Você está na página 1de 338

Voces perodstcas de prmera magntud, ba|o e fuego de a Guerra Cv

espaoa. Pau Preston profundza en e destacado pape que os


corresponsaes de guerra extran|eros desempearon durante a Guerra Cv,
a prmera guerra moderna que cubreron grandes guras de perodsmo y a
teratura nternacona como Ernest Hemngway y |ohn Dos Passos. Con rgor
y exceente puso narratvo, Preston cuenta cmo agunos corresponsaes se
mpcaron actvamente en a contenda, partcpando en conspracones y en
ntrgas amorosas y potcas.
Ttuo orgna: We saw Spain die
Pau Preston, 2007
Traduccn: Beatrz Ansn
Edtor dgta: ugesan64
ePub base r1.1
A la memoria de Herbert Rutledge Southworth
(1908-1999), amigo maestro
Agradecimientos
Ousera expresar m grattud a todos aqueos que han contrbudo a hacer
posbe este bro. Concretamente, debo dar as gracas a quenes con mucha
generosdad me ayudaron a ocazar os daros, as cartas y dems
documentos en os que prncpamente se basa este bro: a reverendsmo
den Mchae Aen y su h|a Sarah Wson, por factarme e acceso a os
documentos de |ay Aen; a Patrck y Ramn Buckey, por prestarme e
matera reaconado con su padre; a Charotte Kurzke, por concederme
permso para utzar as nestmabes memoras ndtas de sus padres, |an
Kurzke y Kate Mangan; a Carmen Negrn, por de|arme acceder a os
documentos y fotografas de Archvo |uan Negrn, Las Pamas de Gran
Canara; a Pau Ountana, por permtrme acceder a os documentos de Lus
Ountana; y a Davd Wurtze, por proporconarme e daro y otros
documentos de Lester Zhren.
Tambn me aegra mucho poder dar cuenta de a coaboracn de
numerosos bbotecaros que me ayudaron a ocazar documentos
concretos. Estoy en deuda con e persona de Ldde Hart Centre For Mtary
Archves de Kngs Coege de Londres por a condescendenca y e buen
humor con que trataron ms rebuscadas petcones en reacn con
documentos de Tom Wntrngham y Ktty Bower. De msmo modo, estoy
nmensamente agradecdo a Andrew Rey y Sandra Marsh, de Church
Coege Cambrdge Archves Centre, por su entusasta coaboracn a a hora
de ocazar a correspondenca entre George Steer y Php Noe-Baker.
Durante muchos aos, Ga Mamgreen ha sabdo cumpr as petcones y
resover as preguntas reaconadas con a Coeccn ALBA de a Bboteca
Tamment de a Unversdad de Nueva York con una perca ncrebe. Key
Sprng, de a Bboteca Sherdan de a Unversdad |ohns Hopkns, contrbuy
a ocazar os documentos de Robes. Nataa Scarn, de a Bboteca
Benecke de a Unversdad de Yae, hzo o que pudo y ms para ayudarme a
buscar datos concretos acerca de |osephne Herbst. Sobre todo, me gustara
dar as gracas a Heene van Rossum, de a Bboteca de a Unversdad de
Prnceton, por su ayuda y sus ntegentes conse|os, que excedan con mucho
o que sus obgacones e exgan, acerca de a voumnosa documentacn
de Lous Fscher.
Tengo a fortuna de haber recbdo coaboracn especca para
determnados captuos. En especa, para e captuo sobre M|a Kotsov, por
e que debo de|ar patente m enorme deuda con Frank Schauh, cuya
mtada ayuda con os documentos rusos resut ndspensabe. Robert
Servce, Dens Smyth, Ange Vas y Bors Voardsky contrbuyeron con sus
sabos conse|os y evtaron que cometera muchos errores. Ren Wof y
Gunther Schmgae me ofreceron una vaossma ayuda sobre a vertente
aemana de a carrera de Kotsov. Para e captuo dedcado a George Steer,
me benec de a generosa ayuda de Nck Rankn. Para e captuo sobre
|os Robes, W Watson compart conmgo desnteresadamente sus
enccopdcos conocmentos sobre a estanca de Hemngway en Espaa, y
|os Neto, os recuerdos de sus conversacones con |ohn Dos Passos, Artur
London y Lus Ountana. Por supuesto, a entusasta respuesta de Enor
Langer a ms preguntas sobre |osephne Herbst me srv de gran estmuo.
Para documentarme sobre os cambos de a ocna de prensa de Vaenca,
me aprovech de as aportacones de Harret Ward, a h|a de Grmn Barry.
Tambn recb ayuda de Davd Fernbach acerca de pape que desempearon
Tom Wntrngham y Ktty Bower. En Madrd, e nfatgabe Marano Sanz
Gonzez fue ms servca que nunca. Por tmo, para os asuntos
reaconados con as Brgadas Internaconaes, me drg a Rchard Baxe y
|ams me defraud.
Por desgraca, son pocos os protagonstas que sguen vvos. De manera
que me aegr de forma especa poder contar con os recuerdos de tres
personas que estuveron en Espaa durante a Guerra Cv: sr Geohrey Cox,
cuyas crncas desde e Madrd asedado contnan sendo fuentes
reevantes para a hstora; Adena Kondrateva, que fue ntrprete de a
deegacn rusa; y Sam Lessor, que combat con as Brgadas
Internaconaes y traba| tambn para os servcos de propaganda
repubcana en Barceona.
Cuatro amgos han sdo determnantes para a creacn de esta obra.
Acab escrbndoa en prmera nstanca como consecuenca de una
nvtacn para coaborar en e catogo de a espndda exposcn sobre os
corresponsaes extran|eros en Espaa organzada con|untamente por e
Insttuto Cervantes y a Fundacn Pabo Igesas. Un va|e a Lsboa para
partcpar en a nauguracn de a exposcn me puso en contacto con
Caros Garca Santa Ceca, e comsaro de a msma. Encontrar a aguen
que comparta m entusasmo por este tema resut una experenca muy
emoconante y srv para convencerme de que no estaba embarcado en una
empresa absoutamente dsparatada. W Watson ey varos captuos con
una mrada cuya precsn era dgna de un hacn. Como sempre, Laa Isa
ha desbordado caro y apoyo y e estoy nmensamente agradecdo por su
detenda y comprensva ectura de todos os captuos. Por tmo, qusera
dar as gracas a Soedad Fox, cuyos generosos conse|os acerca de as
fuentes y archvos de Estados Undos me han ayudado tremendamente a
encontrar y aprovechar a nformacn. Sn su coaboracn en este aspecto,
sn sus nmos y sn sus sabos y generosos conse|os sobre e esto, a
estructura y as fuentes documentaes, este bro habra sdo nntamente
ms pobre.
Prlogo
La herida que no cicatrizar
Siendo, pues, ains!, "ue las armas re"uieren esp!ritu #omo las letras, $eamos ahora
#u%l de los dos esp!ritus, el del letrado o el del guerrero, traba&a m%s'
MIGUEL DECERVANTES
Cuando termn a Guerra Cv espaoa, Frank Hanghen, que haba sdo
corresponsa en Espaa durante un breve espaco de tempo, pubc as
vvencas de varos de sus compaeros. Seaaba que antes o despus, cas
todos os perodstas destnados a Espaa se convertan en aguen dstnto a
atravesar os Prneos. Despus de evar a una temporada, as preguntas
de su drector desde a remota Nueva York o desde Londres parecan
nterrupcones banaes. Porque, ms que en un mero observador, se haba
convertdo en un partcpante de horror, a trageda y a aventura que
representa toda guerra
|1|
. E va|ado corresponsa estadoundense Lous
Fscher apuntaba en a msma nea que muchos de os corresponsaes
extran|eros que vstaban a zona franqusta acababan smpatzando con as
tropas repubcanas, pero prctcamente todos os nnumerabes perodstas
y dems vstantes que penetraban en a Espaa ea se transformaban en
coaboradores actvos de a causa. N squera os dpomtcos y os
agregados mtares extran|eros podan dsmuar su admracn. Soo un
mbc desamado podra no haber comprenddo y smpatzado con ea
|2|
.
En ese convertrse en o que Fscher denomn coaboradores actvos de
a causa hay un nexo de unn entre muchos de os escrtores y perodstas
que egaron a Espaa y os mes de hombres y mu|eres de todo e mundo
que va|aron a pas para ncorporarse a as Brgadas Internaconaes.
Aqueos vountaros crean que combatr en defensa de a Repbca
espaoa era uchar por a supervvenca msma de a democraca y a
cvzacn ante e ataque de fascsmo. Adems de as tropas reguares
envadas por Hter y Musson para apoyar a Franco y a os mtares
rebedes, hubo un nmero ms reducdo de vountaros que tambn fueron
para uchar por o que entendan que era a causa de catocsmo y e
antcomunsmo. Smar espectro y desgose de sentmentos poda
encontrarse entre e cas mar de corresponsaes que egaron a Espaa
|3|
.
|unto con os corresponsaes de guerra profesonaes, agunos de eos
veteranos curtdos en Absna y otros cuya vaa todava estaba por
demostrar, egaron agunas de as guras teraras ms sobresaentes de
mundo: Ernest Hemngway, |ohn Dos Passos, |osephne Herbst y Martha
Gehorn de Estados Undos; W. H. Auden, Stephen Spender y George Orwe
de Gran Bretaa, y Andr Maraux y Antone de Sant-Exupry de Franca.
Agunos fueron en su condcn de zquerdstas; otros, bastantes menos,
como derechstas, e nndad de os que pasaron breves perodos en Espaa
pensaban traba|ar como reporteros de forma puntua.
Sn embargo, como consecuenca de o que veron, ncuso agunos de os
que egaron sn compromso prevo acabaron abrazando a causa de a
Repbca asedada. En su conversn subyaca una profunda admracn por
e estocsmo con e que a pobacn repubcana ressta. En Madrd,
Vaenca y Barceona, os corresponsaes fueron testgos de hacnamento
causado por e ncesante u|o de refugados ocasonado por as coumnas
afrcanas de Franco y e bombardeo de sus hogares. Veron os cadveres
despedazados de cves nocentes bombardeados desde terra y are por os
aados nazs y fascstas de Franco. Y veron e herosmo de a gente de a pe
que se apresuraba a partcpar en a ucha para defender e rgmen
democrtco repubcano.
No se trataba soo de descrbr o que presencaban. Muchos de eos
reexonaban sobre as consecuencas que tendra para e resto de mundo o
que suceda entonces en Espaa. Lo que veron y os resgos que correron
fueron nterpretados como un presago de futuro que aguardaba a mundo s
no se detena a fascsmo en Espaa. Sus experencas es sumeron en una
profunda frustracn y una ra mpotente ante a cega compacenca de os
potcos de Gran Bretaa, Franca y Estados Undos. Trataron de transmtr o
que percberon como a n|ustca de abandonar a a Repbca ndefensa y
obgara a caer en brazos de a Unn Sovtca debdo a a adopcn de una
potca de no ntervencn corta de mras por parte de as potencas
occdentaes. En paabras de Martha Gehorn, pensaban que as
democracas occdentaes tenan dos obgacones prmordaes: defender su
honor ayudando a una |oven democraca en pegro y savar e pee|o
combatendo a Hter y Musson en Espaa en ugar de hacero ms tarde,
cuando e sufrmento humano ya habra acanzado cotas nmagnabes
|4|
.
En consecuenca, muchos perodstas se veron empu|ados por a ndgnacn
a escrbr en favor de a causa repubcana, agunos a e|ercer presn en sus
respectvos pases y, en unos pocos casos, a tomar as armas para defender
a Repbca. Un reducdo grupo de hombres egaron como perodstas y
acabaron en as Brgadas Internaconaes. Uno de eos fue e h|o de Rng
Lardner, e novesta estadoundense. |m Lardner vno a Espaa con e n de
nformar para e (ew )or* Herald +ribune y mur combatendo en a bataa
de Ebro
|5|
. Caud Cockburn, Hugh Sater y Tom Wntrngham, todos eos
egados con acredtacones de perdco comunsta brtnco ,ail Wor*er,
abandonaron a abor perodstca para ncorporarse a as Brgadas
Internaconaes y partcpar en os combates. Lous Fscher tambn se un a
as Brgadas Internaconaes. Sn egar a tanto, muchos de os
corresponsaes que vveron os horrores de asedo de Madrd y e e|empar
esprtu de resstenca popuar acabaron convencdos de a |ustca de a
causa repubcana.
En agunos casos, como e de Ernest Hemngway, |ay Aen, Martha
Gehorn, Lous Fscher o George Steer, se convrteron en partdaros
decddos de a Repbca hasta egar a extremo de actvsmo, pero no en
detrmento de a dedad y a sncerdad de su quehacer nformatvo
|6|
. De
hecho, agunos de os corresponsaes ms comprometdos redactaron varos
de os reporta|es de guerra ms precsos e mperecederos. Aos despus,
Herbert Southworth, que en aque entonces escrba para e Washington -ost
y se convrt en un especasta de prmer orden en perodsmo y
propaganda de guerra, subray e pape nco desempeado por os
corresponsaes en Espaa:
La Guerra Cv espaoa mpc drectamente tan soo a una pequea parte de
paneta, pero atra|o a atencn de mundo entero haca Espaa; por consguente, en a
prensa que cubr a guerra espaoa haba mayor dversdad de actores e
nterpretacones que en a prensa que nform sobre a Segunda Guerra Munda; as
pues, e campo aberto a os propagandstas durante a Guerra Cv fue ampo y
varado
|7|
.
A gua que muchos otros, Fscher descubr que senta un profundo
compromso emocona con a Repbca. A comparar e mpacto de a
Revoucn rusa y e de a Guerra Cv espaoa, escrb en un tono que
recordaba a os escrtos de otros corresponsaes prorrepubcanos:
E bochevsmo evant pasones encenddas entre sus partdaros extran|eros, pero
apenas a ternura y e caro que despertaba a Espaa ea. Los partdaros de os eaes
amaban a puebo espao y partcpaban doorosamente de supco de as baas, as
bombas y e hambre. E sstema sovtco susct aprobacn nteectua, pero a
contenda espaoa hzo aorar a dentcacn emocona. La Espaa ea fue sempre
e bando ms db, e perdedor, y sus amgos vvan una preocupacn tensa y contnua
por s se e acababan as fuerzas. Soo aqueos que vveron en Espaa durante os
trenta y tres trgcos meses transcurrdos desde |uo de 1936 hasta marzo de 1939,
pueden comprender penamente a aegra de a vctora y, con ms frecuenca, a
punzada de a derrota que os avatares de a Guerra Cv ocasonaron a sus mones de
partcpantes desde a e|ana
|8|
.
Frank Hanghen consderaba que a guerra marc e comenzo de una
nueva etapa, a ms pegrosa con dferenca de toda a hstora de reporta|e
perodstco
|9|
. Subrayaba os pegros que afrontaban os corresponsaes.
Durante a guerra mureron a menos cnco y otros muchos resutaron
herdos. E da de Nocheve|a de 1937, durante a bataa de Terue, un coche
en e que amorzaban cuatro corresponsaes fue acanzado por e fuego de
artera repubcano. Bradsh |ohnson, e perodsta de venttrs aos de
(ewswee*, que evaba en Espaa soo tres semanas, mur en e acto.
Rchard Sheepshanks, e reportero estrea de Reuters, resut maherdo,
como tambn e suced a Edward |. Ne, de Assocated Press. Fueron
trasadados a hospta de Zaragoza, donde ambos mureron. Soo sobrevv
Km Phby, de +he +imes, que sufr una herda eve en a cabeza
|10|
. En
ambos bandos, os corresponsaes afrontaban e pegro de os
francotradores, de os obuses y de os bombardeos de a avacn enemga.
En ambos bandos haba dcutades para superar e aparato de a censura, s
ben o que en a zona repubcana poda ser moesto, en a zona rebede
supona drectamente una amenaza de muerte. En a zona franqusta,
agunos, como Edmond Tayor, e |efe de a ocna europea de .hi#ago ,ail
+ribune, Bertrand de |ouvena, de -aris-Soir, Hank Gorre y Webb Mer, de
Unted Press, y Arthur Koester y Denns Weaver, ambos de (ews .hroni#le,
fueron encarceados y amenazados con a pena de muerte
|11|
. Ms de trenta
perodstas fueron expusados de a zona rebede, pero soo uno de a
repubcana. A menos uno, Guy de Traversay, de /01ntransigeant, fue
fusado, y aproxmadamente una docena ms de eos fueron detendos,
nterrogados y encarceados por os rebedes durante temporadas que
oscaban entre unos pocos das y varos meses.
Se corra e resgo fsco de ser bombardeado por terra o are en ambas
zonas, s ben a superordad artera y area rebede haca que este resgo
fuera mayor para quenes estaban destnados en a Repbca. Adems, e
frreo contro e|ercdo sobre os corresponsaes en a zona rebede mantena
a estos ae|ados de pegro de frente. En a zona rebede haba, caro est,
entusastas de Franco y de fascsmo, y no soo entre e contngente naz y e
fascsta taano. Sn embargo, Francs McCuagh, Harod Cardozo y Cec
Gerahty entre os brtncos, y Theo Rogers, Wam P. Carney, Edward
Knobaugh y Hubert Knckerbocker entre os estadoundenses, representaban
una mnora. Muchos de quenes acompaaban a as coumnas de Franco se
quedaron horrorzados por a barbare que presencaron con as coumnas
rebedes, como |ohn Whtaker, Webb Mer o Edmond Tayor. Los
corresponsaes de a zona rebede sufran una estrecha vganca, y os
despachos que pubcaban eran escudrados para detectar cuaquer
tentatva de sortear a censura. La transgresn se castgaba con e
hostgamento y, en ocasones, con a crce y a expusn. Por consguente,
en sus despachos daros no podan referr o que haban vsto, y o hceron
ncamente despus de a guerra, en sus memoras.
A os corresponsaes de a zona repubcana se es conceda mayor
bertad de movmentos pese a que tambn tenan que hacer frente a un
aparato de censura, aunque mucho menos burdo y bruta que e equvaente
rebede. Sn embargo, dado que a mayor parte de a prensa de as
democracas estaba en manos de a derecha, a os corresponsaes
prorrepubcanos es soa resutar ms dfc de o magnado pubcar sus
testmonos. Resutaba rnco que una eevada proporcn de os me|ores
perodstas y escrtores de mundo apoyaran a Repbca pero, a menudo,
tuveran dcutades para consegur que su matera se pubcara ta como
estaba redactado. La prensa de poderoso Hearst y varos daros como e
.hi#ago ,ail +ribune mostraban una profunda hostdad haca e rgmen
democrtco repubcano. |ay Aen, por e|empo, fue despeddo de .hi#ago
,ail +ribune por a smpata que sus artcuos susctaban haca a Repbca.
Adems, os grupos de presn catcos utzaron a amenaza de bocot o de
a retrada de a pubcdad para que unos perdcos pequeos ateraran su
poscn sobre Espaa. E doctor Edward Lodge Curran, presdente de a
Internatona Cathoc Truth Socety, aardeaba en dcembre de 1936 de que
su poderoso contro sobre e presupuesto sustancoso para a pubcdad e
haba permtdo modcar a potca de un daro de Brookyn para que de|ara
de defender a os eaes y se mostrara favorabe a os rebedes. Otros
perdcos ms beraes estaban sometdos a presones que mpedan a
pubcacn de notcas proeaes. A Herbert L. Matthews, e corresponsa
metcuosamente sncero de perdco (ew )or* +imes, e acosaban
contnuamente con teegramas en os que e acusaban de envar
propaganda. Hemngway, que estaba en Espaa para nformar para a North
Amercan Newspaper Aance, encontraba a menudo motvos para que|arse
de que su matera haba sdo modcado o, sencamente, no se haba
utzado. Igua que , otros corresponsaes, entre eos |ay Aen y George
Sedes, crean que tanto e escrtoro de teegrasta como a ocna de
guarda de (ew )or* +imes estaban a cargo de mtantes catcos
profundamente contraros a a causa repubcana que corregan o ncuso
omtan e matera que consderaban favorabe a os eaes. Segn parece,
cada vez que Matthews escrba que haba tropas taanas con os
rebedes, a expresn se susttua por tropas nsurgentes. Como Matthews
trataba de nformar de a ntervencn taana en favor de Franco, esta
coeta despo|aba de sentdo a sus despachos
|12|
.
De hecho, Matthews se enorgueca muchsmo de su traba|o, y su tca
persona e obgaba a no escrbr nunca una paabra que no creyera
ferventemente certa. En Espaa tendra que soportar a amargura de ver
perder a bando que apoyaba.
Ouenes defendamos a causa de goberno repubcano contra a de os naconaes
de Franco tenamos razn. A n de cuentas, era a causa de a |ustca, a moradad y a
decenca . Todos os que vvmos a Guerra Cv espaoa nos conmovmos y nos
de|amos a pe . Sempre me parec ver fasedad e hpocresa en quenes armaban
ser mparcaes; y ocura, cuando no una estupdez rotunda, en os edtores y ectores
que exgan ob|etvdad o mparcadad a os corresponsaes que escrban sobre a
guerra . A condenar a parcadad se rechazan os ncos factores que reamente
mportan: a sncerdad, a comprensn y e rgor
|13|
.
En cuaquer caso, aqueo no merm su apasonada vountad
comprometda con a verdad, pasmada ta como a vea: La guerra
tambn me ense que a argo pazo prevaecer a verdad. Puede parecer
que e perodsmo fracasa en su abor cotdana de sumnstrar matera para
a hstora, pero a hstora nunca fracasar mentras e perodsta escrba a
verdad
|14|
.
Escrbr a verdad sgncaba, ctando de nuevo a Martha Gehorn,
expcar que |a causa de a Repbca espaoa| no era una banda de ro|os
sedentos de sangre n e efecto de a zarpa rusa. A gua que Hemngway,
Dos Passos, Geohrey Cox, We Forrest, Lous Fscher, |ay Aen, Henry
Buckey y George Steer, Gehorn crea que quenes combateron y mureron
por a Repbca espaoa sn dstncn de naconadad, ya fueran
comunstas, anarqustas, socastas, poetas, fontaneros, traba|adores de
case meda o prncpes de Absna, fueron vaentes y generosos, porque
Espaa no do recompensas. Lucharon por todos nosotros contra as fuerzas
aadas de fascsmo europeo. Merecan nuestro agradecmento y respeto y
no obtuveron nnguno de os dos
|15|
. Unos cuantos de os que se voveron
partdaros de os eaes fueron ms a de escrbr meramente a verdad,
mucho ms a ncuso de sus obgacones perodstcas. Hemngway don
una ambuanca y prest conse|o a os mandos mtares. Fscher contrbuy
tanto a organzar os servcos de prensa de a Repbca como a repatrar a
brgadstas nternaconaes herdos. |ay Aen e|erc presn en Estados
Undos en favor de a Repbca, y despus se march a a Franca de Vchy
para ayudar a os refugados espaoes y fue recudo en una prsn
aemana. George Steer hzo campaa a favor de goberno vasco para
consegur que Gran Bretaa factara e paso de sumnstros haca una Bbao
boqueada. E ruso M|a Kotsov escrb con tanto entusasmo sobre e
mpetu revouconaro de puebo espao que, en e cma de as purgas
sovtcas, se convrt en aguen ncmodo y fue e|ecutado.
Las vvencas en Espaa de agunos de os me|ores reporteros de mundo
han poddo ser reconstrudas en parte a travs de sus despachos, cartas,
daros y memoras. Sn embargo, gran parte de sus actvdades y de sus
reacones con e aparato de a censura han sdo reveadas en as memoras
escrtas por guras mportantes de as ocnas de prensa repubcanas en
Madrd, Vaenca y Barceona: Arturo Barea, Kate Mangan y Constanca de a
Mora. Lo que escrberon os reporteros extran|eros fue cruca a a hora de
conformar a opnn pbca de as democracas. A partr de entonces, e
corpus de escrtos producdo por os corresponsaes durante e concto
espao, mnado sn cesar por os hstoradores posterores, ha sdo
verdaderamente e prmer borrador de a hstora.
Este bro trata fundamentamente de vaor y e taento de os hombres y
mu|eres que pasmaron o que suceda en Espaa. Expone muchas de as
dferencas entre a severa atmsfera de a dctadura mtar en a zona
rebede y e hecho de que, superando todas sus dcutades, a Repbca
tratara de actuar como una democraca a pesar de a stuacn de guerra. E
redescubrmento de os corresponsaes y de sus escrtos tene una
mportanca mayscua en a hstora de a Guerra Cv espaoa. E hecho de
que hubera tantos corresponsaes que escrberan e hceran campaa en
contra de a potca de no ntervencn subraya hasta qu extremo fue
traconada a Repbca espaoa por as democracas. en su propo
per|uco. Dos tendencas recentes han |ustcado ndrectamente que as
potencas occdentaes cerraran os o|os mentras Franco destrua e rgmen
democrtco repubcano con a ayuda de Hter y Musson. Un grupo de
propagandstas profranqustas de Espaa a que se ha dado en amar
revsonsta y una sere de neoconservadores en Estados Undos han
resuctado a dea de que a Repbca era un satte sovtco
|16|
. La hstora
de os radcaes estadoundenses, brtncos y franceses ndependentes que
combateron con sus pumas contra a no ntervencn es un vaoso
contrapunto de esta mope y poco fundada perspectva.
La prmera parte de este bro ntenta transmtr a readad que vveron
os corresponsaes en dferentes momentos y ugares a o argo de a guerra.
En ese sentdo, se pone un consderabe nfass en su nteraccn con e
aparato de prensa de ambos bandos. E prmer captuo trata de asedo de
Madrd y muestra a cantdad de gente a a que srv de nspracn e
estocsmo de a pobacn. Es tambn una hstora de resgos y prvacones,
de cmo agunos de quenes se mpcaron superon compagnar e amor y e
deber, y de cmo otros trataron de sacarse de a mente os horrores de a
guerra entregndose a a |uerga ms febr. E segundo captuo se ocupa de
famoso caso Robes, que recentemente se ha presentado como una prueba
de que, en certo modo, a Repbca estaba en as garras de terror sovtco,
aparte de ser consderado de forma generazada e detonante de n de a
gran amstad terara entre Ernest Hemngway y |ohn Dos Passos. E caso
Robes se ha utzado para tratar de mancar a defensa de a Repbca
espaoa, una de as |oyas de a corona de a zquerda europea y
estadoundense, pero una nvestgacn mnucosa ndca que no suced de
modo en que se ha presentado. E tercer captuo sgue a os corresponsaes
hasta Vaenca y, posterormente, hasta Barceona, cuando a ocna de
prensa repubcana fue evacuada |unto con e resto de goberno. Se centra
bastante ms en a vda persona de agunos de os mpcados y vueve a
mostrar cmo os asuntos amorosos se vean afectados por a potca. E
cuarto captuo trata de a vda de os corresponsaes en a zona rebede y
muestra una hstora de censura estrcta, ntmdacn fsca y vganca
durante as ventcuatro horas de da.
La segunda parte est compuesta por cuatro captuos bogrcos que
narran as vdas de os cuatro corresponsaes que ms e|os evaron su
compromso potco. Dchos captuos tratan de expcar por qu M|a
Kotsov, Lous Fscher, George Steer y |ay Aen se arro|aron con tan pocas
reservas a defender a causa de a Repbca y qu efecto produ|o eso sobre
su vda posteror: Kotsov fue acamado como un hroe y, a contnuacn,
asesnado por Stan; Fscher se convrt en pacsta y profesor unverstaro
y, durante un breve perodo, ncuso fue amante de a h|a de Stan; Steer
contnu su ucha antfascsta en Afrca e Inda hasta que mur en a
Segunda Guerra Munda, y Aen qued desoado por a derrota de a
Repbca espaoa, por su experenca en una crce aemana y por a
benevoenca estadoundense haca e fascsmo, y se sum en una depresn
que durara toda su vda.
E bro naza con dos captuos ms breves dedcados a hombres que
e|erceron de perodstas durante a Guerra Cv espaoa y contnuaron
escrbendo sobre Espaa. Henry Buckey regres como corresponsa de
Reuters en a Espaa de Franco y fue recbdo ncuso por e propo dctador.
Herbert Southworth, que curosamente no estuvo nunca en Espaa durante
a guerra, fue e hombre cuyos escrtos causaron mayor mpacto, hasta egar
ncuso a nquetar seramente a a dctadura de Franco.
Primera parte
Vimos morir a Espaa
1
La capital del mundo
los corresponsales en el asedio de Madrid
E 21 de septembre de 1936, e genera Franco tom una sorprendente
decsn que afectara a todo e curso posteror de a Guerra Cv espaoa.
Aque da, en su vertgnoso avance desde Seva haca Madrd, sus
Coumnas Afrcanas haban egado a Maqueda, en Toedo, desde donde a
carretera haca e nordeste que conduca a a capta se haaba despe|ada.
Madrd estaba a su merced, pero Franco no permt que sus tropas se
apresuraran a avanzar en busca de una vctora fc, sno que decd
desvaras haca e sudeste para que beraran e stado Aczar de Toedo. Lo
que pareca un error mperdonabe, formaba parte en readad de a
orquestacn de compe|o pan de Franco para hacerse con e contro de as
fuerzas rebedes y convertrse en Generasmo y Caudo. Desoyendo as
advertencas de que estaba desperdcando una oportundad rrepetbe de
arroar a capta espaoa antes de que sus defensas estuveran preparadas,
Franco haba decddo que acumuara un prestgo nntamente mayor,
tanto entre sus camaradas rebedes como en e pano nternacona, s
beraba a guarncn asedada. Por tanto, decd nutrr su poscn potca
con una vctora emocona y un gran gope de propaganda en detrmento de
una rpda derrota de a Repbca. Cuando sus sodados entraron en Toedo
e 27 de septembre, a os corresponsaes de guerra que ban con eos se es
mpd presencar a sangrenta matanza provocada por os egonaros y os
reguares ndgenas marroques. No tomaron nngn prsonero. Los
cadveres quedaron esparcdos por as angostas caes y formaron rachueos
de sangre. Webb Mer, de Unted Press, d|o a emba|ador de Estados Undos
que haba vsto cadveres de mcanos decaptados. Cuatro das despus,
os dems generaes de Franco e recompensaban nombrndoe Caudo y
|efe de E|rcto y e estado rebedes
|1|
.
Aunque os corresponsaes de os perdcos haban sdo excudos, a
horrpante hstora de o que suced no tard en sar a a uz. En cuaquer
caso, durante dos meses y medo os refugados de sur haban nundado e
camno haca e norte portando espantosas hstoras de a carncera evada
a cabo por as coumnas afrcanas cuando saqueaban una cudad tras otra.
Se pretenda que a matanza de Bada|oz de 14 de agosto srvera de
advertenca para os repubcanos de Madrd de o que es sucedera s no se
rendan. Las notcas de a tma muestra de horror de Toedo hceron correr
un estremecmento de terror por toda a cudad cuando, tras unos cuantos
das de descanso, as fuerzas de Franco reanudaron su ofensva sobre
Madrd. En readad, e retraso desde e 21 de septembre hasta e 6 de
octubre haba dado, sn pretendero, un respro que permtra ver egar por
n a Madrd a a avacn y os tanques rusos y a os vountaros de as
Brgadas Internaconaes para savara. No obstante, en aque momento a
pobacn de a capta esperaba e ataque rebede con fatdco temor. Los
corresponsaes de guerra de todo e mundo, ardendo en deseos de ser os
prmeros en anuncar a cada de a capta, moestaban contnuamente a as
autordades repubcanas para pedres autorzacones con as que acudr a
frente. Uno de os ms perseverantes e ntrpdos fue Hank Gorre, de
Washngton D. C.
Hasta e 14 de septembre, Gorre traba| para Unted Press en Roma,
pero comet una fata a o|os de as autordades fascstas. Lo amaron a
comparecer ante e Mnstero de Informacn de Musson y o nvtaron a
marcharse de Itaa por haber nformado de una redada poca contra un
grupo de a resstenca comunsta
|2|
. Se e asgn como nuevo destno Madrd,
adonde eg una semana ms tarde. E 3 de octubre, se drg con un
coega espao amado Emo Herrera a frente que haba |usto a norte de
Toedo, en a ocadad de Oas de Tenente Casto (anterormente, Oas de
Rey), en un coche factado por a ocna de prensa repubcana. Los
detuveron unos ocaes repubcanos. Pese a que Hank tena pasaporte
estadoundense y evaban un savoconducto extenddo por e Mnstero de
a Guerra que es autorzaba a vstar e frente, fueron detendos cuando e
oyeron habar en taano. Se es trasad de nuevo a Madrd escotados por
motorstas, donde fueron nterrogados en un cuarte mtar stuado en e
antguo paaco Rea. Como haban responddo satsfactoramente as
preguntas de sus nterrogadores, Gorre fue berado rpdamente, pero
Herrera fue retendo ba|o custoda. Segn nform Hank a a Emba|ada de
Estados Undos, os ocaes que ordenaron m detencn pderon dscupas
efusvamente y me d|eron que, como estaba en posesn de os documentos
adecuados, desde ese momento poda contnuar camno haca Cabanas y
Oas cuando qusera. De todas formas, un oca me aconse| que soctara
un pase adcona para esa zona de guerra concreta a corone a mando de
as tropas eaes de Oas. Yo acept as dscupas de oca y e d|e que
estaba dspuesto a ovdar e ncdente.
A da sguente, Hank Gorre regres a frente de Oas y fue a cuarte
genera de os eaes con e n de obtener e pase necesaro. Antes de que
pudera ver a corone, a y su chfer os detuveron unos mcanos
armados. E chfer, Rafae Navarro, de orgen pno, era tambn cudadano
estadoundense. Sospechosos de ser espas, fueron retendos durante cuatro
horas. A contnuacn, fueron trasadados a cuarte de a poca de Madrd
en un autobs eno de mcanos y encerrados en una ceda suca y con
consderabes ncomoddades hasta a egada de |efe de a ocna de prensa
repubcana de Mnstero de Estado, Lus Rubo Hdago, quen hzo posbe
su beracn. Cuando Gorre nform sobre aqueas dos detencones, su
que|a prncpa fue que no e haban permtdo ponerse en contacto con su
ocna n con a Emba|ada de Estados Undos. Sn embargo, sus captores
haban nformado a Rubo Hdago, quen a su vez avs a Lester Zhren, e
|efe de a ocna de Unted Press en Madrd, que entonces tena trenta aos.
Zhren evaba en Madrd ms de tres aos, conoca a cudad y consgu
movzar a subsecretaro de Mnstero de a Guerra, e genera |os Asenso
Torrado. Como resutado, no soo os beraron y se deshceron en dscupas
formaes, sno que tambn os nvtaron a cenar en e Mnstero de a
Guerra
|3|
.
Ou dstnta sera a experenca de Hank Gorre tres semanas despus
en otra vsta a frente! E 26 de octubre, Hank sa de Madrd con un coche
con chfer factado por a ocna de prensa repubcana. Mentras e
corresponsa merodeaba a otro ado de as neas a norte de Aran|uez, una
undad de tropas rebedes abr fuego sobre . Fue abandonado a cuando
rechaz a nvtacn que su chfer e hzo para que satara a coche y huyera
con a Madrd. Hank se resguard en una zan|a de un tanque Whppet
taano que trataba de dare acance. Cuando e tanque voc y su conductor
perd e conocmento, Hank e ayud a sar de vehcuo, por o que recb
una recompensa cuando e oca taano rescatado ntervno para mpedr
que os marroques e e|ecutaran. Pero o que no pudo mpedr es que e
qutaran todo e dnero, e reo| de oro y os gemeos. Fue conducdo a un
punto cercano a Sesea, donde se e uneron otros dos corresponsaes, e
brtnco Denns Weaver, de (ews .hroni#le, y e canadense |ames M.
Mne, de Herald +ribune de Nueva York, que tambn se haban aventurado
sn darse cuenta a otro ado de as neas rebedes y haban sdo apresados.
Las autordades rebedes emteron a notca de que Gorre, Weaver y
Mne eran huspedes de as autordades naconaes en espera de su
trasado a a frontera. En readad, su stuacn era sgncatvamente ms
desagradabe de o que e comuncado de prensa daba a entender. Los
haban trasadado a Taavera, donde tena su cuarte genera e comandante
de campo de as coumnas afrcanas, e genera |os Varea. Fueron
nterrogados como sospechosos de espona|e y se es d|o en reteradas
ocasones que ban a ser fusados. Fnamente, os trasadaron a Saamanca
para que e propo Franco tomara a decsn de qu hacer con eos. A, os
nterrog con dureza e notoro Lus Bon, homogo de Rubo Hdago en a
zona rebede. E bravucn Bon es amenaz con ahorcaros. Tras otros cnco
desagradabes das ba|o custoda y despus de ser obgados a envar
despachos que d|eran que haban sdo tratados cortsmente, os tres fueron
expusados de Espaa. Posterormente, Gorre regres a a zona
repubcana
|4|
.
Las tres detencones de Gorre reveaban que, en ambas zonas, como era
de esperar, as tropas prxmas a frente estaban nervosas y predspuestas a
empear a voenca cuando encontraban cves husmeando que puderan
ser espas. Sn embargo, e contraste entre e trato recbdo (as dscupas y
a cena por parte de as autordades de a Repbca y as amenazas de
muerte y a expusn por parte de os rebedes) en uno y otro frente era
representatvo de as acttudes de ambos bandos haca os perodstas. En
pocas paabras, e aparato de prensa de a Repbca factaba ms que
mpeda e traba|o de os corresponsaes. La ocna de prensa de Madrd
formaba parte de Mnstero de Estado, y se estabec unos das despus
de gope mtar en e edco de trece pantas de a Teefnca, donde estaba
a ocna centra de a Amercan Internatona Teephone and Teegraph
Company (ITT), en pena Gran Va. Desde a, os perodstas entregaban sus
artcuos a os censores antes de poder comuncaros por va teefnca a sus
perdcos. Por a noche se ponan camas pegabes para aqueos que
todava esperaban para envar sus nformacones. En medo de un rudoso
caos domtco, os empeados de a ITT, que a prncpo hacan as veces de
censores, tenan que escuchar con gran atencn para asegurarse de que o
edo no drera de texto censurado. S os perodstas cambaban una
paabra, cortaban a comuncacn de nmedato. Cuando a prncpos de
novembre as fuerzas rebedes acanzaron as puertas de a cudad,
dspuestas a ncar a ocupacn, e edco de a Teefnca, e edco ms
ato de Madrd, se convrt en banco daro de a artera y fue acanzado
en dstntas ocasones. A pesar de os bombardeos, os censores, as
teefonstas y os corresponsaes se mtaban a segur traba|ando
|5|
.
En os prmeros das de a guerra, en Madrd a censura era necaz y a
veces torpe. Los prmeros censores no entendan ngs y os artcuos tenan
que entregarse traducdos a espao antes de que se aprobase su
transmsn. No se haban estabecdo drectrces y cada censor e|erca a
autordad segn su parecer. Poda ocurrr que un corresponsa vera cmo
permtan a transmsn de uno de sus mensa|es mentras a msma notca,
contada por un compaero suyo, era censurada. Los corresponsaes ean as
crncas por tefono y os censores es escuchaban por otra nea, y s o que
decan dfera en ago de texto aprobado, cortaban a comuncacn
apretando un botn. Lester Zhren descrb a stuacn en a entrada de su
daro correspondente a 23 de agosto de 1936:
Los avones rebedes hceron su prmera ncursn en os arededores de Madrd y
bombardearon e aerdromo de Getafe. E goberno conrm a notca en su emsn de
as dez de a noche. E censor no permt a transmsn de nngn despacho que
ncuyese e texto de esta emsn. A parecer, haba decddo que a notca era
aceptabe para e puebo espao pero no para a prensa extran|era. En vsta de a
stuacn, nform a ms compaeros de a ocna de Pars de que utzasen as
emsones ocaes porque no poda mandar os textos por teegrama fuera de Espaa
|6|
.
La stuacn de a censura qued organzada con un crtero ms racona
a partr de a prmera semana de septembre, cuando se nombr mnstro de
Estado de gabnete de Largo Cabaero a |uo Avarez de Vayo, un antguo
perodsta. Nacdo en Madrd en 1891, e cosmopota Avarez de Vayo haba
estudado con Sydney y Beatrce Webb en a London Schoo of Economcs en
1912, y a ao sguente en a Unversdad de Lepzg, donde entab amstad
con |uan Negrn. A tambn entr en contacto con Kar Lebknecht y Rosa
Luxemburg, cuya bografa escrbra ms adeante, /a senda ro&a (Espasa
Cape, Madrd, 1934). En 1916 conoc a Lenn en Suza. Vst Rusa en
varas ocasones y escrb dos bros acerca de expermento sovtco: /a
nue$a Rusia (Espasa Cape, Madrd, 1926) y Rusia a los do#e a2os (Espasa
Cape, Madrd, 1929). E 18 de septembre de 1936 Avarez de Vayo nombr
|efe de censores en a Ocna de Prensa Extran|era y Propaganda de
Mnstero a otro reportero expermentado, su amgo Lus Rubo Hdago
|7|
. A
partr de ese momento, a os corresponsaes es resut mucho ms fc
transmtr sus crncas. Consderado por muchos un renado y astuto
arrbsta, Rubo Hdago era, segn e expermentado corresponsa de ,ail
34press Sefton +om Demer, un funconaro oportunsta que haca o
mposbe por tener un aspecto maquavco, con un bgoto no y negro,
una sonrsa arrogante y cnca a habar, y gafas negras que escondan unos
o|os muy tmdos tras a mscara tradcona de consprador nternacona
|8|
.
Zhren, sn embargo, arm que Rubo haba hecho que a censura fuese
menos fastdosa, pues prohba ncamente as referencas a os
movmentos de as tropas, os panes mtares o as atrocdades. Apcaba
os msmos crteros para as notcas que se pubcaban en e mbto
nacona que para as crncas que presentaban os corresponsaes
extran|eros. La prensa repubcana nunca admt as derrotas, pues su
prncpa funcn era pubcar matera que fortaecese a mora pbca. E
curtdo perodsta norteamercano Lous Fscher se qued estupefacto a
enterarse de que a prensa repubcana ocutaba a verdad:
Lo prmero que me preguntaron a egar a Barceona fue: Hemos perddo Irn?.
Hace semanas que Irn ha cado pero e goberno no o ha anuncado, y e pbco
tampoco ha sdo nformado ocamente de que San Sebastn se ha renddo. Los
nformes daros de a Ocna de Guerra estn repetos de vctoras; as retradas no se
regstran. S se cote|an todas estas emsones, no se expca cmo es posbe que sea e
E|rcto enemgo, en vez de E|rcto repubcano, e que est cada vez ms cerca de
Madrd
|9|
.
Fscher preson a su amgo Avarez de Vayo para que aceptase que era
benecoso para a Repbca que se pubcase a verdad. Rubo recb a
autorzacn de Avarez de Vayo para dar notcas sobre as derrotas de
goberno despus de que este tambn argumentase que tena ms sentdo
admtr os hechos nmedatamente en vez de tener que negaros despus,
ya que os rebedes nformaran sobre eos. Por consguente, as notcas que
se pubcaban en e extran|ero estaban ms cerca de a readad que as que
se pubcaban en Espaa. Zhren escrb con afecto que Rubo Hdago haba
hecho ms mane|abe y vabe un sstema de censura hasta entonces poco
ecaz y burdo
|10|
. Sn embargo, es muy probabe que os cambos que notaba
Zhren se debesen en readad a traba|o de otros. No resuta dfc encontrar
crtcas contra Rubo Hdago de aqueos que queran me|ores condcones de
traba|o, aegando que as habra ms posbdades de que escrbesen
artcuos favorabes a a Repbca.
A medda que as coumnas rebedes procedentes de sur se acercaban a
Madrd, os probemas de a maqunara de a censura pasaron a ser una de
tantas dcutades a as que se enfrentaba e goberno repubcano. E
regreso a a capta de undades mcanas en retrada haca que fuese
mposbe contener as notcas sobre o que pareca ser una derrota
nmnente. Los corresponsaes se drgan a sur en coche, en dreccn a
Toedo, y en os puebos y adeas vean a mcanos repubcanos
desmorazados e ncuso hababan con eos. Las hstoras espeuznantes de
as coumnas de avanzada de egonaros extran|eros y mercenaros
afrcanos, as como de os avones aemanes e taanos que es daban
cobertura, dfcmente podan mantenerse fuera de acance de a prensa,
aunque Rubo o ntent por todos os medos. E 10 de octubre, durante una
cena, Lous Fscher se qued horrorzado cuando e corresponsa que ms
tempo srv en Madrd, Henry Buckey, que escrba para e ,ail +elegraph
y para e 5bser$er, e d|o que Rubo haba comentado como s nada:
Esperad ses das. Va a cambar a marea. Fscher observ: Lo msmo de
sempre, esperan que egue ayuda exteror. Tambn deberan ayudarse a s
msmos mponendo un poco de organzacn y dscpna, y generando un
poco de energa
|11|
. E optmsmo de Rubo no convenca a nade, entre otras
cosas porque os rebedes haban capturado, encarceado y matratado a
agunos corresponsaes. E propo goberno repubcano tena tan caro que
Madrd ba a caer que se march a Vaenca e 6 de novembre, de|ando a
cudad en manos de una |unta de Defensa montada en e tmo momento,
un paso que de| a a maqunara de a censura de prensa sumergda en e
caos, a menos durante un tempo.
Durante as prmeras semanas de guerra, antes de que as fuerzas
rebedes egaran a as afueras de Madrd, agunos perodstas escogeron
como resdenca e hote Forda, tambn en a Gran Va, pasada a
Teefnca. E Forda estaba mucho ms cerca de frente, en a esquna de a
paza de Caao, y acabara convrtndose en un banco vsbe para e
enemgo. Antes de que esto ocurrese, sn embargo, e hote vv varas
noches sava|es. Frecuentado por prosttutas, tena entre sus resdentes a
|venes avadores, perodstas y una mezca pecuar de tracantes de armas
y espas. Los potos soan evar encma nava|as de un tamao consderabe
y revveres todava ms grandes. A a hora de a sesta as prosttutas
egaban sgosamente y, a partr de entonces, e rudo y e escndao
aumentaban hasta que, a prmera hora de a maana, se producan peeas
entre borrachos y os pasos se enaban de gente correndo y grtando.
Estas |uergas desenfrenadas no sobrevveron a os peores das de asato.
Una vez que egaron as coumnas rebedes y e hote se convrt en banco
destacado de a artera, os corresponsaes se empezaron a marchar hasta
desaparecer por competo
|12|
. Durante os das ms voentos de asedo de as
fuerzas franqustas, a o argo de mes de novembre de 1936, muchos de os
perodstas brtncos y estadoundenses dorman en sus respectvas
emba|adas. Agunos escogeron e hote Gran Va, que estaba enfrente de a
Teefnca. Cuando pas o peor de asato y e ataque rebede se haba
apacguado, os corresponsaes regresaron a hote Forda y se reanudaron
as estas.
En a zona repubcana en genera, pero sobre todo en a capta asedada,
os mayores pegros a os que se enfrentaba a gente tenan que ver con os
bombardeos y as estrecheces materaes. Como dra Lester Zhren, por vez
prmera en a hstora de perodsmo, os perodstas sentan a nsegurdad y
os escaofros de os resdentes de una cudad asedada, machacados sn
pedad da y noche por bombardeos y caonazos ncesantes
|13|
. Como e
carbn de Asturas no poda egar a Madrd, en os hotees cas nunca haba
agua caente n funconaba a caefaccn. Los madreos adoptaron a
costumbre de cenar a as sete y meda o as ocho, y como a cama era e
nco sto caente de a casa, a mayora de os habtantes se metan en ea
a as nueve. La |oven perodsta ngesa Kate Mangan escrb: E fro me
heaba os huesos. No haba caefaccn en nngn sto y aunque de| de
avarme y me meta en a cama con toda a ropa puesta, nunca entraba en
caor y me pasaba a noche entumecda y tembando, as que no dorma
nada. Cuando su amga, a reportera estadoundense Ktty Bower, vst
Madrd en dcembre de 1936, haca tanto fro que os dedos se e quedaban
pegados a as tecas de a mquna de escrbr
|14|
.
Haba muy pocos restaurantes abertos y os que s o estaban tenan muy
poco que ofrecer. La mayora de os perodstas extran|eros coman en un
asador que haba en e stano de hote Gran Va. Era un restaurante estata
y uno de os pocos abertos en Madrd. Su centea estaba compuesta
prncpamente por pocas, sodados, ocaes, perodstas y prosttutas.
Lester Zhren reat que se sentaban a comer con e abrgo puesto porque
no haba caefaccn, y a carta cas sempre constaba de |udas, ente|as,
coor, sardnas en escabeche de qun sabe cundo, patatas, pastees y
fruta
|15|
.
Ya e 28 de septembre de 1936, Lous Fscher, que haba egado para
nformar como corresponsa de +he (ation de Nueva York, anot en su daro:
Esta noche he tratado de comer ago en e hote Gran Va. Prctcamente no
tenan nada de o que peda. Fnamente, e camarero me ha dcho con
amargura: "F|ese en e men. N carne, n poo, n pescado, n mantequa".
Era certo, pero en gran medda todo se debe a os recursos de |efe
|16|
. Cada
vez ms, se esperaba que os corresponsaes se procuraran sus propos
vveres. Cuando eg a Madrd en novembre tras haber sdo expusado en
septembre de a zona nacona, e corresponsa de ,ail 34press, Sefton
Demer, tra|o consgo comda desde Franca. Enorme, corpuento,
cosmopota, nacdo en Bern, pero de sangre randesa y austraana,
Demer era un hombre con mucho apomo y de una enorme ngenudad. En
peno asedo, acab ao|ndose, como muchos otros, en a Emba|ada
brtnca
|17|
.
Un mes ms tarde de a anotacn de Fscher, apenas una semana antes
de que e goberno y muchos perodstas abandonaran Madrd, eg a a
capta Geohrey Cox, e |oven corresponsa nuevo de (ews .hroni#le, un
neozeands formado en Oxford. Fue seecconado porque su perdco no
quera arresgarse a perder a otro reportero ms famoso cuando cayera a
cudad. Tras comentar con su esposa ese encargo tan pegroso, decd que
tena que cumpro. A da sguente, e 28 de octubre, vo a Pars, donde
obtuvo a autorzacn necesara de a Emba|ada espaoa. Mentras
permanec en a capta francesa, Cox tambn conoc a uno de os
corresponsaes me|or nformados de todos os que cubran nformatvamente
a guerra espaoa: |ay Aen, de .hi#ago ,ail +ribune. Aen e sorprend
con a predccn de que Madrd resstra. Desde Pars, Cox tom e expreso
de Tououse, donde se embarc en e vueo de Ar France de a maana
sguente para cruzar os Prneos y egar a aeropuerto de Barceona. Tres
mcanos e ensearon a mprescndbe habdad de beber vno de un
porrn. La sguente etapa de su va|e o ev hasta Acante. La arga espera
en e aerdromo e desquc os nervos y e hzo preguntarse: Es ncrebe,
qu demonos hago aqu.? Ou hace un neozeands en e ugar ms
perddo de mundo? Lamento decr que s hubera aparecdo aguen y me
hubera dcho "Mra, todo este |aeo no merece a pena. Vamos, ser me|or
que subas a hecptero y regreses conmgo", me habra sentdo tentado de
hacero. Pero gracas a Dos, no haba forma de sar de a. Aquea
sensacn de pavor se vo acrecentada s cabe por e torrente de adrenana
desatado por voar haca Madrd escasamente cen pes por encma de as
montaas. La nca defensa contra posbes ataques de aparatos aemanes o
taanos conssta en un mcano apostado |unto a a puerta aberta de
avn con una ametraadora gera
|18|
.
Pese a as escaofrantes condcones de vueo, Cox eg sano y savo a
Madrd a noche de 29 de octubre. Se drg haca e hote Gran Va,
enfrente de edco de a Tefonca. En aquea fase de a bataa por a
capta pocos corresponsaes acudan a hote Forda de a paza de Caao.
Mentras Cox se regstraba en recepcn, un cabaero ngs menudo,
amabe y con e peo ro|zo e tend a mano y se present como |an
Yndrch, uno de os corresponsaes de a Unted Press en Madrd. Yndrch e
condu|o hasta a ocna de a censura de edco de a Teefnca y e puso a
tanto de todo. Cox se enter enseguda de cu era a zona de sur de Madrd
por a que avanzaban as tropas de Franco. Le sorprend a bertad de a
que gozaban os corresponsaes: Tenamos bertad para acudr donde
qusramos. o nos atrevramos. A contraro de o que suceda en a zona
rebede, no haba nngn tpo de supervsn por parte de os ocaes de
E|rcto que mpusera a os perodstas acudr ncamente a determnadas
zonas autorzadas. Una vez que se extenda a nombre de corresponsa a
autorzacn para vstar e frente y que e Mnstero de a Guerra e factaba
un coche con chfer, poda r adonde qusera. No obstante, o que escrbera
y tratara de transmtr estaba sometdo a a censura. La consecuenca de
seme|ante bertad de movmentos era que, como es suced a Gorre y
Weaver, os corresponsaes corran e resgo de adentrarse por error en
terrtoro enemgo. Eso e suced a Cox en una ocasn cuando va|aba con
e corresponsa sueco Barbro Avng, un |oven rubo y forndo que rmaba sus
artcuos con e pseudnmo Bang. En una adea a sur de a capta
escaparon por os peos de ser apresados por una patrua de sodados
marroques
|19|
.
Cox sempre snt que su mentor en Madrd haba sdo Wam Forrest,
que en aquea poca traba|aba para e ,ail 34press, un natura de
Gasgow menudo y de rostro franco con unos modaes apacbes e rncos.
Cox admraba a capacdad de Forrest para dar coordo a una hstora con a
habdosa ncusn de agn detae pntoresco. Pona como e|empo e
despacho que We empez con as paabras Saqu un bete de dos
penques y pude r a frente en tranva. Tom Demer tambn admraba a
Forrest y o descrba como un escocs sagaz que se haba ganado e
respeto de todos por a serendad con a que se poda dar por sentado que,
ya hubera bombardeos areos, cayeran proyectes, se produ|eran
asesnatos o egaran as tropas marroques de Franco, se agarrara a
tefono todas as noches para dctar un vvo reporta|e de supco de Madrd
y su mn y medo de cudadanos. Anterormente, Forrest haba sdo
subdrector de perdco, pero consgu convencer a drector de que, dada
su condcn de membro de Partdo Comunsta, consegura acceder a
ugares vedados para otros reporteros. Y as fue, pero aun con todo sus
reporta|es destacaban por a ob|etvdad. Adems, en 1939 abandonara e
Partdo Comunsta en protesta por a nvasn sovtca de Poona y
Fnanda
|20|
.
Pese a a presenca en Espaa de agunos de os me|ores reporteros de
mundo, muchos de os cuaes escrberon posterormente sus memoras, e
regstro ms grco de a experenca de os corresponsaes durante e
asedo de Madrd egara de a puma de un espao, e socasta Arturo
Barea. En octubre de 1936 ofreceron a Barea a travs de un comunsta
amado Vea, que traba|aba en e mnstero, un puesto en a ocna de
prensa. Barea era un hombre modesto y dscreto, consderado y
absoutamente comprometdo con a causa de a Repbca espaoa. En a
ocna de prensa tuvo que traba|ar con Rubo Hdago, a quen muy pronto
empez a consderar un oportunsta engredo. Por as noches, Barea
traba|aba en e edco de a Teefnca censurando despachos de prensa.
Puede que a as rdenes de Rubo a censura se hubese rea|ado un poco,
pero a Barea e pareca estrcta y drgda prncpamente a a emnacn de
todo o que no fuese una vctora repubcana. Aunque e acercamento de as
coumnas franqustas era nexorabe, en as crncas soo se poda decr que
e avance estaba sendo frenado. Barea consderaba esta forma de proceder
torpe e nt y, de hecho, os perodstas brtncos, norteamercanos y
franceses buraban e estrcto contro de a censura con reatva facdad,
medante a utzacn creatva de argot
|21|
. H. Edward Knobaugh presumra
ms tarde de que a decr a Londres que "os peces gordos estn a punto de
sar por patas", pude adeantarme a os otros perodstas con a prmca de
que e goberno se preparaba para hur a Vaenca. Un perodsta francs
muy atanero que traba|aba para /e -etit -arisien, utzaba tantos trucos que
Barea, por o genera afabe, se sa de sus casas y amenaz con
detenere
|22|
.
Con as coumnas franqustas cada vez ms cerca de Madrd y as caes
enas de escombros y atestadas de refugados, e traba|o en a Teefnca se
convrt en una pesada. Los bombardeos y a artera gopeaban a cudad
sn descanso. En a tarde de 6 de novembre, cuando Barea acud a
traba|o, e tabeteo de os fuses se oa muy cerca. A entrar en a ocna de
Rubo Hdago, se encontr con que estaban quemando documentos en a
chmenea. Rubo e comunc, con una cortesa que rayaba en a
satsfaccn, que e goberno se trasadaba a Vaenca. Tras armar que a
cada de a capta era ya nevtabe, con a cara pda, e do a Barea a paga
de dos meses y e orden que causurara e aparato de a censura, quemase
os documentos que quedaban y savara e pee|o. Esa noche, Barea sgu
traba|ando como s no pasase nada y no permt que un perodsta
estadoundense envase un cabe nformando sobre a cada de Madrd
|23|
.
Cas todos os corresponsaes extran|eros estaban convencdos de que a
capta no resstra. En una cena ceebrada a prncpos de novembre, un
tota de decnueve perodstas haban apostado sobre e da en que os
rebedes entraran en a cudad. De estos, decocho escogeron fechas que
entraban en as sguentes cnco semanas y soo |an Yndrch, por ser dstnto
de os dems, haba apostado que a capta no caera nunca
|24|
. Rubo
Hdago se aegr de poder marcharse y ofrec a Wam Forrest un sto en
su coche: S me acompaas, sers e nco corresponsa brtnco que saga
de Madrd con una crnca que contar. No te preocupes, no te vas a perder
nada. A os dems es cogern os fascstas y no dspondrn de medos de
transporte n de comuncacn. En cuaquer caso, despus de que esta
noche se marche e goberno, no habr ms amadas teefncas a Londres
n a Pars. En readad, Forrest tena que r a Vaenca porque quera regresar
a Gran Bretaa para unrse a a campaa en defensa de a Repbca. Estaba
a punto de presentar su dmsn a ,ail 34press, por o que acept a oferta
de Rubo. En Madrd e reempaz a poco tempo Sefton Demer, quen
descrbra cmo Rubo, que tena taento para estas cosas, encontr a egar
a Vaenca un paaco precoso de sgo XVIII y a se nsta, rodeado de
tapces y brocados, en su nueva e mponente Ocna de Prensa y Reacones
Pbcas
|25|
. La verdad es que os tapces estaban descoordos y e paaco,
destartaado. Cuando, mucho despus, a prncpos de dcembre, Barea fue
amado a Vaenca, pens que e paaco era decadente pero suntuoso, un
verdadero abernto de pequeas habtacones abarrotadas de mqunas de
escrbr, seos y montones de pape
|26|
.
Rubo tambn e ofrec a Geohrey Cox sto en uno de os coches que
partan haca Vaenca, tras mostrare con ostentacn una pstoa automtca
que evaba en e boso de su eegante tra|e. De pe, en a acera de hote
Gran Va, e |oven neozeands se debata ante un dema:
Tena motvos para argumentar que ba a hacer me|or m traba|o desde Vaenca,
pues, aunque fuese testgo de a cada de a cudad, os censores franqustas nunca me
de|aran envar a crnca, y poda acabar en una crce franqusta y pasar a varas
semanas. Pero opt por quedarme. Lo hce no tanto por un deseo perodstco de cubrr
una notca mportante, sno porque tena a sensacn de que se ba a hacer hstora y
que yo podra ser testgo de eo.
Esta sera una decsn memorabe para e perodsta, pues soo y otros
dos perodstas brtncos se quedaron en a capta para cubrr e ataque de
Franco. De sus experencas sadran muchas de as crncas ms
mportantes que se evaron a cabo sobre e asedo de Madrd y uno de os
bros ms mportantes de a Guerra Cv espaoa. Esa msma tarde, Cox se
drg haca as tropas rebedes por a carretera de Toedo, |unto a
nformadsmo Henry Buckey, un veterano que haba egado a Madrd en
1930. Fueron testgos de una resstenca feroz que sorprend a ambos y por
prmera vez, mentras regresaban a centro a dormr en a Emba|ada
brtnca, pensaron que o mposbe poda ocurrr y que ta vez Madrd
resstese e asato
|27|
.
E 7 de novembre, sn censura en Madrd, agunos corresponsaes haban
tratado de hacerse con una prmca a transmtr a notca de a cada de
a capta. Los artcuos de os perodstas que acompaaban a os rebedes
denotaban todava ms magnacn. Y e ms magnatvo fue e de Hubert
Renfro Knckerbocker, e corresponsa |efe en e extran|ero de a cadena de
perdcos Hearst. Knckerbocker el Ro&o, que era como se e conoca a causa
de su peo encenddo, era famoso en toda Europa. Se deca que cuando
entr en e vestbuo de un gran hote de Vena e encargado e saud
dcendo: Benvendo, seor Knckerbocker. Tan ma estn as cosas?.
