Terminologia diagnostyczna schorze staww

skroniowouchwowych jest cigle nieujednoli

cona, co wywouje spore zamieszanie wrd ba
daczy i klinicystw, gdy utrudnia porozumienie
dotyczce rozpoznawania i oceny metod leczenia.
Z powodu rnic w terminologii i braku jedno
znacznie ustalonych kryteriw charakteryzuj
cych poszczeglne jednostki chorobowe staww
skroniowouchwowych jest take niemoliwa
analiza porwnawcza wikszoci danych opisa
nych w literaturze. W artykule przedstawiono
ewolucj terminologii i najwaniejszych klasyfi
kacji dotyczcych schorze staww skroniowo
uchwowych.
Ewolucja terminologii
Problem zaburze w stawach skroniowouch
wowych zosta po raz pierwszy dostrzeony
w 1920 r. przez Wrighta [1]. Nieco pniej,
w 1934 r. otolaryngolog Costen [2] opisa zesp
chorobowy objaww gorszego syszenia i szumw
w uszach, powizany z 11 objawami w okolicy sta
ww skroniowouchwowych i jamy ustnej oraz
blem gowy, ktry jest znany do dzisiaj jako zes
p Costena. Objawy te Costen wiza z obnio
nym zgryzem z powodu braku zbw w bocznych
odcinkach uku zbowego, wprowadzajc w ten
sposb problematyk zaburze staww skroniowo
HALINA PANEK, TERESA MALANKA
Ewolucja terminologii i klasyfikacji schorze
staww skroniowouchwowych
w wietle pimiennictwa i wasnych przemyle
Evolution of Nomenclature and Classification
of Temporomandibular Disorders
a Literature Overview and Own Opinions
Katedra Protetyki Stomatologicznej AM we Wrocawiu
Dent. Med. Probl. 2004, 41, 1, 916
ISSN 1644387X
ARTYKU REDAKCYJNY
Streszczenie
Terminologia diagnostyczna schorze staww skroniowouchwowych jest cigle nieujednolicona, co utrudnia
rozpoznawanie i ocen metod leczenia tych patologii. Z powodu rnic w terminologii i braku cile okrelonych
kryteriw charakteryzujcych poszczeglne jednostki chorobowe jest niemoliwa take analiza porwnawcza
wikszoci danych opisanych w literaturze. Wpracy przedstawiono ewolucj terminologii i najwaniejszych kla
syfikacji dotyczcych schorze staww skroniowouchwowych (Dent. Med. Probl. 2004, 41, 1, 916).
Sowa kluczowe: schorzenia staww skroniowouchwowych, terminologia, klasyfikacje.
Abstract
Diagnostic terminology of temporomandibular joint disorders (TMDs) has still been no uniform, and thus, it ma
kes a problem in communication on both the diagnosis and evaluation of particular methods of treatment of the pa
thologies. Due to the differences in nomenclature and the lack of specific diagnostic criteria characteristic of par
ticular TMDs, the comparative analysis of majority of data described on the topics in the literature is also impos
sible. In the paper, the authors present the evolution of terminology and classification systems of TMDs (Dent.
Med. Probl. 2004, 41, 1, 916).
Key words: TMDs, terminology, classification.
