Materiay pomocnicze do wiczenia:

POMIARY ZABURZE ELEKTROMAGNETYCZNYCH

W OTOCZENIU URZDZE WYSOKIEGO NAPICIA



Pomiary zaburze elektromagnetycznych (EM) s zwizane z dwiema podstawowymi grupami zagadnie:
1. szeroko rozumian problematyk kompatybilnoci elektromagnetycznej (EMC), w ktrej obiekty
elektroenergetyczne stanowi potencjalne rda zakce, wytwarzajce w otaczajcym
je rodowisku elektromagnetycznym sygnay o poziomach przekraczajcych dopuszczalne;
2. metodami diagnostycznymi opartymi o detekcj antenow sygnaw wytwarzanych przez defekty
i uszkodzenia wystpujce w obiektach elektroenergetycznych, a prowadzce do lokalnych wzrostw
natenia pola elektrycznego, powyej wartoci natenia krytycznego powodujcego powstawanie
wyadowa.



1. OBIEKTY ELEKTROENERGETYCZNE RDA ZABURZE EM

Zaburzenia EM wok obiektw elektroenergetycznych s wywoywane przez wyadowania
elektryczne:
zupene iskrowe;
niezupene.

W zalenoci od intensywnoci dziaania wyrni mona:
wyadowania ulotowe wietlce na przewodach linii napowietrznych i osprzcie;
wyadowania snopice na osprzcie;
wyadowania ulotowe powierzchniowe (pezne) na izolatorach liniowych
i aparatowych;
wyadowania lizgowe na izolatorach przepustowych;
przeskoki czciowe np. pomidzy nie uziemionymi elementami metalowymi;
przeskoki pomidzy stykami w obwodach prdowych np. w wycznikach;
wyadowania niezupene wewntrz ukadw izolacyjnych np. w wewntrznych
defektach izolatorw liniowych
wyadowania niezupene w iskiernikach odgromnikw zaworowych.

Warunkiem wystpienia wyadowa jest przekroczenie wartoci krytycznej natenia pola
okrelonej wzorem Peeka:
( ) ] / [ / 1
2 1
cm kV r A m m E E
peak o cr
+ = (1)
gdzie:
E
o
natenie jonizacji zderzeniowej w warunkach normalnych (20C, 1013hPa)
ok. 31 [kV/cm]
r promie zastpczy przewodu [cm];
A wspczynnik empiryczny okrelajcy obszar wok przewodu, w ktrym
przekroczone jest krytyczne natenie pola dla warunkw j.w. A = 0.308 [cm
1/2
];
m
1
wspczynnik stanu przewodw
m
2
wspczynnik pogodowy
gsto wzgldna powietrza

+
=
273
p
k
d
(2)
gdzie:
p cinienie powietrza [Pa];
temperatura [C];
k
d
= 0,00289.

Powstawanie wyadowa ulotowych zwizane jest wic zarwno ze stanem konstrukcji
i powierzchni np. przewodw linii, jak rwnie panujcymi warunkami atmosferycznymi.



2. WASNOCI GENEROWANYCH SYGNAW

Wyadowania wytwarzaj krtkotrwae impulsy prdowe o duych stromociach i krtkich
czasach trwania, ktrych ksztat przyblia si:

krzyw dwuwykadnicz:
[ ] ) / exp( ) / exp( ) (
1 2
t t I t i =
0
(3)
gdzie:
1
,
2
stae czasowe skadowych eksponencjalnych;
I
0
warto prdu skadowych w chwili t = 0.

