Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
1
#erdasarkan gambar ".", ujung pangkal anak panah O disebut titik
asal atau titik pangkal vektor dan ujung kepala P disebut titik terminal
atau terminus.
Secara analitis/ tulis, vektor dinyatakan dengan beberapa
cara. Pertama, vektor dinyatakan oleh sebuah huruf baik huruf besar
maupun kecil dengan anak panah di atasnya, seperti
A
atau a
dalam gambar ".".$edua, jika vektor dalam karya cetakan, maka
dinyatakan dengan cetakan tebal seperti A atau a. %alam handout ini
akan dipergunakan notasi huruf dengan cetakan tebal. &dapun
panjang/ besar vektor A atau a dinyatakan dengan A atau a .
#erdasakan besarnya, vektor dibedakan menjadi dua, yaitu
". 'ektor (ol Null vector !
'ektor nol adalah vektor yang besarnya nol dan dinotasikan
dengan 0
). 'ektor Satuan Unit Vector !
'ektor Satuan adalah vektor yang besarnya satu
2
B. Aljabar vektor
&ljabar vektor meliputi operasi penjumlahan, pengurangan
dan perkalian vektor dengan skalar.
". %ua vektor yang saling berlawanan arah
%ua vektor dikatakan saling berlawanan arah jika terdapat
sebuah vektor yang arahnya berlawanan arah dengan suatu
vektor a tetapi memiliki besar sama, dan dinyatakan dengan * a
+ambar ".)b! merupakan contoh vektor saling berlawanan arah
). $esamaan dua vektor
%ua vektor a dan b dikatakan sama jika memenuhi tiga
syarat berikut ini
a. sama panjang
b. Sejajar
c. Searah
,ontoh
Gambar 1.2
(b) (c)
3
a
b
a
b
a=b
ab ab
(a)
a
b
a
b
a
-. Penjumlahan
a. ,ara Poligon
.umlah dari vektor a dan b notasi a / b !adalah
sebuah vektor yang dibentuk dengan menempatkan titik
awal dari b pada titik terminal a dan kemudian
menghubungkan titik awal dari a dengan titik terminal b.
,ontoh
Penjumlahan vektor ini dapat diperluas ke dalam lebih dari
dua vektor. lihat gambar ".0!
a
a
b
b
a+b
Gambar 1.3
b
c
b
a
a+b
(a+b)
+cC
Gambar 1.4
4
b
c
c
a
0. Pengurangan / Selisih
Selisih vektor a dan b notasi a -b !adalah jumlah dari a
dan *b! akibatnya
a *b " a /-b#
lihat gambar ".1 berikut
1. Perkalian vektor dengan skalar
Perkalian sebuah vektor a dengan sebuah skalar 2 notasi
2a ! adalah sebuah vektor yang sejajar dengan a dan mempunyai
panjang 2 a 3 2 a
%imana4 .ika 2 5 6, maka 2 a searah dengan a
.ika 2 7 6, maka 2 a berlawanan arah dengan a
8ihat gambar ".9
a
b
a
a-b
Gambar 1.5
b
-b
a
2a
-a
Gambar 1.6
5
$. %uku&' huku& aljabar vektor
.ika diketahui vektor- vektor a, b dan dan skalar m dan n,
maka berlaku
". :ukum komutatif untuk penjumlahan4 a ( b "b(a
8ihat gambar ".;
). :ukum asosiatif
a ( b / # " a ( b !/
8ihat gambar ".<
-. :ukum komutatif perkalian vektor dengan skalar
m a " a m
0. :ukum distributif
m / n ! a 3 m a / n a
1. :ukum distributif
m a / b # " m a / m b
9. :ukum asosiatif untuk perkalian skalar
m n a ! 3 m n ! a
b
c
b
a
a+b
(a+b)+c=a+(b+c)
Gambar 1.8
c
a
b+c
6
a
b
a
b
a+b
Gambar 1.7
b
a
b+a
D. Ko&)onen vektor dala& ruan* dan b+dan*
Pada sistem sumbu koordinat =, y, > diletakkan
". vektor satuan + pada arah sumbu *= positif
). vektor satuan j pada arah sumbu *y positif
-. vektor satuan k pada arah sumbu *> positif
#erdasarkan gambar ".?, misalkan diketahui titik P=,y,>!. %i
dalam ruang berdimensi tiga vektor dari titik asal O ke titik P
dinamakan vektor )o,+,+ position vector! untuk titik P. 'ektor posisi
untuk titik P ditulis dengan OP atau ). &kibatnya
) " OP 3 = + / y j / > k
%imana = adalah koefisien + ! y adalah koefisien j dan > adalah
koefisien k. Setiap titik dalam ruang mempunyai vektor posisi.
'ektor ) 3 = + / y j / > k juga dapat ditulis sebagai )3 =,y,>!.
,ontoh
x
y
z
P(x,y,z)
i
j
k
x i
y j
z k
O
P
0
P
1
P
2
P
3
Gambar 1.9
7
@itik &a
"
,a
)
,a
-
! mempunyai vektor posisi a 3 a
"
+ / a
)
j / a
-
k
@itik #b
"
,b
)
,b
-
! mempunyai vektor posisi b 3 b
"
+ / b
)
j / b
-
k
@itik ,-,",)! mempunyai vektor posisi 3 - + / j / ) k
E. Aljabar vektor dala& ruan* dan b+dan*
.ika diketahui vektor a 3 a
"
+ / a
)
j / a
-
k dan
b 3 b
"
+ / b
)
j / b
-
k dan m,n sebarang skalar, maka berlaku
". Penjumlahan dua vektor
a ( b " a
"
/ a
)
! + ( a
)
/ b
)
! j / a
-
/ b
-
! k
). Pengurangan dua vektor
a ' b " a
"
- a
)
! + ( a
)
- b
)
! j / a
-
- b
-
! k
-. Perkalian vektor dengan skalar m
m a 3 m a
"
! + / m a
)
! j / m a
-
! k
#erdasarkan definisi kesamaan dua vektor, dua vektor a 3
a
"
+ / a
)
j / a
-
k dan b 3 b
"
+ / b
)
j / b
-
k dikatakan sama jika hanya jika
a
"
3 b
"
, a
)
3 b
)
, a
-
3 b
-
Lat+han
". %iketahui vektor a 3 ) + -- j / 0 k ! b 3 + / 1 j -- k , " ; + - j /) k.