uchwowych do stomatologii. W1957 r. Schwartz
[3] opisa podobn grup objaww, ktr nazwa
zespoem blowym staww skroniowouchwo
wych (temporomandibular pain syndrome). Dwa
lata pniej Shore [4] wprowadzi okrelenie ze
sp staww skroniowouchwowych (TMJsyn
drome), a Voss [5] zesp blowodysfunkcjonal
ny (pain dysfunction syndrome). W 1966 r. Ram
fjord i Ash [6] stwierdzili, e schorzenia staww
nie s jednorodn grup i opierajc si na osigni
ciach ortopedii medycznej podzielili je na trzy
gwne podgrupy: 1) ostre urazowe zapalenie sta
ww ze skurczem mini (arthritis acuta traumati
ca/muscle spasm); 2) przewleke zapalenie staww
z powracajcymi skurczami mini (arthritis chro
nica traumatica) oraz 3) osteoarthrosis. Do pierw
szej podgrupy nale schorzenia rozpoczynajce
si ostrym blem wokolicy staww, prowadzce do
uciliwego blu gowy. Czsto spotykanym obja
wem w tym zespole jest zbaczanie uchwy, przy
kurcz mini (trismus) oraz trzaski w okolicy sta
ww. Schorzenia zaliczone do drugiej podgrupy
charakteryzuj si narastaniem objaww, zwykle
jednostronnym tpym blem i ograniczeniem ru
chw uchwy oraz dewiacj uchwy w stron cho
rego stawu. Schorzenia te przechodz w osteoarth
rosis. Podzia zaburze staww wedug Ramfjorda
i Asha wraz z charakterystyk obrazu chorobowe
go, przypuszczaln etiologi i metodami leczenia
oraz rokowaniem zosta w caoci opublikowany
m.in. w monografii WigdorowiczMakowerowej et
al. w 1984 r. [7]. Autorzy tej monografii przytacza
j take ustalenia Zespou ds. Terminologii Zabu
rze Czynnociowych Narzdu ucia. Zesp ten,
powoany przez Zarzd Sekcji Protetyki PTS, przy
j w 1977 r. jako obowizujce w Polsce okrele
nie mioartropatie skroniowouchwowe dla wszy
stkich form zaburze czynnoci tych staww po
wizanych ze zwikszonym napiciem mini u
cia wywoanym nieprawidowociami zwarcia
i/lub artykulacji. Okrelenie to po raz pierwszy zo
stao uyte w 1970 r. przez Schultego [8], a nastp
nie przez Grabera [9] i wkrtce zostao szeroko za
akceptowane przez badaczy i klinicystw europej
skich [1012]. Niemal w tym samym czasie Doms,
Hupfauf i Langen [13] zaproponowali okrelenie
dyskinezje ustnotwarzowe, Gerber [14] zaburze
nia okluzyjnoartykulacyjne (die oklusoartikulare
Storungen), a Laskin [15] zesp dysfunkcji blo
wej miniowotwarzowej (myofacial pain dys
function syndrome MPDS). Wedug Laskina
MPDS mona rozpozna, jeeli s obecne co naj
mniej 3 z 5 nastpujcych objaww: bl w okolicy
twarzy gwnie jednostronny, bl mini waczo
wych w czasie palpacji, trzaski w stawach podczas
ruchw uchwy, ograniczone otwarcie ust lub de
wiacja uchwy oraz brak objaww radiologicz
nych. Wiele artykuw Laskina na ten temat przy
czynio si do akceptacji zaproponowanego przez
niego okrelenia w literaturze anglosaskiej. Niemal
rwnolegle, bo na pocztku lat 70. XX w., Farrar
[16, 17] opublikowa kilka prac na temat wewn
trznych zaburze stawowych (internal derange
ments), co przyczynio si do szerokiego zaintere
sowania problemem przemieszczenia krka sta
wowego, powodujcego trzaski, a niekiedy bloka
d staww. Wraz z wprowadzeniem rozpoznania
MPDS wielu klinicystw zaczo odtd wiza
kady bl w okolicy staww z przemieszczeniami
krka stawowego [1820].
Opublikowane w latach 90. XX w. badania
przegldowe Butterwortha i Deardorffa [21] oraz
Pullingera et al. [22] wykazay ogromne rnice
w czstoci wystpowania schorze staww skro
niowouchwowych, stwierdzanych w badaniach
klinicznych i epidemiologicznych pochodzcych
z rnych orodkw badawczych. Badacze ci
stwierdzili take brak podobiestwa schorze opi
sywanych przez rnych autorw. Wycignli std
wniosek, e przyczyna tego stanu wynikaa z r
nic terminologii, teoretycznych orientacji odno
nie do etiologii i zaoe leczenia tych schorze.