Ahora presentaba con certa verosmtud a notca apcrfa de a cada de
Madrd, en a que descrba a entrada trunfa de os rebedes en a cudad,
acamados por os vtores de a muttud y por un perro que adraba
aegremente
|28|
. Ago ms contendo era e guamente famoso veterano
brtnco Harod Cardozo, que acompaaba a as coumnas franqustas para
e ,ail 6ail. Su ayudante, Frances Davs, recordaba haber vsto a gran
hombre escrbendo una crnca sobre a cada de Madrd con espacos en
banco donde ms adeante pensaba ncur os detaes de a vctora
|29|
. E
propo Cardozo confesara tempo despus:
Corr como a pvora a notca de que a Gran Va y e gran rascaceos de a
Teefnca estaban en manos de as tropas de Varea, que controaban todo e sector sur
hasta e Mnstero de a Guerra. He de confesar que yo estaba seguro de que a vctora
no tardara en egar y pensaba que os naconaes haban avanzado mucho ms de o
que haban hecho en readad. Despus, cuando empezamos a superar a desusn, m
coega Pau Bewsher dbu| para dstraernos un mapa de Madrd en e que mostraba os
puntos hasta donde varos corresponsaes demasado conados haban hecho avanzar a
as tropas naconaes. Todos tenamos a cupa, aunque a fata de nformacn dedgna
y a nquetud febr de momento eran excusas vdas
|30|
.
Sn duda, as redaccones de os perdcos de Gran Bretaa y Estados
Undos daban por hecho que Madrd se rendra. En a tarde de 7 de
novembre, Henry Buckey teefone a un perdco domnca ondnense
para nformar de que en e centro de Madrd renaba a tranqudad y de que
as tropas de Franco estaban atacando a perfera por e otro extremo de ro
Manzanares. E redactor que haba a otro ado de ho no e crey, porque
haba recbdo muchos otros nformes de que os rebedes ya estaban dentro
de Madrd. Buckey recb entonces una amada de un coega de Pars que
e advrt de que probabemente os franqustas e|ecutaran a todos os
perodstas que encontrasen en Madrd. Un buen nmero de eos ya se haba
do pero, motvados por a vsn de os cudadanos de a pe en armas,
Buckey y Cox haban decddo quedarse. Como resutado, Cox do a prmca
a mundo entero de a egada a Madrd de a Coumna Internacona de
Antfascstas, ta y como msmo a descrb
|31|
.
En a ocna de prensa, Barea estaba furoso con as crncas que se
regodeaban con a dea de que Franco estuvese dentro de a cudad, y e
horrorzaba que e mundo pasara por ato o que cacaba de ncrebe
muestra de determnacn y esprtu de ucha de puebo madreo. Su
ndgnacn estaba drgda contra Rubo Hdago: Nunca he estado tan
sumamente seguro de o necesara que es a censura de guerra como
cuando e esos nformes tan mezqunos y fasos y me d cuenta de que en e
extran|ero e dao ya estaba hecho. La cupa de ese fracaso a tena e
hombre que haba desertado. A darse cuenta de que era necesaro agn
tpo de contro sobre a prensa extran|era mentras Madrd resstera, Barea
desobedec as rdenes de Hdago y sencamente mantuvo e servco de
a censura en funconamento
|32|
.
La maana de 11 de novembre, Barea recb a vsta de corresponsa
de -ra$da, M|a Kotsov, que en un prncpo se puso hecho una fura
porque, desde a huda de Rubo Hdago y antes de que Barea pudese
montar un sstema aternatvo, agunos despachos muy danos haban
egado a exteror. La ntervencn de Kotsov contradeca su estatus como
mero corresponsa y ree|aba tanto su carcter enrgco como su poscn
semoca en e Comsarado Genera de Guerra. En cuanto se cam y
escuch o que Barea tena que decr, se o ev a Mnstero de a Guerra,
donde ogr que a recn consttuda |unta de Defensa aprobase que a
ocna de prensa sguese en Madrd como parte de Comsarado Genera de
Guerra. Barea estaba muy contento de encontrarse ba|o a autordad de
comsaro genera de Guerra, |uo Avarez de Vayo, que, de hecho, ya era su
|efe en cadad de mnstro de Estado. Barea admraba a Avarez de Vayo
porque haba sdo e prmero de os mnstros en regresar a Madrd e
nvoucrarse en a defensa de a cudad asedada. Supona en vano que, en a
stuacn de sto en a que estaba nmersa a capta, a censura de a prensa
extran|era no se vera entorpecda por a ntervencn de a burocraca de
Mnstero de Estado, que segua en a retaguarda en Vaenca. Una orden
escrta de Comsarado Genera de Guerra de 12 de novembre e haba
hecho abergar esperanzas:
Debdo a a transferenca de Mnstero de Estado a Vaenca y a a necesdad
ndspensabe de que e Departamento de Prensa de menconado mnstero contne
funconando en Madrd, e Comsarado Genera de Guerra ha decddo que dcha ocna
de Departamento de Prensa dependa a partr de ahora de Comsarado Genera de
Guerra, y que Arturo Barea Ogazn quede a cargo de a msma, pendente de envar
nformes daros sobre sus actvdades a Comsarado Genera de Guerra
|33|
.
Su optmsmo no dur mucho. Esa msma tarde, Rubo Hdago teefone
desde Vaenca y anunc que regresara a Madrd para resover e concto
de autordad. Barea nform de a amada a Comsarado de Guerra y e
aseguraron que e apoyaran. Cuando Rubo Hdago eg de Vaenca, Barea
recb a su antguo |efe en a ocna de este, sentado |unto a su mesa.
Cuando e nform sobre as rdenes de Comsarado de Guerra, Rubo se
qued banco, pestae y acept r a mnstero. A cape e tempora de
reprmendas groseras y drectas, y uego mov cha:
era e |efe de Prensa de Mnstero de Estado: e Comsarado de Guerra deba
oponerse a cuaquer accn desorganzada y dsparatada, ya que reconoca a autordad
de goberno, de que e |efe de Comsarado de Guerra era mnstro. La poscn ega
de Rubo era rrebatbe. Se acord que a Ocna de Prensa Extran|era y Censura de
Madrd sguera dependendo de en su cadad de |efe de Prensa. Segura as
nstruccones de Comsarado de Guerra de Madrd y, a travs de comsarado, a as
rdenes de a |unta de Defensa. E Departamento de Prensa de Mnstero de Estado
segura cubrendo os gastos de a ocna de Madrd y os despachos censurados
seguran envndose a Rubo, que adopt una acttud corts y concadora. De vueta
en e Mnstero de Estado, hab conmgo sobre os detaes de servco; as regas
generaes de a censura seguran sendo as msmas, mentras que as nstruccones
mtares de segurdad me egaran a travs de as autordades madreas.
Pese a aparente acuerdo a que haban egado, Rubo Hdago nunca
perdonara a Barea su ncatva, pues percba que, a optar por segur
traba|ando ba|o e fuego enemgo, es haba de|ado, a y a resto de os que
haban hudo a Vaenca, como unos desertores. Barea escrbra ms tarde:
Saba que me odaba mucho ms de o que yo e odaba a
|34|
.
Cuando Barea se hzo cargo de a censura en e Madrd asedado, todas
as actvdades se transreron por un breve espaco de tempo a edco
hstrco de Mnstero de Estado, stuado en a paza de Santa Cruz, cerca de
a paza Mayor. Esto sgncaba que os corresponsaes tenan que reazar un
arresgado trayecto, cruzando as caes oscuras que es evaban de a Gran
Va, donde vvan o estaban sus ocnas, hasta egar a mnstero, donde sus
crncas eran revsadas por a censura, y de a a edco de a Teefnca
para envaras por tefono. La operacn no tard en trasadarse otra vez a
a Teefnca. A, todas as noches, censores, teefonstas y perodstas
traba|aban en condcones penosas, a a uz de as veas, esperando or en
cuaquer momento e sbdo de os proyectes de artera o e estruendo de
os bombarderos aemanes e taanos de Franco. A na, os bombardeos es
obgaron a trasadarse una vez ms y de forma dentva a mnstero
|35|
.
La dedcacn tota de Arturo Barea a a causa repubcana acab
ncdendo en su saud debdo a exceso de traba|o, as preocupacones y a
precaredad de su poscn frente a Rubo Hdago. Tena que compagnar as
nstruccones de Comsarado de Guerra en Madrd con as de Rubo Hdago
en Vaenca. Barea dorma pocas horas en un camastro nstaado en su
ocna y se mantena actvo a base de caf, coac y cgarros. La factura
que e pas e exceso de traba|o se adverte en a descrpcn que Demer
hzo de : Un espao cadavrco con surcos profundos de amargura
arededor de a boca, acentuados por a uz de as veas. Era a
personcacn de esprtu espao: tenso y desconado, sempre dspuesto
a sentr e agravo a a patra. Su traba|o resut ms fc cuando se un a
como vountara Isa Kucsar, una socasta austraca, ba|ta y roza y no
muy atractva: Tena a cara redonda y os o|os grandes, a narz chata, a
frente despe|ada y una mata de peo oscuro que cas pareca negro. Era
demasado ancha de hombros y evaba un abrgo verde o grs, o de agn
otro coor que a uz voeta vova ndendo y feo. Tena trenta y tantos aos
y careca de beeza
|36|
. Pese a un comenzo tan poco prometedor, as noches
en vea que pasaban habando hceron que Barea no tardase en enamorarse
de ea. Esta sera una de as muchas reacones amorosas que oreceron
durante a guerra y, de hecho, una de as ms duraderas.
Isa Kucsar haba estudado econmcas y socooga antes de traba|ar
para e Partdo Socasta austraco durante decocho aos. Tras e fracaso
de evantamento de Vena en febrero de 1934, haba formado parte de a
resstenca austraca y a contnuacn haba hudo con su mardo a
Checosovaqua. A Espaa eg con credencaes de unos perdcos checos
y noruegos, pero sn suedo. Rubo Hdago, que aprecaba su capacdad
ngstca, haba decretado que a ocna de prensa e pagase por sus
servcos y ea se anz a traba|ar con un entusasmo encomabe. No soo
contrbua con su domno de francs, e aemn, e hngaro, e ngs y otros
domas, sno que tambn convenc a Barea de que a censura deba ser
ms exbe. Isa argumentaba que e convencona trunfasmo que mpona
a mentadad mtar haca que as derrotas y as dcutades econmcas de
a Repbca fuesen nexpcabes y sus vctoras, rreevantes. Sn mucha
dcutad persuad a Barea de que, s a prensa pubcaba a verdad sobre
as dcutades de goberno, a argo pazo a causa repubcana sadra
benecada
|37|
.
Por ncatva propa, Arturo e Isa rea|aron a censura, o que srv para
estabecer una buena reacn con os corresponsaes. Les ayudaban a
consegur habtacones de hote y cupones para gasona, y con frecuenca
es pedan agn favor a cambo. Arresgndose a sufrr a cera de Kotsov y
Rubo Hdago, permteron que os corresponsaes nformasen sobre a
redada poca en a abandonada Emba|ada aemana que aport pruebas de
a connvenca de Aemana con a Ounta Coumna franqusta. Barea y
Kucsar organzaron entrevstas con membros de as Brgadas
Internaconaes, de as que saeron artcuos como os pubcados por Lous
Deapre, de -aris-Soir, Barbro Avng (Bang), de ,agens (heter de
Estocomo, Herbert Matthews, de (ew )or* +imes, y Lous Fscher, de +he
(ation. Todos eos escrberon crncas exceentes y entusastas pero a ms
vaosa fue ta vez a de Lous Fscher. Vena de servr como ntendente en e
cuarte genera de as Brgadas Internaconaes en Abacete, y era por tanto
un observador prvegado
|38|
.
Para desgraca de Deapre, su perdco empez a consderar que sus
apasonados artcuos eran demasado favorabes a a Repbca e ncuso
comunstas, aunque no era comunsta sno un catco poco convencdo.
Aunque haba do a Espaa a cubrr a zona rebede, a poco de egar a
Burgos, en e msmo avn que Sefton Demer y Hubert Knckerbocker, e
haban expusado por vstar e frente sn escota. Resuta rnco que cas
todas as personas que Deapre conoc en Madrd consderaran que su
perdco era de ncnacn fascsta. Sn duda, mentras aumentaba e
nters de -aris-Soir por cuaquer notca que tuvese que ver con Eduardo
VIII y a crss de a abdcacn en Gran Bretaa, e perdco de|aba de
aceptar os artcuos de Deapre. Ante esta stuacn, e corresponsa decd
marcharse de Espaa. Geohrey Cox e descrb, a noche de 7 de dcembre
de 1936 en e bar Mam de Madrd, vestdo con una gabardna, una bufanda
ro|a y un gorro de etro grs, y expcando con pacenca a un madreo
desconado que no era fascsta y que, de hecho, os fascstas e haban
expusado de Burgos. Esa msma noche, Deapre se haba sentado en e
camastro de Arturo Barea y e haba dcho que, cuando egase a Pars,
paneaba protestar sobre as actvdades de consuado francs a favor de os
franqustas. Por desgraca, e aparato de Ar France en e que ba de camno a
Tououse e 8 de dcembre fue atacado por un avn desconocdo cerca de
Guadaa|ara. Deapre recb un mpacto de baa en a cadera y en a
espada cuando fueron ametraados desde aba|o. Demer armara ms
tarde que Deapre e haba dcho en su echo de muerte que os
repubcanos haban atacado su avn por equvocacn. Aunque Deapre no
poda entender por qu, Demer estaba convencdo de que e servco
secreto haba ordenado e ataque para evtar que un dpomtco favorabe a
a causa franqusta evase a Gnebra nformes sobre atrocdades, pero
parece que era e nco que pensaba as.
Aunque e poto ogr reazar un aterrza|e forzoso en un campo remoto,
nade es socorr hasta pasadas tres horas. E hospta ms cercano no tena
e equpo necesaro para ocuparse de sus herdas y se perd otro da
evando a Deapre en ambuanca hasta un hospta me|or equpado de
Madrd. Mur dos das despus, tras recbr os tmos sacramentos y a
extremauncn. -aris-Soir nform sobre su muerte en grandes ttuares y con
trbutos emotvos. E goberno francs e otorg a medaa pstuma de a
Legn de Honor. Fue enterrado en Pars con gran ceremona. Sn embargo,
a cabo de unos das, e daro comunsta francs /0Humanit7 pubc e
tmo mensa|e de Deapre a su perdco, que fue envado un da antes de
que de|ase Madrd. Lo puderon hacer pbco porque una copa a carbn
estaba en a ocna de Barea, con e seo de a censura repubcana. Deca o
sguente:
No habs pubcado a mtad de ms artcuos. Ests en vuestro derecho. Pero
conaba en que vuestra amstad me evtara traba|ar ntmente. Durante tres
semanas me he estado evantando a as cnco de a maana para daros notcas que
entrasen en a prmera edcn. Me habs hecho traba|ar en bade. Gracas. E domngo
co|o un avn, a no ser que acabe como Guy de Traversay |un perodsta de
/01ntransigeant, pubcacn rva de -aris-Soir, que haba sdo asesnado por os
rebedes en Maorca|, o que estara muy ben para vosotros, a que s? De esa forma
tendras vuestro propo mrtr. Entretanto, no voy a envar nada ms. No merece a
pena. La matanza de centos de nos espaoes es menos nteresante que un suspro
de a seora Smpson.
Geohrey Cox escrb sobre Deapre:
Es fc escrbr cosas buenas sobre os muertos, pero Deapre era un hombre sobre
e que uno as hubese escrto gustoso cuando estaba vvo. No exagero a decr que era
una de as me|ores personas que he conocdo en m vda: ntegente, humano, aegre,
vaente, ben parecdo. Se trataba de uno de esos tpos excepconaes que caen ben
tanto a os hombres como a as mu|eres. Un perodsta de prmer rango, con una puma
estupenda. Sus descrpcones de os ataques areos sobre Madrd son un csco en su
gnero. Muchos hombres abnegados han muerto en a guerra espaoa. E que Lous
Deapre sea uno de eos no es una de as tragedas menos mportantes de esta
ucha
|39|
.
Cox tena razn. Las descrpcones de Lous Deapre sobre e bombardeo
de a capta se encuentran entre os escrtos ms emotvos que se
redactaron durante a guerra. Adems, como muchos otros corresponsaes,
o que vo en Espaa e en de ndgnacn contra a ceguera de os
arqutectos de a potca en os pases democrtcos.
Yo soo soy un narrador de horror, un testgo pasvo. Sn embargo, quero hacer esta
observacn: e sentmento ms fuerte que he expermentado hasta e da de hoy no es
e medo, n a ra, n a compasn, ES LA VERGENZA. Estoy avergonzado de ser un
hombre cuando e gnero humano se muestra capaz de masacrar de ta forma a os
nocentes. Oh, ve|a Europa, sempre ocupada en tus mezqunos |uegos y grandes
ntrgas. Dos quera que no te ahogues con tanta sangre
|40|
.
Los esfuerzos de Arturo y de Isa fueron fructferos, pero no ograron
dsmnur a hostdad de Rubo Hdago, que en varas ocasones ntent
apartaros de sus puestos. Prmero, Barea fue amado a Vaenca en
dcembre de 1936. Una vez a, e espao se do cuenta de resentmento
de os que haban hudo de a cudad haca os que se haban quedado. Se
enter de que Rubo Hdago haba dcho que e gustara mandare a pudrrse
en a censura posta de Vaenca porque no poda ovdar a usurpacn de su
mesa de despacho en e mnstero. Isa tambn fue a Vaenca, donde
estuvo ba|o arresto durante un breve perodo de tempo porque aguen a
haba acusado de trotsksta por su amstad con e der socasta austraco,
Otto Bauer. Cuando a puseron en bertad, a pare|a admt namente que
queran estar |untos para sempre. Adems, despus de una entrevsta con e
msmo |uo Avarez de Vayo, Isa consgu una conmutacn para os dos.
Rubo acept envaros de vueta a Madrd con Arturo como |efe de a
Censura de Prensa Extran|era e Isa como segunda de a bordo. Sn embargo,
as tensones entre Vaenca y Madrd no dsmnuyeron. A na, e proceso de
dvorco de su mu|er para poder estar con Isa, a presn de traba|o y a
ucha contnua con Rubo pasaron factura a Barea, que tuvo una espece de
crss nervosa. Isa, por su parte, no ogr qutarse de encma e estgma de
trotsksta. En abr de 1937 Arturo e Isa recberon en Madrd a vsta de
gran novesta estadoundense |ohn Dos Passos, que una noche es ayud
con su traba|o y posterormente recordaba a un |oven espao de aspecto
cadavrco y una austraca reenta de voz suave. A Barea e gust Dos
Passos por a consderacn y e afecto con os que hababa de as
dcutades que atravesaban os campesnos espaoes. Dos Passos escrb
con afecto acerca de os dos censores:
Ayer msmo a austraca regres y descubr que un fragmento de un obs haba
prenddo fuego a su habtacn y haba quemado todos sus zapatos, y e censor haba
vsto destrozada a una mu|er que estaba a su ado antes de sar a tomar un bocado
para comer. No es de extraar que e censor sea un hombre nervoso; parece fato de
sueo y desnutrdo
|41|
.
A poco tempo, a ayudante de Rubo, Constanca de a Mora, que era
cada vez ms mportante, recomend a Barea que se tomase unas
vacacones. En opnn de este, parte de probema se deba a a rrtacn de
Constanca por e hecho de que nosotros en Madrd actusemos de manera
ndependente, sn hacer caso de su autordad. Ata, pechugona, con o|os
grandes y negros, e porte mperoso de una matrarca, a smpcdad de
pensamento de una coegaa y as maneras seguras de una neta de
Antono Maura, me crspaba tanto como yo deba de crspara a ea. Estaba
caro que n Barea n Isa podran vover a sus traba|os en Madrd. En
readad, Constanca de a Mora ya haba escogdo a Rosaro de Omo como
sucesora de Arturo a frente de a Ocna de Prensa Extran|era y Censura.
De Omo, una chca pda e nhbda segn Barea, haba sdo secretara
de a Lga de Inteectuaes Antfascstas y vena recomendada por Mara
Teresa de Len, a esposa de Rafae Abert y amga de Constanca. De hecho,
Rosaro se convertra en una sucesora dgna de Barea, traba|ando en Madrd
con vaenta y dedcacn hasta e tmo da de asedo en 1939. Barea, por
su parte, fue reegado a a censura de rado y a a retransmsn de agunos
comuncados, hasta que namente, con a saud rota, se march con Isa a
Ingaterra en 1938
|42|
.
La efectvdad de os esfuerzos de Arturo e Isa por factar a tarea de os
corresponsaes se adverte en os envdosos comentaros de sr Percva
Phps, corresponsa de ,ail +elegraph en a zona nacona. Moesto por a
agresva rgdez de a censura franqusta, Phps nform sobre as
experencas de sus coegas que haban traba|ado en a zona repubcana,
donde e censor soa ser un perodsta encantado de recbr a compaeros
de Londres y Nueva York: No es necesaro esperar durante tres horas para
ser recbdo, para que despus te dgan que tenes que vover a da
sguente: smpemente apareces por a puerta aberta de despacho y, s e
censor est ocupado, te srves t msmo una bebda o fumas un puro. A
veces ncuso te pregunta s puedes echare una mano o dare agn
conse|o. Phps estaba convencdo de que a humdad y a camaradera
de os censores ro|os es tan rresstbe y conmovedora que agunos
perodstas brtncos han de|ado de ado un traba|o ben pagado para poder
ayudares
|43|
. Sn duda es certo que a camaradera que renaba entre a
pobacn asedada mov a muchos corresponsaes a traba|ar en favor de a
causa repubcana. Agunos ree|aban sus smpatas en sus escrtos, otros
regresaban a sus pases para presonar en favor de a causa repubcana, y
un reducdo nmero de hombres abandonaba por competo as abores
perodstcas para ncorporarse a as Brgadas Internaconaes y partcpar en
os combates.
Lous Fscher, uno de os corresponsaes ms nuyentes durante a
guerra, fue un buen e|empo, pues ev a cabo as tres cosas. Sus artcuos
para a revsta neoyorquna +he (ation y a ondnense (ew Statesman and
(ation, tan ben nformados y perspcaces, sguen sendo de mucha utdad
para os hstoradores de a Guerra Cv espaoa. Tambn srv brevemente
en as Brgadas Internaconaes. Y, sn embargo, su mportanca tene menos
que ver con o que escrba que con o que haca entre bastdores. Como
haba sdo corresponsa en a Unn Sovtca durante ms de una dcada y
meda, hababa ruso y contaba con un con|unto muy varado de contactos de
ato rango en Mosc, especamente en e Comsarado de Asuntos
Exterores. A msmo tempo, en Estados Undos se e consderaba uno de os
expertos ms mportantes en Rusa y su rgmen. Ese era e prncpa motvo
de su acceso a os ms atos nvees de goberno en Washngton. Tambn
tena trato con muchos persona|es mportantes de goberno de Espaa. En
Mosc en os aos vente y ms tarde, durante una vsta a Espaa en 1934,
Fscher entab amstad con e perodsta |uo Avarez de Vayo. En ese va|e
de 1934, Fscher tambn haba trabado amstad con e emba|ador de
Estados Undos, Caude G. Bowers, que a su vez haba sdo perodsta en otro
momento, y con otros corresponsaes estadoundenses como Lester Zhren y
|ay Aen. Estos e presentaron a doctor |uan Negrn, que por aque entonces
todava no haba rrumpdo en e mundo de a potca
|44|
. La nuenca de
Lous Fscher en os tres pases, por tanto, era consderabe.
Cuando Fscher eg a Espaa a medados de septembre de 1936,
recuper enseguda e contacto con Avarez de Vayo, que apenas dos
semanas antes haba sdo nombrado mnstro de Estado y que dos meses
despus se convertra en comsaro genera de Guerra. Avarez de Vayo
ntentaba, entre otras muchas tareas urgentes, que os servcos de prensa y
propaganda de a Repbca funconasen con ecenca. En busca de ayuda
ms profesona, se drg a Fscher, a W Mnzenberg, |efe de propaganda
de a Komntern especazado en actvdades antfascstas, y a su segundo
de a bordo, Otto Katz, un agente checo de are msteroso y atractvo a que
os amgos y crtcos consderaban un geno de a propaganda. Avarez de
Vayo haba conocdo a Mnzenberg en Bern a comenzos de a dcada de
1930, cuando era e corresponsa en Europa centra y Rusa de /a (a#i8n, de
Buenos Ares. A naes de 1934, nvt a W Mnzenberg y a su mu|er,
Babette Gross, a vstar Espaa, y |untos recorreron e sur de pas
|45|
.
Arthur Koester dra sobre e pogota Katz que era un tpo con mucha
aba, moreno y atractvo, con un encanto ago srddo. Tena a
generosdad de aventurero y poda mostrarse afectuoso, espontneo y
servca, sempre y cuando no fuese contra sus ntereses. Por su parte,
Caud Cockburn e descrbe como un hombre de tamao medo con una
cabeza grande y ago cadavrca en a que sobresaan ms de o norma os
huesos de crneo. Tena os o|os grandes y meanccos, una sonrsa de una
duzura snguar y un are de mstero; mstero en e que ba a de|ar que te
adentraras, t y nade ms, debdo a a ata estma y caro que te tena.
Otto armaba haber estado casado con Marene Detrch, y con e
pseudnmo de Andr Smone se convertra en e organzador extraoca de
a operacn propagandstca de a Repbca en Europa occdenta, que
contaba con e apoyo econmco de goberno espao y de a Komntern.
Katz tambn sera e cerebro que haba detrs de a agenca de prensa
repubcana ubcada en Pars Agence Espagne, que se cre a prncpos de
1937
|46|
.
Entre as personas a as que Katz convenc para traba|ar en favor de a
Repbca estaba e prncpe bvaro catco Hubertus Fredrch de
Loewensten, descendente de a rena Vctora. E prncpe bvaro escrb un
bro defendendo a causa repubcana y acompa a Katz durante una vsta
a os obspos catcos de Estados Undos. E prncpe dra despus que an
no se e haba qutado e vrtgo que e produ|o ver a Otto Katz hacer una
reverenca trpe y besar e ano de un cardena con fama de progressta
|47|
.
En genera, Katz/Smone sempre se mantuvo en a sombra. Pese a a
mportanca de su pape, se encuentran muy pocos rastros de su presenca
en as memoras de a poca. Arturo Barea de| constanca de una esta que
haba organzado para os brgadstas nternaconaes en e hote Gran Va a
prncpos de 1937. Es fc que fuera durante e msmo va|e en e que
Gustav Reger e haba conocdo en e hote Forda a medados de abr de
1937
|48|
. En octubre de ese ao, Fscher se ao| con e presdente de
goberno, |uan Negrn, en su resdenca de Vaenca, y coment que a
tambn estaba Katz, que dedcaba su taento a a propaganda repubcana
en e extran|ero. La vuda de W Mnzenberg, Babette Gross, d|o que a o
argo de 1938 e checo estuvo traba|ando entre Pars, Barceona y Vaenca
para a Agence Espagne
|49|
. Pese a a escasez de referencas sobre e pape de
Katz, no puede ponerse en duda su partcpacn cruca, aunque ago ocuta,
en a campaa para presentar e caso repubcano a un mundo en e que a
mayor parte de a prensa se ncnaba por ser host a un rgmen que se
percba como ro|o, comunsta y pegroso.
Resutaba rnco que, por caras razones econmcas, una eevada
proporcn de perdcos fueran de derechas, y por tanto apoyaran a os
rebedes de E|rcto espao, mentras que una proporcn smarmente
eevada de corresponsaes apoyaba a a Repbca. Lous Fscher estaba muy
e|os de ser e nco que combn un compromso con a Repbca espaoa
con a prctca de un perodsmo sncero. Entre os corresponsaes que se
convrteron a a causa de a Repbca, pero que sgueron nformando con
veracdad, estn Martha Gehorn, |ay Aen, Herbert Matthews y Geohrey
Cox, a os que todava se cta hoy en da por o vvdo de sus crncas.
Wam Forrest y Lawrence Fernsworth pertenecen a grupo de os ahora
ovdados pero que en su momento fueron muy respetados por sus
compaeros. Forrest perteneca a Partdo Comunsta, aunque no era nada
doctrnaro. A Arthur Koester e haba causado muy buena mpresn su
sentdo de humor mordaz, su generosdad y e hecho de que nunca
utzase paabras como "dactco", "concreto" o "mecancsta", y s usase
expresones como "decenca", "|ustca", "eso no estara ben" y cosas por e
esto
|50|
. Forrest, que era escocs, no estaba soo en su compromso tco
con a Repbca. La decenca y a |ustca eran mportantes para todos estos
corresponsaes y por eso se sentan dentcados con a causa de a
Repbca democrtca.
Esto ocurra sobre todo entre os veteranos que haban estado en Espaa
antes de que estaase a guerra, como Henry Buckey, |ay Aen y Lawrence
Fernsworth, todos eos testgos, y smpatzantes, de proceso mpusado por
e nuevo rgmen democrtco para ntentar modernzar una socedad
profundamente represva. Fernsworth, un hombre dstngudo de peo
canoso, haba vvdo en Barceona durante una dcada y escrba para e
(ew )or* +imes y e +imes de Londres. Tambn traba|aba para una
pubcacn semana |esuta amada Ameri#a. Segn Constanca de a Mora,
Fernsworth conoca Cataua como muy pocos extran|eros de hoy en da.
Se qued sorprendda de o poco que ganaba e perodsta: Empezaba a
traba|ar a amanecer, con frecuenca se pasaba varas horas detrs de
voante de a retaguarda a frente y de frente a a retaguarda, y despus
recorra as caes oscuras hasta nuestra ocna para envar sus crncas por
tefono. Como Buckey, Fernsworth era catco practcante. Sempre ba
muy arregado y mostraba una educacn mpecabe, se comportaba a todas
horas con una gaantera dstnguda. Pese a su exguo suedo, era un
sbarta y un entenddo en vnos. Aun as, su sodardad con e puebo
espao era ncuestonabe y escrb con mucho sentmento sobre su
desesperada stuacn durante a Guerra Cv
|51|
.
E compromso de os corresponsaes am a atencn de novesta
aemn Gustav Reger nada ms egar a Madrd en octubre de 1936 como
vountaro de as Brgadas Internaconaes. Gracas a su amstad con Isa
Kucsar y despus con Arturo Barea, Reger entr en contacto con varos
perodstas. En un momento dado durante e asedo de Madrd, se encontr
con un grupo de reporteros radantes tras una vsta de |uo Avarez de
Vayo: Aprecaban mucho a os espaoes y deseaban que ganase a
Repbca. Estaban todos en contra de os emba|adores ocaes de sus
propos pases
|52|
. Esto es una generazacn consderabe, pues os
estadoundenses partdaros de a causa repubcana saban que e
emba|ador Caude Bowers comparta sus sentmentos. Tambn haba
corresponsaes estadoundenses que apoyaban a os rebedes, como Edward
Knobaugh, Wam Carney y Hubert Knckerbocker, pero preferan buscar
traba|o en a zona nsurgente. No obstante, es certo que hubo un nmero
mportante de corresponsaes que adqureron un compromso muy sero con
a Repbca. Martha Gehorn escrb en 1996: Crea en a causa de a
Repbca espaoa como no haba credo en nada antes n creera en nada
despus
|53|
. A Reger e conmova recordar cmo, en a prmavera de 1937,
Gehorn se haba adentrado con vaenta en terra de nade por as afueras
de Madrd, y haba ayudado a Randofo Paccard, comandante de Batan
Garbad de vountaros taanos, a enroar vendas para e doctor que
atenda a os herdos
|54|
.
Ta vez e e|empo ms paradgmtco de que a Repbca conqustaba
corazones sea e caso de Herbert Matthews, un perodsta ato, demacrado,
tmdo y meancco de (ew )or* +imes, que descrbra os meses que pas
en a cudad asedada como os ms gorosos de su vda. En 1938 de| e
sguente testmono:
De todos os ugares de mundo, Madrd es e que ms convence. Legu a esta
concusn nada ms egar, y ahora, cada vez que estoy e|os, no puedo evtar anhear
e regreso. Todos nos sentmos gua, as que esto va ms a de o persona. E drama,
as emocones, e optmsmo eectrzante, e esprtu de ucha, e vaor y a pacenca de
esta gente aocada y maravosa son cosas que hacen que merezca a pena vvr, y
dgnas de ser vstas en persona
|55|
.
Despus de a Segunda Guerra Munda, escrbra: En aqueos aos
vvmos o me|or de nuestras vdas, y o que ha vendo despus o nos queda
por vvr nunca nos har egar tan ato. En m propo campo, nunca he vueto
a reazar traba|os como os que hce en Espaa, n tampoco espero egar a
guaaros. A de|amos nuestros corazones. Como otros muchos
corresponsaes, Matthews sempre estuvo orguoso de haber apoyado a a
Repbca:
Han pasado ya ses aos desde que termn a Guerra Cv espaoa. Desde
entonces he vsto mucha grandeza y gora, y muchas cosas y ugares bontos, y con un
poco de suerte, puede que todava vva otros vente o trenta aos, pero estoy
penamente convencdo de que nunca vover a ocurrr ago tan maravoso como esos
dos aos y medo que pas en Espaa. Y no o dgo soo yo, sno que tambn o arman
todos os que vveron este perodo |unto a os repubcanos espaoes. Sodado o
perodsta, espao, norteamercano, brtnco, francs, aemn o taano, daba gua.
Espaa era un crso en e que a escora qued fuera y e oro puro, dentro, que hzo que
os hombres qusesen dar sus vdas con orguo. Do sentdo a nuestra exstenca; nos
en de vaor y fe en a humandad; nos ense e sgncado de nternaconasmo
como no o consegur hacer nnguna Socedad de Nacones o Dumbarton Oaks. A
aprendmos que os hombres podan ser hermanos, que as nacones y fronteras,
regones y razas, no eran ms que atrbutos externos, y que o nco que contaba, por
o nco que mereca a pena uchar, era a dea de bertad
|56|
.
Matthews no estaba soo en su vncuo emocona con Madrd. Vncent
9imm Sheean escrb de forma guamente conmovedora:
Madrd, e hongo, e parsto creado por e caprcho de un monarca, a extravaganca
arstcrata y a ostentacn crue de os nuevos rcos, haba encontrado su ama en e
orguo y a vaenta de sus traba|adores. Eos haban transformado e burde y e
escaparate de a Espaa feuda en esta epopeya, y depare o que depare e futuro de
esta ucha contra a barbare fascsta, Madrd ya ha hecho mucho ms de o que e
corresponde, y su nombre quedar grabado en a mente de os hombres, a veces con
reproche, a veces con reprmendas, a veces como ree|o de a tensn heroca que
nuestra espece en a terra an no ha perddo. En este ugar a menos, a dgndad de
os hombres correntes se ha mantendo rme ante a mundo
|57|
.
Geohrey Cox tambn qued muy mpactado por e progreso soca y a
sodardad antfascsta de a que fue testgo en a zona repubcana:
A enfrentarse a un pegro comn, Madrd se envov en un sentmento compartdo
de respeto, tcto pero muy rea. La paabra #ompa2ero tene un sondo artca cuando
uno dsfruta de a segurdad comparatva que exste en Gran Bretaa. En Madrd,
farfuada por e centnea que te saudaba con e puo en ato y excamaba Saud!,
era totamente genuna. Haba un ambente en e que readades como e taento y a
fuerza y, por encma de todo, e vaor, contaban para ago, y en e que a vestmenta, e
aspecto, e acento y os estudos no mportaban a nade. La mezqundad ndvdua, a
ambcn, os ceos, se haban dsueto hasta certo punto en un n comn y un pegro
tambn comn. |La derrota de asato de Franco sobre Madrd| nos do un
extraordnaro sentdo de esperanza, un sentmento repentno . de que no soo se
haba emnado a amenaza de fascsmo, sno que, de repente, se abra ante Espaa un
futuro reamente maravoso, respandecente y emoconante
|58|
.
Eran muchos os que compartan as esperanzas que haba despertado a
Repbca en trmnos de una vda me|or para os desposedos y como
modeo antfascsta. Incuso e nsensbe Sefton Demer escrb, con certo
reparo, que
pese a haber sdo testgo de a brutadad y e despreco haca a |ustca que muestran
os ro|os, pese a m antpata haca e marxsmo como un fraude demaggco, pese a
esto y mucho ms, me encontr con que me arrastraba a eufora de a negatva de
Madrd a abandonar a ucha. Me encontr con que comparta e gozo de os reveses que
os ro|os ngan en e bando que, sn duda, yo hubese escogdo de haber sdo espao
y haber tendo que escoger por fuerza entre as aternatvas guamente grotescas de
Franco y Cabaero
|59|
.
La sensacn de que a causa de a Repbca espaoa era dgna de
apoyo estaba unda a a camaradera estrecha que exsta entre os
corresponsaes. Esto fue especamente certo entre os que comparteron a
experenca de asedo de Madrd, que acab transformando a todos en
partdaros de a Repbca. Los motvos quedaron patentes en as paabras
de Arthur Koester, quen sufr os bombardeos durante a tma semana de
octubre y os prmeros das de novembre de 1936, y ms adeante escrbra:
Cuaquera que haya vvdo e nerno que fue Madrd con e corazn, os nervos, os
o|os y e estmago, y uego n|a ser ob|etvo, es un mentroso. S os que tenen a su
dsposcn mqunas de mprmr y tnta de mprenta para expresar sus opnones se
mantenen neutraes y ob|etvos frente a seme|ante bestadad, entonces Europa est
perdda. En ta caso, ms vae que nos sentemos y escondamos a cabeza en a arena
hasta que e dabo venga a buscarnos. En ta caso, ha egado a hora de que a
cvzacn occdenta apague as uces
|60|
.
Incuso os que egaron en a prmavera de 1937 sentan o msmo. Los
corresponsaes brtncos Sefton Demer y Henry Buckey, que haban estado
en Madrd desde os prmeros das de asedo, se uneron a os
norteamercanos Herbert Matthews, Ernest Hemngway, Sdney Frankn, |ohn
Dos Passos, Martha Gehorn y Vrgna Cowes para ver os combates de
frente, no desde e hote Forda, sno desde un edco de apartamentos
demodo en e paseo de Rosaes que daba a a Casa de Campo. Hemngway
o descrb como a ve|a hacenda, porque e recordaba a a casa de su
abueo en Chcago. Dos Passos a descrb as: La puerta acrstaada se
abre a vaco; a tus pes, un pozo se extende eno de muebes destrozados y
adros rotos, y entonces se ve una avenda desoada y ms a, en a otra
ora de Manzanares, se obtene una magnca vsta de enemgo
|61|
.
E 10 de abr de 1937, Hemngway se ev a a grupo para que
contempara a ofensva ea. Como era de esperar, Dos Passos se mostr
muy aprensvo: Las neas cruzan e vae nferor, pero s te saes de paseo
te ve perfectamente e enemgo desde as conas de enfrente, y os moros
son tradores excepconamente buenos. Todo estaba tranquo porque era
a hora de comer. A pesar de eso, as marcas de actvdad en e pso, os
bros de a uz de so que se ree|aban en os prsmtcos y a cmara de
cne de Ivens amaron a atencn de os rebedes. En su reato noveado
posteror, .entur0s 3bb, Dos Passos descrba a escena y retrataba a
persona|e de Hemngway (George Ebert Warner) como un nconscente que
se atreva a camnar por e paseo de Rosaes a a vsta de as neas rebedes.
Cuando un cabo repubcano e advrt que no paseara en campo aberto s
no quera que e dsparara e enemgo, respond: No soy un gana!, y
sgu camnando. Una vez termnada a comda, os rebedes abreron fuego.
Dos Passos escrb: Mentras nos abramos paso para egar hasta e cob|o
de as casas destrozadas, e nerno cay sobre nosotros. No quero n
magnarme cuntos hombres buenos perderon a vda por accones
bravuconas como esa. Un ncdente smar se recoge en e reato de
brgadsta brtnco |ason Gurney, quen descrbe una vsta a frente de
Hemngway ena de bonhoma vscera y arro|ada. Se apost detrs de
parapeto antbaas de una ametraadora y sot una rfaga de baas
aproxmadamente en a dreccn de enemgo. Esto provoc un bombardeo
nferna, por o que tuvo que hur
|62|
.
S os corresponsaes afrontaban pegros durante e da, cuando
regresaban a hote es esperaba a fata de comda. Despus de abandonar
a Emba|ada brtnca, en cuyo san de bae durm Demer en e momento
ms ntenso de asedo de Madrd, se trasad a hote Forda, que
posterormente descrb como e hote ms amgabe, ms dvertdo y ms
repeto de aventuras en e que se hubera ao|ado |ams. A dspona de
dos habtacones, una nteror en a que dorma y un gran san exteror,
soeado pero expuesto a fuego de os proyectes. Este san era e que
utzaba para eer, para escrbr y para as |uergas, actvdad favorecda
por e hecho de que haba nstaado a quemadores y hornos ectrcos.
Tambn mont un bar en e cuarto de bao, aprovsonado con as boteas
que haba comprado a unos anarqustas que haban saqueado as bodegas
de paaco Rea. A menudo recba a vsta de brgadstas nternaconaes
que e ayudaban a dar buen n a su coeccn de aadas raras y de
ncacuabe vaor
|63|
.
A medda que avanzaba a guerra, os perodstas, a gua que e resto de
a pobacn repubcana, tuveron que mendgar de forma cada vez ms
desesperada en busca de comda y cgarros. Las cosas ran empeorando
pauatnamente. Cuando Martha Gehorn eg a Madrd e 27 de marzo de
1937, o prmero que com en e hote Gran Va consst en una mnscua
racn de garbanzos y un trozo de pestente bacaao seco. La novesta
estadoundense |osephne Herbst, que eg en abr de 1937, comentaba:
Aunque nade de|aba de pensar en a comda, |ams o a nade que|arse de
a fata de ea o de que agunos de os patos que servan en e restaurante
de hote Gran Va oeran a m demonos. E escrtor estadoundense |ohn
Dos Passos, mucho ms famoso que Herbst y que tambn estuvo a en esa
poca, hzo referenca a apestoso oor de a comda de hote Gran Va
|64|
.
Vrgna Cowes, una eegante y acaudaada estadoundense que soa
escrbr artcuos de va|es para a revsta Harper0s :a;aar, eg a Madrd a
naes de marzo de 1937. Era amga de a fama Church. La desaada
escrtora de prosa |osephne Herbst a descrba con envda vestda de
negro, con gruesas puseras de oro en as degadas muecas y con unos
dmnutos zapatos negros de tacn ncrebemente ato
|65|
. Su habtacn de
a qunta panta de hote Forda, desde a que se domnaba e frente y que
se encontraba en a nea de fuego de a artera de Franco, susctaba certo
nervossmo. Dcho nervossmo se desvaneca de agn modo con e tra|n de
a vda ordnara, que brotaba a daro aba|o, en a paza, como un nmenso
decorado cnematogrco abarrotado de extras preparados para nterpretar
su pape. Vrgna Cowes cacaba a comda de hote Gran Va como
escasa y en ocasones apenas comestbe, pero no era tan ncombe como
para dsuadr a os hambrentos madreos de tratar de coarse a travs de
sus custodadsmas puertas. Cuando eg a Madrd, Tom Demer, con quen
trab amstad en e hote Forda, e ndc e error que haba cometdo a no
haber evado consgo comda
|66|
.
Conforme escaseaba a comda, Ernest Hemngway, que haba egado a
Madrd en 1937, fue aanzando su popuardad a base de sus nagotabes
reservas de panceta, huevos, caf y tostadas con mermeada y bebdas,
entre otras, whsky y gnebra, que amacenaba en su habtacn de hote
Forda. Los vountaros de as Brgadas Internaconaes sempre eran ben
recbdos y sempre encontraban boteas y comda enatada en abundanca.
Ouen abasteca y repona sus reservas era su e compnche Sdney
Frankn, e torero estadoundense, a quen |ohn Dos Passos descrb como
un hombre degado y cetrno, de peo negro y con a pe que rodeaba os
o|os tan oscura que pareca como s tuvera os dos o|os morados. Herbst se
refera a como un ea amgo y una espece de $alet de #hambre de
Hemngway, debdo en gran medda a sus dotes de gorrn
|67|
. La austerdad
de hote Forda era ta que una vsta a en todos os sentdos me|or
aprovsonado hote Gayord, en e que se ao|aban os asesores rusos con
mayores responsabdades, se consderaba un raro prvego. E 25 de marzo
de 1937 Ia Ehrenburg fue a para vstar a nuyente corresponsa de
-ra$da M|a Kotsov. Acud entusasmado porque a se poda uno caentar
y comer ben. En aquea ocasn, en a abarrotada habtacn de Kotsov,
Ehrenburg repar en que haba un |amn enorme y gran abundanca de
boteas, pero se ovd de ambas cosas cuando e presentaron a
Hemngway, e escrtor por cuyas obras senta veneracn.
Ehrenburg trat de manfestar efusvamente su admracn a novesta,
ya beodo, que estaba nntamente ms nteresado por e nmenso vaso de
whsky que sostena. Ehrenburg e pregunt en francs qu estaba hacendo
en Madrd y Hemngway e expc de maa gana en espao que estaba a
como corresponsa de a North Amercan Newspaper Aance. Entonces
Ehrenburg e pregunt s tena que teegraares soo artcuos de peso o
ncamente notcas (en francs, nou$elles). Hemngway se enfad porque
entend errneamente que con nou$elles se refera a as noveas. Se
ncorpor de un sato y agarr una botea con a que trat de gopear a
Ehrenburg. Por suerte, e su|etaron antes de que se produ|era un
derramamento de sangre
|68|
. Hemngway tena certa costumbre de armar
escndaos a donde fuese. En e verano de 1937, a hermosa corresponsa
estadoundense Martha Gehorn haba do con Hemngway a otra esta en a
habtacn de M|a Kotsov. Le enfad tener que abandonar a exqusta
comda dsponbe cuando, una vez ms, con su grosera caracterstca,
Hemngway arm un escndao. Creyendo que e comandante comunsta
|uan Modesto haba coqueteado con Martha, e haba retado ceoso a un
dueo de rueta rusa. Despus de que huberan dado amenazadoras vuetas
uno arededor de otro, cada uno con un extremo de un paueo entre os
dentes, fueron separados sn mramentos y se pd a Hemngway que se
marchara, segudo por una hambrenta Martha Gehorn
|69|
.
A gua que e edco de a Teefnca, e hote Forda se encontraba en
a nea de fuego de a artera nacona, pero Hemngway aseguraba a sus
nvtados nocturnos que su habtacn estaba en un nguo muerto y que,
por tanto, era nvunerabe. Sn embargo, a habtacn de Tom Demer s fue
acanzada y sus enseres quedaron hechos pedazos. Dado que durante os
bombardeos de a artera era mposbe dormr, todas as noches se
convertan en una esta en as habtacones ms grandes o en e pato en
torno a cua se azaba e hote. Adems, o frecuentaban as prosttutas, a
quenes Hemngway apod whores de combat. Para Gustav Reger, e
escrtor comunsta aemn y comsaro de a XII Brgada Internacona,
aqueo era un burde rudoso. Cedrc Sater, que se ao| en e hote
Forda durante a prmavera de 1937 mentras escrba para e ,ail
+elegraph, se que|aba de no poder dormr a causa de
un tenue estruendo procedente de aba|o, no muy dstnto de que puede orse en a
|aua de os eones de zoogco poco antes de a hora de comer. Desesperado, am y
pregunt cu era a causa de aque extrao rudo. Segn me d|eron, aqueo eran os
avadores rusos dvrtndose en e bar. S, no haba duda, sempre montaban |aeo
hasta e amanecer a menos que beberan ms de o habtua; pues en ta caso podan
caer dormdos en e sueo a eso de as cuatro de a madrugada.
Tras haber consegudo concar e sueo con a ayuda de unos agodones
en os odos, Sater se despert cuando una mu|er desnuda abr de gope a
puerta de su habtacn y entr correndo en e cuarto de bao, seguda de
un ruso mponente que soo evaba unos cazoncos de agodn. No sn
certa dcutad, consgu convenceres de que se marcharan. Demer
concda con Sater: Hasta as tres o as cuatro de a maana no se
apagaban os grtos, as peeas y e amenco
|70|
. A dferenca de , os
huspedes ms seros recordaban prncpamente os esfuerzos de persona
para que as cosas mantuveran toda a normadad que fuera posbe. E
prmo de Wnston Church, Peter Spencer, conocdo tambn por e ttuo
nobaro de vzconde Church, estaba con a undad de asstenca mdca
brtnca y soa ao|arse en e hote Forda. Su prncpa recuerdo de abr de
1937 era e hecho de que a camarera de|aba toda su panta perfectamente
arregada, aunque e extremo de paso estuvera reventado y a travs de
se pudera contempar medo Madrd
|71|
.
La mayor parte de os que se ao|aban en e Forda ntentaban por todos
os medos ofrecer un perodsmo muy ob|etvo y sncero. Sn embargo, e
grado de ob|etvdad a que aspraban Matthews, |ay Aen, Henry Buckey,
Lawrence Fernsworth, Geohrey Cox y muchos otros no era unversa.
Certamente, no o acanz Caud Cockburn, un comunsta educado en
Oxford, fundador y edtor de nformatvo satrco +he Wee*, cuyas pgnas
mmeograadas ograron exponer as conspracones de san que haba
detrs de a farsa de apacguamento y de a ncnacn fascsta de
Cveden Set, una camara formada por membros de as cases atas.
Cuando esta a Guerra Cv, Cockburn se encontraba de vacacones en
Saou, cerca de Tarragona. E Partdo Comunsta brtnco e pd que
traba|ase de corresponsa para su perdco, e ,ail Wor*er. Cockburn
acabara aceptando y escrbra ba|o e pseudnmo de Frank Ptcarn, pero
soo tras r prmero a Barceona y despus a Madrd. A se present
vountaro a Ounto Regmento y uch en a serra de norte de a capta.
Tanto Kotsov como Otto Katz eran de a opnn de que os buenos
perodstas servan a a causa con mayor ecenca detrs de a mquna de
escrbr que en as trncheras, y, como haban hecho con Arthur Koester,
convenceron a Cockburn de que vovese a sus funcones de corresponsa.
Cuando o hzo, gracas a su estrecha amstad con ambos hombres y su
dsposcn para segur a nea de partdo, Cockburn pas a recbr con
frecuenca nformacn prvegada
|72|
.
Lo que pubcaba Cockburn, sn embargo, no era sempre verdco. En una
ocasn cebre, Katz y Cockburn traba|aron |untos durante a ofensva
repubcana contra Terue. Un ote de artera esperado con urgenca haba
quedado retendo en a frontera francesa, y Katz hzo amar a Cockburn a
Pars y e d|o: Eres e prmer testgo drecto de a revueta de Tetun.
Cockburn, que nunca haba estado en Tetun, e pd que se o acarase, y e
checo e expc que una deegacn de comunstas y socastas franceses
ntentaba persuadr a Lon Bum de que abrese a frontera. Katz quera que
Bum estuvese o ms receptvo posbe, y por eo paneaba trar una
notca que sugrese que Franco tena dcutades. Como se haba dado
cuenta de que una vctora repubcana apcrfa no servra de mucho, Katz
haba decddo sacar una notca que hcese parecer que e poder de Franco
se tambaeaba en e msmo centro de su fortaeza, e Marruecos espao.
|untos traba|aron en a nvencn de una hstora sobre una reben mtar
en Tetun, y para su eaboracn se as arregaron con unas cuantas guas de
va|es, como <uide :lue, de donde sacaron nformacn para descrbr as
caes y pazas en as que supuestamente haba tendo ugar e motn.
Competaron e traba|o con detaes sobre ugares y protagonstas y, segn
Cockburn, o que sa de todo eo fue una de as crncas de guerra ms
sdas y ob|etvas escrtas |ams. Cuando a deegacn se reun con
Bum, este no par de habar sobre os ttuares de a maana acerca de a
revueta de Tetun, y a frontera se abr
|73|
.
Otro perodsta a que dfcmente se puede consderar ob|etvo o precso
es Hugh Sater, un apuesto comunsta ngs de case meda que se haba
cencado en a Sade Schoo of Art. En Londres usaba su verdadero nombre,
Humphrey, pero en Espaa haba adoptado una versn un poco ms
proetara, Hugh o Hugo. Sater haba entrado en Espaa con Wam Forrest
en un ve|o Ros Royce banco. Su ob|etvo era escrbr para 1mpre#or
(acrnmo de Internatona Press Correspondence), e perdco de engua
ngesa de a Komntern. E Ros Royce tragaba gasona sn parar y amaba
mucho a atencn en e campo de bataa. Durante un tempo, Forrest y
Sater va|aron de Madrd a Toedo todos os das para ver e asedo de
Aczar, pero Sater estaba descontento con su traba|o perodstco. Kate
Mangan, que traba| una temporada como secretara de Sater en Madrd,
d|o: Haca tempo que me haba percatado de os ceos que senta
Humphry |si#.| de os sodados. Suena un poco raro decro, pero envdaba
su herosmo
|74|
.
Como no quera mtarse a repetr como un oro a nea de partdo en
1mpre#or, Sater se un a as Brgadas Internaconaes y fue nombrado
comsaro potco de a batera anttanque de Batan Brtnco. Sus
camaradas de case obrera e consderaban con receo un mero deogo de
case meda, afabe y ornamenta, en paabras de Fred Thomas, y
arrogante en extremo, segn Tony McLean. Un nforme de a brgada de
mayo de 1937 deca sobre : No muy aprecado por o genera, debdo a
supuestas actvdades sectaras, etc. Hasta certo punto esto podra haberse
emnado, pero e comportamento no favorece un traba|o ecaz con as
tropas. Otro nforme de una fecha posteror ndca que Sater no cae ben a
os hombres. Le consderan un consprador. A parecer, sn embargo, e
ngs era un estratega mtar muy competente, y e 30 de |uo de 1937 fue
nombrado comandante de a batera anttanque. Tres meses despus e
ascenderon a captn y e 8 de abr de 1938 ascend a |efe de operacones
de Estado Mayor de a XV Brgada. Los nformes ocaes de a brgada e
descrben como un der cas sobresaente pero demasado preocupado por
su propo benestar, o que puede tener un efecto negatvo en su undad.
Tuvo una ebre tfodea muy fuerte y fue repatrado en octubre de 1938. Tras
a Guerra Cv espaoa, Sater, desusonado con e estansmo, se hzo
novesta
|75|
.
Las dcutades a as que se enfrentaban os perodstas que ntentaban
mantener a un tempo su compromso con a causa repubcana y con a tca
de su profesn, pueden verse en un ncdente de frente de Madrd en e que
partcp Lous Fscher. E estadoundense, que se un a Cockburn y Kotsov
cuando e E|rcto de Afrca estaba acercndose a a capta, acababa de
pubcar un artcuo brante y bastante conmovedor sobre a
desmorazacn de os mcanos repubcanos que ntentaban frenar e
avance de as Coumnas Afrcanas de Franco. Uno de os temas recurrentes
de Fscher era e desequbro que haba entre as fuerzas ben armadas y
entrenadas de os rebedes, y as fuerzas mcanas de a Repbca, armadas
de forma escasa e mprovsada y fatas de formacn, experenca, dscpna
y ocaes. Se desntegran ba|o as baas. Fscher se amentaba de haber
vsto e 25 de septembre, dos das antes de que cayera Toedo, a mcanos
aterrorzados huyendo de os bombardeos areos aemanes sobre a cudad.
Su artcuo, con fecha de 8 de octubre, aparec dos semanas ms tarde
|76|
. A
os dos das, Fscher concd con Cockburn y Kotsov a sur de Madrd.
A ver a Fscher sar de coche y drgrse haca eos, Kotsov se puso
furoso, escup en e sueo con despreco y se neg a estrechare a mano.
Cuando e norteamercano pregunt qu haba hecho de mao, Kotsov e d|o
que acababa de recbr de Mosc e texto de su artcuo. Fscher repc
enfadado que se haba mtado a nformar sobre os hechos: De qu srve
ngr que nuestros mcanos no estn desmorazados y apabuados?
Oun me va a creer s vuevo a repetr a hstora de sempre?. Kotsov
respond con sarcasmo: Los hechos son as, efectvamente. Es asombroso
o perspcaz y sncero que eres. La dscusn fue subendo de tono. Ou
duda cabe de que con tu reputacn puedes sembrar a aarma y e
desaento! -aad Kotsov-. Y eso es o que has hecho, ms dao que
trenta dputados brtncos a as rdenes de Franco. Y an pretendes que te
d a mano. Cuando Fscher nsst en que os hechos eran os hechos y
que os ectores tenan derecho a saber a verdad, Kotsov repc: S fueses
un poco ms sncero, dras que o que te nteresa en readad es tu
condenada reputacn como perodsta. Lo que temes es que, s no eres t e
que saca esto y va otro y o cuenta, te har parecer un ma perodsta que no
puede ver o que tene deante de as narces, y que probabemente traba|a
para os repubcanos. Por eso, como dcen os franceses, has
desaprovechado a exceente ocasn que se te presentaba de cerrar e
pco. E propo Cockburn concda con Kotsov en que e pbco no sempre
tena derecho a estar nformado de a verdad. Cuando su mu|er puso en
duda este razonamento, Cockburn e contest enfadado: Oun e ha
otorgado ta derecho? Ouz cuando a gente haya hecho e esfuerzo
sucente para que sus madtos gobernos camben de potca y os
fascstas sean derrotados en Espaa, tenga ta derecho. No se trata de
habar en abstracto. Estamos en una guerra de verdad
|77|
.
Pese a su arrebato contra Fscher, a Kotsov no e gustaba de todo tener
que atenuar o que escrba segn as necesdades potcas de momento,
como puede verse en o que dra otro corresponsa sovtco, Ia Ehrenburg,
aos despus:
Es e nombre ms mportante de a hstora de perodsmo sovtco y se merece a
fama que tene. Sn embargo, aunque ev e perodsmo a un nve muy ato y
demostr a sus ectores que una crnca o un artcuo podan ser una obra de arte, no
o crea de verdad. Ms de una vez me d|o con una rona sardnca: Otros escrben
noveas. Pero qu habr de|ado yo cuando muera? Los artcuos perodstcos son ago
efmero. N squera son tes para un hstorador, porque en nuestros artcuos no
mostramos o que de verdad est pasando en Espaa, soo o que debera pasar
|78|
.
Fueron muchos os que demostraron que era posbe combnar un ato
grado de profesonadad con una fe apasonada en a Repbca espaoa. Ta
fue e caso de Matthews, Fscher, Buckey, Forrest, Cox, Fernsworth y, quz
por encma de todos, |ay Aen. Como Buckey y Fernsworth, Aen evaba
mucho tempo sguendo os acontecmentos que tenan ugar en Espaa,
prmero traba|ando desde Pars en a dcada de 1920 y uego yndose a vvr
a Espaa a prncpos de 1934. A entab una sda amstad con muchas
de as guras ms promnentes de Partdo Socasta. Su profundo nters en
os probemas de a Espaa rura estaba detrs de su comprensn y respeto
por os ntentos de a Repbca de ntroducr a educacn unversa y a
reforma agrara. Entre as muchas crncas mportantes que escrb antes y
despus de gope mtar de |uo de 1936, |ay Aen fue e autor de tres de
os artcuos ms reevantes y ms ctados que produ|o a guerra, |unto con
os reporta|es de Maro Neves sobre a masacre de Bada|oz y a crnca de
George Steer sobre e bombardeo de Guernca. Se trataba de una entrevsta
en excusva a Franco reazada en Tetun e 27 de |uo de 1936, un reato de
as consecuencas de a captura de Bada|oz por os naconaes y a tma
entrevsta concedda por |os Antono Prmo de Rvera, e fundador de a
Faange, |usto antes de ser e|ecutado. Lo extraordnaro de a entrevsta con
Franco era a armacn de der rebede de que estaba dspuesto a evar a
cabo una matanza para consegur sus nes
|79|
. Con su conmovedor reato
sobre Bada|oz, |ay Aen se gan e despreco de os perodstas de derechas
de a prensa escrta y a rado de todo Estados Undos
|80|
.
Uno de os perodstas que proporcon matera dfamatoro sobre |ay
Aen, Wam P. Carney, fue uno de os pocos corresponsaes defensores de
a causa rebede, que traba| un tempo en a zona repubcana. Tras pasar
en Madrd os prmeros meses de a guerra escrbendo para e (ew )or*
+imes, haba sdo reasgnado a Saamanca debdo a certas desavenencas
con as autordades repubcanas. En ambas zonas e corresponsa utz sus
crncas para benecar a os rebedes y, como resutado de eo, sus
compaeros e apodaron genera B. De Madrd se march prmero a
Pars, y desde a env a (ew )or* +imes un artcuo argo, y
antrrepubcano hasta a mdua, que fue pubcado e 7 de dcembre de
1936 con os sguentes subttuos: Desaparece en Espaa cuaquer
parecdo con as formas democrtcas de goberno. 25 000 e|ecutados por os
radcaes. Curas y mon|as asesnados. Hacendo caso omso de a necesdad
de certa forma de censura debdo a as condcones en as que se
encontraba a capta asedada, Carney se mostraba escandazado porque
no e haban permtdo pubcar sus artcuos prorrebedes y armaba con
fasedad que cuaquer persona que se dedque a a pubcacn de os
acontecmentos est en pegro de ser arrestada como espa e ncuso de ser
e|ecutada sumaramente antes de que pueda demostrar su nocenca. Entre
otras dcutades, se que|aba de que un ataque areo rebede hubese
destrozado su apartamento, o que ncrement de aguna manera su
resentmento contra as autordades repubcanas. En e artcuo tambn
cupaba a a Repbca de as muertes de cves durante os bombardeos de
os barros resdencaes de Madrd a ctar e sguente argumento de os
rebedes: E goberno se haba hecho responsabe de todo dao que
puderan sufrr os cves porque haba ntentado defender o que eos
cacaban de una cudad aberta sn fortcar. En readad, se que|aba sn
nngn reparo de tener que camnar por as caes oscuras debdo a as
restrccones de umnacn a causa de os bombardeos, as como de tener
que esperar su turno para envar as crncas por tefono.
