Agnieszka Halemba

a.halemba@uw.edu.pl
Objawienia Matki Boej na ukraiskim Zakarpaciu, a przemiany ycia religijnego w
czasach radzieckich
1
27 sierpnia 2002 roku dwie ssiadki, dziesicioletnia Alenka i dziewicioletnia
arianka, mieszka!ce w zakarpackie! wsi "i#ne $o%otne w&bra%& si po wod do 'r(de%ka
zwanego )ziublik, zna!du!cego si pomidz& ich wsi a ssiedni *ilchiwk. +o%o 'r(de%ka
zobacz&%& pikn, m%od pani sto!c na unoszce! si nad ziemi chmurce obs&pane!
#&w&mi kwiatami. ,ani mia%a na sobie bia% szat przepasan niebieskim pasem, a na g%owie
chust. -d& dziewcz&nki nabra%& wod& i rusz&%& w drog powrotn do domu, pani pop%&n%a
na chmurce za nimi i odprowadzi%a !e. * domu opowiedzia%& o ca%&m zdarzeniu, !ednak
rodzice za bardzo si ich opowie.ciami nie prze!li. /!ciec arianki, greckokatolicki ksidz,
powiedzia% im, #eb& prz& nastpn&m spotkaniu ucz&ni%& znak krz&#a i sp&ta%& si, kim ta
pikna pani !est. )ziewcz&nki zobacz&%& ! znowu !eszcze tego samego dnia wieczorem, gd&
posz%& razem odebra0 z przedszkola m%odsz siostr Alenki. ,ani u.miechn%a si widzc, #e
dziewcz&nki robi znak krz&#a, a na p&tanie, kim !est odpowiedzia%a1 2estem ,rzecz&st
)ziewic ar&!.
* taki spos(b przedstawiane s dzi. pielgrz&mom pocztki dziublickiego ob!awienia
3por. 4stori&a 20056. /b!awienia atki $oskie! nie s rzadko.ci, a pow&#sza narrac!a !est
do.0 standardowa dla ob!awie7 ma!c&ch mie!sce w 848, 88 i, !ak wida0, tak#e w 884
wieku 3$lackbourn 9::;1 <=;96. *iz!e s czsto udzia%em dzieci 3zw%aszcza dziewczt6 lub
kobiet> wiz!onerki spot&ka! si z pocztkow&m scept&c&zmem i niewiar> atka $oska
przedstawia si dopiero prz& kole!n&m spotkaniu> ob!awienia ma! mie!sce poza bud&nkami
sakraln&mi. ?rudno !est oszacowa0 liczb ob!awie7 mar&!n&ch, poniewa# prawdopodobnie
wikszo.0 z nich pozosta!e znana w&%cznie wiz!onerom i ich na!bli#szemu otoczeniu.
,onadto wiele z t&ch ob!awie7, kt(r&ch promotorz& pocztkowo mieli ponadlokalne
1
"inie!sz& art&ku% zosta% napisan& na podstawie bada7 terenow&ch prowadzon&ch w latach 2005 = 2099.
/be!mowa%& one wielomiesiczne pob&t& na @akarpaciu, podczas kt(r&ch prowadzi%am rozmow& zar(wno z
ksi#mi i hierarchami +o.cio%a -reckokatolickiego, !ak i ze .wieckimi mieszka7cami zakarpackich wsi.
Aczestnicz&%am te# w nabo#e7stwach, pielgrz&mkach, seminariach oraz pracowa%am w mie!scow&ch archiwach.
$adania prowadzone b&%& w ramach pro!ektu B@wischen religiCser ?radition, kommunistischer ,rDgung und
kultureller Amwertung1 ?ransnationalitDt in den Erinnerungskulturen /stmitteleuropas seit 9:F:G realizowanego
w Hentrum Historii i +ultur& Europ& Irodowe! i *schodnie! prz& Aniwers&tecie w Jipsku.
1
aspirac!e, nie przechodzi pr(b& czasu i nie pozostawia po sobie znaczc&ch .lad(w, ani w
pamici spo%eczne!, ani w 'r(d%ach pisan&ch. K !ednak takie ob!awienia, o kt(r&ch pami0
nie ginie i kt(re !eszcze wiele lat gromadz wok(% siebie pielgrz&m(w. "ieliczne z nich s
inkorporowane przez +o.ci(% +atolicki L bo to w%a.nie wiern&m +o.cio%a +atolickiego
atka $oska ob!awia si na!cz.cie! 3$romle& i $obbitt 20996. K !ednak#e i takie mie!sca
ob!awie7, kt(re trwa! i gromadz wok(% siebie w&znawc(w, mimo ch%odnego lub nawet
negat&wnego stanowiska ko.cio%a. "a!bardzie! znane wsp(%czesne prz&k%ad& takich mie!sc to
edz!ugor!e w $o.ni i Hercegowinie, gdzie ob!awienia trwa! od 9:F9 roku, gromadzc setki
t&sic& pielgrz&m(w, mimo braku wsparcia ze stron& lokaln&ch hierarch(w +o.cio%a
+atolickiego, cz& -arabandal w Hiszpanii, cieszc& si midz&narodow popularno.ci od lat
9:50t&ch, mimo wielu powtarza!c&ch si negat&wn&ch opinii mie!scow&ch biskup(w.
)ziublik, zar(wno zdaniem !ego przeciwnik(w !ak i zwolennik(w, ma wielkie szanse
na przetrwanie, poniewa# od samego pocztku znalaz% si cz%owiek, kt(r& z determinac!
pokierowa% !ego rozwo!em. anagerem )ziublika !est o!ciec Atanaz& Hzi!pesz, kt(r& urodzi%
si i w&chowa% w "i#n&m $o%otn&m, a cz.0 swo!e! drogi duchowe! odb&% w *arszawie,
gdzie spdzi% 5 lat w baz&lia7skim klasztorze. ?wierdzi on, #e z zakonu $az&lian(w w&stpi%
na w&ra'ne #&czenie atki $o#e!, kt(ra za po.rednictwem !edne! z wiz!onerek nakaza%a mu
utworzenie nowego zakonu. *p%&w o!ca Atanazego !est zdec&dowanie widoczn& w sposobie
realizac!i i interpretac!i przes%a7 atki $o#e!, a !ego obecno.0 i postawa prz&cz&ni%& si
walnie do tego, #e )ziublik przetrwa% !u# : lat, stale rozwi!a!c si i rozbudowu!c.
/d 2002 roku wiele si na mie!scu ob!awienia zmieni%o1 b%otnista polana pod lasem,
dokd mieszka7c& "i#nego $o%otnego i *ilchiwki prz&chodzili, ab& nabra0 wod&, ale te#,
ab& odpocz0 prz& pieczeniu szasz%&k(w, przekszta%ci%a si w mie!sce pielgrz&mkowe, a
!ednocze.nie w wielki plac budow&. Ho roku prz&b&wa! nowe budowle1 na!pierw
zbudowano spor kaplic, obudowano 'r(de%ko, postawiono krz&#e i Migur& atki $oskie!,
2ezusa i .w. 2(zeMa, kt(rz&, wed%ug relac!i wiz!onerek, tak#e po!awili si na mie!scu ob!awie7.
*&budowano mski i #e7ski klasztor dla nowopowsta%ego @akonu @gromadzenia atki
$o#e!, kt(rego przeorem 3igumenem6 zosta% ocz&wi.cie o!ciec Atanaz&. * 200F roku
rozpoczto budow poka'nego ko.cio%a oraz kilku inn&ch obiekt(w kultow&ch. "a mie!scu
ob!awienia Munkc!onu!e sklepik sprzeda!c& r(#norodn literatur religi!n i dewoc!onalia1 s
H) z dziublickimi pie.niami, Milm& o )ziubliku, r(#nego rodza!u gad#et& 3plakat&, znaczki,
baloniki z god%em )ziublika6 i ocz&wi.cie zbior& modlitw takie !ak dziublicka )roga
+rz&#owa cz& dziublicki r(#aniec. Nunkc!onu!e te# strona internetowa )ziublika
2
. *ikszo
2
http1OOd!ubl&k.at.uaO
2
tych rzeczy powstaje z inicjatywy ojca Atanazego, pod ktrego przewodnictwem grupa
miejscowych wiernych i pielgrzymw z ukraiskiej Galicji od pocztku negocjuje warunki
istnienia ziu!lika, jako miejsca pielgrzymkowego z raczej nieprzychyln tym o!jawieniom
hierarchi Greckokatoliciej "parchii #ukaczewskiej$
@ar(wno pielgrz&mi !ak i badacze spo%ecznego w&miaru ob!awie7 atki $o#e!
zgadza! si, #e atka $oska z!awia si tam, gdzie mam& do cz&nienia z istotn&mi
problemami spo%eczn&mi i polit&czn&mi tak w wewntrzn&m #&ciu inst&tuc!i ko.cieln&ch !ak
i poza nim 3$romle& i $obbitt 2099> ,err& i EchePerria 9::F6. atka $oska z!awia si w
momentach spo%ecznego i polit&cznego kr&z&su i niepewno.ci, czsto tak#e w prz&padku
konMliktu midz& r(#n&mi Mrakc!ami wewntrz ko.cio%a katolickiego 3$aQ 9::R6. 4nterpretac!e
!e! roli nie s !ednoznaczne L podczas gd& dla !edn&ch badacz& ob!awienia atki $oskie! s
cz.ci katolickich ruch(w trad&c!onalist&czn&ch 3$romle& i $obbitt 20991 :6, inni zwraca!
uwag na to, i# ob!awienia czsto da! g%os grupom s%absz&m i upo.ledzon&m 3KkrbiS 200R6.