@entukan4
a. a - b ( )
b. - '"/) ) a - b !
). Sebuah mobil bergerak ke arah utara sejauh - km, kemudian 1 km ke
arah timur laut. +ambarkan perpindahan ini secara grafis
8
-. #uktikan bahwa diagonal-diagonal dari jajaran genjang saling
berpotongan di tengah.
BAB II
%ASIL KALI TITIK DAN %ASIL KALI SILAN.
A. %a,+l Kal+ T+t+k/ Dot Produt/ Inner Produt
0. De1+n+,+
Aisalkan diberikan a 3 a
"
+ / a
)
j / a
-
k dan
b 3 b
"
+ / b
)
j / b
-
k dua vektor dalam B
-
. :asil kali titik dari vektor
a dan b yang dinotasikan dengan a b adalah
a b " a
"
b
"
/ a
)
b
)
/ a
-
b
-
.......................................... )."
9
Sebagai catatan, hasil kali titik merupakan suatu besaran skalar.
,ontoh
@entukan a b jika diketahui a 3 ) + / "6 j -") k dan b 3 -- + / 0 k
Penyelesaian
a b " -9 / 6 *
0< 3 10
2. S+1at' ,+1at ha,+l kal+ t+t+k
.ika a, b! adalah vektor- vektor dalam B
-
dan , suatu
skalar, maka berlaku
a. a a 3 0 dan a a " 0 jika dan hanya jika a " 0
b. a b 3 b a
c. a b ! 3 a b " a b " 4 a b #
d. a 4b ( ! 3 a b / a dan a ( b# " a / b
e. .ika a 3 a
"
+ / a
)
j / a
-
k dan b 3 b
"
+ / b
)
j / b
-
k maka
a b3a
"
b
"
/a
)
b
)
/a
-
b
-
a a 3 a
)
3 a
"
a
"
/ a
)
a
)
/ a
-
a
-
3 a
"
)
/ a
)
)
/ a
-
)
b b 3 b
)
3 b
"
b
"
/ b
)
b
)
/ b
-
b
-
3 b
"
)
/ b
)
)
/ b
-
)
f. a b 3 6 dan a ! b bukan vektor nol , maka a dan b saling
tegak lurus.
g. $husus untuk vektor- vektor satuan pada arah- arah positif
sumbu- sumbu koordinat berlaku
10
+ + 3 "
j j 3 "
k k 3 "
+ + j 3 j + 3 6
j j k 3 k j3 6
+ + k 3 k + 3 6
#erdasarkan teorema Phytagoras panjang vektor a 3 a
"
+ / a
)
j / a
-
k
adalah4 a 3
2
3
2
2
2
1
a a a + + ......................................................... ).)
&kibatnya a a 3 a
"
a
"
/ a
)
a
)
/ a
-
a
-
3 a
"
)
/ a
)
)
/ a
-
)
3 a
)
Aisalkan diketahui vektor a dan b sesuai gambar )." dibawah ini
#erdasarkan hukum kosinus diperoleh
b-a
)
3 b
)
/ a
)
- ) b a
cos ...................... ).-
x
y
z
b - a
O
Gambar 2.1
a
b
11
$arena
b'a
)
" b'a ! b'a !
" bb'a!'ab'a!
3b b! - b a! - a b! ( a a!
" b b ( a a - ) a b !
" b
)
/ a
)
- ) a b !.......................................).0
#erdasarkan persamaan ).- dan ).0 diperoleh
b
)
/ a
)
- ) a b ! 3 b
)
/ a
)
- ) b a
cos
a b ! 3 b a
cos .................. ).1
&dapun arti geometris dari persamaan ).1 adalah sebagai berikut
#erdasarkan gambar ).) di atas. %iperoleh bcos 3 panjang proyeksi b
pada a
a b! 3 a bcos 3 panjang a kali panjang proyeksi b pada a
a b! 3 b a cos 3 panjang b kali panjang proyeksi a pada b
b
a
b c!
b
a c!
a
Gambar 2.2
12
.ika a 3 a
"
+ / a
)
j / a
-
k dan e adalah vektor satuan pada arah a maka e
dapat dicari dari
$ontoh
%iketahui a 3 -) + / j / - k
b 3 + - 0 j
3 - + - j / ) k
@entukan
a) a b
b) a , b ,
c) a ( b , a (
d) a ' b #
e) -a )b
f) a ( b #
") cos . %imana merupakan
sudut yang dibentuk a dan b
h! 'ektor satua e pada arah a
Penyelesaian
a. a b 3 -) * 0 / 6 3 -9
b. a 3 9 1 4 + + 3 14
e
a
2
3
2
2
2
1
3 2 1
a a a
k a j a i a
a
a
e
+ +
+ +
= =
13
b 3 16 1+ 3 17
3 4 1 9 + + 3 14
c. a ( b " ' + -- j / - k maka a ( b 3 9 9 1 + + 3 19
a ( " + / 1 k maka a ( 3 25 1+ 3 26
d. %iketahui a - b " '- + /1 j / - k dan 3 - + - j / ) k maka
a ' b # 3 -? -1 / 9 3 -<
e. %iketahui -a 3 -9 + / - j / ? k dan )b 3) + - < j maka
-a )b 3 -") * )0 3 --9
f. %iketahui a ( b " ' + -- j / - k dan 3 - + - j / ) k maka
a ( b # " -- / - /9 3 9
g.
389 , 0
17 14
6
c! =
=
b a
b a
3 a
)
b
)
- a b !
)
3 a
)
b
)
- a
)
b
)
cos
)
3 a
)
b
)
sin
)
......................................................).;
dimana adalah sudut yang dibentuk oleh a dan b.
#erdasarkan persamaan ).;, dapat disimpulkan bahwa a
b adalah suatu vektor yang tegak lurus terhadap bidang yang
memuat a dan b dengan panjang a
b
sin
.@erdapat dua
kemungkinan vektor yang memenuhi kondisi ini, karena ada dua
pilihan arah yang tegak lurus normal ! terhadap bidang P yang
memuat a dan b.