Niejednoznaczna terminologia schorze sta
ww skroniowouchwowych stwarza wic poten
cjalne niebezpieczestwo zestawienia rnych grup
schorze, ale z podobnymi objawami, w jedn gru
p. Powstaje wwczas ryzyko zastosowania lecze
nia, ktre moe by nieodpowiednie dla wszyst
kich schorze. Moffet [23] wielokrotnie podkre
la, e terminologi diagnostyczn naley trakto
wa jak instrument chirurgiczny, z ktrym trzeba
obchodzi si ostronie, gdy niewaciwie uyty,
np. le zinterpretowany termin do identyfikacji
schorzenia, moe prowadzi do bdnego rozpo
znania, co jest najczstsz przyczyn niepowodze
leczenia. Podobny pogld wyrazili Karasiski [24],
Kleinrok [25], Baron [26] oraz jedna z autorek ni
niejszego opracowania [27]. Konieczna jest zatem
diagnostyczna jednolito, gdy stanowi ona wa
ne narzdzie komunikowania w rozwaaniach do
tyczcych etiologii schorze oraz oceny metod le
czenia, a take rokowania.
Klasyfikacje
Pierwsz prb sklasyfikowania schorze sta
ww skroniowouchwowych na podgrupy doko
na Bell w 1960 r. [28]. Autor podzieli schorzenia
staww wzalenoci od lokalizacji procesu patolo
gicznego wzgldem torebki stawowej na 3 grupy:
1) wewntrztorebkowe, 2) torebkowe, 3) pozato
rebkowe. Inny system klasyfikacyjny zapropono
wali w 1966 r. Ramfjord i Ash [6]. W1980 r. Ame
H. PANEK, T. MALANKA 10
rykaska Akademia Schorze Czaszkowouch
wowych [29] zaproponowaa nowy system klasyfi
kacji schorze staww, ktry zosta jednak skryty
kowany przez Bella jako niepraktyczny wstosowa
niu klinicznym, poniewa opiera si gwnie na
zaoeniach teoretycznych, a nie na objawach kli
nicznych. Schorzenia staww zostay bowiem
podzielone na 3 gwne klasy, tj. pochodzenia
organicznego, funkcjonalnego i mieszanego.
W 1986 r. Bell [30] zmodyfikowa jednak swoj
wczeniejsz klasyfikacj i schorzenia staww
podzieli na 5 grup: 1) schorzenia mini waczo
wych, 2) schorzenia z zaburzeniami krka stawo
wego, 3) schorzenia zapalne staww, 4) przewlekle
ograniczenie ruchw uchwy, 5) schorzenia okresu
wzrostu. Kada grupa zostaa opisana za pomoc
cile okrelonych kryteriw diagnostycznych cha
rakterystycznych dla poszczeglnych jednostek
chorobowych staww skroniowouchwowych, ta
kich jak: ograniczenie ruchw uchwy, zaburzenia
toru odwodzenia uchwy, bl mini i ostre zabu
rzenia okluzji (tab.1). Klasyfikacja ta jest stosowa
na do dzisiaj przez wielu klinicystw i jej elemen
ty mona znale w wikszoci systemw klasyfi
kacyjnych zaproponowanych przez innych auto
rw. Wedug Okesona [19] klasyfikacja ta uatwia
klinicystom ustalenie dokadnego rozpoznania.