@latko KkrbiS podkre.la zwizek midz& ideologiami narodow&mi a ob!awieniami atki
$oskie!, podkre.la!c, i# Bob!awienie atki $oskie! zak%ada obecno.0 takich sam&ch za%o#e7,
!akie le# u podstaw w&obra'ni nac!onalist&czne!1 idei b&cia w&bran&m i zwizanego z ni
postrzegania w%asne! w&!tkowo.ciT 3KkrbiS 200R1 ;;R6.
atka $oska przekazu!e w )ziubliku konkretne pos%ania, %czce w&#e! w&mienione
aspekt&1 trad&c!onalizm, ordownictwo t&ch, kt(rz& obecnie w&da! si b&0 na stracon&ch
poz&c!ach oraz zwizek z ideologi narodow. * t&m art&kule za!mu! si analiz
pocztkow&ch przes%a7 atki $oskie! z )ziublika, zwraca!c&ch, moim zdaniem, nasz
uwag na istotne aspekt& wsp(%czesne! s&tuac!i religi!ne! tak na @akarpaciu, !ak i w szersze!
przestrzeni poradzieckie!. Kzczeg(ln& spos(b lokalne! interpretac!i i realizac!i t&ch, do.0
szeroko sMormu%owan&ch, pos%a7 wskazu!e na to, i# ob!awienie to mo#na rozumie0, !ako
komentarz dot&czc& mie!sca @akarpacia we wsp(%czesne! Akrainie, mie!sca ko.cio%a w #&ciu
wiern&ch oraz znaczenia do.wiadczenia soc!alizmu dla wsp(%czesn&ch to#samo.ci
narodow&ch, religi!n&ch i regionaln&ch.
,odczas kole!nego spotkania z atk $osk dziewcz&nki zap&ta%& !, w !akim celu do
nich prz&sz%a. * odpowiedzi us%&sza%&, #e prz&sz%a pom(c w trzech sprawach1 w
prz&wr(ceniu !edno.ci ko.cio%a, w prz&wr(ceniu !edno.ci narodu oraz we wzmocnieniu
autor&tetu ksi#&. / !ak !edno.0 tuta! chodziU )laczego atka $oska nawo%u!e do
podniesienia autor&tetu ksi#&U @ !edne! stron&, zar(wno nawo%&wanie do !edno.ci,
3
zw%aszcza narodowe!, !est czste w prz&padku interwenc!i $ogarodzic&, kt(ra !est patronk
wielu europe!skich narod(w1 mam& atk $osk Hzstochowsk = +r(low ,olski, atk
$osk z +nock L +r(low 4rlandii, cz& atk $osk z ariazell L agna ater Austriae.
?ak#e modlitwa za ksi#& i zwracanie uwagi na ich rol !est charakter&st&czna dla wielu
ob!awie7 i ruch(w mar&!n&ch, !ak cho0b& +ap%a7ski Vuch ar&!n&, bdc& pod wp%&wem
Matimskich ob!awie7 i za%o#on& przez ksidza KteMano -obbi, kt(r& midz& 9:72 a 9::7
rokiem sam otrz&m&wa% pos%ania od atki $o#e!. @ drugie! stron&, si%a wsp(%czesn&ch
ob!awie7 i ruch(w mar&!n&ch tkwi tak#e w t&m, #e s one !ednocze.nie interpretowane
lokalnie, narodowo, transnarodowo cz& globalnie, i #e, w zale#no.ci od potrzeb, s odnoszone
do spec&Miczn&ch kontekst(w 3Halemba 20996. * t&m art&kule interesu!e mnie kontekst
zakarpacki i poradziecki. Hzego mo#em& si dowiedzie0 o wsp(%czesn&m @akarpaciu i o
religii w przestrzeni poradzieckie!, zwraca!c uwag na to, o cz&m !est mowa w dziublickich
ob!awieniachU
Autor&tet ksi#&
+sidz 4wan, kt(r& obecnie !est proboszczem w "i#n&m $o%otn&m, a !ednocze.nie
zwierzchnikiem wsz&stkich paraMii lokalnego 3irszawskiego6 dziekantu, mimo i# sam nie
akceptu!e wsz&stkiego, co si obecnie na mie!scu dziublickiego ob!awienia dzie!e i sam na to
mie!sce nie chodzi, uwa#a, #e autor&tet ksi#& na @akarpaciu koniecznie powinien wzrosn0.
,araMianie ma!, !ego zdaniem, b%dne w&obra#enia na temat roli .wieckich i ksi#& w #&ciu
ko.cio%a. +r(tko m(wic, uwa#a!, #e do nich nale#& dec&dowanie o kszta%cie #&cia
religi!nego na poziomie lokaln&m, a ksidz powinien ich s%ucha0. ,ozwol sobie zac&towa0
rozmow z ksidzem 4wanem, nagran w ma!u 2099 roku1
GJudzie tuta! uwa#a! si za chrze.ci!an, ale ksi#& traktu! !ak swoich
pracownik(w. ?o wielki problem. "awet w mo!e! w%asne! paraMii takie pode!.cie
ma mie!sce. Judzie uwa#a! si za g%boko wierzc&ch, ale !e.li co. !est do
zrobienia i ksidz ich prosi, mog wprost odpowiedzie01 m& bdziem&
dec&dowa0, a ksidz ma nas s%ucha0. 4 !a musz im t%umacz&0, #e to nie tak
powinno b&0, #e utracili zrozumienie tego, #e to ksidz ma b&0 ich
przewodnikiem. Judzie m&.l, #e ksidz to na!emn& pracownik. ?o bardzo
niedobrze, a mo#na to odczu0 w wielu paraMiach1 p%acim& ci, wiec r(b tak, !ak m&
chcem&T
4
o!e rozmow& i obserwac!e pokazu!, #e zakres spraw, o kt(r&ch paraMianie chc
dec&dowa0 !est bardzo szeroki. "ie chodzi tu t&lko o budow kaplic&, odnowienie ko.cio%a
cz& inne spraw& zwizane z materialn stron #&cia paraMii, ale tak#e o element& kultu
religi!nego1 spotka%am si z ksi#mi, kt(rz& twierdzili, %e paraMianie instruu! ich w sprawach
obrzdow&ch = !akie modlitw& nale%& cz&ta0 za zmar%&ch, w !aki spos(b przeprowadza0
obrzd chrzcin, cz& kt(re Mragment& liturgii mo#na opuszcza0. * ma!u 2099 roku obecna
b&%am na obronach prac d&plomow&ch w -reckokatolickim seminarium im ?eodora Vozm#&
w A#horodzie, podczas kt(r&ch czsto przewi!a% si temat relac!i midz& paraMianami a
ksi#mi. 2eden z w&k%adowc(w zada% studentowi p&tanie, w !aki spos(b ksidz mo#e poradzi0
sobie w s&tuac!i, podobno wcale nie tak rzadkie!, gd& kantor 3dziak6 pozwala sobie w&g%asza0
kazania pod nieobecno.0 ksidza. ?ak#e z punktu widzenia paraMian relac!e midz& nimi a
ksi#mi nie odpowiada! ideom hierarchicznego podporzdkowania. Ktosunek do ksi#&, !ako
przedstawicieli +o.cio%a nie !est !ednoznaczn& L szacunek i poczucie, #e ksi#a s osobami
w&bran&mi, b%ogos%awion&mi zar(wno do s%u#enia !ak i przewodzenia wiern&m, miesza si z
traktowaniem ich !ak pracownik(w paraMii, kt(rz& musz podporzdkowa0 si swoim
pracodawcom L paraMianom i stosowa0 si do ich zalece7.
Ho le#& u podstaw takie! s&tuac!iU ?o p&tanie !est t&m bardzie! interesu!ce, !e.li
we'miem& pod uwag rezultat& bada7 por(wnawcz&ch. * latach 2005=200F prowadzi%am
takie badania w ssiednie! K%owac!i, na terenie, kt(r& przez stulecia nale#a% do t&ch sam&ch,
co obecna zakarpacka Akraina Mormac!i pa7stwow&ch, a tak#e do te! same! administrac&!ne!
kom(rki +atolickiego +o.cio%a /brzdku $izant&!skiego L Eparchii ukaczewskie!.
2ednak#e s&tuac!a ko.cio%a, !ako inst&tuc!i !a i ksi#&, !ako !ego przedstawicieli !est tam
zupe%nie inna. *e wsiach po s%owackie! stronie granic& greckokatolicc& proboszczowie
postrzegani s, !ako przedstawiciele scentralizowane! i hierarchiczne! organizac!i, kt(ra
nada!e kszta%t i kieru!e #&ciem religi!n&m spo%eczno.ci. og ocz&wi.cie w&stpowa0
konMlikt& i nieporozumienia z oddzieln&mi ksi#mi cz& biskupami, ale s&tuac!e, w kt(r&ch
wierni uwa#a!, #e ma! prawo kierowa0 ca%o.ci #&cia religi!nego, w%cza!c w to kszta%t
liturgii cz& inn&ch r&tua%(w, s prakt&cznie niespot&kane.