Hay muchos aspectos de sus artcuos que, por razones obvas, no eran
de gusto de as autordades repubcanas. Entre otras cosas, arm que os
vountaros nternaconaes que haban do a ayudar en a defensa de Madrd
eran cas todos rusos y que, durante un tempo, Rusa estaba a mando de
a stuacn en Espaa en todo o que tuvera que ver con a resstenca de
goberno de Madrd a movmento nsurgente de genera Franco. Tambn
d|o que e emba|ador ruso, Marce Rosenberg, haba seecconado a dedo e
goberno de Largo Cabaero y que presda msmo os conse|os de
mnstros. Se que|aba de que e persona de aparato de censura de a prensa
extran|era ncuyese a un ruso y a una socasta austraca, en ausn a Isa
Kucsar. Hzo caso omso de hecho de que era bastante dfc encontrar, en
medo de una cudad asedada, a personas capaces de eer tanto enguas
europeas occdentaes como orentaes. Con todo esto Carney pretenda
generar antpata haca a Repbca entre e pbco estadoundense.
Tambn descrb con detae cmo os rebedes podan tomar a capta cae
a cae. Estos datos probabemente pasaron desapercbdos para a gran
mayora de os ectores de (ew )or* +imes, pero puderon ser de utdad
para os rebedes. Todava ms decada era a nformacn que daba sobre
as defensas antareas de a cudad.
Han coocado en os te|ados de todos os mnsteros y os edcos atos de centro
de a cudad ametraadoras y caones antareos que dsparan proyectes de medo
ko, tan ntes como rdcuos. Ta es e caso de a estructura de Beas Artes en a cae
Aca, a artera prncpa de Madrd, y de paaco de a Prensa en a Gran Va. En a
paza de Caao han montado bateras de caones de 150 mm, |usto enfrente de paaco
de a Prensa, y en una de as esqunas de Retro, e ggantesco parque pbco de a
cudad; cerca de Museo de Prado, e observatoro y e Mnstero de Obras Pbcas.
Descrba con vveza y exacttud as terrbes condcones de a cudad
hambrenta, sn uz n caefaccn, y con frecuenca sn refugo, pero, sn
embargo, de|aba caro que este sufrmento era fruto de a feroz
determnacn, orquestada por e proetarado, de defender a cudad hasta
a muerte. Carney se refera en trmnos despectvos a a gran movzacn
de puebo para defender a cudad
|81|
.
E artcuo tambn ncua detaes de as actvdades de os peotones de
e|ecucn extra|udcaes que se haban formado por cuenta propa, aunque
admta que sus encuentros con os msmos sempre haban nazado con
una dscupa por parte de as autordades. Dada a rqueza de a nformacn
que proporconaba sobre a persecucn de curas, mon|as y derechstas,
.atholi# 6ind remprm estos artcuos tan nequvocamente
pronaconastas en forma de paneto, con os subttuos Espaa sn
goberno democrtco, La ntervencn de Rusa en a Guerra Cv
espaoa y Asesnato y antrregn en Espaa
|82|
.
Segn Constanca de a Mora, que acab a mando de a ocna de
censura de a Repbca, a Carney e haban dado todo tpo de facdades
para va|ar por a zona repubcana, pese a que se saba que tena
tendencas y amgos fascstas
|83|
. En su artcuo, Carney se haba que|ado de
que a censura que haba en Madrd, tanto de a prensa espaoa como de
os corresponsaes extran|eros, enca|aba mucho ms con as deas sovtcas
que con as costumbres de un rgmen democrtco. Todos os despachos
transmtdos por tefono y tegrafo tenan que pasar antes por e censor,
cuyas ob|econes eran de ta naturaeza que era necesara una adhesn tota
a a potca de goberno o a emnacn de todo comentaro crtco sobre a
stuacn de Madrd. Carney pareca gnorar e hecho de que taes
restrccones eran o habtua en tempos de guerra. E hecho de que e nco
castgo para os perodstas que se sataban as regas fuese a emnacn
de a parte ofensva de artcuo, haca nsostenbe su armacn de que
estas restrccones eran de esto sovtco. Cuando eg a a zona
naconasta, donde as transgresones de a censura soan acabar en
amenazas de muerte, encarceamento o expusn, e sstema e parec
e|empar, o que quz se debese a hecho de que sus crncas eran tan
obvamente favorabes a a causa rebede que Carney nunca tuvo probemas.
Los perodstas ntentaban con frecuenca burar a censura en ambas
zonas, aunque as consecuencas s es descubran eran mucho ms graves
en e ado rebede. E truco ms habtua, como apuntaran Edward
Knobaugh y Vrgna Cowes, era a utzacn de un argot ncomprensbe.
Frederck Vogt, e corresponsa berns de <uardian de Manchester, ntent
una treta dstnta. Leg a Madrd en una vsta rempago a naes de abr
de 1937, preceddo por a eyenda de que a Gestapo haba puesto preco a
su cabeza. Como tambn se e consderaba un condente de mnstro de
Asuntos Exterores brtnco, Anthony Eden, se encomend a Gustav Reger
para que e evase de vsta por todas as trncheras de as afueras de
Madrd. Vogt de| en evdenca sus pre|ucos a expresar su sorpresa ante e
hecho de que e E|rcto repubcano contase con agn tpo de
organzacn
|84|
. Su antrrepubcansmo se hzo an ms evdente durante
una conversacn con Hemngway. La maana despus de a egada de Vogt
a hote Forda, Hemngway e pregunt sobre sus mpresones ncaes. Sn
duda ba|o a nuenca de o que haba edo en a Aemana naz, Vogt e
contest: E terror est muy presente. Hay pruebas de eo por todas partes.
Aparecen mes de cadveres. Cuando Hemngway e pregunt dnde os
haba vsto, Vogt contest que, aunque an no haba sado a a cae, os
cuerpos estaban por todas partes.
Hemngway, a que Vogt ya e haba causado receos por a forma en que
ntentaba dsmuar su cavce con argos mechones rubos arregados con
cudado sobre a cava, e expc con detae que a Repbca haba hecho
un gran esfuerzo por mponer e orden y que, aparte de as e|ecucones por
espona|e, haca meses que Madrd estaba tan a savo y protegda de terror
como cuaquer capta europea. Esto resutaba ago exagerado, aunque sn
duda era certo que se haban hecho grandes avances y que as caes no
estaban enas de cadveres, como sugera Vogt. A Hemngway e entraron
ganas de pegare un puetazo, pero se contro porque no quera corroborar
a obsesn de Vogt con e terror y porque estaban en a habtacn de
Martha Gehorn. Sn embargo, ese msmo da, Vogt entreg a Martha un
sobre para que o envase desde Franca, pues saba que estaba a punto de
regresar a Estados Undos |unto con Ernest. Le d|o que e sobre contena una
copa carbn de un reporta|e ya censurado sobre Terue y que quera
asegurarse de que egase a <uardian. Cuando Martha se o cont a Ernest,
este nsst en que se o evasen a Arturo Barea, a a ocna de censura,
donde se descubr que e sobre contena un artcuo que denuncaba e
hecho de que mes de cadveres de as vctmas de horror estaban
apados por as caes de Madrd. Hemngway coment: De|aba como
mentrosos a todos os corresponsaes snceros de Madrd. Y este tpo o
haba escrto sn moverse de su hote e prmer da que haba egado. Lo ms
horrbe de asunto es que a chca a a que se o haba conado podra,
segn as normas bcas, haber sdo e|ecutada por espa s o hubesen
encontrado entre sus papees a sar de pas
|85|
. Fueran cuaes fuesen as
normas bcas, hubo muy pocos casos de perodstas hostes
encarceados, y mucho menos e|ecutados, por a Repbca.
S ben e goberno repubcano deba e|ercer agn tpo de contro sobre
os reporta|es que se envaban a os perdcos extran|eros, os
corresponsaes en a zona ea parecan tener bastante bertad de
movmentos. E austraano Noe Monks, un catco devoto, se qued muy
afectado por o que vo en Guernca, os muertos, os morbundos y os
refugados. Tempo despus escrbra:
Avones, bombas, baas, fuego. En ventcuatro horas Franco ba a tachar a aquea
gente, hunddos en e horror y sn un ugar en e que guarecerse, de mentrosos ante e
mundo entero. Los supuestos expertos brtncos egaran a Guernca meses
despus, cuando e oor a carne humana quemada haba sdo susttudo por e
combustbe esparcdo aqu y a entre as runas, y emtran un |uco rmbombante:
Guernca fue ncendada por os ro|os. Lo que me gustara contestares no se puede
mprmr. A m no me acompa a Guernca nngn funconaro gubernamenta. Anduve
con bertad entre as runas y os supervventes. Regres en coche a Bbao y tuve que
despertar a teegrasta a as dos de a maana para envar m mensa|e. Se haba
evantado a censura. E hombre que env m crnca urgente no saba ngs. S os
ro|os huberan destrudo Guernca, yo, por e|empo, podra haber destapado esa
hstora sn que se enterasen. Y o hubese hecho de haber sdo verdad
|86|
!
Guernca fue e tema de uno de os artcuos perodstcos ms
mportantes escrtos durante a Guerra Cv espaoa. Fue obra de George
Lowther Steer, envado especa de +imes ad|unto a as fuerzas repubcanas
en Bbao durante a prmavera de 1937. La noche de 26 de abr estaba en
a capta vzcana con Noe Monks cuando egaron notcas de que Guernca
haba sdo bombardeada. |untos fueron a a cudad en amas y habaron
argo y tenddo con os supervventes. E artcuo de Steer, que fue pubcado
e 28 de abr en e +imes y e (ew )or* +imes, era ob|etvo y bre de todo
sensaconasmo. Sn este, y sn os artcuos de Noe Monks, Chrstopher
Home, de Reuters, y Matheu Corman, de parsense .e Soir, a verdad
probabemente hubera quedado seputada ba|o e espeso manto de
desnformacn te|do por e |efe de prensa rebede, Lus Bon, y mantendo
por e rgmen de Franco durante os trenta y cnco aos sguentes
|87|
.
Pese a todos os esfuerzos de Arturo Barea, Isa Kucsar y, ms adeante,
Constanca de a Mora y Rosaro de Omo, por factar a recopacn de
nformacn en a zona repubcana, a vda de os corresponsaes era muy
dura y con frecuenca pegrosa. En a tma semana de mayo de 1938,
Vncent Sheean, de (ew )or* Herald +ribune, eg desde Vaenca a un
famco y hambrento Madrd cargado con una maeta ena de atas de
sardnas, atn, |amn y mantequa. En e hote Vctora de a paza de
Ange, a ado de a Puerta de So, se encontr con que soo se serva
bacaao seco ago pasado y ente|as. E hote era bombardeado con
frecuenca, as que os dems resdentes, como Wy Forrest, e nstaron a
hacer caso omso de fuego de ametraadora que se oa desde su habtacn.
La stuacn era apenas toerabe para os que, como Sheean, estaban de
paso como nvtados cebres. Sn embargo, a sucesora de Arturo Barea
como |efa de a ocna de prensa de a capta, Rosaro de Omo, pese a que
Constanca de a Mora e haba ofrecdo traba|o en a ocna de Barceona, se
haba negado a abandonar a cudad porque Madrd era su casa. Sheean
recuerda a Rosaro dscreta, severa y rectnea como una profesora de
escuea con un montn de nos obstnados y dfces, pero con un ob|etvo
tan caro que nnguna dcutad poda afectar a su certeza nteror. Le
haban contado que en varas ocasones se haba desmayado por
desnutrcn. Geohrey Brereton, que escrba para e (ew Statesman and
(ation, rnd homena|e a os esfuerzos de Rosaro para que os perodstas
recberan amentos en e hote Vctora, aunque fuese carne de cabao
|88|
.
Para aqueos como Rosaro de Omo que se quedaron en Madrd y vveron
e argo asedo de a cudad, os efectos pscogcos de a experenca seran
duraderos. Barea nunca recuper a saud y Lester Zhren reat ms
adeante una experenca comn:
Durante a guerra me haba acostumbrado a a fata de comda, os bombardeos
daros, a ausenca de caefaccn y agua caente. E cuerpo se ba amodando a
deteroro de a stuacn. Pero despus de egar a Franca experment una reaccn
fsca muy fuerte. Vea a a gente vvr a vda con cama, comendo con tranqudad y
tanto como queran, sn medo a as bombas n as baas. Cuando me preguntaban sobre
Espaa, me senta abatdo y acongo|ado. Empec a tener pesadas. Soaba con cosas
horrbes. Me despertaba varas veces a o argo de a noche con un sudor fro. S
consegua dormr cuatro horas tena suerte. Estas eran as secueas de haber vvdo un
verdadero nerno en una cudad que haba sobrevvdo das y noches como no ha
tendo que soportar nnguna otra cudad en a hstora
|89|
.
Probabemente, e tmo corresponsa en rse de Madrd fue ODowd
Gaagher, de ,ail 34press. Se trataba de un medo rands, medo
sudafrcano, dado a a bebda y sempre desaado y sn afetar, que haba
demostrado que una tota ndferenca haca e aspecto persona no era un
mpedmento para atraer a montones de mu|eres. Sobre esto Randoph
Church se que| en una ocasn a Geohrey Cox: Por qu un tpo tan
mugrento como , sn un duro, consgue conqustar a toda mu|er que se
propone y yo, que o tengo todo, no me cameo a una soa?
|90|
. Gaagher se
tom una copa de |erez con e genera Ma|a dos das antes de que os
franqustas entrasen en Madrd. Se haba quedado en a capta con a dea
de escrbr sobre a desesperada defensa de a cudad. A na acab
escrbendo sobre as escenas de |bo de os derechstas de a cudad
cuando a Ounta Coumna sa a as caes. Esa maana, e despertaron os
grtos de Franco! Franco!, que provenan de a cae donde estaba su
apartamento. Tras vestrse a toda prsa, se anz por as caes abarrotadas
de camno a a ocna de a prensa. Se a encontr cas deserta, con un soo
censor, una mu|er, quz a msma Rosaro, que aprob sus prmeros
boetnes. A medoda, a mu|er tambn haba hudo y Gaagher puso en sus
crncas e seo oca y fasc su rma
|91|
. Mentras un torrente de
refugados repubcanos abandonaba a capta haca a costa medterrnea,
Gaagher env una crnca sobre as escenas de |bo que empezaba con
as sguentes paabras: Madrd, tras dos aos y medo de asedo, se ha
renddo, y esta noche ha quedado ba|o e contro tota de genera Franco
|92|
.
Poco despus, e apresaron unos ocaes de prensa naconaes que e d|eron
que tena suerte de que no e e|ecutasen y e expusaron de Espaa
|93|
. De
esta forma decepconante y trste se puso n a esfuerzo coectvo de os
perodstas extran|eros que haban compartdo as vcstudes de a cudad
asedada.
2
La generacin perdida se fragmenta
!eming"a#$ %os Passos # la desaparicin de
&os' (o)les
Amanece: me desperto temprano de repente a or dos fuertes rudos
sordos. Empeza e bombardeo, segudo de nmedato por un estrpto: casas
despomndose de gope con a fuerza de un muro de agua, voces en e
vestbuo, puertas que se abren, voces habando a grtos, ms voces
mentras e bombardeo prosgue. |ose Herbst estaba aterrorzada, e
tembaban as manos mentras trataba de encontrar su ropa. Se do por
vencda, se cubr con una bata y sa a paso en e que, en medo de a
oscurdad, se arremonaban otros huspedes. Todava estaba medo oscuro y
os parranderos de hote Forda haban dormdo poco cuando, a as ses de
a maana de |ueves 22 de abr de 1937, es despert un bombardeo de
artera. Soo unas pocas horas antes haba termnado su habtua |arana
nocturna por una mahumorada que|a de Antone de Sant-Exupry, e
corresponsa de daro /01ntransigeant de Pars. Segn Tom Demer, a
medda que a gente fue saendo de sus habtacones para buscar proteccn
en e stano, fueron quedando a descuberto toda case de reacones, entre
eas a de Ernest |Hemngway| con Martha |Gehorn|. Martha ba en
p|ama, despenada, con un abrgo encma e ntentando poner buena cara a
as maas crcunstancas. |ose a vo con Vrgna Cowes yendo a cuarto
trasero de rncn entre carca|adas pcaras.
Saendo de as habtacones de os corresponsaes y os brgadstas
nternaconaes se escabuan decenas de prosttutas chando con voces
estrdentes como p|aros, segn escrb Martha en su daro. Desperto por
e rudo, |ohn Dos Passos decd afetarse prmero porque un hombre se
sente seguro afetndose, osqueando e eve y acostumbrado aroma de
|abn de afetar habtua. Sa con su abornoz de cuadros y vo aparecer a
hombres y mu|eres en dferentes estados de desnudez arrastrando
maetas y cochones haca os cuartos traseros. Uno de os camareros de
restaurante saa de una habtacn tras otra con e brazo en torno a una
|oven dstnta que se rea nervosamente o gmoteaba. Gran exhbcn de
despenados y encera. Bastante ofendda porque nade reparara en ea,
una |ose con muy poco esto regres a su habtacn y se vst
cudadosamente empezando por unos cacetnes ro|os. Cuando reaparec,
Ernest Hemngway e pregunt cmo estaba. A descubrr que cas se haba
quedado sn voz, d|o soo ben en un tono gero, aunque se d|o para s:
Pero no vne aqu a morr como una rata en una ratonera. Las bombas
parecen arremeter drectamente contra a habtacn. Parece que estn
arrancando a fachada de hote. En cuaquer momento se espera un aardo
terrbe y ver caer pedras y yeso.
Pese a caos, os huspedes ofreceron una demostracn de serendad
mentras dur e bombardeo. Hemngway se mostraba fanfarrn y |ova.
Dos Passos vov a meterse en a cama durante una hora y uego aparec
competamente vestdo, muy sereno y descansado; Sant-Exupry
(aparece un cabaero francs con un p|ama azu) se pant en o ato de
as escaeras con una cesta de pomeos y haca una reverenca a todas as
mu|eres que pasaban mentras preguntaba: Vouez vous une
pampemousse, Madame?. Fnamente, a accn combnada de torero
ayudante de Hemngway, Sdney Frankn, Caud Cockburn y |ose Herbst
consgu poner en marcha e caf. E bombardeo contnuaba sn cesar y as
exposones de exteror sonaban como s se produ|eran en e nteror de
hote: Grandes obuses aemanes de ses pugadas destrozaban teramente
a cae, arrancaban e pavmento. E apunte garabateado y desordenado
de daro de |ose recoga as tentatvas de os corresponsaes de mpantar
agn tpo de normadad en medo de o que pareca su destruccn
nmnente:
E francs de os pomeos reaparec vestdo de tra|e pero con ms pomeos,
apremando sn cesar a as ms adormadas y aturddas huspedes, por o genera ben
educadas, a que se movzaran. Coburn |si#.|, Ken, e francs, Dos y yo tomamos caf
en a habtacn de Coburn |si#.|. Preparatvos: 2 tostadas compartdas con os bordes
quemados, e pan desmgado se resste y e caf bebdo se agradece. Bombardeo pam,
pam. Vamos a habtacn de H. Las chcas se han do. Las chcas |profesonaes| se
agomeran en os vestbuos. Cuando e bombardeo amana, parece que 60 putas saen
de una habtacn. Ms caf en a habtacn de Hem y despus otra tanda ms
|1|
.
Cuando termn e bombardeo, uno tras otro, Hemngway, We Forrest,
Dos Passos, |ose Herbst y os dems corresponsaes, saeron a merodear
para ver os daos de a paza de Caao. En ese momento, e so abrasaba y
ya haba obreros arregando e pavmento. |ose regres a hote y vo que
cas haba vueto a a normadad, aunque pareca gubre ba|o a
desumbrante uz de exteror y tena una gruesa capa de povo grs sobre
todo e mobaro. Tras mantener ba|o contro sus emocones durante a
espeuznante experenca matutna, todo e mundo estaba ahora susceptbe
y en vo. Hemngway hababa con Cockburn pero, a ver a |ose, e pregunt
por qu rezongaba tanto. Ea contest que estaba cansada y que no e
apeteca segur |ugando a ser exporadora. Aqueo do pe a que Hemngway
a nvtara a su habtacn para tomar una copa. Mentras estaban por a
aguen rrump de forma espectacuar, segn recordaba |ose cas de
pasada cuando escrb en su daro aquea noche: Entra Dos. Se ha
enterado: Robes e|ecutado. Ouere nvestgar. Dscute con Hem. os resgos
de que Dos nvestgue. R. maa persona sometda a |uco |usto; revea
secretos mtares
|2|
.
Las dos neas de este crptco apunte de daro contenen e esqueeto de
una hstora sobre a que correran ros de tnta durante os setenta aos
posterores. En dcha hstora partcpaban |ohn Dos Passos, Ernest
Hemngway, Martha Gehorn y |osephne Herbst, todos eos estreas de
dferente reevanca en e rmamento teraro estadoundense. Con sus
muchos cabos suetos, o ocurrdo acabara por consderarse a tma gota,
cuando no e eemento cave, de a ruptura de una de as amstades teraras
ms famosas de Estados Undos, a de Hemngway y Dos Passos. Ms
recentemente, ha sdo aceptada y esgrmda como prueba de que a
Repbca espaoa, de a que os cuatro fueron entusastas ncondconaes,
se haba convertdo sencamente en un reducto de estansmo ms
bruta
|3|
. Sn embargo, a pesar de todo esto, en e corazn de esta hstora
haba un persona|e centra cuyo pape contna sendo un engma: Robes, e
hombre de cuya muerte acababa de ser nformado Dos Passos.
|os Robes Pazos era e traductor de as noveas de |ohn Dos Passos a
espao. E |oven escrtor estadoundense haba conocdo a este espao ato
y moreno de decnueve aos a maana de un domngo de 1916 en un tren
que ba de Madrd a Toedo, y |untos vstaron os tesoros artstcos de a
cudad. Dos Passos qued embeesado por a vsn cnca que Robes tena
de a vda y e admraba porque era un hombre con una mentadad
poderosa, escptca e nqustva. Se hceron muy buenos amgos. Robes
se estabec ms adeante en Estados Undos y ense teratura espaoa
en a Unversdad |ohns Hopkns de Batmore. En 1936, como haca todos os
aos, ev a su fama a pasar e verano a Espaa
|4|
. Aunque Robes proceda
de una fama monrquca reacconara, cuando esta a Guerra Cv
decd quedarse y traba|ar para a Repbca. La mayora de os
comentarstas de caso sguen a |ohn Dos Passos cuando arma que, dado
que Robes saba ruso, fue recutado como ntrprete de genera Vadmr
Gorev, agregado mtar sovtco y responsabe en e pas de GRU (sgas de
Gavnoe Razvedyvatenoe Upravene, e Servco de Integenca Mtar
Sovtco), que eg a Madrd a naes de agosto de 1936. A Robes se e
otorg e rango de tenente corone y una consderabe responsabdad en e
seno de Mnstero de a Guerra
|5|
. Lous Fscher, que gozaba de acceso a os
ms atos nvees tanto de mnstero como de os rusos destnados a, se
refera a Robes como e asesor de Gorev. Crea que Gorev conaba en .
Robes tena un rostro sncero y decado, una cara amabe, y pareca e tpco
deasta desnteresado. Tambn recordaba que cuando e agregado mtar
estadoundense, e corone Stephen O. Fuqua, eg a mnstero para
obtener nformacn actuazada sobre a stuacn mtar, Gorev orden a
Robes que e atendera
|6|
.
E hecho de que a Robes e asgnaran un puesto tan decado como e de
ntrprete de |efe en Espaa de a ntegenca mtar sovtca y e
otorgaran un rango tan eevado, resuta extremadamente desconcertante y
sn duda sgncatvo. A n y a cabo, e grupto nca de rusos de ato rango
haba egado acompaado de unos ventcnco ntrpretes absoutamente
eaes, y seguramente no tena por qu recutar ntrpretes en e pas. En e
transcurso de a guerra fueron envados a Espaa ms de doscentos
ntrpretes rusos. Por o genera, no eran n sucentes en nmero n, en
agunos casos, hababan espao con a sucente udez. Sn embargo,
Mosc nssta con ntransgenca en que soo se permtera traba|ar como
ntrpretes a os nacdos en a URSS o a os comunstas extran|eros eaes
formados en dcho pas, especamente en e caso de os asesores de ms
ato nve. Como esto sgncaba excur de grupo de potencaes ntrpretes
a prctcamente todos os espaoes, e hecho de que Robes fuera
desgnado ntrprete de comsaro |efe de a GRU era, cuando menos,
bastante poco probabe. Gorev dspona de todos os ntrpretes que
necestaba dentro de a panta de GRU. A prncpo ocup e puesto Pauna
Abramson y despus Emma Wof, que era una captana de GRU
|7|
. Fuera o
que fuese o que Robes haca para os rusos, cas con tota segurdad no era
e|ercer de ntrprete.
Segn su amgo ntmo, e novesta Francsco Ayaa, en a poca en que
fue detendo, Robes s que traba|aba como traductor en e departamento de
mensa|es cfrados de a Emba|ada de Rusa
|8|
. S ya tene poco sentdo que os
rusos stuaran en un cargo tan decado y de tanta responsabdad como e
de ntrprete de comsaro |efe de a GRU a aguen que en teora era soo un
acadmco prorrepubcano procedente de una unversdad estadoundense,
tene an menos sentdo que se otorgara a una persona as acceso a os
bros de caves sovtcos. Por qu ban a ofrecere aguno de esos dos
puestos a un hombre como Robes, que a parecer haba aprenddo ruso para
poder eer noveas de sgo XIX en su engua orgna pero no haba vvdo
|ams en Rusa y n squera haba estado a de vsta? Podra darse e caso,
como sugere Fscher, de que Robes fuera vaoso por tratarse de un
ndvduo muy presentabe que hababa un ngs exceente
|9|
. Sn embargo,
de|ando a margen e detae de que Gorev tambn hababa ngs, a posbe
utdad de Robes como angfono no resueve a cuestn de su abdad
potca para os rusos. Y menos an resueve e todava ms msteroso
asunto de su rango. Muchos comunstas absoutamente eaes que
sobresaeron en e campo de bataa tuveron que esperar meses antes de
ser ascenddos. Para que Robes se encontrara en seme|ante stuacn, era
necesaro que contara con muchas ms credencaes comunstas de o que
hasta e momento se e suponan. Lo que es mucho ms probabe es que
Robes fuera un oca de enace entre e genera Ma|a, e mnstro
repubcano de a Guerra, y Gorev (en su cadad de agregado mtar
sovtco). As opnaba e agregado mtar estadoundense, e corone
Stephen Fuqua, quen descrb a Robes como un socasta muy ardente
con ncnacones comunstas
|10|
. Eso, como es gco, e habra dado acceso
a un matera extremadamente decado. De hecho, dado que a stuacn
nternacona obgaba a a Repbca a restar mportanca a su dependenca
de a ayuda sovtca, todo conocmento de as actvdades rusas era
decado.
Otro mstero acerca de |os Robes era su reacn con su hermano
menor. E |oven captn Ramn Robes Pazos, de trenta y sete aos, era un
oca de E|rcto conservador, ncuso reacconaro, que haba for|ado su
carrera en e bruta E|rcto de Afrca coona. En 1936, formaba parte de
persona docente de a Academa de Infantera ao|ada en e Aczar de
Toedo
|11|
. A estaar a guerra se encontraba en Madrd, y e 21 de |uo trat
de unrse a sus camaradas, que haban secundado a reben y se haban
atrncherado en e aczar. Fue detendo en Getafe, a sur de a capta, y
evado a una checa de paseo de as Decas de Madrd. Tras permanecer
detendo ncamente unas horas, e puseron en bertad con a orden de
presentarse en e Mnstero de a Guerra. E hecho de que no hubera
permanecdo encarceado o no hubera sdo fusado era ago
extremadamente nusua, a menos que su rpda beracn se debera a a
ntervencn de su hermano |os. S fue as, eo ndcara, o ben que |os ya
gozaba de una extraordnara nuenca en os prmeros das de a guerra, o
ben que convenc de agn modo a os captores de Ramn de que podra
convertro a a causa repubcana. A contnuacn, Ramn sobrevv tres
meses en Madrd pese a que contnuaba negndose a servr a a Repbca.
Esto vueve a ndcar e e|ercco de una nuenca consderabe por parte de
aguen, es de suponer que de |os.
Sn embargo, un nevtabe efecto coatera fue e aumento de certas
sospechas en torno a |os Robes por proteger a un trador decarado. Ramn
vov a ser detendo e 16 de octubre de 1936 acusado de negarse a prestar
servco mtar para a Repbca y fue encarceado en a crce Modeo.
Permanec a durante a evacuacn y posteror matanza de presos
derechstas de 7 de novembre. Las vctmas prncpaes de aquea
operacn fueron ocaes de E|rcto que queran unrse a os rebedes, cuya
conqusta de Madrd se supona nmnente. Pero Ramn qued ndemne. Esta
curosa hstora soo puede expcarse atendendo a tpo de nuenca que
podra e|ercer aguen con poder en e Mnstero de a Guerra, aguen como
|os Robes. E 17 de novembre trasadaron a Ramn a a prsn prxma a
a paza de toros de Las Ventas, donde permanec hasta su |uco, e 26 de
enero de 1937, por desafeccn a rgmen. Como, segn parece, se
retract de su negatva a servr en as fuerzas repubcanas, fue puesto en
bertad provsona.
Era nevtabe que a venturosa exstenca de Ramn Robes evantara
sospechas de que su hermano |os estaba en contacto con a Ounta
Coumna franqusta. Los rusos vean a caamtosa stuacn de a Repbca
con certa paranoa, mpresonados por e grado de desorganzacn e ncuso
tracn en as ms atas esferas de E|rcto y a admnstracn. Dadas as
contnuas accones de sabota|e de os quntacoumnstas rebedes en Madrd,
era un asunto a que eos y os ncpentes servcos de segurdad de a
propa Repbca eran enormemente sensbes. En consecuenca, aunque as
sospechas fueran fasas, a proteger a su hermano, |os Robes pona su
propa vda en pegro. E ms eve ndco de que |ugaba a dos bandas habra
bastado para que e NKVD (Comsarado Popuar de Asuntos Internos) e
emnara, y eso expcara sn duda su detencn en dcembre
|12|
. A Dos
Passos e dran posterormente que Robes mur a manos de una seccn
especa. Esta podra haber sdo una undad conocda como Brgada
Especa, que se haba creado en Espaa con a coaboracn de
departamento de NKVD amado Admnstracn de Operacones Especaes.
Uno de sus prncpaes agentes era e tuano hspanohabante de venttrs
aos Iosf Romuadovch Grguevch, que ms tarde partcpara en os
prmeros ntentos de asesnar a Trotsky. Una de as actvdades de a Brgada
Especa era erradcar a Ounta Coumna
|13|
.
De hecho, |os evaba un mes en prsn cuando Ramn consgu que e
beraran retrando su oposcn a servr a a Repbca. Sn embargo, e|os de
unrse a E|rcto Popuar como haba |urado hacer, e 28 de enero de 1937
Ramn se refug en a Emba|ada de Che hasta que, tres semanas despus,
consgu trasadarse a a Emba|ada de Franca, en a que permanec hasta
enero de 1938. Luego, con a ayuda de as autordades francesas, ogr ser
evacuado a Franca. La desercn de Ramn no deb de ayudar mucho en e
caso de |os y es fc que ncrementara as sospechas sobre a naturaeza
de os contactos entre ambos hermanos. En e me|or de os casos, ta vez a
Ramn soo e mpusara e deseo de egar por n a a zona rebede. En e
peor, sn embargo, puede que se vera obgado a esconderse en as
emba|adas chena y francesa por medo a que, s nterrogaban a |os, este
reveara a verdadera naturaeza de dchos contactos. Certamente, no hay
nada en a carrera posteror de Ramn que haga pensar que sus
conversacones con |os graban en torno a a ayuda a a Repbca. Tras
agunas aventuras extremadamente compcadas, eg a a zona rebede,
procedente de Franca, en mayo de 1938. Una vez reazada a nvestgacn
habtua sobre sus actvdades en zona repubcana, fue ncorporado a as
fuerzas naconastas con e rango de comandante, un ascenso con efecto
retroactvo desde e 10 de dcembre de 1936. Dado que haba servdo en
Afrca, se e entreg e mando de una undad de mercenaros marroques
(Fuerzas Reguares Indgenas). Otras nvestgacones posterores de su
funcn en e seno de a Repbca arro|aron nformes favorabes de os
quntacoumnstas acerca de su compromso absouto con a causa rebede
(Manestan conocer a msmo, constndoes que es persona de deas
competamente afectas a Movmento Nacona). Se e ascend a tenente
corone y fue condecorado en varas ocasones. En 1942 combat en Rusa
como vountaro de a Dvsn Azu, as fuerzas envadas por Franco para
ayudar a Hter. A partr de entonces, goz de una carrera mtar destacada y
fue ascenddo a genera de brgada en 1952 y a genera en 1957, y a ms
ato rango de E|rcto espao, e de tenente genera, en 1961
|14|
.
E hecho de que |os Robes hubera poddo tener ago que ocutar acerca
de sus vncuos con su hermano puede nferrse a partr de dos cartas que
escrb en e otoo de 1936. Dchas cartas, drgdas a su amgo y |efe de
departamento de a Unversdad |ohns Hopkns, e doctor Henry Carrngton
Lancaster, hacen pensar que su eatad a a Repbca no era toda a que Dos
Passos y otros comentarstas posterores han dado por supuesto. Ambas
estaban escrtas en francs, o cua puede no ser reevante, dado que a
especadad de Lancaster era e francs. Pero, por otra parte, resuta
extrao, dado que Lancaster era estadoundense y Robes hababa ngs con
absouta udez. Por consguente, es posbe que con e mero hecho de
escrbr a Lancaster en francs Robes estuvera envndoe agn mensa|e
convendo con anterordad. Ambas cartas fueron envadas desde e cuarte
genera ruso en e hote Paace.
En a prmera, sn fecha pero con mataseos de 20 de octubre de 1936,
Robes de|aba bastante caro que quera marcharse.
Lo nco que me hace fata en este momento es una carta tuya, escrta en pape con
membrete, dcendo que necestas que vueva tan pronto como sea posbe. No necesto
dnero, pero sera prudente depostar m cheque en e Natona Cty Bank de Nueva York.
Tene una sucursa aqu. Creo que podra suceder cuaquer cosa. M esposa ya no est
aqu y es posbe que en determnado momento yo tenga que marcharme. Esa es a
razn por a que me gustara poder dsponer de ago de dnero. Hasta pronto. Tendr
tantas cosas que contarte!!
La segunda, tambn sn fecha y de a que no nos ha quedado e sobre,
manfestaba con ms rotunddad an os deseos de Robes de marcharse:
O|a fuera yo e que egara en ugar de esta carta, pero por e momento no hay
sada. En todo caso, no creas as exageracones de a propaganda fascsta. Aqu
estamos ben y as cosas se arregarn. Espero que m caso se resueva dentro de unos
cuantos das. Te escrbr pronto, pero probabemente no desde Madrd. Gracas por tu
preocupacn, pero no tengo probemas econmcos. No necestamos e cheque. Ms
adeante te dr adnde envaro. Pese a a stuacn, ocupo e tempo con as chas de
M. L. N. |Modern Language Notes|. Te as dar
|15|
.
Sn a fecha de a segunda carta es mposbe saber s fue escrta antes o
despus de su detencn. La nsnuacn de que su sguente carta no
provendra de Madrd ndca que a carta deb de ser escrta a naes de
octubre o prncpos de novembre, |usto antes de a evacuacn de goberno
a Vaenca. En ese caso, a expresn que m caso se resueva sgncara
que Robes esperaba autorzacn para de|ar e Mnstero de a Guerra y e
servco a os rusos. En e mprobabe caso de que a carta fuera escrta en
una fecha posteror a su detencn, a expresn se referra a su arresto e
mpcara que no crea que correra verdadero resgo, sno que era vctma
de un smpe maentenddo que sera capaz de escarecer. Sn embargo, es
mucho ms probabe que fuera escrta antes, dado que fue envada desde e
hote Paace y que todava estaba en stuacn de poder ocuparse
preparando e matera para una pubcacn acadmca.
Cuando e goberno se trasad a Vaenca, Gorev permanec en Madrd
durante todo e asedo, pero Robes form parte de persona evacuado y no
tard en convertrse en membro asduo de a tertua de famoso caf San
Idea. Un da de prncpos de dcembre, e d|o a agregado mtar
estadoundense, e corone Stephen Fuqua, que tena que marcharse de
Madrd porque o persegua agn gnorante que o haba denuncado. Es
poco probabe que as fuera, y ms ben parece que e propo Robes se
estaba preparando e terreno ante una posbe denunca. Otro asduo de
San Idea era e novesta Francsco Ayaa. Certo da (Ayaa no mencona
a fecha en sus memoras), Robes no aparec despus de comer, como soa
hacer. Aquea msma noche muchos veron r frentcamente de un caf a
otro, preguntando s aguen haba vsto a su mardo, a a mu|er de Robes,
una mu|er menuda y morena amada Mrgara Fernndez de Vegas,
acompaada por sus dos h|os. Segn parece, un grupo de hombres de
pasano o haba detendo a noche anteror en su propa casa. Se cree que
es acompa sn repcar. En a Emba|ada sovtca e d|eron a Mrgara que
nade saba nada. Sn embargo, muy pronto descubr que e haban acusado
de tracn y e haban evado a a crce de Extran|eros que se encontraba a
oras de ro Tura. A consgu vstare en dos ocasones y e d|o a a h|a
de ambos que se paseara por a acera de a cae para que pudera vera.
E propo Robes e d|o que no se preocupara, que se haba producdo un
maentenddo y que pronto se acararan as cosas
|16|
.
Las vstas deberon de producrse despus de 6 de enero de 1937,
puesto que aque da e h|o de Robes, Francsco (Coco), escrb a Henry
Lancaster, amgo de su padre y |efe de Departamento de Lenguas
Romances de a Unversdad |ohns Hopkns:
A causa de un maentenddo y quz por sentmentos personaes de ndvduos con
os que traba|aba, m padre, |os Robes, ha sufrdo un contratempo muy desagradabe.
En su momento traba| en e Mnstero de a Guerra y, ms recentemente, en a |unta
de Defensa de Madrd. Debdo a os panes de determnadas personas se vo obgado a
venr a Vaenca, donde se puso a traba|ar para a Emba|ada sovtca. A fue detendo
sguendo rdenes procedentes de Madrd. Nade, n squera e mnstro de Gobernacn
o a Emba|ada sovtca, ha sdo capaz de encontrar una razn concreta para su rdcua
detencn. Ya eva detendo cas un mes.
Esto stuara a fecha de a detencn un par de das antes o despus de 9
de dcembre. Como a fama se estaba quedando sn dnero, a contnuacn
Coco soctaba ayuda econmca de a unversdad y aada que e envaran
o que puderan de forma que fuera nnecesara a rma de |os Robes:
Est ncomuncado. No hemos poddo entrar en contacto con de nngn
modo
|17|
.
En Vaenca corran todo tpo de rumores sobre a desaparcn de Robes.
Agunos decan que haba sdo detendo acusado de espona|e y fusado en
a Emba|ada sovtca. De todas as razones aducdas sobre su msterosa
muerte, a a que ms crdto se otorgaba era a a de que, en una
conversacn de caf, haba de|ado escapar agn dato mtar reservado que
soo habra poddo saber a travs de su acceso prvegado a teegramas en
cave. Eso es o que crea Ayaa, y Lous Fscher tambn oy esos msmos
rumores. De hecho, a snguar combnacn de acceso a a |erarqua rusa en
Espaa y a os ms atos cargos de goberno espao por parte de Fscher
coneren certa credbdad a sus comentaros sobre e caso, redactados
despus de que rompera todos sus vncuos con e comunsmo. Fscher
escrb:
No fue fusado por e goberno, y n squera s s fue fusado, pero desaparec por
aquea poca sn de|ar rastro. La gente armaba que o haban sacado
candestnamente de Espaa contra su vountad para evaro en barco a Rusa. Los
rumores decan que haba habado demasado y que haba reveado secretos mtares
en agn caf de Madrd. S aqueo hubera quedado demostrado, podra haber
supuesto su devoucn a goberno espao para ser |uzgado, pero no hubera bastado
para dare e paseo
|18|
.
Lous Fscher no tena por costumbre reproducr rumores smpemente
para reenar pgnas. Haca gaa de una estrcta tca perodstca, adems
de contactos muy mportantes. Dchos contactos e hababan sn nhbcones
porque conaban en que |ams reveara ms de aqueo con o que eos se
encontraran cmodos. Por tanto, este pasa|e adquere consderabe
reevanca. Su aseveracn de que e goberno espao no estaba mpcado
tene certo peso. Era amgo ntmo de varos mnstros, entre eos |uo
Avarez de Vayo, que en aque momento era mnstro de Estado y comsaro
|efe para a Guerra. S concdmos con Fscher en que e goberno
repubcano quedaba descartado como sospechoso, a ndcacn de que
Robes fue asesnado por os rusos es dobemente sgncatva. Unda a a
sospecha de que, para acanzar a poscn que ocupaba, Robes necest
estrechos contactos con os servcos de segurdad rusos, podra expcar
bastante ben por qu, en esta etapa reatvamente temprana de a guerra,
no tuveron nngn reparo en emnaro. Dcho de otro modo, e
consderaban uno de os suyos y no un mero empeado espao. Las
preguntas sobre Robes panteadas por e autor a un hasta entonces amabe
membro de equpo de Gorev de aquea poca, que era ntrprete de GRU
durante a Guerra Cv y que estaba a tanto de caso, toparon con una
brusca negatva a reazar decaracones.
Lo que acabara por dar notoredad a caso Robes fue e nters que se
tom en |ohn Dos Passos. Dos Passos eg a Espaa e 8 de abr de 1937,
en un va|e que posterormente descrb como tpco de a confusn de os
beraes estadoundenses benntenconados que tratan de ser tes para e
mundo. Desde e estado de a guerra haba traba|ado con varos amgos
para haar formas de persuadr a a admnstracn Roosevet de que
evantara e embargo con e que mpeda a a Repbca espaoa comprar
armas. Habndose decddo que un documenta sobre a Guerra Cv
contrbura a que a opnn pbca respadara a campaa, ahora ba
camno de Madrd, donde pretenda encontrarse con Ernest Hemngway y e
drector hoands |ors Ivens para rodar a pecua +ierra de 3spa2a. Dos
Passos pretenda que Pepe Robes fuera su prmera escaa: Saba que, con
sus conocmentos y su buen gusto, sera e hombre ms t que haba en
Espaa para os nes de nuestro documenta. A egar a Vaenca se drg
a a ocna de prensa de a cae Campaneros. En a esquna de una cae
cercana, e perodsta estadoundense Grmn Barry e present a Dos Passos
a Kate Mangan, quen e recordaba como amaro, pequeo y con gafas
|19|
.
Segn recordara Dos Passos mucho despus, cuando eg a a ocna de
prensa y empez a preguntar por Robes, os rostros adoptaban una extraa
expresn de apuro. Tras e apuro haba medo. Nade me d|o dnde poda
encontrare. Cuando por n ha a su esposa, me o cont. Lo haba detendo
una u otra seccn secreta y e retenan en espera de |uco. Mrgara e
pd que tratara de averguar o que e haba suceddo a su mardo
utzando su nuenca como novesta de fama nternacona dentcado
con a causa de a Repbca. Empez a hacer preguntas en un esfuerzo por
descubrr de qu haba sdo acusado Robes. S hubera sdo a Brgada
Especa de Grguevch a que haba detendo a Robes o aguna otra seccn
de a poca secreta, ya fuera rusa o espaoa, nnguno de os funconaros a
os que vst o habra sabdo. Sn embargo, Dos Passos consderaba que su
gnoranca era soo ngda y, por tanto, profundamente snestra: Otra vez
a decepcn, a mrada de medo, e temor por sus vdas en os rostros de os
funconaros repubcanos. Tratando de vaerse de una hstora con a que
engatusare, a mpresn genera que os superores de Vaenca trataron de
ofrecer era que, s Robes estaba muerto, haba sdo debdo a secuestro y
fusamento por anarqustas "ncontroados"
|20|
.
No mucho despus de a detencn de Robes, en agn momento de
enero, su fama haba sdo desao|ada de su apartamento, ago que pareca
e|os de ser una concdenca. En una Vaenca atestada de gente, Robes
dspona de un pso decente ncamente debdo a su rango mtar y a su
cargo en e Mnstero de a Guerra. Para pagar e aquer de srddo
apartamento a que tuveron que mudarse, Coco Robes haba consegudo
empeo en a ocna de prensa. Mrgara e d|o a Dos Passos que a tma
vez que haba vsto a su mardo haba sdo en manos de un grupo
comunsta de a poca secreta de Vaenca a naes de enero de 1937
|21|
. A
contnuacn, Robes fue trasadado desde a crce a oras de Tura a
Madrd, donde presumbemente fue e|ecutado. E 9 de abr, a da sguente
de que Dos Passos egara a Vaenca, a Coco e d|eron que su padre estaba
muerto. Su nformante era su |efe nmedato en a ocna de prensa y
propaganda, Lston Oak, e responsabe de boetn daro de notcas en
engua ngesa. Oak, sombro y obsesvo, era membro de Partdo Comunsta
estadoundense, pero estaba desarroando certa smpata haca e
antestansta POUM
|22|
. Ouenes traba|aban con Coco en a ocna de prensa
quedaron horrorzados por as notcas sobre su padre. En aquea poca,
quen ms expres su ndgnacn fue a categrca estadoundense My
Bennett. Una coega ngesa, Kate Mangan, ntent expcar posterormente
en sus memoras qu e haba suceddo a Robes: Se haba vsto "mpcado"
en un tema de mxmo secreto. Lo que e suced nunca de| de ser un
mstero, era nexpcabe, pero se tr pese a os esfuerzos por acaaro
reazados por parte de nuestros amgos comunstas
|23|
.
Por rnco que resute, uno de nuestros amgos comunstas que no soo
no aca e asunto, sno que fue decsvo a a hora de dare notoredad, fue
aque compungdo mano|o de nervos y contradccones potcas: Lston Oak.
Su pape en e caso Robes y e posteror dstancamento entre Dos Passos y
Hemngway fue consderabe. Proceda en prmera nstanca de su contacto
con Coco Robes y, por o tanto, con Dos Passos. Cuando Dos Passos fue a a
ocna de prensa e 9 de abr y Coco Robes e cont o que haba dcho Oak
sobre a muerte de su padre, ambos decderon creer que se trataba de un
mero rumor. De hecho, Coco, su hermana y su madre seguran creyendo
durante bastante tempo que |os Robes estaba vvo. E 20 de abr Coco
escrb a Henry Lancaster para nformare: De m padre no hay notcas
concuyentes. Hay quen dce ncuso que est en bertad y en uno de os
frentes de Madrd. No me ncno a creero. Todo este asunto sgue envueto
en un gran mstero. No sabemos qu pensar n qu es o prxmo que
tenemos que esperar. Luego, a naes de abr o prncpos de mayo,
Maurce Condreau se enter por Mrgara de que durante ms de un mes
no ha tendo notcas de su mardo, de quen ea cree que todava est en
Madrd, aunque no puede comprender por qu no se comunca con ea.
Condreau era e padrno de a h|a de Robes, Margarta (Mgge), y e
traductor a francs de Dos Passos. Nada menos que e 17 de |uo Coco
escrb a doctor Lancaster dcendo que todava seguan sn notcas de su
padre
|24|
.
Entretanto, e 9 de abr, Dos Passos qued profundamente afectado a
encontrar a Mrgara exhausta, con e rostro demacrado y vvendo en un
boque de psos srddo y mugrento, y a escuchar su desesperada petcn
de que tratara de averguar qu e haba suceddo a |os. En su cadad de
vstante extran|ero dstngudo, Dos Passos se ao|aba en e hote Con, que
haba sdo rebautzado como Casa de Cutura y se reservaba para os
nteectuaes, artstas y escrtores despazados o de vsta. En e ugar se e
conoca como Casa de os Sabos, aunque Kate Mangan a consderaba
una espece de zoo para nteectuaes
|25|
. Ya de regreso en Estados Undos,
Dos Passos escrb que vov a su habtacn y do vuetas a o que e haba
contado Mrgara.
Es noche serena en a Casa de os Sabos. Tumbado en a cama es dfc no pensar
en o que uno haba odo durante e da acerca de unas vdas atrapadas en un enredo,
de unos prsoneros hacnados en habtacones vcadas a a espera de ser nterrogados,
de una mu|er con h|os apenas capaz de pagar por un pso barato y sn ventacn
mentras espera a su mardo. Le han dcho que no es nada, que soo se o evaron para
nterrogare, que deben escarecerse certos asuntos, que es tempo de guerra, que no
hay por qu aarmarse. Pero han pasado os das, os meses, y nnguna notca. La coa
en a comsara, as amadas a amgos nuyentes, e terror que pauatnamente va
rompendo en pedazos a a mu|er.
A contnuacn magnaba o que e haba suceddo a su amgo:
Y e hombre que camna resueto para ser |uzgado en un conse|o de guerra por su
propo bando. E tono cooqua de procedmento. Una broma o una sonrsa que vueve
a permtr que a sangre uya por as venas con facdad, pero e pauatno y gdo
reconocmento de centenar de modos en que un hombre puede ser cupabe, e
comentaro que de|aste caer en un caf y que aguen anot, a carta que escrbste e
ao pasado, a frase que garabateaste en un boc de notas, e hecho de que tu prmo
mte en as as de enemgo, y e extrao sondo que tus propas paabras producen en
tus odos cuando se ctan a eer os cargos. Te ponen un cgarro en a mano y saes
andando a pato para enfrentarte a ses hombres que no has vsto |ams. Apuntan.
Esperan a orden. Dsparan
|26|
.
Aqueas paabras fueron escrtas meses despus. En aque momento, Dos
Passos todava no estaba seguro de destno de su amgo, pero tema o peor.
Aprovechndose de su fama, haba do a Mnstero de Estado y haba
soctado ver a propo mnstro. Sus artcuos posterores de|an ver que, s
ben se haba presentado sn cta preva, e dsgust que e d|eran que e
mnstro no poda recbre hasta e da sguente. |uo Avarez de Vayo, e
mnstro de Estado y responsabe mxmo de a maqunara de prensa y
propaganda, era en readad un hombre ncrebemente ocupado. E goberno
estaba sumdo en unas consderabes dvergencas nternas. La Repbca
uchaba por defender su vda, sus fuerzas estaban exhaustas tras as
bataas de |arama y Guadaa|ara, y se enfrentaba a un ataque masvo en e
Pas Vasco. De Vayo era comsaro de Guerra adems de mnstro de Estado.
En su condcn de mnstro tena que abordar e probema ms dfc de a
Repbca: a potca de no ntervencn de os gobernos brtnco y francs
que a prvaban de a posbdad de comprar armas con as que defenderse.
Inevtabemente, no o de| todo para ver a Dos Passos, pero, pese a sus
mes de ocupacones, Avarez de Vayo se as arreg para sacar tempo y
vere a da sguente. En cuanto a o ocurrdo con Robes, manfest
gnoranca y apata. No resutaba sorprendente y cas con certeza era a
verdad. Sn embargo, promet tratar de averguar o que haba suceddo
|27|
.
Aunque Dos Passos nunca perdonara a Avarez de Vayo por o que
consder desares y ambgedad por su parte, no hay razones para pensar
que e mnstro de Estado tuvera que saber ago acerca de destno de un
funconaro que traba|aba en e Mnstero de a Guerra con e representante
de GRU ruso.
A partr de entonces, Dos Passos fue a Madrd para traba|ar en a pecua
+ierra de 3spa2a y, s era posbe, prosegur con sus nvestgacones sobre e
destno de Robes. Para hacero, se benec de dos venta|as: su fama como
novesta acamado en todo e mundo y su conocmento prevo de |efe de
contraespona|e repubcano (e comsaro genera de Investgacn y
Vganca), Pepe Ountana. Conoca a Pepe a travs de su hermano Lus, un
cebre artsta repubcano y uno de sus amgos ms antguos y cercanos en
Espaa. Pepe y Lus eran tambn buenos amgos de Hemngway, que ba a
sentrse tremendamente contrarado por os esfuerzos de Dos Passos para
averguar o que e haba suceddo a Robes. Puede que hubera certa
tensn entre ambos acerca de a orentacn que deba adoptarse en +ierra
de 3spa2a. Hemngway prefera centrarse en os ogros mtares de a
Repbca, mentras que Dos Passos deseaba subrayar ms e sufrmento de
a gente de a pe y as esperanzas despertadas por a revoucn soca. Sn
embargo, esa no fue a gota que com e vaso. Es ms probabe que Dos
Passos empezara a sentrse ncmodo y a desconar de a crecente
nuenca de os comunstas en e seno de a Repbca en sus esfuerzos por
mponer e orden. Por e contraro, Hemngway consderaba que sus
actvdades representaban una contrbucn esenca para organzar un
esfuerzo bco ecaz.
Cuando Dos Passos eg a hote Forda de Madrd, todo o que haca y
deca pareca provocar e despreco de Hemngway. No haba consegudo
evar nada de comda. Hubo tambn certa frccn dervada de hecho de
que Dos Passos y su esposa Katy fueran amgos ntmos de a esposa de
Hemngway, Paune. Dos Passos no poda dsmuar su ncomoddad a ver
que Ernest mantena una ostensbe aventura amorosa con Martha
Gehorn
|28|
. En su descrpcn tenuemente noveada, Dos Passos escrb de
Martha o sguente: No cabe duda de que a ea no e gusta |ay |Dos
Passos| ms de o que ea e gusta a
|29|
. Su amga comn, |osephne
Herbst, sera una observadora prvegada de a ruptura de a reacn entre
Hemngway y Dos Passos. En su daro anot que Hemngway soa reazar
comentaros peyoratvos sobre a esposa de Dos Passos, Katy, rrtado por
que fuera tan buena amga de Paune. Su enfado tambn se ree|aba en as
que|as de que Dos Passos no tena agaas y no tena co|ones
|30|
.
Con e n de expcar a frccn entre ambos, |osephne Herbst escrb
posterormente que Hemngway estaba decddo a ser el cronsta de guerra
de su poca y que pareca suscrbr de forma ngenua os aspectos ms
smpes de as deoogas vgentes en e msmo nstante en que Dos Passos
as pona mperosamente en entredcho. Tambn poda ser que, como se
haca pasar cada vez ms por un sabo veterano de guerra, e moestaba que
Dos Passos supera qu pocos combates haba presencado en readad. O
quz smpemente estaba enfadado porque Dos Passos no comparta su
puro dsfrute de a guerra. |ose seaaba que haba en Hemngway una
espece de derroche de magncenca en e Forda, una generosdad
creptante cuya cara ocuta era certa espece de mezqundad. Era rooso
con sus sentmentos haca cuaquera que quebrantara su cdgo, aun
cuando fuera bruta; pero es |usto decr que Hemngway no fue nunca otra
cosa que e a cdgo que estabec para s msmo. De todos modos, no se
trataba soo de que Dos Passos fuera o menos parecdo a un ser
ostentosamente machsta. Ms ben, e asunto cave era a rrtacn de
Hemngway por as nsstentes preguntas de su amgo sobre Robes. |ose
poda percbr cmo creca a rrtacn entre ambos: Hemngway estaba
preocupado porque Dos Passos haca preguntas ncsvas y, en caso de
persstr, poda meter en probemas a todo e mundo. "A n y a cabo -
adverta -, esto es una guerra", mentras que Dos Passos se negaba a
creer que su amgo pudera ser un trador
|31|
.
En su versn noveada, Dos Passos aporta e aroma de sus dscrepancas
sobre Robes. George Ebert Warner (e persona|e nsprado en Hemngway)
preguntaba a hroe (|ay Pgnate) por qu pareca preocupado: S es por a
desaparcn de ese profesor compaero tuyo, no o penses . Todos os das
desaparece aguen. En cuanto Sdney Frankn (en a novea, Cooke)
abandonaba a habtacn, Hemngway grtaba a odo de |ay: No metas as
narces en ese asunto de Echevarra |Robes| . n squera deante de
Cooke. Cooke es e tpo ms recto de mundo, pero podran emborracharo
una noche. La Ounta Coumna est por todas partes. Imagnate que tu
querdo doctor se arg y se pas a otro bando. Cuando |ay repc dcendo
que a eatad de Echevarra/Robes era nquebrantabe, a nova de Warner,
Hda Gendower (Martha Gehorn), supuestamente ntervno como una
rfaga de are fro dcendo: Tus preguntas ya nos han causado sucentes
probemas
|32|
.
Aparte de .entur0s 3bb, a fuente ms utzada sobre as dscrepancas
entre Dos Passos y Hemngway acerca de Robes es e reato autobogrco
de |osephne Herbst +he Star#hed :lue S* o= Spain, aunque su daro ndto
contene mportantsmas dscrepancas con su bro. |ose Herbst haba
egado a Vaenca aproxmadamente una semana antes que Dos Passos. No
haba do a Espaa como corresponsa penamente acredtada de agn
perdco, sno que, segn su bgrafa, Enor Langer, dada su condcn de
zquerdsta de toda a vda, |ose quera poder vvr os acontecmentos
revouconaros en prmera a. Segn Stephen Koch, era una agente de
conanza de a Komntern y haba sdo envada a Espaa para contrbur a
supervsar y controar a as estreas teraras norteamercanas de Madrd.
Con ese n, armaba Koch, a haba nvtado a ocna de propaganda de a
Repbca para hacer programas de rado. Es muy mprobabe que ea
e|ercera a snestra funcn que e atrbuye Koch. De hecho, sus apuntes
personaes no revean e menor nters por as poscones potcas de
nnguno de os que aparecen. Sn embargo, certamente hzo a menos un
programa de rado desde un profundo stano de Madrd. Tambn es certo
que haba partdo haca Espaa precptadamente, sn haber consegudo
recbr nngn encargo rme de perdco aguno, sno con poco ms que as
manfestacones vagas de nters de os drectores de as revstas, segn as
cuaes estaban encantados de examnar artcuos que tuveran nters
humano u ofreceran a perspectva de as mu|eres. Sn embargo, parece
que escrb a Otto Katz, a quen haba vsto brevemente en Pars aos atrs,
para nformare de su va|e y para pedre conse|o acerca de cmo egar a
Espaa. Su esposa, Ise, e contest ofrecndose a ayudar a |ose en caso de
dcutad
|33|
.
Por tanto, pese a su fata de credencaes perodstcas, pero gracas a su
fama de escrtora, entonces todava vgente aunque hoy un tanto ovdada,
se e fact una carta de presentacn para Avarez de Vayo en a ocna de
prensa repubcana de Pars, a Agence Espagne de Otto Katz. S es que
certamente a recb en Vaenca, Avarez de Vayo deb de desvara
rpdamente a a ocna de prensa. A no se e proporcon nada que
pudera acercarse a trato prvegado que podra haber esperado s era
reamente una mportante agente de a Komntern en una msn respadada
personamente por e mnstro de Estado. En readad, a hceron esperar
como corresponda a aguen sn credencaes perodstcas adecuadas. La
corresponsa se que|aba: En a ocna de prensa me haban asegurado que
podra r a muchos stos, pero qued reegada durante das preguntndome
adnde voy?
|34|
.
En a narracn autobogrca pubcada sobre su experenca en Espaa,
arma que aguen e d|o con carcter estrctamente condenca que Robes
haba sdo fusado por espa. No dce qun se o cont. Koch ha seaado
que a autordad en cuestn era |uo Avarez de Vayo, que
supuestamente recb a Herbst para mantener una arga conversacn
cuando ea e entreg su carta de presentacn de a Agence Espagne, s
ben no hay pruebas de eo. De hecho, |osephne Herbst no dce que se o
reveara nnguna autordad. Sn embargo, en una carta drgda a Bruce
Bven de (ew Republi#, escrb: M nformante no era un "smpatzador
comunsta estadoundense" sno una persona espaoa #on gran
responsabilidad |aaddo a mano| y me d|eron que haba traba|ado en e
Mnstero de a Guerra. Adems, se han encontrado documentos en su poder
que demuestran, o parecen demostrar, que estaba ntmamente reaconado
con e bando franqusta. Esto descartara a Lston Oak, a quen habra
conocdo cuando vst a ocna de prensa para concertar su trasado a
Madrd. Por otro ado, haca pensar en Constanca de a Mora, a quen cas
con tota segurdad conoca tambn. Ouenquera que fuese su nformante,
e d|o que deba |urar guardar e secreto de msmo modo que aguen de
ms arrba e haba hecho |urar e secreto a . Por s soo, esto descarta a
Avarez de Vayo, puesto que a nca persona de ms arrba para e
mnstro de Estado era e presdente Francsco Largo Cabaero, y es
nconcebbe que este antcomunsta con nobes prncpos moraes estuvera
mpcado en e encubrmento de un aparente asesnato de os rusos. La
razn de todo este secretsmo era, segn e d|eron a Herbst, que as
autordades empezaban a preocuparse por e afn de Dos Passos y teman
que pudera ponerse en contra de eos s descubra a verdad, conaban en
mpedr que averguara nada mentras estaba en Espaa. Esto converte en
mucho ms probabe que a nformacn nacera en a ocna de prensa. Por
otra parte, no expca por qu decrseo a |ose aumentaba as posbdades
de ae|ar a notca de Dos Passos
|35|
.
Una vez en Madrd, as autordades mtares de a capta e extenderon a
|ose un savoconducto fechado e 3 de abr de 1937
|36|
. Dado que Dos Passos
no eg a Vaenca hasta e 8 de abr, esto sgncara que ea haba
ndagado acerca de Robes aproxmadamente una semana antes de su
egada. Como sugere Enor Langer, ta vez |ose preguntara de manera
nocente por Robes smpemente porque Dos Passos e haba dado su
nombre como e de aguen a quen deba conocer. En su narracn
pubcada, su nformante decd descargar sobre |ose e peso de as
nvestgacones de as autordades acerca de Dos Passos y e caso Robes
soo porque, segn e d|eron, se saba que Dos Passos era un ve|o amgo de
ea. S e nformante era Constanca de a Mora, sn duda quen podra
habere habado de esa amstad era Lston Oak, un camarada zquerdsta
estadoundense y conocdo comn de Dos Passos y |ose. Pero, por muy
amgos que fueran, n en su versn pubcada n en a ndta recoga |ose
habere habado a Dos Passos sobre e caso, s ben es extremadamente
mprobabe que no e hubera conado sus nquetudes sobre Robes.
