme oranlarna sahiptirler,


37
4. Baz seramikler (Si
3
N
4
gibi) ergimeden nce dekompoze olurlar.
Bununla birlikte, baz ekillendirilmi seramik paralar, zellikle refrakter
bloklar ve tek kristaller, ergitme yntemi ile retilirler ve baz tozlar (kahverengi
ve beyaz ergitilmi alimna gibi) ergitilip dklm malzemenin krlmasyla elde
edilirler. Tozlarn fzyonla retilmesinin yannda, bloklarnda bu yntemle
retilmelerinin nedeni, uzun ve kontroll soutma evrelerini kullanarak bloklarda
oluan stresleri azaltmak iindir.
Fzyon dkm teknii ile retilen refrakterler geleneksel yntemlerle
retilen refrakterlerden birka daha pahaldrlar. Bunun nedeni fzyon dkm
yntemi enerji youn bir prosestir. Fakat bu teknikle retilmi refrakterler termal
oklara ok hassas olmalarna ramen, gelimi iyaplara ve zelliklere
sahiptirler. Fzyon-dkm tekniiyle retilmi bir refrakterin tipik bir i yaps
ekil 5.2'de grlmektedir. Ergimi svdan kristalizasyon ve tane geliimi birka
mm uzunluunda olabilen, birbirine kilitlenmi tane yapsn oluturur. Bu
yntemle retilen refrakterlerde porozitenin ok dk seviyelerde olmas ve
cams faz orannn kk olmas, bu refrakterlerin yksek kimyasal direncin nem
kazand yerlerde kullanlmasna imkan tanr. (cruf / ergimi sv geirgenlii
bu i yap tarafndan snrlandrlr) rnein; bu tip refrakterler olduka korozif
olan ergimi silikaya kar direnli olduklarndan cam ergitme tanklarnda
kullanlrlar. Burada kullanlan kompozisyon AZS (Al
2
O
3
-ZrO
2
-SiO
2
) sistemine
dayanr. Bu yntemle retilen refrakterlerin ou Al
2
O
3
- ZrO
2
-SiO
2
(Cr
2
O
3
)
sistemine aittir. Dier nemli fzyon refrakter kompozisyonlar unlardr; silika,
mullit, MgO, zirkon, almina, magnezya krom ve | - alminadr.
nce tlm hammaddeler (alimna, zirkon, ZrO
2
, krom cevheri, krom
oksit ve zel ilaveler) bir elektrik ark frnnda ergitilir ve kum veya grafit kalba
dklr. Bu yntemle retilen ekillerin boyutlar kk paralardan, uzunluu
1m veya daha ok olan bloklara kadar deiir.
Daha yava veya daha hzl soutmann sonucunda bir fused-dkm
tulann karakteristik texture yaps geliir. Bu yap youn bir yapdr (pratik
olarak ak porozite iermez) ve kristalin mineral fazlar arasnda ba yaps
mevcuttur (intercrystalline bonding of the mineral phases). Fzyon-dkm
yntemiyle retilmi AZS tulalar yksek oranda cams faz (%20) ierir fakat bu

38
cams fazn ba-faz fonksiyonu yoktur sadece basit olarak kristaller arasndaki
boluklar doldurur.
Bu yntemle retilen refrakterler youn bir yapya sahiptirler. Bu zellik
bunlarn dayanmlarnn ve korozyon, erozyon direnlerinin yksek olasna yol
aar. Bu refrakterlerin dezavantajlar, dk termal ok dayanmlar ve souma
srasnda oluan segregasyon ve klmeler (controction) sebebiyle oluan yapsal
inhomojenitedir. Baz Fzyon-dkm yntemiyle retilen refrakterlerin zellikleri
Tablo 5.2'de verilmitir.



























39
Tablo 5.2 Fzyon Dkmle retilmi Refrakterlerin zellikleri











































40
5.2.1.4 Seramik Fiber (elyaf) rnler
Fiber nedir? Fiberler, polikristalin veya amorf seramik ubuklardr ve
uzunluklar aplarnn en az 10 kat kadardr, aplar 250 m'den daha azdr.
(nsan sann ap yaklak 50 m'dir).
Yaplan bir baka tanmlamaya gre seramik fiberler, 'sf yaltkan
malzeme olarak kullanlabilen sentetik mineral fiberlerdir ve alkali veya toprak
alkali metal oksit ierikleri arlka %2'den azdr. ou seramik fiberler amorf
veya kristalin alimna silikatlar ve kristalin korund'dur. Fiberler;

1. Amorf Refrakter Seramik Fiberler: Alumina ierikleri %45-60'dr.
Alimna silikat hammaddelerinin (rnein kalsine edilmi kaolin) veya silika ve
kalsine edilmi aluminann fzyon-dkm yntemiyle elde edilirler. ZrO
2
, Cr
2
O
3
,
B
2
0
3
ve dier baz ilavelerle fiberin zellikleri deitirilir. Ergimi, akc-sv;
yksek hzl hava ve/veya buhar kullanlarak, arpma yntemiyle veya aaya
doru dnen tekerlekler zerine ak yntemiyle fiber ekline inceltilebilir.

2. Polikristal Fiberler; % 62-100 Al
2
O
3
ieren bu fiberler alimna
tozlardan, kolloidal silika vb.'lerden sol-jel yntemiyle retilirler. Fiber
retildikten sonra kurutulur ye kalsine edilir. ZrO
2
gibi dier oksit tip fiberlerde
ayn yntemle retilir. Bu fiberler olduka pahaldr. Maliyeti drmek iin
polikristalin fiberler dk maliyetli amorf fiberlerle kartrlr.
Fiberler balanmam gevek bir ekilde kullanlabilir veya fiber herhangi
bir esnek veya rijit bir ekle dntrlebilir. Battaniyeler ve tekstiller air-laid
sistemiyle yaplm rnlere rnektir. Fiberler zel ekillere dntrlerek
kullanlabildikleri gibi (rnein vakum dkm yntemiyle, seramik fiber organik
ve inorganik balayclarn ve fllers ilavesi ile su kullanlarak amur haline
getirilir ve vakum altnda kalplara dklr) ekillendirilmemi refrakter olarak da
kullanlrlar (dklebilir, pskrtlebilir).
Seramik fiber rnler ok dk hacim younluuna, (0.05-0.3 g/cm
3
yani
porozite>%90) ve genel olmamakla birlikte dk sl iletkenlie sahiptir.
Yaltkan tulalarn aksine seramik fiber rnlerin sl iletkenlikleri younluun
artmasyla azalr. Seramik fiberlerin sl iletkenlikleri, yaltkan tulalarla


41
karlatrldklarnda, artan scaklklarda daha ok artar. Isl oklara kar
dayanmlar ise olduka yksektir.
5.3. Refrakter Tula Boyutlar ve Boyutsal Toleranslar
Genel kullanma ait tula boyutlar (dikdrtgen tulalar, kemer
tulalar^paralel olmayan arkalklar gibi) uluslararas standartlara tabidir (ISO
5019/1-6). Standart dikdrtgen tula boyutlar yledir;
1. 230 mm x 111 mm x 64 veya 76mm
2. 250 mm x 124 mm x 64 veya 76mm
Bununla birlikte frnlarda kullanlan birok standart olmayan ekiller
vardr. Bunlar baz zel frnlar ve uygulamalar iin kullanlr (rnein
nozllerde). Baz ekillendirilmi tula eitleri ekil 5.4'de verilmitir.
Boyutsal toleranslar deiik referans kitaplarnda tarif edilmitir. Refrakter
malzemenin yapsna, retim metoduna ve uygulanacak alana bal olarak tipik
spesifikasyonlar yledir;
1. Boyutsal hassasiyet max.: % 1-2.5 (min. 2-3 mm.)
2. Max. arpklk (warpage): % 1.5
3. Max. taper
1 mm radyal ykseklik iin < 250 mm.
2 mm radyal ykseklik iin > 250 mm.
lenen tulalar (zmparalanarak dzenlenen) ve bloklar 0.1 mm'lik bir
boyutsal hassasiyet kazanrlar.

42
ekil 5.4 Ama ve Kullanm yerine Gre Ate Tulalar.














































43
5.4. Kalite Kontrol
Kalite kontrol sistemleri istatistiksel proses kontroln yannda baarszlk
modu analizleri sonularyla tamamlanm, desteklenmi SO 90009004
sistemine dayanr. Kalite kontrol, hammaddelerin tesliminden bitmi rnlerin
nakliyesine kadar retim prosesindeki btn admlarla btnlemitir.
Numune hazrlama ve uygun test koullar ISO 5022 (ekillendirilmi
rnler iin) ve ISO 8656-1 (ekillendirilmemi rnler iin) de tanmlanmtr.
Tahribatsz yollarla inceleme (grsel deerlendirme) sadece "iyi" veya "kt"
eklinde bir sonuca vardrr. Deikenlerin veya zelliklerin daha detayl bir
ekilde deerlendirilmesi llebilen zelliklerin elde edildii tahribatl
muayeneyi gerekli klar. Bu testler temel olarak kimyasal niteliktedir ve normalde
ten fazla fiziksel karakteristii iermez (ak porozite, oda scaklnda dayanm
ve scak dayanm veya yk altnda refrakterlik).

6. RERAKTER MALZEMELERN ZELLKLER VE TEST
ETME
Refrakter rnlerin zellikleri genel olarak kimyasal kompozisyonlar ve
yaplar tarafndan: belirlenir. Burada belirtilen yap terimi/refrakter malzemeleri
oluturan bileenlerin-tipini, miktarn, boyutunu, eklini ve dzenini
belirtmektedir. Yani refrakter malzemeyi oluturan mineraller ve bunlarn partikl
boyut dalm refrakter malzemelerin zelliklerini etkiler. Partikl boyutlar 6
mm'den 74 m'nin altna kadar deiir. Pime esnasnda ince taneler daha byk
taneler arasnda seramik ba olutururlar. Refrakter seramikler genellikle 3"
yapsal element ierir: ri taneler, yaptrc (balayc) matriks ve porlar.
Refrakter malzemelerde istenen zellikler, ou standart haline getirilmi
olan eitli testler uygulanarak aratrlr. Elde edilen deerler uygulanan test
metotlarna baldr. Tablo 6.1'de refrakter malzemelere uygulanan baz nemli
test metotlar verilmitir. Tablo 6.2'de ise piirilmi refrakter tulalarn baz tipik
fiziksel zellikleri verilmitir.




44
Tablo 6.1. Refrakter Seramik Malzemelerin Test Edilen Karakretistikt zellikleri























45
Tablo 6.2. Baz Piirilmi Refrakter Tulalarn Fiziksel zellikleri























Belirli spesifik testlerin belirli refrakterlere uygulanmas daha yararl
olduu halde aada verilen test metotlar genel olarak bir ok refraktere
uygulanr. zellikle belirli bir zellik test edilecekse bu test ayrca
uygulanmaldr.
6.1 Porozite
Tula iindeki gzenek hacminin malzeme hacmine oran % por orann
verir. Seramik malzemeler iinde iki tr porozite olabilir. Bunlar;
a. Grnr veya ak, porozite: Yzeyle balants olan porlara denir.
Malzemedeki mevcut ak porlarn toplam malzeme hacmine oran ile bulunur.
b. Kapal porozite: Yzey ile balants olmayan porlardr. Malzemedeki
mevcut kapal porlarn toplam malzeme hacmine oran ile bulunur.
Grnr porozite ile kapal porozitenin toplam malzemedeki gerek veya
toplam poroziteyi verir.
Seramik malzeme sinterlenmeden nce malzemede mevcut btn porlar
ak porlardr. Fakat malzeme sinterlendiinde ak porlarn hacmi azalr ve ou



46
ak por kapal pora dnr. Ham malzemedeki porlarn yapsnn piirilmi
malzemedeki porlarn yaps zerine etkisi byktr.
Grnr porozitesi dk olan refrakterler, crufun ve fluks'n refraktere
szmasna kar daha dayankldr. Ayrca korozyana ve erozyona kar da daha
dayankldrlar.
Isl iletkenlikte poroziteden etkilenir. Tipik olarak yaltkan refrakterler
daha ok poroziteye sahiptirler. Bunun nedeni porlarn dk sl iletkenlie sahip
olmalar nedeniyledir.
Refrakter malzemenin gzeneklilii azaldka, cruf ya da frn gazlar
iersindeki tozlara 'dayankll o nispette artmaktadr.
Refrakter malzemenin dayanm refrakter malzemedeki por miktar
azaldka artar.
Birok refrakterin grnr porzitesi %2030 arasnda deiir. Refrakter
malzemede gzeniklilii azaltmak daha yksek basnl hidrolik presler
kullanmakla mmkndr. ... Gzenekliliin azalmasyla, zgl arlkta.artar.
Hafif amot tulalarda gzeneklilik %50-70, zgl alk 1 t/m
3
'tr. Normal amot
tulada gzeneklilik %25, zgl arlk ise 2,25 t/m
3
kadardr.
Porozite lm: Seramik malzemelerde ak porlar genellikle cva
porozimetresi kullanlarak llr. Kapal porlar ise ak porlarn miktar
bulunduktan sonra matematiksel olarak hesaplanr veya mikroskopla parlatlm
ksmlar yahut krlm yzeyler incelenerek hesaplanabilir. Kantitatif porozite
lmleri stereolojik teknikler kullanlarak yaplabilir.
Normal Suyla lm: Malzemeyi temsil eden 40-50 gr kadar bir numune
tula alnr ve yzeyi zmparalanr. 110C' da yaklak 2-3 saat kurutulur ve
hassas bir ekilde tartlr (Wd). Daha sonra seramik suya batrlr ve suda askda
olduu halde tartlr (Ws). Daha sonra numune sudan karlarak tekrar tartlr
(Ww).
Burada tamamen Archimed kanunu uygulanr. Yani cisim svya
batrldnda ona svnn uygulad bir kuvvet vardr, (dier bir deyile, sadece
katy yukarya doru itiyor, boluklar itmiyor) Grnr porozite u formlle
bulunur;



47

D
S
Ww Wd
Grnr Porozite
Ww Ws
B
Gerek Porozite Gerek younluk veyazgl arlk
B Hacim younluu
W
B
Ww W

= =
=
=



Civa porozimetri cihaz kullanlarak lm: Alnan numune
kurutulduktan sonra su veya hava geirmez bir kaba konur. Kabn tamamen
havas boaltldktan sonra bir miktar cva ile doldurulur. Daha sonra artan
miktarlarda cvaya basn uygulanr. Her basn artnda numune ve civann
hacmi llr. Dk basnlarda cva sadece byk porlara girecei iin hacim
deiiklii kk olabilir.
Modern cva porozimetreleri bilgisayarla balantldr ve por boyutunun
basnca, por yzey alann basnca, % porozitenin vs. ilikisini hesaplayan
programlar ile donatlmtr.












ekil 6.1. Silikon nitrrn eitli aamalardaki civa porozimetresi ile lm
sonular

6.2. Bulk (Hacim) Younluu
Refrakter malzemelerin ne kadar s depolayabileceini hesaplayabilmek
iin bulk younluunun bilinmesi gerekmektedir. Bulk younluu yle tarif
edilir;



48
Bulk Younluu = Ktle/Bulk Hacmi = Ktle (Kat Hacmi+Porozite
Hacmi), (gr/cm
3
) Malzemenin younluunu birka faktr etkiler. Bunlar,
1. Elementlerin boyutu ve atomik arl,
2. Kristal yapdaki atomlarn paketlenme skl
3. Mikro yapdaki porozite miktar,
Malzemenin younluundan bahsederken farkl terimler kullanlabilir.
Bunlar; kristallografik younluk, teorik younluk, hacim younluu, zgl
arlk, relatif younluk. Bunlarn her biri farkl manalar ifade etmektedir. Relatif
younluk; hacim younluunun teorik younlua oran olarak tanmlanr ve
genelde % teorik younluk olarak ifade edilir.
Seramik malzemelerin birou birden fazla faz ierir. Bu fazlarn her birini
kristallografik younluu farkldr ve genel bir kristallografik younluk kavram
bu kark fazlar ve porlar ieren malzeme iin uygun bir bilgi vermez. Bu
durumda hacim younluundan bahsedilir.
Hacim younluunun bilinmesi porozitenin hesaplanabilmesi, refrakter
astarnn arlnn hesaplanmas, depolanacak s miktarnn hesab vb. iin
gereklidir. Hacim younluu malzemenin teorik younluundan etkilenir.
Refrakter seramik malzemelerin younluklar 2.2 gr/cm
3
(fused silika) 5.9 gr/cm
3

(ZrO
2
) arasnda deiir.
Porozite ile relatif younluk arasnda direkt bir iliki vardr. Relatif
younluk artarsa malzemenin porozitesi dk demektir. Dolays ile porozite iin
bahsedilen zellikler hacim younlu iin de geerlidir. rnein malzemenin
hacim younluu dkse sl iletkenlik dk, yaltkanlk ise yksektir.
Belirli boyutlara sahip refrakter astarnn s depolama kabiliyeti direkt
olarak malzemenin hacim younluuyla orantldr. yi bir yaltkan refrakter
malzemeyi (yani dk hacim younluuna sahip) istenilen scakla getirmek
in daha az, sya gereksinim, vardr.
Seramik malzemelerin teorik younluu direkt olarak piknometre cihaz
ile llebilir. Bunun iin malzeme toz haline getirilir ve kapal porlar elimine
edilir. Buna toz younluu da denir. Hazrlanan toz, hacmi bilinen bir piknometre
iesine konur ve tartlr. Daha sonra iine sv eklenir ve partikller arasnda veya
partikllerin yzeyinde adsorplanan hava kabarcklarn uzaklatrmak iin stlr.
Bu sistemde sadece sv ve kat hacimlerinin kalmas iin ie tekrar tartlr. kisi


49
arasndaki fark svnn hacmini verir. Daha sonra elde edilen bu hacim piknometre
iesinin hacminden karlr ve tozun hacmi bulunur.
Seramik malzemenin hacim younluunun hesaplanmasnda en fazla
kullanlan metot civann hacim deiimine dayanr. Bu metotta belirli ap ve
kalnlktaki numuneler ilk nce kurutulur. Kurutulan numune tartlr (W
S
).
Arl bilinen civa lm cihaznda tart kefesine konur. Numune tutucu
indirilerek civann yzeyine tam temas ettirilir ve bu durumda arlk kaydedilir
(W
M
). Numune civann ierisine konularak numune tutucu vastasyla civann
iine daldrlr ve bu durumda arlk kaydedilir (W
M
+ s). W
M
ile W
M
+ s
arasndaki fark yer deitiren civann arlna eittir. Bu arlk farkndan ve
civann younluundan (
M
) faydalanlarak aadaki formlle malzemenin bulk
younluu bulunur (
S
).
S M
S
M S M
W x
W W

+
=

6.3. Souk Ezme Dayanm
Bu test inaat tulalarna uygulanan basma dayanm ile ayndr. Fakat
refrakter tulalar daha pahal olduu iin deneyler daha az sayda numuneler
zerinde yaplr (10 yerine 5 veya 3 ).
Soukta basn mukavemet deeri malzemenin sinterleme derecesini
gsterir. Pimi tula yzeyinin cm
2
' sine yaplan basn kuvveti ile llr ve
kg/cm
2
olarak ifade edilir. Tulalarn retimi srasnda maruz brakldklar
presleme basnc, iyi piirme ve tula kalitesi ile yakndan ilgilidir. Soukta
basn mukavemeti deerine; hammaddenin karakteristii, tane dalm ve
piirilme scakl etki eder:
Bu testin yapl, nedeni refrakter malzemenin tanmas srasndaki ve
dk scaklktaki darbe ve anma dayanmlarn lmektir. rnein; frn
rldnde refrakterler dayanabilecek mi? Bu testin sonular malzemenin
kullanm scaklndaki dayanm hakknda bir fikir vermez. Fakat iyi kalite
tulalarn yksek s altnda yksek basnca dayanabilmesi (yksek, scaklklarda
uzun mrl olabilmesi) iin bu tulann soukta yksek bir basn mukavemeti
gstermesi gerekir.