/braz kantora naucza!cego z ko.cielne! ambon& nie !est natomiast odleg%& od nie tak
dawne! s&tuac!i w "i#n&m $o%otn&m. ieszka7c& wsi wspomina! dw(ch kantor(w o t&m
sam&m imieniu L ichai%o L kt(rz& przeprowadzili wie. przez trudne dla wierzc&ch
katolik(w lata w%adz& radzieckie!. ,ierwsz& ichai%o nie dopu.ci% ani do zamknicia
5
mie!scowe! cerkwi, ani do prze!cia !e! w prakt&ce przez prawos%awn&ch ksi#&

> !ego
nastpca !est wspominan&, !ako organizator #&cia religi!nego we wsi w czasach radzieckich,
osoba o niezw&kle silne! osobowo.ci. *edle s%(w mieszka7c(w wsi, b&% on !ak ksidz, do
kt(rego mo#na b&%o p(!.0 po porad w na!bardzie! osobist&ch i trudn&ch sprawach. ?en obraz
kantora prze!mu!cego rol ksidza sugeru!e, #e u pod%o#a dzisie!sz&ch relac!i midz&
ksi#mi a paraMianami le#& midz& inn&mi proces, kt(r& ?amara )ragadze nazwa%a
udomowieniem religii 3)ragadze 9::<6. *ed%ug nie!, repres!e wobec religii inst&tuc!onalne!
doprowadzi&& w @KVV do spec&Micznego rozszerzenia sMer& religi!ne!. *obec trudno.ci w
uczestniczeniu w obrzdach religi!n&ch organizowan&ch przez religi!ne organizac!e
3ko.cio%&6, .wiecc& zaczli sami dba o przetrwanie i rozw(! %&cia religi!nego, t&m sam&m
osobi.cie anga%u!c si w religi!ne kult&. "ie mogc delegowa0 spraw religi!n&ch
prze.ladowan&m duchown&m, zaczli sami chrzci0, chowa0 zmar%&ch cz& b%ogos%awi0
nowo#e7c(w, t&m sam&m wprowadza!c obrzd& religi!ne odprawiane do rewoluc!i w
.wit&niach, do swoich domostw. Veligia zamiast zmnie!sz&0, w t&m sensie rozszerz&%a sw(!
wp%&w, w&chodzc poza ram& religi!n&ch organizac!i i bud&nkw sakraln&ch.
+o.ci(% +atolicki /brzdku *schodniego b&% po drugie! wo!nie .wiatowe! na terenie
@KVV zakazan& L biskupi, ksi#a i wierni b&li zachcani do prze!.cia pod !ur&sd&kc! cerkwi
prawos%awne!, lub porzucenia prakt&k religi!n&ch 3por. m.in. "aumescu 200F> Khlikta 200;>
$ociurkiP 200R6. * prz&padku odmow&, zar(wno ksi#a !ak i na!akt&wnie!si wierni b&li
prze.ladowani1 wizieni, zs&%ani, mordowani. "a terenie zachodnie! Akrain&, w t&m i
@akarpacia, obrzdowo.0 i to#samo.0 greckokatolicka utrz&m&wa%& si !ednak w czasach
radzieckich na kilka sposob(w, z kt(r&ch dwa s wa#ne dla zrozumienia kwestii )ziublika.
,o pierwsze, obrzdowo katolicka b&%a podtrz&m&wana w ramach cerkwi prawos%awne!,
kt(ra prze!%a w u#&tkowanie znaczn cz.0 greckokatolickich obiekt(w sakraln&ch, a tak#e
cz.0 wiern&ch. "atalia Khlikhta 3200;6 opisu!e s&tuac! w ukrai7skie! -alic!i, gdzie ko.ci(%
prawos%awn& utrz&m&wa% katolickie trad&c!e kultowe takie !ak modlitwa r(#a7cowa cz&
)roga +rz&#owa w dawn&ch paraMiach greckokatolickich, obawia!c si utrat& wiern&ch
wobec postpu!ce! ateist&czne! propagand&. )rug znaczc drog podtrz&m&wania
greckokatolickie! to#samo.ci b&%a podziemna, nielegalna dzia%alno.0 greckokatolickich
wiern&ch i ksi#&, szczeg(lnie po powrocie wielu akt&wn&ch duchown&ch z zes%ania w
ramach amnestii po .mierci 2(zeMa Ktalina.
3
*ed%ug dokument(w pa7stwowego archiwum @akarpacia 39;:0, opis ;d, spraw& nr 9R2 i 97R6, Mormalnie
paraMia prawos%awna w "i#n&m $o%otn&m zosta%a zare!estrowana.
6
?e dwie strategie reprezentu! dwie wsie, midz& kt(r&mi le#& mie!sce ob!awienia w
)ziubliku. * momencie delegalizac!i ko.cio%a greckokatolickiego, paraMia w *ilchiwce
przesz%a na prawos%awie. ieszka7c& nadal chodzili do te! same! cerkwi, w pierwsz&ch latach
pod przewodnictwem tego samego ksidza, kt(r& pocztkowo przeszed% na prawos%awie
;
. *
odczuciu dzisie!sz&ch mieszka7c(w *ilchiwki, taka dec&z!a zosta%a pod!ta, gd&#
mie!scowemu bud&nkowi cerkwi grozi%o przekszta%cenie w dom kultur& L prze!.cie na
prawos%awie oznacza%o ocalenie cerkwi, !ako bud&nku sakralnego. *ed%ug mieszka7c(w,
znaczc&ch zmian w liturgii i ob&cza!ach nie b&%o, a kole!ni ksi#a prawos%awni stosowali si
do #&cze7 rad& paraMialne! we wszelkich aspektach #&cia religi!nego. 2ak w&nika z moich
bada7, na terenie dziekanatu irszawskiego dzia%a%o co na!mnie! czterech ksi#&, kt(rz&
przeszli w latach 9:;0&ch na prawos%awie, ale !ednocze.nie utrz&m&wali kontakt& z
nielegalnie dzia%a!c&mi biskupami greckokatolickimi. ?rudno powiedzie0, !aki dok%adnie
charakter mia%& te kontakt& L cz& ksi#a ci dzia%ali, !ako swego rodza!u pita kolumna, cz& te#
kontakt& z nimi b&%& utrz&m&wanie racze! ze stron& podziemn&ch biskup(w, na w&padek re=
legalizac!i ko.cio%a greckokatolickiego. *a#n&m w&da!e si !ednak to, #e a# trzech z nich
s%u#&%o w paraMii w *ilchiwce, !ako duchowni prawos%awni. /becnie #&!e !u# t&lko !eden z
t&ch ksi#&, :<=letni 4lia Kidor, kt(r& twierdzi, #e w czasach radzieckich stara% si
utrz&m&wa0 kontakt& t&lko z t&mi prawos&awn&mi ksi#mi, kt(rz& podtrz&m&wali trad&c!e
katolickie.
,o 9:F: roku niemal ca%a *ilchiwka wr(ci%a do ko.cio%a greckokatolickiego, razem z
pe%nic&m tam w t&m czasie s%u#b ksidzem. ,rzez cz.0 moich rozm(wc(w prze!.cie na
prawos%awie w latach czterdziest&ch !est oceniane, !ako wa#n& akt prowadzc& do
zachowania katolickie! wiar& mimo przeciwno.ci. )la inn&ch natomiast zmiana
prz&nale#no.ci denominac&!ne! nie mia%a znaczenia L tak !ak modlili si w latach
czterdziest&ch w t&m sam&m bud&nku cerkiewn&m pod przewodnictwem tego samego
ksidza podczas oMic!alne! zmian& katolic&zm=prawos%awie, tak i modlili si w latach
dziewi0dziesit&ch podczas zmian& prawos%awie=katolic&zm. ?akich s&tuac!i b&%o wiele
tak#e w inn&ch regionach zachodnie! Akrain& 3"aumescu 200F> "owak 200F> ,usztai i
,ilipko 200F6. idz& inn&mi z tego powodu Wlad "aumescu uwa#a, #e nie mo#na m(wi0 o
r(#norodno.ci religi!ne! w Akrainie zachodnie!, zwraca!c uwag w&%cznie na wielo.0
inst&tuc!i ko.cieln&ch, poniewa# dla ludzi prz&nale#no.0 do inst&tuc!i ko.cielne! nie !est
4
+sidz KteMan -orzow s%u#&% w *ilchiwce midz& 9:;2 a 9:;: rokiem. ,ocztkowo przeszed% na
prawos%awie, ale w 9:R5 roku porzuci% s%u#b w cerkwi prawos%awne! i prawdopodobnie podtrz&m&wa%
kontakt& z podziemn&mi ksi#mi greckokatolickimi 3rozmowa z o. )ani%em $edasem, histor&kiem
-reckokatolickie! ukaczewskie! Eparchii, lipiec 20996.