#erdasarkan gambar ).0 jelas menunjukan dua pilihan n0
dan n2 yang tegak lurus terhadap P dengan n
0
3 -n
0
3 a
b
sin
.
Selanjutnya vektor mana yang mewakili a b! n
0
atau n
)
.
a
b
b
!$%
P
n
1
--n
1
= n
2
Gambar 2.4
17
#erdasarkan k + 3 j maka vektor tersebut adalah vektor tersebut
adalah n
0
.
Sebenarnya ada cara yang praktis untuk menentukan arah
n
0
yang mewakili a b dalam berbagai posisi. ,ara tersebut yang
dikenall dengan kaidah tangan kanan. &dapun caranya adalah
gunakan telapak tangan kanan sedemikian sehingga melengkung
dari a ke b melaluii sudut , Aaka ujung ibu jari menunjukkan arah
dari a b. &kibatnya jika urutan verktor dibalik yaitu dari b ke a
maka diperoleh - a b! dengan kata lain arahnya berlawanan.
#erdasarkan gambar ).0 terlihat bahwa b sin merupakan
tinggi jajaran genjang yang dilukiskan oleh a dan b dan a
merupakan panjang alas jajaran genjang yang dilukiskan oleh a dan
b. Oleh karena itu diperoleh
a b 3 a
b
sin
3 8uas jajaran genjang yang dilukiskan oleh a dan b
.adi dapat disimpulkan bahwa a b merupakan vektor
yang tegak lurus pada a dan b yang besarnya samadengan luas
jajaran genjang yang dilukiskan oleh a dan b
Selain menggunakan kaidah tangan kanan, arah a b dapat
diibaratkan seperti arah maju sekrup putar kanan yaitu sekrup
diputar dari a ke b.
18
$ontoh
%iketahui a 3 ) + - - j * k dan b 3 + / 0 j -) k. @entukan
a. a b
b. b a
c. a / b ! a * b !
Penyelesaian
a. a b 3
k j
-
-
i
k j i
4 1
3 2
2 1
1 2 1 3
2
2 -
+
=
) - 0
0 "
" - - -
" "6 + / - j /"" k
b. b a " ' a b " ' 4"6 + / - j /"" k #
c. a / b " - + / j * - k
19
a * b " + - ; j *k
a / b ! a * b !3
k j
-
i
-
k j i
7 -
-
1
1 3
1 1
3 3
7
3 1
1
3 +
=
" -
; - "
- - "
" -"-)"! + * -/-! j / -)"-"! k
"-)) + -9 j * )) k
Selain enam sifat tersebut di atas, masih ada satu sifat yang
juga tidak kalah penting yaitu jika a , b ! adalah vektor maka sifat
assosiatif tidak berlaku.
a b ! a b !
Lat+han
". %iketahui a 3 - + - j / k dan b 3 + / ) j * k. @entukan
20
a. a b
b. 4 a ( b # 4 a - b #
). .ika a 3 - + - ) j / ) k , b 3 ) + / j * k dan a 3 + * ) j / ) k !
tentukan
a. a b
b. b
c. a 4 b #
3. #uktikan a b "
k
b b
a a
j
b b
a a
i
b b
a a
b b b
a a a
k j i
2 1
2 1
3 1
3 1
3 2
3 2
3 2 1
3 2 1
+ =
$. %a,+l Kal+ Tr+)el Skalar
21
.ika diketahui tiga vektor yaitu a 3 a
"
+ /a
)
j /a
-
k ,
b 3b
"
+ /b
)
j / b
-
k dan 3 c
"
+ /c
)
j /c
-
k. Selanjutnya didefinisikan
:asil $ali @ripel Skalar dari vektor a, b dan sebagi berikut
a b ! yang dinotasikan dengan C a, b , D
#erdasarkan persamaan )." dan ).9 maka diperoleh
a b ! 3 a
k
c c
b b
j
c c
b b
i
c c
b b
c c c
b b b
k j i
2 1
2 1
3 1
3 1
3 2
3 2
3 2 1
3 2 1
+ =
" a
"
+ /a
)
j /a
-
k! E b
)
c
-
- b
-
c
)
! + - b
"
c
-
- b
-
c
"
! j /
b
"
c
)
* b
)
c
"
! k
3 a
"
b
)
c
-
- b
-
c
)
! - a
)
b
"
c
-
- b
-
c
"
! / a
-
b
"
c
)
* b
)
c
"
!
22
3
3 1
3 1
3 1
2
2
2
c c c
b b b
a a a
.adi diperoleh rumusan sebagai berikut
a b ! 3
3 1
3 1
3 1
2
2
2
c c c
b b b
a a a
..........................................).<
#erdasarkan sifat determinan maka diperoleh
C a, b , D 3 C ! a, b D 3 C b , ! a D ..........................).?
+ambar ).1 berikut dapat dipergunakan untuk memahami
persamaan ).?.
Lat+han
". %iketahui vektor-vektor a3 -+ - j / ) k, b3 ) + / j * k dan 3 + - j /) k
a!. @unjukkan bahwa C a, b , D 3 C ! a, b D 3 C b , ! a D
23
a
b
c
&
b!. @unjukkan a a ! 3 0
2. %iketahui a 3 a
"
+ / a
)
j / a
-
k! b 3b
"
+ /b
)
j /b
-
k! dan 3 c
"
+ / c
)
j / c
-
k
#uktikan bahwa4 a!. C a, b , D 3 C ! a, b D 3 C b , ! a D
b!. a a ! 3 0
c!. a=b/! 3 a=b / a=
D. %a,+l Kal+ Tr+)el Vektor
.ika diketahui tiga vektor yaitu a 3 a
"
+ /a
)
j /a
-
k ,
b 3b
"
+ /b
)
j / b
-
k dan 3 c
"
+ /c
)
j /c
-
k. Selanjutnya didefinisikan
:asil $ali @ripel vektor dari vektor a, b dan sebagi berikut
a b ! atau a b !