W 1989 r. Stegenga, de Bont i Boering [31]
zaproponowali klasyfikacj schorze staww
skroniowouchwowych opierajc si na patolo
Klasyfikacja schorze staww skroniowouchwowych 11
Tabela 1. Klasyfikacja schorze skroniowouchwowych wedug Bella z 1986 r. [30]
Table 1. Classification of TMJ disorders by Bell 1986 [30]
Klasy Podklasy
(Classes) (Subclasses)
1. Schorzenia mini szynowanie mini (splinting)
(Acute muscle disorders) kurcz (spasm) mini ucia (zesp MPD)
skurcz mini unoszcych
skurcz mini skrzydowych bocznych
skurcz mini unoszcych i skrzydowych bocznych
zapalenie mini (myositis)
2. Schorzenia z zaburzeniami krka stawowego klasa I zaburze (w pozycji zamknitej ust)
(Discinterference disorders of the joint) klasa II zaburze (przy pocztku translacji kykcia)
klasa III (podczas cyklu otwierania i zamykania ust)
nadmierny pasywny nacisk wewntrzstawowy
strukturalna niezgodno
zaburzony stosunek kompleksu dyskkykie
adhezja dysku do kykcia
uszkodzenia dysku
dysfunkcja tylnych wizade dysku
funkcjonalne przemieszczenia dysku
funkcjonalna dyslokacja dysku
dysfunkcja blaszki warstwy grnej zadyskowej
klasa IV (czciowa dyslokacja doprzednia w czasie cyklu otwierania
i zamykania ust)
3. Schorzenia zapalne staww synovitis et capsulitis
(Inflammatory disorders of the joint) retrodiscitis
arthritis inflammatoria
arthritis traumatica
arthritis degenerativa
arthritis infectiosa
arthritis rheumatoidea
hyperuricemia
4. Przewleke ograniczenie ruchw uchwy contractura musculi elevatores:
(Chronic mandibular hypomobilities) contractura myostatica
contractura myofibrotica
fibrositis capsulae
ankylosis
ankylosis fibrosa
ankylosis osteosa
5. Schorzenia okresu wzrostu odchylenia (aberratio)
(Growth disorders of the joint) nieprawidowoci strukturalne
neoplasmatica
gii staww synowialnych, podkrelajc w ten spo
sb podobiestwo tych staww do innych staww
synowialnych czowieka. Autorzy ci stworzyli
zwarty system podziau schorze staww skronio
wouchwowych na planie czteropolowej tablicy,
dzielc schorzenia staww dychotomicznie na:
1) schorzenia stawowe i niestawowe oraz 2) scho
rzenia zapalne i niezapalne (tab. 2). System ten na
wizywa do klasyfikacji opracowanej przez Ame
rykaskie Towarzystwo Reumatologiczne.
Kaplan w 1991 r. [32] opublikowa system kla
syfikacyjny oparty czciowo na podziale zapropo
nowanym przez Bella [30] oraz sugestiach Amery
kaskiej Akademii Schorze Czaszkowouchwo
wych. Autor dzieli schorzenia staww wedug
dwch gwnych kategorii, tj. na schorzenia mio
genne, ktre obejmuj gwnie minie oraz scho
rzenia artrogenne, ktre obejmuj struktury anato
miczne staww skroniowouchwowych. Kada
z tych grup jest dalej podzielona na podgrupy. Gru
pa schorze miogennych zawiera 11 diagnostycz
nych kategorii. Grupa schorze artrogennych jest
podzielona na 8 podgrup, a kilka z nich na kolejne
subgrupy. Kada podgrupa opiera si albo na pro
cesach patologicznych, albo na poszczeglnych
stadiach procesu patologicznego (tab. 3).
Kolejna propozycja klasyfikacji schorze sta
ww skroniowouchwowych zostaa zgoszona
w 1996 r. przez Okesona (tab. 4) [19]. Autor
w podziale wykorzysta elementy klasyfikacji Bel
H. PANEK, T. MALANKA 12
Tabela 2. Klasyfikacja schorze staww skroniowouchwowych wedug Stegengi et al. z 1989 r. [31]
Table 2. Classification of TMJ disorders by Stegenga et al. 1989 [31]
Grupa Niezapalne Zapalne
(Group) (Noninflammatory) (Inflammatory)
pierwotne wtrne
(primary) (secondary)
Stawowe osteoarthrosis (OA): zapalenia tkanki cznej synovitis acuta (kontuzje)
(Articular) pierwotne rozlane wtrne przy mecha
niezwizane ze s.s.. (np. uoglnione OA) arthritis reumatoidalis nicznym podranieniu
zwizane z zaburzeniami wewntrznymi choroba Stilla stawu s.s..