50
Refrakter: malzemelerin soukta ezme dayanmna, yapnn dokusu ve
gzenek miktar olduka fazla etki edebilir. Kural olarak cams fazn miktarnn
ykselmesiyle dayanm artar. Allm tarzdaki retimde ulalan basma
dayanm deerleri frn ierisinde kullanm iin yeterlidir. Tama esnasnda
kayplar nlemek iin en azndan 3 MPa dayanm gereklidir. Ayrca, eer
refrakter malzeme bir itme frnnda ya da makara tabanl frnda taban kaplama
malzemesi olarak kullanlyorsa, soukta basma dayanm deeri, bir lde
anma dayanm iin de esas tekil eder. lk yaklam olarak, mekanik dayanm
ve anma direnci yaklak 1000C'a kadar durumunu korur. Daha yksek
scaklklarda cams fazn artmasyla birlikte anma dayanm azalr.
Hassas seramik teknolojisine gre retilen atee dayankl oksit ve
balantlarnn basma dayanm, ince taneli olmalarndan ve bu malzemelerde ok
az gzenek bulunmasndan dolay olduka yksektir.
6.4. Refrakterlik (Yumuama Scakl)
Refrakter malzemenin en nemli zelliidir. Refrakterlik deeri, refrakter
malzemenin yumuamaya veya deformasyona balad scakl gsterir.
Refrakter malzemeler iin net bir ergime scakl noktas yoktur. nk bu
malzemeler ok bileenli malzemelerdir. Scaklnn artmasyla refrakter
malzemelerde boy ksalmas ve daha sonra da yumuama grlr. Yumuayan
refrakter malzemenin scakta dayanm ok azalr ve sfra yakn bir deere der.
Bu olaylarn meydana geldii scaklk ne kadar yksekse refrakter malzeme o
kadar iyidir. Refrakterlik deeri mekanik mukavemeti gstermez.
ekil 6.2 Frnda Seger Piramitleri.












51
ekil 6,3te ise SO
2
ve Al
2
O
3
karm ile elde edilen refrakter
malzemelere ait denge diyagram ve malzeme gruplar grlmektedir. % 412
AI2O3 konsantrasyon aralnda, tektik noktadan dolay ergime scakl ok
dktr ve bu malzemeler frnlarda kullanlmazlar.






Tablo 6.3. nemli Refrakter Malzemeler, Konsantrasyon ve zellikleri






















52
ekil 6.3. SiO
2
Al
2
O
3
Denge Diyagram

















Konsantrasyon Refrakter cinsi Seger piramit no
% 1-5 Al
2
O
3
Silika 32-34
% 12-22 Al
2
O
3
Asit amot 27-29
% 22-32 Al
2
O
3
Yan asit amot 30-32
% 32-45 Al
2
O
3
Bazik amot 35-38
% 45-66 Al
2
O
3
Silimanit 35-38
% 66-78 Al
2
O
3
Mullit (SAiPg.SiC^) 39
% 78-94 Al
2
O
3
Korund 39-42
% 94-100 Al
2
O
3
Monofrax 45

Bilhassa almina silikat refrakterler iin ok nem tayan bu testte stma
yava yava yaplmaldr. Deney likit gaz ve oksijen gaz ile gaz frnnda yaplr,
nce yumuar sonra stma 1000
o
C'a kadar 10C/dk. 1000C'nin stnde ise 1
5C/dk. hzla yaplmaldr. Salkl sonu almak iin deney en az iki defa
tekrarlanmaldr.
Olduka yksek miktarda SiO
2
ihtiva eden, tektik altndaki karmlar
ok az miktarda balayc ile kullanlrlar ve bu refrakterlere silika ad verilir. Bu
malzemeler yaklak 1550C'a kadar rintliklerini korurlar ve ergime scaklna
yaklaldnda ancak yumuama gsterirler (ekil 6.3). Buna karlk %12-45
arasnda Al
2
O
3
ihtiva eden, tektik st karmlar amot olarak adlandrlrlar ve



53
yumuama olay konsantrasyona bal olarak 1200-1300 C scaklklarnda balar
ve scaklk artka boy ksalmas giderek artar ve 1300-1600 C arasnda ergimeye
ular (ekil 6.3). amot ve silika refrakterler endstri frnlarnda en ok
kullanlan scakla dayankl malzemelerdir. Fiyatlar da dier refrakterlere
nazaran daha ucuzdur.
Refrakterlerin yumuama scaklna; karmn konsantrasyonu dnda,
refrakterin retim ekli ile ilgili olan gzeneklilik ya da zgl arlk ve frn
ierisinde refrakterin maruz kald, basn gibi, alma koullar da etkilidir.
Gnmzde refrakterlerin yumuama scakl ile ilgili iki tr standart mevcuttur;
1. Amerikan standardnda PCE ( Pyrometric Cone Equevalent)
2. Alman standardnda SK ( Seger Kegel)
Bu nedenle koni numaralarna karlk gelen scaklk deerleri de farkl
olmaktadr.
6.5. Yk Altnda Refrakterlik (Yk Altnda Yumuama Scakl)
Yk testinde stma periyotlar srasnda meydana gelen deiiklikler
nadiren kaydedildii iin bu test, yk altnda yumuama scakl testiyle veya
srtnme testiyle deitirilmitir.
Refrakter tulalar yksek scaklklarda yk altnda mukavemet ihtiya
duyarlar. Bunun sebebi; gerek kullanmda refrakterlerin hepsi az veya ok bir
yke maruz kalrlar. Fiziksel olay olarak adlandrlan, malzemenin yk altnda
yumuamasna veya yk altndayken yumuamann balad scakla yk altnda
refrakterlik denir. Yksek scaklk almalarnda yk altnda refrakterlik
deerinin gz nne alnmasnda fayda vardr. Yk altnda refrakterlik zellikle
ergime ve yumuama noktalan birbirinden farkl refrakterlere uygulanr Yk
altnda refrakterlie etki eden faktrler; hammaddenin zellii, tane boyu dalm
ve malzemenin pime scakldr.
Yk altnda refrakterlik testi, pimi refrakterlerin sabit basn altnda ve
ykselen scaklkla yumuama durumunun geliimini belirlemek iin uygulanr.
Yk altnda yumuama durumu, saf malzemelerin ergime araln belirtmez.
Fakat yk altnda yumuama scakl malzemenin bileimi ve dk ergime
noktal katk maddelerinin dalma derecesi tarafndan etkilenir. Her refrakter
tulann kendine zg yumuama erisi verir.

54
Yk altnda yumuama erileri, numunelerdeki lineer genlemeyi ve
ykleme plakalarnda buna uygun ykselmeyi ve sonunda numunelerde ksalma
olayn gsterir. Yk altnda yumuama scaklna porozite ve piirme scakl
da etki eder.
6.6.Yk Testi
Refrakterin yksek, scaklklarda dayanabilecei yk derecesini gsteren
bir testtir: En yaygn metot u ekilde uygulanr: tula bir ucu zerine yerletirilir
ve 170 kPa (25 psi)'lk dikey bir yk uygulanr. Refrakter maksimum scakla
kartlr ve burada 90 dk tutulur. Testten nce ve sonra yaplan lmlerle oluan
kme bulunur.
6.7. Sabit Scaklk Testi
Bu test birou tarafndan yk altnda yumuama scakl testine tercih
edilir. Bu testte yk altnda yumuama scakl testinde olduu gibi ayn test
dzenei ile gerekletirilir. Fakat burada scaklk 1400, 1500 veya 1600 'a-
ulatnda, numune bu scaklkta bir sre tutulur ve numunede meydana gelen
deiiklikler kaydedilir.-Bunun sonucunda numunenin belirli bir sre sonra
baarszla urad grlr veya bu scaklkta belli bir sre sonra % (x)
orannda deformasyon kaydedilir. Bu test dier teste gre belli bir scaklkta belli
bir yke maruz kalan refrakterlerin performanslarnn deerlendirilmesinde daha
baarldr. Bu testin dier bir avantaj ise yk altnda yumuama scakl testinde
refrakterin uzunluk deiiminin lmlerine SiC desteklerde meydana gelen
genlemeler dahil edilirken bu testte ise SC desteklerinde meydana gelen
genleme ihmal edilebilir derecededir (nk scaklk dktr). Refrakter
malzemenin scakta dayankllnn yksek olmas istenir. Yksek scaklkta
stlan paralarn ya da eriyiin refrakterle temas ve frn gazlarnn srkledii
tozlar refrakterlerde anma meydana gelir. Scakta dayanm deeri oda
scaklna nazaran ok fazla der. Refrakterlerde oda scaklnda dayanm 30
40 N/mm
2
iken, yksek scaklklarda yaklak olarak 0.15-0.3 N/mm
2
kadardr.
6.8. Genleme ve Klme Testi (Yeniden Istma Testi)
Bu testin amac refrakter malzemenin kullanm srasnda kalc klme
veya genlemesini tespit etmektir. Testte tulalarn lmleri yaplr ve frna-


55
yerletirilir. Frn belirli bir hzda belirli bir scakla karlarak belirli bir sre
(524 saat) tutulur ve daha sonra frn soutulur. Tula boyutlar llr ve
deiikli tespit edilir. Test numunesinin yksek scakla karlarak soutulmas
numunede kalc klme ve genleme oluturur. Bu testte refrakter malzemenin
kullanm esnasnda nasl bir davran gsterecei tespit edilir. Test scakll
kullanm scaklna baldr. Genellikle bu test iki numuneye uygulanr.
Eer refrakter malzeme byk miktarda bir klme gsterirse malzemede
atlaklar oluabilir. Tersi bir durum da yani genleme durumu da tehlikelidir.
nk bu refrakter tulalarn birbirine basn uygulamasna ve buda refrakter
astarnn bozulmasna yol aar. Yksek younlua sahip tulalar maksimum
kullanlma scaklklarnda % 1-1.5'dan fazla lineer genleme gstermemeleri
gerekir. Genleme ve klmeyi belirlemek iin uygun olan testler ISO 2477
(yaltkan refrakterler) ve ISO 2478 (youn tulalar)'da tanmlanr. Baz
refrakterlerin klme limitleri yledir;
- Yaltkan ate tulalar max. % 2
- Seramik fiber rnler max. % 4
- Dklebilir refrakterler max. %2
- Kalplanabilir karmlar max. % 3
6.9. Isl Genleme
Isl genleme bir malzeme sabitidir ve genel olarak seramiin ierdii
temel bileen tarafndan saptanr (rnein; SiO
2
, MgO). Silika ve ZrO
2
ieren
seramikler hari, pimi seramik rnler dz bir sl genleme erisine sahiptirler.
Refrakter malzemelerin genleme dereceleri kimyasal kompozisyonlar ile
ilgilidir. Kullanlan refrakter malzemeler ierisinde MgO en yksek sl genleme
katsaysna, fused veya. amorf silika' da en dk sl genleme katsaysna
sahiptir.
Buna karn silisli cam 5x10
-7
1/.K ile ok dk ve lineer genleme
gsterir, bu sebeple de scaklk deiimlerine dayankldr.
Isl genleme testi u ekilde gerekletirilir; 10 mm apnda, 20 mm
uzunluundaki silindirik numune cihaza yerletirilir. stenilen scakla belli bir
sabit hzla klr ve scakla baml boyut deiimi grafie aktarlarak belirli
scaklk aralnda uzama tespit edilir.

56
6.10. Isl letkenlik
erisinde yakt yaklan, refrakter bir frn duvarnn minimum sl
iletkenlie sahip olmas arzu edilir. Bylece frn ierisindeki snn darya
szmas minimize edilir Buna karlk, endirekt olarak stlan hcre frnlar ya da
potalarda, .snn ieriye iyi geebilmesi iini refrakter malzemenin imkn
nispetinde yksek sl iletkenlie sahip olmas gerekir. En yksek scaklk frn
duvarnn i yzeyinde ve en dk scaklk ise frn duvarnn d yzeyinde olur.
Scaklk frn duvarnn kalnlna bal olarak azalarak deiir.
Frn duvarlarnda birim alandan darya szan s miktar; frnn i ve d
scaklklar arasndaki fark ve refrakter malzemenin sl iletkenlii ile doru
orantl, duvar kalnl ile ters orantl olarak deiir, Duvarn d yzeyine sy
izole eden bir malzeme (asbest levha); koymak suretiyle, kaybedilen. s miktar
byk oranda azaltlabilir. Bu ekilde scaklk deeri artar fakat scakln
ykselmesi refrakter malzemenin mrn azaltr. Konstrktrler, alma
scakl, yakt tasarrufu ve frn mrn gz nnde tutarak ekonomik alma
koullarn salayacak ekilde dizayn ve malzeme salamaldrlar.
Refrakter malzemeler ierisinde SiC ok yksek sl iletkenlie sahiptir.
Genel olarak sl iletkenlik; kimyasal kompozisyona, poroziteye, scakla,
kristalin kompozisyona ve mevcut kristalin ve cams fazn tipine baldr. Genel
kural olarak sl iletkenlik kristalin oksitler iin artan scaklkla der, fakat amorf
malzemeler iin artan scaklkla artar. Hidratlam kalsiyum alminat bileikleri
ieren dklebilir ve pskrtlebilir refrakter malzemelerin sl iletkenlikleri
olduka farkldr. Kalsiyum alminat imentosundan hidratlam su
uzaklatrlrsa, sl iletkenlii olduka der.
Refrakter malzemelerde porozite oran arttka sl iletkenlik der ayrca
porlarn byklnn ve dalmnn da sl iletkenlie etkisi vardr. Bunlarn
yannda sl iletkenlik, tula harmannn mineralojik bileimine, tanecik
boyutlarna ve piirme scaklna da baldr. Bununla birlikte zellikle poroz
rnlerde frn atmosferinin de sl iletkenlik zerine etkisi byktr.
Saylan bu etkenlerden dolay her refrakter malzemenin sl iletkenliinin
mutlak deeri ok farkldr. Refrakter rnlerin sl iletkenlikleri; 0.05 W/m.K
(seramik fiberler)'den, 100 W/m.K' e kadar deiebilir.


57
Korund gibi mono kristalli tulalarn sl iletkenliklerim artan scaklkla
olduka, azalr. Bu durum radyasyonla s transferi, gerekleip (>800C) toplam
iletkenlie bir, katks oluncaya kadar devam eder. Kompleks bir yapya sahip
olan rnler (rnein; silika tula ki bu birka kristalin faza sahiptir ve amorf faz
oran yksek rnler) normalde monokristalin malzemelerden daha dk sl
iletkenlie sahiptirler. Bu durumda ise sl iletkenlik scaklkla yava bir biimde
artar.
Oksitli malzemelerde kovalent ya da iyon balants s transferi iin
elektron iermediinden, refrakterlerin s iletme kabiliyetleri, metallerden daha
dktr. AI
2
O
3
ve MgO malzemelerinin 1200C'in zerinde s iletme
kabiliyetlerinin ykselmesi radyasyonla; s transfer kabiliyetinin artmasndan
kaynaklanr. Hafif tula da olduu gibi, ok byk, gzeneklere sahip
malzemelerde, gzenek cidarlar radyasyon al veriine itirak ettiklerinden
dolay, yksek scaklklarda s iletme kabiliyetlerinde ykselme grlr.
Radyasyon katks, scakln nc dereceden style (T
3
) ve gzenek
bykl ile orantldr. Boyuna gzenekler dorultusunda s ak olduka
yksektir.

58
Tablo 6.4. Refrakter Malzemelerin Is letme Katsaylar

Malzeme zgl
arlk
Scakla
o
C bal olarak Is iletme katsays
W/m.k

amot tula
Silika tula
Silimanit
Hafif ate tulas
Hafif ate tulas
Sillimanit hafif tula
Kg/m
3
0 200 400 600 800 1000
o
C

1850
1850
2400
775
1100
1100
0.87
0.87
1.71
0.17
0.36
0.23
0.96
1.02
1.64
0.21
0.39
0.26
1.05
0.28
1.58
0.24
0.44
1.17
1.14
1.34
1.53
0.29
0.18
0.3
1.23
1.47
1.51
0.34
0.52
0.35
1.33
1.65
1.49
0.38
0.6
0.42
zolasyon tulas
zolasyon tulas
Vermikulit tula
1450
700
600
0.087
0.153
0.151
0.109
0.167
0.130
0.181
0.181
0.150
0.199
0.197
0.172
0.216
0.224

Alminyum
Dkme demir
elik %1,3
o
C
Bakr
Pirin
2700
7600
7850
8930
8500
229
50
45
387
112

229
46,5
45
372
134
232.6
40.7
38
360
145


35
35
350
151


Porselen
Grafit
2290 1.2 35

6.11.Scaklk Deiimlerine Dayanm (Termal-Isl oklara Dayanm)
Refrakter malzemenin nemli bir zelliidir letme esnasnda stma ve
soutma veya scaklk salnmlar, malzemenin yzeyi ve merkezi arasnda
scaklk farklar ve bunun sonucu olarak da sl genleme gerilimleri meydana
gelir
rnein, bir cisim her tarafndan soutulduunda, yzey boyunca ekme
gerilmeleri ve merkezinde ise basma gerilmeleri meydana gelir Bu tp sl ilemler
srasnda meydana gelen gerilmeler malzemenin dayanmn aarsa, atlaklar ya
da kopmalar meydana getirerek malzemeyi tahrip eder
Gerilmelerin akma ile yok olmas ancak yksek kullanm scaklklarnda
mmkndr rnein amot tulasnda yaklak 950C de bulunan cams fazn


59
donuum scaklnn zerinde olabilir. Refrakter malzeme daha dk
scaklklarda krlgandr. Bundan dolay 900- 1100C arasnda scaklk
deiikliklerine kar hassastr.
Termal oka mukavemet refrakter malzemenin krlmadan ve ekil
deitirmeden scaklk deiimlerine kar koyabilme zelliidir. Termal ok testi
yksek almina tula kapl frnda yaplmaktadr. Teste balamadan nce frn
scakl 900-1000C'da tutulur. Tulann yars frnda olacak ekilde 1015 dk
bekletilir. Tulalar su iine daldrlr ve 3 dk bekletildikten sonra sudan
karlarak, ak hava da 1015 dk bekletilerek her kaldrmadan sonra atlaklar
kt zerine izilir. Bu ileme her numune iin 10 defa veya numune elde-
paralanncaya kadar devam edilir. Refrakter malzemelerin scaklk deiimlerine
kar dayanmlarnn tespiti yaplrken prizmatik ya da silindirik numuneler akan
souk su altnda defalarca soutulabildii gibi, eer soutma hz fazla olduu
takdirde, soutma ileminde basnl hava yada sakn hava da kullanlabilir (TS
4401, TS 4402).
Ksmen zaman gerektiren ani soutma deneyi, ani soutma ileminden
sonra eme dayanm dmesi yada rezonans frekans ile ksaltlabilir. Bu yntem
daha ok oksit seramik malzemelerin denenmesinde uygulanr. Tablo 6.5'de baz
refrakter malzemelerde, scaklk deiim dayanmlarnn esas olabilecek deney
sonular grlmektedir. Silika tula 200C'da ok hassastr ve suda en fazla 12
soutma yaplabilir. Buna karn, 600C'nin zerinde ani-scaklk deiimlerine
kar, yaklak olarak hassas olmayan bir malzeme grnmndedir. Bunun
sebebi, bu malzemenin sl genleme karakteristiidir. Manyezit tula rijit bir
yapya sahip olduundan kt bir sl ok dayanmna sahiptir. Bu zellii Al
2
O
3

ilave edilmesi ve piirmede yapda spinel (MgO. Al
2
O
3
) oluturulmasyla
iyiletirilebilir. SiC tulalarn, s iletim kabiliyetleri yksek olduundan dolay,
scaklk deiimlerine kar da dayankldr. Buna karn sinter korund, yksek
mekanik dayanmna ramen, genleme katsays ok byk ve yap ince taneli ve
sk olduundan, atlaklar tula boyunca devam ettii ve tahribat meydana
geldiinden dolay, scaklk deiimlerine hassastrlar. Rijit bir malzeme olan
kordierit (2Mg0.2AI
2
O
3
5SO
2
) ise, kk sl genlemesi (10x10
-7
1/K) ve az sl
gerilmeden dolay, scaklk deiimlerine dayankldr. Ancak bu malzeme dar
sinterleme aralndan dolay zor retilir.