Todas as descrpcones posterores de caso Robes y de su per|udca
mpacto sobre a amstad entre Hemngway y Dos Passos han segudo e
e|empo de a descrpcn de |osephne Herbst pubcada en 1960. Esa
versn dce o sguente: a pesar de que haba |urado mantener e secreto,
|ose decd contrseo a Hemngway. Ea dce que sac e tema prmero,
despus de bombardeo de artera tan espeuznante que sacud e hote
Forda a amanecer de 22 de abr. |usto despus de que ea e habara con
brusquedad, cansada e rrtada, y d|era que no e apeteca segur sendo una
exporadora, a nvt a su habtacn para tomar un coac, no tanto para
consoara como para nstare a que e d|era a Dos Passos que de|ara de
remover e caso Robes: Aqueo ba a despertar sospechas sobre todos
nosotros y a meternos en probemas. Esto es una guerra. a nform de
que Pepe Ountana, e |efe de a Seccn de |ustca, ya e haba dcho a
Dos Passos que Robes todava vva y que tendra un |uco |usto. A
contnuacn d|o que Ountana era un tpo fenomena y que ea debera
conocere. A prncpo ea estaba un tanto cohbda por a promesa que
haba hecho de mantener e secreto, y ago ndgnada por e medo de
Hemngway a que as nsstentes preguntas de Dos Passos estuveran
amentando e maestar entre os huspedes de hote Forda. Sn embargo,
ante a desenvueta condenca de Hemngway acerca de buen na de
caso Robes, ea sot por n o que saba.
Herbst se retrata a s msma ndgnada por o que pareca demostrar a
ambgedad de Pepe Ountana, aunque sus recuerdos podran estar
nudos por un encuentro posteror con : No poda creer que Ountana
fuera tan buen tpo s era capaz de mantener a Dos Passos en una
angustosa gnoranca o s as pruebas eran tan contundentes como para no
admtr contradccn. Yo senta que haba que decrseo a Dos, no porque
pudera hacer recaer sobre nosotros agn pegro, sno porque ese hombre
estaba muerto. Por tanto, reve que Robes haba sdo fusado por espa:
Ountana tendra que habrseo dcho a Dos Passos. A or esto, segn
parece, a Hemngway no e cost aceptar que Robes era un espa fascsta.
|ose nssta en que se e d|era a Dos Passos de ta modo que a nformacn
no parecera proceder de ea y urd una soucn bastante peregrna y
tortuosa para savaguardar su promesa de mantener senco, s ben apenas
se parece a a dea crue y snestra que magn Stephen Koch en su bro
sobre e tema. Herbst propuso que Ernest e transmtera a maa notca,
pero que d|era ncamente que se o haba dcho aguen de Vaenca que
estaba de paso por a pero cuyo nombre no deba revear. Hemngway,
que se content con admtro sn poner en cuestn que Robes fuera
cupabe de espona|e, acept aparentemente con demasada presteza; no
creo que dudara n un nstante de que Robes era cupabe s Ountana o
deca. Y tenan una oportundad nmnente de decre a Dos Passos o que
haban paneado, porque aque msmo da todos os corresponsaes ban a
asstr a una comda de ceebracn en e cuarte genera de a XV Brgada
Internacona
|37|
.
Ahora ben, se da efectvamente e caso de que en a maana de 22 de
abr, cuando se afetaba con tranqudad y pareca estar muy descansado,
Dos Passos todava amentaba a esperanza de que Robes estuvera vvo.
Haba hecho preguntas en a Emba|ada de Estados Undos y e haban dcho
que Robes haba sdo vsto con vda por e agregado mtar estadoundense,
e corone Stephen Fuqua, e 26 de marzo
|38|
. No obstante, a meda maana
de 22 de abr quedaban pocas esperanzas. E encuentro entre |ose y
Hemngway en torno a una copa de coac no se produ|o ta como se descrbe
en +he Star#hed :lue S* o= Spain. Lo que |ose escrb en su daro en
aquea poca tene mucho ms sentdo: Entra Dos. Se ha enterado: Robes
e|ecutado. Ouere nvestgar. Dscute con Hem os resgos de que Dos
nvestgue. R. maa persona con |uco |usto; revea secretos mtares. Por
consguente, no hubo necesdad de una trama tortuosa para resover cmo
decre a Dos Passos que Robes estaba muerto. Por otra parte, s que haba
necesdad de expcare por qu haba suceddo, para con eo evtar quz
que sguera removndoo todo. Es razonabe suponer que Dos Passos de|
a habtacn cuando |ose y Hemngway empezaron a dscutr os resgos de
que Dos nvestgue. S Hemngway estaba en o certo y Robes era una
maa persona, haba tendo un |uco |usto y haba sdo decarado cupabe
de revear secretos mtares, entonces eso era o que haba que decre a
Dos Passos. En una carta escrta en |uno de 1939, Herbst e contaba a Bruce
Bven, de (ew Republi#: Sempre me ha parecdo, gua que me o parec
entonces, que era un trgco error no proporconare a Dos as pruebas que
hubera sobre e caso y sobre a muerte
|39|
. Esto no ndca que ea qusera
que e d|eran que Robes estaba muerto (a n y a cabo ya o saba), sno
que e nformaran de proceso que haba desembocado en su arresto y
e|ecucn.
Aque msmo da, a proongada comda festva tuvo ugar en un casto
que en otro tempo haba pertenecdo a duque de Tovar, cerca de E Escora.
La esta se convocaba para ceebrar a ncorporacn de a XV Brgada
Internacona a E|rcto repubcano. Fue a donde ban a decrseo a Dos
Passos. Pero decre qu? ya saba que Robes haba muerto, pero no en
qu crcunstancas. Es muy probabe que su nformante de aquea maana
fuera Pepe Ountana. En cadad de comsaro genera de Investgacn y
Vganca, era una de as poqusmas personas cuya poscn e permta
saber o que haba suceddo e ncuso conocer a exstenca de Grguevch y
de a Brgada Especa. Adems, y como hermano de amgo ntmo de Dos
Passos Lus Ountana, Pepe era a nca persona enterada dspuesta a
habar con . En 1939, Dos Passos escrb que, apesadumbrado, e
entonces |efe de servco de contraespona|e repubcano (Pepe Ountana)
e haba habado de a muerte de Robes a manos de una seccn especa.
En su novea posteror, Dos Passos se nventa una esta en a que |uanto
Posada (Pepe Ountana) e dce: Han fusado a ese hombre. Cuando |ay
Pgnate (Dos Passos) pregunta por qu, |uanto Posada contesta: Oun
sabe? Vvmos unos tempos terrbes. Para superaros, no tenemos ms
remedo que ser terrbes
|40|
. Aunque e momento y e ugar son dferentes
en a novea, no hay duda de que fue Pepe e que reve que Robes haba
sdo fusado y que o hzo a maana de 22 de abr. E tono en a expcacn
de Pepe de que se sabe muy poco hace pensar en certo deseo de herr a
Dos Passos o menos posbe. Aos ms tarde, Lus Ountana e d|o a un
amgo de Nueva York que Robes haba sdo detendo porque se saba que
haba factado nformacn condenca a a Ounta Coumna. Para
amortguar e gope, Pepe se abstuvo de contare a Dos Passos que su amgo
era un espa fascsta. Eso es seguramente o que |ose Herbst y Hemngway
decderon contare. S haba ago que ograra que Dos Passos de|ara de
hacer preguntas decadas y poner en evdenca tanto a s msmo como a
eos, sn duda sera eso
|41|
.
Fuera o que fuese o que Hemngway d|o a Dos Passos, se cree que o
hzo de a forma ms brusca y menos decada posbe. Segn su bgrafo,
Townsend Ludngton, Dos Passos qued muy agdo por os modaes
speros y e hermetsmo, que e pareceron una espece de tracn
|42|
. Lo
que suced aque da en a esta de a XV Brgada se ha consderado de
forma extendda a cumnacn de a ruptura de a reacn entre Hemngway
y Dos Passos. De hecho, Dos Passos escrb en su novea: La esta de a XV
Brgada me romp e corazn. Pero en a descrpcn de os hechos que
escrb en aque momento, The Festa at the Ffteenth Brgade, no haca
nnguna mencn a nngn encontronazo con Hemngway. Tampoco o hace
|osephne Herbst en su daro, donde ncamente dce que y Dos Passos se
sentaron |untos en a comda. En a versn pubcada, Herbst reere soo a
agtacn de Dos Passos ante e hecho de que Hemngway no reveara a
dentdad de ese aguen de Vaenca que estaba de paso. Obvamente, no
poda porque ese aguen era una nvencn de |ose. Sn embargo, en a
carta que e env a Bruce Bven en 1939 escrb: Debera recordarse que
Dos odaba todo tpo de guerra y que en Madrd no soo sufr por e destno
de su amgo, sno por a acttud de determnadas personas que vvan a
margen de a guerra y que parecan tomrsea como un deporte. Le daba
mucho asco.
Segn Stephen Koch, o que |ose y Hemngway panearon hacer en e
amuerzo de a Brgada Internacona era humar pbcamente a Dos
Passos, ponere en evdenca en pbco como amgo de un espa fascsta:
Ea e haba factado sencosa y dscretamente e arma precsa que saba
que buscaba. Y uego, gua de sencosa y dscretamente, e haba mostrado
cmo empeara
|43|
. No hay pruebas de nngn tpo que |ustquen esta
armacn. Lo que quera que Hemngway d|era a Dos Passos, se o d|o con
tranqudad mentras conversaban. No hay nnguna mencn a esta maca
en nnguna de as versones de |ose. Y hay buenas razones para pensar que,
s hubera habdo maca premedtada, ea o habra manfestado as en su
daro, porque |ose Herbst no estaba exenta de una cara desagradabe,
aunque no se centraba en os enemgos de a Komntern sno en as mu|eres
ms guapas que recban ms atencones que ea. Mentras esperaba e
coche para r a amuerzo, mr a a atractva Martha Gehorn con aversn:
Las putas nsstentes como M. o consguen cas todo con o que tenen. No
en a cabeza, en as bragas. |uega a todo. Lo consgue todo. Nunca dce e
nombre de nade. Estpda engua nsustanca. Cuando egaron a a esta,
drg su veneno haca Mara Teresa Len, a sensua esposa ruba de poeta
Rafae Abert que era e centro de toda a atencn mascuna: Mare T., con
broche y pendentes de cora, paueo, muy enrgca y exuberante. A |ose
e rrtaba ver a Mara Teresa, gor|eando trvadades como un pa|aro
cantor, rodeada de hombres que a admraban. E hecho de que e prestaran
menos atencn a ea que a a hermosa y famosa mu|er, es con dferenca a
mayor preocupacn pasmada en a descrpcn que hace |ose de a esta
|44|
.
E pape que desempe Ountana en e caso Robes se mt cas con
toda segurdad a nformar a Dos Passos de a e|ecucn y a proporconare
una versn asptca de cmo se haba producdo. Sn embargo, parece que
por asocacn ha adqurdo certa aura de cupabdad en e asunto. Esta
magen de Pepe Ountana como monstruo que encarnaba os servcos de
segurdad repubcanos procede de as descrpcones que hacen |ose Herbst
y Vrgna Cowes de una comda con y con Hemngway ocurrda e 28 de
abr. Debdo a reato pubcado por |ose, y tambn a que Hemngway e
retratara como Antono, e |efe de segurdad de abos nos en e segundo
acto de /a >uinta .olumna, Ountana se consagr, segn as paabras de
Caros Baker, como e verdugo de abos nos de Madrd. Una semana
despus de a esta de a XV Brgada, Hemngway, Vrgna Cowes y
|osephne Herbst estaban comendo en e restaurante de hote Gran Va.
Vrgna se | en un hombre de aspecto metcuoso vestdo de grs pera de
a cabeza a os pes. Tena a frente ata y os dedos argos de un nteectua,
y evaba unas gafas de concha que e conferan un are reexvo. A reparar
en su nters, Hemngway no pudo resstr aardear de sus contactos y su
conocmento de os entres|os y d|o con dramatsmo: "Ese es e |efe de os
verdugos de Madrd", e nvt a Pepe a sumarse a eos. Lo hzo con a
condcn de que e de|aran pagar otra |arra de vno.
Pepe es obsequ con hstoras de os prmeros das de a guerra, cuando
os mprudentes madreos haban tomado a asato e cuarte de a Montaa
en e que os rebedes se haban hecho fuertes. Mentras Ountana hababa,
empezaron a over obuses y contaba con fradad as exposones mentras
serva vno, una, hababa, despus, dos, tres, cuatro. Antes de que egara a
dez, empez a resprarse e medo en e ambente. A medda que e vno fue
correndo con mayor bertad, Pepe sgu contando, ahora enro|ecdo y cada
vez ms borracho. Sn embargo, cuando Hemngway preson a Pepe para
que habara de a ucha contra a Ounta Coumna, e ambente se vov an
ms tenso. Hemngway sonrea y a as mu|eres se es ponan os peos de
punta mentras es hababa de un oca que se o hzo encma
acurrucado en un rncn y despus tuveron que sacaro a a cae y
fusaro como a un perro. Sn embargo, cuando dos sodados y una |oven
camnaban de brazo por e medo de a cae en dreccn a ugar de que
procedan as bombas, un frentco Ountana trat de deteneros con
preocupacn.
Cuando Hemngway d|o que quera regresar porque estaba preocupado
por a ruba (Martha), Ountana no quso escuchar e nsst en que
esperaran a que pasara e pegro. Pd coac y empez a rtear
escandaosamente con Vrgna, cosa que no consgu gran|eare e caro
de |ose, que se preguntaba agramente cmo consegua a seorta Cowes
ba|ar hasta e restaurante desde e Forda por una Gran Va ena de
escombros esparcdos con unos tacones tan atos. Ountana deca que se
ba a dvorcar de su esposa, que se ba a casar con Vrgna y que su esposa
cocnara. En aque momento, todos se reron; pero, retrospectvamente,
Vrgna Cowes soo recordaba o que ea consder que era e sadsmo de
sus o|os brantes de coor marrn veteado. Cuando abandonaron e
restaurante, Hemngway e d|o a a mu|er: Recurdao ben: es mo. As
enseaba sus cartas, reveando que consderaba a Pepe una presa con a
que aardear de su poscn prvegada a a vez que una fuente de
nformacn excusva, e ncuso su persona|e en un reato corto o en una
obra de teatro. Posterormente utz a conversacn sobre a muerte de os
derechstas en su obra /a >uinta .olumna, en a que caracterz a Pepe
como Antono
|45|
.
Este espeuznante amuerzo tuvo ugar despus de que un agdo Dos
Passos hubera abandonado Madrd. Pas agn tempo en Fuentduea de
Ta|o, un puebo en e que quera rodar un proyecto de regado para e
documenta +ierra de 3spa2a. Luego vov una vez ms a Vaenca para
decre a Mrgara Fernndez de Vegas o que haba averguado y tratar en
vano de obtener agunas respuestas de |uo Avarez de Vayo. E mnstro
segua sn saber nada, pero a menos promet obtener un certcado de
defuncn para que Mrgara pudera cobrar e seguro de vda de |os
|46|
. E
hecho de que no cumpera su promesa abr una herda en Dos Passos que
tardara aos en ccatrzar. Sn embargo, en una carta a Caude Bowers de a
poca, comentaba: Como no ha egado nada de De Vayo magno que se
ha ovdado de tema. Lo certo es que eva tantas cosas entre manos que no
me extraa que se ovde de os nsgncantes detaes personaes
|47|
. Lo
que ocurr fue que desttuyeron a De Vayo como mnstro de Estado a
medados de mayo de 1937 y fue ncapaz de cumpr su promesa. S Dos
Passos nform a Mrgara Fernndez de Vegas de o que e haban dcho, n
ea n sus h|os decderon creere. Las cartas escrtas por Coco muestran
que sgueron mantenendo a esperanza durante ms de dos meses y medo
despus de a marcha de Espaa de Dos Passos. A naes de abr, Dos
Passos part haca Franca, detenndose en e camno unos cuantos das en
Barceona.
Ouen tambn estaba en a capta cataana era Lston Oak, que evaba
agn tempo tratando de deshacerse de su empeo de Vaenca aducendo
probemas de saud. En abr haba pasado una temporada en Madrd, donde
hzo averguacones sobre a posbdad de abrr a un despacho. Fue
fotograado en dcha cudad con Hemngway y Vrgna Cowes a medados
de abr. Dada a camaradera renante entre os corresponsaes de hote
Forda, es muy probabe que vera tambn a Dos Passos. Nervoso por os
contnuos bombardeos, regres a Vaenca. Se qued a o bastante como
para recoger sus pertenencas y partr haca Barceona dcndoe a su |efa,
Constanca de a Mora, que se trataba soo de una breve vsta. No est caro
s pane quedarse a dada su crecente smpata haca e POUM o s ya
tena a ntencn de regresar a Estados Undos. En a ocna de prensa de
Vaenca tardaron varas semanas en descubrr que no vovera
|48|
.
En Barceona, Dos Passos vst e cuarte genera de POUM y hab con
|uan Andrade y Andreu Nn
|49|
. Segn su reato noveado, en e vestbuo de su
hote tambn se top con George Orwe,
un ngs argurucho con e brazo en cabestro. Levaba un unforme gastado. En una
gorra extran|era apretada y cada haca un ado se apemazaba una abundante mata de
peo negro onduado. Su rostro aargado con arrugas muy marcadas en as me|as se
dstngua por un par de o|os negros excepconamente rasgados. Ofrecan una mrada a
a e|ana, como os o|os de un marnero . Una extraordnara acttud de rea|acn se
pos sobre cuando se do cuenta de que hababa con un hombre sncero. En todas as
semanas transcurrdas desde que aterrzara en aquea horrenda Casa de a Cutura de
Vaenca no se haba atrevdo a habar con franqueza a nade. A prncpo tena medo
de decr ago que pudera poner en pegro sus oportundades de sacar de pas a Ramn
||os Robes| de forma candestna, y despus tena medo de que aguna paabra suya
ma nterpretada pudera entorpecer a posbdad de que Amparo |Mrgara| se
marchara con os nos
|50|
.
Aunque su dea de sacar candestnamente de Espaa a |os Robes y a su
fama era absoutamente nventada, no hay razn aguna para dudar de
que Dos Passos se encontr con Orwe. Este dato se conrma en otros
ugares, s ben deberamos seaar que, en a novea, sta este encuentro
durante as |ornadas de Mayo, fecha en que en readad ya haba
abandonado Barceona. Decocho aos ms tarde, en su reato de os
hechos, Dos Passos escrb en trmnos smares acerca de Orwe:
Su rostro tena un aspecto demacrado por a enfermedad. Supongo que ya padeca
a tubercuoss que posterormente acabara con su vda. Pareca nexpresvamente
agotado. No habamos mucho rato, pero recuerdo a sensacn de cama, de avo de a
tensn que senta a estar habando por n con un hombre sncero. Los funconaros con
os que haba habado as semanas anterores eran en su mayora unos papanatas, o se
engaaban a s msmos, o trataban, a concenca, de ocutarme a verdad
|51|
.
E drama en torno a caso Robes se vo ntenscado una vez ms por
Lston Oak. Una noche, este vst a Dos Passos en su hote de Barceona y e
arm que hua de os servcos de segurdad despus de haber sdo acusado
de trotsksta. Es ms que probabe que Oak hubera acabado por sentrse
ncmodo por as posbes consecuencas de su sada furtva de Partdo
Comunsta estadoundense para aproxmarse a antestansta POUM.
Aqueo sn duda guardaba reacn con sus contnuas que|as acerca de su
saud. Sn embargo, esto guarda certa dstanca con a aseveracn hecha
por Koch de que Lston tambn estaba enfermo de esprtu. En o ms
hondo de su ama haba un hedor a medo y a odo
|52|
. Ouz Lston Oak
estaba enfermo de pnco, pero dramatzaba as crcunstancas de su
pauatno ae|amento de servco de prensa repubcano cuando deca que
se haba savado por os peos gracas a que descubr que haban nformado
de que era potcamente nestabe. Lo que en readad suced es que haba
do a Barceona y haba entrado en contacto con Andreu Nn, e drgente de
POUM. A naes de abr escrb un artcuo en e que menconaba su reunn
con Nn y smpatzaba con e punto de vsta de POUM segn e cua a guerra
no poda ganarse s se apastaba a revoucn. E artcuo fue escrto antes
de os Sucesos de Mayo de 1937 y a desaparcn de Nn, pero no se
pubcara en Londres hasta ms adeante, a medados de mayo. George
Orwe o ey en e hospta tres semanas ms tarde y e parec muy
bueno y muy ponderado
|53|
. A haber traba|ado en a seccn de engua
ngesa de a ocna de prensa de a Repbca, a Oak no pudo habrsee
escapado que a pubcacn de artcuo se consderara un acto de
subversn, dada a oposcn de POUM a a potca de goberno de
conceder prordad a esfuerzo de guerra antes que a a revoucn.
En todo caso, es posbe que, una vez en Barceona, a ya tmorato Oak e
hubera sorprenddo e espanto a causa de agn encuentro casua con un
agente ruso a que haba conocdo en Nueva York con e nombre de George
Mnk. En readad se amaba Mnk D|hords y haba nacdo en Ltuana. Se
deca que estuvo estrechamente gado a Soomon Abramovch Lozovsky, e
|efe de a Prontern, a nternacona sndca sovtca. Segn os testmonos
ofrecdos en e Comt de Actvdades Antamercanas, era un funconaro en
actvo a servco de a ntegenca mtar sovtca. Pese a que Mnk era
taxsta en Fadea y absoutamente a|eno a os asuntos navaes, Lozovsky
haba utzado su nuenca para ascendero a un puesto mportante en e
Sndcato Industra de Traba|adores de a Marna. Fue detendo en
Copenhague en 1935 y encarceado durante decocho meses cuando a
poca descubr matera de espona|e en su habtacn. Tambn se e
vncuaba con asesnatos potcos en Aemana y Espaa. Se ha sugerdo que
fue uno de os asesnos de desertor sovtco Ignace Ress en Suza
|54|
. Mnk,
que no conoca e gro de Oak haca e comunsmo antestansta, e nvt a
tomar una copa y e nform de que, a cabo de pocos das, os comunstas
paneaban emprender accones contra e POUM y os anarqustas de
Barceona. Oak, ya nervoso, entr en a fase de pnco y do por hecho que
se encontrara entre os persegudos
|55|
.
Atendendo a as spcas atemorzadas de Oak, Dos Passos e cob| en su
habtacn de hote y despus o sac de Espaa en cadad de secretaro
persona. En .entur0s 3bb, Dos Passos retrata a Oak como Don Carp
(Don Oue|ca y Don Capo), o cua hace pensar tanto en sus ncesantes
amentacones como en e hecho de que haba en ago sospechoso. En esa
versn escrb: Pens que Carp era un membro recactrante de partdo,
pero resutaba que e pobre se haba asocado con agn dsdente de
Wsconsn
|56|
. De vueta en Vaenca, Kate Mangan escrb que se haba
trado que Lston estaba confraternzando con e POUM en Barceona. Se
march poco antes de a reben de mayo en aquea cudad, un tanto
apurado, segn tenamos entenddo, porque a poca e segua a psta. Fue
mucho despus cuando supmos por nformacones egadas de Estados
Undos que haba hecho una vruenta propaganda escrta y verba contra a
Repbca espaoa y a guerra, y que utz su poscn de "empeado en un
puesto de responsabdad en e goberno" para otorgar autordad a sus
armacones. Puede que Kate se rerese a a nformacn procedente de
Ktty Bower, que e 22 de |uno escrb a Tom Wntrngham dcendo que a
un amgo zquerdsta de Nueva York e haban egado notcas de asunto
Lston
|57|
.
Oue Oak escrbera un artcuo favorabe a POUM en crcunstancas de
guerra hzo sn duda muy dfc que mantuvera su empeo en a ocna de
prensa de Vaenca. Incuso podra haber amado a atencn de a poca
secreta. Sn embargo, a dea de Koch de que Oak tema que e NKVD
utzara su escuadrn de te para asesnatos de extran|eros, a Ocna de
Operacones Especaes, para persegure sn cesar hasta os connes de a
Terra no concuerda con e hecho de que, a regresar a Estados Undos, Oak
sguera pubcando numerosos artcuos proanarqustas y a favor de POUM
que contenan crtcas feroces a a potca comunsta. Hasta e propo Trotsky
ctaba de forma bastante menos que favorabe as crtcas de Oak haca
Stan en un artcuo ttuado Stansm and Boshevsm, escrto e 28 de
agosto de 1937. En otros ugares, como en un artcuo ttuado Ther Moras
and Ours, Trotsky escrb que hasta hace poco Lston Oak goz de tanta
conanza de a Komntern que esta e encarg a dreccn de a propaganda
de a Espaa repubcana en engua ngesa. Como es gco, aqueo no
supuso nngn obstcuo para que, una vez hubo renuncado a su puesto,
renuncara guamente a abecedaro marxsta
|58|
. Lo ms sorprendente de
todo es que, a pesar de ser un hombre aterrorzado por os scaros rusos en
genera y por George Mnk en partcuar, en uno de sus artcuos posterores
escrb: Conoc a George Mnk, un comunsta estadoundense que presuma
de haber ntervendo en a organzacn de a GPU espaoa y que me ofrec
un empeo: seaar a os camaradas "ndgnos de conanza" que entraban
en Espaa para uchar contra e fascsmo, como os membros de Partdo
Laborsta Independente brtnco (ILP) y de Partdo Socasta
estadoundense
|59|
.
Una vez cruzada a frontera espaoa, Oak y Dos Passos contnuaron su
va|e a Estados Undos. Mentras Dos Passos y su esposa esperaban e tren
que enazaba con e barco, Hemngway acud a a estacn para
despedros. E pacer que estos snteron ante este nesperado prvego se
enfr enseguda cuando veron que su rostro era un nubarrn. Hemngway
e pregunt qu tena prevsto hacer con e asunto Robes, a o que Dos
Passos contest: Dr a verdad ta como a veo. Ahora msmo tengo que
ordenar ms deas. Vosotros ntents creer que se trata de un caso asado.
No es as. Cuando Hemngway ntent aducr as crcunstancas de a
guerra, Dos Passos pregunt: Ou sentdo tene brar una guerra para
defender as bertades cves s destruyes as bertades cves en e
proceso?. Un Hemngway enfurecdo bram: A a merda as bertades
cves! Ests con nosotros o contra nosotros?. Cuando Dos Passos se
encog de hombros, Hemngway evant e puo como s fuera a gopeare y
e amenaz dcendo: Esta gente sabe cmo convertrte en agua pasada.
Les he vsto hacero. No es costara nada repetr o que ya han hecho. Katy
contest: Por qu, Ernest? No he odo en m vda una canaada tan
oportunsta como esa. S eso no termn de todo con una gran amstad, s
fue e prncpo de na
|60|
.
Cuando Dos Passos eg namente a Nueva York, vo a Maurce
Condreau y e d|o o que crea que e haba suceddo a su amgo. Condreau
escrb a Henry Lancaster, e |efe de departamento de Robes en a
Unversdad |ohns Hopkns:
Las notcas que me do son nntamente amentabes y absolutamente #iertas,
puesto que msmo estuvo en Vaenca y en Madrd y recab esta nformacn de
prmera mano. |os Robes fue fusado en agn momento de nverno. La tma vez
que Mrgara e vo fue en enero, en a crce. (Por tanto, con ndependenca de a
cantdad de negatvas que enve e goberno, mente con todo descaro). e d|o que
ban a trasadaro a Madrd. |ams vov a saber de desde entonces. Dos Passos no
pudo averguar s fue fusado en Vaenca o en Madrd, s fue |uzgado o smpemente
e|ecutado.
Por asombroso que resute, a carta termnaba con a sguente petcn:
Seras tan amabe de no menconar a nadie que fue Dos Passos qun do a notca?
Tene muchos contactos en e Partdo Comunsta y podra meterse en probemas s se
enteraran de que ha reveado o que ha hecho e goberno espao con un catedrtco
estadoundense que |ams en su vda se haba nteresado o ms mnmo por a potca,
n de un bando n de otro
|61|
.
Parece como s a desdeosa advertenca de Hemngway hubera surtdo
efecto. Durante a prmavera y e verano de 1937, Mrgara estuvo desoada
y enferma. Cuando namente acept que |os estaba muerto, escrb a
Esther Crooks, una amga de Batmore: Me sento tan apastada y tan trste
que a duras penas vvo. Me he quedado como un ser amentabemente
ncompeto, ncapaz ya de hacer nada. A su door se sumaba a
preocupacn por su stuacn econmca y a necesdad de obtener un
certcado de defuncn con e propsto de cobrar e seguro de vda de |os.
Mrgara escrb a a seorta Crooks sobre a stuacn en que se
encontraba: Hasta ahora, como en o ocurrdo no ha ntervendo e
goberno, todo sgue envueto en e mayor mstero. Nade puede |ustcar o
ocurrdo n nade quere confesar una equvocacn. La stuacn nterna es
tan compcada, tan cambante y tan compe|a que hasta que esto haya
termnado va a ser dfc consegur nada
|62|
.
Curosamente, pese a a e|ecucn de Robes, su fama contnu sendo
e a a Repbca y se qued en Espaa, aun cuando para eos habra sdo
reatvamente fc vover a Estados Undos. En cartas drgdas a Esther
Crooks y Henry Lancaster, Mrgara de|aba caro que no cupaba a a
Repbca. Segn escrb a a seorta Crooks: La cosa es tan
ncomprensbe todava para nosotros que yo a veces creo que va a egar e
momento de despertar de esta pesada. No sabemos todava nada en
concreto de o ocurrdo, savo e hecho de que e goberno no ha tendo nada
que ver con e asunto. E odo o una fata equvocacn parecen a nca
expcacn. Y haba traba|ado tanto y con tanto entusasmo por a causa.
Tambn escrb en trmnos smares a Henry Lancaster: Para nosotros
todo ha sdo ncomprensbe. Su eatad a goberno era absouta. Lo ha dado
y o ha arresgado todo, por ayudar a una causa, para nosotros tan |usta, con
ta generosdad que soamente una fata equvocacn o acaso una venganza
persona puedan ser a nca expcacn. Coco sgu traba|ando en a
ocna de prensa de Vaenca y Mgge traba|aba en un aboratoro
fotogrco para e Mnstero de Propaganda. Y, cuando hubo recuperado as
fuerzas, Mrgara tambn empez a traba|ar en a ocna de prensa
|63|
.
No mucho despus de que Dos Passos abandonara Espaa, a ocna de
prensa recb a vsta de Eott Pau, e novesta estadoundense que
acababa de termnar su bro sobre a represn en Ibza. Constanca de a
Mora asgn a Coco Robes a tarea de acompaare de va|e a Madrd. Aque
novesta de medana edad y e |oven se hceron buenos amgos durante e
va|e. En una de sus conversacones nocturnas sobre teratura, Eott Pau
nombr a Dos Passos y d|o: No s qu e ha pasado a Dos Passos. Le v en
Pars y ya n squera se nteresa por Espaa; dce que no e mporta. No
haba ms que de certa hstora acerca de un amgo suyo fusado por espa,
un profesor coega suyo de a |ohns Hopkns. Con nmensa trsteza, pero
tambn con marcada rmeza, Coco contest: Espero que eso no e haga
perder a seor Dos Passos su nters por a ucha contra e fascsmo en
Espaa. E hombre a que se refera era m padre
|64|
.
Coco se trasad con e resto de persona de a ocna de prensa cuando
a capta fue despazada de Vaenca a Barceona en novembre de 1937.
Haba tratado de ngresar vountaramente en e E|rcto repubcano en
varas ocasones, mntendo para eo sobre su edad. En 1938 o consgu
por n. Se ast en una undad de guerreros, fue apresado en su prmera
msn y pas muchos aos en una crce franqusta. Su hermana Mgge
ngres en e movmento |uventudes Socastas Uncadas y partcp en as
vstas para evantar a mora de as undades de as Brgadas Internaconaes
en e frente de bataa y en una gra propagandstca por Estados Undos.
Cuando e goberno se trasad de Vaenca a Barceona, Mrgara Vegas
tambn pas a traba|ar en a ocna de prensa con Coco y Constanca de a
Mora. La fama Robes trab amstad no soo con Constanca, sno tambn
con |uo Avarez de Vayo, pese a a reterada creenca de que este tmo
haba mentdo deberadamente acerca de destno de |os Robes. Mrgara
soa tomar e t con Lus, a esposa suza de Avarez de Vayo, y con Mara
M|aova, a exesposa de |uan Negrn, que era rusa.
Ignaco Martnez de Psn ha sugerdo que as atencones de Avarez de
Vayo haca aquea fama nacan de a cupa. Sn embargo, es
perfectamente posbe que no supera con exacttud qu e haba suceddo a
Robes: s haba sdo detendo, encarceado y e|ecutado por una seccn
especa ba|o e mando de os rusos, y menos an s haba sdo a undad a
as rdenes de Grguevch. Es tambn posbe, por supuesto, que
congenara con a fama precsamente porque haba sdo ncapaz de hacer
ago para mpedr e asesnato de Robes, o cua no tene por qu sgncar
que fuera cmpce de msmo. Tambn se ha sugerdo que as accones
tanto de Coco como de Mgge nacan de deseo de demostrar de agn
modo, medante su eatad a a Repbca, que su padre era nocente. Ta vez,
pero tambn podran hacerse otras nterpretacones. Las cartas de Mrgara
a Esther Crooks y a Henry Lancaster de|an caro que a fama estaba
convencda de que o que e haba suceddo a |os Robes no tena
absoutamente nada que ver con Constanca de a Mora o con |uo Avarez
de Vayo. Hay muchas posbdades de que egaran a temer que hubera
razones fundadas para as meddas tomadas contra Robes. A propsto de
eso, Constanca escrb: Lo que no poda perdonar Dos Passos, podan
comprendero a esposa y os dos h|os de aque hombre. Kate Mangan, que
traba|aba con Coco, e recordaba trturado y matrecho, tan apenado que
|ams hababa de eo. |ose Herbst escrb en 1939: Agunos meses
despus de fusamento de Robes v a su h|o en Vaenca a m sada de
Espaa. Estaba en a ocna de prensa y propaganda de Rubo y me consta
que ya crea, o deca creer, en as pruebas que ncupaban a su padre. E
compromso coectvo de a fama con a Repbca permanec rme, cosa
que habra sdo de todo punto nexpcabe s huberan guardado agn
rencor a Avarez de Vayo o a agn otro promnente potco repubcano
|65|
.
Parad|camente, cuando Estados Undos entr en a Segunda Guerra
Munda tras e ataque a Pear Harbor, a |ose Herbst se e ad|udc un
empeo en Washngton en a Ocna de Coordnador de Informacn, una
agenca de ntegenca y propaganda semndependente drgda por e
corone Wam |. Donovan. Su traba|o conssta en eaborar guones de rado
para retransmsones propagandstcas haca Aemana. Sn embargo, muy
pronto aparec en a pantaa de radar de Comt de Actvdades
Antamercanas, que nvestgaba sobre a donedad de quenes contrbuan a
os esfuerzos de guerra. Se crtcaba a muchos antfascstas por su apoyo a
a Repbca espaoa, y de a noche a a maana, e 21 de mayo de 1942
fue desttuda de su puesto. Las crcunstancas contnan sendo un mstero.
La nvestgaba e FBI, como a a mayor parte de a gente que, gua que ea,
tena acceso a nformacn condenca. Se eabor un ampo nforme
basndose en una sere de comentaros contradctoros procedentes de
dferentes fuentes, entre eas, una partcuarmente vruenta de una amga
de |ose, a novesta Katherne Anne Porter. Legado e momento, se
descubrra que e faso testmono de Porter no era e probema. En readad,
e nforme na de FBI mpaba e nombre de Herbst de antamercansmo.
Se descubrra que a haban echado sguendo nstruccones de B Donovan
debdo a sus anterores smpatas haca a Unn Sovtca y a su apoyo a a
Repbca espaoa. Sus coegas protestaron contra os mtodos
autortaros y e modo antdemocrtco en que se e haba negado a
oportundad de defenderse
|66|
. En tempos de guerra, en una democraca
sucedan este tpo de cosas, ago que ovdaron quenes se escandazaron
por e trato dspensado a Lston Oak, cuya tracn a a Repbca espaoa
superaba con creces cuaquer cosa que hubera hecho |ose Herbst.
Dos Passos mantuvo e contacto con Mrgara Vegas y trat de hacer o
que pudo por a fama, sobre todo en o reatvo a ntentar cobrar e seguro
de vda de Robes. Segn parece, e do muchas vuetas a a cuestn y fue
caramente una de as cosas que e ncn an ms haca a derecha. En un
prncpo era prudente con o que escrba sobre e caso Robes, como poda
esperarse a a uz de a advertenca que hzo a Maurce Condreau para que
mantuvera su nombre a margen de toda dscusn pbca de msmo. No
obstante, s escrb un artcuo ttuado Farewe to Europe (Ads a
Europa) en e que presentaba a os comunstas de Espaa apastando as
bertades ndvduaes y ocaes con una maqunara de poder
tremendamente ecaz y despadada. Se pubc en |uo de 1937 en a
revsta .ommon Sense y susct aradas respuestas crtcas de agunos de
sus amgos. Los ses meses sguentes fueron testgos de cmo a poscn
antcomunsta de Dos Passos se vova ms expcta. En dcembre de 1937
pubc otro artcuo en .ommon Sense ttuado The Comunst Party and the
War Sprt: A Letter to a Frend Who Is Probaby a Party Member (E Partdo
Comunsta y e esprtu de guerra: carta a un amgo que probabemente est
aado). En ba ms a de su feroz orentacn antsovtca genera
para formuar crtcas frontaes a goberno repubcano espao. Se refera a
a vountad de gobernar y a a ntoeranca cega de Partdo Comunsta
y pasaba a armar que, cuando obtuvo poder, se dspuso a emnar
fscamente o de cuaquer otro modo a todos os hombres con posbdades
de derazgo que no estuveran dspuestos a ponerse a sus rdenes
|67|
.
Durante e ao sguente, en permanente escasez de dnero, decd
recopar agunos artcuos ya pubcados ms agunas obras recentes, todas
eas sobre Espaa. E bro resutante, ?ia&es de entreguerras, contena
matera en e que aparecan de forma annma Robes y Mrgara Vegas,
respectvamente, como e hombre que camnaba resueto para ser |uzgado
en conse|o de guerra por su propo bando y a mu|er que esperaba a su
mardo. Tambn ofreca una descrpcn de a esta de a XV Brgada, en a
que no menconaba a conversacn que mantuvo con Hemngway, pero s
descrba a genera Water formado en a URSS, e poaco Karo
Swerczewsk, que posterormente sera retratado como Gotz en -or "ui7n
doblan las #ampanas, de Hemngway
|68|
. Ouen manfest a ndgnacn ms
feroz fue Hemngway, que env un cabe desde un trasatntco:
Cuando decdas traconar por dnero mentras tpos me|ores que t sguen
combatendo, hay una guerra con a que sempre podrs mercadear en agn sto, pero
s ncorporas tus andanzas en un bro, por favor comprueba y avergua que Water es
poaco, no ruso STOP Entretanto agradeceramos un pago smbco por aguno de os
prstamos que has utzado en a famosa troga de xto saudos Hem.
E teegrama ba segudo de una carta en a que, tras dscuparse por e
tono baboso de cabe, manfestaba su ndgnacn por agunos detaes
de bro y por os artcuos de Dos Passos que efectvamente acusaban a
goberno repubcano espao de |uan Negrn de ser ttere de os rusos:
E nco probema de esto, Dos, es que Water es poaco. Igua que Lukcz era
hngaro, Petrov bgaro, Hans aemn, Cops yugosavo, etctera. Lo sento, Dos, pero
no conocste a nngn genera ruso. La nca razn que se me ocurre para que ataques,
por dnero, a bando en e que se supone que sempre estuvste es un deseo rreprmbe
de contar a verdad. As que, por qu no contar a verdad? La cuestn es que no
encuentras a verdad en dez das n en tres semanas, y esta guerra eva mucho tempo
ae|ada de a dreccn de os comunstas
|69|
.
Como no poda ser de otro modo, tuvo que pasar una dcada para que
Dos Passos y Hemngway se reconcaran en La Habana en septembre de
1948. Antes, se encontraron en 1938 en Nueva York en a casa de un amgo
comn, Gerad Murphy. Tras una conversacn con Hemngway en a terraza,
Dos Passos entr en a casa y e d|o a Murphy: Durante mucho tempo crees
que tenes un amgo y uego resuta que no o tenes
|70|
. Dos Passos sgu
cupando a Avarez de Vayo de no ayudare a averguar e destno de Robes.
Sn embargo, no se manfest expctamente en pbco sobre e caso hasta
|uo de 1939, cuando escrb una descrpcn bastante comedda en forma
de carta a (ew Republi# en respuesta a una resea muy negatva rmada
por e crtco Macom Cowey de su novea +he Ad$entures o= a )oung 6an.
En ea, Cowey armaba que Robes haba sdo detendo por espa fascsta
debdo a pruebas condenatoras. La respuesta de Dos Passos de|aba ver que
todava se aferraba a o que Pepe Ountana e haba dcho y tambn
escrb:
Smpemente, es muy probabe que Robes, gua que muchos otros que eran
conscentes de a sncerdad de sus propstos, fuera vctma de una artmaa. Por una
parte, mantuvo varas entrevstas con su hermano, que estaba preso en Madrd, para
tratar de convencero de que se unera a E|rcto ea. M mpresn es que a artmaa
en su caso obtuvo a fuerza necesara para urdrse porque os agentes secretos rusos
crean que Robes saba demasado sobre as reacones entre e Mnstero de a Guerra
espao y e Kremn, y aqueo, desde su muy snguar punto de vsta, no era
potcamente seguro. Como suee suceder en estos casos, es probabe que nuyeran
as anmadversones personaes y as enemstades socaes.
Dos Passos env una copa a edtor de a antestansta -artisan Re$iew,
e crtco radca Dwght Macdonad, acompaada de una carta en a que
deca: En buena medda subestm e estpdo modo en que De Vayo me
mnt sobre a forma en que mur Robes
|71|
.
Con e paso de os aos, as opnones de Dos Passos se voveron an ms
nexbes. A medados de a dcada de 1950 se haba despazado mucho
ms a a derecha. En 1956 pubc una seeccn de artcuos con un
comentaro. Cuando escrba sobre e asunto Robes, presentaba a os rusos
como os atroces conqustadores de a Repbca espaoa. Descrb que sus
ndagacones sobre a desaparcn de su amgo susctaban a decepcn, a
mrada de medo, e pnco por sus propas vdas, o cua era sn duda una
exageracn. Escrb que haba guardado senco a su regreso de Espaa a
Estados Undos porque uno no quera ayudar a enemgo, sumarse a a
nmensa propaganda contra a Repbca espaoa fomentada por tantos
ntereses dstntos
|72|
. En e cma de a Guerra Fra parece haber ovdado
que e pd a Maurce Condreau que no d|era nada sobre su partcpacn
en e asunto Robes para que no se deterorara su reacn con e Partdo
Comunsta. No era sncero a armar que haba permanecdo en senco para
no daar a a Repbca espaoa. En su obsesn por preservar su
reputacn de ntegrdad y dscrecn, tambn parece haber ovdado sus
artcuos de a revsta .ommon Sense y de ?ia&es de entreguerras. En a
dcada de 1970, ya no haba nngn tpo de mramentos. En su novea
.entur0s 3bb da renda sueta a su ra contra Hemngway, Martha Gehorn,
Sdney Frankn y |uo Avarez de Vayo, a que retrata como |uan Hernndez
de Ro
|73|
. Sn embargo, agunos aos antes, mentras partcpaba en a
campaa presdenca de 1964 de senador Barry Godwater, Dos Passos e
d|o a uno de sus camaradas empeados en a campaa, que era espao y se
preocupaba mucho por a Guerra Cv, o que e haban dcho en aquea
poca, quz en a esta de a XV Brgada. Cont que, en readad, haban
detendo a Robes con un sobre que estaba a punto de entregar a a Ounta
Coumna y que contena nformacn condenca sobre a ayuda rusa a a
Repbca. Aqueo, como es gco, |ams se ree| en nnguna de as
decaracones pbcas de Dos Passos. En a msma nea, a prncpos de os
aos sesenta, Gustav Reger, mucho despus de haberse vueto contra e
Partdo Comunsta, e d|o a |osephne Herbst que Robes era una manzana
podrda
|74|
.
*
Amor # pol+tica Valencia # ,arcelona
Se haba consegudo repeer e prmer ataque a Madrd de novembre de
1936. Las subsguentes tentatvas rebedes de cercar a cudad, que
cumnaron en a bataa de |arama, tambn haban fracasado. Tras a
vctora repubcana de marzo de 1937 en Guadaa|ara, os ob|etvos de os
rebedes cambaron. La capta de| de ser e banco prncpa y Franco
adopt a estratega de reducr e terrtoro repubcano por partes,
empezando por e norte. En consecuenca, a empezar a prmavera de 1937,
e nters de os corresponsaes se trasad de Madrd a Vaenca. Como es
gco, sempre habra corresponsaes y escrtores mpacentes por vstar a
heroca cudad, pero para obtener as autorzacones y pases regamentaros
tenan que soctaros a a ocna de prensa de a nueva capta. E
despazamento de centro de gravedad haca Vaenca qued subrayado tras
a consttucn de goberno de |uan Negrn e 16 de mayo de 1937. Barea
era e hombre de pasado. Rubo Hdago recuper su antgua reevanca,
pero pronto quedara ecpsado por una gura de mportanca perdurabe, a
ata e mponente Constanca de a Mora, que, rncamente, haba estado
casada con e hermano de |efe de prensa de Franco, Lus Bon.
Lous Fscher a haba conocdo en abr de 1936 en casa de |uo Avarez
de Vayo, e perodsta socasta que durante agn tempo haba sdo
emba|ador de a Repbca en Mxco. A Fscher e mpreson mucho a
beeza de Constanca a esto Modgan. Para entonces, ea ya se haba
dvorcado de Bon y se haba casado con Ignaco Hdago de Csneros, que
haba sdo agregado mtar de a Repbca en Roma y, durante a guerra,
sera |efe de as Fuerzas Areas. Ms adeante escrb: Era una espaoa
ben parecda y sombra, que se rebeaba contra su educacn arstocrtca y
catca, y regentaba una tenda de antgedades y arte popuar enfrente de
as Cortes. La tenda, conocda como Arte Popuar, perteneca a Zenoba
Camprub, a esposa de poeta |uan Ramn |mnez. Cuando esta a
guerra, Constanca traba| cudando nos refugados. A prncpos de 1937,
|ay Aen y e poeta Rafae Abert a haban convencdo para que soctara un
puesto en a Ocna de Prensa Extran|era de a Repbca en Vaenca, que se
haaba ba|o a autordad de Mnstero de Estado. De a Mora e pd a Lous
Fscher que habara en su favor a Avarez de Vayo, que todava era mnstro
de Estado en e gabnete de Largo Cabaero. Constanca, con su concenca
potca, casada con e |efe de as Fuerzas Areas de a Repbca, Ignaco
Hdago de Csneros, y con su ngs, francs y aemn perfectos, era a
canddata dea
|1|
.
Una vez contratada para e puesto que Barea haba ocupado antes que
ea, no e mpresonaron as nstaacones escogdas por Rubo Hdago:
A as ocnas se egaba subendo tres tramos de escaera de madera antgua, y eran
un con|unto de saas con aspecto de granero y e sueo eno de papees
desparramados, macabras paredes con a pntura desconchada, mesas y sas ve|as
cubertas de cartees rotos, pape carbn y e|empares de perdcos poacos, suzos,
aemanes, brtncos y franceses.
An menos e mpreson e propo Rubo, que
vva como un topo metdo en a Ocna de Prensa Extran|era. Su despacho estaba
prctcamente a oscuras. Todas as persanas estaban ba|adas. La nca uz soar que
entraba era a que se traba por as gretas de a puerta. Una mpara de escrtoro
oscura y cuberta formaba un fantasmagrco charco verde en a penumbra. En mtad
de esta oscurdad se sentaba e seor Rubo, medo cavo, con bgoto, un rostro pdo
y demacrado y gafas oscuras
|2|
.
A nade que traba|ara con Rubo pareca mpresonare e hombre. Kate
Mangan, que traba| con en a ocna de prensa, recordaba:
Nunca egaba a a ocna hasta por a tarde, se quedaba a hasta a madrugada y
haca que e evaran a cena y bande|as de caf soo a su despacho. Rubo era pdo y
cavo, y su aparenca era un tanto snestra porque tena unos o|os muy decados y
evaba sempre gafas oscuras. La nca uz que entraba en su oscuro despacho era a
que proceda de as gretas de a puerta, de a mpara de escrtoro y de ree|o de su
cava respandecente.
|ohn Dos Passos e descrbe sentado como un bho, con unas gafas
enormes. A prncpo, Rubo trat a Constanca de a Mora con
condescendenca y a destn a a ocna de a censura. A aprend que os
reporteros podan decr o que quseran sempre que fuera certo y no
revearan nformacn mtar condenca. En consonanca con eo, su abor
ba a consstr en trar rumores exagerados, mentras y mensa|es mtares
codcados. En a ocna de prensa fue donde conoc a a sostcada futura
actrz Gadys Green, que ms adeante se casara con Burnett Booten, quen
en aquea poca era un corresponsa procomunsta de Unted Press y pasaba
por a ocna a daro
|3|
.
Como consecuenca de as maqunacones de Rubo Hdago, Barea qued
reducdo a censor de a rado. En e verano de 1937, sea que Constanca
de a Mora prctcamente haba asumdo e contro de Departamento de
Censura de Vaenca y no e caa ben Rubo, que era una admnstradora
ecente, una mu|er de mundo que se haba undo a a zquerda por decsn
propa, y que haba me|orado enormemente a reacn entre a ocna de
Vaenca y a prensa
|4|
. Aunque a os corresponsaes a censura es resutaba
nntamente menos ncmoda que en a zona rebede, de vez en cuando
haba dscrepancas. Vncent 9imm Sheean, de (ew )or* Herald +ribune,
consderaba un error que a censura no permtera nunca que os perodstas
nombraran a fbrca de muncones de Sagunto. La gca de os censores
era ncontrovertbe, pero os frecuentes bombardeos de Sagunto ponan en
evdenca que os rebedes ya conocan a exstenca de a fbrca. Pese a as
ncursones daras de os bombarderos, os traba|adores de a ndustra de a
cudad haban decddo segur en sus puestos. Magrosamente, as bombas
no haban cado sobre a fbrca y s que haban destrudo as casas que a
rodeaban, pero os traba|adores saban que un mpacto drecto sobre a
fbrca de exposvos hara satar en pedazos toda a zona, pese a o cua
rechazaban as oportundades de marcharse. Sheean pensaba que os
censores haban desperdcado una gran oportundad de dar pubcdad a
herosmo de os traba|adores
|5|
.
La ascensn de Constanca de a Mora hasta egar a domnar a ocna
de prensa no carec de dcutades. En octubre de 1937 tuvo que superar
una grave crss. Un da, Lous Fscher se top con ea en una cae de
Vaenca. Sorprenddo a ver a a famosa adcta a traba|o e|os de su
escrtoro y con aspecto aterado, e pregunt qu haba suceddo, a o que
ea repc amargamente: Me han despeddo. Preto me ha despeddo. E
motvo era que este, como mnstro de Defensa, haba rmado un decreto
por e que se pretenda mtar a capacdad de os comunstas de ganar
prostos en as Fuerzas Armadas. Pese a que e decreto soo deba apcarse
en Espaa, Constanca haba censurado nformacones de corresponsaes
extran|eros para que no per|udcaran a Partdo Comunsta. Kate Mangan
comenta de forma tangenca que Constanca se encontraba ba|o un
nubarrn potco tempora. La reaccn de Preto era comprensbe, puesto
que Constanca estaba censurando a su propo goberno. Haba teefoneado a
|os Gra, e mnstro de Estado de que dependa ahora a ocna de prensa,
y Gra a haba desttudo.
Poco despus de vera, Fscher vov a a Presdenca, donde se ao|aba
temporamente |unto con Otto Katz. Despus de comer e d|o a Negrn: Hoy
Preto ha hecho una tontera enorme. Cuando se o expc, Negrn excam:
Yo a habra mandado a a crce. Fscher admt que a conducta de
Constanca era mperdonabe, pero que, a msmo tempo, aquea mu|er era
nsusttube en e departamento de prensa: Todos os vstantes y
perodstas extran|eros estn encantados con ea y nade hara su abor de
forma medanamente parecda a a suya. Negrn se encog de hombros, e
d|o que dependa de Preto y recomend a Fscher que fuera a vero. Fscher
concert una cta con y a na de a conversacn pante e asunto. Preto
contest que Constanca era en esenca demasado prepotente: Es una
Maura, y como su cebre abueo, don Antono Maura, prmer mnstro de
Espaa, es ruda y a veces hstrca. Es su forma de ser. Y a contnuacn
mt su are de desdn, con ademanes bruscos y despectvos. A na, Preto
d|o que e pareca ben que decdera Negrn, y Negrn d|o que habara con
Gra.
Fscher pregunt s servra de ago que todos os corresponsaes
extran|eros formuaran una petcn en favor de ea. A prmera hora de a
maana, un corresponsa bastante |oven de Unted Press (cas con tota
segurdad, Burnett Booten) haba recogdo rmas, pero Fscher e haba
aconse|ado que se detuvera porque, segn su experenca en Rusa, e
apoyo de os reporteros extran|eros poda per|udcar a un funconaro.
Cuando Negrn d|o que pensaba que una petcn podra ser t, e propo
Fscher rm e nst a Booten a consegur que tambn rmaran os dems
corresponsaes, ncudos Ernest Hemngway y Herbert Matthews. Pocos das
despus, Constanca estaba de vueta en su puesto. Sn embargo, como
Booten e haba habado de as retcencas ncaes de Fscher para rmar a
petcn, pero no de os posterores esfuerzos reazados en su defensa, ea
se enfad y e cup en parte de que a huberan despeddo. Aunque arm
que aceptaba sus expcacones de que haba presonado para que a
resttuyeran en su cargo, nunca e perdon y se neg a vover a drgre a
paabra
|6|
.
Cuando e goberno se trasad de Vaenca a Barceona en novembre de
1937, a Ocna de Prensa Extran|era se vo obgada a compartr edco con
e Departamento de Propaganda de Mnstero de Estado. Se deca que Lus
Rubo Hdago estaba moesto por o que percba como una prdda de
ndependenca y reevanca. Sn embargo, fue escogdo para r a Pars como
|efe de a agenca de notcas de a Repbca espaoa, a Agence Espagne.
Una vez perdonada por su enfrentamento con Preto, Constanca de a Mora
fue nombrada drectora de a Ocna de Prensa Extran|era
|7|
. Aqueos
cambos parecan haberse producdo como consecuenca de un nforme
eaborado por Lous Fscher para Negrn sobre os faos de propaganda de a
Repbca
|8|
. La cabeza pensante que se ocutaba tras a Agence Espagne era
e brante propagandsta de a Komntern Otto Katz. Kate Mangan e conoca
por as vstas de este a Vaenca, donde utzaba e pseudnmo de Andr
Smon. Posterormente, Kate recordara: Aunque ya no era |oven, era un
hombre encantador, un ngenoso propagandsta asombrosamente bueno
para congracarse con os tpos ms dspares y utzaros con nes
propagandstcos sn que eos o advrteran
|9|
.
E nforme de Fscher, eaborado probabemente tras consutar con Katz,
fue cruca. Como revean sus artcuos, muy sentdos pero con anss muy
perspcaces, Fscher crea que o me|or que un perodsta poda hacer por a
Repbca era escrbr con toda a precsn que os tempos de guerra e
permteran. |ay Aen e haba presentado a Negrn antes de a guerra.
Ahora, se vea arrastrado cada vez ms cerca de presdente mentras
trataba de materazar su postura, segn a cua a supervvenca de a
Repbca exga un cambo de a potca exteror de as democracas y que,
a su vez, dependa de que se consguera que as opnones pbcas
brtnca, francesa y estadoundense e|erceran presn sobre sus drgentes
potcos para que abandonaran a estratega de a no ntervencn.
Curosamente, Katz haba estado con Fscher en octubre de 1937 cuando
este acompa a Negrn durante una vsta a hospta de as Brgadas
Internaconaes de Bencssm. Fscher guo a Negrn por e hospta en e
que, entre os herdos, e present a veterano ngs Tom Wntrngham, a
quen ya conoca tanto de a poca en que este haba sdo ntendente de as
Brgadas Internaconaes como a travs de a |oven corresponsa
estadoundense Ktty Bower
|10|
.
No mucho tempo despus, e 9 de novembre de 1937, Fscher escrb a
Negrn desde Pars en unos trmnos que reveaban cun estrecha se haba
vueto su coaboracn:
Tanto en Pars como en Londres a mpresn genera es que nuestra stuacn mtar
es psma y que Franco vencer pronto . Un mtodo ecaz para contrarrestar esta
tendenca consste en ofrecer una exposcn correcta y optmsta de nuestra stuacn
mtar. Aparte de os comuncados ocaes de mando, secos y fros, ega poco a
extran|ero sobre a stuacn mtar repubcana. Propongo o sguente:
1) Eaborar un nforme goba semana sobre a stuacn mtar redactada, por
e|empo, por Cruz Sado o agn otro buen perodsta. Debe pubcarse en a Agence
Espagne y entregarse smutneamente a todos os corresponsaes extran|eros en
Espaa .
2) De vez en cuando, cuanto ms a menudo me|or, Preto, Ro|o o usted deberan
recbr a uno o varos perodstas extran|eros y habares de nuestra stuacn y
perspectvas mtares. E mundo recbe muy pocas notcas de a Espaa repubcana.
3) Los perdcos contnan que|ndose de que sus corresponsaes no pueden acudr
a frente. No pueden envar a sus representantes a un pas en guerra sn tener a
garanta de que dchos representantes podrn psar e escenaro de os combates. Por
estos y muchos otros asuntos, es esenca que usted cuente en su ocna con un
departamento de prensa extran|era . Es tambn muy necesaro aprovecharse a
mxmo de os recursos radofncos espaoes. No estn ben expotados. Debera
usted tener un drector de rado en su cancera. De vez en cuando es mportante
anmar a corresponsaes y personas de peso de mbto potco a que vsten Espaa.
Creemos, por e|empo, que en reacn con a cada de os sentmentos favorabes haca
nosotros, un grupo de perodstas franceses y brtncos deberan mantener con usted
una entrevsta especa
|11|
.
Fscher deca o que en readad ya saban as traba|adoras ms
perspcaces de as ocnas prncpaes de prensa de Madrd y Vaenca, Isa
Kucsar y Constanca de a Mora. Eas haban egado rpdamente a a
concusn de que e me|or modo de contrarrestar a propaganda derechsta
contra a Repbca era brndar a os corresponsaes extran|eros todas as
oportundades que podamos para que presencen a verdad, y a contnuacn
todas as facdades posbes para que escrban sobre ea y a transmtan a
extran|ero. A gua que haba hecho Isa antes que ea, Constanca
descubr que a potca de factar contactos con atos funconaros ocaes
y vstas a os frentes de bataa ofreca compensacones, pese a que de vez
en cuando hubera contratempos. Uno de eos fue e reatvo a Wam
Carney, de (ew )or* +imes, que en 1936 haba reveado detaes sobre os
empazamentos de caones repubcanos para dar venta|a a sus amgos
franqustas. Otro tena que ver con e dstngudsmo corresponsa de ,ail
34press, Sefton +om Demer. Expusado en septembre de 1936 por os
naconaes porque consderaban que sus reporta|es no eran o bastante
favorabes a su causa, Demer pas a representar a aque perdco en a
zona repubcana. Aunque os dems perodstas e tenan una ata
consderacn y rendan homena|e a su capacdad para consegur una
hstora amndoo en broma Sedom Defter (Dfc de me|orar), en a
ocna de prensa repubcana se e consderaba host a a Repbca.
De hecho, a Demer soo e preocupaban as posbes consecuencas para
os ntereses brtncos, y e d|o a Vrgna Cowes que a gente de por aqu
es menos pegrosa para Gran Bretaa. Ea e descrb como un ser
razonabemente comprensvo con a Repbca
|12|
. No obstante, segn
Constanca de a Mora, en a Ocna de Prensa Extran|era a nade e
gustaba Sefton Demer y todo e mundo desconaba de . Segn De a
Mora, a antpata que despertaba se deba en gran medda a que soo nga
apoyar a a Repbca, aunque puede que a retcenca de a censora se
debera tambn a su propo esnobsmo:
Sempre se presentaba en m despacho con ropa ve|a y rada, camsas sucas,
zapatos con restos de barro y pantaones tesos de grasa. Nos pareca que su extrao
atuendo era un nsuto, porque sabamos que en Londres era ago parecdo a un dand.
Madrd, Vaenca y Barceona eran cudades absoutamente cvzadas, aunque fueran
espaoas. Demer sempre hababa y se comportaba como s os espaoes fueran
aguna trbu de sava|es extraa e gnorante enzarzada en una espece de contenda
absurda y prmtva brada con arcos y echas.
Vente aos despus, Demer reconocera que soa evar unos
pantaones de franea rada y encogda muy sucos y una chaqueta de pe
marrn con manchones encma de una camsa caqu. En respuesta a
Constanca armaba con orguo: Me gustaba m ndumentara, pero
chocaba con os pre|ucos burgueses de agunos comunstas. Les resutaba
partcuarmente espantoso que me vstera ncamente con camsa y
pantaones cortos
|13|
.