Widmo amplitudowe tego impulsu okrela wzr:
2
2 1
2
2 1
4
2 1
0
) ( ) (
) (

+ + +

= I i (4)
gdzie:
1
,
2
stae tumienia, bdce odwrotnociami staych czasowych
1
,
2
.

krzyw normaln (Gaussa):

=
2
2
0
0
2
) (
exp ) (

t t
I t i (5)
gdzie: wspczynnik rozmycia impulsu;
I
0
amplituda impulsu wyadowania.
Jego widmo amplitudowe okrela wzr:

=
2
exp 2 ) (
2 2
0

I I (6)
W kadym z modeli im krtszy impuls tym szersze pasmo czstotliwoci generowanych zaburze.
Rysunek 1 przedstawia typowe pasmo zaburze ulotowych na tle wykorzystywanych w technice
radiowej zakresw czstotliwociowych. Szczeglnie niekorzystnie zakcenia te oddziauj
w zakresach, w ktrych stosowana jest modulacja amplitudy AM (ang. amplitude modulation)
czstotliwoci radiowe poniej zakresu fal ultrakrtkich (UKF) oraz pasma transmisji obrazu
telewizyjnego. Klasyczne pomiary tych zaburze s wykonywane w zakresie od 0,15 do 30 [MHz],
okrelanym jako zakres zaburze radioelektrycznych.
Pomiary zaburze elektromagnetycznych 2

10
1

10
2

10
3

10
4

10
5

10
6

10
7

10
8

10
9

50Hz czstotliwo napicia sieci
zakres harmonicznych napicia sieci
od 2 do 30 harmonicznej (1001500 Hz) 310
2

310
3

310
4

310
5

310
6

310
7

310
8

310
9

f [Hz] zakres fal
UHF
ultra wysokie
VHF
b. wysokie
HF
krtkie
MF
rednie
LF
dugie
w
y

a
d
o
w
a
n
i
a

u
l
o
t
o
w
e

zakres pomiarw zaburze
radioelektrycznych
(0,1530 [MHz])

systemy
transmisji danych
w energetyce

radio AM
TV
radio FM
TV, sprzt
komputerowy
urzdzenia
mikrofalowe
GSM

z
a
k

c
e
n
i
a

r
a
d
i
o
e
l
e
k
t
r
y
c
z
n
e

510
9

VLF
ELF
10
6

10
5

10
4

10
3

10
2

10
1

10
0

10
1

[m]
10
7


Rys. 1. Widmo zaburze ulotowych na tle wykorzystywanych pasm czstotliwoci

Wyadowania niezupene s rdem zaburze przede wszystkim w zakresach czstotliwoci
radiowych, w szczeglnoci fal dugich i rednich tzn. dla czstotliwoci do 3 [MHz].
Przyblion warto natenia zakce radiowych mona okreli ze wzoru empirycznego:

FW m
F
D
F
d
E K ZR + + + + +
20
ln 8949 , 13
93 , 3
ln 3686 , 17 ) 95 , 16 ( 50 (7)
gdzie:
ZR warto natenia zakce radiowych [dB];
K wspczynnik K=3 dla 750kV i 3,5 dla pozostaych napi;
E
m
maksymalna warto natenia pola elektrycznego na przewodzie [kV/m];
d rednica przewodu [cm];
F wspczynnik F= 4dB dla pojedynczego przewodu i F=4,3422ln(n/4) dla n>1
(n - liczba przewodw w wizce);
D odlego przewodu od anteny [m];
h wysoko zawieszenia przewodu nad ziemi [m];
R odlego anteny od najbliszego przewodu fazowego [m];
F
FW
- wspczynnik pogodowy (F
FW
=17 - deszcz i wilgo; F
FW
=0 - dobra, sucha pogoda).
Pomiary zaburze elektromagnetycznych 3
Wyadowania zupene (iskrowe) powoduj powstawanie zakce w szerszym zakresie
czstotliwoci od 30 MHz do 3GHz wpywajc na jako odbioru programw
telewizyjnych, szczeglnie przy dobrej pogodzie. Gdy znane s wartoci nate zakce
radiowych wwczas poziom zakce telewizyjnych mona szacowa na podstawie wzoru:

2 , 3
) / 15 ( 1
) / ( 1
log 20
2
2
10
+

+
+
=
h
h R
f ZR ZTV (8)
gdzie:
ZTV warto natenia zakce telewizyjnych [dB];
ZR warto natenia zakce radiowych w odlegoci 15 [m] od osi najbardziej
odlegego skrajnego przewodu fazowego [dB];
f czstotliwo [MHz];
R odlego anteny od najbliszego przewodu fazowego [m];
h wysoko zawieszenia przewodw fazowych nad ziemi [m].