OA stadium pocztkowe
doprzednie przemieszczenie krka redukowalne inne formy arthritis capsulitis wtrne przy
1) wczesne spondylitis ankylotica nacigniciu wizade
2) pne (choroba Bechterewa)
semipermanentne przemieszczenie krka arthritis psoriatrica artropatia spowodowana
permanentne przemieszczenie krka arthritis infectiosa wytrcaniem si nie
OA stadium terminalne zesp Reitera ktrych krysztaw
hiperuricemia (skaza
wtrne (np. uraz, zesp nadmiernej ruchomoci) moczanowa)
Mechaniczne zaburzenia (inne ni tzw. wewntrzne
wytrcanie dwuwod
zaburzenia zwizane z OA)
nego pirofosforanu
zwizane z ruchem krka
wapnia
ostre doprzednie przemieszczenie krka
dotylne przemieszczenie krka zespoy reumatyczne
zwizane z ruchem kykcia spowodowane lekami
subluksacja (powizana te z zespoem nad lub alergenami
miernej ruchomoci)
luksacja
urazowe (np. zamanie gowy lub szyi kykcia
stawowego)
ankylosis (fibrosa, osseus)
schorzenia wrodzone i rozwojowe (np. agenesis,
dysplazja, hipoplazja lub hiperplazja kykcia)
schorzenia nowotworowe
agodne (chondroma, chondromatosis synoviale)
zoliwe (pierwotne, przerzuty)
Niesta bruksizm (zaciskanie i zgrzytanie) schorzenia tkanki cznej tendomyositis musculi
wowe fibromialgia (zesp miniowopowiziowy) polymyalgia, arteritis masseterica
(Non inne: skurcz mini, zesp Eagla, przerost wyrostka temporalis, sclerodermia,
articular) miniowego skroniowego, dyskinezja ustnotwa inne (polymyositis, derma
rzowa, schorzenia tkanki cznej na tle zaburze tomyositis, lupus eryte
biochemicznych motosus, zesp
Sjgrena)
la [30] i Kaplana [32]. Schorzenia staww podzie
li na 4 gwne grupy: 1) schorzenia miniowe,
2) schorzenia stawowe, 3) przewleke ogranicze
nie rozwarcia uchwy i 4) zaburzenia rozwojowe.
Kada z tych grup dzieli si na kilka podgrup, przy
czym grupa stawowa jest najbardziej rozbudowa
Klasyfikacja schorze staww skroniowouchwowych 13
Tabela 3. Klasyfikacja schorze skroniowouchwowych wedug Kaplana z 1991 r. [32]
Table 3. Classification of TMJ disorders by Kaplan 1991 [32]
Grupy Podgrupy
(Groups) (Subgroups)
I. Schorzenia miogenne A nadmierna aktywno (tensja) mini
(Muscular disorders) B skurcz (spasm) mini
C zapalenie mini (myositis)
D bl miniowopowiziowy i dysfunkcja (punkty triger)
E fibrosis i przykurcz misni (kontraktura)
F przerost
G zanik
H laceratio musculi
I trismus (splinting musculi protectivum)
J fibromyalgia
K neoplasia
II. Schorzenia artrogenne A zaburzenia wewntrzne
(Arthrogenous disorders) 1) odchylenia formy
a) brak koordynacji krka na tle tarcia
b) defekty powierzchni stawowych
c) spaszczenie i perforacja krka
2) przemieszczenie krka
a) czciowe doprzedniodorodkowe przemieszczenie krka
b) doprzedniodorodkowe czciowe lub cakowite przemieszczenie krka
z redukcj
3) doprzedniodorodkowe przemieszczenie krka z przerywan blokad
4) ostre lub przewleke doprzedniodorodkowe przemieszczenie krka bez redukcji
5) doprzedniodorodkowe przemieszczenie krka z perforacj tkanek zakrkowych
6) ograniczony ruch krka z powodu adhezji
7) przemieszczenie kompleksu krekkykie
a) subluxatio
b) dislocatio
B arthritis temporomandibularis
1) arthritis noninflammatoria (osteoarthrosis)
2) arthritis inflammatoria
arthritis rheumatoidea
arthritis rheumatoidea juvenilis
arthritis psoriatica
spondylitis ankylosis
lupus erythematosus
3) arthritis infectiosa
bezporednie
uoglnione
4) schorzenia metaboliczne
arthritis na tle skazy moczanowej
chondrocalcinosis
C capsulitis/synovitis
D retrodiscitis
E zamanie
F ankylosis
1) fibrosum
2) osseum
G rozwojowe
H neoplasia
hyperplasia condyli
hypoplasia condyli
aplasia condyli
na i obejmuje jednostki chorobowe zwizane z za
burzeniami kompleksu krekkykie, zaburze
nia strukturalnej niezgodnoci powierzchni stawo
wych, grup schorze zapalnych poszczeglnych
elementw stawowych oraz powikanych zmiana
mi morfologicznymi rnego pochodzenia.