60
Tablo 6.5 Normal Tula Yntemine Gre, Refrakter Malzemelerin Scaklk
Deiimlerine Dayanm.
Refrakter tr Ani soutma says
Silika 1...2
amot 10...>50
Korund amot 7...10
Mullit amot 10...25
Manyezit tula 1...5
Kromit tula 1...2

Dner frnlar uygun iletme rejimlerinde 1dk iinde 1.352 devir
yaparlar. Bu dn esnasnda frn tula rts en az iki defa scak frn gazlarna
ve yine en az iki defa da souk pime malzemesine maruz kalr. Yani frn tula
rts hem snr hem de sour ve olay periyodik olarak frnn alma sresinde
devam eder durur.
Kullanm esnasnda, cruf nfuzuyla malzemenin yaps ve kimyasal
bileimi deiirse, refrakter malzemenin scaklk deiimlerine dayanm da
etkilenebilir. Bu durumda daha ok plaka formunda kopmalar meydana gelir.
Baz durumlarda da crufa tuz ve cam eriyii gibi eriyik aklar ya da
uan kllerin etkisiyle, refrakter malzemede tahribat meydana gelir. Eriyik ak
ve refrakter malzemenin kimyasal bileimi ne kadar ok benzerse, kimyasal
potansiyel fark sfra doru azalacandan, reaksiyon miktar o lde az olur.
Burada, "Faust Kaidesi" olarak tanmlanan asitli cruflarda, asidik refrakter
malzemeler ve bazik cruflarda, bazik refrakter malzemelerin kullanlmas kural
geerlidir.
Isl ok direnci testine tesir eden etkileri yle sralayabiliriz
Numune ve test koullar,
Tula taneleri arasndaki ban zayfl,
Tulann bnyesindeki gerginlikler,
Farkl sl genleme gsteren tabakalarn, zonlarnn olmas,
Hammaddenin orijini, piirme scakl ve densifikasyonu,
Tulann yabanc maddeleri bnyesine almas



61
Bu nedenle yalnzca refrakterin kullanma koullarn yanstarak yaplan
testler olumlu sonular verir. Isl ok testlerindeki parametrelerinin
uygulanmasdr. Refrakter malzemenin sl ok dayanmnn deerlendirilmesinde
iki nemli parametre tanmlanmtr.
""
2
.
var
W E
R Tahripedici dzeydebir krlmann olmas durumunda
S
=
0.5
2
( ) sin .
.
mod
mod
ST
W
R atlak ilerleme de stabildir veya yar stabildir
E
W Krlmaiin gerekli i S Kopma l
E Elastisite l Isl genlemekatsays
o
o
=
= =
= =


Refrakter malzemelerde genelde 3 tip spalling mevcuttur; termal,
mekaniksel ve yapsal.
Termal spalling durumunda; tuladaki stresler scaklk gradyentleri
tarafndan oluturulur ve bunlar sl genleme nedeniyledir. Bozulmann ardndan
tula kp eklinde olma eilimindedir.
Mekaniksel splling uygun olmayan sl genleme nedeniyledir. Bu durum,
scak yzeyde yksek stres konsantrasyonuna sebep olur. Bu tip spalling, tulann
scak yzeyindeki kelerde meydana gelen krlmalardan tannabilir.
Yapsal spalling dier malzemelerin veya crufun tulayla reaksiyona
girerek tulannkinden farkl sl genleme katsaysna sahip olan kristalin fazlar
retmesiyle oluur. Bu tip spalling, scak yzeyin kristallemesi ile oluabilir.
Bir refrakter malzemenin s deiikliine direnci ne kadar fazla ise,
refrakterin s altnda genlemesi o kadar dktr.
Bir refrakterin porozitesi ne kadar yksek ise s deiikliine mukavemeti
de o-kadar fazladr. Refrakterin, s deiikliine mukavemeti ise; s iletkenlii ve
krlma mukavemeti ile doru orantldr.
Is deiikliine kar mukavemeti arttrmak iin orta boyutlu tane
fraksiyonu mmkn mertebe az ilave edilmelidir.
6.12. Scak Mekaniksel zellikler
Termomekaniksel davranlar refrakter rnn kullanm esnasnda
olduka nemlidir ve yksek scaklk dayanm testiyle karakterize edilebilir.

62
Mukavemet kompleks bir parametredir ve malzeme ierisindeki amorf fazn
yapsna, miktarna ve zelliklerine baldr Termal davrann scaklk bamll
kullanlan ykleme tipinin bir fonksiyonudur (eme, basma, germe veya burma ).
Termomekaniksel karakterin llmesinin yaygn bir yolu, "Scak kaplama
modl (dayanm)' dr (ISO 5013). Bu test genelde refrakter rnlerin kalite
kontrolnde uygulanr. Polikristalin tulalarda (eer cams faz oran da dkse),
(rnein, korund veya magnezya) mukavemet scaklk arttka yava dme
gsterir. Fakat malzemede bir sv faz oluursa scak mukavemet deeri aniden
debilir. Yksek cams faz ieren refrakter rnlerde (rnein; amot tula) scak
mukavemet maksimumu, cams fazn yumuamaya balad scaklkta oluur.
Byle bir maksimum eer yapda stresler oluursa da oluabilir.
ekil 6.4'de baz refrakter tulalarn scak dayanm (mukavemet)
modlleri verilmitir.












ekil 6.4 Baz Refrakter Tulalarn Scaklk Dayanm Modlleri

Test yle uygulanr; iki ucu destek zerine konmu test numunesi, zel
hazrlanm bir dzenekte spesifik bir scakla karlr ve ortasndan kuvvet
uygulanarak krlr. Numuneyi krmak iin, harcanan kuvvetle scak kopma
modl hesaplanr. Bu testin amac refrakter malzemenin yksek scaklkta ne
kadar bir yke ve darbeye dayanabileceini lmektir.
6.13. Geirgenlik
Refrakter malzemeden bir gazn gei orann belirtir. Eer geecek gaz
refrakter malzemeyle reaksiyona girecekse bu zellik nem kazanr. Gaz refrakter
malzemede porlardan getiinden dolay, geirgenlik zelliine refrakterdeki



63
porlarn boyutu ve dalmnn nemli etkisi vardr. Refrakterlerin geirgenliini
lmek iin 50, mm'lik bir refrakter kp hazrlanr ve bu bir plastik kap ierisine
yerletirilir. Kabn ii-numunenin st seviyesine kadar cva ile doldurulur. nk
civa gazn numunenin yan yzeylerinden kamasn nleyerek sadece bir yzde
akmasn salar. Buna alternatif olarak numune bir kauuk veya lastik iine
yerletirilir. Lastik sktrldnda gaz sadece refrakterden bir ynde akar. eitli
gazlar kullanlarak ve ak hzlar gaz-metre (flowmetre) ile kontrol edilerek,
refrakterin geirgenlii llr.
6.14. Korozyon Direnci
Temel olarak korozif maddelerin ve refrakter malzemelerin kimyasal
bileiminden etkilenir. Porozite, por boyut dalm ve refrakter malzemenin
mineral yaps reaksiyon kinetiini belirler. Refrakter malzemelerin korozyonu
spesifik iletme koullarndan byk oranda etkilenir (frn atmosferi, scaklk,
astardaki scaklk gradyenti, ilave scaklk deiikliklerinden dolay atlak
oluumu, korozif ortamn statik ve dinamik hareketi). Bu nedenle laboratuarda
yaplarak elde edilen cruf testi sonular deney ortam, normal alma ortam
oluturulmadan yaplmsa ok snrldr.
Refrakter rnler 3 temel korozif stres trne maruz kalrlar;
a. Atmosferin Etkileri ve Atmosferdeki Deiiklikler: Refrakter
malzemelerin bileenlerinden birinin valansnda meydana gelen deiiklik
(rnein, demir oksit) ve V
2
O
5
gibi maddelerin absorbsiyonu tula yapsnda
gevemelere neden olur ok dk miktarlarda metalik demirin veya demir
oksidin amot veya boksit gibi rnlerdeki mevcudiyeti karbonun, karbon
monoksitten (500700) ve metandan (>900C) olumasn salar Ayrca oluan
kristalizasyon basnc tula yapsn bozar (CO paralanmas) Buharlama prosesi
redkleyici atmosfer altnda hz kazanr.

b. Buharlar, Uan Tozlar ve Younlac Ataklar: Bu snfta korozif
maddeler refrakter malzeme ile yanma gazlaryla tanmas neticesinde temas
ettirilirler. Belirli scaklk zonlarnda mevcut olan komponentler refrakterlerle
reaksiyona girer. Bu tr korozyon slatmay, difzyonu, doyurmay

64
(impregnation), ergimi damlacklarn olumasn ve periyodik ergimeyi ve
katlamay ierir.
c. Cruf, Ergimi-Sv ve Dier Akc Ortam Tarafndan Ataklar:
Cruflar ve ergimi svlar tarafndan-neden olunan korozif proses, ayn zamanda
ve yerde oluan ve genelde tamamlayc bir yolla interaksiyona giren olaylarn
sonucudur (slatma, eritme, difzyon, serbest ve zorlanm konveksiyon). Erken
anma l faz blgesinde gerekleir.
6.15. Basn Altnda Srnme
Refrakter rnler genellikle uzun bir zaman periyodu iinde yksek
scakla ve basnca maruz kalrlar. Bu ise refrakter astarnn mrn

etkileyen
tedrici klme ve srnme prosesi ile sonulanr.-Bu tr davranlar sabit

scaklk ve basn altnda gerekletirilen srnme testiyle karakterize edilir (ISO
3187) Test ISO 1893'te tanmland ekilde gerekletirilir, istenilen scakla
ulaldnda bu scaklkta 25 saat kalnr. Ykleme koullar alma koullarna
benzer seilir. Sonular

srnme erisinden 25 saat sonra okunur.
Daha uzun sreler iin sonular ekstrapolasyon yntemi uygulanarak
bulunur. Kaba hesaplamalar iin basn altndaki srnmedeki artn uygulanan
basn kuvveti ile orantl olduu kabul edilir. Scakln 100 C artmas,
srnmeyi 5-6 kadar arttrr.
6.16. Elektrik Direnci
Refrakter malzemelerin elektrik direnci, elektrik frnlarnn yaltmnda
nemlidir. Geleneksel refrakter malzemelerin oda scaklndaki elektrik direnci
yksektir (>10
5
O.m), yani iletkenlikleri dktr. Fakat artan scaklkla elektrik
direnci der (1400C'larda 1 O.m'ye ular) veya iletkenlik artar. ok dk
miktarlarda yabanc maddeler bile elektrik direncini drr. Elektrik direnci
zelliine elektrikle stlan frnlarda dikkat etmek gerekir. Diren tellerinin
balanma yerlerinde ve yataklandklar yerlerde ksa devre meydana gelebilir
letkenlik, scakln artmasyla birlikte doru orantl olarak artma
gstermektedir.


65
6.17. Cruf Direnci (Cruf Testleri)
Refrakter malzemenin cruf ile reaksiyon derecesini bulabilmek iin
uygulanabilecek birok metot vardr Birok metot olmasnn sebebi ise crufun
refrakter malzeme zerindeki etkisinin ok yonlu olmasdr rnein, crufun
refrakteri zc etkisi, erozif etkisi, slatma etkisi, refrakterin crufu slatma
etkisi, gibi.

a. Pota Metodu: Bu test ynteminde test edilecek refrakter malzemenin
yzeyinde 35 mm derinliinde 44 mm apnda bir oyuk hazrlanr Buraya 50 gr
kadar ince tlm cruf doldurulur Numune frnda belli bir scakla stlr
ve burada belirli, bir sure bekletilir Refrakter malzeme oyuk alan yerden ikiye
ayrlr ve crufla refrakter arasndaki reaksiyon derecesi tespit edilir.
b-Cruf Damlatma Testi: Hazrlanan cruf ubuklar scak bir firma su
soutmal ceketler ierisinden beslenir. Cruf ergir ve yatayla 30'lik a yapacak
ekilde yerletirilmi numune zerine damlar. Crufun refrakteri slatp,
slatmamasna gre cruf refrakter zerinde geni bir alana yaylr veya sadece dar
bir alan kaplar.
c.Cruf Tula Piramidi (Ergime Saptamalar): Refrakterlerin cruf
ierisinde znmesin hakknda bir fikir verir. Seri halinde tula - cruf karm
piramitleri hazrlanr. Bunlarn ergime dereceleri saptanr. % cruf- ergime
scakl grafii izildiinde refrakter ile cruf arasnda tektik bir formasyonun
olduu grlr.
d. Dier Cruf Test Metodu: Bir silindir kap (iki ucu da ak) test
edilecek refrakter ile astarlanr. Bu silindir yatayla a yapacak ekilde eilir.
Silindir dndrlr ve silindir dndrldke bir brlrle alt ucundan stlr,
cruf ise st taraftan aktlr. Cruf ile refrakter arasnda reaksiyon olur. Bu testte
refrakterde korozyon nedeniyle oluacak kaybn derinlii llr.
Cruf atana etki eden faktrler unlardr;
Hammadde orijini (genel olarak frn karakterine gre frn astar
semek arttr),
Refrakterin porozitesi ne kadar dk ise cruf ata o kadar azdr,
Refrakterin bnyesindeki zayf balar cruf atan arttrr.

66
Crufun refrakteri korozyon ve erozyona uramasn (andrmasn)
nlemek iin refrakterin stlmamas gereklidir. Bylece refrakterin crufa kar
dayankll artar, ayrca refrakter yzeyinin crufla kaplanmasyla cruf ata
nlenmi olur.
Scaklk arttka cruf ata da artmaktadr. Dolaysyla refrakter ile
cruf arasndaki reaksiyon hzlanmaktadr ve de cruf vizkozitesi derek
andrmas da artmaktadr.
6.18. Kimyasal ve Mineralojik Kompozisyon
Bu zellik klasifikasyon ve alma koullar iin bir temel
oluturmaktadr. Refrakter malzemenin belirli koullar altnda ne kadar
dayanabileceini gsterir. rnein; amotta ve yksek alminal refrakterlerde,
almina oran arttka refrakterk genelde artar. Empritelerin varl veya soda,
potas-, kire, demir oksit gibi ikincil oksitlerin mevcudiyeti dk ergime
scakllna cams fazlara yol at iin refrakterlii drr.
Bununla birlikte kimyasal kompozisyon korozyon direncinin
belirlenmesinde de etkilidir. rnein; asit refrakterler; bazik flukslar, bazik
cruflar ve bazik refrakterlerle reaksiyona giren nemli miktarda silika ierirler.
Safszlklar dk olan saf malzemelerde, kimyasal kompozisyon
teknolojik zelliklere gre ikinci planda yer alr.
6.19. Anma Direnci
Anma testinde refrakter malzemenin yzeyi 1000g SC ile andrlr.
SiC test parasna 90'de arpar. SiC n tane boyutu ve testin sresi yeniden
retilebilirlik (yaplabilirlik) asndan kontrol edilmelidir. Test numuneleri
deneyden nce ve sonra tartlarak refrakter malzemenin hacim kayb bulunmal ve
anma direnci tespit edilmelidir.
6.20. XInlar Difraksiyon Analizi
Refrakter malzemedeki kompleks fazlar analiz, etmek, faz
diyagramlarnn incelenmesi, kristallerin varlnn tespiti gibi amalar iin
kullanlrlar. Ayrca "Lave Metodu" kullanlarak kristallerin bykl tahmin
edilebilir.


67
6.21. DTA ve TGA Analizi
Differential Thermal Analiysis ve Thermogravimetry Analiysis' in
ksaltlmas olan DTA ve TGA analizleri, hammaddenin stlmas srasnda
kristallerin dnmleri, endotermik ve egzotermik reaksiyonlarla, kristal yapnn
deimesi ve kalitatif olarak kristal yapsnn bulunmas iin uygulanmaktadr.
7. REFRAKTER MALZEME TRLER

Refrakter malzemeleri en genel snflandrma ekline gre 3 gruba
ayrmtk; Asidik, bazik ve ntr refrakterler. Asidik refrakterler yksek-miktarda
SO
2
ierirler ve bunlar, yksek scaklklarda bazik refrakterler, cruflar ve fluxlar
ile reaksiyona girerler. Bazik refrakterler, CaO ve MgO veya her ikisini ierirler
ve yksek scaklklarda asidik refrakterler, cruflar ve asitlerle reaksiyona girerler.
Ntr refrakterler ise ne asidik ne de bazik karakterlidir. Ntr refrakterler, yksek
scaklklarda asidik ve bazik malzemelere, cruflara ve fluxlara kar dayankldr.
Ntr refrakterler teriminin kullanm ncelikle sadece krom refrakterlerini
kapsarken magnezya ve krom ierikli refrakterlerin gelitirilmesi kullanm
karklna neden olmutur.
Refrakter malzemeler kullanlrken asidik ve bazik karakterli refrakterlerin
temas etmemesine zen gsterilmelidir. Bunun sebebi, temas ettiklerinde
reaksiyona girerek dk ergime scaklna sahip bir bileiin olumasna neden
olurlar. Bir astarda her ikisinin birden kullanm gerekiyorsa bu iki tip bir ntr
refrakter tabakasyla birbirinden ayrlr.
Bahsedilen bu refrakter eitlerine ilave olarak bazen zel refrakterler
terimi de kullanlmaktadr. Bu tip refrakterler ZrO
2
, SiC ve S
3
N
4
gibi yksek
maliyetli refrakterleri kapsar. imdi bu refrakter eitlerini srayla grelim;
7.1. Asidik Refrakterler
7.1.1. Silika
Silika hammaddeleri olarak genelde her yerde bulunabilen ganister, silika
ve kil gibi silisli kayalar dahil kuvarsitler ( almina, calcio ve titanya gibi dk
emprite ierikli dk miktarda kuvars ierir) ve flint (kolloidal silika) kullanlr.
Silika tulalarn S0
2
ierii %93'den fazladr.