3. APARATURA POMIAROWA
MIERNIKI ZABURZE RADIOELEKTRYCZNYCH

Do pomiaru zaburze radioelektrycznych stosowane s ukady pomiarowe umoliwiajce
detekcj impulsowych sygnaw wyadowa przez ukad antenowy oraz analiz ich poziomu
w wybranym zakresie czstotliwoci za pomoc przestrajanego filtru pasmowego o wskim
pamie.


3.1. Filtracja wskopasmowa

Odpowied idealnego filtru pasmowego, o prostoktnej charakterystyce amplitudowej, nie
wnoszcego znieksztace fazy, na pobudzenie impulsem prdowym Diraca, opisana jest
zalenoci:
) 2 cos(
) (
) sin(
) (
m
dB 3
dB 3
t f
t f
t f
f A t u

=


(9)
gdzie:
A wspczynnik amplitudy;
f szeroko pasma filtru (na poziomie -3dB) ( f = f
2
- f
1
);
f
1
, f
2
dolna i grna czstotliwo graniczna filtru;
f
m
arytmetyczna czstotliwo rodkowa filtru ( f
m
= (f
1
+ f
2
)/2).

Dla duych wartoci dobroci Q filtr jest ukadem wskopasmowym, a jego odpowied ma
charakter silnie oscylacyjny, z zauwaalnym wpywem obwiedni opisanej funkcj sin(x)/x
oznaczanej rwnie jako sinc(x). Dla filtrw rzeczywistych, ktrych charakterystyki
odbiegaj od charakterystyki filtru idealnego, istotnymi parametrami s:

dobro Q:
dB
f
f
Q
3
m

= (10)

Pomiary zaburze elektromagnetycznych 4
wspczynnik prostoktnoci p:

1
dB 20
dB 3
<

=
f
f
p (11)
gdzie:
f
3dB
, f
20dB
szerokoci pasma filtru na poziomie odpowiednio -3dB i -20dB
wzgldem maksimum jego charakterystyki.

Rysunek 2 przedstawia przykad odpowiedzi dwustopniowego, wskopasmowego
wzmacniacza rezonansowego na pobudzenie impulsowe. Jeeli oba stopnie wzmacniacza
dostrojone s do tej samej pulsacji rezonansowej
0
oraz maj jednakowe wzmocnienia K
0
i wspczynniki tumienia , wwczas odpowied ta opisana jest zalenoci:
t e t K t u
t
0
2 2
0
cos 2 ) (

= (12)


0
50
100
u
we
[%]
czas
a)

-100
-50
0
50
100
u
wy
[%]
czas
b)


Rys. 2. Przykad odpowiedzi dwustopniowego wzmacniacza rezonansowego
na pobudzenie impulsowe: a) impuls wejciowy b) sygna wyjciowy


3.2. Mierniki zaburze radioelektrycznych

Dla detekcji wskopasmowej wykorzystywane s przede wszystkim mierniki zaburze
radioelektrycznych RDV (ang. Radio Disturbance Voltage). Wymagania dotyczce tych
urzdze zamieszczone s odpowiednich normach krajowych i midzynarodowych.
Kompletny ukad pomiarowy zakce radioelektrycznych zawiera (rys. 3):
zesp antenowy (anten) A;
tor transmisji sygnau B;
miernik zaburze C, stanowicy wskopasmowy, strojony
w szerokim zakresie czstotliwoci odbiornik radiowy.
Pomiary zaburze elektromagnetycznych 5

A
B
C


Rys. 3. Kompletny ukad pomiarowy miernika zaburze radioelektrycznych.