De todas formas, e are desdeoso y superor con e que Demer
generaza sobre os espaoes en sus memoras respadaba en gran medda
a opnn de Constanca de a Mora. En eas haba de a asombrosa mezca
de exatacn, fatadad y gusto por a destruccn pura que conformaba su
acttud ante a vda y a muerte
|14|
. Sn embargo, Geohrey Cox, que
admraba mucho e esprtu ndependente de Demer, crea que o que haba
rrtado a Constanca era probabemente su acttud en aparenca frvoa y
burona
|15|
. De todos modos, otra razn mportante que expcara su
desagrado por Demer eran sus esfuerzos para eudr a censura. Sam
Russe, un |oven comunsta brtnco que haba recbdo a ba|a de as
Brgadas Internaconaes por nvadez y que regresaba a Espaa para
retransmtr en ngs desde Barceona, record un feroz enfrentamento
entre os dos. Mentras e goberno resda en Vaenca, Demer haba escrto
una sere de artcuos que Constanca e mpd transmtr. a sorte y os
hzo egar a Londres a travs de un buque de guerra brtnco que patruaba
e tora espao. Despus regres a Gran Bretaa, pero posterormente
soct en Londres un vsado para a Repbca espaoa, o obtuvo y regres
a Espaa. Acud a a ocna de prensa de Barceona para ver a De a Mora
con e n de obtener as autorzacones necesaras. Sam estaba a cuando
Demer entr en e despacho de a censora, y a travs de no tabque pudo
or cmo ea e nsutaba. Segn parece, e repertoro de obscendades de
Constanca en ngs, aprenddas en sus tempos de novca en Iranda,
hceron tembar as paredes. No e quedaba otra opcn que dare os
permsos a Demer, pero |ams e perdon su engao
|16|
.
No obstante, por o genera Constanca era mucho ms amabe y estaba
ms dspuesta a ayudar a os perodstas de o que |ams o haba estado
Rubo Hdago. Segn pareca, este tena foba a os perodstas y os
mantena a dstanca hacendo que su sombra ocna fuera o menos
acogedora posbe. Las soctudes de pases o cupones de gasona para
vstar e frente tenan que esperar varos das para recbr respuesta.
Conscente de que a rudeza de Rubo estaba evando a que os
corresponsaes, rrtados, empezaran a hacer comentaros sobre a necaca
de a Repbca, Constanca propuso que se ayudara a os reporteros en ugar
de poneres trabas. Rubo se aegr de que e ahorraran a tarea de reunrse
con os corresponsaes y de| que Constanca se enfrentara a eos, y se
dspuso a hacero con entusasmo, buscando sto para eos en una Vaenca
abarrotada de gente y organzando transportes y entrevstas: Yo saba,
como todos, que a causa de a Repbca dependa de que e mundo
conocera os hechos. Les consgu autorzacones y gasona para os
vehcuos con e n de que puderan tener acceso a os hechos por su propa
cuenta
|17|
.
A De a Mora e mpreson a determnacn de corresponsaes como
Herbert Matthews para vercar os hechos ta cua eran, as como su
saudabe desconanza ante a versn oca.
Acab admrando profundamente esta pasn por os hechos. A prncpo me
rrtaba, supongo que porque vea que no me crean. Pero acab por comprender que, a
n y a cabo, ese era e modo de consegur que os hechos se pubcaran: que os
corresponsaes que os envaban estuveran convencdos de su exacttud porque os
haban obtendo eos msmos. No puedo evtar sonrer cuando escucho hstoras acerca
de cmo nuamos en os corresponsaes extran|eros. Y ahora, como es gco,
cuando se vueve a vsta atrs para vaorar a cobertura nformatva que hacan, uno
percbe que s erraron se deb ncamente a que contaron de menos.
Pese a a estrecha amstad con |ay Aen, Henry Buckey, Burnett Booten
y otros, probabemente fuera Herbert Matthews quen ms caro despertara
en Constanca de entre todos os corresponsaes. As o demuestra sn duda
a afectuosa descrpcn que hace de :
Matthews, un hombre ato, en|uto y desgarbado, era uno de os hombres ms
tmdos e nseguros de os despazados a Espaa. Soa venr todas as tardes, sempre
vestdo con unos pantaones de franea grs, tras haber reazado arduas y pegrosas
ncursones en e frente, para envar su crnca por tefono a Pars, desde donde se
remta por cabe a Nueva York . No se acercaba a nosotros durante meses savo para
transmtr por tefono sus crncas; por medo, supongo, a que pudramos nur en
de agn modo. Era muy prudente; soa dedcar das a rastrear un smpe hecho:
cuntas gesas haba en ta o cua puebo, o cues eran os ogros de programa
agrcoa de goberno en ta o cua regn. Fnamente, cuando descubr que |ams
tratbamos de proporconare a nformacn, hasta e punto de no ofrecere squera e
comuncado de prensa ms recente a menos que o soctara de manera expresa, se
rea| un poco. Matthews tena coche propo y o utzaba para r a frente con mayor
frecuenca que cuaquer otro reportero. Tenamos que vendere gasona de nuestro
restrngdo amacn y sempre agotaba su cuota mensua. Entonces se acercaba a m
escrtoro, muy tmdamente, para supcar un poco ms. Y sempre tratbamos de
consegure ago: tanto porque nos gustaba y e respetbamos como porque no
queramos que a corresponsa de (ew )or* +imes e fatara gasona para comprobar a
veracdad de nuestro tmo boetn nformatvo
|18|
.
De a Mora se refera a hecho de que a ocna de prensa de Vaenca no
soo censuraba e traba|o de os corresponsaes extran|eros, sno que es
factaba daramente una nota de prensa sobre e progreso de a guerra.
Segn Lous Fscher, Constanca fue un xto. Conoca e doma y a
pscooga de os extran|eros, y a os corresponsaes es caa ben. Php
|ordan, de (ews .hroni#le, escrb: Nade era tan amabe como Constanca
n se tomaba tantas moestas para hacernos a vda ms fc
|19|
. Peter
Spencer, e vzconde Church (prmo de Wnston), pas cas dos aos en
Espaa con un grupo brtnco de atencn mdca conocdo como Spansh
Medca Ad. Posterormente ofrec una descrpcn de os pre|ucos de os
perodstas extran|eros y de su reaccn cuando trataban a Constanca de a
Mora. Soan egar, armaba con un consderabe exceso de generazacn
que acaso contuvera agn rasgo autobogrco, profundamente
decepconados de antemano por as decencas de os transportes
exstentes. En consecuenca, vvan
en un estado de ra y rencor, resuetos a no aguantar nnguna tontera de os papanatas
que gestonaban as cosas. Lo que no saban, porque a prensa de a mayora de os
pases no haba consegudo nformar de eo, era que agunos de os cerebros ms
ntegentes de Espaa resovan os asuntos en e bando gubernamenta: gente cuta,
va|ada, muchos de eos emnencas en sus respectvas profesones . |Entre eos,
Spencer otorgaba e puesto de honor a| a |efa de a Ocna de Prensa Extran|era en a
persona de Constanca de a Mora, a esposa amatvamente hermosa y brante de un
exagregado mtar. Constanca era portadora de a nconfundbe aura de mundo soca
y dpomtco de Pars, Nueva York y Londres. Haca gaa tambn de una ntegenca
consderabe y era ngsta. Cuando conducan ante su presenca a un extran|ero, con
frecuenca este reparaba de repente en que evaba e mentn sn afetar antes de
pensar en as que|as que ba a formuar
|20|
.
Un trbuto smar a a exgenca de habdades dpomtcas en a ocna
de prensa procede de as memoras de Kate Mangan, quen escrb:
Soa haber una desagradabe dferenca entre os modaes de nuestros vstantes y
os de sus antrones. Agunos de nuestros vstantes eran extremadamente proetaros,
rudos y poco renados; os antrones eran todos corteses y educados para o que era
habtua en a Socedad de Nacones de Gnebra. Muchos de os espaoes y a mayora
de quenes ocupaban puestos de goberno deberon de parecer a nuestros nvtados
unos beraes decepconantemente comeddos.
Certamente, no todos os corresponsaes eran tan educados y cauteosos
como Herbert Matthews. Kate Mangan recordaba haber tendo que hacer
frente a mpacentes exgencas de nformacn por parte de Lan Heman,
a dramaturga estadoundense de trenta y dos aos, guonsta de Hoywood
y amante de Dashe Hammett. Aunque no era comunsta, a compaera de
va|e Heman se encontraba en e pas para partcpar en e roda|e de a
pecua +ierra de 3spa2a, drgda por e comunsta hoands |ors Ivens con
gun de Ernest Hemngway y |ohn Dos Passos, as como para escrbr sobre
e Batan Abraham Lncon de a XV Brgada Internacona. Aunque
contrbuy a recaudar fondos en Estados Undos para a Repbca espaoa,
durante su estanca en Vaenca, Heman no mostraba ndugenca aguna
ante e carcter precptado y provsona de todo, n ante a guerra. Otro
autor destacado que de| una mpresn menos favorabe fue Ia Ehrenburg,
a quen Kate recordaba como una rata ve|a y grs
|21|
.
Lo que suceda en a ocna de Vaenca y sus arededores era
radcamente opuesto a o que caracterzaba a a ocna de Madrd stado.
Vaenca, a centenares de kmetros de frente de bataa, apenas vva e
medo y en absouto a eufora de a capta. Se desconocan as cuestones
de vda o muerte que panteaban os obuses rebedes que sbaban camno
de edco de a Teefnca. Las ncursones daras de os bombarderos no
egaron a Vaenca hasta ms adeante, y nunca fueron tan ntensas como
as de Madrd o Barceona. Php |ordan eg a |usto despus de a Navdad
de 1936. Posterormente, escrb con certa amargura que cuando eg
pensaba que Vaenca formaba parte de a guerra y aqueo me exataba,
pero no me enter de o poco que en readad estaba hacendo por Madrd
a apartada Vaenca hasta que o descubr por m msmo
|22|
.
Stephen Spender vst a ocna de prensa a prncpos de verano de 1937 y
posterormente recordaba: Vaenca ofreca un aspecto mucho ms norma
que Madrd. Soo as noches de una ena, que, como s de unos
respandecentes reectores se tratara, expona os muros de coor hueso de
os paacos a mnucoso nstrumenta de observacn de os bombarderos,
pareca de verdad una cudad habtada por a guerra
|23|
. Smar comentaro
aparec en un artcuo de a perodsta estadoundense Ezabeth O. Deebe,
que rmaba sus artcuos como E. O. Deebe porque os edtores eran reacos
a aceptar artcuos escrtos por mu|eres. E asunto hzo tanta graca a sus
amgos que acabaron amndoa smpemente Deebe. La perodsta escrb
acerca de hecho de que a naes de 1936 nade hubera vsto nngn
bombardero enemgo. Por otra parte, a cudad estaba abarrotada de
refugados,
gente desgracada cuyos pobres hogares han de|ado de exstr, que todava cargan con
sus posesones terrenaes a sus espadas, y que contnan auyendo a Vaenca a todas
horas. De no ser por a extraordnara ecenca con a que se es amenta, se es vste,
se es acomoda y se es enva de nuevo a cudades y puebos cercanos, certamente
habra un grave probema, ya que esta cudad de 400 000 habtantes ha recbdo a o
argo de tmo mes a cas un mn de forasteros de una u otra naturaeza
|24|
.
Los probemas cotdanos ms acucantes para os corresponsaes
extran|eros eran a mposbdad de encontrar una habtacn de hote y de
consegur un medo de transporte para vstar Madrd. Resover estas
dcutades era una de as tareas que asuma a ocna de prensa y
propaganda. La cadad de a vda cotdana en Vaenca, en o tocante a
segurdad y acceso a amentos, permta a veces ovdarse de que haba una
guerra decarada. Php |ordan se as arreg para consegur una habtacn
en e ma|estuoso hote Vctora, hasta que descubr que sus compaeros
eran unos butres:
Hombres de armas, a mayora de eos aemanes, surgdos de todos os ugares
magnabes, espas, rameras, ms espas, buscadores de empeo, propagandstas,
nteectuaes vendos a menos que nunca haban sdo adecuadamente aprecados en
sus pases de orgen, avadores borrachos, personas expusadas de servco. todo tpo
de gentuza que ntentaba sacar ta|ada de una cudad en a que haba dnero fc
porque a guerra todava era |oven.
|ordan esperaba encontrar e ambente heroco de Madrd stado, y
qued decepconado a no encontraro: M dea de a guerra no era a de
una esta permanente, s ben as pareca ser en Vaenca
|25|
. Nada menos
que en mayo de 1938, Vncent 9imm Sheean escrb: Vaenca era un ugar
agradabe. A haba gran cantdad de comda en prmavera, ya que a
cosecha de frutas y verduras haba sdo exceente en a frt anura tora
de a que es capta. En e hote Metropoe comamos dos veces a da carne y
aguna verdura (coor o ago por e esto), a o que seguan unas naran|as.
Segn Sheean, en aquea poca haba ncursones areas a daro, pero se
concentraban en e barro portuaro y mentras yo estuve a no egaron a
centro de a cudad en nngn momento. Seaaba a ausenca de ambente
de guerra y que a mayor parte de as cosas se podan comprar en as
tendas
|26|
.
Sn embargo, una cuestn que nubaba e horzonte para a ocna de
prensa y propaganda era a necesdad de vganca y e cma de ntrga que
se dervaba de modo nevtabe de a necesdad bca de controar
estratgcamente a nformacn en a capta. Es posbe obtener una
nstantnea vvda de gran parte de o que suceda gracas a as memoras y
cartas que nos han de|ado dferentes personas que traba|aron en a ocna
de prensa de Vaenca o que coaboraron con ea. Entre todas son ncas as
memoras de Kate Mangan, que estuvo empeada a entre prncpos y
medados de 1937. Nacda en 1904 con e nombre de sotera de Katherne
Prdeaux Foster, era una modeo y artsta muy hermosa que haba estudado
en a Sade Schoo of Art de Unversty Coege de Londres y que tambn
haba traba|ado como manqu. Se cas con e escrtor zquerdsta
estadoundense de orgen rands Sherry Mangan en 1931. E matrmono no
fue fez, en parte debdo a as mtacones econmcas, pero tambn
porque estaba ceoso de os deseos de Kate de escrbr. Tras enamorarse
de |an Kurzke, un aemn que haba egado a Londres huyendo de os nazs,
se dvorc de Sherry Mangan en 1935, aunque sgueron mantenendo a
amstad. |an Kurzke haba combatdo vountaramente con as Brgadas
Internaconaes y ea se march a Espaa en octubre de 1936 con a
esperanza de estar con
|27|
. A prncpo encontr traba|os ocasonaes como
ntrprete en Barceona, y despus e|erc de secretara de un ve|o amgo de
Londres, Hugh/Humphrey Sater, con quen haba estudado en a Sade
Schoo of Art
|28|
. A travs de Hugh Sater conoc a Tom Wntrngham, e
veterano comunsta brtnco que muy pronto sera comandante de Batan
Brtnco de as Brgadas Internaconaes, s ben ocamente haba acuddo
a Espaa como corresponsa de perdco de CPGB (Partdo Comunsta de
Gran Bretaa), e ,ail Wor*er. Por medacn de ambos acab por conocer a
una |oven estadoundense menuda y vvaracha amada Katherne @itt
Bower (en as memoras de Kate Mangan, Louse Maory). Kate Mangan se
vera namente compartendo una habtacn de hote con ea y arrastrada
a torbeno vta de Louse |Ktty|, o cua a evara a traba|ar en a ocna
de prensa de Vaenca
|29|
.
Ktty Bower era una perodsta de zquerdas ndependente y con
ambcones que proceda de una fama rca estadoundense y que se haba
convertdo en amante de Wntrngham no mucho despus de conocere en
Barceona en septembre de 1936. Su perdco oca de Pymouth, en
Massachusetts, a descrba como de estatura nferor a a meda, esbeta,
con grandes o|os castaos y una meena corta aborotada, no muy dferente
de a de Amea Earhart
|30|
. Adems de ser una mu|er |oven con una energa
nagotabe, extremadamente guapa y con un are macoso, era tambn
ambcosa pero estaba profundamente comprometda con a causa de Frente
Popuar. Anterormente haba estado en Mosc, donde haba mantendo una
reacn con e afamado corresponsa proestansta que e (ew )or* +imes
haba destnado a, Water Duranty
|31|
. Ktty haba egado a Espaa con a
recomendacn de partdo comunsta de Estados Undos y con un encargo
poco mportante de -eople0s -ress de Nueva York, pero con una feroz
determnacn de hacero ben. Como consecuenca de eo, e partdo
comunsta catan, e Partt Socasta Uncat de Cataunya, e haba
procurado ao|amento y manutencn
|32|
. Sn embargo, su habtacn de hote
fue requsada para ao|ar a una fama de refugados. Deambu trste y
desconsoada hasta e caf Ramba, donde encontr una mesa en torno a a
cua se reuna un grupo de ngeses que, para e asombro de os cataanes,
evaban pantaones bombachos. Yo observaba a grupto que ocupaba a
mesa de rncn gua que as personas abandonadas de os cuentos que se
asoman a travs de un crsta esmerado para ver a una fama fez reunda
en torno a a chmenea. Eos a mraron con fradad cuando se aproxm
haca eos tmda pero desesperadamente. En e momento en que ba a
dar meda vueta para marcharse, un hombre cavo de voz suave me toc e
brazo y d|o: "nete a nosotros"
|33|
.
Era Tom Wntrngham. Aunque dfcmente poda decrse que Wntrngham
fuera atractvo (se estaba quedando cavo, evaba gafas y ya estaba
casado), tena un are romntco. Ea qued embeesada por su frt
conversacn, sus modaes amabes y su sentdo de humor. Inmedatamente
entabaron amstad. En un prncpo, Ktty estaba encantada sobre todo por
haber encontrado a aguen con a nuenca y os contactos necesaros para
ayudara a reunr nformacn para sus artcuos, pero se enamoraron rpda
y apasonadamente. Poco despus, Tom escrb una descrpcn de cmo
haba nacdo a reacn, descrpcn que posterormente omt en sus
memoras de a Guerra Cv espaoa:
Ea evaba en Barceona pocos das cuando aparec de repente en e caf Ramba
y vo una conmovedora seva de rodas desnudas, agunas de as cuaes quedaban cas
a a atura de sus o|os, dado que os ngeses pueden ser ncrebemente atos. Era a
prmera undad mdca brtnca, que evaba pantan corto: y con ea,
acompandoa de forma ambgua, haba un perodsta cavo cuyo nombre conoca por
habero vsto en un bro que haba edo en Estados Undos.
Tras un va|e a un Madrd aterrorzado, sotaro y oscuro, Ktty regres
sntndose perdda, pequea y asustada, pero e recbmento que e
do a confort.
Luego todo suced deprsa, pero no demasado: agunas comdas |untos, caf y
coac en e caf Ramba, donde os amabes camareros superon o que suceda a
menos tan pronto como eos dos e ndcaban a recn egado con un gesto o una mano
evantada dnde poda encontrar a otro. Despus de aqueo quedaba vover a su
habtacn de hote, en e qunto pno, sguendo as vas de tranva en a oscurdad. A
ea e gustaba tener compaa en ese sotaro paseo y o recorr con ea tres veces
antes de dare un beso de buenas noches.
Muy pronto, |usto antes de partr haca e frente para unos cuantos das,
se e decar nervoso y con voz entrecortada, sn per|uco de otros
ntereses que cuaquera de os dos pudera tener en personas que
estuveran a dos o a ses m kmetros de a. Mentras estuvo fuera,
ea empez
a pensar que estaba enamorada de (y no pudo pensar en otra cosa). Y un da antes
de o que ea esperaba, regres y a encontr desbordante de ternura, cda y ena
de humandad. Aguen ao|ado en una habtacn de a panta nferor ronc como un
oso durante toda a noche. Eos se pasaron a noche escuchndoo y se reron mucho,
pero no por eso: se rean porque haba nazado a soedad y a tensn, para su avo y
fecdad
|34|
.
Ktty no estaba aada a Partdo Comunsta de Estados Undos, pero
perteneca a a Lga contra a Guerra y e Fascsmo, as que se anz a a
abor de propagar a causa repubcana. Traba| de forma vountara para e
departamento de propaganda de a Generatat de Cataunya. Conscente de
que a cantdad reatvamente pequea de notcas sobre Cataua que
egaban a Estados Undos se tea mucho para dar a mpresn de caos y
desorden de nspracn anarqusta, convenc a recn creado Comssarat
de Propaganda catan para que envara perdcamente fotografas a
bastones zquerdstas estadoundenses como Aight, +he (ew 6asses y e
perdco comunsta oca, e ,ail Wor*er. Creado e 3 de octubre de 1936
ba|o a dreccn de |aume Mravtes, amgo ntmo de presdente Lus
Companys, e Comssarat fue e prmer organsmo estata de a zona
repubcana que e|erc certo contro centrazado sobre os medos de
comuncacn. La carta que Ktty env a |oe North, e edtor, nformndoe a
respecto y pdndoe que remteran e|empares de perdco a a
Generatat, a ea msma y a PSUC, revea tanto sus esfuerzos como su afn
de reconocmento: Estaran muy agradecdos s recberan reguarmente un
e|empar en a sede prncpa de PC. Les compac mucho que
consguramos que se es envara de forma perdca e 3nglish Wor*er.
Con certa tmdez, aada: No me hara nngn dao que menconara e
hecho de que yo e suger que o envara. A contnuacn expona que aqu
coaboro muy estrechamente con A Edwards y Tom Wntrngham. Ambos se
esfuerzan mucho en otros aspectos, de modo que yo hago a mayor parte de
traba|o suco de pubcar propaganda y artcuos para a prensa burguesa
|35|
.
Por tanto, sn abergar a menor duda acerca de su eatad potca, Tom
estaba encantado de de|ara actuar como una espece de secretara y
mensa|era, cosa que pronto es comportara a ambos graves probemas. De
hecho, su reacn y as actvdades que ea reaz en nombre de a
evaran a ser una de as pocas corresponsaes que fueron detendas en a
zona repubcana y, posterormente, expusadas de ea. Ktty no tard en
escrbr con asdudad y envar artcuos a un amgo de Nueva York, e
dramaturgo Lese Reade, con a esperanza de que pudera coocaros.
Cuando no era capaz de encontrar agn ugar en e que pagaran por eos,
tena autorzacn para factrseos a revstas de zquerdas como Aight, +he
(ew 6asses o e ,ail Wor*er. Tambn escrba artcuos con a ayuda de
Tom, y os pubcaba rmados por ea en a prensa brtnca y con rma de
en e ,ail Wor*er de Londres
|36|
. Tambn con su ayuda, obtuvo permso para
va|ar a frente de Aragn en octubre y para vstar e hospta de as Brgadas
Internaconaes de Gran, en Huesca, donde traba| durante un breve
perodo como enfermera. Asmsmo, Ktty escrba sus propos artcuos,
brosos y coordos, para e 6an#hester <uardian y e ,ail Herald, que
redundaron en su beneco para trabar unas buenas reacones con
dferentes grupos zquerdstas de Cataua, ago que posterormente se
utzara contra ea
|37|
. De hecho, un ndco de cmo a reacn acabara
sendo potcamente per|udca para es que, poco despus de conocer a
Ktty, Tom fue ob|eto de un nforme host eaborado por dos antguos
amgos, Syva Townsend Warner y Vaentne Ackand. Estos escrberon a a
ocna centra de CPGB: Dedca mucho tempo a asuntos personaes y
otras cuestones coateraes a perodsmo
|38|
.
Esta mpresn se conrm a prncpos de novembre de 1936. Ktty se
haba marchado a Londres con a esperanza de recbr agunos encargos de
artcuos perodstcos. Tuvo xto porque e 6an#hester <uardian acept que
fuera ea quen susttuyera a su corresponsa habtua en Barceona, su
amga Ezabeth Deebe. Sn embargo, Tom haba aprovechado para envar
agunos mensa|es a Londres a travs de ea. Para hacer egar uno de eos,
Ktty deba r a a ocna centra de CPGB en Kng Street para tratar de
convencer a secretaro genera, Harry Pott, de que envara ms vountaros
a Espaa. La eeccn de Ktty como emsara fue ago poco prudente, no soo
porque Wntrngham estaba casado con una honorabe mu|er marxsta,
Ezabeth, sno tambn porque tena una amante en Londres con a que
haba tendo un no que evaba su apedo. La mu|er, Me Wntrngham,
era otra funconara de partdo (casada) que casuamente haba traba|ado
en Kng Street y era amga de Harry Pott. Generaba confusn e hecho de
que, aunque nunca se casaron, Me se cambara e apedo egamente por
e de Wntrngham.
En este contexto, a egada de a perfumada, desnhbda y voube Ktty a
as ocnas de partdo en Kng Street por fuerza deb de ser escandaosa.
Kenneth Sncar Loutt, que drga a Undad Mdca Brtnca, record
posterormente que
todava no se haba nventado a tea de agodn que no necestaba pancharse, pero
Ktty, a pesar de su ropa rozada, sempre estaba muy guapa y oa ben . |Ktty|, que
en readad ba a hacer un encargo de parte de Tom y en aquea poca estaba
ocamente enamorada de su msteroso hombre, vov a Londres a toda prsa y eg a
Vctora Staton suca y povorenta. Fue drectamente a hote Browns, se ba, se puso
su tmo vestdo medanamente mpo, do a vueta a a manzana hasta egar a a
peuquera de Ezabeth Arden, se arreg e peo, se compr en Wetheras una
gabardna reversbe muy prctca, vov a hote para recoger su maetn y eg en
tax a a ocna centra de CPGB en Kng Street antes de as once de a maana. Entr
fresca como una rosa, tan respandecente como un bete nuevo de un dar y en a
suca entrada de| a su paso una nusua nube de fraganca de Ezabeth Arden.
Harry Pott no estaba a, pero uno de os otros camaradas mo|gatos que
a veron coment posterormente que eg oendo a burde y vestda como
para r a as carreras. A mostrar entusasmo por o que haba vsto en
Barceona y en e frente de Aragn, donde se haba mezcado con
anarqustas y con e POUM, se convrt de nmedato en sospechosa de ser
una zorra burguesa con orentacones trotskstas. Cuando preson a un
Pott caramente poco nteresado por a necesdad de envar ms
vountaros, este respond con brusquedad acusando a Wntrngham de
cobarde y sugr que dera e|empo murendo como Byron
|39|
.
E esprtu mu|erego de Wntrngham ya haba debtado su poscn en e
seno de CPGB. Su hermana Margaret escrb a Ktty apuntando que os
camaradas de Espaa se referan a Tom y a sus aventuras en tono
buresco y que daban pe a comentaros despectvos haca
|40|
. E
comunsta brtnco enormemente nuyente Raph Bates escrb de su
puo y etra a Pott en dcembre de 1936 para que|arse:
Aqu todo e mundo est muy decepconado con e camarada Wntrngham. Ha
hecho gaa de gereza evando a frente de Aragn a una mu|er que no es de partdo,
en a que n os camaradas de PSUC n os de CPGB tenen nnguna conanza.
Entendemos que se conaron verbamente a dcha persona agunos mensa|es para e
partdo en Londres. Se nos pde que envemos mensa|es a Wntrngham a travs de ea
en ugar de a travs de as ocnas de partdo. E partdo ha castgado a otros membros
por dar e|empos de frvodad mucho menos graves que estos
|41|
.
Pot nunca renunc a su convccn de que Ktty era una espa. Cuando
Wntrngham e pregunt en 1937 por qu pensaba que o era, Pott
contest con un soy capaz de oeras y recomend que Tom transrera
sus actvdades a esas damas espaoas
|42|
.
A su regreso de Ingaterra, a segunda semana de novembre, Ktty
consgu un empeo para retransmtr a Estados Undos programas de rado
para e servco nformatvo en engua ngesa de PSUC de Barceona
|43|
.
Tambn consgu aarse a sndcato socasta, a Unn Genera de
Traba|adores, y estabec contacto con e perdco socasta ?erdad, que
posterormente se convertra en Adelante. Gracas a todo eo, e resut
mucho ms fc recabar nformacn para sus artcuos. Traba| mucho en
nombre de Lus Rubo Hdago para que a Federated Press de Nueva York
aceptara nformacones de servco de prensa repubcano, egando ncuso
a extremo de tratar de recaudar fondos para pagar os carsmos cabes
nternaconaes. En dcembre escrb a Wntrngham: Acabo de enterarme
de un asunto candente, o evo sguendo varos das y. ae-|op!, me he
convertdo en a na mmada de departamento de censura. Sus contactos
con Tom Wntrngham y Hugh Sater a veron egar a Madrd, en dcembre
de 1936, en un coche factado por e perdco socasta .laridad.
Aprovech e va|e para obtener matera para un reporta|e sobre cmo
pasaban a Navdad y e Ao Nuevo as Brgadas Internaconaes. Haca tanto
fro que os dedos se e quedaban pegados a as tecas de a mquna de
escrbr
|44|
.
Despus de regresar a Vaenca, e 21 de enero de 1937 se produ|o un
ncdente que srv de muncn para aqueos membros de partdo
ndgnados por a reacn de Tom con Ktty. Las ametraadoras Cot
utzadas por e Batan Brtnco se encasquaban constantemente y Tom
e pd a Ktty que habara con dos expertos arteros de Vaenca sobre
cmo resover e probema. Una vez que recog a nformacn soctada, no
consgu habar con Tom porque os tefonos no funconaban. As pues, as
autordades de partdo en Vaenca propuseron que a evara ea en
persona a cuarte genera de Batan Brtnco en Madrgueras, a norte de
Abacete. Ktty part de forma un tanto rresponsabe, puesto que saba que
os perodstas que no eran membros de Partdo Comunsta no eran ben
recbdos. No obstante, compacdo con a presenca de esta |oven bonta y
vvaracha en su despacho, e comandante brtnco Wfred McCartney, en
broma o como un cumpdo, extend y rm una orden de batan
medante a cua a nombraba nstructora de ametraadoras Cot de
batan y a nvtaba a quedarse agunos das. A da sguente de su marcha,
su compaera de habtacn, Kate Mangan, fue nterrogada por membros de
os servcos de segurdad sobre e paradero de Ktty. Regstraron a
habtacn y requsaron sus documentos personaes. Un msteroso ndvduo
(a que ea ama Seke en sus memoras) nform a Kate de que ban a
expusar a Ktty de Espaa
|45|
.
Sn conocmento de Kate y en mtad de su segunda noche en
Madrgueras, McCartney despert a Ktty, que dorma en a habtacn de su
pensn, y e d|o que haban egado dos hombres para detenera y evara a
Abacete. E comandante exg que e devovera e documento con a orden
de batan. Segn su propo reato posteror, ea se refera a os dos
hombres que a detuveron en Madrgueras con os nombres de Tweededee
y Tweededum (Hernndez y Fernndez). Eran dos hombres dmnutos
exactamente guaes que evaban dos grandes abrgos y unas gorras
enormes con vsera y ore|eras que se abotonaban detrs, en a corona. Se
qutaban a gorra de vez en cuando, pero e abrgo |ams. Uno era poaco y
e otro, hngaro. Tweededee hababa francs y aemn y era amabe.
Tweededum tambn hababa ago de ngs y estaba convencdo de que yo
era una pegrosa srena. En Abacete a nterrog e |efe de as Brgadas
Internaconaes de a Komntern Andr Marty, con aspecto de matn: Detrs
de un escrtoro con tapa mv haba sentado un ancano con unos bgotes
de morsa de prmera categora. Se haba echado un abrgo apresuradamente
por encma de p|ama. No es de extraar que tuvera sueo y estuvera
rrtabe. Me recordaba a un mezquno burcrata francs. Marty era ago
ms que rrtabe, era un carncero paranoco. Le devov toda a
documentacn espaoa trndosea encma, ncudo e carnet de a UGT
|46|
.
Segn e reato que Tom hzo posterormente a Vctor Goancz, se deba a
que consderaba que os espaoes eran una raza atrasada ncapaz de
|uzgar potcamente a una extran|era. Marty tena a opnn, muy propa
de os franceses, de que as mu|eres que va|aban sn sus mardos (a e
acompaaba su esposa) o hacan sn nnguna buena ntencn. La acus de
r a Madrgueras sn a autorzacn necesara, de entrar en unas
nstaacones mtares, de nteresarse por e funconamento de as
ametraadoras y de haber vstado Aemana e Itaa en 1933. Para Marty,
todo aqueo representaba una prueba ndudabe de que era una espa
trotsksta. Pese a hecho de que era estadoundense, estaba acredtada y era
corresponsa de 6an#hester <uardian, estaba dspuesto a que a fusaran
de nmedato
|47|
.
Ktty fue nterrogada en francs durante tres das y tres noches por varos
reevos de nterrogadores. Uno de eos era un compnche de Marty amado
B Neumann. A regstrar su equpa|e, Neumann haba descuberto, metdo
entre as pgnas de un bro, un poema que e haba escrto Wntrngham.
Neumann supona que se trataba de un cdgo y era una prueba de que era
una espa, opnn que comparta Marty. Neumann haba vstado
Madrgueras y haba tratado de que e cocnero de campamento nformara
sobre Wntrngham. Tambn haba habado con e propo Wntrngham y e
haba dcho que deba apartarse de esta |oven. Ese no es modo -escrb
un enfurecdo Tom en una de as tentatvas reazadas en aque momento
para mpar e nombre de ea- de habar de una camarada smpatzante de
partdo que desarroa su traba|o como perodsta en a gran prensa bera.
Cuando Ktty expc a uno de sus nterrogadores que se encontraba en
Madrgueras debdo a su reacn con Tom, repc bruscamente que aqueo
era mentra y que no poda estar enamorada de porque no tena n peo n
dentes. Las cartas de Ktty e haban sdo arrebatadas a y utzadas contra
ea por consderarse matera comprometedor
|48|
. De hecho, segn e
brgadsta que traba|aba en os servcos de propaganda de a Repbca,
Sam Russe, a |ova facdad de Ktty para entabar conversacn con todo
aque que conoca |ustcaba que fuera seguda por os servcos de
segurdad. Un nforme escrto en espao sobre e nterrogatoro de Ktty y as
preguntas de Neumann a Tom fue envado a Harry Pott. Cuando Russe se
o tradu|o, Pott esta en una carca|ada y d|o: E probema de Tom es que
ha do por a vda con a poa por deante
|49|
.
Mentras ea todava se encontraba ba|o custoda, Tom estaba a tanto de
o que suceda y no se e permta vera, pero se as arreg para escrbre. La
angusta que sufra por e destno de Ktty quedaba atemperada por su
dscpna de partdo:
La amptud y a gravedad de a nvestgacn parecen deberse a a dfusn de a
descrpcn de una espa, descrpcn que se parece a a tuya. Espero que te des
cuenta, cuando todo haya pasado, de que es necesaro reazar este tpo de tareas.
Pero, querda ma, detesto pensar que en este momento ests sometda a presn.
Impresonaste a Marty por ser muy, muy fuerte, muy aguda, muy ntegente. Aunque
se pronuncaron para mostrar a desconanza haca t (as mu|eres perodstas deberan
ser dbes y estpdas), sent un arrebato de orguo a or estas paabras
|50|
.
Ktty qued en bertad un tanto traumatzada, aunque, con a ayuda de
Wntrngham, recuper muy pronto su optmsmo habtua
|51|
.
Cuando eg a Vaenca, brome con Kate sobre su experenca y sonrea
mentras deca: Chst! He estado en chrona. A prncpo me dvert mucho
y v bastante a Tom, o cua no est ma. Ahora todos os de as Brgadas
evan unforme y bona. Cuanto ms mportantes son, ms grande es a
bona y ms sobresae, y as evan con un esto muy persona. Me nterrog
Andr Marty, e comandante en |efe, y a suya es como una pagoda. Sn
embargo, cuando descubr que haban regstrado su habtacn y haban
requsado sus documentos, se derrumb y se ech a orar. Adems, pese a
as cartas y os nformes que Tom remt a Abacete en su defensa, contnu
sendo ob|eto de vganca poca. La nvestgacn se proong y fue
condenada a ser expusada de Espaa. Extraamente, ya fuera debdo a a
necaca burocrtca o a su condcn de corresponsa extran|era, a orden
no fue e|ecutada hasta |uo de 1937
|52|
.
Adems, resut que a Ktty no e eg a orden de expusn. Como
consecuenca de un troteo accdenta suceddo e 6 de febrero de 1937,
McCartney fue susttudo como comandante de Batan Brtnco por Tom
Wntrngham. Una semana despus, en a bataa de |arama, Tom fue herdo
en una perna. Ktty acud a todo correr |unto a echo de Wntrngham. Lo
encontr derando y con una ebre atsma. Como nnguna autordad dentro
de as Brgadas Internaconaes mostraba e menor nters por Tom, Ktty fue
a despacho de Largo Cabaero y, con a ayuda de dos amgos, e perodsta
estadoundense Grmn Barry y e detante brtnco Bas Murray, ntmd a
su secretara para que amara a un especasta amgo ntmo de Negrn, e
doctor Rafae Mndez, que dagnostc tfus. Entretanto, a fama de Tom
haba e|ercdo presn para que e Comt de Spansh Medca Ad envara
una enfermera, a tembe Patence Edney, que, |unto con Ktty, sn duda e
sav a vda. Con ayuda de doctor Mndez, Ktty consgu que trasadaran
a Tom a una habtacn ndvdua de hospta mtar Pasonara de Vaenca,
donde Patence descubr que tambn estaba aque|ado de septcema, cosa
que resov con una operacn mprovsada. Ktty tambn consgu que
examnara a Tom e doctor Norman Bethune, e dstngudo mdco
canadense a que ea haba entrevstado por su experenca durante a
retrada de Maga. A partr de entonces, ea o atend hasta que estuvo en
condcones de rencorporarse a su undad. Sus amgos comunes
consderaban que Ktty e haba mantendo aqu, en a Terra, a base de
pura fuerza de vountad y traba|o
|53|
. En agn momento de abr,
Hemngway, acompaado de Martha Gehorn, vst a Tom en e hospta.
Como Ktty apenas se apartaba de a cama de Tom, podemos suponer que
estaba presente y que consgu renovar su reacn con su antgua
compaera de case de Bryn Mawr, e centro unverstaro femenno de
Nueva Ingaterra
|54|
.
De nuevo en Vaenca para estar cerca de hospta, Ktty haba retomado
su amstad con Kate Mangan, que se haba trasadado a a naes de 1936,
pese a que haba una eve tensn entre ambas acerca de trato que deba
dspensarse a Tom. Los dos amgos de Kate, Grmn Barry y Bas Murray,
haban tratado de organzar con a Emba|ada brtnca a repatracn de Tom
a bordo de un buque hospta. Ktty se opona a eo porque saba que s Tom
hubera estado conscente se habra negado a marcharse, pero tambn
porque saba que a soa petcn a as autordades brtncas e causara
probemas con a dreccn de Partdo Comunsta. En un nforme que Ktty
redact para Peter Kerrgan escrb que, como consecuenca de su oposcn
a a dea, Kate Mangan, membro de partdo espao, me acus de ser
despadada dcendo que s e camarada Wntrngham no era trasadado a
buque hospta seguramente morra. Legado e momento, a Emba|ada
brtnca se neg, pero e ncdente acab ocasonando taes apuros a Tom
que Ktty se snt obgada a redactar aque nforme
|55|
. Tras haber
nterrumpdo sus abores perodstcas mentras cudaba de Tom, Ktty
precsamente vova a stuarse como corresponsa cuando e 2 de |uo se
present ante as autordades de Vaenca para obtener un pase con e que r
a Madrd. Cuando se comprobaron os archvos, se descubr que haba una
orden fechada en enero de 1937 para que se a expusara de Espaa.
Desoada por tener que abandonar a causa espaoa, a a que estaba tan
entregada, y todava mpresonada, escrb a Tom que esto no ha arrunado
m amor por t n por Espaa; soo sento un odo profundo haca as
estupdeces, as cruedades y a burocraca de a vda
|56|
.
La frustracn de Ktty no degener nunca en amargura. S hubera tendo
aguna ntencn de vengarse o, smpemente, de aprovecharse de agn
modo de a experenca, no habra tendo probemas para vender su hstora
a una prensa que tanto en Gran Bretaa como en Estados Undos estaba
hambrenta de reatos antcomunstas. Ta como Tom expc posterormente
a edtor de Vctor Goancz,
cuando agn pas detene o expusa a un perodsta, este suee consderar que a
hstora de su experenca es dgna de pubcacn. Ktty no deseaba dar nnguna
pubcdad a sus experencas, ya que pensaba que e antfascsmo era ms mportante
que cuaquer per|uco persona. Y hasta e estado de esta guerra ambos gnorbamos
as quereas potcas y personaes que se destapaban propagadas por os camaradas.
En este pas todava quedaba aguna esperanza de un Frente Popuar y esos camaradas
consttuan un factor esenca para avanzar en dcha dreccn.
Retrospectvamente, no obstante, concua entrstecdo que a decsn
tomada por Harry Pott y otros de tratar a Ktty como s fuera una espa
fascsta, de rechazar toda nvestgacn sobre su traba|o en Estados Undos o
Espaa, y de excurme a m de PC porque no obedeca a orden de
abandonar a a mu|er con a que ba a casarme . Ah as cosas tenan races
potcas adems de personaes. Lo que quera decr era que e sectarsmo
mpeda a a dreccn comunsta brtnca consderar a Frente Popuar como
ago ms que una tctca a corto pazo y expcaba su ncapacdad para
creer en e Frente Popuar como ago autntco y humano
|57|
.
Un egado mportante de tempo que pas Ktty en Espaa fue su amstad
con Kate Mangan. Esa amstad haba sobrevvdo a sus dscrepancas sobre e
buque hospta, en buena medda gracas a toda a ayuda que Tom y ea
haban brndado a Kate en sus esfuerzos por consegur que trataran a herdo
|an Kurzke. Ktty haba convencdo a Norman Bethune de que examnara a
Kurzke, y e vstaba contnuamente en e hospta, mentras que Tom e
envaba comda y cgarros y ms adeante contrbuy a gestonar que as
autordades de a brgada autorzaran su regreso a Gran Bretaa
|58|
. Gracas a
a amstad entre as dos mu|eres, podemos reconstrur gran parte de o que
suced en a ocna de prensa y propaganda de Vaenca.
Cuando Kate Mangan se puso a escrbr sus memoras tras a guerra de
Espaa, retrat a Ktty Bower como una neoyorquna tpca, nnta y
agotadoramente desbordante de energa, segura de s msma e ndscreta,
pero tambn reexva y muy dspuesta a ayudar. Fue gracas a Ktty que
Kate acab en a ocna de prensa y consgu por tanto ofrecer su snguar
perspectva de as personas que traba|aban a. Ktty conaba en vano en
consegur un empeo como redactora en a ocna de prensa de Vaenca. E
probema era en gran medda que estaba demasado ocupada cudando de
Tom, aunque quz nuy tambn que todava pendan sobre ea as
sospechas. E puesto recay en una perodsta estadoundense mucho ms
expermentada, My Bennett. Pese a su fata de xto, Ktty sugr a Kate
que quz pudera consegur un cargo menos mportante como secretara y
traductora s hababa con su amgo Lston Oak, e reatvamente famoso
zquerdsta estadoundense que drga e boetn en engua ngesa
eaborado por a ocna de prensa de Vaenca. Oak era un ndvduo un tanto
grs y depresvo. En readad, segn Kate, a gua que ocurra con a
mayora de a gente que Louse |Ktty| me present, Lston Oak no era amgo
suyo de verdad
|59|
. Ouz no eran amgos (Oak pareca haber hecho pocos en
Espaa), pero Ktty certamente conoca a Oak. En una carta que e env a
Ktty a prncpos de novembre de 1936 Tom escrb: Haras e favor de
decre a Oak que tena a ntencn de vere a su regreso pero que, como
sabes, no pude?. Ms adeante, e 27 de enero de 1937, Ktty escrb a Tom
anuncndoe a egada a hote Ings de Vaenca de una muchedumbre de
gente nueva que graba en torno a Lston. Un curoso transpante de a
zquerda brtnca y estadoundense. Habando, habando, parece
extraamente fuera de ugar en esta vda. No quedaba caro s este tmo
comentaro era una referenca a Lston Oak o a a muttud de recn
egados
|60|
. Anmada por Ktty, y equpada con una carta de presentacn de
Hugh Sater, a naes de dcembre de 1936 Kate fue a ver a Lston Oak,
quen a contrat.
Cuando namente consgu reunrse con en su gubre habtacn de
hote, a Kate e parec que ese Lston Oak, bastante pedante y a menudo
meancco, decddamente no era tan mpresonante. Le descrb como
un estadoundense ato, de aspecto dstngudo y medana edad, con gafas
y peo canoso rzado que e cubra a nuca. Soa evar una bona cada muy
grande. Ago en e argurucho e hpocondraco Oak susct as sospechas
de Kate: Lston era un persona|e camaenco. Sempre me parec rrea,
un mtador, aunque no o supe hasta despus de que hcera de as suyas.
Sus deas potcas eran de orentacn bertara. Manfestaba su nters
tanto por a FAI como por e POUM, y mantuvo acaoradas conversacones
con e socogo austraco Franz Borkenau, que pas por Vaenca cuando
nvestgaba para su bro 3l re2idero espa2ol. Sn embargo, a Kate e pareca
que hasta e trotsksmo de Lston era poco verosm
|61|
. En abr de 1937
deb de encontrar aguna razn para modcar esa opnn. Era e
persona|e ms pegroso de todos: un excomunsta. No s s e haban
expusado de partdo o se haba marchado . En aparenca, sus antguos
socos no o saban, porque haba egado a Espaa con unas referencas
escrtas rreprochabes para o que era habtua en un zquerdsta
|62|
. Segn
e escrtor estadoundense Stephen Koch, Lston Oak era un estansta que
antes de egar a Espaa haba estado en Mosc, donde e haban ofrecdo
empeo en un perdco de engua ngesa drgdo a vstantes extran|eros, e
6os#ow ,ail (ews. Sn embargo, antes de aceptar e puesto esta a
Guerra Cv espaoa e hzo que Lous Fscher ntercedera en su nombre
para obtener traba|o en a Repbca espaoa. Pese a que no saba habar
espao, as referencas escrtas rreprochabes, unas recomendacones de
Partdo Comunsta estadoundense y otras de Fscher, consgueron que fuera
aceptado. La expcacn de Kate sobre a razn por a que Oak estaba en
Espaa era bastante menos snestra: Cuando descubr que su segunda
esposa e haba abandonado, supuse que haba vendo a Espaa para
ovdarse de eo. Sn embargo, Kate tambn coment e hecho de que
evaba una carta de presentacn drgda a aguen a quen en e manuscrto
de ea se nombra como Ket, e antguo |efe de departamento de
extran|ero. Es dfc dentcar a ese Ket. Como Ket no hababa ngs,
debemos descartar como canddato a Otto Katz, que s o hababa
|63|
.
En a ocna de prensa Kate tambn conoc a Coco Robes, e h|o de
decss aos de |os Robes Pazos, cuya hstora aparece en e captuo
anteror. Educado en Batmore, donde su padre era profesor de a
Unversdad |ohns Hopkns, Coco hababa un ngs amercano perfecto
adems de francs, espao y ago de ruso. Kate e recordaba como un
chco de decss aos desgarbado, con a tez oscura, os dentes muy
bancos y grandes y unos o|os de coor grs caro con argas pestaas.
Constanca de a Mora consderaba que era uno de os chcos ms
ntegentes, capaces y con e carcter ms duce que he conocdo
|64|
. Kate,
Coco y My Bennett penaran as nformacones de a prensa y as agencas
de notcas repubcanas en busca de hstoras que puderan traducrse y
ofrecerse a os perodstas extran|eros. Tambn tradu|eron dscursos de
potcos repubcanos como Doores Ibrrur o mnstros de goberno
|65|
. Una
de as cosas que con toda probabdad mpreson ms a Kate fue hasta qu
punto as autordades repubcanas no escatmaban nngn esfuerzo para
factar as vstas de perodstas, escrtores y potcos extran|eros: E
goberno espao es eogosa e guamente corts con todos, autntcos y
fasos, y contamos con toda case de persona|es; desde a estrea de cne
Erro Fynn, que vno aqu en busca de pubcdad y escenc una fasa
savacn por os peos en Madrd, hasta e den de Canterbury, que de
verdad se sav por os peos en Durango
|66|
.
La cafornana My Bennett (Mdred Bremer), a quen Kate se reere en
sus memoras como Poppy, quz no tuvera una beeza desumbrante, pero
s una sed de vda que e garantz un contnuo sumnstro de amantes. Kate
a descrbe como aguen
extremadamente popuar entre os hombres y que sempre consegua un romance. Es
probabe que se debera a que era carosa, una persona autntcamente buena y
tambn una compaa muy entretenda. Fue una reportera de prmera case y muy
conocda por eo; y, de no haber sdo por e hecho de smpatzar con a zquerda, s
ben no perteneca a nngn partdo potco, habra ganado un buen montn de dnero.
En e pasado ya haba ganado mucho. ncamente sus opnones de zquerdas y sus
aventuras amorosas, que a convertan en una espece de canto rodado, se
nterpuseron en su camno. Haba estado en todas partes, en Honouu, en Shangha, en
Mosc, y nunca e fat traba|o porque era muy competente.
My haba nformado de a Revoucn chna de Chang Kachek. Se
despaz a Mosc en 1931 y traba| para e 6os#ow ,ail (ews, adems de
ser corresponsa a tempo parca para e (ew )or* +imes y a revsta +ime.
Se hzo muy amga de Robert Merrman, e futuro comandante de Batan
Lncon de as Brgadas Internaconaes, y de su esposa Maron, a quen haba
conocdo en Mosc a prncpos de 1935. Maron recordaba: Yo habra dcho
que My estaba "oca", por decro de aguna manera. Era una extravertda
ncontenbe que no conoca mtes y cuya curosdad e exga r detrs de
prctcamente todo aqueo que se e ocurra. En aquea poca My
traba|aba con Anna Louse Strong, que era codrectora de 6os#ow ,ail
(ews, pero no se qued a mucho tempo
|67|
.
Segn Maron Merrman, My Bennet era una nmada que no de|aba de
moverse, de un contnente a otro, de una guerra a otra, de un empeo a otro,
recogndoo todo en cuaquer perdco que estuvera dspuesto a pagare.
Adondequera que fuera, como seaaba Kate Mangan, gozaba de gran
popuardad entre os hombres. Maron escrb:
My era una mu|er fea, pero estaba dotada de una gura extraordnara. No vesta
de un modo partcuarmente atractvo, sno que prefera evar camsas y busas de
traba|o propas de desaado negoco de perodsmo. Pero su gura ben contorneada
a convrt en e banco de ms de un hombre con a mrada aegre. Tena trenta y
nueve aos, aunque aparentaba menos. Su rostro ree|aba sus va|es, con os rasgos
muy marcados y toscos. Se a consderaba uno de os chcos en a ocna de
perdco y en as barras de as cafeteras en as que se reunan os perodstas, una
muttud entre a que haba pocas mu|eres.
En aquea poca, My vva con un baarn de baet ruso. Cuando Maron
e pregunt a uno de os corresponsaes en Mosc por e secreto de atractvo
que My representaba para os hombres, este e contest: "Has baado
aguna vez con ea? No, caro que no", aad con un guo que haca
pensar que e encanto de My no resda estrctamente en su capacdad
para recopar y redactar as notcas. Sefton Demer guardaba recuerdos
smares, aunque menos carosos, de a mu|er. En una descrpcn
desmesuradamente exagerada escrb:
Sempre estaba hacendo e payaso, gestcuando, burndose de s msma y
comportndose como una buena coega, cosa que era comprensbe. Porque My, que
uca una mata de peo fuerte y spero, un rostro cetrno y unas gafas de cuo de botea
sobre e grueso tocn de a narz, tena uno de esos torsos anchos con as pernas cortas
que por o genera gnoran os varones de nuestro hemsfero cuando corte|an.
My no era, en todo caso, una mosquta muerta. Beba whsky como e
me|or de os corresponsaes cuando podan conseguro, y vodka durante
buena parte de resto de tempo. My gustaba a todo e mundo y todo e
mundo a respetaba. Era una profesona.
S nos basamos en os comentaros que hzo a Merrman en muchas
conversacones acaoradas, quedaran pocas dudas de que My Bennett no
era comunsta. Era tremendamente crtca con e sstema sovtco y
absoutamente escptca con a versn oca de su nexorabe progreso.
Cuando esta a Guerra Cv espaoa, quso r tras un antguo amante,
Waace Burton, que se haba marchado para enroarse en as Brgadas
Internaconaes. Con certa dcutad, My consgu convencer a sus |efes
rusos para que a nombraran corresponsa en Espaa. Burton mur en e
campo de bataa, pero My se qued para escrbr de vez en cuando
artcuos para e +imes de Londres, a Assocated Press y a Unted Press.
Tambn traba| en a ocna de prensa y propaganda de Vaenca, se
enamor de un brgadsta sueco amado Hans Ame y contrbuy, adems, a
reunr matera para -or "ui7n doblan las #ampanas, de Hemngway
|68|
.
Aunque My no era comunsta, tuvo probemas con uno de os
corresponsaes ms de derechas. Kate escrb sobre un acto a que asst y
en e que e presdente de a Repbca, Manue Azaa, pronunc un
dscurso:
Un perodsta estadoundense muy ato me z para que yo pudera ver por encma
de todas as cabezas. Hank, e estadoundense, era amgo de Poppy y soa evarnos a
tomar una cerveza o nos nvtaba a agn ccte en su apartamento. Cuando se march
de Espaa escrb un bro a favor de Franco en e que deca que Poppy era una agente
ro|a envada drectamente por a Komntern y nos remos mucho con eso, pero quz
hubo gente que se o crey
|69|
.
E perodsta en cuestn era H. Edward Knobaugh y e bro, .orresponsal
en 3spa2a. Lo que en armaba resut enormemente per|udca. Todo en
Knobaugh haca pensar en una consderabe nestabdad potca y
ambgedad mora. Otros corresponsaes e apodaron Doaks. Sobre e traba|o
desarroado por Poppy y Kate escrb o sguente:
Dos veces a da recba en m despacho de Vaenca una nmensa pa de matera
procedente de Mnstero de Propaganda. Raras veces utzaba ago de este matera
sn vercaro mnucosamente, pero a veces era mposbe comprobaro. Uno de os
artcuos que s utc e|empca a gran habdad acanzada por a maqunara
propagandstca en e apso de unos pocos meses. Se trataba de una hstora escrta por
My Bennett, una de as |venes redactoras estadoundenses con ms taento de a
nmna gubernamenta, en a que se descrba a evacuacn de Maga. M ocna
haba soctado urgentemente que cubrera a nformacn de a stuacn de Maga,
pero e goberno, negando toda posbdad de que Maga cayera, no proporconaba
coches a os corresponsaes que desmnteran su armacn. La hstora, escrta por a
empeada de Mnstero de Propaganda, una |oven con mucho taento recn sada de
sete aos de formacn en Rusa, era una entrevsta fantasma que ctaba a doctor
Norman Bethune, un canadense |efe de una undad de transfusn sangunea que
traba|aba para a Espaa ea, sobre as vvencas que ea e atrbua entre os
refugados que huan de Maga. Su entrevsta, ben escrta, refera a nconcebbe
atrocdad de os brbaros nvasores, as nnumerabes escenas de horror creadas por
os extran|eros y a terrbe trageda de os ncontabes mones de personas
obgadas a hur de sus hogares. No menconaba, caro est, que quenes obgaban
a hur eran os propos eaes. Ta como suced posterormente en Bbao, muchos de os
que no queran marcharse fueron e|ecutados por contrarrevouconaros. Aunque o
hubera menconado, no habra sdo capaz de envaro. No tena nnguna duda de que,
certamente, haba mucho sufrmento entre os hambrentos maagueos que se
esforzaban por hur haca e este por a carretera de Amera. Haba vsto ya agunas de
as penuras que sufran os refugados en otras partes de Espaa. No tena nngn
modo de r a para cubrr a nformacn yo msmo, de modo que utc este artcuo ya
eaborado recortando parte de a propaganda ms obva con a que a hstora estaba
sapcada, pero de|ndoo bastante competo
|70|
.
De hecho, e epsodo a que se reere Knobaugh fue absoutamente rea.
Su cnsmo crue contrastaba con a acttud de Lawrence Fernsworth, que
acud con Kate Mangan a cubrr a retrada y qued profundamente
conmovdo por a angusta resgnada de os refugados
|71|
.
No todos os que traba|aban en a ocna eran tan ecentes como My
Bennett. Curosamente, en una carta drgda a Ktty Bower, Ezabeth
Deebe escrb que Ktty habra desempeado an me|or que My esa abor
en a ocna de prensa. La envergadura de traba|o que se esperaba de un
empeado de prensa y propaganda puede deducrse de a carta de Deebe.
Adems de su tarea perodstca para e 6an#hester <uardian y e
Washington -ost, traba|aba como una espece de equvaente de Lston Oak
en e Comssarat de Propaganda catan de |aume Mravtes. Como |efa de
a seccn ngesa de a, era
drectora (y escrbo prctcamente a totadad) de boetn de propaganda en engua
ngesa con Mravtes (con razn o aman maravas, pues as hace); reazo a
mayora de as traduccones a ngs y supervso e resto para , Companys, etc.;
traduzco a espao todas as cartas que egan en ngs, y traduzco as rpcas
espaoas o cataanas de nuevo a ngs; hago tareas de ntrprete para todos os
vstantes brtncos y estadoundenses; represento aqu a a Agence Espagne; coaboro
con e boetn regoso; estoy tratando de escrbr un bro sobre Espaa en os pocos
segundos bres que tengo; sgo a psta de toda a prensa brtnca y a mayor parte de
a francesa, adems de a prensa dara espaoa, y cada dos por tres me marcho a os
deses o me de|o fotograar por e ben de a causa.
Todo esto o reataba sn que|arse. O|a pudera quedarme sn dormr o
sn comer, pero me resuta mposbe! De esta forma, escrbo unas cnco o
ses m paabras a da en varos domas, agunas orgnaes, y encuentro
tempo para afanarme a hacer tambn otras cosas
|72|
.
En Vaenca, Lston Oak no deba de traba|ar a ese rtmo. De hecho, se
ausentaba a menudo de a ocna y, cuando estaba a, amaba a atencn
por su fata de tacto dpomtco con os escrtores vstantes. Por e|empo,
trab una o|a reacn con e famoso poeta W. H. Auden, que haba egado
creyendo que poda servr a a causa de a Repbca traba|ando en a ocna
de prensa y propaganda. Oak adopt una acttud voentamente host que
naca de os puros ceos. Rubo encarg a Auden que tradu|era un dscurso
de Azaa, cosa que hzo con tanta eeganca e magnacn, a |uco de Kate
Mangan, que me|or e orgna. Fnamente, Auden acab exasperado con a
potca y as ntrgas de Vaenca y soct por vountad propa marcharse a
frente como camero
|73|
.
Como ya se ha vsto, Lston Oak se vo mpcado tangencamente en e
escndao que rode a a muerte de |os Robes Pazos y sus consecuencas.
Cas con toda segurdad, fue Oak a prmera persona que e d|o a Coco
Robes que haba odo que su padre estaba muerto. Aqueo fue e 9 de abr,
a da sguente de que |ohn Dos Passos egara a Vaenca y vstara a ocna
de prensa para obtener savoconductos y organzar o reatvo a su va|e a
Madrd. Deban de haberse conocdo antes, pero retomar e contacto
desempeara entonces certo pape en a derva de Dos Passos haca e
antcomunsmo. A cabo de tres semanas, Oak estara en Barceona
supcndoe a Dos Passos que e ayudara a sar de Espaa. La razn de
aque pnco ostensbe era que haba sdo cada vez ms ndscreto acerca
de sus contactos con e POUM. Sn duda, os vncuos con una organzacn
que os rusos consderaban trotsksta no servran para me|orar su poscn
como empeado de Mnstero de Estado.
De todos modos, a segurdad de su puesto de traba|o no deba de ser a
prordad de Lston Oak. Segn Kate Mangan, Oak ya haba manfestado e
deseo de sar de Vaenca: Lston empezaba a mpacentarse en su puesto,
estaba perdendo nters y descargndose de sus obgacones cada vez con
mayor frvodad. Se que|aba cada vez ms de su reumatsmo. Deca que su
saud se resenta con e cma hmedo de Vaenca. Se despaz durante un
breve pazo a Madrd y hab con vaguedad de abrr una ocna a. Sn
embargo, parecndoe demasado pegrosa a capta stada, regres a
Vaenca. De todos modos, muy pronto part haca Barceona armando que
ba ncamente a hacer una vsta. Constanca de a Mora sea que e cma
a era an ms hmedo y fro. En cuaquer caso, a Kate e pareca que
Lston se sentra ms a gusto en Cataua debdo a su smpata haca e
POUM. Adems, nunca dmt formamente de su cargo en a ocna de
prensa. Rubo Hdago tena una opnn muy favorabe de Oak y daba por
supuesto que vovera enseguda. La ocna de Vaenca sgu envndoe
copas de sus notas de prensa y e encarg que escrbera artcuos sobre a
stuacn econmca cataana. Cuando de| de responder a cuaquer tpo de
comuncacn procedente de a y no se materaz nngn artcuo, por n
nos dmos cuenta de que haba desertado de su puesto. My Bennet
seaaba: Es muy propo de abandonar una tarea en cuanto a ha
empezado. Toda su vda ha sdo un fracaso
|74|
.