68
Silika 3 temel polimorfik ekilde bulunur. Bunlar; kuvars, tridimit ve
kristobalittir. Her bir kristal yap SO
4
tetrahedra' larn farkl dzlemleri sonucu
olumutur. Her bir kristal formu ( kuvars, tridimit ve kristobalit ) artan scakln
kazandrm olduu stabilite ile daha yksek simetriye sahip iki veya daha ok alt
formdan (alt gruptan) olumutur. Formlarn stabil olduu termodinamik aralklar
Tablo 7.1'de ve eitli formlarn uzay gruplar Tablo 7.2' de verilmitir.

Tablo 7.1 Silika polimorflarnn stabil olduklar scaklk aralklar,
Polimorf Stabilite Aral (
o
C) Dnm Scakl (
o
C)
Kuvars -870 573 o |
Tridimit 870 -1470 117 163
1
o |
1 2
| |
Kristobalit 1470 1720 200 275
o - |

Tablo 7.2 Silika polimorflarnn kristal bilgileri
Polimorf Kristal simetrisi Uzay Grup
Dk Kuvars (o ) Hexagonal P3
1
21
Yksek Kuvars ( | ) Hexagona P6
2
22
Dk tridimit (o ) Monoklinik C
C
Dk tridimit(
1
| )
- -
Yksek tridimit (
2
| )
Hexagonal P6
3
/ mmm
Dk kristobalit (o ) Tetragonal P4
1
2
Yksek kristobalit ( | ) Tetragonal
42d

( ekil 7.1 )'de gsterildii gibi yer deitirici dnmler, byk hacim
deiimleriyle sonulanrlar. rnein; 573 C'da o -kuvarstan, | -ya dnm
gibi. Bu dnmleri, kapsayan bir sl evirimin kuvars ieren malzemelerin
mekanik zellikleri zerine etkisi ok olumsuz olur.


69
ekil 7.1. Kuvars, Kristobalit ve Tridimitin spesifik hacimlerinin scaklna
bamll.















Bu nedenle silika ieren malzemeler oda scaklndan 600Ca
stldklarnda zel dikkat gerektirirler. Bununla birlikte silika ieren malzemeler
600 C in zerine karldklarnda 1500
o
Ca kadar ok dk o deeri ile
mkemmel sl ok direncine sahip olurlar ve yumuama scaklklarnn birka
o
C
altna kadar yk altnda olduka dayankldrlar.

ekil 7.2 1000 C - 1200Clarda CaO ve SiO
2
arasndaki reaksiyonlar





















70
Optik mikroskopta incelendiinde ( ekil 7.3 ), kullanlmaya balamadan
nce tulann i yaps u ekildedir; ince tiridimit taneleri (T), l noktalarda
birka silika cams faz ve CaO' ten yoksun kristobalit blgeleri (C) ve parlak gei
kuvars taneleri (Q). Ayrca yapda sk olmasa da o | kuvars dnmnden
kaynaklanan krk taneler bulunur. Bu nedenle, artk kuvars miktarn minimum
Dzeyde tutmak nemlidir. Kristobalit, orijinal kuvars tanelerinin tane
snrlarndan kaynaklanan balk pulu morfolojisine sahiptir. yapda, belirtildii
gibi, kire silikat svs kristobalit - tridimit dnmnde flux grevi grr.
Kullanmda kire iyapda difzyona urar ve bu nedenle kullanlan tulalarda
daha yksek oranda kristobalit bulunur.


71
ekil 7.3. Kullanmdan nce silika tulann tipik i yaps. Burada; iki farkl
tabaka gzlenmitir. nce tiridimit taneleri ( T ) ve bu tanelerin l birleme
noktalarnda silika cam. Kristobalit taneleri ( C ), daha parlak optik kuvars ( Q ).




















Silika, tulalar youn (1.85- g/cm
3
) ve ok youn (sper youn 1.97g/cm
3
)
olmak zere ikiye ayrlr. Silika tulalarn genel zellikleri tablo 7.3'de verilmitir.
Sper youn tulalar dk poroziteye sahiptirler ve tiridimit ierikleri yksektir.

Tablo 7.3. Silika tulalarn zellikleri
Kompozisyon (% Ar. ) Youn Sper youn
S0
2
95.5 96.5
A1
2
0
3
0.8 0.7
Fe
2
0
3
0.4 0.35
CaO 2.4 2.1
Na
2
0 + K
2
0 0.25 0.25
Grnen Parazite (%) 18.5-23 14.5
Hacim Younluu (g/cm
3
) 1.85 1.97
Souk Ezme Dayanm ( Mpa ) 33 80
Refrakterlik ( C) 1710 1710

Silika tulalar 600 1450Clarda ok yksek stabiliteye sahiptirler ve
genelde kok frn astarlarnda kullanlrlar. Sper youn tulalar dk porozite
ieriklerinden ve yksek tiridimit ieriklerinden dolay sl iletkenlikleri yksektir.


72
Silika tulalar monte edildikten sonra 600
o
C'a stlr ve 10 haftadan fazla bu
scaklkta beklenir. Eer bundan sonra bu refrakterler devaml surette 600C'in
zerinde tutulurlarsa. 25 yl kadar kullanlabilirler. Bu tulalar cam tanklarnn
at yapmnda da kullanlrlar.
Silika tulalar asit karakterli olduklarndan, bazik karakterli cruf ve
ergiyiklerde kullanlmazlar. Bu durum, zellikle soda, alkali buhar ya da demiri
ve kireci zengin cruflar iinde geerlidir ve alkali silikat ergiyikleri (camlar) ok
az etkileme yapar. Silika tulalarn ak gzeneklerine ince akkan eriyikler
kolayca nfuz edebilir. lave ekme grlmediinden ve duvarlar atlaksz ve gaz
geirgenlii olmayacak ekilde ina edilmesi gerektiinden dolay, kok frnlarnn
kamara duvarlar da silika tuladan yaplr. % 24 kadar Fe
2
O
3
ilavesi ile tulann
rengi koyular. Siyah silika tula olarak tanmlanan bu refrakterler, daha yksek
soukta basma dayanmna sahiptirler, fakat atee dayanmlar daha dktr.
Silika tulalar dk scaklklarda (<600 C ) scaklk dalgalanmalarndan
olduka etkilenir ve malzemede atmalar olur. Bu durumu kendisini tula
dklmesi olarak gsterir. Yksek scaklklarda ise bahsettiimiz gibi yksek
zelliklere sahiptir. Uygulama alanlar
Kk frnlarnda
Cam ergitme frnlarnda
Seramik endstrisinde
Siemens - Martin frn kapanda
Hot blast stoves
Fused amorf silika ise 1200 C lara kadar mkemmel hacim stabilitesine
sahip olmas dolaysyla ok kullanlr. 1200 C da metastabil kristobalite
kristalize olur. Saf kumun ergitilip ani soutulmas ile elde edilen fzyon taneleri
ok yksek safiyette refrakter elde etmek iin sinterlenir. Elde edilen rn dk a
deerine ( 0.5x10
-6
1/K ) ve iyi sl ok direncine sahiptir.
Fzyon silikann uygulama alanlar; laboratuar eyalarnda, elik frnlan
iin nozllerde, kok frnlarnda, kaplar ve ykleme kaplarnda, ergimi
alminyum ve bakr retiminde oluk az ve oluklarda, kimyasal endstride
kullanlan asidik cihazlarn astarlarnda, cam endstrisinde kullanlr.


73
7.1.2 Alminasilikat Refrakterler
alma scaklklar birka 100 C in zerinde olup da amot tulalar veya
alminasilikat refrakterler kullanmayan birka endstri vardr. Asidik almina
silikat refrakterler basit, ucuz, genel amal ve yksek performansl malzemeler
olarak birok snflar vardr. Bununla birlikte artan scaklklar ve modem sv
metal prosesinin yol at serti iddetli ortam, alminasilikat refrakterinin
kullanmn de ve bunlarn MgO - C ve AI
2
O
3
- C gibi refrakterlerle yer
deitirmesine neden oldu. Alminasilikat tulalar, refrakter tulalar iinde
olduka geni yer kaplar. Her eit endstriye] frnlarda; kullanlr;
Alminasilikat tula retilirken pime esnasnda kristal suyun ayrlmasyla
arlndan % 1015 azalma gzlenir. Bunun sonucunda tulada ekme ve
atlaklar grlebilir. Alminasilikat tulalarn SK. Deerleri 34' n altndadr. En
basit" alminasilikat refrakterler AI
2
O
3
- SiO
2
ikili faz - denge diyagramna
dayanr ekil 7.4, 7.5 ve 7.6 ) Bu sisteme ait refrakterler u ekilde tanmlanr
silika ( < % 7 Ar Almina ), amot ( % 750 Ar. Almina ) ve almina (> %
50 Ar. Almina).
Tablo 7.4'de bu snftaki refrakterlerin grup ve alt gruplar verilmitir.








ekil 7.4 Aramaki ve Roy
tarafndan hesaplanan Almina -Silika
faz diyagram

.



74
Tablo 7.4. Alminasilikat refrakter snf

Refrakter Alt grup % Ar. Al
2
O
3

Silika -- <7
Ate kili Silisli
amot
Alminal
7-12
21-38
38-50
Yksek-Alminal Silimanit
Mullit
Korund (boksit)
50-65
65-75
75-98

ekil 7.4, 7.5 ve 7.6 kullanlarak faz stabilitesi tahmini yaplrken dikkat
edilmelidir. Almina - silika ikili denge diyagram faydal bir rehber olmasna
ramen, alminasilikat refrakterlerin dengeye ulalacaklar zannedilmemelidir.
rnein; %30 almina ieren tula kompozisyonu 870Cnin zerinde
yakldnda bile ok miktarda serbest kuvars ile birlikte nemli miktarlarda Fe
2
0
3
TO
2
ve alkali oksit gibi-oksitleri ierir. Bu fazlarn varl l veya daha
kompleks denge diyagramlarnn dnlmesini gerektirir ve bu ekilde bile
dengeye ulamak mmkn olmayabilir. Bu oksitler kullanlan hammaddelerden
kaynaklanabilir veya kstl olarak prosesi kolaylatrmak iin katlabilir. Fakat
bunlarn varl ok dk miktarlarda olsalar-bile oluacak sv fazn miktarn
arttrdklarndan, yksek scaklkta tulann mukavemetinde kritik rol oynarlar.
Silikaya dayanan ikili sistemler A ve B tipi olarak ikiye ayrlrlar. A tipi
ikili diyagramlar, ergime scaklnda nemli bir de neden olan tektik bir faz
olutururlar. (ekil 7.7.a) silikaya a tipi ilaveler Al
2
O
3
, Na
2
O, K
2
O ve TiO
2
dir.
Bu oksitlerin dk miktarda kullanlmas bile silika da flux grevi grr yani
ergime scakln drr. B tipi ilaveler (rnein CaO, MgO ve FeO) denge
diyagramnda tektiin daha yksek ilave oranna kaymasna neden olan iki sv
blgenin olumasna neden olur. (ekil 7.7.b) bu ise ergime srasnda viskoz bir
svnn olumasna neden olur yan B tipi empriteler daha az tehlikelidir. Bu
durum silika retilirken sinterleme de neden CaOin A tipi empritelere tercih
edildiini ve neden alkali empritelerin kaliteli alminasilikat refrakterlerde
minimum dzeyde tutulmaya alldn aklar.



75
ekil 7.5 Aksoy ve Pak tarafndan hesaplanan faz diyagram (1975). Kesik izgili
ve noktal kesik izgi metastabil faz uzantlarn temsil eder.






















ekil 7.6 Kluk tarafndan ne srlen faz diyagram




76
ekil 7.7 SiO
2
ve dier oksitler arasndaki ematik ikili faz denge diyagram.












(a) A tipi empriteler, dk ergime scaklkl tektiin olumasna yol
aar.
(b) B tipi empriteler, iki sv fazl bileiin olumasna yol aarak viskoz
sv faz oluumuyla tektii daha yksek ilave ieriine doru kaydrmaktadr.
Alminasilikat tulalarn iyapsn fiziksel olarak dzenlemek,
iyiletirmek (porozite, tane boyutu, tane ekli ve cams matriks) zellikle oda
scaklnda birok zellii kontrol etmek bakmndan nemliyken, kimyasal
kompozisyon ise yksek scaklk davrannn tespit edilmesinde kritik rol oynar.
Ayrca bunlarda silika oran ve dk emprite ierii ( zellikle alkaliler)
dnlmek zorundadr.
7.1.2.1 Kilin Piirilmesinde Yap Geliimi
Le Chatelierin (Bull. Soc. Franc. Minneral 10, 204211, 1887)
almasndan itibaren kaolinit kilinin piirilmesiyle oluan proses zerine youn
almalar yaplmtr. Bununla birlikte, Brindley ve Nakohira' nn (J. Amer.
Ceram. Soc. 42 (7), 311314, 314-8, 319-24, 1959) reaksiyon sras
anlalabilmitir. Brown et. al. Tarafndan (J. Amer. Ceram. Soc. 68 (6), 298301,
1985) ve Mc Kenzie et. al. (J. Amer. Ceram. Soc. 68 (6), 2937, 1985) tarafndan
yaplan almalar, reaksiyon srasn detayl olarak ortaya koymutur. Kildeki
(birleik) su 500
o
C da uar ve metakaolinit oluur.
2 2 5 4 2
500
( ) 2
o
C
Al Si O OH Metakaolin H O
Kaolinit
>
+




77
Metakaolin yaps camsdr ve distorsiyna uram Al-O tetrahedralarndan
oluan susuz blgelerden oluur. 970 C'da en son kalan hidroksilin
uzaklamasyla metakaolin dekopizasyonu nemli miktarda serbest amorf
silikann ayrmasna ve kt kristalin mullitin ve kbik, kusurlu - spinel ve kristal
yaps - AI
2
O
3
' e benzer bir fazn olumasna neden olur. Mullit ve spinel formu
arka arkayadr. Mullit dzenli oktahedral ve tetrahedral simetriye sahip Al - O
nitelerinin eksikliinde ortaya kar. Oluan spinel fazn - Al
2
O
3
m? Yoksa
Al
2
O
3
ve SiO
2
ieren kusurlu spinel faz m? Olduu hakknda anlamazlk vardr.
Bazlarna gre spinel mullit kompozisyonuna (3AI
2
O
3
.2SO
2
) sahiptir. Kullanlan
balang maddelerindeki deiiklikler gzlenen farkl sonularn sebebi olabilir.
Spinel kristalleri 1020 C da 1050 mm apndadr. lk bata mullit olutuunda
alminaca zengindir fakat yksek scaklklarda silikay bnyesine alr ve 3Al
2
O
3
.
2SiO
2
bileimine yaklar.
970
2 3 6 2 13 2
3 3
min
o
C
Metakaolin Al O Al Si O SiO
Kusurlu Al al Cam
Spinel Mullit
+ +

1125
o
Cnin zerine stma ile spinel faz mullite dnr ( amorf silikann
bir ksm ile reaksiyona girerek). Geri kalan silika kristobaliti oluturur.
1125
6 2 13 2
2
o
C
Al Si O SiO
Mullit Kusurlu
spinel
+

Grlyor ki kaolinit kilin piirilmesi sonucu en son oluan fazlar mullit
ve silikadr. 1200
o
Cde piirilen kaolinit tek kristalinin TEM almas
gstermitir ki, mullit kristalleri C aksisi ile aciculardr ve orijinal metakaolin
tabakalarna diktir.

Alminasilikat refrakterlerde ok az miktarda empritelerin veya fluxlarn
varl bile ( ki bunlar endstriyel refrakterlerde daima mevcuttur) faz ilikilerinde
nemli deiikliklere neden olur ve fazlarn stabilite scaklklarn deitirir.
Genelde hammaddelerde mevcut olan emprritelerin ilk ergimi svnn oluma
scaklna ( tektik scakla) etkileri yledir;



78
amot ve yksek alminal tulalarn refrakterlik zellikleri ve maksimum
kullanm scaklklar ekil 7,8de verilmitir. amot refrakter blgesinde
refrakterlik alkali oksit ve toprak alkali ierii yksek olduundan dolay saf
SiO
2
-Al
2
O
2
sisteminde likds erisnin olduka altna der.
Maksimum kullanm scaklklarnn refrakter malzemenin mrn nemli
bir ekilde etkileyen zamana bal klme ve srtnmeden dolay dk olduu
aktr. Isl gradyentler altnda kullanm (refrakter duvarnda olduu gibi ) ve yar
izotermal koullar altnda kullanm ( rejeneratrlerde kontrol ediciler ) arasnda da
ayrm yapmak gereklidir. Yksek alminal tulalardaki geni kullanm scaklk
aralklar bu tulalarn farkl kimyasal ve mineralojik kompozisyonlarnn etkisini
gstermektedir.


79
ekil 7.8. Refrakterlik yk altnda refrakterlik, amot ve yksek alminal
tulalarn max. Kullanma scaklklar.






















7.1.2.2. amot
ISO 1109' a gre amot tulalar %1045 Al
2
O
3
ierirler. amot tulalar
genellikle kuru preslenmi kilin yeniden istenilen ekle preslenmesiyle retilirler.
Gelimi refrakterlik-yk altnda mukavemet ve-sl-ok direnci ar (severe)
uygulama artlan iin idealdir ve bu zellikle yksek almina ierikli killerin
kullanlmasyla elde edilir (alminal amot tulalar). Yalnzca almina ieriinin,
Boksit gibi bir hammadde kullanlarak arttrlmas ok dk etkilere sahiptir.
nk kullanlan dk alminal kil zelliklerini refraktere aksettirecektir. Bu
nedenle veya bu durumun iyi anlalamamas nedeniyle gemite bu refrakterlerde
baz sorunlar yaanmtr. amot refrakterlerin tipik zellikleri Tablo 7.5' te
verilmitir.