Zesp antenowy (A) jest z reguy wyposaony w komplet wymiennych anten
prtowych i ramowych dostosowanych do pracy w rnych zakresach czstotliwoci. Przy
pomiarach zakce w polu pobliskim dla pomiaru natenia pola elektrycznego naley
stosowa anteny prtowe. Dla pomiarw w polu dalekim mog by stosowane zarwno
anteny prtowe, jak i ramowe ze wzgldu na wspzaleno skadowych elektrycznej
i magnetycznej pola.
Tor transmisyjny (B) winien umoliwia umieszczenie anteny w pewnej odlegoci od
samego miernika (C).
Miernik zaburze radioelektrycznych (C) skada si z wskopasmowego ukadu
wejciowego o duej selektywnoci i strojonej czstotliwoci rodkowej f
0
(rys. 4) oraz
ukadu detektora wartoci quasi-szczytowej (rys. 5).

f
0
f
-6dB
f
-20dB
-6dB
-20dB
A
u
f


Rys. 5. Charakterystyka filtru pasmowego miernika zaburze radioelektrycznych

1

2
D

C

R



Rys. 5. Detektor wartoci quasi-szczytowej

Szeroko pasma przenoszenia f, okrelana dla poziomu 6 dB, wynosi z reguy 9 kHz, za
tumienie dla czstotliwoci f
0
20kHz ok. 60 dB. Zakres strojonej czstotliwoci rodkowej
f
0
klasycznego miernika zawiera si w przedziale od 150 kHz do 30 MHz. Ukad pomiaru
Pomiary zaburze elektromagnetycznych 6
wartoci quasi-szczytowej to woltomierz wartoci redniej z prostownikiem o staej czasowej
adowania
1
= 1 ms i staej czasowej rozadowania
2
= 160 ms. Ze wzgldu na moliwo
wystpowania efektu nakadania si kolejnych impulsw na siebie wskazania takiego
miernika zale od:
1) wielkoci adunkw wyadowa (rys. 6)
2) czstoci ich wystpowania (rys. 7).

t
t
impulsy zakce
wyjcie detektora
efekt nakadania
odpowiedzi

Rys. 6. Wpyw amplitudy impulsw na poziom odpowiedzi detektora (efekt nakadania 1)


t
t
impulsy zakce
wyjcie detektora efekt nakadania
odpowiedzi

Rys. 7. Wpyw czstoci impulsw na na poziom odpowiedzi detektora (efekt nakadania 2)

4. STOSOWANE JEDNOSTKI

Podczas pomiarw zakce radioelektrycznych ich wielko moe by okrelana zarwno
w jednostkach bezwzgldnych jak i wzgldnych:

napicia uzyskiwanego na wejciu miernika (wyjciu zespou antenowego);
w [V] i [mV] lub [dB
V
] i [dB
mV
];

natenia pola wykrywanego przez anten:
w [V/m] i [mV/m] lub [dB
V/m
] i [dB
mV/m
];

W praktyce ze wzgldu na wystpujce poziomy mierzonych sygnaw czciej stosowane s
jednostki wzgldne decybele [dB] wyznaczane wzgldem pewnego okrelonego poziomu
odniesienia, zwykle U
0
= 1 [V].

Pomiary zaburze elektromagnetycznych 7
Tabela 1. Przypomnienie zalenoci pomidzy stosunkami wartoci, a decybelami
Stosunek wartoci Decybele [dB] Stosunek wartoci Decybele [dB]
1 0 1 0
10 20 0,1 -20
100 40 0,01 -40
1000 60 0,001 -60
2
1/2
~ 3 (1/2)
1/2
~ 3
2 ~ 6 ~ -6

Przykad:
Napicie na wejciu miernika wynosi 34 [dB
V
] okreli warto napicia w jednostkach
bezwzgldnych.

34 [dB
V
] = 40 6 [dB
V
] co odpowiada w przyblieniu wartoci 100 * = 50 [V]



5. POMIARY Z WYKORZYSTANIEM MIERNIKW ZAKCE

Przed przystpieniem do pomiarw zakce naley zapozna si z podstawami obsugi
miernika zakce zamieszczonymi w jego instrukcji. Szczeglnie naley zwrci uwag na
sposb przygotowania zespou anten, oraz metodyk strojenia. Podczas wiczenia zasady te
zostan dodatkowo omwione przez prowadzcego.