La marcha de Lston Oak apenas afect a funconamento de a ocna de
prensa. A a reorganzacn expuesta en e nforme de Fscher sobre a
nsucenca de propaganda de a Repbca e quedaban todava ses meses
para aparecer. E verano y e prncpo de otoo de 1937 fueron testgos de
agunas vctoras pasa|eras de a Repbca, como os xtos ncaes de
Brunete y Bechte, pero tambn atestguaron a desastrosa prdda de
norte. Pese a a pauatna erosn de terrtoro, en Vaenca a mora segua
sendo ata. E trasado de a ocna de prensa a Barceona, |unto con e resto
de goberno, concd con una reorganzacn de os recursos repubcanos
que pareceron dar fruto con a toma nca de Terue e 8 de enero de 1938.
Sn embargo, a prdda de a cudad e 21 de febrero abr camno a un
nmenso avance de os rebedes, que eg a mar e 15 de abr y, por tanto,
dvd en dos partes a zona repubcana. E na estaba a a vsta, pero
Negrn segua decddo a contnuar combatendo y se negaba a creer que as
democracas puderan contnuar cegas a a amenaza de E|e. La mayora de
os corresponsaes compartan su optmsmo y su compromso.
Aun cuando a stuacn se vova cada vez ms deprmente para a
Repbca, no hubo nngn endurecmento de a censura n de as
condcones de traba|o para os corresponsaes, aparte de as penuras que
tenan que compartr con e resto de a pobacn. En Barceona haba poca
comda, nada de agua caente para ducharse, pocas posbdades de utzar
transporte pbco y cada vez ms escasez de medcamentos
mprescndbes
|75|
. Los bombardeos sobre a capta cataana crecan en
ntensdad y a superordad numrca de Franco se haca presente en e
frente de modo cada vez ms pegroso. En marzo de 1938, Hemngway, |m
Lardner (otro |oven corresponsa h|o de novesta Rng Lardner) y |mmy
Sheean vstaron a ocna de prensa stuada en a ampa avenda Dagona
de Barceona. A gua que a mayora de os dems edcos de a cudad, as
ventanas estaban atravesadas por tras de pape engomado para mpedr
que se astaran con a onda expansva de as bombas. Constanca de a
Mora reserv habtacones de hote para Sheean y Lardner. Pese a avance
de os rebedes en Aragn y os atroces bombardeos sufrdos recentemente
por Barceona, Sheean encontr a Constanca de a Mora tan |ova y
atareada como sempre. Cuando a medados de abr os rebedes penetraron
hasta e Medterrneo, |mmy Sheean tuvo una grata sorpresa a percbr e
respeto que susctaban as credencaes emtdas por a ocna de Constanca
en ambas partes de a zona repubcana. Su traba|o choc con pocas
restrccones:
En una ocasn march a frente para pasar tres o cuatro das por m cuenta (sn
hacer caso de conse|o de agregado de prensa oca) y nunca tuve nngn probema
mportante. Los |venes que conducan camones con amentos o muncones sempre
estaban dspuestos a evarme; os mandos mtares se mostraban afabes y ofrecan
mucha nformacn; sempre encontr un ugar donde dormr y una manta con que
taparme.
Ba|o a ereza de os ataques rebedes, os repubcanos tendan a
suponer que cuaquera que aparecera por e frente era un amgo. |ams
supe de una guerra en a que un extran|ero perddo pudera deambuar con
tanta bertad, n squera con acredtacones de prensa. Le|os de sentrse
amenazado, sensacn habtua entre os corresponsaes de a zona nacona,
Sheean y os dems se snteron nvtados a compartr as precaras racones
de os sodados
|76|
.
A medados de 1938, cuando a stuacn de a Repbca empeoraba
dramtcamente, Cedrc Sater, que haba traba|ado en Espaa tanto para e
,ail +elegraph como para e (ews .hroni#le, quera consegur traba|o para
representar a ,ail 6ail. Como e perdco de ord Rothermere amaba a
atencn por sus opnones obstnadamente profascstas, pareca mprobabe
que quseran tener un corresponsa en Espaa o menos an que as
autordades repubcanas o autorzaran. Sn embargo, B Wams, e
corresponsa de Reuters, convenc a Sater de que probara suerte. La
prmera parte de a operacn consstra en convencer a a ocna de prensa
repubcana de que sera nntamente benecoso para a Repbca que
exstera agn reportero reatvamente ob|etvo en e, hasta a fecha,
franqusta hasta a mdua ,ail 6ail. La segunda parte de a operacn
consstra en persuadr a drector de ,ail 6ail de que a nevtabe cada de
a Repbca contada desde dentro supondra una fabuosa sere de
reporta|es de a que eos seran ncapaces de nformar, dado que no tenan
nngn corresponsa para hacero ta como estaban as cosas.
As pues, Sater fue a ver a Constanca de a Mora, a quen cac de a
dctadora de Departamento de Prensa Extran|era. Aunque sospechaba
que De a Mora estaba comprometda con e Partdo Comunsta, a respetaba
profundamente. Pocas personas, y nnguna otra mu|er, me han
mpresonado anterormente debdo a esa acttud menta enrgca que ata
en ea. Tena trenta y tantos aos, modaes y vestmenta un poco
mascunos y muy buen gusto para escoger secretaras bontas. Todo o que
haca y deca era dscretamente ecente, desapasonado y carvdente.
fue quen expuso que podra ser t para a causa repubcana contar con
una voz en e ,ail 6ail. De a Mora e conced su aprobacn, s ben no sn
de|ar caro que saba que a e motvaba a necesdad de consegur otro
traba|o despus de que e reempazaran por Wam Forrest como
corresponsa de (ews .hroni#le: Sempre de| que Constanca creyera que
ba a menos tres pasos por deante de m. Una vez obtenda a
autorzacn, Sater se apresur a r a Londres y convenc a ,ail 6ail de
que e contratara como su prmer, tmo y nco corresponsa en a Espaa
gubernamenta. Comenz su abor nformatva acerca de os tmos das de
a Repbca a prncpos de |uno de 1938
|77|
.
Cuando We Forrest regres a Espaa, mpreson por su vaenta a todos
os que e conoceron. Segn Cedrc Sater, Forrest |ams do muestras de a
menor preocupacn por e pegro, pasendose con despreocupacn
mentras as baas sbaban desagradabemente cerca, y sn moestarse
squera en agacharse. A parecer, e nco ndco de que se percataba de
pegro era que su acento escocs se marcaba de un modo amatvo.
Durante uno de os bombardeos de artera ms famosos que afectaron a
hote Forda, ocurrdo e 22 de abr de 1937, |osephne Herbst e descrb
como un hombre con rostro de cordero, que se comportaba muy ben y con
un aspecto grsceo. Sn embargo, fueron sus reporta|es decados y
reastas os que mpresonaron tanto o ms que su vaenta. Cuando We
estuvo en Madrd durante os peores das de asedo, Geohrey Cox reconoc
su asombrosa capacdad para recoger en sus artcuos a ntensdad de
nstante. Pero no todos os perodstas estaban tan mpresonados como Cox.
Certamente, no o estaba a ntrprete de We, Ka|sa, una baarna sueca a
quen e prncpo de a guerra haba sorprenddo en Barceona y que,
despus de traba|ar una temporada de enfermera, consgu empeo en a
ocna de prensa. Sn vaorar todo o que traba|aba, se que| a Herbst de que
We sempre quere saber cosas rreevantes. Sn embargo, Constanca de
a Mora comparta e apreco de Cox por Forrest y e consderaba,
en todos os aspectos, uno de os me|ores corresponsaes de os que nforman sobre a
guerra. Tena un no sentdo de humor escocs que haca aorar en os momentos ms
dfces. |ams e v nervoso o preocupado. |ams e o que|arse. Los bombardeos
nunca e hacan tembar, as derrotas nunca debtaban su fe en e puebo espao.
Conoca Espaa a fondo y empeaba ese conocmento para dar a sus despachos un
tono nformatvo y una facdad de comprensn que pocos reporteros acanzaban. Se
despazaba entamente por Vaenca y Barceona, en aparenca sn tener nunca prsa,
|ams preocupado. Pero sus nformes egaban sempre a tempo y contenan sempre
ms datos que os de muchos reporteros que evantaban enormes povaredas, creaban
probemas y no conseguan nada con sus moestas
|78|
.
Reconocendo a vaenta de agunos de os corresponsaes, un veterano
brgadsta nternacona, Bernard Knox, seaaba que a nca dferenca
esenca entre un reportero de guerra y un sodado es que uno puede r de
un ugar a otro cada vez que quera, mentras que e otro debe quedarse
donde se e ordene
|79|
. Sn embargo, agunos corresponsaes en a zona
repubcana se encontraron cada vez ms en stuacones pegrosas,
decderon quedarse y a menudo demostraron un vaor que exceda con
mucho a de sus obgacones profesonaes nmedatas. Cedrc Sater
subrayaba en partcuar e vaor fsco de Herbert Matthews y armaba que,
mentras que en condcones normaes soa mostrarse rascbe, ba|o e
fuego se converta en uno de os hombres ms amabes, educados y
consderados. Cuando as cosas pntaban francamente ma, poda camnar
hacendo agn gesto amabe y sonrendo con smpata a todo e que vera.
Me form a mpresn de que, ncamente ba|o crcunstancas
autntcamente pegrosas, se encontraba de verdad en paz consgo msmo y
con sus congneres
|80|
. Las stuacones en as que se pona a prueba e vaor
de os corresponsaes no escaseaban.
Herbert Matthews, |mmy Sheean, Robert Capa y We Forrest fueron
agunos de os tmos corresponsaes en abandonar Cataua antes de que
os franqustas acanzaran a frontera francesa. Sheean, Matthews, Buckey y
Hemngway partcparon en una espeuznante travesa por e Ebro en una
barca que cas qued destrozada a chocar contra unos espnos. Se savaron
gracas a a fuerza bruta y a mpetuosdad de Hemngway
|81|
. Despus
sgueron a retrada de E|rcto repubcano desde Tarragona a Barceona
mentras era bombardeado y despedazado. Matthews descrb a aterradora
escena mentras radas de refugados recban os mpactos de os
bombardeos cerca de E Vendre: Los cuatro corresponsaes y nuestro
chfer, as como todos os dems en esa zona, sufrmos e nerno que a
guerra moderna eva a todo e mundo sn excepcn
|82|
.
La noche de 24 de enero de 1939, Constanca de a Mora entr en a saa
de prensa de hote Ma|estc y anunc con dramatsmo que, a a medanoche
de da sguente, sadran os tmos coches para evacuar a os
corresponsaes que quedaban. Se despd con soemndad estrechando a
mano de todos y cada uno de eos. A da sguente, Wam Forrest y O. D.
Gaagher, de ,ail 34press, cargaron su equpa|e y parteron. Cedrc Sater,
a savo porque saba que era poco probabe que e E|rcto franqusta de
ocupacn moestara a un reportero de derechsta ,ail 6ail, se qued para
ser e tmo corresponsa brtnco en Barceona. Consgu congracarse
rpdamente con os vencedores y env una crnca presenca de a cada
de a cudad
|83|
. Tras cruzar a frontera francesa, Gaagher se as arreg de
agn modo para egar a Madrd, donde sera e tmo corresponsa que
quedara cuando os franqustas tomaron a capta.
Cuando cay Barceona, e goberno de Negrn se estabec en e casto
de Fgueres, a norte de Grona. Matthews entrevst a presdente, que
rearm su decsn de segur combatendo. Matthews qued profundamente
mpresonado por os esfuerzos que se evaban a cabo para abordar os
probemas que panteaban os refugados hambrentos que dorman en as
caes de Fgueres expuestos a os bombardeos rebedes
|84|
. Despus de a
tma sesn de as Cortes ceebrada en terrtoro espao, Negrn
permanec en e casto de Fgueres hasta que as tmas undades de
E|rcto repubcano huberon atravesado a frontera e 9 de febrero. En torno
a pato, se habt una saa con e nombre de Conse|o de Mnstros escrto
torpemente con tza en a pared, |unto a a puerta. La paza de puebo, cerca
de a que se haba nstaado a ocna de prensa y propaganda en una casa
requsada, estaba abarrotada de refugados. Lus, a esposa de Avarez de
Vayo, dstrbua amentos para e persona y os perodstas que quedaban.
La stuacn era catca, haba mucho rudo en a ocna, estaba suca y
rebosaba as ventcuatro horas de da de reporteros que egaban y se
marchaban camno de a frontera francesa. Todo aque que remotamente
hubera tendo ago que ver con e Mnstero de Estado o tuvera agn
parente que en agn momento hubera traba|ado a, ba a aque
apartamento donde se haba nstaado a ocna de prensa. Los
corresponsaes y os funconaros de goberno permanecan |untos
compartendo a poca comda que pudera consegurse y durmendo en e
sueo. Era un smboo de a sodardad que haba nacdo entre muchos de os
reporteros y a Repbca.
Sheean atraves a frontera con e nmo ms deprmdo que pueda
magnarse y env su tma crnca de guerra desde Perpn. Igua que
Herbert Matthews, Henry Buckey, |ay Aen, Ernest Hemngway, Martha
Gehorn, Lous Fscher, Wy Forrest., gua que tantos otros corresponsaes
extran|eros, |mmy Sheean haba acabado vncundose emoconamente a a
Repbca espaoa. Haban sdo nfunddos de esprtu con e que a
pobacn repubcana combat en unas condcones sumamente adversas.
Haban compartdo parte de sus penuras y se marchaban sabendo que,
como no se haba frenado e fascsmo en Espaa, sus agresones se de|aran
sentr ahora en Franca, Gran Bretaa y, namente, Estados Undos. A cabo
de cnco semanas, Hter entr en Praga y Neve Chamberan decar que
estaba ndgnado y que no conara en absouto en a paabra de Fhrer.
Todos eos, Fscher, Matthews, Aen, Sheean, haban repetdo de forma
nsacabe que a pasvdad de as democracas estaba aanando e camno
de a vctora fascsta. Ahora, no sn certa amargura, escrba Sheean: Este
extrao y tardo despertar de prmer mnstro no tene vaor aguno en a
baanza de a hstora, y servr de poco para mpedr squera que sus
coetneos percban e verdadero vaor de un hombre que ha puesto
sstemtcamente os ntereses de su propa case y condcn por encma de
os de su pas o de os de a propa humandad
|85|
.
Herbert Matthews, Wy Forrest y Wam Hckey, de ,ail 34press,
atravesaron a frontera para envar reporta|es pero regresaron a Espaa, s
ben tendran que abandonara poco despus. A da sguente, Matthews
escrb su tmo despacho. Haba presencado escenas desgarradoras de
enfermos y herdos atravesando a frontera para ser arro|ados a unos
campos de concentracn creados con toda rapdez y absoutamente
anthgncos
|86|
. Vov a vsta atrs sobre su traba|o de os tmos dos
aos, durante os cuaes haba escrto con sncerdad mentras conaba en
una vctora repubcana:
Muchos se buraron de o que haba contado, de a hstora de vaenta, tenacdad,
dscpna y nobes deaes. Los despachos que descrban a cruedad de os franceses y
e cnsmo de os brtncos haban sdo crtcados y negados. En e fondo, yo tambn
estaba vencdo, enfermo y, de agn modo, traumatzado por a guerra, como debe de
ocurrre a cuaquer persona que soporta a tensn de sete semanas de resgos
ncesantes, egado e na de una campaa de dos aos. Durante agunos aos estuve
aque|ado de una espece de caustrofoba, provocada por haber quedado atrapado,
como en un torno, en un refugo de Tarragona durante uno de os tmos bombardeos.
De modo que estaba deprmdo fsca, meta y moramente . Pero menudas eccones
aprend! Vaan mucho. Aun entonces, abatdo y desanmado como estaba, ago sbaba
en m nteror. A gua que os espaoes, haba brado m guerra y haba perddo, pero
no podran convencerme de que haba dado un ma e|empo
|87|
.
-
La zona re)elde
intimidacin en .alamanca # ,urgos
A Kate Mangan, que traba|aba en e gabnete de prensa repubcano en
Vaenca, e sorprend mucho hasta qu punto sus coegas trataban de
factar e traba|o a os perodstas extran|eros
|1|
. En cambo, en a zona
rebede os ncos corresponsaes que recban tantas atencones eran os
que procedan de a Itaa fascsta, a Aemana naz y Portuga. Este hecho
era un ree|o no soo de a mentadad mtarsta predomnante, sno
tambn de persona seecconado para supervsar as reacones con a
prensa extran|era. A os pocos das de egar a Seva, antcpando su futura
emnenca, Franco mont un servco de prensa y propaganda. E Gabnete de
Prensa qued estabecdo e 9 de agosto, con e perodsta monrquco |uan
Pu|o Martnez como drector y con Lus Antono Bon como encargado en a
prctca de trato con os perodstas. Pu|o era e canddato de genera
San|ur|o. E perodsta haba partcpado en a preparacn de gope mtar
frustrado de genera en agosto de 1932, y haba estado con en Lsboa
poco antes de que murese en un accdente areo
|2|
. Pu|o haba traba|ado
para A:. antes de ser nombrado drector de 1n=orma#iones, en e que acept
ayuda econmca de Tercer Rech a cambo de artcuos favorabes a os
nazs y ferozmente contraros a os |udos, entre eos, uno de propo Hter
ttuado Por qu soy antsemta. Tambn abr as pgnas de perdco a
deres faangstas y otros smpatzantes fascstas espaoes. Pu|o perteneca
a a Confederacn Espaoa de Derechas Autnomas y era dputado de as
Cortes por as sas Baeares. Tena como segundo de a bordo a |oaqun
Arrars, membro de grupo monrquco utraderechsta Accn Espaoa, as
como amgo ntmo y prmer bgrafo de Generasmo. E 24 de agosto, e
gabnete pas a denomnarse Ocna de Prensa y Propaganda. Bon, que fue
corresponsa de A:. en Londres, haba despertado e nters de Franco por
su pape en a contratacn de ,ragon Rapide que se haba utzado para
transportar a der rebede de as sas Canaras a Marruecos. Bon se ocup
sucesvamente de as Ocnas de Prensa Extran|era de Seva, Cceres y
Saamanca, y partcp durante os asatos a Maga y Bbao
|3|
. No de|a de
ser curoso que, en a zona repubcana, e homogo de Bon acabase sendo
su cuada, Constanca de a Mora.
Cuando e genera |os Mn Astray, fundador de a Legn Extran|era
Espaoa, eg a Seva, Franco e recut de nmedato para propagar su
causa por a zona naconasta. En e paaco de Yandur de esa cudad, e
nstaaron cerca de Franco |unto a sus ms estrechos coaboradores
|4|
. Mn
Astray se dedc a procamar sn respro a grandeza de futuro Caudo. A
Franco e compac tanto a aduacn que, en e fro otoo de 1936, decd
reempazar a menos carsmtco Pu|o por su antguo mentor. Mn Astray
se convrt en e nuevo |efe oca de a ampada Ocna de Prensa y
Propaganda, ubcada de forma mprovsada en e Insttuto Anaya, un ve|o
paacete que acoga a Facutad de Cencas de a Unversdad de
Saamanca
|5|
.
A prncpos de agosto, varos corresponsaes acompaaron a as
coumnas de E|rcto de Afrca durante a prmera parte de su avance desde
Seva a Madrd. Sn embargo, no tard en estabecerse un contro ms
estrcto, pues as matanzas que e E|rcto de|aba a su paso no eran ago que
os rebedes quseran dvugar en a prensa nternacona. Por o tanto,
prmero ba|o a autordad genera de Pu|o y uego ba|o a de Mn Astray, a
responsabdad de controar a os corresponsaes extran|eros recay en Lus
Bon. A os que e conocan como un monrquco ango es desconcert
encontraro en Saamanca ostentando e ttuo de captn y compartendo
resdenca con otros membros de ato rango de cuarte genera de Franco en
e paaco de Monterrey, ceddo por e duque de Aba. Apenas se dgnaba a
habar con sus ve|os amgos. Tras haber sdo nombrado captn honoraro de
a Legn Extran|era, en recompensa por haber acompaado a Franco en su
va|e, haba empezado a vestrse de egonaro. Con pantan de montar y
botas atas, que gopeaba con una fusta, se pavoneaba amenazante por a
saa de prensa fumnando con a mrada a os perodstas a congregados a
a espera de savoconductos o cuaquer otra documentacn. Aunque os
otros ocaes de a Legn e vean como un persona|e ago cmco, dado
que no saba nada de asuntos mtares, e|erca su autordad espura
obgando a os corresponsaes a formar as como s fuesen sodados ba|o
sus rdenes y uego camnaba entre eos amenazador, con cara de pocos
amgos
|6|
. Durante a campaa de Maga, Noe Monks, de ,ail 34press, se
qued escandazado ante a cruedad de Bon: Cada vez que veamos una
pattca pa de "ro|os" recn e|ecutados, con as manos atadas a a espada
-por o genera detrs de aguna casa de abranza en un puebo recn
ocupado-, escupa a os cuerpos y es amaba "saband|as"
|7|
.
Segn sr Percva Phps, corresponsa de ,ail +elegraph, Bon ogr
que os corresponsaes brtncos y estadoundenses o odaran como a a
peste
|8|
. En genera, todos os perodstas extran|eros e detestaban y
teman, en parte porque soo es de|aba vstar e frente con escota mtar,
pero sobre todo porque, cada dos por tres, amenazaba con e|ecutar a aguno
de eos. La censura prohba toda mencn sobre as atrocdades cometdas
por os naconastas, o sobre a presenca cada vez mayor de aemanes e
taanos en su zona. Tres das despus de a matanza de 14 de agosto de
1936, e cmara Ren Brut, de os notcaros Path, eg a Bada|oz y m
montones de cuerpos apados. Fue arrestado en e hote Seva e 5 de
septembre y encarceado durante varos das. Bon amenaz con e|ecutare,
y soo se sav de a muerte porque Path env una copa amaada de
documenta a cuarte genera de Franco
|9|
.
La edcn parsense de (ew )or* Herald +ribune pubc una descrpcn
de a matanza de Bada|oz basada en una crnca de a agenca de notcas
Unted Press. La rmaba Reynods Packard, un perodsta de UP, pese a no
ser e autor de a notca. Cuando e 6an#hester <uardian hzo referenca a
artcuo orgna en enero de 1937, Bon mand amar a Packard a
Saamanca para amenazare de muerte. Aterrorzado, Packard env un cabe
a Webb Mer, |efe de a ocna europea de Unted Press en Londres,
supcndoe que nformase a Bon de que no haba escrto e artcuo en
cuestn, cosa que este hzo. En otra ocasn ocurr un ncdente parecdo y
Bon soct o msmo a representante de a Havas Agency en a Espaa
nacona, |ean dHospta. Tanto Unted Press como a Havas Agency d|eron
que os autores de os cabes envados no eran n Packard n DHospta, pero
no negaron a veracdad de a nformacn. Bon pas as repuestas a
comandante brtnco Geohrey McNe-Moss, defensor entusasta de a
causa franqusta, que as utz para demostrar que os nformes de a
matanza de Bada|oz eran fasos
|10|
.
En a tercera semana de agosto de 1936, e barn Guy de Traversay
(agunas veces escrto Traverse), corresponsa de /01ntransigeant,
perdco francs de centro derecha, fue e|ecutado por os rebedes en
Maorca. Traversay haba va|ado con as expedcones repubcanas que
haban ntentado retomar a sa a medados de agosto. Levaba cartas
credencaes de a Generatat cataana rmadas por |aume Mravtes, que
ms tarde sera nombrado |efe de Comssarat de Propaganda. A ser
capturado, Traversay se dentc como perodsta. Cuando os ocaes
rebedes veron os documentos rmados por Mravtes, dudaron un nstante
pero, namente, e e|ecutaron. E escrtor catco francs Georges Bernanos
tuvo que dentcare y se qued horrorzado a encontrarse frente a cadver
ennegrecdo y brante de Traversay, que haba sdo rocado con gasona e
ncnerado en a paya |unto a os cuerpos sn vda de otros muchos
prsoneros repubcanos
|11|
.
E 25 de septembre de 1936, cuando as coumnas afrcanas que
avanzaban haca Madrd se desvaron de Maqueda a Toedo, Webb Mer, de
Unted Press, fue arrestado en Torr|os. Se haba nterceptado un teegrama
de su ocna en e que se peda a perodsta que nvestgase os rumores
que crcuaban sobre un compot para asesnar a genera Moa. Los censores
entenderon ma e sgncado de RUMORESCOMPLOT ASESINAR GENERALMOLA, y
o dentcaron con una orden para que msmo perpetrase e asesnato. A
parecer, antes de su egada a Torr|os, un hombre que deca ser corresponsa
haba sdo e|ecutado como sospechoso de partcpar en e compot. Sn evar
a cabo nngn tpo de nvestgacn, as autordades mtares rebedes se
dsponan a fusar a Mer cuando aparec e oca de prensa de su grupo,
e captn Gonzao Aguera y Yetes, que haba estudado en Ingaterra.
Despus de que nformaran a Webb Mer de que e ban a fusar, e hombre
sud a gota gorda hasta que Aguera ogr resover e maentenddo
|12|
.
Tambn fue Bon e encargado de prohbr a entrada de os
corresponsaes en Toedo durante os dos das de bao de sangre que tuvo
ugar tras a ocupacn de a cudad manchega e 27 de septembre de 1936.
A modo de excusa, se es d|o que a stuacn se haba vueto demasado
pegrosa. Los perodstas saban muy ben que os naconaes no queran
que de|asen testmono de as atrocdades que estaban ocurrendo, pues en
otras ocasones no es haba mportado exponeros a stuacones de
combate
|13|
. As pues, tuveron que arregrseas con e matera
propagandstco que es entreg Bon. As se expca, por e|empo, a hstora
apcrfa que pubc e ,ail 6ail e 30 de septembre de 1936, en a que e
autor, Harod Cardozo, reataba cmo e 23 de |uo as autordades
repubcanas amaron por tefono a corone |os Moscard, comandante
rebede de Aczar, para nformare de que, s no se renda, su h|o sera
e|ecutado. Segn armaba e artcuo, nada ms negarse Moscard, os
repubcanos cumperon su amenaza. En readad, Lus Moscard sera
asesnado |unto con otros prsoneros e 23 de agosto en represaa por un
bombardeo naconasta
|14|
.
E 26 de octubre de 1936, Denns Weaver, de (ews .hroni#le, y e
canadense |ames M. Mne, de Herald +ribune neoyorquno, saeron de
Madrd para recorrer e frente en un coche factado por e servco de prensa
repubcano, con chfer y un marnero retrado de peo canoso como escota.
Weaver soo evaba una semana en Madrd y ya haba pasado por a
espeuznante experenca de encontrarse agazapado en una cuneta mentras
su coche era ametraado por a avacn rebede. En e trayecto de E
Escora a Aran|uez, unos sodados de E|rcto Afrcano es deron e ato
cerca de Sesea. A chfer y a marnero es e|ecutaron en e acto. A os
perodstas es matrataron y amenazaron, y uego es evaron a cuarte de
genera Varea, donde se encontraron con Henry T. Gorre, de Unted Press,
capturado en crcunstancas smares. Les nterrogaron y es acusaron de
espas, y despus es encerraron y es repteron varas veces que ban a
acabar frente a peotn de fusamento, o que ncrement sus temores, y
ms an cuando veron un camn de prsoneros cargado de mu|eres y
adoescentes aterrorzados que aparentemente evaban a e|ecutar. A na
trasadaron a os perodstas a Saamanca para que Franco en persona
decdese sobre su suerte. Una vez a, Lus Bon es nterrog por separado
y amenaz con ahorcares a todos. Weaver avergu ms tarde que e msmo
da en que es capturaron, Bon se haba negado a concedere un permso a
su perdco, e (ews .hroni#le, para envar a un corresponsa a a zona
franqusta, dcendo que ma e ba a r a representante de (ews .hroni#le
que encontrase en terrtoro franqusta. Tras cnco das ba|o custoda,
Weaver, Mne y Gorre fueron expusados de Espaa por a frontera
francesa
|15|
.
E (ews .hroni#le sempre se haba mostrado favorabe a a causa
repubcana, y por eo recb a negatva rotunda de representante de
Franco en Londres a su prmera soctud de permso para envar un
corresponsa acredtado a a zona nsurgente. Sn embargo, a naes de
octubre de 1936, su drector Gerad Barry decd aprovechar a presenca de
uno de sus perodstas en Franca, e |oven neozeands Geohrey Cox, para
ntentaro de nuevo. Cox fue en tren hasta San |uan de Luz, puebo fronterzo
muy popuar entre os dpomtcos y os franqustas adnerados como
destno vacacona. En e bar Vasco, hormguero de espas y tracantes de
armas, entr en contacto con un rands que era e agente oca de Franco y
que acept transmtr a soctud de su perdco, no sn antes advertre:
Dfcmente te de|arn entrar y, s o hacen, ndate con cudado. Detestan
a (ews .hroni#le, y como tengas e menor desz, te puedes encontrar entre
re|as, aunque soo sea como escarmento para que tu perdco se porte
me|or. Mentras esperaba una respuesta favorabe, y tenendo presente a
dura advertenca de rands, Cox contact con a Emba|ada brtnca para
cercorarse de su ayuda s acababa en una crce franqusta. E emba|ador,
sr Henry Chton, un hombre pedante y ufano, admrador ncondcona de
Franco, haba trasadado a emba|ada a una resdenca de San |uan de Luz,
donde se quedara hasta su |ubacn a naes de 1937, en vez de regresar
a Madrd repubcano. Chton no mostr a menor comprensn ante a
posbe stuacn de Cox y coment rrtado: A o argo de toda m carrera
dpomtca nunca he odo ago seme|ante. Vene usted aqu y me dce que
est a punto de entrar en un pas extran|ero y que su actuacn a va a ser
ta que puede r a parar a a crce, y que espera que entonces e saquemos.
S cumpe con a ey -y yo espero que cuaquer cudadano brtnco cumpa
a ey a a donde vaya-, no e pasar nada. Cuando Cox se que| de que
a nterpretacn de a ey de os generaes rebedes probabemente era ago
arbtrara, Chton e gnor dcendo: Conozco a estos generaes. Se
comportarn ben. S usted no o hace, no cuente con nuestra ayuda. A
na a opnn de emba|ador resut rreevante, pues Burgos rechaz a
soctud tres das despus. Sn embargo, Cox se encontr en Madrd a poco
tempo, rncamente, gracas a arresto de Weaver
|16|
.
La nmnente cada de a capta espaoa obg a Gerad Barry a mandar
otro corresponsa a a cudad asedada para cubrr e que a todas uces se
consderaba e tmo ataque vctoroso de Franco. En vsta de a
anmadversn de Bon y e Generasmo haca e (ews .hroni#le, Barry
estaba convencdo de que quenquera que fuese envado se enfrentara en
e me|or de os casos a ser expusado o encarceado, y en e peor, a a
muerte. Por o tanto, era reaco a mandar a a capta a uno de sus
perodstas estrea, como Php |ordan o Vernon Bartett, y decd escoger a
aguen ms prescndbe, e |oven y entusasta Geohrey Cox. La tarde de
martes 27 de octubre de 1936, e drector asom a cabeza por a puerta de
a redaccn de Londres y d|o: Me temo que te ha tocado, Geohrey.
Segumos sn notcas de o que e ha pasado a Dens, as que te tenes que
marchar a Madrd de nmedato
|17|
. As pues, a hostdad de as autordades
franqustas haca os perodstas extran|eros ev hasta a capta espaoa a
un corresponsa |oven y brante, cuyos escrtos consgueron e apoyo de
muchos a a causa repubcana.
E msmo da de arresto de Weaver, pero ago ms tarde, dos empresaros
ngeses que estaban en Madrd saeron a dar una vueta en coche y se
toparon tambn con os naconastas. Fueron arrestados y brutamente
nterrogados por Bon. Uno de eos, e captn Chrstopher Lance, ms
adeante apodado e Pmpnea Espao por sus proezas a organzar a huda
de varos naconastas, descrbra a Bon como atanero, sarcstco y
despectvo . sn duda e ndvduo ms desagradabe que he conocdo
nunca
|18|
. A naes de novembre de 1936, Aex Sma, de .hi#ago +ribune,
fue arrestado en Irn. E comandante mtar anunc que e ban a e|ecutar
por haber pubcado un artcuo en e que vatcnaba que Madrd resstra a
ofensva rebede. Segn Arthur Koester, a orden de fusar a Sma provena
drectamente de Bon. Sma se sav gracas a as vehementes protestas de
un coega norteamercano
|19|
.
En febrero de 1937, e perdco francs de derechas /e Aigaro, defensor a
utranza de genera Franco, nform sobre un caso smar en e que estaba
nvoucrado Henr Maet-Dauban, corresponsa de a Havas Agency. Maet-
Dauban evaba cnco semanas en Espaa y, durante ese tempo, todos sus
artcuos haban sdo caramente favorabes a a causa rebede. Hababa muy
ben espao y en una ocasn haba traba|ado como secretaro de Eduardo
Auns, que adems de pertenecer a grupo de extrema derecha Accn
Espaoa, haba sdo mnstro con Prmo de Rvera y vovera a sero con
Franco. Pese a sus credencaes, Maet-Dauban fue arrestado a naes de
enero de 1937 en su hote de Ava. Regstraron su habtacn y
supuestamente encontraron documentos comprometedores que uego
usaron para acusare de espona|e. Fue encarceado e ncomuncado, sn
derecho a contactar con nade. A corresponsa |efe de Havas, |ean
dHospta, se e prohb nformar sobre a notca, as como abandonar a
zona rebede. A pesar de todo, DHospta ogr contactar con /e Aigaro a
travs de M. Perret, de /e 9ournal, y de M. de Lagarde, de A#tion AranBaise,
pubcacn an ms radca en su defensa de a causa rebede. Ambos
perodstas haban estado en Ava y expresaron su temor a que Maet-
Dauban fuese fusado, s es que no estaba ya muerto. DHospta escrb a
Franco pdendo nformacn y soo e d|eron que su coega era sospechoso
de espona|e. Aunque Bon hzo todo o que estuvo en su mano para evtar
que os perodstas habasen de caso, DHospta ogr envar a exteror a
notca de que e |uco era nmnente y de que se tema que a su coega e
condenasen a a pena de muerte. A na, Maet-Dauban pas cuatro meses
en a crce antes de que e goberno vasco ograse su beracn en un
ntercambo de prsoneros reazado en os tmos das de mayo de 1937
|20|
.
E caso de Arthur Koester fue uno de os e|empos ms dramtcos de
matrato de corresponsaes en a zona rebede. Entre 1934 y 1936, Koester
haba traba|ado espordcamente para W Mnzenberg, e geno de a
propaganda de a Komntern. Tras e gope mtar en Espaa, e pd ayuda
para entrar en e pas e ncorporarse a as Brgadas Internaconaes. Cuando
Mnzenberg se enter de que Koester tena pasaporte hngaro y un pase de
prensa de perdco conservador de Budapest -ester /lod, e sugr que
utzase sus credencaes semfascstas para ntrarse en a zona rebede
y recoger nformacn sobre a ntervencn aemana e taana a favor de
Franco. S conseguan pruebas de que Hter y Musson se sataban a a
torera a potca de no ntervencn de os gobernos de Franca y Gran
Bretaa, podran dar un gope propagandstco mportante. En readad, e
pase de prensa hngaro de Koester tena poca vadez, ya que se o haba
entregado un drector cartatvo para factare a vda como exado en
Pars. Sn embargo, Mnzenberg, Otto Katz y Koester deron por hecho que
en e cuarte genera de Franco no comprobaran sus credencaes. Aun as,
como saban que un modesto perdco hngaro dfcmente poda permtrse
envar un corresponsa a Espaa, Katz hzo gestones para que Koester
tambn estuvese acredtado por e daro ondnense bera (ews .hroni#le.
De camno a Seva, Koester par en Lsboa y a descubr que su
pasaporte haba caducado. A raz de una vsta a cnsu hngaro, que estaba
casado con una arstcrata portuguesa de fuertes convccones derechstas,
fue ntroducdo en e crcuo oca de partdaros de Franco, que supuseron
que Koester era uno de os suyos. Como resutado de eo, se fue de Lsboa
con dos documentos que e abreron as puertas de a guarda de
sangunaro vrrey de Andauca, e genera Gonzao Ouepo de Lano: una
carta de presentacn de emba|ador ocoso de Franco en Lsboa y der de
a catca CEDA, |os Mara G Robes, y un savoconducto rmado por
Ncos, e hermano de Generasmo, que descrba a Koester como un
buen amgo de a revoucn nacona
|21|
.
E va|e de Koester fue todo un xto en cuanto a a recopacn de
nformacn dana para a causa rebede. En Lsboa ya haba obtendo
pruebas contundentes de a ayuda oca de Portuga a Franco, y en Seva,
Koester vo a muchos avadores aemanes con una pequea cruz gamada
entre as aas de poto de mono de as Fuerzas Areas espaoas. Ms
espectacuar fue a entrevsta en excusva que e conced Ouepo de Lano.
E genera rept sn probema ante Koester e msmo tpo de comentaros
machstas vruentos de os que estaban pagadas sus emsones radofncas
daras.
Pas unos dez mnutos descrbendo con una verborrea constante, y en ocasones
muy subda de tono, cmo os marxstas ra|aban a barrga de as mu|eres embarazadas
y destrozaban os fetos; cmo haban atado a dos nas de ocho aos a as rodas de
su padre, as haban voado, rocado de gasona y prenddo fuego. Y as sgu con una
hstora tras otra, sn cesar: una demostracn cnca perfecta de pscopatooga
sexua
|22|
.
Sn embargo, durante su segundo da en Seva, un perodsta aemn que
saba que era comunsta e reconoc en e vestbuo de un hote y aert a
unos avadores. Poco despus, un oca aemn e pd a documentacn.
Koester ntent sar de apuro exgendo a voz en grto que teefoneasen a
Lus Bon, que |usto entonces rrump en e vestbuo, ese oca ato, de
cara en|uta y acttud sera, de ascendenca escandnava, que ya se haba
hecho famoso por sus groseras con a prensa extran|era. Cuando e
perodsta hngaro, sguendo con a farsa, exg que e oca aemn se
dscupase, Bon cort a dscusn y d|o furoso que no e nteresaba su
absurda peea. Koester aprovech a oportundad para sar de hote
hacndose e ndgnado, y en cuanto pudo se march a Gbratar. Con e
tempo averguara que una hora despus de su partda se haba expeddo
una orden de arresto contra su persona y que, por o vsto, Bon haba |urado
que e matara como a un perro raboso s consegua ponerme as manos
encma
|23|
. E deseo de Bon de castgar a Koester deb de ntenscarse
con a pubcacn e 1 de septembre de su mpactante descrpcn de a
Seva rebede, gobernada por e trastornado Ouepo de Lano y atestada de
ocaes nazs.
Para desgraca de Koester, cnco meses despus Bon consgu ponere
as manos encma. De hecho, Bon obtuvo una certa fama nternacona con
motvo de arresto y matrato de Arthur Koester poco despus de a toma de
Maga por os naconaes en febrero de 1937. Koester haba pasado e
ntervao entre Londres, Pars y Madrd, traba|ando con Mnzenberg y Katz en
a propaganda prorrepubcana. En as captaes brtnca y francesa, haba
coaborado con a Comsn Investgadora de Presuntas Infraccones de
Pacto de No Intervencn en Espaa. La dea de a comsn se e haba
ocurrdo a W Mnzenberg, y Otto Katz a utzaba como medo pubctaro
para a causa repubcana. Se esperaba que, a exponer a magntud de as
nfraccones nazs y fascstas de pacto, quedara de manesto o absurdo de
a potca exteror brtnca y francesa que negaba a a Repbca espaoa
os derechos que e garantzaba e ordenamento nternacona. En octubre
de 1936, Katz tambn se haba ocupado de que |uo Avarez de Vayo
nvtase a Koester a Madrd para examnar os papees de certos potcos de
derechas que haban abandonado a capta. Su ob|etvo era obtener pruebas
de que a Aemana naz haba estado nvoucrada en a preparacn de
gope mtar. A prncpos de novembre, Koester do su traba|o por
concudo. Con as tropas franqustas a as puertas de a cudad, estaba
ansoso por marcharse antes de a egada de Bon.
Las maetas de documentos que Koester se ev a Pars demostraron a
exstenca de una red de nuenca naz en os medos de comuncacn
espaoes, pero no probaron a partcpacn aemana en e gope mtar de
Franco. E matera descuberto se ncuy en e bro de Otto Katz ttuado
+he (a;i .onspira# in Spain. En Pars, Mnzenberg persuad a Koester
para que escrbese un tratado sobre os orgenes de a Guerra Cv, e pape
de Hter y Musson y as atrocdades cometdas por os rebedes. E hngaro
se ao| en e apartamento de Otto Katz y se puso a escrbr con rapdez. En
enero de 1937 se pubc e bro, que ncua una sere de fotografas
espeuznantes, con e ttuo /03spagne ensanglant7e en francs y
6ens#henop=er CnerhDrt en aemn. Una edcn abrevada acabara
aparecendo en ngs como a prmera parte de Spanish +estament. En su
autobografa, escrta en una poca en a que Koester era un feroz
antcomunsta, renegara de bro por parecere demasado propagandstco,
aunque as atrocdades que reataba han sdo corroboradas por
nvestgacones posterores
|24|
.
Una vez termnado e bro, Otto Katz y a agenca de notcas repubcana
Agence Espagne encargaron a Koester cubrr a guerra en e frente sur. E 15
de enero de 1937, acredtado por e (ews .hroni#le, se fue con Wy Forrest
a Vaenca y a estuveron con M|a Kotsov. Nueve das despus, Koester
se march a Maga. Cuando as fuerzas rebedes entraron en a cudad
asedada, e perodsta hngaro decd quedarse con a esperanza de ograr
una prmca sobre a predecbe masacre. Se haba hecho amgo de sr Peter
Chamers-Mtche, un zoogo ngs |ubado cuya casa de campo en as
afueras de a cudad ndaba con a de to de Lus Bon, Toms, a cuya
fama haba acogdo. Pese a este acto de amabdad con su to, Lus Bon
estaba empeado en arrestar a Chamers-Mtche porque e 22 de octubre
de 1936 haba pubcado una carta en +he +imes denuncando as
atrocdades de os nsurgentes.
E 9 de febrero as tropas rebedes egaron a a casa de Chamers-Mtche
con Bon, que reconoc a Koester y e arrest de nmedato con ta
agresvdad que e perodsta crey que e ban a e|ecutar a msmo.
Despus e evaron a un ugar donde un exatado grupo de sodados
rebedes estaba fusando a unos hombres. Luego pas cuatro das en una
prsn de Maga antes de ser transferdo a a crce centra de Seva, y a
pas tres meses ncomuncado. Soo se sav porque as autordades
brtncas ntervneron en favor de sr Peter Chamers-Mtche y esto hzo
creer a Bon que Koester tambn contaba con a poderosa proteccn
brtnca y que su e|ecucn provocara un ncdente nternacona. Durante
e tempo que estuvo en a crce, de 12 de febrero a 14 de mayo, Koester
pas as noches acechado por os rudos de os prsoneros que sacaban de
as cedas para ser e|ecutados. Nunca se e nform ocamente, pero haba
sdo condenado a a pena capta por espona|e. En e corredor de a muerte,
antes de consegur desarroar una tcnca para dormr durante esas horas
crucaes de a noche, Koester cont noventa y cnco e|ecucones. E |ueves
15 de abr de 1937, e ceador abr su puerta por equvocacn antes de
evar a paredn a os ocupantes de as cedas contguas. En otra ocasn, e
vst una deegacn de faangstas que e nform de que ba a ser
sentencado a muerte, pero que poda reducr a condena a cadena perpetua
s haca una decaracn a favor de genera Franco. Vac unos nstantes y
uego se neg.
Entretanto, sr Peter Chamers-Mtche haba ogrado egar a Ingaterra,
donde nform a (ews .hroni#le de a terrbe stuacn de Koester. E
perdco pubc a notca de su captura e 15 de febrero. Su mu|er,
Dorothy, puso en marcha una campaa para pedr su beracn. Con a
ayuda de Otto Katz, consgu organzar una oeada de artcuos en
perdcos, petcones a Foregn Omce para que ntervnese y cartas y
teegramas de protesta a Franco, agunos de eos de dputados
conservadores y crgos. Wnston Church escrb sobre su caso a Foregn
Omce. H. G. Wes mand un cabe a Franco rogndoe cemenca. Katz ogr
que a perodsta Shea Grant Duh fuese a Maga para ntervenr en favor
de Koester, aunque no srv para nada. E Consuado brtnco recomend a
a perodsta que no se nmscuyese, pues su nters no ayudara a Koester
y, en cambo, e causara muchos probemas a ea. M|a Kotsov e coment
a Gustav Reger: Sabemos dnde est. Hemos montado una buena en e
Partdo Laborsta brtnco y en e Foregn Omce. Los cabes estn que arden.
Nade se ovda de . Somos os ncos que podemos movzar a todo e
mundo por un soo hombre. A msmo tempo, nade sabe que somos
nosotros os que estamos detrs de todo. Eso es otra de as cosas que soo
nosotros podemos hacer. En cuanto a a campaa nternacona, tanto
Koester como Reger reexonaran ms tarde sobre a contradccn de que
no se montasen a msmo tempo campaas smares a favor de os ve|os
bochevques que eran nmoados en as purgas de Mosc
|25|
. E profesor |os
Gra, mnstro de Estado de nuevo goberno de Negrn, se nteres por e
caso y consgu que e doctor Marce |unod, de a Cruz Ro|a Internacona,
organzase un ntercambo entre Koester y a hermosa mu|er de captn
Caros Haya, e as de a avacn rebede. La seora en cuestn no estaba en
a crce, sno ba|o vganca en e hote Ings de Vaenca
|26|
.
Ses semanas despus de su trunfo en Maga, os rebedes sufreron a
humante derrota de Guadaa|ara, y a contnuacn, ntentaron reducr por
todos os medos a cobertura perodstca de acontecmento. Muchos
corresponsaes, a ver o que estaba ocurrendo con os perodstas que se
consderaban contraros a a causa rebede, ntentaron esquvar a censura
no ncuyendo su rma en os artcuos. Nada ms egar notcas sobre a
derrota apastante de os taanos en Guadaa|ara, Noe Monks se haba
drgdo en coche a a frontera francesa y haba envado su crnca por
tefono, nsstendo en que omtesen su nombre. Para su desgraca, no e
hceron caso. Fue arrestado en Seva, donde, por casuadad, Franco se
encontraba de vsta con Bon. Furoso, Bon amenaz a Monks en un
perfecto ngs de Oxford: Has metdo a pata, Monks. Eudr a censura
equvae a espar, y os espas duran poco en este pas. Mentras Bon
despotrcaba contra os perodstas que, segn , no merecan n squera
una baa, evaron a Monks a ver a Franco en persona. E barrgn der de
os rebedes, a gura menos mtar que haba vsto en m vda, e observ
con severdad y gope a mesa con e puo reptendo en espao que haba
que e|ecutar a austraano. Cuando Bon anunc que e ban a evar a
peotn de fusamento, Monks protest: No pods e|ecutarme. Soy
brtnco. Bon tradu|o e comentaro y Franco se ro a carca|adas. A na,
Monks fue expusado de a Espaa naconasta por cometer e pecado de
menconar a presenca de fuerzas taanas y aemanas en a zona rebede y,
por tanto, negarse a ser cmpce de engao de Franco a mundo entero de
que su revueta contra e goberno democrtco de Espaa era un asunto
totamente espao, frente a una panda de matones ba|o e mando de
Mosc
|27|
.
Durante as tmas etapas de a marcha haca Madrd de as Coumnas
Afrcanas de Franco, se haba montado una ocna de prensa en Taavera de
a Rena, poco despus de su ocupacn, ocurrda e 3 de septembre. La
drga Pabo Merry de Va, un plabo arstcrata que perteneca a a
Faange y que haba traba|ado brevemente como corresponsa en Pars de 3l
,ebate. Merry de Va haba estudado en Stoneyhurst, un etsta coego
|esuta en e noroeste de Ingaterra, durante e perodo en que su padre fue
emba|ador en Londres. Por tanto, hababa ngs muy ben, con acento
arstocrtco. Peter Kemp, uno de os pocos vountaros brtncos que uch a
favor de Franco, admraba mucho a Merry de Va. De d|o que pareca
tener todava esa acttud sera y e aspecto austero de un deegado de
curso veterano que se enfrenta a un gamberro de prmero de bacherato; se
hzo muy amgo mo y e estar eternamente agradecdo por su enorme
amabdad, aunque nunca consegu qutarme de encma a sensacn de
que, en cuaquer momento, me ba a decr que me ncnase para darme
unos azotes
|28|
.
Mn Astray contnu sendo e |efe de a maqunara de prensa y
propaganda rebede durante e avance haca Madrd. Sn embargo, e 12 de
octubre de 1936, su comportamento durante a ceebracn de anversaro
de descubrmento de Amrca provoc a ndgnacn nternacona haca a
causa nsurgente. Mn Astray haba tendo un encontronazo con e rector
de a Unversdad de Saamanca, e sofo de fama munda Mgue de
Unamuno. Su ntervencn hstrca haba hecho que Unamuno pronuncase
unas paabras que daran a vueta a mundo: Este es e tempo de a
ntegenca! Y yo soy su supremo sacerdote! Vosotros ests profanando su
sagrado recnto. Yo sempre he sdo, dga o que dga e proverbo, un profeta
en m propo pas. Vencers, pero no convencers. Vencers porque tens
sobrada fuerza bruta; pero no convencers, porque convencer sgnca
persuadr. Y para persuadr necests ago que os fata: razn y derecho en
a ucha
|29|
. Segn Franco, Mn Astray se haba comportado como deba a
dscutr con Unamuno
|30|
. Es ms, e propo Franco haba recomendado a
Mn Astray que tomase como asstente a trastornado aduador Ernesto
Gmnez Cabaero, autoprocamado fundador de surreasmo espao y
autor de un bro muy admrado por e Generasmo, e extraordnaro
panegrco de mstcsmo fascsta <enio de 3spa2a. Pese a todo, hasta e
propo Caudo deb de darse cuenta de que tenan que actuar con ms
rgurosdad que a exhbda por Mn Astray y Gmnez Cabaero.
Por consguente, e 24 de enero de 1937, a Ocna de Prensa y
Propaganda se convrt en a Deegacn para Prensa y Propaganda, ba|o a
dreccn de Vcente Gay Forner, profesor de a Unversdad de Vaadod y
vruento antsemta. Gay, con e pseudnmo Lus de Vaenca, haba
pubcado en 1n=orma#iones artcuos cas egbes en os que defenda con
entusasmo a causa naz. Adems, e Mnstero de Propaganda de Goebbes
haba ayudado a nancar sus escrtos nazs, entre eos e bro /a re$olu#i8n
na#ional-so#ialista. Gay escog como segundo de a bordo a Ramn Ruz
Aonso, exdputado de a CEDA por Granada, a quen se ha acusado de ser e
responsabe de asesnato de Federco Garca Lorca. Debdo a su fata de
dotes dpomtcas y a su poca coherenca deogca, Gay se gan en poco
tempo a anmadversn de a mayora de os grupos cave de Saamanca. En
abr de 1937, Ramn Serrano Suer, cuado de Franco y en a prctca su
facttum potco, e reempaz por e comandante e ngenero mtar Manue
Aras Paz, aducendo de forma nsta que este tmo haba fabrcado un
transmsor de rado en La Corua. Aras Paz actu ms ben como hombre de
pa|a, y a verdadera tarea de organzar a propaganda naconasta recay en
e nteectua monrquco Eugeno Vegas Latap
|31|
.
E contacto daro con os perodstas qued en manos de captn Gonzao
Aguera y Yetes, que tambn era fruto de coego Stoneyhurst. Para os
perodstas que smpatzaban con os rebedes, e ngs de Oxford de estos
hombres daba mayor credbdad a a propaganda que es pasaban sobre as
atrocdades. Los dems corresponsaes, sobre todo os norteamercanos,
soan mostrarse mucho ms escptcos, especamente respecto a Aguera.
E captn era un atfundsta profundamente reacconaro, con terras en
Saamanca y Cceres, que es deca a os perodstas que os probemas de
Espaa eran resutado de a ntromsn en e orden natura que haba
supuesto e sstema de acantarado
|32|
. Aprovechando as condcones
venta|osas para a |ubacn vountara de os decretos de 25 y 29 de abr
de 1931, promugados por Manue Azaa poco despus de egar a Mnstero
de a Guerra, Aguera haba de|ado e E|rcto en protesta por e |uramento
de eatad a a Repbca que se exga a os ocaes
|33|
. A estaar a guerra,
Aguera sa de su retro y se ast como vountaro en e E|rcto
naconasta. Le asgnaron de manera nforma a Estado Mayor de genera
Moa, comandante de E|rcto de Norte. Como hababa con udez ngs,
francs y aemn, se e encomend a tarea de supervsar os movmentos y
e traba|o de os corresponsaes de a prensa extran|era, actuando en
ocasones como gua y en otras como censor
|34|
. Cuando e E|rcto de Norte
drgdo por Moa entr por n en contacto con as Coumnas Afrcanas de
Franco a prncpos de septembre, Aguera ya se haba trasadado a sur
para encargarse de os corresponsaes que acompaaban a as tropas
durante o que quedaba de su marcha haca Toedo y Madrd
|35|
.
A dferenca de otros ocaes de prensa que se sentan responsabes de a
segurdad de os corresponsaes que tenan asgnados, Aguera operaba
segn e prncpo de que os perodstas que tuvesen que asumr resgos
para consegur una notca podan contar con su ayuda, sempre y cuando e
resutado na fuese una crnca favorabe a os naconaes. Soa evar a sus
pupos a prmera nea de combate y, con eos, se enfrent a bombas,
baas y obuses
|36|
. Por encma de todo, os perodstas de a zona nacona se
que|aban de que se es negase e acceso a as verdaderas notcas, pues se
daba por hecho que se mtaran a pubcar partes anodnos. Esto ocurra con
mayor frecuenca cuando os resutados no favorecan a os rebedes,
especamente s os perodstas tenan fama de ndependentes. Incuso
os que eran de conanza sufran retrasos humantes en a entrega de os
savoconductos para reazar vstas con escota a frente
|37|
. Por o tanto, no
es de sorprender que Aguera estuvese muy ben consderado entre os
perodstas de derechas que e conocan, ya que e captn estaba dspuesto
a evaros a zonas pegrosas cerca de frente y a utzar su nuenca con os
censores para que autorzasen sus artcuos
|38|
.
Uno de os corresponsaes que ms aprecaba a Aguera era Sefton
Demer, de ,ail 34press. Los naconaes e haban recbdo con os brazos
abertos porque se deca que era amgo persona de Hter. Hababa aemn
con sotura y haba acompaado a Fhrer en sus gras eectoraes. Tambn
era ben sabdo que Demer estuvo con Hter cuando este nspeccon as
runas de Rechstag despus de ncendo de febrero de 1933. E perodsta
no ocutaba su admracn por e der aemn
|39|
. Sn embargo, en septembre
de 1936, Aguera expus a Demer de a Espaa nacona aducendo que
uno de sus artcuos contena nformacn que poda ser utzada por e
enemgo y que rdcuzaba ntenconadamente a as Fuerzas Armadas
espaoas. La crnca en cuestn reataba e ataque areo de un ve|o DC3
repubcano sobre Burgos. Demer expcaba que un pequeo avn brtnco
en e que va|aba Hubert Knckerbocker haba aparecdo por casuadad en
peno bombardeo y se haba convertdo en ob|etvo de as bateras de fuego
antareo de Burgos a ser confunddo con un aparato enemgo; pese a todo,
haba ogrado aterrzar sn sufrr nngn dao. Aguera e d|o a Demer,
mentras se tomaban una copa, que su artcuo no soo anma a os ro|os a
atacar Burgos de nuevo, sno que adems hace parecer ncompetentes a
nuestros efectvos antareos.
A captn e caa ben Demer, as que e confes que personamente e
mportaba un comno o que e perodsta hubese dcho de a Artera, pues
perteneca a a Cabaera. Tambn e d|o que, en readad, a cupa de
ncdente a tenan unos agentes aemanes que haban peddo que se
deshcesen de porque sospechaban que traba|aba para os servcos
secretos brtncos
|40|
. Tras ser expusado de a zona nacona, Sefton Demer
pas a representar a ,ail 34press en a zona repubcana. Aunque os
corresponsaes que conocan a Demer consderaban que se trataba de un
perodsta ndependente hasta a mdua y muy ntegente, en a ocna de
prensa repubcana receaban de . En sus memoras sempre se reere a os
repubcanos como ro|os y a Aguera como e querdo Aggy. Adems,
una vez nazada a Guerra Cv espaoa, entabara amstad con e captn
en Londres
|41|
.
Harod Cardozo, perodsta de ,ail 6ail y defensor a utranza de a causa
nacona, era una espece de der entre os corresponsaes brtncos y
estadoundenses: no en vano e amaban e Comandante
|42|
. Edmund Tayor e
descrb como un hombre tempado y vaente, y un compaero de va|e
aegre s se de|a a un ado a potca
|43|
. Sn embargo, pese a entusasmo
que Cardozo mostraba por os ocaes franqustas y o amgo que era de
agunos de eos, sempre hubo certa tensn entre Bon y . Segn sr
Percva Phps, Bon dsfrutaba acosando y humando a os corresponsaes
en genera, pero contra Cardozo exhba una cruedad especa. Phps
estaba convencdo de que Bon trataba a os hombres de 6ail como s
fueran porquera adherda a as sueas de sus botas porque e perdco
haba rechazado os artcuos que e env durante su estanca en Londres.
Cardozo nunca se esforz en dsmuar su opnn sobre as crncas de Bon:
eran una asquerosdad y por eso no os haban pubcado. Sn egar a
menconar su nombre, se que|aba de que a censura de prensa de bando
rebede era muy rgurosa ncuso con perodstas como , que apoyaban e
movmento en cuerpo y ama. La frustracn que senta por os obstcuos
burocrtcos a os que se enfrentaban ncuso os corresponsaes de guerra
responsabes, e ev a comentar con envda que en Madrd y Vaenca os
cabes se transmtan con poca censura y menos retraso. Cardozo no era
e nco que pensaba as. Nge Tangye, defensor empederndo de os nazs y
corresponsa de 3$ening (ews, perdco hermano de ,ail 6ail, mantena
una estrecha reacn persona con Bon, pero tambn termn harto de
trato despectvo que daba a os perodstas
|44|
.
En a msma tnca, Phps coment: En e otro bando se trata mucho
me|or a os corresponsaes. He conocdo a muchos hombres que estn en
Barceona y Madrd, y me han dcho que, pese a a terrbe confusn que
rena, sempre es tratan como a hermanos
|45|
. La dferenca entre as dos
zonas radcaba en que os mtares rebedes no tenan tempo para os
perodstas. Segn Phps, os ocaes que se mostraban amabes con os
corresponsaes se encontraban con a reprmenda de os censores o de sus
propos superores. Nunca me he sentdo tan asado en un e|rcto. No
puedo hacer contactos. Parece que exste una potca ntenconada para
mpedr que os corresponsaes brtncos y estadoundenses estabezcan
contactos. En una ocasn, mentras charaba con un oca que hababa
ngs, un membro de a Deegacn para Prensa y Propaganda se acerc y
amonest a hombre, que no vov a entabar conversacn con Phps. E
ambente, por tanto, era muy fro: Entras en una habtacn ena de
ocaes, pero e censor de prensa, que est contgo, se ovda a concenca
de presentrteos, y os pocos que por casuadad conoces te dan a mano
con fradad y se dan a vueta, sn cruzar paabra. Un oca e cont que
todos os generaes haban supcado a Caudo que echase de pas a os
corresponsaes hasta que hubese termnado a guerra, y otro e d|o a F. A.
Rce, pese a ser corresponsa de conservador 6orning -ost, que en a zona
nacona haba demasados perodstas
|46|
.
Randoph Church, que representaba a ,ail 6ail, se hzo eco de a
envda que sr Percva senta por os servcos de prensa repubcanos. En
marzo de 1937, conscente de que Bon era muy amgo de Arnod Lunn, un
brtnco de Partdo Conservador, e coment: O|a voveses a Saamanca
y e d|eses a esa condenada gente de a Ocna de Prensa que est
perdendo a guerra con su rdcua censura. Los ro|os ganan en todo o que
se reere a a propaganda. De|an a os corresponsaes r adonde queran y,
por o tanto, a prensa enva a casa exceentes notcas humanas de frente.
Exageraba, sn embargo, cuando protest de que en Saamanca estn ms
nteresados en cargarse notcas que en cargarse ro|os. En cuanto a os
defectos de Bon como propagandsta, sr Percva Phps d|o: Ms que un
propagandsta es un "obstacusta": tene especa taento para obstacuzar
a sada de as notcas a exteror
|47|
. La acttud mtar haca os perodstas
en a zona nacona se ree|a en e comportamento de genera Mn Astray
mentras estuvo a cargo de a Ocna de Prensa y Propaganda en Saamanca:
todas as maanas amaba con un sbato a os perodstas que no estaban
en e frente y es haca formar as para escuchar su arenga dara. Bon,
obvamente, senta una gran admracn por Mn Astray
|48|
.
Segn sr Percva Phps, os ocaes de prensa subaternos que tenan
que acompaar a os corresponsaes eran
|venes nobes o dpomtcos, peees amabes en su mayora, a os que Bon goberna
con mano de herro. Les ama a cuaquer hora de da o de a noche, para regaares u
ordenares ago, pero nunca para aconse|ares, y como resutado de este
adestramento, |ams expresan opnn aguna, n squera sobre e tempo, por s un
corresponsa enva un cabe dcendo que ta y cua opnones crcuan en e cuarte
genera o en crcuos ben nformados o entre portavoces de Caudo. Nos
mantenen o ms ae|ados posbe de os ocaes, como apestados, y nos mtan a os
nformes de prensa ocaes y a as edcantes pero montonas hstoras de vaor
faangsta que cada da enan os perdcos espaoes.