&dapun definisi kedua rumusan tersebut adalah
ab ! 3 a ! b - a b !
)."6
ab! " a ! b - b ! a ).""
#erdasarkan rumus )."6 dan )."" di atas tampak bahwa
ruas kanan adalah kombinasi linear vektor- vektor di dalam kurung di
ruas kiri dengan koefisien- koefisien kombinasi linear adalah dot
product vektor di luar kurung dengan vektor di dalam kurung, dimulai
dengan dua vektor yang berjauhan.
24
#erdasarkan rumus )."6 dan )."". dapat disimpulkan bahwa
:asil $ali @ripel vektor dari vektor tidak berlaku sifat assosiatif.
a b ! a b !
&dapun rumus-rumus pengembangan yang melibatkan
empat vektor a, b , dan d adalah sebagai berikut
a b ! d ! 3 a ! b d ! - a d ! b ! ).")
ab ! = d ! 3 C a, , d D b - C b, , d D a )."-
ab ! = d ! 3 C a, b , d D - C a, b , D d )."0
Selanjutnya berdasarkan persamaan )."- dan )."0 diperoleh
C a, b , D d 3 C d, b , D a / C d, , a D b /C d, a , bD
$ontoh
%iketahui vektor- vektor a3 -+ - j / ) k, b3 ) + / j * k , 3 + - j /) k
dan d 3 ) + / - j / 1 k. @entukan
a. a b ! dan a b !
b. a b ! d !
c. a b ! = d !
Penyelesaian
a. a b ! 3 a ! b - a b !
" - / " /0 ! b - 9 -" * ) !
" < b --
" < ) + / j * k ! -- + - j /) k !
" "-+ / "" j -"6 k
25
a b ! " a ! b - b ! a
" - / " /0 ! b * ) * ) * ) ! a
" < b / ) a
" < ) + / j * k ! / ) -+ - j / ) k !
" )) + / 9 j * 0 k
b. a b ! d ! 3 a ! b d ! - a d ! b !
3 <! 0! * "-! )!
3 1<
d. a b ! = d ! " C a, b , d D - C a, b , D d
dimana
C a, b , d D 3
1
3 2
1 1 2
2 1 3
26
3
2
3 2
1 2
) 1 (
2
2
3
5 3
1 1
+
1
"
" -<! / ") / ) 0!
" 00
C a, b , D 3
2 1
1 1 2
2 1 3
"
27
3
2
1 1
1 2
) 1 (
1
2
3
2 1
1 1
)
"
3 "!-! / 1!"! / --!)!
3)
.adi
a b ! = d ! " C a, b , d D - C a, b , D d
" 00 - ) d
" 00 + - j /) k ! * ) ) + / - j / 1 k!
" 06 + * 16 j /;< k
Lat+han
". %iketahui vektor)4 a3+ - ) j - - k, b3) + / j * k, 3 + /- j -) k
@entukan
28
a. | a b ! | dan | a b ! ! |
b. a b !
c. a b ! !
d. a b ! = b !
e. a b ! b !
). #uktikan persamaan )."6 dan ).""
3. #uktikan a b ! / b a ! / a b ! " 0
BAB III
DI55ERENSIAL
6.0 Turunan B+a,a dar+ vektor
Aisalkan Ru! suatu vektor yang tergantung pada variabel
skalar tunggal u.
Aaka
u
u R u u R
u
u R
+
=
) ( ) ( ) (
....................................................... -."
dimana u menunjukan suatu pertambahan dalam u. 8ihat gambar di
bawah ini.
29
&kibatnya turunan biasa dari vektor Ru! terhadap skalar u adalah
u
u R u u R
u
u R
du
dR
u u
+
=
=
! !
lim
!
lim
6 6
...............................
-.)
jika limitnya ada.
6.2 Kurva - kurva ruan*
.ika r4u# vektor posisi dari sebarang titik =,y,>! yang
tergantung pada variabel skalar tunggal u. Aaka
r 3 =u! + / yu! j / >u! k, dimana =,y dan > dianggap sebagai fungsi
u. #erdasarkan persamaan -." diperoleh
u
u r u u r
u
u r
+
=
) ( ) ( ) (
..........................................................
....-.-
&kibatnya berdasarkan persamaan -.) diperoleh
u
u r u u r
u
u r
du
dr
u u
+
=
=
) ( ) (
'$m
) (
'$m
0 0
$arena r 3 =u! + / yu! j / >u! k ! akibatnya diperoleh
R(()
R((+()-R(() R((+()
30
[ ] [ ]
[ ]
k
du
j i
du
k
u
u z u u z
j
u
u y u u y
i
u
u x u u x
u
k u z u u z j u y u u y i u x u u x
u
k u z j u y i u x k u u z j u u y i u u x
u
u r u u r
u
u r
du
dr
u u u
u
u
u
u
dz dx
+ + =
+
+
+
+
+
=
+ + + + +
=
+ + + + + + +
=
+
=
=
) ( ) (
'$m
) ( ) (
'$m
) ( ) (
'$m
)) ( ) ( * )) ( ) ( * )) ( ) ( *
'$m
) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) (
'$m
) ( ) (
'$m
) (
'$m
0 0 0
0
0
0
0
.adi
k
du
dz
j
du
dy
i
du
dx
du
dr
+ + =
FFFFFFFFF................................... -.0
$arena
du
dr
merupakan fungsi vektor terhadap u, maka dapat dicari
)
)
du
r d
dst.