80
Tablo 7.5 amot Refrakterlerin Tipik zellikleri
Kompozisyon (% Ar.) amot Alminal amot
SO
2
59 53
AI2O3 25 42-43.5
T0
2
0.6 1.4-1.7
Fe
2
0
3
5.9 0.9-2.0
CaO + MgO 0.6 0.25-0.7
Na
2
0 + K
2
0 2.3 0.5-0.8
Grnen Porozite ( %) 20 12-17
Hacim Younluu ( g/cm
3
) 2.12 2.3
Souk Ezme Dayanm ( Mpa ) 31 42-59
Eme Dayanm ( Mpa ) 2-10 7-10
Refrakteriik ( C) 1595-1605 1740-1780
Isl Genleme ( x10
-6
1/C) 5.1 5.1
(20-1200)
Ana fazlar Alminasilikat cams faz, Alminasilikat cams faz,
Mullit Mullit

Ate tulasnn (amot) iyaps kil bayla bir arada tutulan youn n
piirilmi kili ( amot grog) gstermektedir. Burada amot terimi % 40-44 Al
2
O
3

ieren piirilmi almina silikat gstermektedir. Dier bir deyile amot
neredeyse saf kaolinitik kil kompozisyonudur. Ate tulasnda (amotta) mullit ve
silikat cams faz ana fazlardr. Bununla birlikte, yapda bada piirme esnasnda
kilin klmesinden kaynaklanan resinle? dolu geni atlaklar vardr (C) (ekil
7.9). Alminal amotlarn dk emprite ve yksek almina ierikleri bunlarn
refrakterlik zelliklerini ykseltir. Bunlar (alminal amotlar) dk poroziteye
sahip olacak ekilde retildiklerinden yksek younluklara, basma mukavemetine
ve sl ok direncine sahiptirler. Kil ve su ile kartrlan amot tulalar
preslenerek ekillendirildikten sonra tnel frnda 450730Clar da yaklak 36
saat piirilir. Daha sonra 35 gn 12801350 C scaklnda tutulur ve ok yava
soutulur. Piirme sonunda, suyun yok olmasyla tula boyutlar klr, ekme
yapar. Refrakter malzemeler ierisinde olduka geni bir kullanm alanna sahip
olan amot tulalar refrakter malzemelerin toplam miktarnn yaklak olarak %
65' ini kapsar.


81
ekil 7.9. amot tulann i yaps, amot agrega taneleri kilin oluturduu ba ile
bir arada tutulmaktadr. Reine ile doldurulmu atlaklar (C); kilin piirilmesi ile
oluan klmeden meydana gelirler.


















Uygulama alanlar: amot refrakter malzemelerin kullanm alanlarn
yle sralayabiliriz;
1. elik endstrisinde frnlarn atlarnda ve tutma hendeklerinin
(soaking pits) astarlarnda (ki burada scak billet'lar daha fazla ileme tutulmadan
nce stlrlar). Fakat srekli dkmn uygulamasnn artmas bu bahsedilen
uygulamada de neden olacaktr.
2. Cam ve tavlama frnlarnda
3. Rejeneratrlerde kafes yapmnda
4. eliin dklmesinde anma malzemesi (kanal tulas, arpma
seti, yolluk az)
5. Kazan tesislerinde ve ev piirme frnlarnda, sobalarda,
minelerde en ucuz malzeme olarak kullanlr.
6. Demir-d metallerde uygulamalar; bakr reverbar frnlarnda ve
kurun cruf (dross) frnlarnda
7. Yksek frnlarda, yksek frn stma nitelerinde
8. imento frnlarnda, kire frnlarnda
9. Potalarda
10. Kok frnlarnda


82
7.1.2.3.Yksek Alminal Refrakterler
Tablo 7.4'de gsterildii gibi yksek alminal refrakterler 3 alt gruba
ayrlrlar; silimanit, mullit ve korund ( boksit). Almina refrakterlerin baz
zellikleri Tablo 7.6' da verilmitir.
Tablo 7.6 Almina Refrakterlerin Tipik zellikleri
Boksit Esasl
Kompozisyon (% Ar,) Silimanit Mullit Yksek Almina
SiO
2
39-42.5 23.2 6.5-9.5
Al
2O3
55.4-59 74.2 82.5-88.2
TiO
2
0.3-0.5 0.2 2.4-3.5
Fe
2
O
3
1.0-1.2 0.7 1.5-2.0
CaO + MgO 0.2-0.3 0.1 0.4-0.5
Na
2
O + K
2
O 0 3-0.4 1.0 0.2-0.3
Grnen Porozite (%) 13-16 13-17 17-21
Hacim Younluu (g/cm ) 2.5 2.6 2.75-2.9
Souk Ezme Dayanm ( Mpa ) 27-60 60-65 55-100
Eme Dayanm (Mpa ) 7-11 7-14 5-14
Refrakterlik (
o
C) 1750-1810 1880 1860-1920
Isl Genleme (x10
-6
1/C ) 6.5 4.5-6 7.3-10.2
(20-1200)
Ana fazlar Mullit, Mullit, Korund, Mullit,
Cams faz Cams faz Cams faz

Tablo 7.5 ve 7.6'nn incelenmesi gsteriyor ki silika oran ve emprite;
ierii azaldka malzemenin refrakterlii artar. Bununla birilikte almina-silika
ikilisinde tektik blgesinden kanlmtr. Alkalilerin alminasilikat cams ba
flux etkisi yksek scaklk asndan kritiktir. ekil 7.10 yksek alkali ieriinin
tipik alminasilikat refrakterler zerine genel etkilerini gstermektedir (lmler
pirometrik konilerle yaplmtr). Bunun yannda, dier oksit empritelerin
mevcudiyetine silika orannda refrakterlii etkileyecei unutulmamaldr. Fakat
alkalilerin etkisi ok daha fazladr.







83
ekil 7.10 % Alkali ieriinin almina silikat refrakterlerin refrakterlikleri zerine
etkisi














amot retimi iin kullanlan atee dayankl hammaddelerin, Al
2
O
3

miktar en fazla % 45 kadardr. En iyi artlarda 1450 Cye kadar kullanlabilen
amotun atee dayanmn iyiletirmek iin ekil 7.4de verildii gibi,
hammaddedeki alminyum oksit miktarnn ykseltilmesi gereklidir % 71,8 Al
2
O
3

miktarnn zerinde, Al
2
O
3
- SiO
2
sisteminde 1810C ye kadar ergime olay
grlmez ve safl yksek hammadde kullanmnda ok yksek atee dayankllk
deerine ulalr. Bu grupta, alminyum silikat, silimanit, andolusit ve siyanit
(AI
2
O
3.
SO
2
) sentetik sinter ya da ergitme mullit (3AI
2
O
3
.2SO
2
) ve ayrca
ergitme korund saylabilir. ok saydaki kombinasyon olana, doal olarak ok
sayda kalite eidini ortaya karr.
Hammadde olarak, taneli ergitme korundlu alminyum silikat alnrsa,
Al
2
O
3
miktar % 6090 arasnda olan korund amot elde edilir. T
0,5
deeri, korund
miktarna ve balantnn iyiliine bal olarak 14501600 C arasnda olur. Bu
deer, mullit tulalara nazaran daha dktr, ancak pahal kalite korund
malzemelerde 1600C'nin zerinde kullanm da mmkndr. Korund amotlar,
asit ve bazik karakterli amotlara kar ok iyi dayanm yannda, yksek mekanik
dayanm ve anma dayanm da gsterirler. Scaklk deiimlerine dayanm,
mullitin yaklak 45x10
-7
1/K olan sl genlemesine karlk iki kat olan 87x10
-7

1/K genlemesinden dolay, mullit amotlara nazaran daha dktr. Kaba
seramik retim tarzyla malzemenin porozitesini byk lde yok etmek ve
bylece kimyasal dayanm iyiletirmek iin, yksek alminyum oksit miktar ve
zirkonyumlu maddeler, ergitme tekniiyle de retilebilirler.


84
Bunun iin, alminyumoksit, ksmen zirkonyumsilikat ( ZrO
2
.SO
2
), SO
2

veya Na
2
O ilavesiyle, ark frnlarnda 2000 C' nin zerindeki scaklklarda
ergitilir ve daha sonra kuvars kumu, elik dkm ya da grafit kalplara dklr.
Metal dkmde olduu gibi benzer olarak, ergiyiin soumas srasnda boluk
oluma tehlikesi vardr. Ergitilerek dklen rnlerin porozitesi, ok ya da az
boluklarla birlikte % 3' n altnda kalr. 200 Mpa'dan daha yksek soukta basma
deeri, yksek anma dayanm ve 1700 C' nin zerinde olan T
0,5
deeriyle de
atee yksek dayanm garanti edilir. Korozyon dayanm da olduka iyidir. Bu
stn zelliklerine karn, ergitmeyle dklen tulalar, teknikte geni bir alanda
kullanlmaktadr. Fiyatlarnn yksek olmas, kt scaklk deiimlerine
dayanm ve s iletme kabiliyeti, bu durumu yaratmaktadr. Bunlar daha ok cam
ergitme frnlarnda tercih edilir.
7.2. Bazik Refrakter rnler
Bazik refrakter rnler olarak daha ok, MgO, CaO ve Cr
2
O
3
ieren
tulalar ve tozlar anlalr. eitleri, manyezit tula ( periglas tula MgO ) krom
manyezit tula ( periklaskromit tula ), sinter dolomit tula ( CaO, MgO )ve
fosterit tula ( 2MgO.SiO
2
) olarak saylabilir. Bunlar byk lde metalrjide
ve imento endstrisinde, zellikle bazik karakterli cruflara kar dayankl
olduklarndan kullanlrlar. Olduka iyi olan scaklk yklenebilirliklerinden
dolay, frnda ergitme gcn ok arttrrlar.
Manyezit tulalar demiroksit, bazik cruf ve alkalilere kar stn
kimyasal dayanm gsterirler. nemli miktarda kromit (FeO.Cr
2
0
3
) ieren krom
cevheri ilavesiyle, rnlerin cruflara kar dayanm daha da artar ve bunun
yannda, scaklk deiimlerine dayanm ve hacim dayanm ok daha iyileir.
Krom cevheri bir miktar artlm manyezit ierdiinden dolay, T
0,5
ile belirtilen
atee dayankllkta biraz dme olur. Pratikte daha ok %10 ile %20

Cr
2
O
3
ieren
manyezit-krom cevherli rnler kullanlr. Krom cevheri zengin tulalarda
demiroksidin difzyonuyla tula yapsnda, anma meydana gelir.
Piirilmi magnezya rnlerin yannda, dayanmlar MgCl
2
ya da MgSO
4

yardmyla kimyasal balantyla salanan piirilmemi tulalar da mevcuttur.
Kimyasal balantl tulalar da, 900 C de en dk dayanm deeri grlr. Daha
yksek scaklklarda seramik balant meydana gelir. Piirilmemi rnler,
ksmen sac muhafazal asma tavan tulas olarak (Ferroclip) ya da harsz


85
yerletirmede (Stelclad tula) kullanlr. Sac muhafaza tufallar ve demiroksit
tulayla magnesioferrite dnr. Bu ekilde elde edilmi monolitik duvarlar,
cruflara kar ok dayankldr.
ekil 7.11. MgO SiO
2
faz diyagram
















MgO SiO
2
sisteminde 1890
o
C ergime scaklkl forsterit (2MgO. SiO
2
)
balants meydana gelir. Forsteritin zellikleri imdiye kadar aklanan bazik
rnler civarndadr. Ancak MgO FeO SiO
2
sisteminde l tektik 1250
o
C
scaklnda meydana geldiinden, forsterit tulalar Fe
2
O
3
e bazik cruflara kar
hassastrlar. Bunlar demir, olmayan metallerin retildii metalrji frnlarnda ve
cam frnlarnda kafes tulas olarak snrl bir ekilde kullanlabilirler.


86
Tablo 7.8. TS 5480' e (ubat 1998) gre, kupol ocaklarnda kullanlan amot ve
semi (yar) silika tulalarn ve TS 5410' a (Aralk 1987) gre imento dner
frnlarnda kullanlan amot ve yksek alminal tulalarn zellikleri.







TS 5480


TS 5410


Birimi

Smi
silika
amot amot Yksek alminal
SS SA DAS 1 DAS 2 DYA 1 DYA 2
SO
2
Al
2
O
3
Al
2
O
3

%
%
<85
10-30

30-45

>40

>35

>70 >50
Yk altnda refrakterlik
T
o.5
(0 2 MPa)
C min - - 1420 1380 1530 1500
Refrakterlk SK No
mn
27 30 33 31 36 34
zgl arlk (grnr) g/cm3 min 1,80 1,95 2,1 2,0 2,3 2,2
Grnr porozite % max 26 24 20 22 23 22
Soukta basma
dayanm
MPa mm 20 25 30 30 40 35
Kalc boyut deiiklii
(1400 C 'de)
% - 0,5 - - -

7.3. zolasyon Tulalar ve Hafif Ate Tulalar
Frnlarda ve snn var olduu her trl konstrksiyonlarda s izolasyonu
iin yksek gzenekli (%40 ile %70) izolasyon tulalar kullanlr, ancak bunlar
atee dayankl deildir. Bunlarn "retiminde, ya ierdikleri yanc maddelerle
(odun tala, linyit kmr, naftalin) yksek gzenekli hammadde, (kieselgur)
kullanlr ya da dikkatlice kurutulan stabilize edilmi kpklerden yararlanlr,
zolsyon tulalarnn byk bir ksm alminyum silikat esasldr. Havann kt
iletken olmasndan yararlanlarak retilen bu malzemelerin s tutma etkisi,
gzenein dnda gzenein bykln ve gzenek dalmna da baldr.
Kieselgur tulalar, olduka dk s iletme kabiliyetine sahiptirler. Bunlar, oda
scaklndan 1000 C ye kadar yaklak 0,07 ile 0,1 W/m.K s iletme kabiliyeti
gsterirler. Ancak kieselgur tulalar, 900 C ye kadar hacim dayanmna
sahiptirler.
Son yllarda, s izolasyonu iin seramik balantlar ve bunlardan retilen
dokuma battaniye ya da plaka tr malzemeler de kullanlmaktadr. Ergitilen ve


87
0,003 mm kalnla kadar lifli halde ilenebilen kaolin ve benzeri maddeler,
yaklak 1500 C ye kadar kullanlmaktadr. Seramik fiber ad verilen bu
izolasyon malzemeleri, ergiyik metal ya da svlarn temas etmedii frn
atmosferinde, klasik refrakter malzemelere nazaran daha ince olarak, montaj ve
kolaylkla yaplabilecek ekilde lkemizde de yaygn kullanlmaktadr.
Metalrjide, kimya endstrisinde, enerji retiminde ve seramik
endstrisinde frn yapmnda ate betonunun kullanm giderek artmaktadr.
Dklebilir refrakter ad da verilen ate betonu, amot, korund veya silika gibi
atee dayankl granl maddelerden ve kimyasal ya da hidrolik sertleebilen
balama maddelerinden meydana gelir. Karm, genellikle su ile hazrlanr ve
beton teknolojisine uygun olarak doldurma, sarsma, dkme ile byk bloklar
halinde tula formuna getirilebilir ya da direkt olarak frn ierisine tatbik edilir.
Bu teknolojinin stnl, yapm ve tamirat srelerini ok ksaltmas ve pek az
iletme maliyeti olmasdr.
Ate betonunun ate dayanm, yksek scaklklarda balant
malzemesinin, karakteristiklerine baldr. Kimyasal balayc olarak, su cam ya
da fosforik asit kullanlabilir. rnek olarak, amot grandi ate betonunda %15 ile
25 su cam ve balant hzlandrc olarak da %10 ile 15 Na
2
SiF
6
ile yksek
alkalilere kar 900 C ye kadar kullanlabilir. Buna karlk %15 ile 30 portland
imentosu ile balantl amot 1150 C ye kadar kullanlabilir. Kuvarsit ve su
cam bazl olarak retilebilen silika beton, alkalilere ve slfirik asitle ok iddetli
reaksiyon yaptndan ve bunun sonucu sertletiinden dolay, 1500 C ye kadar
kullanlabilir.
Genel olarak yksek kullanm scaklklar iin/balama maddesi olarak
alminyum oksit balama imentosu kullanlr. Bu imento, alminyumoksit ve
kalsiyumoksidin ark frnnda ergitilmesiyle elde edilir. Bu esnada CaO. Al
2
O
3
,
Ca0.2Al
2
O
3
ve alfa- Al
2
O
3
teekkl eder. Kalsiyum alminatn hidrolik zellikleri
betonun balantsn etkiler ve dier iki faz atee dayanm salar. %40 Al
2
O
3
l
alminyum oksit ergitme imentosu yaklak 1300 C ye ve, yksek kaliteli amot
ilavesiyle 1400 C ye kadar kullanlabilir. Ayrca, %65 ile 70 Al
2
O
3
'l imento ile
yksek kaliteli refrakter alminyum oksitlerle takviye edilerek, 1550 ile 1750 C
ye kadar klmas mmkndr.

88
Hidrolik balantl ate betonunda biraz dikkatli olunmaldr. Istmada
balant maddesinin hidrat faznda suyun alnmasndan dolay, tulann stlan
blgesinde mekanik dayanm der. Ancak, seramik balantlar katlmasyla
tekrar iyileme grlr. Tek yanl atee maruz kalan ate betonu elemanlarnda, bu
koulun etkisi yoktur. Bu durum, su cam balantl betonlarda grlmez.
Ate betonu, scaklk deiimlerine kar yksek dayanma (15 ile 25 hzl
soutma ve daha ok) sahiptir. Cruf tahribine kar, %29 ile 30 kadar olan
yksek gzeneinden dolay pek dayankl deildirler. Keza, anma dayanm da
pekiyi "deildir. Sngerimsi maddeler, hafif amot ya da pomza ta ilavesiyle,
500 ile 1000 kg/m
3
ham zgl arlkl afif ate betonu da retilebilir.
Ayrca, sktrma maddesi ya da plastik olarak kullanm da olanakldr.
Hamur haline getirildikten sonra, tamir amacyla kullanlabilir ya da plastik olarak
tatbik edilebilir. Kimyasal ya da hidrolik balayc madde iermediklerinde,
kullanm scakl civarnda dayanmda nemli lde ykselme meydana gelir.
7.5. zel Seramikler
zel seramiklerden atee dayankl ve yksek scakla dayankl malzeme
olarak, daha ok oksit, silisyum karbr ve silisyum nitrr seramikler teknikte
kullanlr.
Yeni retim teknolojilerinin kullanmyla balantl olarak, yksek sya
dayankl zel seramiklerde de nemli gelimeler salanmaktadr. Ticari amal
retilen seramiklerle bu tr zel seramiklerin aralarnda byk zellik farklar
mevcuttur. rnein, Al
2
O
3
SiC ve Si3N
4
n emede krlma dayanmlar,
%100'den daha fazla fark gsterir.
Benzer amal kullanlan metalik malzemelere nazaran zel seramiklerin
daha dk zgl arlk, daha iyi yksek scaklk dayanm ve daha iyi korozyon
dayanm gibi stnlkleri olmaldr. Ancak sper alamlara ulaabilen en st
kullanm scakl olan yaklak 1050
o
Cnin zerine klmak istenildiinde,
seramiklerin konstrksyonlarda meydana getirdikleri sakncalar da gz nnde
tutulmak koulu ile alternatifsiz olarak zel seramiklerle almas gerekir.
Silisyumkarbr, slisyumnitrr ya da SiC Si
3
N
4
bal seramiklerle, rnein
kk gaz tribnlerinde konstriksiyon malzemesi olarak, komplike konstrksiyon
paralarnn yapmnda yararlanlr.