Los ocaes de prensa e|ercan ta contro sobre os corresponsaes que
estos empezaron a comportarse como un montn de coegaas con su
maestra, o como un grupo de turstas arrastrados de un ado a otro por un
gua de a agenca Cook
|49|
.
Tan estrcta era a censura que os perodstas ms crtcos de a zona
rebede egaron a ponerse en stuacones de verdadero pegro para engaar
a os censores, como hzo en su da Noe Monks evando o envando sus
crncas a Franca
|50|
. Otro e|empo fue e caso de a |oven perodsta
norteamercana Frances Davs, que se gran|e e afecto de Harod Cardozo a
ofrecerse a sacar de pas sus artcuos no censurados y os de Edmond
Tayor, |ohn Eott y Bertrand de |ouvena. Lo poda hacer porque haba
ogrado obtener os savoconductos necesaros gracas a su beeza etrea y
aparente nocenca. A raz de esto, consgu traba|o en e ,ail 6ail como
ayudante de Cardozo, y pas as crncas esconddas en a fa|a
|51|
. Para
mantener as aparencas, Edmond Tayor escrba varos artcuos, unos para
su perdco y otros para Aguera. Sn embargo, en certas ocasones no
poda resstr a tentacn de ncur matera pomco en as versones que
entregaba a captn. En a saa de prensa se puso un avso que nformaba a
os perodstas de que estaba prohbdo referrse a os rebedes como
rebedes o nsurgentes, y a os repubcanos como eaes,
gubernamentaes o repubcanos. Los ncos trmnos permtdos eran
fuerzas naconaes espaoas o naconaes y ro|os
|52|
. E captn
Ignaco Rosaes, un monaro barceons tan racsta como Aguera, era uno
de os censores, y cuando vea en aguno de os despachos a paabra
rebede, reacconaba con voenca grtando: E|rcto "patrota", E|rcto
"nacona", E|rcto "banco". Todo e que utce e trmno "rebede"
perder sus savoconductos y tendr que abandonar e pas!. A Tubby
Cohen, un fotgrafo estadoundense, Rosaes e amarg a exstenca porque
era |udo; se neg a concedere savoconductos y fue hacendo comentaros
sobre su asqueroso nombre
|53|
.
Los censores examnaban as pubcacones extran|eras en busca de
artcuos hostes a os nsurgentes. Muchos perdcos brtncos y
estadoundenses e|ercan a autocensura emnando cuaquer referenca a a
ayuda que prestaba e E|e a as fuerzas franqustas, pues de o contraro e
castgo no se haca esperar. Kar Robson fue expusado de a zona rebede
porque su daro, e ,ail 34press, haba pubcado un edtora con a paabra
rebedes, pese a que no era e autor
|54|
. Aguera todava estaba a cargo
de a censura en Burgos cuando mand detener a F. A. Rce e 11 de
septembre de 1936. E perodsta haba escrto dos artcuos que, segn e
captn, mostraban una acttud poco respetuosa haca y su causa. E
prmero trataba sobre a educacn ngesa de Aguera y e segundo utzaba
as paabras terror nsurgente en referenca a ataque rebede contra Irn
de 1 de septembre de 1936. Este tmo no haba pasado por a censura
rebede porque Rce o haba envado desde Franca. Aguera e record as
seras consecuencas a as que se enfrentaban os perodstas que se referan
a os rebedes como nsurgentes y a os repubcanos como eaes o
tropas gubernamentaes en vez de ro|os. A contnuacn e d|o que
escogese entre rse de Espaa o quedarse ba|o estrcta vganca y sn
permso para cruzar a frontera, o que evtara que se satase a censura
franqusta. Rce decd marcharse. Su perdco, e 6orning -ost, mencon
a expusn de corresponsa en un edtora: E hecho revea urbi et orbi
que toda notca que saga de fuentes derechstas pertenece a reno de a
propaganda ms que a reno de os hechos
|55|
.
En genera, os corresponsaes que estaban en a zona nacona saban
que soamente os representantes de pubcacones aemanas, taanas y
portuguesas podan esperar un trato prvegado. A cambo, estos
perodstas escrban e tpo de artcuos que compacan a os rebedes,
pagados de aabanzas sobre e herosmo nacona y reatos horrbes acerca
de as atrocdades ro|as. Un buen e|empo de esto era Curo Mortar,
corresponsa de /a Stampa de Turn y prmer perodsta en obtener un
savoconducto de cuarte genera de Franco en Marruecos. Mortar
acompa a as coumnas rebedes en su sangrento avance de Seva a
Bada|oz. Sus crncas sobre a actuacn de E|rcto, escrtas con
consderabe admracn, |ustcaban ampamente a conanza de os
rebedes en e perodsta taano
|56|
. Con frecuenca, os artcuos pubcados
en a prensa portuguesa desveaban mucha nformacn. Por e|empo, una
crnca admta que muchos de os refugados que haban hudo por a
frontera de a matanza de Bada|oz haban sdo devuetos por a Poca
portuguesa a E|rcto espao. Todava ms sgncatvo era o que decan
os artcuos sobre a poscn prvegada de os perodstas portugueses. E
corresponsa de ,i%rio da 6anhE, que cubra as actvdades represvas de a
bruta Coumna Caste|n, escrb: Sgo as operacones |unto a
comandante de a coumna. En Seva, e 7 de agosto, durante una de sus
famosas emsones radofncas, e der rebede de a zona, e genera
Gonzao Ouepo de Lano, tras dar a benvenda pbcamente a un grupo de
perodstas portugueses, present en antena a Fx Correa, de ,i%rio de
/isboa, y despus e pas e mcrfono. Correa tambn fue nvtado a
cuarte genera de Franco, en e magnco paaco de a marquesa de
Yandur, y una vez a e Caudo e conced una arga entrevsta. E
portugus devov e favor a su antrn con un argo y aduador artcuo en
e que descrba su smpata radante, e descrba como un hombre de
medana atura y equparaba su patrotsmo con e de Hter
|57|
.
En otra ocasn nvt a Leopodo Nunes, de 5 Se#ulo, a que e
acompaase durante un va|e a Crdoba, y se pasaron as dos horas de
recorrdo en coche charando tranquamente. La andad que se estabec
entre eos hzo que un comprensvo Nunes fuese ms a que agunos de
sus coegas. A naes de agosto de 1936, e corresponsa portugus condu|o
desde Ayamonte, en Hueva, hasta Rotnto, donde os mneros socastas
todava resstan frente a os rebedes. Nunes d|o que se haba perddo, ogr
hacer varas entrevstas y se march sn que e pusesen trabas. A
contnuacn, se despaz hasta Seva, donde nform a genera Ouepo de
Lano de a stuacn, nmero y armamento de os mneros. E 27 de agosto,
Nunes pubc un artcuo en 5 Se#ulo aabando a operacn mtar que
haba apastado a resstenca de os mneros. Esa msma tarde, un satsfecho
Ouepo de Lano nvt a dstngudo perodsta portugus, don Leopodo
Nunes, a habar en su programa de rado. Nunes decar que a Guerra Cv
espaoa era una ucha entre un e|rcto goroso, apoyado por patrtcas
mcas, y una manada de monstruos, que nada tenen en comn con a
espece humana, porque o msmo asesnan a hombres no combatentes que
a mu|eres y nos, huyendo uego, como amaas cobardes, ante os
sodados de E|rcto nacona
|58|
.
E 26 de febrero de 1937, e cuarte genera de Franco emt una orden
drgda a os e|rctos de Norte y de Sur:
Aparte de os perodstas taanos provstos de savoconductos expeddos por este
Cuarte Genera, soo os perodstas aemanes y espaoes que adems de ese
documento posean una autorzacn especa para vstar e sector de dcho mando de
V. E. podrn hacero. Los de otras naconadades tendrn necesdad de r acompaados
por un oca de Prensa con savoconducto que acredte su cadad adems de poseer
os requstos anterores. No se permtr a estanca en e sector de cuaquer perodsta
sn estos requstos
|59|
.
A parecer, os corresponsaes taanos y aemanes tenan nstruccones
de evtar todo contacto con os perodstas de Gran Bretaa y Estados
Undos
|60|
. Resuta rnco que a bertad otorgada a os taanos por parte de
as autordades a cargo de a censura es causase probemas en aguna
ocasn. Indro Montane estaba con as fuerzas taanas cuando entraron en
Santander en agosto de 1937. En e artcuo que mand a 1l 6essagero d|o
que e avance sobre a cudad haba sdo un dese rea|ado con un soo
enemgo, e caor. Montane no se haba enterado de que a postura oca
de os comandantes taanos era que a conqusta de a cudad haba
ocurrdo tras una bataa muy reda y sangrenta, con a que se vengaba a
derrota de Guadaa|ara. Dspuestos como estaban a repartr medaas y
ascensos a partr de a versn oca de os hechos, exgeron ndgnados
que se retrase a Montane
|61|
.
En cuanto a os corresponsaes de os pases democrtcos, no a todos se
es trataba con a msma dureza. Haba agunas excepcones, sobre todo
varos mtares brtncos de extrema derecha y catcos. Arnod Lunn,
catco y promnente membro de Partdo Conservador, era un hombre
profundamente reacconaro y antguo aumno de a cebre Harrow Schoo.
A egar a Espaa recb una caurosa benvenda por parte de su ve|o
amgo Lus Bon, compaero de os amuerzos de a revsta de utraderecha
3nglish Re$iew en Londres. Lunn se mostr comprensvo con as dcutades
de Bon para organzar a censura y reconoc a ngrata tarea de espao,
que deba actuar como ntermedaro entre a Comandanca Mtar, cuyo
traba|o era ganar a guerra, y os perodstas, cuyo traba|o era nformar sobre
esta. Durante m va|e por Espaa, desde Irn a Agecras, e captn Bon y
sus coegas tuveron conmgo todo tpo de atencones. A Lunn e pareca
perfectamente aceptabe que os mtares espaoes quseran evtar por
todos os medos que os perodstas vesen ago comprometedor para sus
aados aemanes e taanos. Ms adeante escrb: A os aemanes, por
e|empo, que estn probando sus nuevas defensas antareas, es rrta
especamente a proxmdad de os perodstas franceses, pues se sospecha
que agunos de eos son espas de goberno francs, y uno en concreto ha
sdo arrestado por este motvo
|62|
.
Otro perodsta ngs que haba recbdo un trato reatvamente favorabe
era e corresponsa de avacn de 3$ening (ews de Londres, Nge Tangye.
Las entusastas cartas de recomendacn que traa de a Emba|ada en
Londres de Tercer Rech y de otros contactos aemanes hceron as decas
de Bon. Por ese motvo, puseron a dsposcn de Tangye un coche con
chfer y e permteron despazarse, cmara en mano, sn escota mtar, o
que era un prvego poco habtua. Sn embargo, e contacto drecto con a
readad no hzo mea en a asombrosa gnoranca de corresponsa. Adems,
aunque sus artcuos estaban enos de fasedades favorabes a os rebedes,
Tangye no se br de os msmos retrasos frustrantes que sufran e resto de
os corresponsaes. E perodsta arm, en reacn con os mercenaros
marroques que uchaban con os rebedes, que e sutn haba envado a
gran parte de su magnco e|rcto a Espaa, adems de a su propo
guardaespadas. En parte, deca estas cosas porque crea errneamente
que Franco hababa rabe con sotura. Tangye tambn asegur que a
Igesa catca no haba tomado partdo en a guerra hasta que a
profanacn de gesas y e asesnato de curas a forzaron a apoyar a causa
franqusta. Todava ms extraa sera su armacn de que e trotsksta
POUM haba ganado mportanca gracas a a ayuda sovtca
|63|
. Pese a todo,
as dcutades de Tangye con a censura rebede no tenan nada que ver con
su gnoranca, sno que eran ago comn a todos os corresponsaes.
Por eso, tras a derrota de Guadaa|ara, as autordades mtares taanas
empezaron a nstrur a a prensa extran|era y a evar a os perodstas a
vstar os sectores taanos de frente de Bbao. Tambn posean un servco
especa de correo para trasadar os nformes de frente a San |uan de Luz.
De esta forma, os mensa|es tardaban entre ocho y doce horas menos en
egar a Londres y Nueva York que aqueos que tenan que pasar por a
censura franqusta. E comandante Manue Lmbarr, de a Ocna de Prensa
en Vtora, amenaz a Reynods Packard, de Unted Press, con a expusn
nmedata de a zona nsurgente s vstaba e frente con os taanos. Ya va
sendo hora de que os des cuenta de que esta es una guerra espaoa. S
necestamos un poco de ayuda de exteror no es cupa nuestra. E otro ado
tambn a tene. Pero no pararemos hasta que ves esta guerra desde una
perspectva espaoa. Ms dfc sera para os censores rebedes romper a
estrecha reacn que e corresponsa de (ew )or* +imes, Wam P. Carney,
defensor a utranza de a causa franqusta, haba estabecdo con os ocaes
de prensa taanos
|64|
.
E trato que recbra |ohn Whtaker sera mucho ms snestro, pues
Aguera sospechaba, con razn, que e perodsta era contraro a a causa
nacona. Durante a etapa na de a marcha de E|rcto franqusta sobre
Madrd, Whtaker vstaba e frente sn escota. Una noche, a atas horas de a
madrugada, Aguera se present en su ao|amento con un agente de a
Gestapo y amenaz con fusare s vova a acercarse a prmera nea de
combate sn un membro de su persona. La prxma vez que ests soo en
e frente y te encuentres ba|o fuego cruzado, te dspararemos nosotros.
Dremos que caste en una accn enemga. Entrate ben!
|65|
.
Hubo, por supuesto, un pequeo nmero de perodstas que nunca
tuveron probemas con e aparato de censura gracas a su entusasmo por a
causa naconasta. Cec Gerahty, de ,ail 6ail, fue uno de eos. Nunca
haba ocutado su oposcn radca a a Repbca y, por o tanto, estuvo
encantado de saber que e genera Ouepo de Lano quera que dese una
breve chara en a rado para os muchos oyentes ngeses que haba no soo
en Espaa sno tambn en Gbratar y Marruecos. Tras varas copas de
|erez, Gerahty do un dscurso que, segn armara ms tarde, hzo que a
ocutor se e satasen as grmas. Entre as aabanzas que dedc a os
rebedes, procam: Por favor, recordad que Espaa no ucha para que se
puedan escrbr buenas crncas sobre una sere de vctoras espectacuares.
Unos eementos extraos han sembrado maas herbas en sus |ardnes y hay
que arrancar esas maas herbas. Supuestamente, Ouepo de Lano se
emocon tanto que hzo que tradu|esen e dscurso y o rept en su
programa a da sguente. O e |erez nub a memora de Gerahty, o os
medos de comuncacn de os naconaes decderon no menconar a
genera ctando sus paabras, porque en a prensa de Seva no aparece e
dscurso
|66|
.
E deseo de Gerahty de compacer a sus antrones o super con creces
F. Theo Rogers, un catco de Boston que haba servdo en as guerras de
Estados Undos contra Espaa en Cuba y en as Fpnas. Durante ambos
conctos, Rogers haba entabado amstad con Theodore Roosevet.
Despus, como perodsta, acab sendo drector de -hilippines Aree -ress y
se hzo muy rco. En a prmavera de 1936 sa de as Fpnas para pasar
unas argas vacacones en Espaa, donde tena muchos amgos entre a
arstocraca y e E|rcto. En 1937 aparec SpainF A +ragi# 9ourne, fruto de
sus observacones durante este perodo. E bro, que uca e progo
entusasta de Theodore Roosevet, era una denunca feroz de a Repbca y
un canto de aabanza a os rebedes. Entre otras cosas, Rogers armaba que
a campaa eectora de Frente Popuar a haba nancado Mosc y que a
vctora se haba consegudo con nuencas terrorstas y un fraude
eectora enorme. En readad, a voenca y e fraude eectora os haba
evado a cabo a derecha. Rogers tambn rept a absurda hstora de que
exsta un compot comunsta para mponer un goberno sovtco en Espaa,
y present e evantamento mtar como una reaccn contra e
ganstersmo de goberno repubcano.
En cuanto a a ntervencn extran|era durante a guerra, Rogers arm
que era totamente certo que haba regmentos enteros de rusos,
drgdos por ocaes rusos, uchando por e goberno de Madrd, ta y como
haban armado sus amgos espaoes. Como contraste a comentaro sobre
os sovtcos, Rogers escrb: He va|ado por toda a Espaa banca. No he
vsto nunca a un sodado u oca taano. Habr vsto como mucho a 150
aemanes, todos eos vncuados a a Legn Extran|era en cadad de
tcncos. Tambn aab e apoyo de Hter a Franco, aegando que e Fhrer
teme o que e comunsmo pueda hacer con nuestra cvzacn. Segn
Rogers, a vda en a Espaa repubcana estaba nmersa en una oeada
constante de terror, asesnatos, voacones y robos. De as e|ecucones en
masa y e terror de a zona rebede no deca nada. Arm, sn embargo, que
durante sus extensos va|es por a Espaa banca no haba vsto nnguna
muestra de desorden, nnguna sea de muchedumbres desorganzadas. Su
opnn de a represn franqusta era asptca en extremo. No haba sdo
testgo de voenca aguna, soo unas pocas e|ecucones, pero por o menos
haba un |uco, aunque fuese sumaro. Su reato sobre o que ocurra
cuando os franqustas tomaban una cudad era de o ms ngenuo: Se
ndca a os obreros que vuevan a sus tareas daras. Puede que hasta ese
momento hayan estado con os ro|os. Ahora deben ovdarse de a potca y
a guerra. Lo que cuenta es su presente y su futuro, no su pasado. Leg a
decr que haba encontrado obreros que estaban de acuerdo con as
e|ecucones ordenadas por as fuerzas bancas.
Cuando se pubc e bro de Rogers, e padre Francs Tabot, un |esuta
mportante, escrb un prefaco en e que expresaba su esperanza de que
SpainF A +ragi# 9ourne srvese para desusonar a todo estadoundense
que an crea en e burdo mto de a democraca espaoa que se profesa y
practca en os terrtoros a os que aman "eaes". A contnuacn, e
|esuta armaba que as concusones de bro cupaban a os repubcanos
de derogar os derechos fundamentaes, voar todas as bertades y crear
un reno de terror y caos. Y ratcan que a Espaa nacona ucha por a ey,
e orden, a cutura, a |ustca
|67|
.
Aunque no estuvese exactamente a msmo nve que Rogers, Wam P.
Carney, de (ew )or* +imes, demostr ser otro defensor entusasta de a
causa rebede. En os crcuos de a prensa neoyorquna se e apodaba e
agente de prensa de genera Franco en nmna de +he +imes
|68|
. Hasta
certo punto, se haba abrado e camno a escrbr un artcuo de despedda
de a zona repubcana muy crtco, que uego pubc como paneto en
Estados Undos, con o que ogr que a opnn de mundo catco
norteamercano se ncnase a favor de Franco. Constanca de a Mora
armara ms adeante que, como recompensa por revear os detaes
exactos de os empazamentos de artera en Madrd, os rebedes
entregaron a Carney a abandonar este a capta un unforme fascsta de
exceente cadad. De a Mora tambn aeg que, despus de a Guerra
Cv, Carney env una carta a cardena Gom, prmado de Espaa, dndoe
a enhorabuena por a vctora gorosa de Franco
|69|
. A raz de esto, Carney
ntent demandar a De a Mora por daos y per|ucos. Su abogado no
debat a armacn sobre as defensas antareas, porque no poda
hacero, pero argument con poca convccn que Carney no era fascsta,
nunca haba tendo en su posesn un unforme fascsta y, certamente,
nunca se haba puesto uno, y que en a carta no daba a enhorabuena a
Gom por su vctora gorosa, sno por a savacn de catocsmo en Espaa
gracas a a vctora de Franco
|70|
. E 18 de mayo de 1937, e emba|ador
estadoundense, Caude Bowers, nform a Departamento de Estado de
Estados Undos de que a estacn de rado taana en Saamanca haba
ofrecdo a os corresponsaes de guerra hasta dez m ras por dscursos
propagandstcos. Wam Carney estaba entre os que haban aceptado a
propuesta y, de acuerdo con as condcones mpuestas, termn su chara
con e grto franqusta: Arrba Espaa!
|71|
. No hay que ovdar que Carney
sera condecorado despus de a guerra por a catca Orden de os
Cabaeros de Con de Estados Undos, y se convertra en propagandsta de
a Guerra Fra a servco de goberno estadoundense tras a Segunda Guerra
Munda
|72|
.
En cuaquer caso, una vez eg a a zona nacona, Carney contnu con
a acttud de pomco artcuo de Madrd, manpuando as notcas en favor
de os rebedes y contra a Repbca. E da en que se destruy Guernca, por
e|empo, env un teegrama de tono trunfa a (ew )or* +imes para
nformar con eufora sobre a captura de Ebar y Durango. La versn que do
sobre as fuerzas vascas era terrbemente exagerada, y entre otras cosas
menconaba a exstenca de abundante artera moderna y una fuerza
area de cen avones, cuando en readad cas no egaban a os dez
|73|
.
Despus de bombardeo de Guernca, se sum enseguda a as as de os
profranqustas que argumentaban que a cudad haba sdo dnamtada por
os propos vascos, y tras vstara, escrb: La mayor parte de a
destruccn podra ser e resutado de ncendos y exposones con dnamta.
Tambn ct con aprobacn a caumna rebede de que uno de os
prncpaes testgos de bombardeo, e padre Aberto Onanda, era un |oven
cura apartado de sacerdoco
|74|
.
E 22 de |uo de 1937, Carney entrevst a poto estadoundense Harod
Dah, capturado tras trarse en paracadas sobre Brunete. Pese a que Dah
haba sdo vctma de duras amenazas, Carney e ct dcendo que e haban
tratado con amabdad y consderacn y exqusta cortesa. E grueso
de artcuo ntentaba dar a mpresn de que as Fuerzas Areas
repubcanas estaban totamente controadas por os rusos
|75|
. No fue a nca
vez que Carney nvent detaes en sus artcuos. En dcembre de 1937,
cuando os repubcanos an uchaban por defender a recn capturada
Terue, os rebedes emteron un comuncado armando que ya o haban
reconqustado, en o que resut ser una muestra de excesva conanza.
Carney pubc e comuncado y aad varas pnceadas de o ms
magnatvas sobre e recbmento de a pobacn a os sodados franqustas
con acamacones de |bo y saudos fascstas. Herbert Matthews no se
crey a hstora y reaz |unto a Robert Capa un pegrossmo va|e de tres
das de Barceona a Terue. A egar y ver que a cudad segua en manos
repubcanas, escrb un artcuo con una crtca mpcta a Carney:
Los rebedes nunca egaron a a cudad, nunca entraron en contacto con a
guarncn n os refugados en os stanos de Terue, nunca capturaron a nngn oca
de cuarte genera de goberno y, en concusn, nunca amenazaron de verdad a a
capta de provnca que sgue ba|o e mando rme de goberno. Est demostrado que,
para asegurarse de que cuaquer cosa en esta guerra es certa, uno tene que r en
persona y vero con sus propos o|os
|76|
.
Tras eer e artcuo de Matthews, |ay Aen teegra a Hemngway:
INFORMAMATTHEWSSU MATERIAL GRAN IMPRESION TODOS. CARNEYMETIDO BUEN LO SUS
IDEAS AHORA OBVIAS
|77|
.
A prncpos de abr de 1938, Carney y otros perodstas, entre eos Km
Phby, vstaron e campo de concentracn de a academa mtar de
Zaragoza, donde se encontraban os membros capturados de as Brgadas
Internaconaes. Uno de os brgadstas estadoundenses, Max Parker, d|o
que no habara con eos mentras Carney estuvese presente, pues estaba
convencdo de que era un propagandsta de Franco. Carney no se do a
conocer entre e grupo de perodstas, y ms adeante pubc un reato de a
vsta que no tena nada que ver con a penosa readad de os prsoneros.
Ctaba con aprobacn a tenente corone Lorenzo Martnez Fuste, |efe de
cuerpo |urdco de Franco, que estaba a cargo de a supervsn de as
sentencas de muerte: A os extran|eros se es trata gua que a os
prsoneros espaoes. Lo que no menconaba Carney es que esto
sgncaba hacnamento, nancn, pazas, e|ecucones y enfermedades
tanto para os vountaros nternaconaes como para os repubcanos
espaoes. E perodsta tambn armaba que os prsoneros estaban
encantados con e trato que recban, mpresonados con o ben que es
daban de comer y convencdos de que as condcones de su cautvero eran
mucho me|ores que as condcones que tenan cuando uchaban para a
Repbca. Parker reveara ms adeante que Carney haba fascado as
entrevstas utzando os documentos de os prsoneros que e factaron os
franqustas. En e msmo artcuo, Carney tambn ncua otra fasedad sobre
cmo e Comt Norteamercano de Ayuda a a Democraca Espaoa
recutaba vountaros, una asercn que daara os esfuerzos posterores de
a organzacn para recaudar fondos. Ms adeante nform errneamente
de que e cnsu de Estados Undos, Chares Bay, haba armado que e
Departamento de Estado no ba a hacer nada para ayudar a os vountaros
estadoundenses condenados a muerte por os franqustas. Tuvo que pubcar
una retractacn, pero su ntencn de debtar a campaa de recutamento
ya haba quedado patente
|78|
.
Carney se senta como en casa en a zona rebede. Tras vstar e
mprovsado campo de concentracn franqusta ubcado en e monastero
abandonado de San Pedro de Cardea, a dez kmetros de Burgos, Carney
escrb una crnca e 9 de |uo de 1938 que deca mucho de su sentdo de
a tca. Entre os prsoneros que vvan hacnados en e campo haba un
nmero mportante de brgadstas nternaconaes, a os que se someta
reguarmente a pazas y torturas. Cuando os carceeros ordenaron a os
estadoundenses que se drgesen a a zona de reunn para ser
entrevstados por Carney, estos amaron de nmedato a brgadsta rands
Bob Doye, que acababa de recbr una paza terrbe, para sustturo por
uno de eos y unrse a otra vctma de a tortura, Bob Steck. Carney nterrog
a os prsoneros, exgendo nformacn sobre qun es haba dado os
fondos para r a Espaa y cuntos pertenecan a Partdo Comunsta. Los
prsoneros estaban convencdos de que Carney estaba ntentando recopar
matera para mancar a reputacn de os brgadstas en Estados Undos.
Los portavoces de os norteamercanos, Lou Orntz y Edgar Acken, perodsta
tambn, contestaron que eran todos antfascstas y que no saban cuntos
comunstas haba entre eos. Le nformaron sobre as atroces condcones en
as que vvan y as pazas que recban, pero Carney se mostr escptco
sobre as denuncas de brutadad y se neg a vstar sus dependencas. Ante
esto, os brgadstas evaron a a saa a Doye y Steck y es evantaron a
camsa para que vese os argos verdugones en carne vva que tenan en a
espada.
La turbacn de Carney fue manesta. Orntz e d|o entonces que, s de
verdad quera ayudar a os prsoneros, deba nformar a Departamento de
Estado sobre as terrbes condcones en as que se encontraban. Pero, en
ugar de eso, Carney nform a |efe de a prsn; Orntz recb una paza y
sufr a reduccn de su racn de amentos. E perodsta pubc un artcuo
frauduento en e (ew )or* +imes, en e que descrba e campo en trmnos
dcos y armaba que os prsoneros tenan sucente espaco y buena
comda y agua. Segn Carney, cuaquer forma de matrato que pudera
tener ugar, sempre ocurra en respuesta a comportamento subversvo de
os prsoneros. Sn embargo, a pubcacn de sus nombres hzo que fuese
mposbe que os franqustas es e|ecutasen por as buenas
|79|
. E prsonero y
dbu|ante |mmy Moon satrz e artcuo de Carney en e boetn de notcas
candestno de campo, e San -edro 9ail (ews, con una carcatura en a que
se vea a os cautvos pasando e rato, eyendo y pescando en e ro,
mentras una enfermera vouptuosa atenda a os herdos
|80|
.
Carney fue testgo de ntercambo de catorce brgadstas e da 8 de
octubre de 1938. A otro ado de puente nternacona de Hendaya esperaba
a os prsoneros Davd Amargo, e representante de os Amgos de a
Brgada Abraham Lncon. Su msn era organzares e pasa|e de vueta con
os fondos que Lous Fscher e haba entregado de os haberes ceddos por e
goberno de Negrn. Segn Caude Bowers, que tambn estaba presente,
trataron a Carney con amabdad, pese a tenere una aversn horrbe.
Sn embargo, e reprocharon as mentras descaradas que haba escrto en a
crnca sobre San Pedro.
Lo acept sn demasado nters. Con todo descaro, nos d|o que haba mentdo
porque era a nca forma de hacer egar e artcuo a exteror; otra fasedad, dado
que o podra haber mandado desde Franca. Su armacn rotunda de que, segn
nuestra propa admsn, habamos sdo recutados por e Partdo Comunsta o por e
Comt Norteamercano, era de todo absurda. Durante a entrevsta no se haba tocado
e tema y a readad era muy dstnta.
La versn de Carney sobre os hechos no dce nada de que cuestonasen
su tca, pero hace especa hncap en que Amargo era comunsta y os
Amgos de a Brgada Abraham Lncon, una organzacn tapadera de os
comunstas
|81|
.
Carney fue uno de os corresponsaes brtncos y estadoundenses que
me|or reacn mantuvo con e aparato de censura rebede. Muy dstnto sera
e caso de Hubert Knckerbocker, un perodsta perro|o de fama munda
que, a travs de sus artcuos en e grupo de prensa Hearst, haba ayudado
mucho a a causa franqusta. Pese a todo, Knckerbocker fue arrestado
durante a campaa contra e Pas Vasco en abr de 1937
|82|
. E ncdente en
cuestn coocara a Aguera y a sus superores, en una stuacn muy
embarazosa. Caude Bowers, e emba|ador estadoundense, nform a
Washngton sobre os antecedentes de enfrentamento entre Knckerbocker
y as autordades rebedes:
E genera Franco es cada vez ms ntoerante con os corresponsaes de guerra que
acompaan a su E|rcto. A empezar e ataque contra Maga, no os de| entrar. Estos
hombres evaban meses con y haban escrto artcuos de o ms favorabes a a
causa franqusta. S aguno mereca su aprobacn era Knckerbocker. Hace cnco meses
yo e vea con frecuenca, y ya entonces consderaba que a vctora de Franco era
nevtabe e nmnente. Regres a Estados Undos hace tres meses y ahora e han
envado de vueta otra vez. Le he vsto dos veces en m casa de San |uan de Luz. Estaba
esperando un permso para cruzar a frontera y voverse a unr a E|rcto. Le acaban de
nformar de que no puede contnuar con su va|e a Espaa. La nca expcacn que
puede dar uno a esta negatva es que hay ago en as crcunstancas presentes que e
genera Franco no quere que se pregone por e mundo. Knckerbocker se ha quedado
estupefacto con este cambo de acttud
|83|
.
Pese a que e haban prohbdo adentrarse en Espaa, e ntrpdo
Knckerbocker atraves a frontera una semana ms tarde. Le atraparon y
encarcearon en San Sebastn durante trenta y ses horas, y no e sotaron
hasta que su amgo y compaero de profesn, e perodsta Randoph
Church, mont un gran escndao. A contnuacn e expusaron de pas.
Knckerbocker estaba convencdo de que o ocurrdo se deba a una denunca
de captn Aguera, y su venganza fue devastadora. E 10 de mayo de 1937,
e perodsta perro|o pubc en e Washington +imes un artcuo en e que se
mtaba a descrbr e tpo de socedad que os mtares rebedes paneaban
estabecer en Espaa, basndose en as opnones antsemtas, msgnas y
antdemocrtcas de Aguera, y en especa, en su armacn de que vamos
a e|ecutar a cncuenta m personas en Madrd. Y no mporta adnde ntenten
escapar Azaa y Largo Cabaero (e presdente de goberno) y e resto, pues,
aunque tengamos que estar aos buscndoes por e mundo entero, es
atraparemos y mataremos a todos y cada uno de eos. E 11 de mayo de
1937, |erry |. OConne, de Montana, ct argo y tenddo e artcuo de
Knckerbocker en e Congreso de Estados Undos. Con e bombardeo de
Guernca tan fresco en a mente de todos, a accn de corresponsa tuvo
que ser un duro gope propagandstco para os franqustas.
E artcuo panteaba una pregunta hpottca sobre e tpo de socedad
que Franco estabecera s ganaba a guerra, y a contestaba usando as
paabras de Gonzao Aguera, convertdo en e magnaro comandante
Snchez. En , Aguera deca:
No es soo una guerra de case, tambn es una guerra de razas. No o entendes
porque no te das cuenta de que en Espaa hay dos razas: una raza escava y una raza
gobernante. Los ro|os, desde e presdente Azaa hasta os anarqustas, son escavos.
Nuestra obgacn es devoveres a ugar que merecen -o sea, coocares as cadenas
otra vez, s preeres decro as-. La cupa de esta guerra a tene e sstema moderno
de acantarado. Sn duda, porque s a a seeccn natura no e hubesen puesto
trabas, habra acabado con a mayora de as amaas ro|as. Azaa es un e|empo
tpco. Probabemente hubese muerto de parss nfant, pero e savaron as madtas
coacas. Tenemos que acabar con as coacas.
A parecer, a vctora de F. D. Roosevet en as eeccones presdencaes
tuvo varos das agdo a Aguera, que coment a respecto: De o que no
te das cuenta es de que cuaquer demcrata estpdo, o como queran
amarse, se presta a cegas a os nes de a revoucn "ro|a". Los
demcratas sos todos servos de bochevsmo. Hter es e nco que sabe
reconocer a un "ro|o" cuando o ve. Su expresn favorta era: chaes y
mtaes!. Ouera abor os sndcatos y castgar a aacn a estos con a
pena de muerte. Para os obreros ndustraes, Aguera defenda a
admnstracn paternasta de os dueos de as fbrcas, y para os
campesnos, una servdumbre benevoente. Tambn opnaba que a
educacn tena efectos perncosos, como recoge Knckerbocker: Debemos
destrur a proe de escueas "ro|as" que a amada "repbca" nsta para
ensear a os escavos a rebearse. A as masas es basta con eer o
sucente como para entender rdenes. Debemos restaurar a autordad de
a Igesa. Los escavos a necestan para que es ensee a comportarse. Su
opnn sobre as mu|eres no haba cambado mucho de o que en su da ya
expres ante Whtaker: Es deporabe que as mu|eres voten. Nade debera
votar, y mucho menos as mu|eres. Los |udos eran una peste
nternacona y a bertad, un engao utzado por os "ro|os" para tomar
e peo a os supuestos demcratas. En nuestro estado, a gente tendr
bertad para caarse a boca
|84|
.
Otro corresponsa que pareca smpatzar con os rebedes era Harod A. R.
Phby, apodado Km por e hroe de un cuento de Rudyard Kpng sobre un
espa. Como Knckerbocker, Km acabara per|udcando a a causa rebede,
pero de forma muy dstnta. Le recberon con os brazos abertos porque era
e corresponsa de +imes, y adems haba sdo recomendado por a
Emba|ada aemana de Londres. Correspond a su conanza escrbendo
artcuos favorabes a a causa rebede que deetaron a sus antrones, pero
a verdad es que Phby era un espa ruso. Edth Suschtzky, una cazataentos
de NKVD, e haba recutado en Londres en e verano de 1934. Suschtzky
estaba casada con e doctor Aex Tudor Hart (que ms adeante servra en
os servcos mdcos de as Brgadas Internaconaes en Espaa) y era amga
de a mu|er austraca de Phby, Ltz Fredman. Phby recba una nstruccn
paternasta por parte de su controador o agente a cargo de su caso,
Arnod Deutsch, que traba|aba a as rdenes de Aeksandr Orov, |efe de a
seccn de NKVD en Londres y que ms adeante desempeara un pape
cruca en a Guerra Cv espaoa. Como Phby era conocdo por sus
tendencas zquerdstas, para que pudese ser recutado por e Foregn Omce
o os servcos secretos brtncos tenan que enterrar su pasado. Con este n
se e puso a traba|ar en una pequea revsta amada Re$iew o= Re$iews,
donde se afan en abrarse una magen de hombre sn convccones potcas
aunque ago bera
|85|
.
Este empeo e srv de trampon para consegur traba|o en a Anglo-
Russian +rade <a;ette, una pubcacn que evaban unos hombres de
negocos ngeses con ntereses comercaes en a Rusa prerrevouconara, y
que, a o|os de Mosc, estaban vncuados a os servcos secretos brtncos.
Como no haba nnguna posbdad de que os rusos es devovesen e
dnero, a <a;ette se ba a garete y sus propetaros decderon convertra,
con e apoyo de Tercer Rech, en una pubcacn angoaemana. Phby fue
nombrado drector y tambn pas a formar parte de a Fraterndad
Angoaemana, una organzacn formada por hombres de negocos,
membros de paramento y persona|es de a ata socedad anes a a causa
naz, a os que Church se refera buronamente como a brgada He
Hter. Esto no soo aument a credbdad de Phby, sno que tambn e
permt recoger nformacn para Mosc sobre a magntud de apoyo
brtnco a Hter. Orov, que acababa de ser desenmascarado, abandon
Londres y fue reempazado por Theodore May, de orgen hngaro. |usto
cuando Phby estaba a punto de ser despeddo por e Mnstero de
Propaganda aemn por no haber adoptado an una nea caramente
pronaz, fue nformado por sus controadores rusos de que ba a ser envado
a Espaa, hacndose pasar por un perodsta pronaz en a zona rebede:
Me d|eron que, adems de recoger nformacn, era prmorda que en este
va|e adqurese buena reputacn y me estabecese como perodsta para
obtener un traba|o todava ms mportante. Se esperaba que recopase
datos para os rusos sobre as aportacones potcas y mtares de os
aemanes e taanos a esfuerzo bco franqusta, y que eso msmo e
evase a ser chado por os servcos secretos brtncos como posbe
topo o nformante
|86|
.
La tapadera de Phby era a de un perodsta ndependente, y con este n
haba ogrado a acredtacn de 3$ening Standard ondnense y de una
revsta aemana amada <eopoliti#s. A travs de a Emba|ada de Aemana,
entr en contacto con e duque de Aba, que era e agente dpomtco de
Franco en Londres. E duque e proporcon cartas de recomendacn, una de
eas drgda a Pabo Merry de Va, que por aque entonces estaba a cargo
de a censura en Taavera de a Rena. Ms adeante Phby escrbra:
M msn nmedata conssta en obtener nformacn de prmera mano sobre todos
os aspectos de esfuerzo bco fascsta. Despus, e pan era transmtr en persona a
mayor parte de esta nformacn a contactos sovtcos ubcados en Franca y, ms
ocasonamente, en Ingaterra. Pero, para as comuncacones urgentes, me haban dado
un cdgo y una sere de dreccones tapadera fuera de Espaa. Antes de rme de
Ingaterra, haban escrto as nstruccones sobre e uso de cdgo en un trocto de una
mna que pareca pape de arroz y que normamente evaba en e boso pequeo de
os pantaones.
Pero, adems, Phby tena que encontrar a manera de ntroducrse en e
cuarte genera de Franco e nformar sobre todo o reaconado con os
controes, e persona y as posbes agunas de segurdad, con e ob|etvo de
factar un ntento de asesnato contra e Caudo. E 3 de febrero de 1937,
Phby sa de Londres camno a Seva. A prncpo fue nformando a sus
contactos rusos sobre a stuacn mtar, as entregas de armamento, e
movmento de tropas y a poscn de os aerdromos. Estos datos se
transmtan entonces a os repubcanos
|87|
.
Aunque nunca se descubr a tapadera, en abr de 1937 Phby estuvo a
punto de termnar frente a peotn de fusamento en Crdoba, adonde
haba do tras ver un carte que anuncaba una corrda de toros. La
oportundad de combnar una vsta a a paza con un va|e a frente este de
a cudad haba sdo demasado tentadora para Phby. Por desgraca, no e
haban nformado de que necestaba un savoconducto especa para entrar
en o que era una zona mtar restrngda. La Guarda Cv e arrest en
medo de a noche y e ev a su cuarte genera. Regstraron
mnucosamente su equpa|e y e nterrogaron. Phby tema que
descubresen os cdgos secretos a revsar su ropa. Cuando e pderon que
se vacase os bosos, se e ocurr trar a cartera a a mesa y, mentras os
nterrogadores se anzaban sobre ea, ogr hacer una boa con e pape en
e que estaban escrtos os cdgos y tragrsea
|88|
.
Phby regres a Londres en mayo de 1937. Tras dar parte, sus
controadores decderon recomendar que se e exmese de partcpar en a
trama para asesnar a Franco. A cambo, e ordenaron que se as arregase
para encontrar traba|o como corresponsa de aguno de os perdcos
mportantes, para as acercarse a os servcos secretos brtncos. Gracas a
su padre, Harod St. |ohn Brdger Phby, un arabsta muy nuyente, e +imes
e contrat e 24 de mayo como susttuto de |ames Hoburn, que haba
cuberto a campaa de Pas Vasco. A naes de |uno de 1937, tras vover a
vstar a Emba|ada de Aemana, Phby eg a Espaa, donde su conexn
con |oachm von Rbbentrop pagara dvdendos. Las recomendacones que
traa desumbraron a Bon, que concuy que Phby era un tpo decente
cuyos nformes nspraban conanza porque era muy ob|etvo y todo un
cabaero, opnn que comparta con Merry de Va. La Nocheve|a de
1937, durante a bataa de Terue, Phby sobrevv a os dsparos de a
artera repubcana contra e coche en e que ba con otros tres
corresponsaes, que pereceron en e ataque. La Cruz Ro|a de Mrto Mtar
con a que fue condecorado por e propo Franco responda tanto a a brecha
que se hzo en a cabeza como a a mportanca que haba adqurdo. A partr
de entonces, Phby cubr a ofensva de as tropas franqustas desde Terue
haca e mar, y uego a bataa de Ebro. Fue uno de os prmeros
corresponsaes que entr en Barceona con as fuerzas de ocupacn, o que
fue para una experenca muy doorosa, e peor momento de m vda
|89|
.
Ms tarde armara: Resutar herdo en Espaa ayud nmensamente a m
carrera, como perodsta y como espa; eso es nnegabe. Se me abreron
todo tpo de puertas. Pese a todo, no es descabeado pensar que Phby
ng ms dao a esfuerzo bco franqusta que os corresponsaes que
ntentaban satarse a censura envando sus crncas desde Franca.
S se hubera egado a descubrr e verdadero ob|etvo de Phby, Bon se
habra encontrado en una stuacn un poco humante, dada a caurosa
benvenda que haba dado a espa. En cuaquer caso, a captn e quedaba
poco tempo como |efe de servco de prensa rebede, cargo que vena
ostentando desde a sada de Mn Astray y a transformacn, en enero de
1937, de a Ocna de Prensa y Propaganda en a Deegacn para Prensa y
Propaganda, ba|o e mando de Vcente Gay. Bon tambn haba sobrevvdo
a a susttucn de Gay por Manue Aras Paz. Sn embargo, su fracaso a
desmentr e bombardeo de Guernca fue su perdcn
|90|
. Adems, e furor
que caus a destruccn de a cudad vasca concd con a puesta en
bertad de Arthur Koester y con a pubcdad hecha sobre su arresto y e
pape de Bon en todo e asunto.
Aarmado por o per|udca que era todo eso para a causa naconasta, e
marqus de Mora, Frederck Ramn Bertodano y Wson, coordnador
angoespao de a propaganda profranqusta en Londres, se drg a toda
prsa a Saamanca para avsar a Caudo. Bertodano, como otros
smpatzantes naconastas, se haba credo a hstora de os dnamteros
vascos, pero e preocupaba e dao que os nformes sobre e bombardeo
estaban causando a os naconaes. Le supc a Franco que se evase a cabo
una nvestgacn para que saese a a uz a verdad de o ocurrdo.
Lgcamente, e Generasmo se neg y se mt a prometer que renovara
as decaracones que haban hecho en su momento utzando otras formas.
Sn embargo, e marqus de Mora, |unto con otro propagandsta franqusta,
e brtnco Arthur Loveday, se reun con Manue Aras Paz, que acababa de
ser nombrado deegado de Prensa y Propaganda, y e convenc de que Bon
estaba perdendo e apoyo de corresponsaes brtncos que, en readad,
eran favorabes a a causa nacona. Es posbe que a presn que e|erceron
entre os tres fuese sucente como para que Franco desttuyese a Bon,
reempazado de nmedato por Pabo Merry de Va, que e 18 de mayo haba
ascenddo de |efe de prensa de frente en Madrd a |efe de reacones con a
prensa extran|era en Saamanca y Burgos. A partr de entonces, e trato a os
corresponsaes me|or un poco, e ncuso e msmo Franco eg a recbr a un
grupo de eos e 15 de |uo de 1937, para nformares de que a censura en
su Espaa era mucho ms suave que en a zona repubcana. Bon fue
nombrado envado especa de a Deegacn en Gran Bretaa, Pases
Escandnavos y Estados Undos, puesto en e que tena que e|ercer presn
sobre potcos y medos de comuncacn. En febrero de 1938, fue nombrado
|efe de Servco Nacona de Tursmo, y pas a ocuparse de organzar vstas
turstcas a os ugares de nters en a zona rebede
|91|
.
E trato que recb e prmer perodsta en egar a Guernca despus de a
ocupacn rebede, ustra a brutadad que os naconastas utzaron para
manpuar as notcas de bombardeo de a cudad. Se trataba de francs
Georges Bernard, de /e -etite <ironde, que prevamente haba estado con
as fuerzas rebedes en San Sebastn, Ovedo y Toedo. E 29 de abr, sn
embargo, haba voado de Barrtz a Bbao, donde as autordades
repubcanas de Pas Vasco e entregaron unos savoconductos, y de a
condu|o hasta Guernca sn saber que estaba ya en manos rebedes. Le
detuveron a punta de pstoa nada ms egar y e acusaron de espona|e.
Cuando un oca pregunt qunes eran Bernard y su gua, os captores
responderon: Son comunstas que se hacen pasar por perodstas. Se
sav gracas a a ntervencn de un corresponsa taano, Sandro Sandr,
que respond por , dndoe as e tempo que necestaba para tragarse as
cartas comprometedoras que evaba encma. Fue entregado a captn
Aguera, quen acept que probabemente no era un espa, pero e acus de
contravenr e decreto rebede que condenaba a muerte a cuaquer
perodsta extran|ero que, habendo traba|ado en a zona franqusta, se
encontrase en compaa de as fuerzas repubcanas. Se fus a su chfer y
a dos perodstas vascos que haban estado con esa maana en Bbao, y
que cansados de esperar a que es entregasen os savoconductos
necesaros, se haban marchado por su cuenta a Guernca. Bernard pas
trenta y ses horas ba|o arresto hasta que Aguera e d|o que e berara con
a condcn de que escrbese un artcuo agradecendo a os generaes
Franco, Moa y Sochaga su cemenca. E perodsta cump con o acordado
a egar a Franca. E hecho de que Maet-Dauban sguese ncomuncado y
condenado a muerte pudo muy ben nur en que Bernard, y de hecho otros
perodstas, secundaran a nea rebede. Ese parece que fue e caso de
Georges Botto, e susttuto de Maet-Dauban como corresponsa de a Havas
Agency. Ba|o a orentacn de Aguera, Botto escrb una crnca que
sostena a versn de os naconaes de que Guernca no haba sdo
bombardeada sno ncendada por os propos vascos
|92|
.
E nombramento de Merry de Va me|or e trato a os corresponsaes en
e da a da, sempre y cuando no hcesen preguntas ncmodas o ntentasen
envar nformacn comprometedora. Guernca entraba en esta categora.
Aunque Bon haba sdo susttudo, e aparato de prensa a competo,
ncudo Aguera, coabor en e encubrmento de bombardeo de a cudad
vasca, que se ocutara durante aos. A corto pazo, esta tctca mpcaba a
vganca ntensa de perodstas dscrepantes que ntentasen acercarse a
as runas de a cudad y a expusn de os que escrbesen crncas
desfavorabes. Tambn supuso que os perodstas que smpatzaban con a
causa rebede recbesen drectrces ms severas sobre a redaccn de sus
artcuos
|93|
.
Tras e revueo de a campaa vasca, Aguera fue transferdo de Estado
Mayor de Moa a a Deegacn de Estado para Prensa y Propaganda
|94|
. Este
cambo no afect a su deseo de estar drectamente nvoucrado en os
combates. Aguera tom parte en e asato a Santander que tuvo ugar a
contnuacn, acompaando de nuevo a as brgadas navarras. De hecho,
entr en a cudad vencda dos horas antes de que egase nnguna fuerza
nacona, |unto a corresponsa de +imes, Km Phby. Aguera condu|o a
travs de mes de mcanos repubcanos, todava armados pero totamente
parazados y abatdos ante a rapdez de a derrota
|95|
. Poco despus, Vrgna
Cowes se encontr en medo de a cudad recn capturada. E captn
Aguera se ofrec a evara hasta Len, donde estara ms cerca de cuarte
genera de Franco mentras e Caudo contnuaba con su ofensva sobre
Asturas. Tena un Mercedes amaro caro, con dos fuses grandes en e
asento de atrs y un chfer que conduca tan ma que soan anmare a
que durmese. Con sus botas y pantaones de cabaera y una gorra con
una bora azu cogando de ea, Aguera se comportaba a voante como s
montara un cabao de carreras. Como as carreteras estaban enas de
refugados y tropas taanas, se dedcaba a nsutar desde e coche a os
otros vehcuos. De vez en cuando se que|aba y deca: No se ve a nnguna
chca guapa. Mentras no tengan cara de sapo, as chcas sempre
encuentran sto en agn camn taano. La presenca de un corresponsa
extran|ero no pareca afectare o ms mnmo. S cabe, su conversacn se
vov todava ms grosera a tener deante a a seorta Cowes, una mu|er
atractva que se pareca un poco a Lauren Baca. Se par a preguntar e
camno a aguen que resut ser aemn, tras o cua coment: Buena
gente, estos aemanes, pero demasado seros; nunca van con mu|eres, pero
me magno que no han vendo a eso. S matan a sucentes ro|os, se es
puede perdonar todo
|96|
. Segn narra a propa Vrgna Cowes, e captn e
d|o:
-Madtos ro|os! Oun es manda meter deas en a cabeza de a gente? Todo e
mundo sabe que a gente es dota y que es mucho me|or para todos que se es dga
cmo hacer as cosas en vez de que o ntenten por s soos. E nerno no es sucente
castgo para os ro|os. Me gustara empaaros a todos y veres retorcerse como
agart|as.
E captn hzo una pausa para ver e efecto de sus paabras, pero yo no d|e nada y
eso parec sacare de sus casas.
-Soo hay una cosa que ode ms que a un ro|o -d|o ndgnado.
-Ou cosa?
-Las perodstas sentmentaodes
|97|
!
Tras e bochorno de Guernca, os perodstas que smpatzaban con a
causa rebede empezaron a recbr drectrces cada vez ms severas sobre a
redaccn de sus artcuos. Vrgna Cowes eg a a Espaa nacona |usto
antes de a entrada de os taanos en Santander e 26 de agosto de 1937. Le
parec que e ambente en Saamanca apestaba a paranoa. Ms adeante
escrbra:
Me pareca pegroso evar a contrara. Una mu|er, a esposa de un funconaro de
Departamento de Asuntos Exterores, me pregunt cmo me atreva a andar por as
caes de Madrd. Le haban contado que haba tantos francotradores que os cuerpos se
amontonaban en as cunetas y se de|aban pudrr en as acantaras. Cuando e d|e que
eso no era certo se puso agresva, y uego me enter de que me haba denuncado
como sospechosa. Otro hombre me pregunt s haba vsto a os ro|os dar de comer
prsoneros a os anmaes de zoo. Le d|e que e zoo evaba meses vaco y se qued
atnto. Otro ms, Pabo Merry de Va, |efe de a Prensa Extran|era, se | en a pusera
de oro que evaba puesta: Me magno que no a evaba en Madrd, d|o sonrente.
Cuando e contest que a haba comprado en Madrd se ofend muchsmo, y a partr
de entonces soo me saudaba con una fra ncnacn de a cabeza desde e|os
|98|
.
En un va|e a Asturas en e que acompa a Aguera, Cowes susct a
ra de captn a sugerr que os repubcanos haban voado un puente no
como un acto gratuto de destruccn, sno para entorpecer e avance de os
naconaes. Aguera se veng de|ndoa soa en e coche durante varas
horas. A contnuacn, Cowes se neg a saudar a un ato oca. Encenddo
de raba, e captn d|o: Has nsutado a a causa nacona. Las cosas no van
a quedar as. Tras un nforme de Aguera, Merry de Va se neg a entregar
a a perodsta os savoconductos necesaros para abandonar Espaa. Otros
perodstas e d|eron que se haba expeddo una orden de arresto en su
contra. Con a ayuda de duque de Monteano, a quen conoca de antes,
Cowes consgu egar a Burgos y, desde a, otro amgo, e conde de
Churruca, a ayud a trasadarse hasta San Sebastn. En a cudad vasca,
medante un subterfugo, e prmer secretaro de a Emba|ada brtnca,
Geohrey +omm Thompson, ogr sacara por a frontera francesa
|99|
. Como se
puede ver en e caso de Cowes, e trato de Bon y Aguera a os
corresponsaes dstaba mucho de os esfuerzos de Arturo Barea, Ise Kucsar
y Constanca de a Mora para factar a recopacn de nformacn a os
perodstas de a zona repubcana.
Cuando os franqustas egaron a Barceona, a prensa extran|era fue
transportada en una ota de musnas. Sn embargo, os perodstas no
podan r a nngn sto sn a supervsn de un oca. Cedrc Sater, de
,ail 6ail, se haba quedado en a capta cataana cuando os dems
corresponsaes que estaban cubrendo a a Repbca fueron evacuados,
convencdo de que a poscn derechsta y profascsta de su perdco e
protegera. Aunque os nuevos conqustadores e trataron con desdn, as
cosas podran haber sdo mucho peores s no ega a ser por un cabe que e
,ail 6ail env a cuarte genera de Franco en Burgos. Manue Lmbarr,
que por aque entonces ya era corone, hzo amar a Sater para nterrogaro.
A parecer, e corone estaba escandazado porque e perdco haba
resatado, en defensa de perodsta, a tota ob|etvdad de sus
nformacones. Sn embargo, como e corone tena rdenes de no hacer nada
que pudese dsgustar a ,ail 6ail, env a Sater a Burgos para que a se
decdese sobre su suerte. A egar, e corts |efe de prensa, Pabo Merry de
Va, e nform de que no poda segur traba|ando en Espaa como
corresponsa, pues a parecer exsta e pegro de que vovese a caer en e
pecado de a ob|etvdad
|100|
.
.egunda parte
Ms all del periodismo
/
0Los o1os # o+dos de .talin en Madrid2
Ascenso # ca+da de Mi1a+l 3oltso4
En e verano de 1938, M|a Kotsov, uno de os escrtores y perodstas
ms cebres de Rusa, fue nombrado membro de Sovet Supremo de a
Repbca Federa Socasta Sovtca Rusa. Este gaardn supona e
reconocmento a una dstnguda trayectora profesona en a que haba
desempeado, entre otras cosas, un pape actvo y sn duda audaz durante
a Guerra Cv espaoa. E pbco ruso devor con avdez sus crncas de
Espaa, pubcadas a daro en -ra$da desde e 9 de agosto de 1936 hasta e
6 de novembre de 1937. Durante a prmavera y e verano de 1938 se
pubc por entregas, y con gran xto, e apasonante daro de sus proezas
en Espaa. Kotsov estaba en e punto gdo de su fama. Ese msmo otoo,
mentras pasaba una veada en e Bosho, Stan e nvt a su paco y e d|o
o mucho que e gustaba su daro de a guerra de Espaa. E dctador e
nvt a contnuacn a dar una conferenca para presentar Historia del
-artido :ol#he$i"ue, bro que msmo haba drgdo. Era una muestra
consderabe de favortsmo oca. Dos das antes de a conferenca, Kotsov
recb una nueva dstncn a ser nombrado membro de a Academa de
Cencas. E 12 de dcembre, a tma hora de a tarde, un Kotsov radante
cump con su promesa a Stan y present e bro en a Unn de Escrtores.
La chara fue recbda caurosamente. Esa msma noche, poco despus de
haber egado a su despacho de -ra$da, se presentaron unos agentes de
NKVD (Comsarado Popuar de Asuntos Internos) y se o evaron con eos.
Tras un perodo de cas catorce meses sometdo a nterrogatoros y torturas,
Kotsov fue fusado. E motvo exacto de a cada en desgraca de seme|ante
ceebrdad sgue sendo un mstero.
H|o de un artesano |udo, M|a Emovch Fredand Kotsov nac en Kev
en 1898 y acabara acanzando una gran fama en a Rusa sovtca. Se
march de Ucrana sendo muy |oven para estudar medcna en a
Unversdad de San Petersburgo, pero e estado de a Revoucn rusa e
arrastr a a potca. Partcp en a guerra cv rusa medante a eaboracn
de propaganda potca para e 5*na )ug (abrevatura de )u;hn, sureo)
R5S+A de E|rcto Ro|o, un boetn nformatvo sobre e frente de sur. En
1918 ngres en e Partdo Comunsta, y en marzo de 1921 partcp en a
represn de evantamento de os marneros de Kronstadt. A partr de
entonces se convrt en una gura destacada de mundo de perodsmo.
Tambn fue avador y reaz vueos de arga dstanca, entre os que
destaca e que abr a ruta Mosc-Ankara-Tehern-Kabu. En 1931 pubc un
bro ttuado @ho#hu letat0 (Ouero voar). Kotsov fue uno de os poneros
de a nacente ndustra area de a Unn Sovtca, y partcp en a
construccn de avn 6a4im <or*i. Escrb artcuos reastas y muy vvos
sobre sus hazaas en e are, sus experencas como taxsta y paracadsta, y
sus argos va|es a travs de Asa y Europa
|1|
. Sus obras perodstcas y
teraras estuveron sapcadas desde e prncpo con reatos de sus
aventuras. A o argo de toda su trayectora profesona mostr certa
tendenca a promoconarse, cosa que pudo haber contrbudo a su fata
destno.
Los probemas posterores de Kotsov tambn se deberon a su actvdad
potca durante a dcada de 1920. Pertenec a a Oposcn de Izquerdas y
fue protegdo de Lev Sosnovsky, un ve|o bochevque y perodsta de taento
cercano a Kar Radek. En 1923, para rrtacn de Stan, Sosnovsky pubc
un fotomonta|e en a revsta 5gonio* ttuado Un da en a vda de Trotsky.
Tras a deportacn de Lon Trotsky en 1927, Sosnovsky defend a causa de
su amgo con vaenta, un e|empo que no sgu Kotsov. Cuando Sosnovsky
fue arrestado en 1928, Kotsov se desvncu nmedatamente de su mentor,
acttud que provoc que a amante de Sosnovsky e dera una bofetada en
pbco en e =oer de teatro Bosho poco despus
|2|
. En 1929, Kotsov
partcp en as ceebracones de cncuenta cumpeaos de Stan con un
panegrco en e que comparaba a nuevo dctador con Lenn
|3|
. Habendo
renegado de su pasado, Kotsov no tard en adqurr renombre en e mundo
de a prensa sovtca. Fue drector de un gran nmero de pubcacones,
entre otras 5gonio*(1928-1939), @ro*odil(1934-1938), .huda*(1928-1930) y
Ga Rube;hom(1932-1938). Su nombramento como |efe de a poderosa
asocacn sovtca de revstas y perdcos e ev a ser uno de os
persona|es ms nuyentes de a potca cutura sovtca de a dcada de
1930. Adems, como presdente de comt nternacona de a Unn de
Escrtores Sovtcos, desempe un pape fundamenta en a dfusn de a
potca de Frente Popuar
|4|
. Pese a todo, Kotsov nunca ogr berarse
enteramente de su pasado trotsksta.
Pese a su crecente preemnenca en e mundo teraro, Kotsov fue
sempre un hombre de accn. En e funera de gran poeta y dramaturgo
Vadmr Mayakovsky, faecdo e 24 de abr de 1930, Kotsov se prest
vountaro para conducr e coche fnebre. Ocamente se d|o que
Mayakovsky se haba sucdado por un desengao amoroso, y es verdad que
e poeta estaba desmorazado y desusonado por a marcha de a potca
sovtca, pero corran rumores de que os servcos secretos o haban
asesnado debdo a carcter cada vez ms ndvduasta de sus escrtos.
Una gran muchedumbre se congreg para rendre homena|e y sgu e
fretro como un corte|o fnebre a sar de a Unn de Escrtores. Sn
embargo, Kotsov condu|o tan rpdo que de| atrs a corte|o. Es de suponer
que esta accn fue e resutado de a mpetuosdad de un hombre que en su
da haba sdo taxsta, en vez de una estratagema de goberno para reducr
a magntud de homena|e popuar a Mayakovsky, mtando a maa prensa
de su noportuna muerte
|5|
.
En 1932, una conocda de Kotsov en Mosc, Pauna Abramson, que por
aque entonces tena decsete aos, se encontr con e perodsta en a
Emba|ada sovtca de Bern. Le descrb como una persona de estatura
ba|a, regordete, que usaba anteo|os con entes de aumento y que nos
observaba con curosdad. Los o|os con os que a mraba daban a
entender que se trataba de un mu|erego
|6|
. Kotsov, sn duda, era a anttess
de apparat#hi* grs y adusto. E hngaro Arthur Koester nos da una dea de
esto |uven e rreverente de Kotsov en su reato de un epsodo que tuvo
ugar en Pars en 1935. Con e perodsta estaban Maxm Ltvnov, comsaro
de Asuntos Exterores, y Aeksander Rado, agente candestno de os
servcos de ntegenca de as Fuerzas Armadas sovtcas, e GRU. Haban
do |untos a a capta francesa a una conferenca dpomtca nternacona,
Ltvnov a frente de a deegacn rusa y Rado como e supuesto
representante parsense de Impress Bureau (servco de notcas
ndependente de a Unn Sovtca). Kotsov eg tarde a su reunn con
Koester:
-Lo sento mucho -d|o con una eve sonrsa-, pero tengo una buena excusa.