.ika u merupakan waktu maka
k
du
dz
j
du
dy
i
du
dx
du
dr
+ + =
merupakan
kecepatan dan
2
2
du
r d
merupakan percepatan.
ontoh
". %iketahui a 3 1t
)
+ / sin -t j / e
0t
k . tentukan
du
da
dan
2
2
du
a d
31
). Sebuah partikel bergerak sepanjang kurva dengan persamaan
parameter
= 3 0t e
sin )t
, y 3 cos -t
)
dan > 3 1t
-
.
a. tentukan kecepatan dan percepatan pada sembarang waktu
b. tentukan kecepatan dan percepatan pada saat t 36
Penyelesaian
". %iketahui a 3 1t
)
+ / sin -t j / e
0t
k maka
du
da
3 "6t + / -cos -t j / 0e
0t
k
2
2
du
a d
3 "6 + * ?sin -t j / "9e
0t
k
). %iketahui persaman parameter = 3 0t e
sin )t
, y 3 cos -t
)
dan > 3 1t
-
.
maka diperoleh vektor posisi dari =,y,>! sebagai berikut
r 3 0t e
sin )t
+ / cos -t
)
j / 1t
-
k
akibatnya diperoleh
a. v t!3
dt
dr
3 0 e
sin )t
/
<t cos)t e
sin )t
! + - 9t sin -t
)
j / "1t
)
k
a t!"
2
2
dt
r d
3 70e
sin )t
cos )t. )!
/
< cos)t / C<t. -sin)t!.)!e
sin)t
/
<tcos)t e
sin )t
cos)t.)! + * 9 sin -t
)
/9tcos-t
)
.9t! j / -6t
k
"
b. v o! 3 0+ dan a t!" "9 +
6.6 Ru&u,' ru&u, d+1eren,+a,+
32
.ika A! B! dan $ adalah fungsi * fungsi vektor dari variabel
skalar tunggal u yang differensiabel dan suatu fungsi skalar dari u
yang differensiabel maka diperoleh rumus-rumus differensiasi fungsi
vektor sebagai berikut
a.
du
d
A( B ! 3
du
d
A (
du
d
B
b.
du
d
A B ! 3 A
du
d
B /
du
d
A# B
c.
du
d
A B ! 3 A
du
d
B /
du
d
A# B
d.
du
d
A ! 3
du
d
A /
du
d
A
e.
du
d
4A B $!!3 A B
du
d
$!/A
du
d
B $! /
du
d
A# B
$!
f.
du
d
4A B$!! 3 A B
du
d
$! / A
du
d
B $! /
du
d
A# B
$!
".
du
d
A B !$ " A B !
du
d
$/ A
du
d
B ! $ /
du
d
A# B
! $
#ukti
".
du
d
A( B ! 3
du
d
A (
du
d
B
#ukti
Aisalkan A 3 a
"
u! + / a
)
u! j / a
-
u! k
B 3 b
"
u! + / b
)
u! j / b
-
k
du
d
A( B !3
du
d
CE a
"
u!/ b
"
u!G +/E a
)
u!/ b
)
u!G j /Ea
-
u!/ b
-
u!G
k D
33
3
du
d
E a
"
u!/ b
"
u!G + /
du
d
E a
)
u!/ b
)
u!G j /
du
d
Ea
-
u!/ b
-
u!G k
3E
du
d
a
"
u!/
du
d
b
"
u!G + / E
du
d
a
)
u!/
du
d
b
)
u!G j /E
du
d
a
-
u!/
du
d
b
-
u!G k
3E
du
d
a
"
u! + /
du
d
a
)
u!j/
du
d
a
-
u! kG/ E
du
d
b
"
u! + /
du
d
b
)
u!j/
du
d
b
-
u! kG
3
du
d
A (
du
d
B
2.
du
d
A B ! 3 A
du
d
B /
du
d
A B
#ukti
Aisalkan A 3 a
"
u! + / a
)
u! j / a
-
u! k dan A 3 b
"
u! + / b
)
u! j / b
du
d
A B ! 3
du
d
Ea
"
u! b
"
u! / a
)
u! b
)
u!
/ a
-
u! b
-
u!G
3
du
d
E a
"
u! b
"
u!G/
du
d
E a
)
u! b
)
u!G/
du
d
E a
-
u! b
--
u!G
3 Ea
"
u!
du
d
b
"
u!/
du
d
Ca
"
u!D b
"
u!G/Ea
)
u!
du
d
b
)
u!/
du
d
Ca
)
u!D b
)
u!G/ E a
-
u!
du
d
b
-
u!/
du
d
Ca
-
u!D b
--
u!G
3 E a
"
u!
du
d
b
"
u!/ a
)
u!
du
d
b
)
u!/ a
-
u!
du
d
b
-
u!G/ E
du
d
Ca
"
u!D b
"
u!G/
du
d
Ca
)
u!D b
)
u! /
du
d
Ca
-
u!D b
--
u!G
34
3 A
du
d
B /
du
d
A B
$ontoh
%iketahui A 3 1t
)
+ / sin -t j / e
0t
k ! B 3 sin t + - cos 1t j , $ 3 -t
)
+ / t j
/ t
-
k dan 3 0te
)t
@entukan
dt
d
A B !,
dt
d
A B !,
dt
d
A !,
dt
d
A B $ !.
Penyelesaian
a.
dt
d
A B ! 3 A
dt
d
B /
dt
d
A B
3 E1t
)
+ / sin -t j / e
0t
k! 4cos t + /1 sin 1t j!G /E "6t + /
-cos -t j / 0e
0t
k! 4 sin t + - cos 1t j # G
3 E1t
)
cos t/ 1sin -t sin 1t G/ E "6t sin t - -cos -t cos 1t G
b.
dt
d
A B !3 A
dt
d
B /
dt
d
A B
A
dt
d
B " -e
0t
1 sin 1t + ( e
0t
cos t j ( )1 t
)
sin 1t- sin -t cos t ! k
dt
d
A B " 0e
0t
cos 1t + / 0e
0t
sin t j / -"6t cos 1t--cos -t sin t! k
dt
d
A B !3 -e
0t
1 sin 1t / 0e
0t
cos 1t ! + / e
0t
cos t / 0e
0t
sin t! j
( E )1 t
)
sin 1t- sin -t cos t ! / -"6t cos 1t--cos
-t sin t! G k
c.
dt
d
A ! 3
dt
d
A /
dt
d
A
3 0te
)t
! "6t + / -cos -t j / 0e
0t
k! / 0e
)t
/<te
)t
! 1t
)
+ /
sin -t j / e
0t
k#
3 E06t
)
e
)t
/)6t
)
e
)t
/06t
-
e
)t
G+ ( E ")te
)t
cos -t / 0e
)t
sin -t / <te
)t
sin -t G j / E"9te
)t
e
0t
/0e
)t
e
0t
/<te
)t
e
0t
! k
" E06t
)
e
)t
/)6t
)
e
)t
/06t
-
e
)t
G+ / E ")te
)t
35
cos -t / 0e
)t
sin -t / <te
)t
sin -t G j / )0te
9t
/ 0e
9t
! k
d.
dt
d
4AB$! 3 A B
dt
d
$! / A
dt
d
B $ ! /
dt
d
A B
$ !