7
wa#na i przechodzc z !edne! do drugie! nie musz mie0 poczucia rad&kalne! zmian&,
konwers!i cz& nawr(cenia. "ie znacz& to, #e podczas inst&tuc!onaln&ch zmian w *ilchiwce
nie b&%o konMlikt(w i d&skus!i L !ednak#e, !ak prz&zna! zar(wno wierni !ak i przedstawiciele
inst&tuc!i ko.cieln&ch, konMlikt& te w&nika%& z agitac!i prowadzone! przez +o.ci(% +atolicki i
Herkiew ,rawos%awn, a nie ze wiadomoci sam&ch mieszka7c(w, opowiada!c&ch si za t
cz& inn opc!. )la nich wa#nie!sza od prz&nale#no.ci inst&tuc!onalne! b&%a !edno.0 L Makt, %e
ca%a spo%eczno.0 modli si w !edne! cerkwi i prz&nale#& od !edne! organizac!i ko.cielne!. @
rozmw z mieszka7cami *ilchiwki w&nika, #e problemem dla niech nie b&%o prze!.cie z
katolic&zmu na prawos%awie cz& odwrotnie, lecz Makt, %e w po%owie lat dziewi0dziesit&ch
kilka rodzin zdec&dowa%o si na powr(t do prawos%awia, rozbi!a!c w ten spos(b religi!n
!edno.0 wsi.
,odczas gd& w *ilchiwce #&cie religi!ne paraMii bieg%o w czasach radzieckich dawno
ustalon&m torem, a podziemni ksi#a greckokatolicc& rzadko t wie. odwiedzali, w "i#n&m
$o%otn&m podziemne #&cie greckokatolickie kwit%o. /Mic!alnie tak#e tam powsta%a paraMia
prawos%awna, kt(r zare!estrowa% s%u#c& poprzednio w te! wsi ksidz greckokatolicki,
przeszed%sz& uprzednio na prawos%awie. / t&m Makcie dowiedzia%am si !ednak nie z
opowie.ci mieszka7c(w wsi, a z dokument(w przechow&wan&ch w okrgow&m archiwum.
)la mieszka7c(w, #adnego Bprze!cia na prawos%awieT w "i#n&m $o%otn&m nie b&%o.
*ed%ug mieszka7c(w, proboszcz opu.ci% wie. po prz&!.ciu w%adz& radzieckie!, a paraMia
zosta%a bez ksidza. )o dzi. szcz&c si oni t&m, #e !ako !edni z nieliczn&ch nie porzucili
katolic&zmu, a przez ca%& czas trwania @KVV prz&!mowani nielegalnie dzia%a!c&ch
katolickich ksi#&, wikszo.0 #&cia r&tualnego organizu!c samodzielnie. ie!scowi kantorz&
= w&#e! wspominani ichai%owie L mieli klucz do cerkwi, gdzie mieszka7c& regularnie
zbierali si na nabo#e7stwa. X&cie religi!ne we wsi w czasach radzieckich w&glda%o w
nastpu!c& spos(b1 wierni sami organizowali i odprawiali nabo#e7stwa, pogrzeb& i chrzcin&,
cz&ta!c z ksig liturgiczn&ch i obrzdow&ch te Mragment& tekst(w, kt(re nie s
zarezerwowane dla ksi#&, a podczas wiz&t podziemn&ch ksi#& chodzili do spowiedzi,
prz&!mowali komuni cz& zawierali zwizki ma%#e7skie. @ podziemn&mi ksi#mi spot&kali
si nie wsz&sc& mieszka7c& wsi, a t&lko niekt(re, zauMane rodzin&, kt(r&ch !ednak w "i#n&m
$o%otn&m b&%o sporo. /d lat siedemdziesit&ch proboszczem b&% tu oMic!alnie w&#e!
wspomnian& ksidz Kidor, kt(r& !ednak mieszka& w inne! wsi, a w "i#n&m $o%otn&m b&wa%
dwa raz& w roku L na *ielkanoc i $o#e "arodzenie. X&cie religi!ne organizowali kantorz& i
podziemni ksi#a, tac& !ak 4wan argit&cz cz& ,etro ,aw%o adziar.
8
* obu prz&padkach i w *ilchiwce i w "i#n&m $o%otn&m to osob& .wieckie mia%& w
czasach radzieckich dec&du!c& wp%&w na kszta%t greckokatolickiego #&cia religi!nego. ?ak
w%a.nie pamita! te czas& mieszka7c& *ilchiwki L pop b&% !ed&nie w&konawc ich polece7,
a nie duchow&m przewodnikiem. / kszta%cie #&cia religi!nego dec&dowa%a wsp(lnota
.wieckich. * "i#n&m $o%otn&m tak#e ludzie .wiecc& mieli dec&du!c& glos, cho0 troch w
inn& spos(b. )la nich podziemni ksi#a b&li na!w&#sz&m autor&tetem, po dzi. dzie7 otacza
ich szacunek i nimb .wito.ci. 2ednak#e w prakt&ce ich rola b&%a podobna bardzie! do poz&c!i
wsp(%czesn&ch zakonnik(w L to nie b&li ksi#a paraMialni, dzie7 po dniu dzielc& z wiern&mi
troski codziennego #&cia, ale racze! osob& obdarzone niezw&k%&m autor&tetem, w&rocznie w
sprawach moralno.ci i duchowo.ci, do kt(r&ch zwracano si po opinie, ale kt(re nie mia%&
sta%ego wgldu w kszta%t #&cia religi!nego. /no pozostawa%o w rkach ludzi .wieckich.
)o dzi. widoczne !est rozr(#nienie na Bksi#& podziemn&chT i Bksi#& dzisie!sz&chT. Hi
pierwsi wspominani s z niezw&k%&m szacunkiem. *ed%ug wielu z moich rozm(wc(w, tak#e
wed%ug zarzdza!cego )ziublikiem Atanazego Hzi!pesza, dzia%alno.0 ksi#& podziemn&ch
zwizana !est z ob!awieniem atki $oskie! w )ziubliku. H&tu!e1
B27 sierpnia zabili o!ca ,etra /rosa 3podziemn& ksidz, zabit& w 9:R5 roku=
A.H.6, zastrzelili go w Kilcach. A po wielu latach w%a.nie 27 sierpnia po!awi%a si
atka $oska. 3Y6 4 o!ciec ,etro adziar, on b&% nasz&m przewodnikiem
duchow&m w czasach podziemia. * ka#d& pierwsz& pitek odprawia% u nas
nabo#e7stwo, czsto i w moim rodzinn&m domu. 4 !a nie mam #adn&ch
wtpliwo.ci, #e to dziki niemu, #e on w pewn&m sensie !est t&m cz%owiekiem,
kt(r& prz&cz&ni% si do ob!awienia. 3Y6 )la mnie osobi.cie to cz%owiek .wit&
3Y6 "ie mam #adn&ch wtpliwo.ci, #e w pewn&m sensie to ob!awienie !est
zas%ug t&ch mczennik(w, t&ch w&znawc(w wiar&T.
* )ziubliku portret& podziemn&ch ksi#& zna!du! si w klasztorne! kaplic&, a podczas
rocznic& ob!awienia w&wieszane s na !e! zewntrzn&ch murach. * 200: roku zosta%a
zbudowana spec!alna kaplica mczennik(w L na granitow&ch p&&tach w&pisane s imiona
podziemn&ch ksi#& greckokatolickich dzia%a!c&ch na @akarpaciu. *&da!e si, %e )ziublik
chce budowa sw! wp&&w na autor&tecie podziemn&ch ksi%&, stosunek do ktr&ch ma z
kolei sta si wzorcem dla dzisie!sz&ch relac!i midz& ksi%mi a wiern&mi. )o tego !ednak
prowadzi daleka droga. ,odczas gd& ksi#a podziemni uwa#ani s za .wit&ch i
cudotw(rc(w, dzisie!sz& ksi#a autor&tetem si nie ciesz. 2ak powiedzia%a mi m%oda
naucz&cielka z *ilchiwki1
9
B)zi. !u# nie ma ani w%adz& radzieckie!, ani tak !ak !eszcze dawnie! b&wa%o, #e
ksidz w gar.ci trz&ma wie. L pop b&% ponad wsz&stko. A teraz nie, t& masz robi0
tak, !ak ludzie chc, !e.li w og(le chcesz s%u#&0 w te! wsi. A !e.li nie, to m&
zna!dziem& sobie takiego, kt(r& bdzie si trz&ma% nasz&ch zasadT.
"a tak poz&c! ksi#& sk%ada si wiele prz&cz&n1 !ak pisa%am pow&#e! w czasach
komunist&czn&ch wierni naucz&li si, #e to oni sami, a nie ksi#a s odpowiedzialni za
przetrwanie wiar&> po drugie, istnie!e idea% ksidza podziemnego, po.wica!cego si dla
wiar&, z kt(r&m wsp(%czesn&m ksi#om trudno !est si mierz&0. ,o trzecie za., wsp(%czesna
organizac!a #&cia religi!nego na Akrainie, gdzie to wierni dane! paraMii bezpo.rednio
w&p%aca! ksidzu pens!e i zarzdza! ko.cieln&mi Minansami, wzmacnia tendenc! do
postrzegania religii, !ako domen& ludzi .wieckich. * du#&m stopniu wsp(%czesna Mormalna
organizac!a #&cia religi!nego na Akrainie !est kont&nuac! s&tuac!i z czas(w @KVV, kt(ra
walnie prz&cz&ni%a si do podkre.lenia roli .wieckich w #&ciu paraMii.