Najnowsza klasyfikacja, opublikowana przez
Ahlersa [33] w 2000 r., ogranicza si do scharak
teryzowania zaburze funkcji czaszkowouchwo
wych, ktre autor dzieli na okluzopatie, miopatie,
artropatie oraz artrozy (tab. 5). Wnaszym przeko
naniu jest to raczej klasyfikacja schorze ukadu
stomatognatycznego, a nie schorze staww skro
niowouchwowych.
W podsumowaniu mona stwierdzi, e po
czyniono wiele wysikw, aby wyodrbni scho
rzenia staww skroniowouchwowych i ukadu
miniowego spowodowane brakiem rwnowagi
morfologicznej lub czynnociowej narzdu ucia.
Naley jednak pamita, e przy ich rozpoznawa
niu trzeba uwzgldnia znacznie szerszy zakres
patologii, ktre mog charakteryzowa si podob
nymi objawami w okolicy gowy i szyi. Laskin
[15] oraz wielu innych autorw [67, 1718, 20,
23] podkrelao, e przede wszystkim naley wy
kluczy patologie wewntrzczaszkowe oraz obec
no chorb ukadowych. Takie postpowanie
ma due znaczenie kliniczne, poniewa zmniejsza
H. PANEK, T. MALANKA 14
Tabela 4. Klasyfikacja wedug Okesona z 1998 r. [19]
Table 4. Classification of TMJ disorders by Okeson 1998 [19]
Klasy Podklasy
(Classes) (Subclasses)
I. Schorzenia miniowe 1) ochronny skurcz (contractura) mini
(Masticatory muscle disorders) 2) miejscowa wraliwo mini
3) bl miniowopowiziowy
4) skurcz (spasm) mini
5) mialgia pochodzenia orodkowego
II. Schorzenia stawowe 1) zaburzenia kompleksu krekkykie
(TMJ disorders) a) przemieszczenie krka
b) dyslokacja krka z redukcj
c) dyslokacja krka bez redukcji
2) strukturalna niezgodno powierzchni stawowych
a) odchylenia w ksztacie
krka
kykcia stawowego
dou stawowego
b) adhezja
krka do kykcia
krka do dou stawowego
c) subluksacja (hipermobilno)
d) dyslokacja spontaniczna
3) schorzenia zapalne
a) synovitis/capsulitis
b) retrodiscitis
c) arthritides
osteoarthritis
osteoarthrosis
polyarthritides
d) zapalenia struktur ssiadujcych
tendinitis m. temporalis
inflammatio lig. stylomandibularis
III. Przewleke ograniczenie rozwarcia uchwy 1) ankylosis
(Chronic mandibular hypomobility) a) fibrosa
b) osseficant
2) contractura muscularis
a) myostatica
b) myofibrotica
3) zaburzenia wyrostka koronoidowego (condylus coronoidalis)
IV. Zaburzenia rozwojowe 1) wrodzone lub rozwojowe schorzenia mini
(Growth disorders) a) agenesis
b) hypoplasia
c) hyperplasia
d) neoplasia
ryzyko wystpienia przypadkw, kiedy schorzenia
zagraajce yciu mog by nierozpoznane przez
stomatologa z powodu skoncentrowania si na le
czeniu zaburze w samych stawach skroniowou
chwowych.