3 E41t
)
+ / sin -t j / e
0t
k # --t
)
cost + - -t
)
sint j (
sint / 9t cost ! kG / E41t
)
+ / sin -t j / e
0t
k # 1t
-
sin t + - t
-
cost j / t cost * "1 -t
)
sint ! k G/ E "6t
+ / -cos -t j / 0e
0t
k! t
-
cost + ' t
-
sin t j / t sin
t / - t
)
cost ! k
3 E -"1t
0
cos t - -t
)
sin -t sint / e
0t
sint / 9t cost !G /
E )1t
1
sin t - t
-
cost sin -t / e
0t
t cost * "1 -t
)
sint !G/E "6 t
0
cost - - t
-
cos -t sin t /0e
0t
t sin t /
- t
)
cost !
Lat+han
1. .ika A dan B adalah fungsi vektor dari variabel skalar tunggal u
yang differensiabel. #uktikan bahwa
du
d
A B ! 3 A
du
d
B /
du
d
A B
2. 'ektor kedudukan dari sebuah partikel yang bergerak diberikan
oleh r 3 cost + / sin t j dimana merupakan suatu
konstanta. @unjukkan bahwa
a. $ecepatan v dari partikel tegak lurus terhadap r
b. Percepatan a arahnya menuju titik asal dan besarnya
sebanding dengan jarak ke titik asal.
c. @unjukkan bahwa r v merupakan vektor konstan
3. #uktikan bahwa A
2
2
dt
d
B '
2
2
dt
d
A B "
dt
d
A
dt
d
B '
dt
d
A
B!
36
6.8 Turunan )ar,+al dar+ vektor' vektor
.ika A adalah sebuah vektor yang tergantung pada lebih dari
satu variabel skalar, misalnya variabel =,y dan >, maka vektor A
dapat ditulis sebagai
A 3 A =,y,>!
@urunan parsial dari A terhadap =, terhadap y dan terhadap > adalah
x
A
3
x
z y x A z y x x A
x
+
) , , ( ) , , (
'$m
0
y
A
3
y
z y x A z y y x A
y
+
) , , ( ) , , (
'$m
0
z
A
3
z
z y x A z z y x A
z
+
) , , ( ) , , (
'$m
0
Sebagaimana telah dipelajari di kalkulus, turunan yang lebih tinggi
dapat didefinisikan sebagai berikut
2
2
x
A
3
x
x
A
!,
2
2
y
A
3
y
y
A
! ,
2
2
z
A
3
z
z
A
!
y x
A
2
3
x
y
A
! ,
x y
A
2
3
y
x
A
! ,
2
3
z x
A
3
x
2
2
z
A
!
&dapun aturan aturan untuk turunan parsial dari vektor- vektor
mirip dengan yang dipelajari di kalkulus. .adi jika A dan B dalah
fungsi- fungsi vektor dari variabel skalar =,y dan >, maka
a.
x
A B# 3 A
x
B /
x
A B
b.
x
A B ! 3 A
x
B /
x
A B
c.
x y
2
A B# 3
y
E
x
A B!G3
y
E A
x
B /
x
A
B G
37
$ontoh
%iketahui A 3 )=
)
y - =
0
! + / e
=y
-y sin= ! j / =
)
cosy k. @entukan
x
A
,
y
A
,
2
2
x
A
,
y x
A
2
Penyelesaian
x
A
3 0=y - 0=
-
! + / ye
=y
-y cos= ! j / )=cosy k
y
A
3 )=
)
+ / =e
=y
- sin= ! j - =
)
siny k
2
2
x
A
3 0y - ")=
)
! + / y
)
e
=y
/ y sin= ! j / )cosy k
y x
A
2
3 0= + / =ye
=y
- cos= ! j - )=siny k
BAB IV
.RADIEN! DIVER.ENSI DAN $9RL
8.0 O)erator Del atau Nabla
Pada awal pembahasan bab ini, akan diperkenalkan terlebih
dahulu tentang suatu operator %el atau (abla.&dapun notasi untuk
operator del tersebut adalah dengan definisi sebagai berikut4
3
x
+ /
y
j (
z
k
...........................................................0."
Pada persamaan 0." di atas menunjukkan merupakan
suatu vektor, akibatnya memiliki sifat sifat sama dengan sifat- sifat
vektor yang sudah dibahas pada bab terdahulu.
&dapun manfaat dari operator del tersebut adalah digunakan
pada pembahasan tentang gradien, divergensi dan curl.
8.2 .rad+en
38
Aisalkan x,y,z! fungsi skalar yang terdefinisi dan
differensiabel pada tiap- tiap titik x,y,z! dalamsuatu daerah tertentu
dari ruang. +radien , ditulis atau grad didefinisikan sebagai
3
x
+ /
y
j (
z
k #
3
x
+ /
y
j (
z
k
" 4
x
,
y
!
z
! .............................................................0.)
$ontoh
%iketahui fungsi skalar f x,y,z! 3 )x / -y
)
* sin z dan
g x,y,z! 3 -x
)
y * y
-
z
)
. @entukan
a. f dan g
b. f / g !
c. f g !
.awab
a. f 3
x
f
+ /
y
f
j (
z
f
+ /
y
g
j (
z
g
k " 9xy + / -x
)
* -y
)
z
)
! j * )y
-
z k
b. f / g 3 )x / -y
)
* sin z / -x
)
y * y
-
z
)
f / g ! 3 ) / 9xy! + / 9y / -x
)
* -y
)
z
)
! j ( cos > * )y
-
z ) k
c. f g 3 )x / -y
)
* sin z ! -x
)
y * y
-
z
)
!