2ak !u# wspomnia%am, zakarpacka Akraina i po%udniowo=wschodnia K%owac!a wchodzi%&
przez stulecia w sk%ad t&ch sam&ch organizm(w pa7stwow&ch, w zwizku z cz&m, Mormalna
organizac!a #&cia religi!nego b&%a tam taka sama a# do ko7ca drugie! wo!n& .wiatowe!, kied&
to @akarpacie wesz%o do sk%adu @KVV. Atanaz& ,ekar, grekokatolicki zakonnik i histor&k
zauwa#a, #e !edn&m z na!wa#nie!sz&ch punkt(w unii zawarte! w 95;: roku w A#horodzie
midz& w&s%annikami *at&kanu a grup prawos%awnego duchowie7stwa b&%o zr(wnanie
duchowie7stwa obrzdku wschodniego z rz&msko=katolickim 39::71 9RR=95<6. *sz&sc&
ksi#a katolicc& b&li zwolnieni od podatk(w i prac& na rzecz w%a.cicieli ziemskich, kt(rz&
zostali zobowizani do prz&dzielenia im ziemi pod upraw. +si#a mieli prawo zbierania
podatku ko.cielnego od swoich paraMian, pobierania op%at r&tualn&ch 3za chrzt&, .lub&,
pogrzeb&6 oraz do nieodp&atne! prac& paraMian w ksi#c&m gospodarstwie. Hhocia# w 8W44 i
8W444 wieku dochodzi%o do wielu konMlikt(w na tle Minansow&m midz& %aci7skim a
bizant&!skim duchowie7stwem, relac!e miedz& ksi#mi a paraMianami b&%& !asne. ,odatki i
op%at& pobierane przez ksi#& nie b&%& negoc!owane z wiern&mi, a ustalane z urzdnikami
pa7stwow&mi Austro=*gier. Kkargi na zaw&#one op%at& ko.ciele b&%& rozstrz&gane przez
w%adze .wieckie 3,ekar 9::71 9RF6. /d 97<F roku, proboszczowie otrz&m&wali te%
bezpo.redni pomoc od pa7stwa, szczeg(lnie w na!biednie!sz&ch paraMiach, kt(re nie mog%&
samodzielnie utrz&ma0 duchownego. ,o pierwsze! wo!nie .wiatowe! Hzechos%owac!a
kont&nuowa%a polit&k wspierania ksi#& z bud#etu pa7stwowego, prz&zna!c im pens!e, a w
prz&padku ksi#& obrzdku wschodniego tak#e dodatki na #on i dzieci, podobne !ak dla
10
urzdnik(w pa7stwow&ch. ,odczas wgierskie! okupac!i @akarpacia 39:<:=9:;R6 ksi#a
nadal otrz&m&wali pomoc od pa7stwa.
,o drugie! wo!nie .wiatowe! s&tuac!a si zmieni%a. ,odczas gd& w soc!alist&czne!
Hzechos%owac!i ko.cio%& nadal otrz&m&wa%& wsparcie Minansowe od pa7stwa 3w prz&padku
+o.cio%a -reckokatolickiego do !ego delegalizac!i w 9:R0 roku i po !ego ponowne!
legalizac!i w 9:5F roku6, w @KVV Minansowanie ko.cio%a zosta%o wstrz&mane, a pokr&cie
wszelkich koszt(w zwizane z #&ciem religi!n&m sta%o si obowizkiem paraMian. +o.ci(%
-reckokatolicki zosta%& zdelegalizowan&, a wzorzec relac!i midz& pa7stwem, wiern&mi i
inst&tuc!ami religi!n&mi b&% budowan& g%(wnie w oparciu o s&tuac! Herkwi ,rawos%awne!.
/d 9:59 roku prawos%awni ksi#a przestali b&0 Mormalnie cz%onkami paraMii i
przewodniczc&mi rad& paraMialne!, a stali si pracownikami na!emn&mi, kt(r&ch zatrudnia%a
paraMia i kt(r&ch paraMianie mogli zwolni0 w dowoln&m momencie 3Kticker 9::R6.
imo og(ln&ch zmian prawn&ch, Mormalna s&tuac!a na poziomie paraMii nie zmieni%a si
na Akrainie po rozpadzie @KVV. *ed%ug 2elenskiego 3200<6 Akraina stosu!e model
nieinst&tuc!onalnego #&cia religi!nego. *ida0 to w sam&m procesie re!estrac!i paraMii, co z
kolei wp%&wa na relac!e miedz& poszczeg(ln&mi wsp(lnotami wiern&m, a centraln&mi
w%adzami ko.cieln&mi. /rganizac!e religi!ne 3paraMie, centra administrac&!ne, klasztor&,
bractwa, szko%&6 otrz&mu! osobowo.0 prawna poprzez re!estrac! w organach administrac!i
pa7stwowe!
R
. ,odstawow !ednostk administrac&!n !est religijna hromada L wsp(lnota
religi!na, inn&mi s%ow& paraMia, rozumiana, !ako grupa co na!mnie! 90 os(b chcc&ch
wsp(lnie organizowa0 swo!e #&cie religi!ne. Hromada ma prawo w&boru centrum
administrac!i ko.cielne!, do kt(rego chce nale#e0 i prawo do zmian& te! prz&nale#no.ci w
dowoln&m momencie. $ud&nki ko.cielne 3cerkwie i plebanie6 nale# albo do pa7stwa, kt(re
przekazu!e !e wsp(lnocie w u#&tkowanie, albo s !e! w%asno.ci. 2e.li hromada porzuca np.
prawos%awie dla katolic&zmu, razem z ni GprzechodzT tak#e dobra materialne. Hhocia#
kontr&buc!e paraMian nie s !ed&n&mi 'r(d%ami dochod(w centraln&ch administrac!i
ko.cieln&ch
5
, to !ednak stanowi g%(wn& Milar Minansowania. Ho ciekawe, pienidze paraMialne
nie s trz&mane przez proboszcza, a przez kas!era, kt(r& w&p%aca ksidzu comiesiczn
pens!, op%aca ko.cielnego, w&datki na remont& cz& prd. /becn& biskup zarzdza!c&
Eparchi ukaczewsk, ilan ZaSik, stara si zmieni0 t s&tuac!, w&da!c wewntrzne
dekret& nakazu!ce paraMianom podporzdkowanie si zar(wno dec&z!om biskupa, dziekana
!ak i proboszcza. * rozporzdzeniu w&dan&m w marcu 2099 pisze on na prz&k%ad, #e piecz0
5
http1OOzakon9.rada.goP.uaOcgi=binOlawsOmain.cgiUnreg[:F7=92
6
"a prz&k%ad midz&narodowa organizac!a +o.ci(% w ,otrzebie 3+irche im "ot6 znaczco wspiera%a dzia%alno.0
+o.cio%a -reckokatolickiego na @akarpaciu w latach 9::0&ch.
11
paraMialna powinna zosta0 przekazana proboszczowi, kt(r& ma tak#e kontras&gnowa0
wszelkie dokument&, rozporzdzenia i postanowienia prz&!mowane przez rad paraMialn.
2ednak#e wielu wiern&ch !est w pe%ni .wiadom&ch tego, #e w .wietle obowizu!cego prawa
ukrai7skiego, to w%a.nie .wiecc& cz%onkowie rad& paraMialne! ma! prawo do pode!mowania
dec&z!i dot&czc&ch #&cia religi!nego i ani pieczci przekaz&wa0 nie zamierza!, ani dba0 o
kontras&gnatur. 2ak powiedzia% mi b&%& kurator !edne! z zakarpackich wsi1
GJudzie nigd& nie dadz ksidzu dostpu do Minans(w. +sidz nigd& nie mo#e
powiedzie0 kuratorowi 3przewodniczcemu rad& LA.H.6 co nale#& robi01 co
budowa0, malowa0, !ak dekorowa0 ko.ci(%. +sidz !est nasz&m pracownikiem.
& tobie p%acim&, wic s%u# nam i nie miesza! si do nasz&ch sprawT.