89
7.5.1. Oksit Seramikler
Oksit seramikler, yksek atee dayankl malzeme olarak dikkatte deer
zelliklere sahiptirler. Bu zelliklere mmkn olduu kadar fazla arklktaki
maddelerle ulalabilir. nk faz diyagramlarndan da grlebilecei gibi,
karmlarn ergime scaklklar, komponentlere nazaran daha dktr. Bundan
dolay, kural olarak oksit seramik malzemeler bir tek oksitten meydana gelir:
Oksitlerin ok iyi olan arkl ve yksek ergime derecelerinden dolay
retimlerinde, zellikle sinterlemede zel baz kurallar geerlidir.
Sinterleme olayn aktifletirmek iin, hammaddeler ok ince tlmeli
(ortalama tane bykl 5 m 'den az) ve tozlar byk bir zgl yzeyle ve
hata younluuyla sinterleme yaplabilmelidir. Sinterlemenin hidroksit ve
karbonat ya da %0,5 ila 3kadar zel oksitlerin ilavesiyle yaplmas da
mmkndr. Gzeneksiz oksit seramik malzeme imal edebilmek iin, hidrojen
atmosferde, vakumda ya da ayn zamanda basn kullanmyla (scak presleme)
sinterleme veya izostatik scak ilave presleme gereklidir.
Sinter korund, en geni kullanma sahip oksit seramik malzemedir yalnzca
o - korundtan meydana gelir ve scaklk ykselmesinde dnm meydana
getirmez. T
0.5
deeri 1860
o
C olduundan 1800
o
Cye kadar kullanlabilir. Dikkat
eken zellii, yksek sertlie sahip olmas ve anma ile basma dayanmnn
yksek olmasdr. Basma dayanm yksek scaklklarda da iyidir, rnein 1400
C de basma dayanm 250 MPa kadardr.
Dayanm, ok ark hammadde kullanlmas ve MgO ilavesiyle,
sinterlemede diskontin (sreli olmayan) tane bymesi engellenirse ve yap ince
kristalin halde kalabilirse daha da iyileir. 1 ila 3 m kristalin bykl iin,
basma dayanmnda en yksek deer olarak 5000 MPa deerine ulalr. Ancak,
sinter korundun scaklk deiimlerine dayanm, rlatif olarak iyi saylabilen s
iletme kabiliyetine karn (20'de 30W/m.K ve 1000C'de 7,5 W/m.K) biraz
dktr. Bunun sebebi, sl genleme katsaysnn 82.10"
7
1/K gibi bir deer
olarak yksek olmasdr.





90

Al
2
O
3
ierisinde ince disperse olmu ZrO
2
dalmyla (veya dier zel metal
olmayanlar) dayanm ve sinler korundun krlma srekliliini nemli lde
ykseltilebilir. Sinter scaklndan soutma esnasnda tetragonal yapda hacimce
zengin monoklinik ZrO
2
dnmesi meydana gelir ve bu esnada ZrO
2

partikllerinin evresinde direkt olarak ok sayda mikro atlak teekkl eder.
Tablo 7.9. Birka scaa dayankl oksidin nemli zellikleri

Bu durum, dayanm ktlemesi yaratr. Dier taraftan, AI
2
O
3
matriks
ierisinde ZrO
2
partikllerinin dnm ile basn blgeleri dnmyle
dayanm ykselir. Hangi mekanizmann etkili olaca, ZrO
2
partikllerinin
byklne baldr.
zgl elektrik direnci, 380C de yaklak 10
5
Om ve 1100C de 10
4
Om
kadardr. Bu deerler, yalnzca magnezyum oksitle karlatrabilir. Bundan
dolay, inter korund yksek scaklklarda elektriksel izolatr olarak (stma
direnci taycs, tututurma, bujisi) kullanlr. Kimyasal dayanm ok iyidir.
Korund en stabil oksitlerden saylr. Yalnzca soda eriyii cak ve cruf eriyikleri,
sinter korundu yksek scaklklarda yavaa etkiler. Hidrojen, metal ya da
karbonla redklenmez ve bundan dolay ar metallerin ergitilmesinde pota
malzemesi olarak kullanlabilir.

Ergime
scakl
o
C
20...
1500 C
arasnda
ortalama
genleme
katsays.
10
-7
l/K
Elastiklik
modl

GPa
Eme
dayanm

MPa
Basma
dayanm

MPa
zgl
arlk

g/cm
3

2000
C'de
buhar
basnc
Pa

SnO
2
>1900 40

240

110140 -

1,00

-

Al
2
O
3
2050 82 300410 3560 20004000 3,95 3.10
-2
Cr
2
O
3
2340 100 - 140 - 5,12 -
CaO 2560 138 - - - 3,36 1.10
o
BeO 2570 98 270300 110270 8001800 3,01 1.10
-1

ZrO
2
2690 - 140180 160180 7801600 5,56 9,10
-3

MgO 2800 150 110350 160 8401400 3,58 1.10
1

HfO
2
2840 71 - - 8401400 9.68 3.10
-3

ThO
2
3300 101 140250 56110 - 10,00 5.10
-3



91
Sinter korund malzemelerin iyiletirilmi mekanik zellikleri ve yksek
anma dayanm, yalnzca yksek scaklk malzemesi deil, ayrca dier
kullanma alanlarnda da yararlanmay salar. rnein doz vanalar, zel yatak
zarftan (uzay aralarnda) ve pompa pistonlarnda

kullanlabilir. Na-buharlama
ampullerinde yakma borusu olarak transparent (saydam) korund seramik
kullanlr. Bunun retiminde hammadde olarak ok ark korund, pek az gzenekli
olarak kullanlr ve sinterleme hidrojen atmosferde yaplr.
Magnezyumoksit, Al
2
O
3
'e nazaran daha yksek ergime scaklna
sahiptir. zel bir durum sz konusu olmadnda, MgO 1400C de sk
sinterlenebilir. Korunda benzer olarak, yksek scaklklarda elektrik izolatr
olarak (1700 C de zgl elektrik direnci 1,2
2
.10 Om) ve bazik eriyiklere kar
pota malzemesi olarak kullanlr. Yksek sl genleme katsaysndan-dolay, bu
malzemenin scaklk deiimlerine kar dayanm dktr.
Sinter Spinellden (MgO.AlO
3
) yaplm paralarda, sinter korunda benzer
mekanik zelliklere ular. Korunda nazaran daha bazik olduundan dolay,
tulalarda bazit maddelere kar daha byk diren vardr.
Zirkonyum oksitin ok sayda modifikasyonu vardr. Oda scaklnda ve
zerinde, 1100 C de reversibil olarak %8 hacim artmasyla tetragonal
modifikasyonla dnen, monoklinik baddeleyit yap vardr. 2300C nin zerinde,
kbik forma dnr. Byk hacim deimeleri sonucu yapnn bozulmasn
engellemek iin tetragonal yksek scaklk modifikasyonunu stabilize etmek iin
%10 ila 25 mol CaO ya da MgO ilave edilir: ZrO
2
'nin scaklk deiimlerine
dayanm sinter korundtan daha iyidir. Stabilize Zirkonyum oksit'in atee
dayanm iyi olduundan 2300C'ye kadar kullanlabilir. Asit cruflara ve metal
ergiyiklerine kar en yksek scakla kadar dayankl olduundan, daldrma
pirometrelerde koruyucu boru ve pota malzemesi olarak kullanlr.
Toryumoksit, 3300C ergime scakl ile atee dayankldr ve CaF
2

ilavesiyle sinterlenir. Byk genleme katsaysndan dolay scaklk deiimlerine
ok duyarldr. Oksitleyici atmosferlerde ya da vakumda yksek scaklkta ergiyen
metaller iin pota malzemesi olarak kullanlr.

92
7.5.1.1. Silisyumkarbr
Dier bir seramiklerle karlatrldnda SiCn ok stn olan zellii
ok iyi s iletme kabiliyeti (Tablo 7.10) olmasdr. Bylece termal ok ileminde
zlen gerilmelerin bir ksm s ak ile dengelenir. Isl genleme katsays
nispeten byk olmasna karn scaklk deiimlerine kar dayanm sinter
korundtan daha iyi silisyumnitrrden daha ktdr. Silisyum karbr 2830 C'de
ergir, fakat 2000C'de dissosiasyon grlr. Ticari SC (karborandum),
hekzagonal modifikasyonunu (o -SiC) ve artlamayan elemanlara bal olarak
yeil ve siyah arasnda renklerde olur.
Silisyumkarbr 800
o
Cnin zerinde oksitlenmeye balar bu esnada
oksidasyonun devamn engelleyen SiO
2
koruyucu tabaka yaps tekil eder.
rnein Fe
2
O
3
zengin ya da bazik eriyikler SiO
2
yi zerlerse, iddetli yanma
ile birlikte tahribat meydana gelir bu tahribat tanelerin kil ile balanmasyla
azaltlabilir. Ancak, balant kili SiO
2
yi redkleyeceinden dolay, bu tr
rnlerin redkleyici atmosferde kullanlmamas gerekir. Bu tr kil balantl
silisyum karbr malzemelerde SiC miktar %50 ila 90 arasndadr. SiC tanelerinin
iyi s iletme kabiliyeti, bu malzemede de yeterli scaklk deiimlerine dayanm
salar. Bunlar, hcrelerin (mulf) retiminde, pota malzemesi olarak ve kazanlarda
ate tulas olarak kullanlrlar. Kullanm scakl snr, SiC miktarna bal
olarak 1500 ila 1700 C arasndadr ve bu scaklk sahasnda s iletme kabiliyeti 4
ila 12 W/m.K kadardr. %90'lk SiC rnler, 80 ila 100 MPa basma dayanm
gsterirler ve anmaya dayankldrlar.


93
Tablo 7.10. Slsyumkarbr ve silisyumnitrr seramiklerinin zellikleri



ekil 7.12 Deiik zel seramiklerin emede krlma dayanm (a) ve krlma
snekli

1. Scak preslenmi Si
3
N
2. Scak preslenmi SiC.
3. Kendiliinden bal SiC
4. Reaksiyon sinterlenmi Si
3
N
4

5. Rekristalize






zgl Emede krlma Elastiktik Is iletme Isl genleme

arlk



g/cm.3
dayanm (0 il
500 C arasnda
ortalama deer)

MPa
modl



GPa
katsays



W/m.K
katsays



.10
-6
l/K
Rekristalize SiC 2,6 125 206 23 4,8
Kendinden bal SiC 3,12 480 410 33 4,4
Scak preslenmi SiC 3,21 700 380 100 4,3
zostatik preslenmi ve
reaksiyon sn terlenmi
S1
3
N
4

2,55 280 180 15 2,8
Scak preslenmi S
3
N
4
3,19 800 310 30 3,2

zgl Emede krlma Elastiktik Is iletme Isl genleme

arlk



g/cm.3
dayanm (0 il
500 C arasnda
ortalama deer)

MPa
modl



GPa
katsays



W/m.K
katsays



.10
-6
l/K
Rekristalize SiC 2,6 125 206 23 4,8
Kendinden bal SiC 3,12 480 410 33 4,4
Scak preslenmi SiC 3,21 700 380 100 4,3
zostatik preslenmi ve
reaksiyon sn terlenmi
S1
3
N
4

2,55 280 180 15 2,8
Scak preslenmi S
3
N
4
3,19 800 310 30 3,2

94















Gzenei az ila pratik olarak gzeneksiz kabul edilebilir paralarn
retimi, scak preslemeyle kendinden bal silisyumkarbr olarak yaplr. Bunun
iin SiC tozlar, katran gibi karbr ieren maddelerle karlatrlr, preslenir ve
piirilir. Bu esnada balant maddeleri koklar. Si buharyla mtakip ilem ile ya
da Si emdirilerek, primer SC partikllerini (hekzagonal faz) evreleyen karbon
rts, SC'e (sekonder SiC, kbik faz) dntrlr. ekil 7.12, deiik SiC
tiplerinin mekanik karakteristiklerini ve Tablo 7.10 dier zelliklerini
vermektedir. Gzenekli olan eitleri, ok yksek scaklklarda uygun mekanik
karakteristiklere sahip olduundan kullanlrlar.
Benzer mekanik zellikler ve iyiletirilmi scaklk deiimlerine dayanm
ile oksidasyon dayanm, balant faz olarak grev yapan S
3
N
4
ieren SC-S
3
N
4

kark seramiklerinde grlr. Bunun iin, silisyum preslenir ve 1500C'de azot
akm ierisinde sinterleme yaplr, bu esnada Si eleman S
3
N
4
'e dnr.
Silisyumkarbr seramikleri, yanma kamalar iin astar olarak, roket tahrik
sistemlerinde egzoz konisi yapmnda ve dier olduka yksek scaklk zorlamas
olan durumlarda kullanlrlar.
Karlatrabilir mekanik zellik deerinde, silisyumnitrr seramikler,
silisyumkarbr seramiklere nazaran daha iyi scaklk deiimlerine dayanm (Bkz.
ekil 7.12 ve Tablo 7.10), ayrca daha iyi korozyon dayanm gsterirler. Bundan
dolay, tercihen korozyona dayankl yksek scaklk malzemesi olarak teknikte
kullanlrlar.



95
7.5.1.2. Silisyumnitrr
Silisyumnitrr ok saydaki metal eriyiinden en azndan vakumda ve
koruyucu gazda etkilenmez. Gei metallerin (Fe, Co, Ni, Cr) eriyikleri silzr ve
azot tekil ettirmesinde tahribat olur. Asitlere, zellikle slfirik aside ve birok tuz
eriyiine kar direnlidir. Ar azot ve soygaz atmosferde Si
3
N
4
yaklak olarak
1900
o
Cdeki dissosiasyon scaklna kadar dayankldr. Oksitleyici atmosfer
ierisinde Si
3
N
4
ilave bir oksidasyondan koruyan SiO
2
tabakas teekkl eder.
Ktle art rnein 1100
o
Cde 100 saat sonunda yalnzca 1mg/cm
2
kadardr.
1600
o
Cde ok iyi oksidasyon dayanmna sahiptir. Oksidasyon karakteristii
scaklkla birlikte artan oksijen difzyonu hznn salad tabakaya bamldr.
Slisyumnitrr seramikler, scak preslenmi ya da reaksiyon sinterlenmi
(reaksiyon bal) halde kullanlrlar. Reaksiyon sinterlemede, kullanm amacna
bapl olarak silisyum tozlar, form paraya uygun olarak deiik yntemlerle
sktrlr (Tablo7.11), yaklak 1400 C'de N
2
veya NH
3
akmnda sinterlenir ve
ayn zamanda slisyumnitrre dntrlr. Bu esnada, S
3
N
4
'n zgl hacmi,
silisyuma nazaran daha byk olduundan, form parann d llerinde nemli
bir deime olmakszn gzenekler byr. Azot verme ara etabnda henz talal
ekillendirme yaplabildiinden, %0,1 toleransa kadar hassas paralarn retimi de
yaplabilir.
Tablo 7.11 Silisyum tozlarna form verme yntemleri ve retim tarzna bal
olarak slisyumnitrr paralarn kullanm olanaklar.
Silisyum tozlarna form verme
Yntemleri
Slisyumnitrr seramiklerin kullanm olanaklar
Cidar kalnl, ap ve boyu ok deiik
borularn retimi iin srekli presleme
Alminyum endstrisinde gaz iletme borular,
Termoeleman koruyucu borular, s dntrme
modlleri
Hassas paralarda nitrasyon ncesi ilave
lemeli izostatik presleme
Yanma kameras borusu, gaz trbinlerinde kk
paralar, scak gaz yataklar, scak pres matriksleri
st ve alt stampal matrislerde form
kalplarda Presleme
Dkm nozulu, subab yuvas, izolasyon paras,
srekli dkm memesi, gaz yakc memesi
Byk para saylarnda komplike
formdaki paralarn retimi iin srekli
dkm
Trbin kanad, salmastra, asit pompalan iin subab,
kaynak memesi


96
Silisyumnitrr seramikler, 1300C scaklna kadar srekli
kullanlabilirler. Bundan dolay, dkmle retilen alminyum, pirin, kurun,
kalay, inko ve magnezyum iin kalp konstrksiyon malzemesi iin ok tercih
edilirler. Ayrca, Tablo 7.11'de verilen rneklere ilave olarak ykseklik borusu,
dkm bilezii ve ergitme teknesi astarlanmas, amandra, doz vanas, dkm
kanal kapatma sistemi, enjeksiyon dkm ile kokil dkm ve benzeri yerlerde
kullanlr. 1000C'nin zerinde scakla sahip gaz ve svlardan snn geri
kazanlmasnda, rekperatrler iin ve gaz-sv kartrclarda da silisyumnitrr
kullanlabilir.