3 9x
-
y / ?x
)
y
)
- -x
)
sin z - )x y
-
z
)
- -y
0
z
)
/ y
-
z
)
sin z
39
f g ! 3 "<x
)
y / "<xy
)
- 9x sin z - ) y
-
z
)
! + / 9x
-
/ "<x
)
y - 9x
y
)
z
)
- ")y
-
z
)
/ -y
)
z
)
sin z! j /--x
)
cos z - 0x y
-
z - 9y
0
z /
)y
-
z sin z / y
-
z
)
cos z !k
S+1at' ,+1at
Selanjutnya akan dibahas sifat- sifat gradien. .ika diketahui f
x,y,z! dan gx,y,z! fungsi- fungsi skalar yang terdefinisi dan
terdifferensial pada tiap- tiap x,y,z!pada daerah tertentu di ruang,
maka berlaku
a. f / g ! 3 f / g
b. f g ! 3 f g / g f
#ukti
a. f / g ! 3
x
+ /
y
j (
z
k # f / g !
3
x
g f
+ ) (
+ /
y
g f
+ ) (
j (
z
g f
+ ) (
k
3 4
x
f
/
x
g
! + /
y
f
(
y
g
! j (
z
f
(
z
g
!k
3 4
x
f
+/
y
f
j /
z
g
k ! (
x
g
+ /
y
g
j (
z
f
k !
3 E
x
+ /
y
j (
z
k # f G/ E
x
+ /
y
j (
z
k #
g G
3 f / g
b. f g! 3
x
+ /
y
j (
z
k # f g !
40
3
x
fg
) (
+ /
y
fg
) (
j (
z
fg
) (
k
3 f
x
g
/ g
x
f
! + / f
y
g
/ g
y
f
! j ( f
z
g
/ g
z
f
! k
3 f
x
g
+ / f
y
g
j ( f
z
g
k ! / g
x
f
+ / g
y
f
j (
g
z
f
k !
3 f
x
g
+ /
y
g
j (
z
g
k ! / g
x
f
+ /
y
f
j (
z
f
k !
3 f
x
+ /
y
j (
z
k # g + g
x
+ /
y
j (
z
k #
f
3 f g / g f
8.6 D+ver*en,+
Aisalkan A 3 a
"
+ / a
)
j / a
-
k fungsi vektor yang terdefinisi dan
terdifferensial dalam suatu daerah tertentu dari ruang. Aaka
divergensi dari A ditulis A didefinisikan sebagai berikut
A "
x
+ /
y
j (
z
k # a
"
+ / a
)
j / a
-
k #
41
"
x
a
1
/
y
a
2
(
z
a
3
.................................................. 0.-
$ontoh
1. %iketahui fungsi vektor A 3 x
)
z + * ) y
-
z
)
j / x y
)
z k . @entukan
A pada titik ",-","!.
2. %iketahui suatu fungsi skalar 3 ) =
-
y
)
z
0
. @entukan
Penyelesaian
1. A 3
x
z x
) (
2
/
y
) z y 2 - (
2 3
(
z
z) y x (
2
3 )x z * 9 y
)
z
)
/ x y
)
2. 3
x
+ /
y
j (
z
k #
3
x
+ /
y
j (
z
k
3 9 =
)
y
)
z
0
+/ 0 =
-
yz
0
j / < =
-
y
)
z
-
k
"
x
z y x
) 6 (
4 2 2
/
y
) z y x 4 (
4 3
(
z
) z y x 8 (
3 2 3
3 ") = y
)
z
0
/ 0 =
-
z
0
/ )0 =
-
y
)
z
)
S+1at',+1at
Selanjutnya akan dibahas sifat- sifat divergensi. Aisalkan
A x,y,z! 3 a
"
+ / a
)
j / a
-
k , B x,y,z! 3 b
"
+ / b
)
j / b
-
k fungsi * fungsi
vektor dan x,y,z! fungsi skalar yang terdefinisi dan differensiabel
pada tiap- tiap titik x,y,z! dalam suatu daerah tertentu dari ruang.
42
a. A / B ! 3 A ( B atau div A / B ! 3 div A ( div B
b. A! 3 A ( A #
c. 3
)
=
2
2
x
/
2
2
y
(
2
2
z
%engan
2
2
x
/
2
2
y
(
2
2
z
+ /
y
j (
z
k # C a
"
/ b
"
! +/ a
)
/ b
)
! j /
a
-
/ b
-
! k D
3
x
+ ) b a (
1 1
/
y
+ ) b a (
2 2
(
z
+ ) b (a
3 3
!
3
x
a
1
/
x
b
1
! /
y
a
2
/
y
b
2
! (
z
a
3
/
z
b
3
!
3
x
a
1
/
y
a
2
(
z
a
3
! /
x
b
1
/
y
b
2
/
z
b
3
!
3
x
+ /
y
j (
z
k # A /
x
+ /
y
j (
z
k # B
3 A ( B
b. A ! 3
x
+ /
y
j (
z
k # 4a
"
+ /a
)
j / a
-
k !
3
x
a
/
y
a
(
z
a
!
3
x
a
1
/ a
"
x
! /
y
a
2
/ a
)
y
! /
z
a
3
/ a
-
y
!
43
3 a
"
x
/ a
)
y
/ a
-
y
! /
x
a
1
/
y
a
2
/
z
a
3
!
3 E a
"
+ / a
)
j / a
-
k !
x
+ / a
)
y
j / a
-
y
k !G
/
x
a
1
/
y
a
2
/
z
a
3
!
3 A ( A #
c. = 4
x
+ /
y
j (
z
k #
3
x
! /
y
! (
z
!
3
2
2
x
+ /
2
2
y
j (
2
2
z
k 3
)
Lat+han
". Aisalkan H dan ' adalah fungsi- fungsi skalar. #uktikan bahwa
H ' * ' H! 3 H
)
' - '
)
H
). :itunglah divergensi dari fungsi vektor berikut
a. 5 x,y,z! 3 e
xy
+ / cosx/y! j / xy
)
z k
b. .x,y,z! 3 x
)
/ )xy
-
/ z! - + - 0j /k #
8.8 $url/ Rota,+
Aisalkan A 3 a
"
+ / a
)
j / a
-
k fungsi vektor yang terdefinisi dan
terdifferensial dalam suatu daerah tertentu dari ruang. Aaka ,url A
atau Botasi & yang dinotasikan dengan ,url A &tau Bot A atau I
A didefinisikan dengan
I A "
x
+ /
y
j (
z
k # I a
"
+ / a
)
j / a
-
k !