Analiza pimiennictwa polskiego z zakresu
zaburze czynnociowych ukadu stomatogna
tycznego wykazuje stosowanie bardzo zrnico
wanej terminologii i dlatego zachodzi pilna po
trzeba ponownego powoania zespou ekspertw,
ktry na podstawie najnowszych osigni wiedzy
uporzdkowaby nazewnictwo, a take zapropono
wa system klasyfikacji tych zaburze.
Klasyfikacja schorze staww skroniowouchwowych 15
Tabela 5. Klasyfikacja schorze staww skroniowouchwowych wedug Ahlersa z 2000 r. [33]
Table. 5. Classification of TMJ disorders by Ahlers 2000 [33]
Dysfunkcje czaszkowouchwowe
(Craniomandibular disfunctions)
Grupy Podgrupy
(Groups) (Subcgrups)
Okluzopatie A zaburzenia okluzji statycznej zaciskanie
(Occlusopathies) B zaburzenia okluzji dynamicznej zgrzytanie
Miopatie A przykurcze
(Myopathies) B twarde napicie
C zaniki
D przerosty
Artropatie A przemieszczenie krka stawowego
(Arthropathies) z repozycj
bez repozycji
B przemieszczenia gowy uchwy
doczaszkowo kompresja
w d dystrakcja
C nadmierna ruchomo gw uchwy
D zwichnicie
Artrozy
(Arthroses)
Dysfunkcje czaszkowouchwowe
(Craniomandibular dysfunctions)
Pimiennictwo
[1] WRIGHT W.: Deafness as influenced by malposition of jaws. Nat. Dent. A. J. 1920, 7, 979.
[2] COSTEN J.: Syndrome of ear and sinus symptoms dependent upon function of the temporomandibular joint. Am.
Otol. Rhinol. Laryngol. 1934, 43, 115.
[3] SCHWARTZ L. L.: Temporomandibular joint syndrome. J. Prosthet. Dent. 1957, 7, 489492.
[4] SHORE N. A.: Recognition and recording of symptoms of temporomandibular joint dysfunction. JADA 1963, 66,
1921.
[5] VOSS R.: Die Behandlung von Beschwerden des Kiefergelenks mit Aufbisplatten. Dtsch. Zahnrztl. Z. 1964, 19,
545547.
[6] RAMFJORD S. P., ASH M. M., OCCLUSION, SAUNDERS W. B.: Co., Philadelphia 1966.
[7] WIGDOROWICZMAKOWEROWA N., DADUNSK A., MALANKA T., PANEK H.: Zaburzenia czynnociowe narzdu u
cia. PZWL Warszawa 1984.
[8] SCHULTE W.: Zur funktionellen Behandlung der Myoarthropathies des Kauorgans. Ein diagnostisches und physio
therapeutisches Programm. Dtsch. Zahnrztl. Z. 1970, 25, 422428.
[9] GRABER G.: Neurologische und psychosomatische Aspecte der Myoarthropatien des Kauorgans. Zahnrztl Welt
Reform. 1971, 21, 8085.
[10] STAATS J., GRABER G.: Myoarthropathien unter individualpsychologischen Aspekten. Schweiz. Zahnheilk. 1982,
92, 921925.
[11] SCHUBERT R., FRANK S.: Zur Epidemiologie der Myoarthropathie Eine Langsschnittstudie ber fnf Jahre. Dtsch.
Zahnrztl. Z. 1980, 35, 303306.
[12] SCHOTTL W.: Gezielte und kontrollierte Vorbehandlung bei Myoarthropathien. Dtsch. Zahnrztl. Z. 1980, 35,
666668.
[13] DOMS R., HUPFAUF L., LANGEN D.: Psychosomatische Aspekte bei funktionellen Kiefergelenkerkrankungen.
Dtsch. Zahnrztl. Z. 1969, 24, 337340.
[14] GERBER A.: Kiefergelenk and Zahnokklusion. Dtsch. Zahnrztl. Z. 1971, 26, 119124.