Vealna kontrola wieckich nad .rodkami Minansow&mi prowadzi do tego, #e wielu
ksi#&, !ak sami m(wi, stara si z paraMianami nie zadziera0. Ho ciekawe, z moich
obserwac!i w&nika, #e na!silnie! to wida0 w t&ch wsiach, kt(re, tak !ak *ilchiwka, przesz%& w
ca%o.ci na prawos%awie w latach czterdziest&ch a w latach dziewi0dziesit&ch na katolic&zm
i gdzie dzia%alno.0 podziemn&ch ksi#& greckokatolickich w czasach radzieckim b&%a
znikoma. ,roboszczowie takich paraMii m(wi, #e stara! si paraMianom nie ob!a.nia0 za
wiele, nie zmienia0 ich prz&zw&cza!e7 i nie podkre.la0 r(#nic midz& prawos%awiem a
katolic&zmem. "atomiast proboszczowie takich paraMii !ak "i#ne $o%otne, gdzie ksi#a
podziemni dzia%ali zdec&dowanie intens&wnie!, mog w wiksz&m stopniu wp%&wa0 na
mie!scowe trad&c!e i dec&z!e pode!mowane przez paraMian, bez w&wo%&wania wiksz&ch
konMlikt(w. "a tak postaw w&da!e si mie0 wp%&w do.wiadczenie obcowania z
podziemn&mi ksi#mi w czasach radzieckich. $&li to, !ak !u# pisa%am, ludzie o wielkim
autor&tecie, podziwiani za oddanie wierze i w&trwa%o.0> !ednocze.nie, zaszczepiali oni
wiern&m prz&wizanie do katolickie! wiar&. @ar(wno ich nauczanie, !ak i sama obecno.0
pokaz&wa%a ludziom, #e oMic!alnie dzia%a!ca Herkiew ,rawos%awna, mimo podobne!
obrzdowo.ci, nie !est t&m sam&m, cz&m +oci& +atolicki. )latego te# w t&ch wsiach ksi#a
ma! mnie! powod(w do obaw, i#, niezadowoleni z ich postaw& paraMianie, prze!d na
prawos%awie.
,os%ania atki $oskie! z )ziublika wspiera! +o.ci(% +atolicki w !ego staraniach o
wzmocnienie wp%&w(w inst&tuc!i kocieln&ch na kszta%t #&cia religi!nego. @ t&ch pos%a7
w&%ania si obraz atki $o#e! !ako ordowniczki t&ch ksi#&, kt(rz& widz siebie, !ako
lider(w #&cia religi!nego, zar(wno w duchow&m !ak i w materialn&m planie. /dwo%&wanie
si do spu.cizn& ksi#& podziemn&ch wspomaga ten proces poprzez prz&pominanie, #e ksidz
nie powinien b&0 t&lko spec!alist r&tualn&m, za odpowiedni op%at organizu!c&m i
12
prowadzc&m ceremonie na #&czenie, ale te#, a mo#e i przede wsz&stkim, nastawnikiem,
autor&tetem moraln&m, kt(r& zas%ugu!e na szacunek i pos%uch. *&dawa b& si mog&o, %e
takie ob!awienie bdzie chtnie wspierane przez hierarchi kocieln. 2ednak%e w&d'wik
pos%a7 dot&czc&ch kwestii narodow&ch, !ak i ich materialne interpretac!e prezentowane w
)ziubliku kompliku! relac!e midz& t&m mie!scem ob!awie7, a wsp&czesn&mi w&adzami
ukaczewskie! Eparchii -reckokatolickie!.
Ab& b&li !edno
/pr(cz podniesienia autor&tetu ksi#&, w pos%aniach atki $oskie! z )ziublika !est
mowa o potrzebie !edno.ci1 !edno.ci narodu i !edno.ci cerkwi. "a @akarpaciu s to kwestie
wza!emnie powizane, szczeg(lnie od czasu rozpadu @KVV. @akarpacie !est obecnie !edn&m
z g%(wn&ch teren(w d&skus!i dot&czce! prz&nale#no.ci narodowe! Vusin(w, kt(r& to sp(r w
du#&m stopniu widoczn& !est tak#e we wsp(%czesne! polit&ce ko.cielne!.
* art&kule zat&tu%owan&m B@KVV !ako komuna%ka, cz&li !ak pa7stwo radzieckie
promowa%o etniczn& part&kular&zmT \uri Klezkine przekonu!co pokazu!e !ak radziecka
polit&ka narodowo.ciowa doprowadzi%a do s&tuac!i, w kt(re! narod& postrzegane s !ako
odrbne, homogeniczne ca%o.ci, zwizane z konkretn&m ter&torium, konkretn !ednolit
histori i !ednorodn kultur 3Klezkine 9:::6. "a mie!sce przedrewoluc&!ne! inteligenc!i, w
czasach radzieckich po!awia! si zastp& histor&k(w, pisarz& i Milolog(w za!t&ch
tworzeniem Bcz&st&chT !z&k(w narodow&ch cz& wielotomow&ch narodow&ch historii.
Klezkine zwraca uwag na paradoks w radzieckie! polit&ce narodowo.ciowe!, kt(rego
rezultat& wida0 i w kwestii rusi7skie! na @akarpaciu1 z !edne! stron& tworzono !ednostki
administrac&!ne oparte na tzw. narodach t&tularn&ch, co sugerowa%o to#samo.0 narodu i
ter&torium 3wsz&sc& na Akrainie s lub powinni sta0 si Akrai7cami6> z drugie! stron&
wpis&wanie do paszportu narodowo.ci tak#e inne! ni# narodowo.0 t&tularna sugerowa%o, brak
korespondenc!i miedz& ter&torium a narodem, a tak%e mog&o wzmacnia aspirac!e ter&torialne
narod(w niebdc&ch narodami t&tularn&mi 3Klezkine 9:::1 <<F=<<:6.
"ie ulega wtpliwo.ci, #e ukrai7ski patriot&zm !est, !ak do te! por&, promowan&
poprzez mie!sce ob!awie7 w )ziubliku. imo, #e do niedawna !z&k
starocerkiewnos%owia7ski obowiz&wa% w wikszo.ci greckokatolickich ko.cio%(w na
@akarpaciu i do te! por& !est preMerowan& np. w u#horodzkim seminarium, w )ziubliku
promowane !est odprawianie liturgii po ukrai7sku L wiz!onerka zatrz&ma%a ksidza
prowadzcego nabo#e7stwo w !z&ku cerkiewnos%owia7skim i poinMormowa%a go, %e atka
13
$oska #&cz& sobie prowadzenia go po ukrai7sku. imo, i# wikszo.0 mieszka7c(w wsi
nastawia swo!e zegarki na czas .rodkowoeurope!ski, )ziublik og%asza sw(! rozk%ad
nabo#e7stw wed%ug czasu ki!owskiego. ,omidz& )ziublikiem a Jwowem zosta%a
zbudowana droga krz&#owa d%ugo.ci <00 kilometr(w, %czca -alic! z @akarpaciem, a na
miesicznice i rocznice pierwsz&ch ob!awie7 prz&!e#d#a! autobus& pe%ne pielgrz&m(w ze
Jwowa, ?arnopola i 4wano=Nrankowska. Kame wiz!e pe%ne s odniesie7 do walk o
ukrai7sko.0 @akarpacia. *&da!e si, %e !edn z na!wa#nie!sz&ch !edno.ci, o !akich atka
$oska zda!e si m(wi, !est ter&torialna i narodowa !edno.0 wsp(%czesne! Akrain&.
@akarpacie znalaz%o si w granicach Akrain& po drugie! wo!nie .wiatowe!. ?ak#e w
czasach prz&nale#no.ci @achodnie! Akrain& do Austro=*gier, @akarpacie b&%o podleg%e
$udapesztowi, podczas gd& -alic!a *iedniowi, co mia%o znaczenie dla polit&ki religi!ne! i
narodowo.ciowe!. ,odczas gd& austriackie w%adze w znaczn&m stopniu wspiera%& ukrai7skie
d#enia narodowotw(rcze, !ako przeciwwag dla ros&!skich i polskich wp%&w(w, w
wgierskie! cz.ci kra!u w%adze stara%& si madziar&zowa0 elit& intelektualne, niewiele uwagi
po.wica! edukac!i i .wiadomo.ci populac!i wsi i ma%&ch miast 3)arden 200F1 956. *
eMekcie, !ak pisze )arden Bpo!cie pradawnego i odrbnego narodu ukrai7skiego, z !ego
osobliwo.ciami rasow&mi, !z&kow&mi i spu.cizn histor&czn zosta%o skomponowane w
now konst&tuu!c opowie.0 w 848 wieczne! -alic!i, 3Y6 ale nie na @akarpaciuT 3200F19:6.
* czasach midz&wo!enn&ch -alic!a b&%a w ,olsce, a @akarpacie w Hzechos%owac!i L czas&
Hzechos%owackie s wspominane na @akarpaciu, !ako z%ota era zgodnego wsp(%#&cia wielu
narodowo.ci, inwest&c!i w masow edukac!, bez !ednoczesnego .cis%ego kontrolowania
nauczan&ch tre.ci. ,odczas gd& w -alic!i nadal trwa% proces Mormowania si ukrai7skie!