44
3
3 2 1
a a a
z y x
k j i
3
3 2
a a
z y
+ '
3 1
a a
z x
j /
2 1
a a
y x
k
3
y
a
3
-
z
a
2
! + - 4
x
a
3
-
z
a
1
! j /
x
a
2
-
y
a
1
! k
.............. 0.0
$ontoh
". Aisalkan A 3 xz
-
+ - )x
2
yz j ( )yz
8
k. @entukan curl A pada titik
",-","!
). .ika A " x
2
y + - )xz j / )yz k . @entukan curl dari curl A
Penyelesaian
1. I A "
x
+ /
y
j (
z
k # I xz
-
+ - )x
2
yz j / )yz
8
k !
3
4 2 3
2yz yz 2x xz
z y x
k j i
45
3
y
) 2yz (
4
-
z
yz) 2x - (
2
! + -4
x
) 2yz (
4
-
z
) xz (
3
! j/
x
) y 2x (
z 2
-
y
) xz (
3
! k
3 )z
8
( )x
2
y ! + / -xz
)
! j - 0xyz k
2. curl curl A 3 I I A!
3 I
2yz 2xz y x
2
z y x
k j i
3 I C )x / )z ! + * x
)
/ )z ! k D
3
) 2 (x - 0 2x
2
z
z y x
k j i
3 )x /) ! j
S+1at' ,+1at
Aisalkan A x,y,z! 3 a
"
+ / a
)
j / a
-
k , B x,y,z! 3 b
"
+ / b
)
j /
b
-
k fungsi * fungsi vektor dan x,y,z! fungsi skalar yang terdefinisi
dan differensiabel pada tiap-tiap titik x,y,z! dalam suatu daerah
tertentu dari ruang. Aaka berlaku sifat4
46
a. I A ( B # " I A ( I B
b. I A ! 3 ! I A ( I A #
c. I ! 3 0
#ukti
a. IA ( B! 3
x
+ /
y
j (
z
k # I a
"
/b
"
! +/ a
)
/ b
)
! j/a
-
/ b
-
!
k !
3
+ + +
3 3 2 2 1 1
a b a
b b a
z y x
k j i
3
y
b
+ ) a (
3 3
-
z
+ ) b a (
2 2
! + - 4
x
b
+ ) a (
3
3
-
z
b
+ ) a (
1 1
!
j /
x
a
+ ) b (
2
-
y
b
+ ) a (
1 1
! k
3
y
3
a
/
y
b
3
!-
z
a
2
/
z
b
2
!!+ *
x
3
a
/
x
b
3
!-
z
1
a
-
z
b
1
!! j /
x
a
2
/
x
b
2
! *
y
1
a
/
y
b
1
!k
3
y
3
a
-
z
a
2
!/
y
b
3
-
z
b
2
!!+ '
x
3
a
-
z
1
a
! /
x
b
3
-
z
b
1
!! j (
x
a
2
-
y
1
a
!/
x
b
2
-
y
b
1
!!k
3
y
3
a
-
z
a
2
!+ (
z
1
a
-
x
3
a
!j (
x
a
2
-
y
a
1
!k! /
y
b
3
-
z
b
2
!+ /
x
b
3
-
z
b
1
! j /
x
b
2
-
y
b
1
!k!
47
3
3 2 1
a a a
z y x
k j i
/
3 2 1
b b b
z y x
k j i
3 I A ( I B
b. I A ! 3
x
+ /
y
j (
z
k #I 4a
"
+ /a
)
j / a
-
k !
3
3 2 1
a a a
z y x
k j i
3
y
3
a
-
z
a
2
!+ (
z
1
a
-
x
3
a
!j (
x
a
-
y
a
1
!k!
3
y
3
a
/
y
3
a
!-
z
a
2
/
z
2
a
!!+ /
1
a
/
z
1
a
!-
3
a
/
x
3
a
!!j /
x
a
2
/
x
2
a
!-
y
a
1
/
y
1
a
!! k
3 C
y
3
a
-
z
2
a
! + /
z
1
a
-
x
3
a
! j /
x
2
a
-
y
1
a
! k D /
C
y
3
a
-
z
a
2
! + /
z
1
a
-
x
3
a
! j /
x
a
2
-
y
a
1
! k D
48
3
3 2 1
a a a
z y x
k j i
/ I A #
3 ! I A ( I A #
c. I ! 3 I 4
x
+ /
y
j (
z
k #
3
z y x
z y x
k j i
3 C
y
!-
z
!D + / C
z
!-
x
!D j
/ C
x
!-
y
!D k
3 C
z y
2
-
y z
2
D + / C
x z
2
-
z x
2
D j / C
y x
2
-
x y
2
!D k
3 0
lat+han
". %iberikan fungsi vektor 5 3 -x
)
y+ ( 4x
-
/ y
)
!j. @unjukkan bahwa
curl 5 " 0
49
). Sebuah vektor V dikatakan irrasional jika curl V 3 0. carilah
konsanta a,b,c sehingga V 3 = / )y / a>!+ / b= * -y *>!j / 0= /
cy / )>!k irrasional
RAN.K9:AN R9:9S'R9:9S ;AN. :EN.AND9N.
#erdasarkan pembahasan di atas, maka dapat dirangkum rumus-
rumus yang mengandung . .ika A dan B adalah fungsi vektor yang
differensiabel serta f dan g fungsi * fungsi skalar dari kedudukan =,y,>!
yang differensiabel, maka
1. f / g ! 3 f / g
2. A / B ! 3 A ( B atau div A / B ! 3 div A ( div B
3. A ! 3 A ( A #
4. 3
)
=
2
2
x
/
2
2
y
(
2
2
z
%engan
2
2
x
/
2
2
y
(
2
2
z