97
7.5.2. Karbon Refrakterler
Karbon esasl malzemeler yksek scaklk dayanmlar dikkate deer
elektriksel termomekanik ve kimyasal zelliklerine karn ekonomik nedenlerle
tenkitte pek az kullanlrlar. Karbon refrakterlerin zellikleri, metaller ve metal
olmayanlar arasndadr. Bundan dolay, malzemelerden zel nitelikler
gerektiinde bu malzemelerden yararlanlr.
Seramik teknolojisiyle retilen ve karbon refrakterlerin byk bir
miktarn tekil eden, allm tarz karbon refrakterlerin yannda, cams tarzl,
pirolitik ya da fleksibil zel karbon malzemeler de vardr. Bu zel amal karbon
refrakterler, hidrokarbon piroliz yntemiyle elde edilirler.
Tablo 7.12 Karbon refrakterlerin zellikleri.
zellik Birim Byk
Karbon
Refrakter
Tula Formunda Grafit






Srekli
Preslenmi
Kalpta
Preslenmi
zostatik
Preslenmi
Tane, max.
ap
mm 12 07 0.1 0.1
Ham zgl
arlk
g/cm
3
1.55-1 83 1.70 1.80 1.83
Basma
dayanm
MPa 20-85 40-37 72-80 84
Emede
krlma
Dayanm
MPa 5-40 15-25 32-40 35
Elastiklik
modl
GPa 4-6 5 5-15 7-10 8.5
Is iletme
kabiliyeti
W/m.K 60-175 116-209 75-93 87
zgl elektrik
direnci
10
-6
Om 10-24 5-12 14-18 15
Isl genleme
Katsays
10
-6
.1/K 1.8-3.2 1.0-2.9 2.4-2.8 2.5

Doada karbonun modifikasyonu olduu bilinir. Kbik elmas
(diamant), hekzagonal grafit ve amorf karbon en stabil modifikasyonu, grafittir.
Diamant, yaklak olarak 2000 C scaklkta grafit olarak paralanr Amorf karbon

98
da, 2000C'nin zerine stldnda grafite dnr. Grafit, tabaka kafes sistemine
sahiptir. Bu sistemde, ayn tabakada bulunan atomlar birbirleriyle sk, fakat dier
tabakadakilerle daha zayf balant ierisindedirler. Tabakalarn birbiri zerinde
kolayca kayabilmesinden dolay, scaklklarda yalama maddesi olarak kullanlr.
Karbon modifikasyonlarnda, sl genleme ok azdr. Bu deer, 4.10
-6
1/K'den azdr, Ykselen scaklkla birlikte, genleme katsays biraz artar. Amorf
karbondan yaplm tulalarn piirme scaklnn zerine stlmasnda, boy
ksalmas olay grlr. Bu boy ksalmalar, sl genlemeyi byk lde karlar.
Amorf karbonun grafite dnmesinde boy ksalmas tekrar grlr (zgl arlk,
1,88'den 2,07 kg/m
3
'ye ykselir). ok fazla grafitletirilmi malzemelerde, tekrar
ksalma olay grlmez. yi s iletme kabiliyeti, ralitif

olarak dk sl genleme
katsays ve kk elastik modl (Tablo 7.12), karbon refrakterlere iyi bir
scaklk deiimlerine dayanm salar.
Karbonun sl dayanm ok yksektir. Ancak dayanm evreleyen
ortamdan, zellikle atmosferdeki oksitleyici ve dier oksitleyici maddelerden
dolay hemen der Grafitin ergime scakl, tam olarak bilinmez, yaklak olarak
3500C'ye stlmak suretiyle, amorf karbonun grafite dnmesi salanr
(grafitletirme) ve bylece, elektrik ve s iletme kabiliyeti iyiletirilirken,
sertliinde azalma meydana gelir.
Karbon refrakterler, hem kompakt form paralar halinde ve nemde
sktrma maddesi olarak kullanlabilir. Piirilmi ve daha az sertlii olan
grafitletirilmi refrakterler de talal ekil verme yaplabilir. Bylece, frn ve
stc haznelerde kullanlan bloklarn nihai olarak tam ilenmesiyle, boluk
brakmadan ve har kullanmadan yararlanma salanr.
zek karbon refrakterlerin retiminde, hidrokarbonlarn termik olarak
paralanmasndan (piroliz) yararlanlr. zel selloz fazerlerden ya da dier
organik fazerlerin pirozi ile 1200 ila 2800 MPa dayanml ve 175 ila 400 GPa
elastiklik modll karbon fazerler elde edilir. Bunlar, yksek polimerlerle takviye
edilerek rgl hale getirilirler. Duromerlerin pirolizi ile de cams karbon elde
edilir. Cams kavram, zgl arlk ve krlganlk olarak cama benzemesi, fakat
yapsnn farkl olmas anlamnda kullanlr. Eer pirolizde teekkl eden karbon,
scak yzeye arptrlrsa, pirokarbon (1500 ila 1700 C de ya da prografit elde


99
edilir. Allm tarz karon refrakterler zerinde pirokarbon ya da pirografitin
ayrtrlmasyla oksidasyon dayanm iyiletirilir.
Metal ergiyikleri ve cruflara kar, grafitin stn olan kimyasal
zelliklerinden dolay, kille balanm grafit potalar ve tulalar, yaplabilir. Bu
amala, dorudan elde edilen grafit, %40 ila 60 atee dayankl kil ile kartrlr,
su ile plastik hale getirilir, form verilir ve 1400Cde piirilir. Grafit, cruf
ergiyii ile amotun tahribatn engellediinden dolay, frn atmosferindeki
oksijenle grafitin nceden oksidasyonu, amotu korur. Grafit potalar, daha ok
dkm endstrisinde kullanlr.
8. REFRAKTER MALZEMELERN KULLANIM ALANLARI
Refrakter malzemelerin kullanm esnasnda performanss aadaki
faktrlere baldr.
1. Kullanlan refrakter malzemelerin zellikleri
2. na, astar ve tula dizayn. Ayrca ina teknii ve inadan sonra
uygulanan kurutma ve n stma yntemi
3. alma koullar
Refrakter malzemeler hakknda verilen bilgiler refrakterin kullanm
scakl snrn veya maksimum kullanm scakln verir. Bu bilgiler,
refrakterin kullanm esnasnda korozif etkilere maruz kalmadan kullanlabilecei
maksimum scakl belirtmektedir. Refrakter malzemenin maksimum kullanm
scakln kesin olarak saptamak iin henz belirli bir test yoktur. Bu nedenle,
belirtilen scaklklar uygun scaklk testleriyle (yk altnda refrakterlik, scak
mekaniksel zellikler yeniden stma testi) desteklenen pratik tecrbelere
dayanmaktadr. Refrakter rnler iin kullanlan klasifikasyon scaklklar
kullanm scaklklarndan daha dktr.
Birok durumda refrakter seramikler youn bir sl, termomekanik,
mekanik ve korozif streslere maruz kalrlar. Korozyon refrakter malzemenin
alma koullarndaki zelliklerini nemli derecede etkileyecek veya deitirecek
en nemli faktrdr. Bu nedenle refrakter malzemeler seilirken kullanm
esnasndaki artlara, koullara dikkat edilmesi gerekmektedir. Bu ise refrakter
retici, frn inaats ve kullanc arasnda yakn bir dayanmay gerektirir.

100
Genel olarak spesifik bir uygulama iin refrakter seramik malzeme smarlama
retilir.
Refrakter malzeme seilirken alma koullar deerlendirildikten sonra,
refrakterden beklenen grevler ve kullanm sresi uzunluu dikkate alnmaldr.
Kullanm esnasnda refrakter malzemenin verimliliini (mrn)
drecek etkenler unlar, olabilir;
1. Kimyasal ataklar (rnein, cruf otoklar, gazlar ve duman otoklar
gibi)
2. letim koullar (scaklk ve evrim gibi)
3. Mekaniksel kuvvetler ( anma, erozyon ve fiziksel darbe gibi)
Refrakter malzemenin seimini etkileyen dizayn faktrleri, ise unlardan
etkilenir;
1. Malzeme tipi ve ina (tulam yoksa monolitik malzememi)
2. Refrakter malzemenin zellikleri (refrakterin bileimi,
kompozisyonu, s depolama veya brakma zellii gibi)
3. Kullanm esnasnda sl zellikler ( sabit veya deiken scaklklara
m maruz kalacak )
4. Refrakterin mukavemeti ( hangi tr streslere maruz kalacak )
5. Isl fonksiyon ( yaltkanlk, s transferi, kayplar)
Proses koullarnn refrakter malzemelerin zellikleri zerine etkilerini
Tablo 8,1de zetleyebiliriz:


101
Tablo 8.1 Proses Koullarnn Refrakter Malzemenin zelliklerine Etkisi
Kullanm Durumu Kimyasal Diren
Oksitleyici Oksitler ve oksit kombinasyonlar (rnein, silikatlar ve amot)
etkilenmez. Karbon ve grafit etkilenir. SiC 1650 C'a kadar stabildir.
Su Buhar Dk scaklklarda manyezit refrakterlerde hidratlamaya neden olur.
Karbon ve grafitin 705C 'un zerinde oksitlenmesine neden olur
Hidrojen Silika ve silika ieren refrakterler 1100 C un zerinde etkilenir.
Yksek alminal, ZrO
2
, MgO ve kalsiyum alminat refrakterler iyi
diren gsterir.
Slfr veya Slfatlar 870 C'un zerinde slfr silika ieren refrakterlerle reaksiyona girer.
Karbon ve yksek saflktaki oksitler iyi diren gsterirler. Kalsiyum-
alminat imentosu portland imentosundan daha dayankldr.
Redkleyici Atmosfer ou refrakterler stabildir. Fakat demir oksit empriteler indirgendii
zaman ve zellikle sl evrime urad zaman kmeye sebep olurlar.
CO Demir empriteleri, amot refrakterlerde karbonun deposizyonu iin
katakist olarak grev yaparlar. CO grafit ve SiC' oksitleyerek bazik
refrakterlerde ykc etkilere sebep olurlar.
Klorin ve Florin
(CI, F)
650 C un zerinde klorin silikatlara zararldr. F, grafit hari tm
refrakterlere zararldr. Bazik refrakterler her ikisine kar zayf diren
gsterirler.
Asitler Bazik refrakterler olduka kt diren gsterirler. amot ve yksek
alminal refrakterler HF hari iyi diren gsterirler. SiC iyi diren
gsterir. C ve grafit reaksiyona girmez.
Alkaliler amot ve yksek alminal refrakterler dk scaklklarda iyi
performans gsterirler. Magnezit refrakterler iyiye yakn krom
refrakterler kt ve grafit mkemmel diren gsterir.

8.1 Refrakterlerde Kullanm artlarnda Oluan Etkileimler
8.1.1. Refrakterlerle Svlar Reaksiyonlar
Ergimi metaller cruflar ile kartrldnda ok daha az reaktiftirler. Bu
nedenle refrakter malzemenin kimyasal artlara dayanm genellikle refrakterin
cruf direnciyle ilgilidir. Bu ise crufun ve refrakterin kompozisyonu ve
zellikleri ile ilgilidir. Direnci etkileyen dier faktrler ise unlardr.
1. Scaklk
2. Isl evrimin iddeti veya proses oku
3. Refrakterle temasta olan crufun alkalanma derecesi ve crufun hz

102
4. Maruz kalnan anma
Bu koullar dnldnde benzer frnlarda kullanlan benzer
refrakterlerin farkl alma koullar altnda tamam ile farkl anmaya maruz
kalmalar artc deildir.
Cruflarn refrakterlerin baziklii (veya baziklik derecesi) bazik oksitlerin
asit oksitlere oranyla saptanr. Fakat genellikle bu oran en etkili asidik ve bazik
oksitler olan kirecin silikaya oran olarak alnr. (CaO / SiO
2
). Bununla birlikte
ok kompleks formllerde kullanlr. Molekler teoriye gre; en basit ekliyle bir
crufun asitlik derecesi crufla SiO
2
ye (veya asidik oksitlere) bal oksijenin
dier bazik oksitlerdeki FeO, CaO, MgO vb= MeO toplam oran olarak belirtilir.
2
( )
( . .)
( )
no SiO
Asitlik Derecesi AD
no MeO

Bu teoriye gre baziklik derecesi, mevcut bazik oksitlerin mol saylarnn
SiO
2
'nine mol saysna blmdr.
2
. .
nMeO
Baziklik Derecesi B D
nSiO

rnek %44 SiO
2
, %36 FeO ve %20 CaO eklinde arlka % cinsinden
bileimi verilmi bir cruf iin asittik ve baziklik derecelerini bulunuz?
100 g kabul edersek;
2
2 2
2 2
1 2 0
44 0.73 1.46 0
60 1 01
molSiO Atom
g SiO x mol SiO x Atomgr
gr SiO m SiO
= =
36 1 0
0.50 0.50 0
72 1
20 1
0.36 0 0.36 0
56 1
1.46
. . 1.7
0.50 0.36
0.5 0.36 0.86
. . 1.2
0.73 0.73
gr FeO Atom
mol FeOx Atom gr
gr CaO mol FeO
gr FeO AtomO
mol Ca x Atom gr
gr CaO mol CaO
A D
B D
= =
= =

= =

+
`
+

= = =

)

Genel bir kural olarak


103
2
2
1 var .
1 .
CaO
iseasidik refraktarlere gerek dr
SiO
CaO
isebunlar bazik cruflardr vebazik refrakterlereihtiya duyarlar
SiO
<
>

amot ve almina silikat refrakterler
2
1
CaO
ise
SiO
< Cruflara kar olduka etkilidirler. Fakat olduka yksek
miktarda Fe ve Mn oksit ieren cruflar yksek alminal cruflara gereksinim
duyarlar.
2
1
CaO
ise
SiO
= ; olduundan almina refrakterler amot refrakterlere gre
daha stn zelliklere sahiptirler.
2
1
CaO
ise
SiO
> MgO, MgI CaO ve MgO Cr
2
O
3
gibi bazit refrakterlerin
kullanlmas lazmdr.


104












































105


106
Refrakter malzemeye cruf szmas refrakterin yapsn; por orann,
younluunu, mineralojik yapsn ve mukavemetini deitirmek suretiyle
deitirmektedir. Eer yaps deimi refrakter sl bir evrime maruz kalrsa
veya crufun kristalizasyonu sonucu hacim deiimi olursa, refrakterde
younlam zonun arka ksmnda stres konsantrasyonu birikimi olur ve bu
refrakterde atlama veya spellingle sonulanr. Yapsal deiime bir rnek
magnezit-kromit refrakterlere demir oksidin etkisidir. Magnezit-kromit
refrakterine szan (difuze olan) demir oksit latisin ar uzamasna (genlemesine)
neden olur. Bunun sebebi, demir ve krom iyonlarnn magnezya-krom spinelinde
eit olmayan difuzyonudur. Bu ise demir-tula faznda porlarn olumasna yol
aar.
8.1.2 Refrakterler ve Gazlar Arasndaki Reaksiyonlar
Refrakterlerle gazlar arasndaki reaksiyonlar olduka ykc dzeyde
olabilir. Gazlar genellikle porlara szarak refrakterin yapsn bozarlar. Refrakter
malzeme, dk, younlua sahip ye bileiklerin oluumuyla genleir veya
bzlr. Bunun yannda, refrakter malzemenin refrakterlik zellikleri dk
ergime scaklna sahip bileiklerin oluumuyla nemli derecede der. Buna bir
rnek yksek frnlarda kullanlan alminasilikat refrakterinin CO tarafndan
dalmas, paralanmasdr.

8.1.3. Refrakterler Arasndaki Reaksiyonlar
Tablo 8.3'te belirli scaklk aralklarnda refrakterlerin birbirleriyle uyuma
durumlar verilmitir. Birbirine benzemeyen ayr zellikteki refrakterler yksek
scaklklarda birbirleriyle kuvvetli bir ekilde reaksiyona girerler. Faz
diyagramlar, refrakterler arasndaki reaksiyonlar hakknda bilgi edinebilmek iin
en deerli kaynaktr. Refrakter malzemelerin kullanldklar endstri dalna gre
tketim dalmn u ekilde verebiliriz;








107

- Demir-elik Endstrisi %55-60
- imento ve kire Endstrisi %5-8
- Cam Endstrisi %5-8
- Seramik Endstrisi %5-8
- Demir d Metaller End. %2-5
- Kimyasal ve Petro kimyasal End %2-4
- Enerji- retimi End. %2-4
ekillendirilmemi refrakterlerin byk bir ksm ise ( yaklak %80'i)
demir-elik endstrisinde kullanlr. Petro-kimyasal endstri hari dier
endstriler genel olarak ekillendirilmi refrakter kullanr. ekillendirilmemi
refrakter snfnda yer alan birletirici malzemeler toplam refrakter retiminin %3-
5'ini kapsar. Tablo 8.5 refrakter malzemelerin demir-elik endstrisinde
tketimleri hakknda bize genel bir bilgi vermektedir.














108












































109
8.2.1. Yksek Frn Refrakterleri
Modern Yksek Frnlar (YF) gnde 4000 10000 ton civarnda scak
metal retirler ve redkleyici CO zengin atmosferde alrlar. Bunun yannda,
sistemde korozif ergimi Flukslar metal ve cruflar mevcuttur.
Pik demir retiminde en nemli proses olan yksek frnn basit ematik
ekli ekil 8.2 de grlmektedir. Yksek frnlarda pik demir basit olarak u
ekilde' retilmektedir Uygun kompozisyona cevher zenginletirme ilemleriyle
(ykama ve manyetik veya flotasyonla zenginletirme) ayarlanan cevher frn iin
gerekli tane iriliine getirildikten sonra (paketleme suretiyle) kok ve cruf
yapclarla birlikte yksek frna arj edilmektedir. Cruf yapc olarak en ok
kullanlan kire ta (kalker) hem silisi maddelerle birleerek istenilen
viskozitedeki crufu tekil eder, hem cevher ve kokta kkrtle birleip kalsiyum
slfr yaparak elik bnyelerinde zararl olan Su temizler.
arj malzemelerinin fiziksel yaps ve frn iindeki dal tarz ergitme
ilemini etkilemektedir. Frn ierisinde reaksiyonlar esas itibariyle "eksi "yn"
"prensibine gre, yukardan aaya, inen kat, arj ile aadan yukarya, ykselen
redkleyici gazlar arasda meydana gelmektedir. Bu nedenle kullanlan tozlu
malzemenin frndaki gaz akmn engellemesi yannda yeterinden daha iri
malzemenin de reaksiyonlar iin yeterli redkleme suresi gemeden gazlarn frn
terk etme mahsuru vardr. Bu nedenle tane boyutlar optimum bir ekilde
ayarlanmaldr. Son 10 yldr yksek frnlarn iletiminde nemli deiiklikler
yaplmtr. Daha geni apl frnlar alma hacmi arttndan dolay tercih
edilmektedir.











110




111
Yksek frnda refrakter veya astar problemine kar iki farkl zm
dnlebilir zm sl zmdr. Bu zme gre yksek sl iletkenlie sahip
refrakterler gl soutma sistemleriyle birlikte kullanlarak yksek frnn i
duvarlarnda dk scaklklar elde etmeye dayanr. Buradaki fikir, scakl 1150
C' in altnda tutarak ((bu scaklk solsyonda %5 C bulunan Fe 'in donma
izgisidir) Fe-C denge diyagramna baknz) kat demir tabakasnn duvarda
kelmesini salamak suretiyle anmay nlemektedir.
kinci zm ise refrakter zmdr. Bu zme gre termomekaniksel
ve termokimyasal zellikleri iyi olan dk sl iletkenlie sahip refrakter
kullanarak karbon hazne refrakterlerin tam zerinde bulunan seramik bir kap
(bardak) sistemi oluturmaktr. Oluturulan bu sistemin avantajlar unlardr; s
kayplar daha dktr. Bu ise termo-mekaniksel streslerin ve yksek scaklkta
alkalilerin karbon tulalar atklarn azalmasna neden olur. Bununla birlikte,
seramik kap dizaynn ok iyi soutulmas gerekmektedir. Seramik kap sisteminin
bir dezavantaj cruftaki solsyona kar hassasldr.