.wiadomo.ci narodowe! 3t&m razem w opoz&c!i do ,olski6, na @akarpaciu nie b&%o w t&m
czasie #adne! sp(!ne! polit&ki narodowo.ciowe!. *&chod'c& z -alic!i starali si zaszczepi0
mie!scowe! ludno.ci ukrainoMilstwo, w&chod'c& z Vos!i L rusoMilstwo, a w%adze
zainteresowane b&%& w&%cznie ograniczaniem wp&&ww wgierskich. +o.ci(%
-reckokatolicki na @akarpaciu za. nie rozwin% si w tak !ednoznacznie narodow& ko.ci(%
ukrai7ski !ak +o.ci(% -reckokatolicki w -alic!i. 2ak i w inn&ch sMerach #&cia, tak i w
+o.ciele -reckokatolickim b&%& r(#ne narodowe Mrakc!e L wgierska, ukrai7ska, rusi7ska =
nierzadko skonMliktowane. Kilna b&%a opc!a wgierska = b&li ksi#a, kt(rz& s%abo lub wcale nie
m(wili w mie!scow&m s%owia7skim !z&ku. Administrac&!nie +o.ci(% -reckokatolicki na
@akarpaciu te# zawsze b&% oddzieln& od tego w -alic!i. /d czasu swego Mormalnego
powstania w 8W444 wieku, Eparchia ukachewska obe!mowa%a teren& obecn&ch *gier,
Akrain&, Vumunii i K%owac!i a przez dziesiciolecia !e! zwierzchnic& podlegali wgierskiemu
14
biskupowi Egeru. )opiero w czasach midz&wo!enn&ch otrz&ma%a status sui iuris i zacz%a
podlega0 bezpo.rednio *at&kanowi.
-d& w 9:F: roku ko.ci(% greckokatolicki wznowi& legaln dzia%alno.0, kwestia
administrac&!ne! prz&nale#no.ci Eparchii ukaczewskie!, powizana z kwesti narodowe!
prz&nale#no.ci s%owia7skich mieszka7c(w @akarpacia znalaz%a si w centrum debat. Hz&
Vusini s Akrai7cami cz& tez oddzieln&m s%owia7skim narodemU 2e.li s Akrai7cami, to
dlaczego Eparchia ukaczewska !est eparchi swo!ego prawa i podlega bezpo.rednio
*at&kanowi, Mormalnie nie ma!c #adn&ch zwizk(w z Akrai7sk -reckokatolick Herkwi,
kt(re! zwierzchnikiem !est metropolita +i!owa i -alic!iU
/d pocztku lat dziewi0dziesit&ch trwa%& za#arte d&skus!e dot&czce statusu
Eparchii ukaczewskie!, ktre! granice pokr&wa! si obecnie z granicami wsp&czesnego
ukraiskiego @akarpacia, !ako !ednostki administrac&!ne!. Hz.0 biskup(w i ksi#&
zakarpackich, skupion&ch g%wnie wok(% osob& biskupa 4wana argit&cza stara%a si
przeMorsowa0 z!ednoczenie ukaczewskie! Eparchii z Akrai7sk -reckokatolickim Herkwi.
/db&wa%a si w&miana korespondenc!i z +i!owem, wierni i ksi#a pisali do *at&kanu
7
,
prz&gotow&wali deklarac!e prze!.cia pod zarzdzanie metropolii +i!owskie! = !ak pisa%am
pow&#e!, zgodnie z pa7stwow&m ustawodawstwem, mieli do tego prawo. 2ednak#e zabiegi w
*at&kanie nie da%& rezultatu i walk o prz&sz%o.0 Eparchii ukaczewskie! w&gra%a Mrakc!a
bronica !e! statusu sui iuris, pod przewodnictwem biskupa 4wana Kemedi!a, kt(r& sta%
nastpnie na czele eparchii a% do prze!.cia na emer&tur w 2002 roku 3por. Nenich 200;, p.
R76. *alka o prz&sz%o.0 eparchii nie zosta%a !ednak zako7czona, a negoc!ac!e, polit&czne gr& i
otwarte konMlikt& ma! mie!sce po dzie7 dzisie!sz&. @wolennic& obecnego status ]uo
twierdz, %e wieloetniczn&ch charakter populac!i @akarpacia nie pozwala na !e! prz&%czenie
do metrologii ki!owskie! L czsto poda!e si argument, %e w t&m momencie mnie!szo.0
wgierska za#da%ab& prz&%czenia do wgierskie! Eparchii Ha!d^dorog. )la opc!i pro=
ukrai7skie! samo za. istnienie eparchii ukaczewskie! !est aktem ant&pa7stwow&m,
podwa#a!c&m ter&torialn !edno.0 Akrain&. * kwietniu 2099 powsta% w A#horodzie
-reckokatolicki @wizek im. 4wana argit&cza
F
, kt(r& w !edne! ze sw&ch pierwsz&ch uchwal
postanawia1
7
Hz.0 korespondenc!i zachowa%a si w pr&watn&m archiwum 4wana argit&cza, kt(re obecnie !est
przechow&wane przez !ego rodzin i zwolennik(w, obawia!c&ch si !ego zniszczenia ze stron& obecn&ch w%adz
eparchii. )ziki po.rednictwu !ednego z ksi#& L w&chowank(w 4wana argit&cza, mia%am do tego archiwum
dostp.
8
$iskup 4wan argit&cz zmar% w 200< roku
15
B@wr(ci0 si do hierarch(w Akrai7skie! -reckokatolickie! Herkwi i
ukachewskie! -reckokatolickie! Eparchii 3-+E6 z postulatem o rozpoczcie
procesu z!ednoczenia ich w !edn ukrai7ska cerkiew greckokatolick. 4stnienie
-+E, !ako sui iuris !est w s&tuac!i niezale#no.ci Akrain& anachronizmem,
bdc&m prz&cz&n sztucznego podzia%u grekokatolik(w Akrain&. 2est to
niezgodne z konsekwentn poz&c! *at&kanu, ab& dopasow&wa0 granice
oddzieln&ch cerkwi biorc pod uwag dzia%a!ce granice pa7stwowe, uznawane
przez midz&narodow spo%eczno.0T
:

/b!awienie z z )ziublika w&ra'nie opowiada si po !edne! ze stron konMliktu L wspiera
ono !edno.0 zakarpackich K%owian z narodem ukrai7skim oraz !edno.0 ukrai7skiego ko.cio%a
greckokatolickiego pod zwierzchnictwem metropolit& 3a w prz&sz&oci patriarch&6
ki!owskiego. /b!awienie od pocztku wspierane b&&o przez pielgrz&mw i ksi#& z p(%nocne!
stron& +arpat, a przez w&adze ukaczewskie! Eparchii -reckokatolickie! prz&!mowane b&&o
z du% wstrzemi'liwo.ci cz& nawet niechci.
*nioski
*sp&czesne ob!awienie atki $oskie! na @akarpaciu !est odpowiedzi na realne
problem&, z !akimi bor&ka si zakarpacki +o.ci(% +atolicki /brzdku *schodniego. ?e
problem& za. mo#na powiza0 z przeobra#eniami religi!n&mi, !akie dokona%& si w #&ciu
religi!n&m w czasach radzieckich1 religia sta%a si !ednocze.nie domen ludzi .wieckich, !ak i
!edn z na!wa#nie!sz&ch podstaw to#samo.ci narodowe!. )ziublik mo#na interpretowa0, !ako
szczeg(ln pr(b rozwizania t&ch problem(w, zgodnie z #&czeniami pewne! cz.ci
zakarpackiego kleru. @ punktu widzenia obro7c(w )ziublika za., te pr(b& pod!emowane s
zgodnie z wol atki $o#e!.
"ie ma wtpliwoci co do tego, %e ob!awienia atki $oskie! ma! mie!sce tam, gdzie
w&stpu! istotne problem& spo%eczne i polit&czne tak w wewntrzn&m #&ciu inst&tuc!i
ko.cieln&ch !ak i poza nim. 2ak cz&tam& w przes%aniach atki $oskie! z )ziublika L
prz&chodzi ona, ab& w rozwizaniu t&ch problemw pomc. *iele napisano na prz&k%ad na
temat ob!awie7 atki $oskie! w ediugorie, wskazu!c na ich rol zar(wno w wewntrzn&m
ko.cieln&m konMlikcie miedz& strukturami diecez!aln&mi a zakonem Mranciszkan(w, oraz na
ich rol w mobilizac!i chorwackiego nac!onalizmu 3KkribS 200R> $aQ 9::;6. ,odobne
rozwa#ania na temat spo%ecznego i polit&cznego kontekstu w&stpowania ob!awie7 !ak i ich
9
Achwa%a z!azdu -reckokatolickiego @wizku im. 4wana argit&cza z dnia 5 kwietnia 2099 roku.
16
wieloznaczno.ci i r(#norakich interpretac!i, mo#na prowadzi0 na prz&k%adzie zar(wno
na!wiksz&ch, uznan&ch przez ko.ci(% katolicki ob!awie7 mar&!n&ch !ak np. -uadalupe cz&
Natima, !ak te# i liczn&ch ob!awie7 mnie! znan&ch, czasem odnoszc&ch si do kwestii
zdec&dowanie lokaln&ch, !ak np. wsp(%czesne ob!awienia ,ri $rale niedaleko Kecowiec na
K%owac!i cz& w Jitmanowe!, cz& polskie 2adwigi $artel w Vadominie, +azimierza
)oma7skiego w /%awie cz& +rz&sztoMa Hzarnot& w /koninie 3Hzechowski 200<6.