[15] LASKIN D.: Etiology of the pain dysfunction syndrome. JADA 1969, 79, 147153.
[16] FARRAR W. B.: Differentiation of the temporomandibular joint dysfunction to symplicity treatment. J. Prosthet.
Dent. 1972, 28, 629636.
[17] FARRAR W. B.: Characteristics of the condylar path in internal derangements of the TMJ. J. Prosthet. Dent. 1978,
39, 147153.
[18] GRIFFITHS R. H.: Report of the presidents conference on examination, diagnosis and management of temporoman
dibular disorders. JADA 1983, 106, 7577.
[19] OKESON J. P.: Diagnosis of temporomandibular disorders. In: Management of Temporomandibular Disorders and
Occlusion. S. LouisPhiladelphiaLondonSydneyToronto 1998, 310351.
[20] GOSS A., SPECULAND B., HALLET E.: Diagnosis of temporomandibular joint pain in patients seen at a pain clinic.
J. Oral Maxillofac. Surg. 1985, 43, 110114.
[21] BUTTERWORTH W., DEARDORFF J.: Psychometric profiles of craniomandibular pain patients, Part II. A multidisci
plinary case report. J. Craniomandib. Pract. 1987, 5, 367371.
[22] PULLINGER A. G., SELIGAN D. A., SOLBERG W. K.: Temporomandibular disorders. I. Functional status, dentomor
phologic features, and sex differences in a nonpatient population. J. Prosthet. Dent. 1988, 59, 228235.
[23] MOFFETT B. C.: Classification and diagnosis of temporomandibular joint disturbances. In: Temporomandibular
Joint Problems. Eds.: Solberg W. K., Clark G. T., Quintessence Publ. Co., Lombard 1980.
[24] KARASISKI A.: Badania nad zalenoci pomidzy blami twarzy a zaburzeniami w ukadzie ruchowym narzdu
ucia. Praca hab., AM, Katowice 1988.
[25] KLEINROK M, KLEINROK J.: Podzia i rozpoznawanie kliniczne przemieszcze krka stawowego stawu skronio
wouchwowego w maksymalnym zaguzkowaniu zbw. Prot. Stomat. 2000, 50, 185189.
[26] BARON S.: Badania nad leczeniem protetycznym przemieszcze krka stawowego i zmian zwyrodnieniowowy
twrczych w stawach skroniowouchwowych z zastosowaniem kwasu hialuronowego. Praca hab., AM, Katowi
ce 1998.
[27] PANEK H.: Propozycja holistycznej koncepcji ukadu stomatognatycznego. Prot. Stom. 2002, 52, 191194.
[28] BELL W. E.: Temporomandibular Joint Disease. Egan Co Press, Dallas 1960.
[29] American Academy of Craniomandibular Disorders, Guidelines for Evaluation, Diagnosis and Management. Qu
intessence Publishing Co., Lombard 1990.
[30] BELL W. E.: Temporomandibular disorders. Year Book Medical Publishers, Inc., ChicagoLondon 1986, 2
nd
ed.,
81171.
[31] STEGENGA B., DE BONT L., BOERING G.: A proposed classification of TMD based on synovial joint pathology.
J. Craniomandib. Pract. 1989, 7, 107117.
[32] KAPLAN A. S., ASSAEL L. A.: Temporomandibular Disorders. Diagnosis and treatment. W. B. Saunders Co., Phi
ladelphiaLondonTorontoMontrealSydneyTokyo 1991.
[33] AHLERS M. O., JAKSTAT H. A.: Klinische Funktionsanalyse. Denta Concept. Verlag GmbH, Hamburg 2000,
225233.
Adres do korespondencji:
Halina Panek
Katedra Protetyki Stomatologicznej AM
50136 Wrocaw,
ul. Cieszyskiego 17
tel.: (+48 71) 784 02 90
email: hpanek0@poczta.onet.pl
Praca wpyna do Redakcji: 16.06.2003 r
Zaakceptowano do druku: 16.09.2003 r
Received: 16.06.2003
Accepted: 16.09.2003
H. PANEK, T. MALANKA 16