Obliczanie wartoci natenia pola
Dla obliczenia wartoci natenia pola naley otrzymane wyniki pomiarw napi zakce
skorygowa o warto wspczynnikw korekcji wyznaczonych na podstawie wykresu 1.

Przykad
Dla czstotliwoci 1 [MHz] poziom napicia zakce wynosi 34 [dB
V
] wyznaczy
odpowiadajc mu warto natenia pola E.

wspczynnik korekcji
r
(1MHz) = 31 [dB]

E [dB
V
] = 34+31 = 65 [dB
V/m
] co odpowiada polu ok. 1,8 [mV/m]


Pomiary zaburze elektromagnetycznych 8
Wykres 1. Zaleno wspczynnika korekcji
r
(f) zestawu antenowego
0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 1,0 2,0 3,0 4,0 5,0 10 20 30
45
40
35
30
25
20
15
czstotliwo f [MHz]

r
[dB]
45
40
35
30
25
20
15
A
B
C
D
E
F
G
H

Pomiary zaburze elektromagnetycznych 9
6. DOPUSZCZALNE POZIOMY ZAKCE


Jako odbioru radiowego dla modulacji AM uwaa si za zadowalajc, gdy poziom sygnau
uytecznego jest wyszy o co najmniej 20 [dB] od poziomu zakce. Najwysze poziomy
zakce generowanych przez linie napowietrzne obserwuje si w zakresie od kilkuset
kilohercw do kilku megahercw (fale rednie).

Norma PN-77/E-05118 (Przemysowe zakcenia radioelektryczne - Elektroenergetyczne linie
i stacje wysokiego napicia - Dopuszczalny poziom zakce - Oglne wymagania i badania
terenowe) zaleca, aby np. najwyszy poziom zakce mierzonych w warunkach eksploatacji
w odlegoci 20 [m] od osi skrajnego przewodu fazowego przy wilgotnoci powietrza nie
wikszej ni 80% i temperaturze nie niszej ni 5 [C] nie przekracza 57,3 [dB] dla
czstotliwoci pomiarowej 0,5 [MHz].



LITERATURA


1. Wybrane zagadnienia analizy czasowej i czstotliwociowej wyadowa niezupenych -
P. Zydro, ISBN 83-908210-3-6, Zakad Elektroenergetyki, Wydzia EAIiE, Akademia
Grniczo-Hutnicza, Krakw 2001
2. Mechanizmy, pomiary i analiza wyadowa niezupenych w diagnostyce ukadw
izolacyjnych wysokiego napicia - B. Florkowska, M. Florkowski, R. Wodek, P.Zydro,
Wydawnictwo IPPT PAN, Warszawa, 2001
3. CISPR Publication 16-1: Specification for radio disturbance and immunity measuring
apparatus and methods - Part 1: Radio disturbance and immunity measuring apparatus,
IEC International Special Committee on Radio Interference, 1999-10
4. CISPR Publication 16-2: Specification for radio disturbance and immunity measuring
apparatus and methods - Part 2: Methods of measurement of disturbances and immunity,
IEC International Special Committee on Radio Interference, 1999-08
5. Polska Norma PN-CISPR 16-2: Kompatybilno elektromagnetyczna (EMC) -
Wymagania dotyczce urzdze i metod pomiarw zaburze radioelektrycznych i
odpornoci na zaburzenia radioelektryczne - Metody pomiarw zaburze
radioelektrycznych i odpornoci na zaburzenia radioelektryczne, PKN, 1999
6. Polska Norma PN-93/T-06450 Przemysowe zakcenia radioelektryczne. Urzdzenia
i metody pomiarw zakce radioelektrycznych, 1993
7. PN-77/E-05118 Przemysowe zakcenia radioelektryczne - Elektroenergetyczne linie i
stacje wysokiego napicia - Dopuszczalny poziom zakce - Oglne wymagania i
badania terenowe
8. PN-E-05118/A1:1998 Przemysowe zakcenia radioelektryczne - Elektroenergetyczne
linie i stacje wysokiego napicia - Dopuszczalny poziom zakce - Oglne wymagania i
badania terenowe (Zmiana A1)


Pomiary zaburze elektromagnetycznych 10