Yksek frnn st ksmlar (upper -stack) iddetli anmalara ve sl
oklara maruz kalrlalar Ate
-
tulas ve yksek alminal refrakterler buralarda
baarl bir ekilde

kullanlr Bosh, karn ve alt ksmlar (lower stack) yksek
scaklk, yksek dolgulu s. flukslar, alkaliler dier svlar ve buhar fazlan
tarafndan kimyasal atklar ve anma gibi bir ve birkann kombinasyonundan
oluan zararl etkilere maruz kalrlar. Bu blgeler iin yksek alminal astarlar
kullanlr. Avrupa'da buralarda kullanlmak iin baarl bir ekilde krom- almina
rnler gelitirilmitir. Bununla birlikte, buralarda kullanlan en iddial


112
malzemeler SiC'e dayanr. Yeni gelimeler saylon bal SiC refrakterlerin
buralarda kullanmna yneliktir. n ekillendirilmi nitrr bal SiC tulalar su
soutmal bakr tyerlerden YF'nn baca alt blgelerine (lower stack) kadar
kullanlr.
8.2.2. Torpedo Ladles
Torpedo ladleslerr 260-500 ton civarnda scak metali yksek frndan
primer elik retim yerine tamak iin kullanlrlar. Sv metal genellikle BOS
frnna akmadan nce torpedo ladleden transfer potasna aktarlr. Bu transfer
potalar reaksiyon kaplar olabilir ve slfr giderme ilemleri bu aamada
yaplabilir. Transfer potalar eer metali herhangi bir ileme tabi tutmak iin
kullanlmyorsa ve yalnzca transfer amal olarak kullanyorsa astarlar flint, kil,
andolusit veya boksit tulalardan oluur.
Refrakteri zift ile doyurma ilemi cruf direncini arttrabilir. Yksek
alminal tulalar oksidasyona hassas at ksmlarnda kullanlabilir ve karbon
bal korund tulalar cruf hattnda kullanlabilir. Metallerin ileme tabi tutulduu
potlar (torpedo ve transfer potas) daha iddetli, zor koullara maruz kalrlar ve
kaliteli refrakterlere ihtiya duyarlar.
8.2.3 BOF (Bazik Oksijen Frn) Vesselleri (kaplar)
Bazik oksijen frnlar dnya elik retiminin %70ini retir. Bu frn iin
hammaddeler % 30 hurda ve % 70 yksek frnda elde edilen sv metaldir. 1950
yllarndan itibaren BOFlarn avantajlarndan dolay kullanm hzla artmtr.
Basit ekil olarak ekil 8.6da gsterilmektedir. Bunlarn kapasiteleri 300 + sv
metale kadar kmaktadr.












113
ekil 8.6. Tipik Bazik Oksijen Frn
























8.2.4. Elektrik Ark Frnlar (EAF) Vesselleri (Kaplar)
EAF'lar elik yapmak iin uygundur nk bunlarda tamamen % 100
hurda kullanlabilir. Bu ise, kok frnlarna ve yksek frnda retilen pik demire
ihtiyac ortadan kaldrr. EAF'larnn kapasiteleri muntazam bir ekilde artmtr.
Modern yksek gl EAF'lar frdnd bir at ile birlikte su soutmal dairesel
banyo ierirler.
Bazik cruf kullanlan frnlarda frn taban magnezya tuladan yaplr.
Yan duvarlar piirilmi veya kimyasal bal magnezya - krom tulalardan oluur.
Yksek anmaya maruz blgelerde fzyon dkmle retilmi kompozisyonlar
kullanlr.(ekil 8.8) Tipik olarak at yapmnda % 7090 almina tula
kullanlr.
EAF teknolojisindeki son gelimeler sper yksek glerin ve su soutma
sistemlerinin kullanlmasn kapsamaktadr. Su soutma sistemleri MgO - grafit
refrakteriyle birlikte kullanlr. Bu ise EAF'nn daha hzl bir ekilde


114
kullanlmasn salar, (yani arjdan arja veya metal olmadan olmaya zaman
ksadr.) ekil 8.9'da tipik bir EAF'nn dizayn grlmektedir. at ve kenar
duvarlar su soutmal elik panellerden yaplmtr. Oysa hazne, ksm yksek
younlua sahip MgO monolitik refrakterden yaplr. MgO - grafit temel cruf
hatt malzemesidir ve sl iletkenlii maksimize edip su soutma sisteminin tm
avantajlarn kullanabilmek iin yksek oranlarda (%20) grafit kullanlr. Su
soutma ile cruf panel zerinde katlar ve yerinde refrakter grevi grr. Astar
mr yaklak 1301000 stmadr.
Primer elik yapm frnlarndan (BOF ve EAF) alnan elik rafinasyon
veya ikincil elik yapm proseslerinin gerekletirildii potalara alnr.
8.2.5 Potalar (Ladles)
Potalar aslnda orijin olarak eliin primer elik yapm nitelerinden ingot
dkm blmne tanmasnda kullanlyorlard. Bu nedenle, ucuz ve dk
kaliteli refrakterler astar olarak kullanlyordu. Fakat modern elik pota
astarlarnn srekli dkmden nce ikincil elik yapm ilemleri esnasndaki ok
zor koullara dayanabilmeleri gerekmektedir. eitli alamlandrma, kartrma
ve gaz giderme prosedrleri ve korozif cruf oluumu refrakter astarnda
anmann daha fazla olmas anlamna gelmektedir. Endstride birok tip pota
astar kullanlmaktadr. Pota yan duvarlar ve tabanlar yksek alminal (boksit
veya andolusit), bazik (piirilmi dolomit) magnezya - karbon veya zirkon tula
veya benzer kompozisyonlu monolitik malzemeler kullanlabilir.
Bununla birlikte, almina - spinel dklebilir malzemesinin Japonya'da
kullanm olduka poplerdir ve bu malzemenin kolay elde edilebilirlii ve uzun
astar mr bunun daha fazla yaygnlaacann iaretidir. Cruf hatt malzemesi
birok tip MgO - grafitten biri olabilir (oksidasyon direncini artrmak iin metol
ilaveli veya direk bal MgO - krom malzemesi gibi).









115
ekil 8.8. elik retimi iin tipik Elektrik Ark Frn



116
ekil 8.9. Elektrik Ark Frn yan duvarlar ve ats, su soutulmas ile birlikte
tipik dizayn














ou potalar tabanda veya taban yan duvarlarnda (where tap stream
impocts) anma ok hzldr. n dklm dk imentolu altlklar veya
almina - spinel dklebilir refrakterler veya %90 Al
2
O
3
ieren yksek scaklk
mukavemetine sahip refrakterler veya MgO - % 15-20 C refrakterler ve metal
ilaveleri bu blgelerde kullanlabilir. alma astarnn arkasndaki gvenlik astar
amot veya %50 70 alminal tula olabilir. Rafine iin dklen potalardan
elik srekli dkm nitesindeki tandilere (tundish) alnr.

8.2.6. Srekli Dkm
ekil 8.10 ve 8.11 srekli dkmn genel dizaynn gstermektedir. ou
srekli dkm holloware (rnein pota rts, durdurucu ubuklar, daldrlm
giri nozlleri, dnel valf, daldrlm giri rtleri) izostatik preslenmi almina
grafit karmlarna dayanr. Potadan tandie ve tanditen kalba gei esnasnda
kullanlan rt nitrojen veya oksijen olarak inklzyon oluumunu nlemek iindir.
Almina - grafit pota rts pota aldnda souk olduu iin gelen sv eliin
ssna dayanabilecek ekilde yksek sl ok direncine sahip olmaldr. Gelimi
sl ok direnci duvarn 3-5 mm dhili (i) tabakasnn dekarbrizasyonuyla
kazanlabilir.
Yar daldrlm giri nozl (submerged entr nozzler = SEN) iyi slob
kalitesi iin nemlidir. Tipik almina - grafit SEN 'I % 55-60 fused almina ierir.
Bu almina reine kullanarak C bayla balanm grafit tabakalarnn



117
karmndan olumaktadr. zostatik preslemeden sonra eya 800 1000C ' de
sinterlenir. Karm, bununla birlikte, amorf C fused, silika, ince partikll silika
ve almina, oksidasyon direnci iin metalik Si dahili bir srlama kazandrmak ve
ayn zamanda oksidasyon direncini artrmak gayesiyle bir fluks gibi bileenleri
ierir. ZrO
2
- grafit blgeleri (zonlar) nozllere yksek cruf direnci istenen
blgelerde katlr. Yaygn olarak, in taneli (0,52 mm), elektrofzyonla retilmi,
CaO ile stabilize edilmi ZrO
2
kullanlr. Durdurucu ubuun grevi tanditen
kalba akan eliin akn kontrol etmektir. Durdurucu ubuk ular erozyon ve
korozyona maruz kaldndan-genellikle MgO - grafit veya ZrO
2
grafitten
yaplrlar.




ekil 8.10 Srekli Dkm ekil 8.11 Srekli Dkm Paralar
nitesinin Paralar
























118
8.3 Demir D Metallerin retiminde Kullanlan Refrakterler
retilen metalin zelliklerine ve reaktivitesine bal olarak uygulamalar
demir elik endstrisinden farkl olabilir. Bununla birlikte, demir d metallerin
retiminde de elik endstrisinde olduu gibi srekli proseslere gei vardr.
imdi alminyum ve bakr endstrilerinde kullanlan refrakterleri grelim.
8.3.1 Alminyum Ergitme ve Reverber Tipi Frnlar (Uzun Alevli
Frnlar)
Alminyum; hafif arl, oksidasyon direnci ve iyi elektrik iletkenlii
sebebiyle dnyada artan miktarlarda kullanlmaktadr. Dier birok metalin aksine
alminyum retildii boksit cevherinden redkleme yntemiyle elde edilmez.
Boksit kimyasal olarak basn altnda kostik soda ile sodyum alminat retmek
zere reaksiyona sokulur. retilen sodyum alminat zeltisinden alminyum
hidroksit ktrlr. retilen alminyum hidroksit dner frnlarda istenilen
scaklklarda kalsine edilerek suyu uurulur ve ticari saflkta almina elde edilir.
Kullanlan scaklklar ve arj edilen malzemenin hayli andrc zellie sahip
olmas uygun refrakterlerin

kullanlmasn ve uygun astar inasn gerekli klar.
Frnn yksek scaklk blgelerinde yksek kaliteli amot tulalar astar olarak
kullanlr. Frnn daha az scak blgelerinde yksek kaliteli amot tulalar ok
uzun sreli kullanlabilirler.
Alminann alminyum metaline indirgenmesi (redksiyonu) pot (madeni
kap) denilen elektrolitik indirgeme hcrelerinde gerekletirilmektedir. Hcreler,
genellikle karbon bloklarla veya karbon pasta ile astarlanr. Hcre tabanlar
genellikle karbon pasta ile donatlr. Bununla birlikte tabanda elik malzeme ile
karbon arasnda yaltkan almina veya toz eklinde dier baz malzemeler
kullanlr. Baz hcrelerde yaltkan ate tulas kullanlmaktadr.
Hcrelerde kullanlan karbon anotlar Soderberg (yerinde-pien) veya n
piirilmi tipte olabilirler. n piirilmi anotlar kullanld zaman, bunlar ring tipi
frnlarda veya srekli tnel frnlarda kullanlr. Yksek kaliteli ve ok yksek
kaliteli amot tulalar uzun yllardr kullanlmakta ve olumlu sonular
vermektedir.
Alminyum ergitme ve tutma ilemleri iin kullanlan reverber tipi
frnlarda kullanlan refrakterlerin eidi; frn dizaynna, ergitme oranna, arj
edilen metal veya hurdann trne, istenilen alamn trne ve dier iletme


119
koullarna bal olarak deiir. Taban ve 350 veya 400 mm'ye kadar eik seviyesi
st yar duvarlar en nemli blgelerdir. En ekonomik artlar iin en uygun
refrakterlerin seilmesi gerekir. Korozyon reaksiyonlarna diren ve sv
alminyum metalinin ve alamlarnn szmas byk neme haizdir. nk
bunlar mekaniksel zorlamalara kar dayanm etkilerler.
Belirli tip fosfat bal %85'iik almina tulalar alminyum ergitme
frnlar iin gelitirilmitir. Bu refrakterler alminyum alamlar ile reaksiyonlara
ve cruf birikmesine olduka dayankldrlar ve iletim scaklklarnda iyi
mukavemete sahiptirler, %85'lik almina harc; alminyum ergitme frnnda
tabanda ve yan duvarlarnn ait ksmlarnda kullanlan eitli refrakterlerin
yerletirilmesinde kullanlr. Taban ve yan duvarlarn alt ksmlarnda monolitik
refrakter tercih edilirse, fosfat bal plastik refrakterler ve dklebilir refrakterler
kullanlabilir.
8.3.2 Bakr Reverber Tipi Frnlar ve Konvertr Tipi Frnlar
Bakr retiminde reverber frnlar u amalarla kullanlr:
a. Bakr cevherinin veya konsantrelerinin ergitilmesinde,
b. Bilister bakrn rafine edilmesinde (bilister bakr konvertrden alnan
bakrdr ve relatif olarak daha saftr.
c. Dkm iin bakrn ergitilmesi veya hurda bakm rafine edilmesinde
Belirtilen her bir proses farkl frnlarda gerekletirilir. Artan retim
oranlan beraberinde ykse iletim scaklklarn, artan kimyasal reaksiyon
aktivitelerini ve daha byk metal, cruf ve gaz hacimlerini getirir.
8.4 Cam Ergitme Endstrisi
Cam ergitme endstrisinde kullanlan refrakterler, ergimi cam iin bir kap
vazifesi grmelerinin yannda sl yaltkanlk salarlar ve s al-veriinde ortam
vazifesi fonksiyonunu yerine getirirler.
1. Ergitme Teknesi; Karmn arj edildii ve ergitildii ve camn
konvektif (svnn veya gazn snarak buharlamas ve souk blgelerde tekrar
younlamas) akmlarnn karm etkisiyle homojenize edildii arka u
ksmdaki melter (ergitici). Karmn frna arj edildii ok yksek anmalarn
meydana geldii ve geni scaklk gradyentlerinin ve streslerin olutuu
Dognouse.

120




121
2. alma Teknesi: n hazneye (forehearth) girmeden nce cam
scaklnn drld rafinasyon veya ileme ksm.
3. Soutma Frn: Cam scaklnn homojenize edildii ye daha fazla
drld forenearth (n hazne) ksm. Bu blmden cam dkm iin deiik
istasyonlara aktarlr.
Tablo 8.6. Cam Tank Frnlarnda Kullanlan Refrakterler
Refrakter
Oran
(%A)
Uygulama
Fzyon dkm AZS 14 Cam temas blgeleri
<%45 almina 20 styap, Destek (Arka) Astarlar
> % almina 29 styap, Destek (Arka) astarlar,
On hazne (forehearth)
Kapa
Silika 12 Crown (tepe)
Bazik 16 Kontrol ediciler

8.4.1.Cam Temas Refrakterleri
Ergimi cam ile direkt temas halinde bulunan refrakterlerin
aadaki zelliklere sahip olmas gerekir.
a. Ergimi cam tarafndan neden olunan korozyona dayankl olmaldr.
nk refrakter korozyonu sonucu oluan rnler camn yapsna girer ve camn
nihai zelliklerini etkiler. Refrakter malzeme corrodable fazlar iermemelidir
nk bunlar cam rnn renklendirir. Grld gibi cam ergitme ileminde
refrakterin korozyonu metal ergitme ilemindeki refrakter korozyonundan daha
nemlidir. nk metal ergitmede refrakter korozyon rnleri crufa karr ve
bylece uzaklatrlr.
b. Isl ok direnci cam tanknda oluan geni scaklk gradyentlerinden
dolay nemlidir.
Youn zirkon (ZrSiO
4
) ve sinterlenmi almina baz uygulamalar da
kullanlmasna ramen u anda cam tanklarnda kullanlan en ok yaygn temas
refrakterleri fzyon dkmle retilmi AZS (Al
2
O-ZrO
2
-SO
2
)' dir. Bunlar,
almina zirkon oksit ve silika tozlarnn (veya almina ve zirkonun) karmlarnn

122
elektrik ark frnnda grafit elektrotlar kullanlarak ergitilmesi ile retilir. Bunlar
daha sonra >1750C scaklklarda kum kalplara dklr. Kat bir yzey
olutuktan sonra kalplardan alnan dkm yaltkan bir toz iine gmlerek 2
hafta sreyle tavlanr. Yava souma atlaklar minimize etmek iin gereklidir.
Bloklar daha sonra elmasla ekillendirilir.
Tipik AZS kompozisyonlar arlka %45-51 Al
2
O
3
, 33-41 ZrO
2
, 10-15
SiO
2
ve 1-1.5 Na
2
O. Bununla birlikte, yksek oranda (%95) ZrO
2
ieren
kompozisyonlar zel uygulamalar iin gelitirilmitir (rnein, cam fiber). ekil
8.16'da fzyon dkm AZS blounun merkezinden alnm numunenin iyaps
grlmektedir. Mikro yap, Al
2
O
3
/ZrO
2
tektiine yakn yapl latalardan, daha
byk yuvarlams ZrO
2
tanelerinden, o -AI
2
O
3
(korund) tanelerinden ve ZrO
2
ieren alminasilikat camdan olumaktadr.
Dkmn kenar blgelerine yakn yerlerdeki tane boyutlar
merkezdekilere gre daha kktr. Bunun sebebi, kenar blgelerdeki daha hzl
soumadr. ZrO
2
nin byk ksm iskelet yaps eklindedir ve bu yapnn
korozyonla bozulmas zordur (veya korozyonla ZrO
2
'yi karp atmak zordur). Bu
yap korozyon rnlerini olutuklar yerde tutar. Mikroyapdaki cam istenen
scaklkta deforme olup stma esnasnda 10001200C, souma esnasnda 1000
800Clarda oluan triklinik monoklinik ZrO
2
dnmnden kaynaklanan byk
stresleri tutabilmek iin yeterince viskozdur. Camn viskozitesi dikkatlice kontrol
edilmelidir. nk cam ok akc bloktan dar szar. Yksek ZrO
2
ieren
kompozisyonlar daha gelimi koro direncine sahiptirler. Bununla birlikte,
%41'den fazla ZrO
2
ieren bileimler triklinik-monoklinik dnmnden
kaynaklanan stresleri tutabilme asndan problemlere neden olurlar.
AZS bloklarnn yksek korozyon direnci iyapdaki z morfolojiden,
youn bloklarn dk geirgenliinden ve refrakter duvarnn yanndaki - ergimi
cam ierisindeki alminadan kaynaklanmaktadr. Cam ierisinde znen almina
refraktere bir viskoz snr tabakas oluturur ve bu tabaka cam tarafndan camda
extra tabaka olmadan geilemez. Refrakter yapsndaki ZrO
2
dk zlebilirlie
sahiptir ve bunun sonucunda alminaya doymu interface tabakasnda dk
zlme oranlarna sahiptir.
Yeni CrO
3
ve ZrO
2
(ACZS)'ye dayanan ve %26-30 Cr
2
O
3
ieren fzyon
dkm refrakterleri cam tank frnlarnn baz blmlerinde kullanlr. rnein


123
doghouse kesi bloklarnda ve bej ksmnda. Bu blmler en yksek anmaya
maruz kalrlar. Bu refrakterler klasik AZS sistemine dayanrlar. Fakat alminann
bir ksm Cr
2
O
3
yer deimitir. Bunlarda iyap a krom almina kat
eriyiinden (%52), ZrO
2
(%28) ve cams faz (%20)den meydana gelir.
Cam ergitme frnn mr 10-22 yldr. Bu 1940larda 12-18 ay
arasndayd. Bu artmann sebebi refrakter tipi ve kalitelerindeki gelimelerden
dolaydr.




ekil 8.14 Tipik Cam Tank Frnnn alma Blgeleri

















124
ekil 8.15. Cam retim Frnnn Kesit Grnm

















ekil 8.16. Fzyon Dkmle retilmi AZS refrakterlerin i yaps (Z) Beyaz
ZrO
2
taneleri.