?e aspekt& %&cia religi!nego, na kt(re zwraca uwag ob!awienie atki $oskie! z
)ziublika, s, moim zdaniem, zwizane z przemianami, !akie zasz&& w %&ciu religi!n&m w
czasach radzieckich. ,olit&ka religi!na i narodowo.ciowa w @KVV doprowadzi%&
paradoksalnie do wzmocnienia religii, !ako pozosta!ce! w gestii ind&widualnego w&boru i
odpowiedzialno.ci wierzcego, oraz do !ednoczesnego wzmocnienia !e! poz&c!i, !ako
publicznego dobra i wa#ne! podstaw& ident&Mikac!i grupowe!, przede wsz&stkim narodowe!.
Veligia pr&watna i religia publiczna obie umocni%& si za czas(w soc!alizmu, co
doprowadzi%o, midz& inn&mi, do powa#n&ch w&zwa7 sto!c&ch obecnie przed inst&tuc!ami
ko.cieln&mi na terenie b&%ego @wizku Vadzieckiego.
,ierwsz tendenc! opisa%a ?amara )ragadze 39::<6, naz&wa!c !a domest&kac! cz&
te% udomowieniem #&cia religi!nego. * s&tuac!i repres!onowania przedstawicieli organizac!i
religi!n&ch 3ksi#&, lam(w, imam(w6, zam&kania mie!sc kultu i zakazu publicznego
maniMestowania religi!ne! prz&nale#no.ci, wiele element(w #&cia religi!nego przenios%o si do
dom(w i do rk ludzi .wieckich. ?o oni chrzcili, prowadzili modlitw&, grzebali zmar%&ch w
s&tuac!i, gd& ksi#& nie b&%o, albo dostp do nich b&% ograniczon&. * eMekcie religia zamiast
zamiera0, poszerz&%a pole swo!ego oddzia%&wania, poniewa# religi!ne r&tua%&, kt(re do
czas(w soc!alizmu b&%& pod kontrol religi!n&ch organizac!i, wesz%& do repertuaru os(b
.wieckich i dos%ownie przenios%& si pod strzech&, rozszerza!c obszar sakralno.ci i
odpowiedzialno.ci za sacrum na sMer .wieck. * pewn&m sensie mo#na to interpretowa0,
!ako odwr(cenie nowoczesnego rozdzia%u midz& sMer .wieck a sMer sakraln, bowiem
sakralno.0 zacz%a na nowo zdob&wa0 obszar&, z kt(r&ch zosta%a kied&. usunita i zamknita
w ramki w&spec!alizowan&ch religi!n&ch organizac!i.
)ruga tendenc!a to dobrze znan& eMekt polit&ki narodowo.ciowe! w @KVV, widoczne!
miedz& inn&mi w podziale kra!u na narodowe !ednostki administrac&!ne cz& w prakt&ce
zapis&wania narodowo.ci w paszportach. "ar(d za. deMiniowan& b&%, !ako etap rozwo!u
etnosu, cz&li grupa os(b charakter&zu!c&ch si wsp(ln histori, !z&kiem, ter&torium,
kultur a tak#e mentalno.ci = mentalitetem. Veligia za. sta%a si po upadku @KVV dla wielu
grup potenc!aln&m 'r(d%em odnowienia t&ch element(w narodowe! wsp(lnot&, kt(re zosta%&
17
prz&t%oczone wed%ug radzieckiego sloganu1 narodowe w Mormie, soc!alist&czne w tre.ci.
Veligia sta%a si w wielu mie!scach spraw grupowe! to#samo.ci narodowe!, t sMer, kt(ra t
narodow mentalno.0 i moralno.0 na!lepie! w&ra#a. ,rz&nale#no.0 do konkretnego w&znania
nie b&%a zatem postrzegana, !ako kwestia wolnego w&boru cz%owieka poszuku!cego
religi!n&ch prze#&0, a !ako znak prz&nale#no.ci do dane! grup& narodowe! i dba%o.0 o
duchowe odrodzenie te! grup& i podtrz&manie !e! to#samo.ci. Veligia sta%a si po rozpadzie
@KVV !edn&m z na!wa#nie!sz&ch sposob(w na podkre.lanie !edno.ci i odrbno.ci
narodow&ch, na zaznaczanie granic narodu, kt(r& religia m spa!a0 i !ednocze.nie oddziela0
od inn&ch. Kzczeg(lnie na terenach gdzie organizac!e religi!ne b&%& silnie repres!onowane
rozwin%& si !ednocze.nie te dwie tendenc!e, przeciwstawiane sobie w pracach na temat
religii w kra!ach zachodnioeurope!skich1 w&!.cie religii poza inst&tuc!onalne ramki i we!.cie
!est w obszar ind&widualne! odpowiedzialno.ci ka#dego wierzcego, z !ednoczesn&m
wzmocnieniem !e! roli, !ako cz&nnika grupowe! to#samo.ci narodowe!.
*&korz&stana literatura1
$aQ, . 9::R Medjugorje: Religion, Politics, and Violence in Rural Bosnia, Amsterdam1 Nree
AniPersit& ,ress
$lackbourn ). 9::; Apparitions of the Virgin Mary in ineteenth!century "ermany#AlMred
A. +nopM1 "ew \ork.
$ociurkiP, $. 200R $krainska "reko!%atolicka &erk'a ( radians)ka der*a+a ,-./.!-.012#
Akrainskii +atolickii AniPersitet1 JPiP.
$romle&, ).-. i $obbitt, V.K. 2099 Wisions oM the Wirgin ar&1 ?he /rganizational
)ePelopment oM arian Apparitional oPements. o+a Religio: 3he 4ournal of Alternati+e
5 6mergent Religion 9;, no. <1 R=;9.
Hzachowski, H. 200< &uda, 'izjonerzy, pielgrzymi# 7tudium religijno8ci mirakularnej ko9ca
:: 'ieku ' Polsce. /Mic&na "aukowa1 *arszawa
)arden, +. 200F Vesisting /ccupation1 Jessons Morm a "atural EQperiment in Harpathian
Akraine. *orking paper dostpn& 2F.90.2099
18
http1OOkeithdarden.Miles.wordpress.comO200:O99Odarden=natural=eQperiment.pdM
)ragadze, ?. 9::< ?he domestication oM religion under KoPiet communism. 4n1 3ed.6 Hann, H.
7ocialism: ideals, ideologies and local practices# Voutledge
Halemba, A. 2099 "ational, transnational or cosmopolitan heroineU Wirgin ar&_s apparitions
in contemporar& Europe. 6thnic and Racial 7tudies, Pol. <;O<1 ;R;=;70
Nenich, Wolodimir_ 200; Etnonatsional_na identichnist_ greko=katolikiP ukachiPPskoi
eparkhii. &arphatica, n. <9, pp. <F=52.
4stori&aY 2005 Istoriya Poyavi Presvyatoi Rodini u Dzhubliku na Zakarpatti. !trim" #$%i%
2elenski, W., 200<1 "`boaenstPo, cirkeP a St`t na Akra!ine. 4n1 ed. KilPia 2ozeMbiakoP` ;t<t a
cirke+ + postsocilialistickej 6ur=pe. cstaP pre Pzt_ah& St`tu a cirkPd1 $ratislaPa.
"aumescu W. 200: Hontinuities and Vuptures oM a Veligious ?radition 1 aking e/rthodoQ&_
in the Akrainian -reek Hatholic Hhurch. 4n1 "aumescu W, ahieu K, editors. &hurches in!
>et'een : "reek &atholic churches in postsocialist 6urope. $erlin1 Jit
"aumescu W. 200F Modes of Religiosity in 6astern &hristianity : Religious Processes and
7ocial &hange in $kraine. $erlin1 Jit> 200F.
"owak, 2. 200F HollectiPe emor& and Veligious ?ransmission1 A -reek Hatholic EQample
in *estern Akriane in1 "aumescu W, ahieu K. 200F &hurches in!>et'een : "reek &atholic
churches in postsocialist 6urope. $erlin1 Jit Werlag
,ekar, A. 9::7 arisi istorii tserk+i ?akarpattya t. 4. Vome and JPiP1 issioner
,err&, ". i J. EchePerria 9::F $nder the Heel of Mary# Voutledge1 Jondon i "ew \ork
,usztai $., ,ilipko E. 200F eVeligion in otion_1 Voutes oM 4dentiMication among Hungarian
-reek Hatholics in Kubcarpathia. 4n1 "aumescu W, ahieu K. 200F &hurches in!>et'een :
"reek &atholic churches in postsocialist 6urope# $erlin1 Jit Werlag
19
Khlikta, ". 200; eHhurch within the church_ as a mode oM the surPiPal oM *est Akrainian
religious communit& under KoPiet rule. $ni+ersity of 7usse@ 4ournal of &ontemporary
History, 7.
Klezkine, \. 9::: ?he AKKV as a Hommunal Apartment, or How a Kocialist Ktate ,romoted
Ethnic ,articularism 4n1 ed. Kheila Nitzpatrick, 7talinism: ne' directions# Voutledge1 <9<=<;7
Kticker, -erd ed. 9::R Russkaya Pra+osla+naya 3serko+ + so+etskoe +remya , ,-.-AB-..-2#
Caterialy ( dokumenty po istorii otnoshenii mezhdu gosudarst+om a tserko+iu . oscow1
,ropilen aPailable at http1OOkrotoP.inMoOactsO20O9:20Oshtricf02.htm
20