Estaba en e cne.
-A a hora de comer? -e pregunt, sorprenddo ante seme|ante frvodad.
-S, nos hemos portado muy ma. Hemos hecho novos. A que no sabes con
qun?
No o saba. Los otros dos cnos eran Ltvnov, de ncgnto, y Aex Rado.
Curosamente, mentras que en 1932 Pauna Abramson e recordaba
como un hombre regordete, en 1935 Koester e descrbe como un hombre
ba|to, degado y que pasaba desapercbdo, tmdo y con o|os
nexpresvos
|7|
. Su prdda de peso ben pudera ree|ar a ansedad que un
antguo membro de a Oposcn de Izquerdas deba de sentr en e
ambente cada vez ms opresvo de a Unn Sovtca.
Cuando esta e gope mtar en Espaa, Kotsov estaba nvoucrado en
a ofensva propagandstca nternacona para |ustcar e procesamento de
dos ve|os bochevques, Grgor Znovev y Lev Kamenev. Sobre este tema,
Lon Trotsky escrbra: Toda a prensa de a Internacona Comunsta, su|eta
a Stan por una cadena de oro, se un a una orga de caumnas de una
obscendad y veza sn precedentes. E pape de drectores de orquesta fue
asumdo por emsaros de Mosc como M|a Kotsov, W Mnzenberg y otra
escora parecda
|8|
. E escrtor aemn Gustav Reger, que vst a Kotsov por
aque entonces, not enseguda o profundamente ncmodo que se senta e
ruso con o que e estaban pdendo que hcese. Reger se qued horrorzado
a encontrarse con breras de Mosc repetas de nvectvas sobre exados y
nos que equpar a babucr de acayos aterrorzados, y se que| a
Kotsov sobre e cma sofocante de Rusa, que converta a as guas en
oros de repetcn. Avergonzado, e ruso e nform sobre un decreto
recente segn e cua os nos ndgentes haban de|ado de exstr e ban a
ser envados a campos de concentracn, y en e que se nsnuaba que os
mayores de doce aos podan ser e|ecutados. Abrumado por sus propas
paabras, un aterrado Kotsov d|o: Por qu no te consueas pensando en
todo o bueno que se ha consegudo? O por qu no te dces smpemente
que estoy exagerando, que ncuso s ese decreto exstese no se apcara,
que nngn ruso se panteara |ams fusar a un no?. A contnuacn,
agdo y pdo, de| e tema y d|o que tena que marcharse
|9|
.
La oportundad de r a Espaa deb de ser para Kotsov una beracn de
ambente potco cada vez ms opresvo en e que vva, aunque en Mosc
su nve de vda era ato, por no decr u|oso. Kotsov fue e prmer
corresponsa sovtco en egar. La noche que aterrz en Barceona, e 9 de
agosto, env su prmera nformacn a -ra$da
|10|
. Cnco aos antes, durante
un va|e a Espaa, haba conocdo a dos |venes comunstas, a Doores
Ibrrur en Bbao y a |os Daz en Seva, y haba escrto un bro ttuado
1spans*aa $esna (Prmavera espaoa)
|11|
. En esta ocasn, Kotsov asum
enseguda e pape de conse|ero potco de as autordades repubcanas.
Estaba acredtado como redactor y corresponsa especa de -ra$da, y su
mportanca como ta se reconoc nada ms egar. E tenente corone Fepe
Daz Sandno, mnstro de Defensa de nuevo goberno catan de |oan
Casanovas, puso nmedatamente un coche a su dsposcn. En tan soo dos
das e recberon e der anarqusta |uan Garca Over, os drgentes de
partdo comunsta catan, e Partt Socasta Uncat de Cataunya, y e
propo Casanovas. A da sguente estaba en e frente de Huesca, dando
conse|os a comandante de a zona. Fue entonces cuando expres su deseo
de conocer a Durrut, que se encontraba en e frente de Aragn, en
Bu|araoz. A prncpo, Durrut no mostr mucho nters en habar con ,
pero camb de opnn a eer en a carta de presentacn de Garca Over
paabras como Mosc y Pravda.
Pese a su acceso prvegado a potcos mportantes, Kotsov no tard en
toparse, como todo corresponsa, con as dcutades que presentaba a
censura, a fata permanente de neas teefncas y e mtado sstema
teegrco de Espaa
|12|
. Leg a Madrd e 18 de agosto y, en cuestn de
catorce horas, no soo haba habado con os deres de Partdo Comunsta,
sno tambn con e presdente de goberno y doctor en qumca |os Gra, y
con e tenente corone |uan Hernndez Sarava, mnstro de a Guerra. A
cabo de una semana ogr entrevstar a socasta moderado Indaeco
Preto, organzador en a sombra de esfuerzo bco. E hecho de que Preto
habase de despreco que senta por Largo Cabaero con una franqueza
asombrosa, es una muestra de a capacdad perodstca y de estatus de
Kotsov. A da sguente, gracas a a medacn de |uo Avarez de Vayo, a
que conoca de su poca de corresponsa en Mosc, Kotsov pudo entrevstar
a msmo Largo Cabaero, que, con a msma franqueza que Preto, crtc sn
contempacones e goberno de doctor Gra
|13|
. Cuatro das despus de ser
nombrado presdente e 4 de septembre de 1937, Largo Cabaero vovera a
conceder a Kotsov otra arga entrevsta
|14|
.
E pape de Kotsov en a Guerra Cv espaoa se ha exagerado mucho.
Un nvestgador aemn tuvo a osada de armar que Kotsov eg a Espaa
ostentando e grado de genera de as Fuerzas Areas sovtcas y con e
ob|etvo de crear un equvaente espao de NKVD
|15|
. Se ha aegado ncuso
que hababa una o dos veces a da por tefono con Stan para nformare
sobre a stuacn espaoa. Esta dea, que pese a ser totamente
rocamboesca se extend como a pvora, provena de Caud Cockburn, un
perodsta comunsta que entab una buena amstad con Kotsov en Espaa.
Cockburn e cont a autor estadoundense Peter Wyden que, en una ocasn,
Kotsov e permt escuchar os grudos de Stan con un supetoro
mentras hababa con desde e hote Gayord. En un artcuo, Cockburn
exager esta hstora y eg a armar que Kotsov tena nea drecta entre
a mesa de Stan en e Kremn y su habtacn en e hote Paace de Madrd,
y hababa con Stan, brevemente argo y tenddo, tres o cuatro veces a a
semana. Tambn escrb que a veces msmo poda or a voz de Stan
hacendo preguntas a otro ado de ho. Patrca, a mu|er de Cockburn, fue
ms a y transform o ocurrdo en una ocasn en ago que pasaba todos
os das
|16|
. Lo certo es que a conexn teefnca entre Madrd y Mosc, va
Barceona y Pars, no funconaba con reguardad n era o bastante segura
como para que se desen este tpo de conversacones, aun en e supuesto de
que Stan hubese mostrado nters en recbr nformacn dara de Espaa.
Es posbe que, a exagerar, Cockburn no hcese ms que sumarse a os
aardes de propo Kotsov. Sn embargo, como puede verse en una carta de
Kotsov a Stan, hasta os ms atos emsaros sovtcos eran reacos a
envar nformacn por teegrama, aunque poda escrbrse en cdgo, y
mucho ms an a hacero por tefono, que poda ser ntervendo con
reatva facdad
|17|
.
Es nconcebbe que Kotsov tuvese un ato cargo en as Fuerzas Areas
sovtcas o en e NKVD. Pese a todo, aunque ocamente no era ms que e
corresponsa de -ra$da, su pape en Espaa super con creces sus
responsabdades como perodsta. Santago Carro, conse|ero de Orden
Pbco de a |unta de Madrd, recuerda que gozaba de mucha ms nuenca
que cuaquer otro corresponsa. Por e|empo, durante e asedo a a capta,
parec ser ms mportante que e emba|ador, Marce Rosenberg. Sn
embargo, Carro descarta de manera categrca a dea de as
conversacones teefncas daras entre Kotsov y Stan, y apunta que a
nformacn constante a Kremn se reazaba por tegrafo y rado desde a
emba|ada. Para hacer egar a -ra$da sus notcas durante e sto de Madrd,
Kotsov soa dctaras por tefono a hote Ma|estc de Barceona, desde
donde se transmtan a Mosc. La comuncacn teefnca drecta era poco
habtua, aunque tuvera ugar de vez en cuando
|18|
.
Ms a de agunas exageracones extremas, muchos testgos coetneos
de|aron constanca de a mportanca de Kotsov. E rguroso sovetogo Lous
Fscher, un hombre que tuvo mucho contacto con Kotsov, e descrb como
e corresponsa de -ra$da en Espaa y, extraocamente, os o|os y odos
de Stan en e pas; fue e prmero de os dstntos estudosos que utzaron
esa expresn
|19|
. Hemngway arm que Kotsov era uno de os tres
hombres ms mportantes de Espaa
|20|
, y e novesta Ia Ehrenburg
escrb:
Los espaoes o vean no soo como un perodsta famoso, sno tambn como un
conse|ero potco. Es dfc magnar e prmer ao de guerra en Espaa sn Kotsov.
Pequeo, actvo, vaente, tan perspcaz que, sn duda, su ntegenca acab sendo una
carga para , evauaba a stuacn a prmera vsta, se daba cuenta de todos os
probemas y nunca se haca fasas usones
|21|
.
E agente de NKVD y corone Aexander Orov (que en 1920 se haba
cambado ocamente e nombre de Leba Lazarevch Fedbn por Lev
Lazarevch Nkosky) arm que e perodsta haba sdo envado a Espaa
por Stan para ser su observador persona, que es a funcn que se
hubera esperado de cuaquer redactor de -ra$da
|22|
. Estas opnones han
pasado a formar parte de as creencas popuares sobre a Guerra Cv
espaoa. Hugh Thomas, por e|empo, haba de Kotsov como
probabemente e agente persona de Stan en Espaa, en ocasones con
nea drecta con e Kremn
|23|
.
En su daro, Kotsov separa sus funcones como perodsta, que atrbuye a
su persona, de as potco-mtares, que atrbuye a un mexcano amado
Mgue Martnez, quen, supuestamente, haba uchado en a Revoucn
mexcana pero que, sn embargo, como e propo Kotsov de |oven, tambn
haba partcpado en a Prmera Guerra Munda y en a guerra cv rusa.
Adems, os trmnos que utza Kotsov para descrbr a Martnez ndcan
que est habando sobre s msmo: Comunsta mexcano, hombre de
pequea estatura, que, como yo, acaba de egar. Ms adeante nos
enteramos de que eva gafas
|24|
. Por otro ado, se pueden encontrar en e
texto muttud de pstas que apuntan a que Kotsov y Martnez son a msma
persona. E autor descrbe e espeuznante vueo de Pars a Barceona que
hzo Martnez en un avn potado por Abe Gudes. Mgue sospechaba que
e poto os ba a evar a a zona rebede y se pante pegare un tro y
potar msmo, ago de todo factbe para Kotsov. Asmsmo, e 8 de |uno
de 1937, en Bbao, e ruso mantuvo una conversacn con Gudes sobre e
ncdente que daba a entender que a dea de dsparar a poto haba sdo
suya. Segn Kotsov, Mgue Martnez ba todas as tardes a as ocnas de
perdco comunsta, 6undo 5brero, y ayudaba a preparar e nmero de da
sguente, precsamente o que soa hacer . Ms adeante, durante a
retrada de Taavera, Mgue Martnez vo que a escrtora Mara Teresa Len
evaba una pstoa pequea en a mano, y uego resuta ser Kotsov e que
recuerda haber vsto a a mu|er con a pstoa
|25|
. Son muchos os que daban
por hecho que Mgue Martnez era e propo Kotsov: su hermano pequeo
Bors Emovch Fredand, dbu|ante de -ra$da de fama munda conocdo
como Bors Emov, y sus bgrafos, Skoro|odov y Rubashkn, entre otros
expertos. Enrque Lster, comandante de Ounto Regmento comunsta, que
ms adeante se convertra en e nceo de E|rcto Popuar, estaba en
contacto frecuente con Kotsov, como puede verse en su daro. Lster e d|o
a Ian Gbson que estaba convencdo de que Kotsov y Mgue Martnez eran a
msma persona
|26|
.
Sn embargo, tambn es posbe que Lster, defensor devoto de a causa
sovtca, estuvese ntentando ocutar a verdadera dentdad de Mgue
Martnez, o a menos aguno de sus componentes. En otras paabras, puede
ser que no todas as actvdades atrbudas a Mgue Martnez en e daro as
hubese evado a cabo Kotsov. En sus memoras sobre e sto de Madrd,
Vcente Ro|o, e |efe de Estado Mayor de a Repbca, escrbe como s
conocese a Mgue Martnez y su actvdad en e Ounto Regmento. De o
que no cabe duda es de que Kotsov conoc a Ro|o y escrb sobre en
ms de una ocasn
|27|
. Sn embargo, e hecho de que Ro|o no dentque a
Martnez con Kotsov ha evantado as sospechas de especasta ruso Bors
Voardsky y de estudoso espao Ange Vas de que hubese otro Mgue
Martnez que fuese una amagama de varos ndvduos. Basndose en a
nvestgacn reazada por Bors Voardsky en os archvos de segurdad
rusos, han egado a a concusn de que a menos agunas de as
actvdades atrbudas a Mgue Martnez fueron evadas a cabo por un
agente sovtco de orgen tuano
|28|
. E hombre en cuestn, Iosf
Romuadovch Grguevch, perteneca desde haca trenta aos a a
Admnstracn de Tareas Especaes de NVKD, una seccn especazada en
e asesnato, terror y sabota|e en terras extran|eras. Haba aprenddo
espao en Argentna y eg a Espaa en 1936. Ms tarde sera e nstgador
de prmer ntento de asesnato contra Trotsky en Mxco. Por o tanto, e
Mgue Martnez retratado por Kotsov podra haber sdo un persona|e
compuesto de varos ndvduos: e msmo Kotsov, Grguevch y
posbemente e agregado mtar ruso, e genera Vadmr Gorev.
No cabe duda de que Kotsov, como redactor de -ra$da, tena estatus
especa como observador para Stan. Sn embargo, esto no basta para
expcar a envergadura de pape actvo que desempe Kotsov/Mgue
Martnez en una gran varedad de actuacones potcas y mtares. Cuando
e 21 de septembre de 1936 as mcas repubcanas se retraron de
Maqueda, en a carretera de Taavera a Madrd, a estaba Kotsov/Mgue
Martnez, pstoa en mano, ntentando frenar a desbandada (en este caso,
probabemente se trata de Kotsov, ya que no es pausbe que Gorev o
Grguevch estuvesen en e frente). En a capta stada, K/MM actu
constantemente como conse|ero de os deres comunstas y fue coaborador
estrecho de |uo Avarez de Vayo, que haba sdo nombrado comsaro
genera de Guerra e 17 de octubre, cargo que e convrt en a prctca en
e |efe de Cuerpo de Comsaros (en este caso, podra tratarse de cuaquera
de os dos o de ambos, en capacdades dferentes). Incuso antes, K/MM
recba con reguardad copas de as comuncacones de rado enemgas
nterceptadas. Dado que e E|rcto repubcano no tena medos para
nterceptar as comuncacones enemgas, esta tarea tuvo que recaer en tres
especastas sovtcos que egaron en octubre de 1936. Por tanto, a
persona que recba as comuncacones ntervendas tendra que haber sdo
Gorev, como agregado mtar y como |efe oca de a ntegenca mtar
rusa. E 28 de ese mes se pudo ver a K/MM expcando a as undades de
Ounto Regmento comunsta cmo deban segurse os ataques de tanques.
S se tratara de Kotsov, no hara ms que pasar conse|os que provenan de
verdadero especasta en este tema, e genera Gorev, o que de|a a
sospecha de que a persona que daba as expcacones fuera e msmo
Gorev
|29|
.
Hay una stuacn en a que no est muy cara a mportanca de a
ntervencn de Mgue Martnez: a decsn de evacuar a os prsoneros
derechstas de Madrd. En e bro, Martnez nforma una y otra vez a os
deres comunstas de o pegroso que sera que e persona mtar que haba
entre os prsoneros pasase a engrosar as as de os rebedes. Preocupado
por os ocho m fascstas que estn encerrados en dversas crcees de
Madrd, que amenazaban con convertrse en un probema tan rea como a
Ounta Coumna, Martnez regres varas veces a a sede centra de Partdo
Comunsta y a a ocna de Comsarado de Guerra para preguntar s se
haba hecho ago a respecto y sugerr cmo organzar a evacuacn
|30|
. En
opnn de Bors Voardsky, a descrbr as actvdades de Mgue Martnez en
reacn con a evacuacn de os presos potcos de derechas, Kotsov
estaba reatando as de Iosf Grguevch. La operacn cumn en e
asesnato de un ato nmero de prsoneros, y todava no se sabe qun tuvo
a responsabdad especca de esas muertes. En a decsn de evacuar a
os prsoneros ntervneron varos ndvduos, y e desenace na se produ|o
de forma gradua y acumuatva. No obstante, Grguevch deraba una
undad especa de mtantes socastas que, en gran parte, provenan de as
|uventudes Socastas Uncadas (|SU) y que, a parecer, desempearon un
pape cave en a noche de 7 de novembre y a o argo de da sguente en
a agrupacn y transporte de os prsoneros
|31|
. Adems, era un amgo muy
cercano y coaborador de Santago Carro, drgente de a |SU y conse|ero de
Orden Pbco en a |unta de Defensa de Madrd, a quen se ha atrbudo
certa responsabdad en e asunto
|32|
.
Asmsmo, e daro de Kotsov sugere que Mgue Martnez tuvo un pape
decsvo en a creacn de un sstema de comsaros potcos para eevar a
mora de as tropas. Arma que Mgue Martnez mpuso a costumbre de que
os comsaros envasen reguarmente nformes potcos sobre sus undades
a Ato Mando mtar. Dado que por entonces esto era o habtua en e
E|rcto Ro|o, puede que Kotsov sencamente estuvese trasadando as
recomendacones de otros conse|eros rusos, como por e|empo Gorev, o que
e menconado Mgue Martnez fuese Grguevch, Gorev o agn otro
conse|ero. A Mgue Martnez no soo se e atrbuye acceso a estos
nformes, sno tambn su redaccn
|33|
. Su prmer bgrafo sovtco,
exagerando mucho o que pone en e daro, dce que e 17 de octubre de
1936 Kotsov fue nombrado ocamente comsaro de una brgada y ayud a
preparar e borrador de as nstruccones de os comsaros potcos de todo
e E|rcto
|34|
. No cabe duda de que a adopcn en Espaa de un sstema de
comsaros se bas en un modeo que haba surgdo durante a guerra cv
rusa, pero as fuentes espaoas exstentes no sugeren que Kotsov
desempease un pape mportante en su mpantacn. Es muy posbe, sn
embargo, que a travs de su estrecha conexn con e Ounto Regmento
comunsta, su asesoramento fuese cruca
|35|
. Se evaba estupendamente
con su comandante, Enrque Lster, pero o msmo e ocurra a Iosf
Grguevch. E perdco de Ounto Regmento, 6ili#ia -opular, pubc por
entregas un artcuo muy argo de Kotsov sobre e E|rcto Ro|o, ttuado E
hombre de capote grs, e oca y e |efe
|36|
. Lo ms probabe es que e
Mgue Martnez a que tanta mportanca se e da en a mpantacn de
sstema de comsaros, no sea Kotsov.
En e daro, e propo Kotsov otorga credbdad a su supuesto pape en e
sstema de comsaros a habar de su reacn con Avarez de Vayo. E da 23
de octubre de 1936 reata cmo Avarez de Vayo, en cadad de comsaro
genera, mantena todas as tardes a as ses una reunn en e Mnstero de
a Guerra con cnco de sus vcecomsaros, dos comsaros y Mgue Martnez.
Su reato parece nsnuar que Kotsov era mucho ms que un corresponsa.
Aunque sera mucho ms factbe, por supuesto, que a persona que partcp
en as reunones fuese agn ruso de ato rango en vez de Kotsov
|37|
.
S de|amos a un ado a hptess absurda de dos escrtores franceses de
que Kotsov, que de cara a exteror estaba en Espaa como corresponsa de
-ra$da, era en readad portavoz secreto de Stan, o que est caro es que
goz de certa nuenca y autordad en e Mnstero de a Guerra
|38|
. De esto
da fe e socasta Arturo Barea, que traba|aba por aque entonces en e
Departamento de Censura de Mnstero de Estado. En sus memoras, reata
con gran vveza un e|empo de a autordad que mpona Kotsov. Barea, por
propa ncatva, ntentaba mantener desesperadamente a censura de
prensa despus de que os funconaros a mando hubesen hudo a Vaenca.
Kotsov, que desconoca os esfuerzos de Barea en esa dreccn, estaba
furoso porque, antes de poder estabecer un nuevo sstema, varos
corresponsaes extran|eros haban ogrado envar a exteror crncas
desesperanzadoras. Por eso, rrump en a ocna de Barea y, sn
mramentos, e exg una expcacn. Cuando este e expuso a stuacn y
e nform de que estaba a mando y era a nca autordad, Kotsov
arm: Tu autordad es a de Comsarado de Guerra. Ven con nosotros.
Suzana te proporconar una orden de Secretarado. Como e propo Barea,
Suzana, una mu|er que hababa espao con acento francs, se haba
quedado en Madrd, donde traba|aba de mecangrafa en e Mnstero de a
Guerra, y haba sdo nombrada secretara de Comsarado de Guerra. Una
vez en e mnstero, Barea se qued asombrado por a autordad que e|erca
Kotsov: Entraban y saan grupos de ocaes mcanos, otras personas
rrumpan grtando que sus envos de armas no haban egado, y e ta
Kotsov ntervena en cas todas as dscusones mponndose con su
vtadad y su vountad arrogante
|39|
.
Resuta de todo evdente que Kotsov se senta ms fez y ms vvo en
Madrd que en e ambente sombro de as purgas de Stan. Puede que
apoyase as purgas en pbco, pero es bastante obvo que cada vez se
senta ms ncmodo con o que ocurra. Se anm mucho con a notca de
que a Unn Sovtca haba decddo envar avones, tanques, artera y
otras armas a a Repbca
|40|
. Tena una asombrosa capacdad de traba|o y un
ardente entusasmo por a causa espaoa, pero es dfc creerse as
exageracones benntenconadas de agunos autores. Geb Skoro|odov, su
prmer bgrafo, funde a Kotsov y a Mgue Martnez en una msma persona y
arma que a naes de octubre haba recbdo e encargo de redactar a
orden de Mnstero de a Guerra para a defensa de Madrd, o que resuta
de todo absurdo
|41|
. Es nconcebbe que os generaes Berzn y Gorev, y e
|efe de Estado Mayor repubcano, Vcente Ro|o, aceptasen seme|ante
ntrusn por parte de un aconado. E error de Skoro|odov es otra de as
pruebas de que Mgue Martnez era una amagama de persona|es y de que
una parte mportante de esta provena de Gorev. Segn e testmono de
Orov, poco abe por rega genera, cuando e goberno de a Repbca
abandon Madrd, soo dos membros de grupo sovtco oca se quedaron
en a capta asedada, Kotsov y
|42|
. Eso no es certo, pues e genera
Vadmr Gorev contnu en e Mnstero de Defensa y con estaba Roman
Karmen, famoso documentasta sovtco y amgo de Kotsov. Hubo, adems,
otros muchos ocaes rusos que no se marcharon de Madrd. En cuaquer
caso, a vaente decsn de Kotsov de quedarse en a capta sera e
preudo de su momento ms goroso.
Gorev, que actuaba como conse|ero extraoca de genera |os Ma|a,
presdente de a |unta de Defensa de Madrd, hababa todos os das con
Kotsov. Emma Wof, a amante e ntrprete de agregado mtar ruso,
evocara ms adeante as reunones de estos dos hombres. Segn ea,
Gorev escuchaba con atencn todo o que deca Kotsov, pues consderaba
que era a persona me|or nformada sobre e frente y a retaguarda. E
hstorador ruso de a KGB Bors Voardsky arma que, en readad, Gorev
tema por su vda y escuchaba a Kotsov porque era a voz de partdo en
Espaa y sempre podra nformar contra a Mosc. Gorev prestaba a
msma atencn y mostraba e msmo respeto haca Orov, quen a pesar de
todo nform sobre , y eso que Gorev haba mandado a Mosc un nforme
muy haagador sobre Orov
|43|
. Kotsov estaba totamente dedcado a a causa
de a Repbca. Cuando as cosas empezaron a empeorar, no pudo evtar
anzarse a a accn. Pauna Abramson reexonara aos ms tarde: A
veces era chocante ver cmo se nmscua en agunos asuntos y emta
opnones que sn duda aguna nuan en a soucn de probema. Lo haca
porque su educacn, su naturaeza y sus conocmentos de arte mtar no e
permtan observar mpasbe e desorden que renaba
|44|
. Tambn poda ser
tremendamente mordaz y poco comprensvo. Sefton Demer e recordaba
como un hombre ba|o y forndo, con o|o de nce y una expresn
desdeosa, pavonendose con sus botas atas de aspecto marca
|45|
.
E 29 de octubre de 1936, en peno asedo a Madrd, os prmeros tanques
sovtcos entraron en accn. No es fue de todo ma, pero agunos se
quedaron atrapados en as caes estrechas de os puebos, ndefensos ante
os mprovsados artefactos ncendaros de as tropas franqustas. Se
perderon tres tanques. Cuando os comandantes de os tanques sovtcos
se reuneron esa noche en e hote Paace, tenan e nmo por os sueos.
Kotsov consgu evantares a mora convencndoes de que, en readad,
e ataque haba sdo un gran xto. Segn Orov, Kotsov d|o que haba que
envar un teegrama a Stan pdendo que concedese a Orden de Lenn a
todos os membros de a trpuacn de os tanques y e ttuo de Hroe de a
Unn Sovtca a der de ataque y a os dez trpuantes desaparecdos.
Contra todo pronstco, Orov arma que e marsca Kment Voroshov,
comsaro de Puebo para a Defensa, respond a teegrama, rmado por
Kotsov, e genera Gorev y Orov, accedendo a a petcn
|46|
.
Se ha dcho ncuso que Kotsov estuvo a mando de una seccn de
tanques rusos y que desempe un pape mportante en as bataas de
Pozueo y Aravaca (4-14 de enero de 1937). Sn duda se trata de una
exageracn dsparatada, basada en e entusasmo adoescente de Kotsov
por atravesar e campo de bataa en un coche bndado
|47|
. Por otra parte,
pese a su apretado programa en medo de a accn, Kotsov sempre
mantuvo una produccn constante de artcuos argos y apasonados que
envaba a Rusa, y tambn escrb con certa reguardad en a prensa
espaoa. Roman Karmen estaba mpresonado con su capacdad para
escrbr cuarenta rengones con una rapdez nverosm, de forma senca,
con mucho grace|o y medtada observacn para dar un cuadro acabado de
a atmsfera potca
|48|
.
Sn embargo, no est nada caro que Kotsov hcese todas o agunas de
estas cosas con a autorzacn o e vsto bueno de Stan
|49|
. Tambn es
posbe que gran parte de su sorprendente mportanca se debese
sencamente a su energa, autoconanza e mpacenca ante a
desorganzacn espaoa, que e evaban a nvoucrarse de eno en una
stuacn y dar su opnn de forma mperosa. O puede que se e otorgase
un pape destacado precsamente porque se daba por hecho que
representaba de aguna forma a Stan. Ta era a opnn de Bors Emov:
Kotsov no hubese sdo Kotsov de haberse quedado en os connes de un
traba|o puramente perodstco. Segn , por o que yo s, nade e haba
encomendado taes funcones. Fue a Espaa soo como escrtor, como
corresponsa de -ra$da. Sn embargo, a gua que Vasy Grossman en a
Segunda Guerra Munda, Kotsov consderaba que, como comunsta, deba
compartr sus opnones con os que estaban a mando. Adems, dados su
entusasmo y gran energa, frustrados en parte por as nsucencas de a
defensa espaoa de a Repbca, Kotsov se dedc a dar conse|os a todos
os que quseran escuchare. De pequeo, recordara Bors Emov, su
hermano M|a haba mostrado una creatvdad mutfactca: Fue un no
nqueto, nventaba |uegos, escrba pezas de teatro
|50|
.
Las memoras de cmara Roman Karmen sugeren una vsn smar. E
15 de agosto de 1936, a os trenta aos, Karmen recb a orden de r a
Espaa. Sa de Mosc e 19 de agosto y, a da sguente, se reun en Pars
con Ia Ehrenburg para, a contnuacn, cruzar a frontera por Hendaya
|51|
.
Tras pasar un tempo en Irn y uego en Barceona, eg a Madrd e 13 de
septembre: M encuentro con M|a fue una aegra. Le encontramos
esperndonos en a puerta de hote Forda, donde tambn nos ao|bamos
nosotros. A partr de ese momento, nos vovmos cas nseparabes. |untos
vstaron e sto de Aczar de Toedo. Ms tarde, de 7 a 17 de octubre de
1936, Karmen acompa a Kotsov durante un va|e por os frentes de Pas
Vasco y Asturas, con Pauna Abramson como ntrprete. Durante a vsta,
Kotsov se reun con deres potcos y mtares de a zona, entre otros con
|uan Ambou, e |oven comunsta que actuaba como |efe de Defensa de
Comt de Frente Popuar de Asturas, y |os Antono Agurre, e lehenda*ari
vasco
|52|
. Hacendo caso omso de as nstruccones de Marce Rosenberg,
tanto Kotsov como Karmen se negaron a trasadarse a Vaenca con otros
evacuados y se quedaron en a cudad durante e asedo
|53|
. E 6 de
novembre, Karmen fue a Mnstero de a Guerra, que encontr deserto
hasta dar por n con e der comunsta Antono M|e, e genera Gorev y e
|efe de Estado Mayor de a Repbca, Vcente Ro|o. De a Karmen se drg
a a sede centra de PCE, donde encontr a Kotsov enfrascado en una
conversacn con Pedro Checa, que, como secretaro de Organzacn de
Comt Centra, era e |efe provsona de partdo
|54|
.
Las memoras de Karmen conrman a opnn de Bors Emov de que e
estatus oca de Kotsov era prncpamente e de perodsta. E cmara dce
que se voveron como ua y carne y que a amstad e proporcon una
educacn nestmabe en cuanto a perodsmo mtante. Karmen soa
acompaar a Kotsov durante sus despazamentos por Madrd y vstaba as
defensas; cuando a cabo de unos das ea as crncas de perodsta en
-ra$da, poda revvr o suceddo ba|o a uz de a dvna chspa, a saba,
aguda y aegre chspa de nmenso taento de Kotsov. Karmen estaba
extasado con a fuerza y as numerosas facetas de Kotsov, un agudo
cronsta de hechos extraordnaros, un ser potco, un sodado ntrpdo a
quen tambn e gustaba vvr ben y que rebosaba de aegra y |ovadad
|55|
.
Cuando eg Hemngway en a prmavera de 1937, Kotsov y Karmen se
haban mudado de hote Forda a hote Capto, que se encontraba a otro
ado de a Gran Va. A poco tempo se fueron a hote Paace, en a Carrera
de San |ernmo, y namente acabaron en e hote Gayord, stuado en
Afonso XII
|56|
.
Muchas personas que conoceron a Kotsov nos han de|ado descrpcones
sobre e perodsta. Era un hombre pequeo, de aspecto espao, con e peo
negro y espeso y con gafas redondas de cuo de botea. En una seccn
caramente autobogrca de -or "ui7n doblan las #ampanas, Hemngway
arma que era e hombre ms ntegente que haba conocdo . |con| botas
negras de montar, pantan grs y chaqueta grs tambn. Tena as manos y
os pes pequeos, y un rostro y un cuerpo decados, y una manera de
habar que rocaba de sava a uno, porque tena a mtad de os dentes
estropeados . Pero . tena ms taento y ms dgndad nteror, ms
nsoenca y ms humor que cuaquer otro hombre que hubera conocdo
|57|
.
Kotsov proporcon a Hemngway una cantdad consderabe de matera
que ms tarde este ncura en -or "ui7n doblan las #ampanas
|58|
. Segn
Orov, a representacn de Kotsov a travs de persona|e Karkov que cre
Hemngway era e a a readad
|59|
. Martha Gehorn conoc a Kotsov en una
esta que tuvo ugar en su acogedora y cda habtacn de hote Gayord.
A na de su vda e recordara como un hombre degado y pequeo, con e
peo canoso, espeso y ben cortado. Levaba un exceente tra|e oscuro y
tena ese tpo de cara que, nada ms vera, comunca brantez, ngeno y e
saber estar sosegado de quen se sente totamente seguro de s msmo. Me
parec que tena unos cuarenta aos y ms francs que ruso
|60|
.
Como puede verse en os comentaros de Ernest Hemngway, Martha
Gehorn, Emma Wof, Roman Karmen, Pauna Abramson y otros tantos,
Kotsov tena a capacdad de dvertr e mpresonar a a gente, de despertar
afecto y entusasmo. E perodsta comunsta ngs Caud Cockburn trab
muy buena amstad con . A gua que Karmen, se snt atrado por e
ngeno y a energa de Kotsov:
Pas gran parte de m tempo en compaa de M|a Kotsov, que por aque entonces
era e redactor |efe de a seccn nternacona de -ra$da y, ms mportante todava, e
condente, portavoz y agente drecto de propo Stan durante ese perodo; ms tarde
desaparecera en Rusa, supuestamente e|ecutado. Era un pequeo y forndo |udo de
Odesa, creo . con una cabeza enorme y una de as caras ms expresvas que he vsto
en m vda. Lo que comuncaba su cara, prncpamente, era una espece de regoc|o
entusasta y a esperanza vvaz de que todos os dems haran o que pudesen para
dare a vueta a una stuacn, por muy deprmente que fuera.
Cockburn descrbe o fc que era para Kotsov despertar resentmento y
envda:
Tena un pco ferozmente satrco; una fata tota de pedad haca as personas que
consderaba ncompetentes o smpemente presuntuosas. Los que no e conocan ben,
en especa quenes no eran rusos, encontraban nsoportabe e cnsmo de su
conversacn, de sus mordaces bromas |udas, de sus comentaros desdeosos sobre
todo o que fuese sagrado. Y otras personas que haban conocdo a ambos, decan
que es recordaba a Kar Radek (una comparacn proftca). Yo sempre pens que a
paabra #!ni#o no poda usarse para descrbr con precsn a una persona que mostraba
tanto entusasmo por a vda; por e humor de a vda, por todas as manfestacones de
a vda mpetuosa, desde una bataa de tanques hasta a teratura sabena o un buen
crco. Ta vez realista sea a paabra adecuada, pero tampoco es correcta de todo,
porque mpca, o puede mpcar, un sentdo prctco seco que no formaba parte de su
naturaeza. En cuaquer caso, en cuanto a su vda persona y su destno, a Kotsov
caramente e gustaba mucho a sensacn de resgo, y en ocasones, debdo a sus
ndscrecones potcas, por e|empo, o a sus aventuras amorosas, todava ms
ndscretas, creaba stuacones de pegro donde no tena por qu haberas
|61|
.
Cockburn estaba en o certo a armar que e aado ngeno de Kotsov
no era de gusto de todo e mundo. Su ntrprete, Pauna Abramson,
escrb:
Muchas personas que tuveron a suerte de conocer a Kotsov se sentan atradas por
su temperamento y capacdad para poder captar a momento a esenca de os
probemas. No armo que gozara de a smpata de todos os que e conocan; por e
contraro, haba gente que expermentaba antpata. Era una persona ntoerante en
certo modo, no soportaba a a gente mtada y obtusa
|62|
.
Por su parte, Ia Ehrenburg comentara: La amstad que me profesaba
tena un toque de despreco
|63|
.
La mrada de actvdades teraras y potcas en as que estaba
nvoucrado Kotsov tambn e abocaban a una vda persona terrbemente
compcada. Su esposa, a perodsta Esabeta Ratmanova, una mu|er ata y
anguosa, eg a Barceona a prncpos de novembre de 1936. Estaba en
Espaa en representacn de -ra$da, aunque, como todo e persona ruso,
tambn tena que escrbr nformes para e NKVD sobre sus compatrotas
|64|
.
La nca conversacn entre a pare|a de a que de|a constanca e daro de
Kotsov muestra un trato seco y fro. Lsa, como es de suponer, se haba
enfadado a descubrr que su mardo haba vueto con a vouptuosa Mara
Grehner, una escrtora comunsta aemana de ventcuatro aos. Se a
conoca con e pseudnmo de Mara Osten, que haba adoptado debdo a su
admracn por a Unn Sovtca. Kotsov estaba enamorado de ea desde
que en 1932 e compostor Ernst Busch y e escrtor Ludwg Renn os
presentaron en Bern. Poco despus, Kotsov se haba ocupado de
consegure traba|o en Mosc en e perdco de engua aemana ,euts#he
Gentral Geitung.
Mara se fue a vvr con Kotsov y, en octubre de 1934, a pare|a se
march a Sarre, en a frontera francoaemana, que estaba admnstrado por
a Socedad de Nacones. En enero de 1935 ba a tener ugar un pebscto
para que sus habtantes decdesen s queran unrse a Franca o Aemana.
Dado que os franceses, como ndemnzacn por daos de guerra, haban
saqueado de forma sstemtca os abundantes recursos de carbn de a
zona, era muy poco probabe que a gente escogese unrse a Franca, sobre
todo s se consderaba a ecaca de a propaganda naz a favor de a
anexn a Tercer Rech. Sn embargo, a Komntern, con a esperanza de
socavar e prestgo de Hter, organz una campaa para que a zona
contnuase ba|o e goberno de a Socedad de Nacones. Ese era e motvo
por e que Kotsov y Mara Osten se encontraban en e Sarre. Pese a todo, e
pebscto de enero de 1935 supuso una vctora apastante para os nazs. En
este contexto, Kotsov y Mara aceptaron evarse a a Unn Sovtca a
Hubert Hoste, e h|o de doce aos de un mnero comunsta de Sarre. E
chco era un admrador fantco de sstema sovtco. La pare|a escrb un
hmno de aabanza a a URSS, a travs de os o|os de Hubert, ttuado
Hubert en e pas de as maravas. Se pubc con progo de Georg
Dmtrov y se convrt en un bestseller. A poco de ser envado a Espaa,
Kotsov se as ngen para que Mara Osten fuese envada para cubrr a
guerra como corresponsa de ,euts#he Gentral Geitung
|65|
.
Es dfc saber cunto tempo pudo pasar Kotsov con Mara Osten en
Espaa, dadas as nnumerabes actvdades que reazaba. Segn os
recuerdos dstorsonados de Sefton Demer, Kotsov sempre egaba a frente
o a os mnsteros con una o ms mu|eres de su corte. Poda ser su mu|er,
una exbaarna con pnta de neurtca, o su secretara, a camarada Boa,
una campesna enorme y aegre, o Mara Osten, una |oven comunsta
aemana ruba y vvaz, con pnta de pcara
|66|
. Exsten pruebas de que fue a
frente acompaado de Mara Osten y de que ea era e amor de su vda
|67|
.
Adems, con o sn compaa femenna, en e frente sempre era ben
recbdo, no soo porque os ocaes saban que estaba dspuesto a arresgar
a vda |unto a a de sus hombres, sno tambn por a capacdad que tena
para evantar e nmo de os que estaban enfrascados en a bataa. Segn
Ehrenburg, poda aentar ncuso a aqueos entusastas que caan
fcmente en as garras de a desesperacn. Esto no era fruto de un
optmsmo rrea o frvoo, sno de un reasmo duro que e permta sacar e
me|or partdo de cada stuacn. Su osofa podra resumrse como a|o y
agua, pero a msmo tempo, por muy desoadora que fuese a stuacn, a
cabo de una hora estaba anmando de nuevo a agn potco espao,
convencndoe de que a vctora estaba cerca y de que, por tanto, no haba
de qu preocuparse
|68|
.
E acance de os conocmentos mtares de Kotsov y de su capacdad
para evantar a mora de a gente que tena arededor, qued patente en un
ncdente de a bataa de |arama, en a prmera semana de febrero de 1937.
Tras un ataque feroz de E|rcto de Afrca de Franco, haba cado e cruca
puente de Arganda. Desmorazado, Gustav Reger se drg a hote Paace
de Madrd con a esperanza de encontrar consueo en Kotsov. Antes de que
Reger pudese expcar e motvo de su abatmento, e ruso e d|o: Ya estoy
enterado. Las tropas que vgaban e puente fueron sorprenddas. Los moros
se acercaron sgosamente con sus babuchas. No sabas que un gran
nmero de eos se haba agrupado en a meseta durante os tmos das.
Conocan cada pamo de terreno y haban poddo descansar tres das.
Reger se qued heado ante e conocmento de Kotsov de todos os detaes
de a derrota. Kotsov se puso a mpar as gafas y contnu: E vae estaba
dormdo, t estabas dormdo, todo e Estado Mayor estaba dormdo. Tendras
que haber examnado as neas teefncas, pero no tenas sucente cabe
para hacer arregos. Tendras que haber envado un avn de reconocmento
a otro ado de a cona durante e da, pero no tenas avones. Tendras que
haber mantendo a cona ba|o un acoso constante, pero soo tenas un
can de campaa porque e otro se estaba reparando. Lo s todo. Habo
como un farseo. Por qu no me grtas? Deberamos haberos envado un
escuadrn de tanques, tengo o no tengo razn? No es eso o que ests
pensando?. Vov a ponerse as gafas y d|o con trsteza y proftcamente:
Sn gafas o veo todo negro. S aguna vez me e|ecutan tendr que pedres
que no me quten as gafas
|69|
.
Para anmar a Reger, Kotsov se o ev a a esta de despedda de un
ngenero sovtco que haba montado a nstaacn de os reectores de os
caones antareos de as Brgadas Internaconaes. Le haban amado para
que regresara a Mosc y pareca muy contento; mostraba os regaos que se
evaba a casa para su fama. Reger se qued asombrado con e ambente
de a esta: No haba rastro de terror serv de nteectua moscovta. La
uva de baas fascstas es haba hecho ovdar a baa en a nuca, as
e|ecucones secretas de GPU. Conversaban tranquos, sn ndrectas, de una
forma poco astca. La escena que descrbe expca sn querer a razn por
a cua os conse|eros que haba en Espaa fueron tan ma recbdos en
Mosc: A convertrse en partsanos voveron a ser ndvduos enteros, se
convrteron en hombres nuevos! E vento de a serra y esa Espaa heroca
haban hecho desaparecer e hedor de Mosc. A da sguente, Kotsov
vst e frente y pregunt por os reectores. Cuando Reger os descrb
como e egado de ngenero, Kotsov se ro con sarcasmo y contest: E
egado? Nunca me|or dcho!. Asustado, Reger pregunt s e haba pasado
ago en e va|e. En e va|e? No -contest Kotsov-, pero ago e pasar a
egar. Le arrestarn en cuanto egue a Odesa. Reger snt nuseas; no
entenda e sentdo de a esta de a noche anteror. Kotsov e expc
entonces: Los franceses dan ron a os hombres antes de evares a a
guotna. Ahora aqu es damos champn. Cuando Reger rept que se
senta ndspuesto, Kotsov supuestamente d|o: No es fc para un europeo
acostumbrarse a as tradcones astcas
|70|
.
E escrtor norteamercano Stephen Koch nos presenta a Kotsov en
Espaa como un deator depravado y magno. Entre otras cosas, arma sn
base aguna que Kotsov fue e que nvent a desnformacn utzada para
destrur a Andreu Nn; sus artcuos en 1;$estia proporconaron a Frente
Popuar as caumnas que descrb Orwe en Homena&e a .atalu2a .
Kotsov presentaba con reguardad nformes secretos a NKVD en os que
denuncaba -y por tanto asesnaba- a a escora trostsksta que haba en
Espaa
|71|
. Aunque estas paabras no de|an de ser una nvencn bastante
magnatva, Arkad Vaksberg, un experto ruso en os |ucos de as purgas,
tambn mencona os vncuos de Kotsov con e NKVD
|72|
. Todos os
funconaros sovtcos tenan que nformar a NKVD sobre sus experencas
en Espaa. Kotsov, por e|empo, denunc e 4 de dcembre de 1937 a un
comsaro sovtco amado Kachen, y crtc sus nformes
desmorazadores y provocatvos durante una reunn sobre os arrestos en
e E|rcto Ro|o
|73|
. Sn embargo, esto no ndca que e perodsta fuese
agente de os servcos secretos, a menos no ms de o que puderan
habero sdo e emba|ador sovtco, Marce Rosenberg, o e cnsu genera
en Barceona, Vadmr Antonov-Ovseenko.
Lo que resuta rrefutabe, por otra parte, es que Kotsov estaba
convencdo de que os servcos secretos sovtcos eran necesaros. Tres
aos antes de estado de a guerra en Espaa, Kotsov haba escrto un bro
sobre a vda mtar sovtca. En uno de os captuos sugera que a
Revoucn rusa ba a estar sempre ba|o a amenaza de os
contrarrevouconaros y, por tanto, que e terror que e|ercan a checa, e
GPU y e NKVD era un ma necesaro, e organsmo de defensa y
proteccn de a case traba|adora. Escrb o sguente:
Sn embargo, empezo a creer que e traba|o de GPU es e ms mportante de todos
eos. Para reazaro necestamos revouconaros comunstas verdaderamente snceros,
desnteresados y de conanza. Los tenemos, y aqueos que e partdo y e estado
sovtco han desgnado para otros cargos no deben ovdar nunca os servcos
prestados por estos hombres: sempre vgantes, sempre aerta, sempre o|o avzor.
Ms a de nuestras fronteras, en os estados mayores de as poderosas potencas
extran|eras, en os paacos de os |efes ndustraes, en os fastuosos cabarets y
restaurantes, se fraguan con dscrecn mportantes conspracones; frente a enormes
ca|as fuertes gnfugas, frente a montones de oro, entre e cru|r de vaores y bonos, se
ha puesto preco a as cabezas de os bochevques, para hacerse con as vdas de os
obreros y campesnos, con sus vdas y sus fbrcas. Entre copas de champn,
mercenaros y espas, asesnos e mpostores, provocadores y |ugadores, recben
nstruccones: destrur a goberno sovtco
|74|
.
Sn embargo, de ah a armar, como han hecho agunos comentarstas,
que Kotsov fue e responsabe de a horrbe suerte que corr Andreu Nn,
hay un gran trecho. Es certo, sn duda, que os artcuos de Kotsov
pubcados en -ra$da y en 1;$estia, y reproducdos en /0Humanit7 y otros
perdcos comunstas de Europa, acusaban a POUM de ser una formacn
de agentes de Franco, Hter y Musson que estn preparando una tracn
en e frente y asesnatos terrorstas trotskstas en a retaguarda. Sus
escrtos sobre e POUM, detrs de que vea a mano crmna de Trotsky,
se pubcaron en forma de paneto ba|o e ttuo Pruebas de a tracn
trotsksta
|75|
. E aemn Water Hed, estrecho coaborador de Trotsky en a
Cuarta Internacona, escrb a prncpos de febrero de 1937 que Stan
estaba empeado en termnar con e POUM y que, para eo, haba envado a
Espaa a esa escora de perodsta que es M|a Kotsov, especasta en
pogromos, oco honorabe que aprend a servco de Pet|ura, e asesno de
Ucrana, para que emprendera una campaa de caumnas contra e
POUM
|76|
. Pese a que Kotsov no estuvo en Espaa entre e 2 de abr y e 24
de mayo de 1937, sgu escrbendo para -ra$da artcuos en os que
aegaba, de acuerdo con a nea oca comunsta, que unos agentes nazs
haban rescatado de su arresto a Andreu Nn
|77|
. Sn embargo, no fue n por
asomo e nco en decr esto, y e hecho de que reptese como un oro a
nea de partdo sobre e POUM no e converte en e asesno de Nn n en e
cerebro de ataque contra e partdo obrero. De hecho, e POUM aparece
menos de dez veces en e daro de Kotsov. La entrada ms arga, con fecha
de 21 de enero de 1937, es ms rnca que despadada cuando descrbe a
a dreccn poumsta, y prctcamente desestma a mportanca de POUM y
de trotsksmo, tachndoa de nsgncante
|78|
.
E 27 de marzo de 1937, Kotsov e d|o a Doores Ibrrur que tena que
vover a Mosc para dar parte sobre a stuacn potca y mtar espaoa,
pero que esperaba regresar pronto. E hecho de que tuvese que acudr en
persona quta peso a a dea de que hababa a daro por tefono con Stan.
E 2 de abr cruz a frontera con Franca y estuvo en Mosc hasta a tercera
semana de mayo
|79|
. Muestra de a mportanca de perodsta es que, e 15 de
abr, fue nterrogado durante cas dos horas por e msmsmo Stan, por
Lazar Kaganovch, por e premier sovtco Vyachesav Mootov, por e
marsca Voroshov y por Nkoa Yezhov, sucesor en e NKVD de sangunaro
Genr| Grgorevch Yagod
|80|
. Estos persona|es formaban e pequeo crcuo
que tomaba todas as decsones trascendentaes en potca nternacona.
Con os puestos de avanzada repubcanos de Pas Vasco a punto de caer,
Kotsov tuvo que descrbr un panorama muy desoador. Para su sorpresa,
Stan parec satsfecho con a nformacn. Sn embargo, e d|o con
aparente pesar que estaba consternado ante e nmero de tradores
descubertos en a Unn Sovtca y que su nco consueo era a actuacn
de a msn sovtca en Espaa
|81|
.
Esa msma noche, Kotsov e cont a su hermano a forma pecuar en que
haba termnado a reunn. Stan empez a hacer e payaso y reat:
Se puso ante m y, con os brazos cruzados sobre e pecho, hzo una reverenca y
d|o:
-Cmo te aman en Espaa? Mgue?
-Mgue, camarada Stan -e contest.
-Muy ben, don Mgue. Nosotros, nobes espaoes, e damos as gracas con
cordadad por un nforme de o ms nteresante. Hasta pronto, camarada Kotsov.
Buena suerte, don Mgue.
-Me tene enteramente a servco de a Unn Sovtca, camarada Stan.
Estaba a punto de sar por a puerta cuando me orden que vovera, y a
contnuacn se produ|o una extraa conversacn:
-Leva usted revver, camarada Kotsov?
Totamente desconcertado contest:
-S, camarada Stan.
-No estar pensando en sucdarse?
Ms perpe|o todava, respond:
-Por supuesto que no. Nunca se me ha pasado por a cabeza.
Stan soo d|o:
-Exceente. Exceente. De nuevo, muchas gracas, camarada Kotsov. Nos veremos
pronto, don Mgue.
Kotsov e pregunt entonces a su hermano: Sabes o que e con tota
certeza en os o|os de Stan?. Ou?. Le: es demasado sto. A da
sguente, uno de os presentes en a reunn, probabemente Yezhov, e d|o:
No ovdes, M|a, que aqu se te apreca, se te estma y se confa en t.
Pero Kotsov no pudo qutarse de a cabeza a desconanza que haba edo
en os o|os de Stan
|82|
.
A partr de entonces, o que ocurra en Mosc fue sempre motvo de
preocupacn para Kotsov, como puede verse en sus comentaros a Reger
sobre e ngenero de os reectores. Su ansedad se ntensc tras e
encuentro con Stan y o hubese hecho an ms de haber sabdo que, segn
e poco abe Orov, a medados de mayo de 1937, mentras Kotsov estaba
en Mosc, aparec en Espaa, con a va|a dpomtca, un mensa|ero
especa que haba traba|ado prevamente en e Departamento Especa de
NKVD. Uno de os ocaes de Orov, que era amgo de mensa|ero, cont que
este hombre reataba hstoras extraas, aegando que Kotsov se haba
venddo a os ngeses y que haba proporconado a ord Beaverbrook
nformacn secreta sobre a Unn Sovtca
|83|
. Seguramente fuera un
nvento, gua que a armacn de Orov de que e crue y mavado Yezhov,
|efe de NKVD, apodado a Mora por Stan y e Enano Venenoso por otros, era
amgo ntmo de Kotsov. Orov ega a armar que, para aque va|e a Mosc,
Kotsov se haba evado a un hurfano espao precoso de dos aos de edad
para Yezhov y su mu|er, Yevgena Fegenberg, porque acababan de perder a
su nco h|o. Es certo que M|a y Mara haban adoptado a un beb de
decocho meses amado |os (|usk) y que se o haban evado a a Unn
Sovtca, aunque es poco probabe que fuese un regao para Yezhov, ya que
Mara estaba deseando tener un h|o
|84|
.
Por otro ado, no hay duda de que Kotsov se esmer en cutvar su
amstad con e degenerado sexua Yezhov. Incuso e descrb en -ra$da
como un bochevque maravosamente nexbe que, sn moverse de su
despacho, da o noche, est desenmaraando y cortando os hos de a
conspracn fascsta
|85|
. Tanto Kotsov como Bors Emov haban sdo
membros de a Oposcn de Izquerdas, as que deban evar mucho tempo
temendo e momento en que aguen fuese a recordares su pasado. Por eso,
es fc que Kotsov se sntera seguro mentras Yezhov fuese e |efe de
NKVD. Por otro ado, se cree que su pasn voraz por e pegro e ev a
tener una breve aventura con Yevgena Fegenberg, promscua cebre
|86|
. No
de|a de ser una concdenca extraa que a cada de propo Kotsov
ocurrese a msmo tempo que e arresto e nterrogatoro de Yezhov, en
dcembre de 1938, aunque a nvestgacn que conden a perodsta a
haba ordenado e cornudo |efe de segurdad antes de su cada en desgraca.
La tarde de 14 de mayo tuvo ugar otra reunn con Stan en a que
tambn estuvo presente Mootov
|87|
. E 23 de mayo, Kotsov ya estaba en
Franca de camno a Espaa. Las sguentes dos semanas, de 24 de mayo a
11 de |uno, as pas enfrentado a todo tpo de pegros, prmero ntentando
entrar en e Pas Vasco y, despus, nformando sobre a stuacn cada vez
ms desesperada de Bbao. Con a audaca y vaor que e caracterzaban,
Kotsov vo varas veces entre Franca y a capta vasca, donde entrevst a
lehenda*ari |os Antono Agurre
|88|
. Despus regres a Barceona, y uego a
Vaenca, para ayudar a organzar e Congreso Internacona de Escrtores
Antfascstas durante a prmera quncena de |uo. Aunque e ob|etvo
prncpa de congreso era demostrar que a mayor parte de os nteectuaes
de mundo apoyaban a a Repbca, tambn tena a ntencn ocuta de
denuncar a tracn perpetrada por Andr Gde con a recente
pubcacn de Retour de l0CRSS, una crtca a a Unn Sovtca que cas
nnguno de os presentes haba edo todava. Se transport a os deegados
de Barceona a Vaenca, y de a a Madrd, en una ota de musnas, y
mentras e puebo espao se mora de hambre, a eos se es agasa|aba con
banquetes. Stephen Spender, uno de os deegados, encontr ago grotesco
ese crco de nteectuaes, tratados como prncpes y mnstros,
transportados a o argo de centos de kmetros a travs de un pasa|e
precoso y puebos destrozados por a guerra, a son de os apausos de a
gente, y entre corazones rotos, a bordo de Ros Royces, agasa|ados con
banquetes y estas, cancones y baes, fotograados y retratados. |ef Last,
novesta y poeta hoands, adems de membro de as Brgadas
Internaconaes, tambn asst a congreso. Aunque era amgo de Gde,
opnaba que su bro era tendencoso e noportuno. Sn embargo, e empeo
obsesvo de os rusos en atacar a trotsksmo y a propo Gde e pareca
totamente contraproducente
|89|
. Puede que Kotsov hubese estado de
acuerdo con Last, pero cuando e crco a competo eg a Madrd e 7 de
|uo, e perodsta ruso do un dscurso en e que aab e esprtu antfascsta
que una a os nteectuaes y acus a Retour de l0CRSS, de Gde, de ser una
nfama asquerosa.
La versn de dscurso de Kotsov pubcada en a prensa espaoa ncuye
un pasa|e omtdo en su daro. En , con e msmo esprtu de su ensayo de
1933 sobre e GPU, haba de terror que se haba desatado en a Unn
Sovtca como de una medda preventva:
Hay gentes que se extraan un poco de a decsn con que nosotros os escrtores
sovtcos sostenemos as meddas rmes e mpacabes de nuestro Goberno con os
tradores, os espas y os enemgos de puebo. Estas gentes pensan s es que no
debemos nosotros, aunque seamos buenos patrotas sovtcos, pero tambn
traba|adores de a puma pacca e nofensva, de|ar todo esto a os rganos nexbes
de Poder y nosotros msmos estar a margen de estas cosas, no nmscurnos en estos
asuntos, o a menos caaros, no habar de eos en voz ata en as pgnas de nuestra
Prensa. No, coegas y camaradas. Es para nosotros una cuestn de honor. E honor de
os escrtores sovtcos en as prmeras as de a ucha contra a tracn, contra todo
atentado a a bertad y a ndependenca de nuestro puebo. Nosotros sostenemos y
estmamos a nuestro Goberno no soamente porque es |usto y conduce a pas a a
abundanca y a fecdad. Nosotros o estmamos tambn porque es fuerte, porque su
mano no temba a castgar a enemgo. Por qu se puede uchar contra Franco cuando
ha nvaddo a terra espaoa con a Legn Extran|era, con a nfantera marroqu y a
avacn aemana, y por qu no se poda hacer antes, cuando este msmo Franco
preparaba soamente a tracn? Cuntos centenares de mares de vdas humanas se
huberan conservado en Espaa, cuntas centenas de mones de baas, de obuses, de
bombas de avacn no hubesen reazado su traba|o mortfero s en e momento
oportuno e Trbuna mtar y un peotn de sodados huberan anquado e compot de
os generaes tradores! Nuestro pas est competamente asegurado contra as
aventuras de os Francos grandes y pequeos. Est asegurado por su vganca y
decsn, est asegurado porque a prmer paso de os franquos trotskstas os rganos
de a segurdad sovtca es cerran e camno, y e Trbuna mtar, sostendo por todo
e puebo, os castga
|90|
.
Hemngway tambn cta un epsodo en e que Kotsov/Karkov haba con
convccn de a necesdad de e|ecutar a certos generaes tradores
|91|
.
Ehrenburg, deegado en e congreso, se qued sorprenddo por e nmero de
escrtores sovtcos que audan a a qudacn en Rusa de os enemgos
de puebo. Pregunt a varos por qu o hacan y nnguno quso contestare.
Cuando e coment a Kotsov o que estaba pasando, este refunfu: Te o
tenes ben merecdo. Eso te pasa por preguntar
|92|
.
Parece bastante obvo que Kotsov ntentaba ahuyentar e medo y que
eogaba en parte a os servcos secretos para de|ar caro o abe que era ,
y en parte para convencerse de que eos no eran tan aterradores. Kotsov,
sn embargo, no fue e nco que utz a Guerra Cv espaoa para
|ustcar e terror sovtco. E estudoso aemn Frank Schauh ha
dentcado un con|unto mportante de textos propagandstcos
contemporneos de a Guerra Cv espaoa en os que se |ustca e terror
sovtco. Lo ama a parboa espaoa de terror. Por consguente, e
dscurso de Kotsov no era excepcona, sno que sencamente se adhera a
a tendenca domnante de a prensa sovtca durante esos aos. Cuando
y otros muchos escrban sobre Espaa, se entenda que con Espaa
queran decr a Unn Sovtca. Despus de todo, s a moderada Repbca
espaoa y a revoucn popuar ncpente eran vctmas de ataque
ntensvo de as prncpaes potencas fascstas, a Unn Sovtca, mucho
ms rca y tentadora, deba de estar en e punto de mra de a agresn
fascsta. Para hacer frente a ataque y evtar a suerte de a Repbca
espaoa, tenan que ncrementar a concenca genera sobre a exstenca
de un enemgo ocuto
|93|
.
Poco despus de su regreso a Espaa, Kotsov presenc a doorosa y
sucesva cada de Pas Vasco, Santander y Asturas. No e pas nadvertdo e
coste catastrco para a Repbca de sus prrcas vctoras en Brunete y
Bechte. Pese a todo, Kotsov mantuvo vvos su optmsmo y su entusasmo
por a Repbca. Su amgo Cockburn escrb:
A medda que a guerra espaoa se acercaba rechnando a su na trucuento, y por
toda Europa aqueos que haban apoyado a a Repbca, fatos de fe y entusasmo,
caan en e ms autntco cnsmo y desesperacn, me encontr con que cada vez
esperaba ms ansosamente ms conversacones con Kotsov, os va|es en su compaa,
sus vaoracones sobre e curso de os acontecmentos. Era un hombre capaz de ver a
derrota por o que reamente era, capaz de aceptar que a mtad de os grandes
esganes estaban vacos y que muchos de os grandes hroes eran mongotes o
charatanes, y que, pese a todo, ograba que nada de esto e afectase n mnase su
energa y su entusasmo
|94|
.
De todas formas, es poco probabe que Kotsov cumpese con especa
satsfaccn as rdenes que e obgaban a escrbr sobre os esfuerzos de
NKVD para anquar e trotsksmo en Espaa, pues e tema deba de
recordare o que pasaba con muchos de sus amgos en Rusa. A vzconde
Chston, emba|ador brtnco en Mosc, e parec muy reevante un artcuo
de Kotsov envado desde Leda y pubcado por -ra$da e 26 de agosto, en
e que e perodsta condenaba e fracaso de as autordades repubcanas a
a hora de tomar meddas oportunas contra os trotskstas en Espaa, y
repeta a hstora de Andreu Nn y su huda de a prsn con a ayuda de un
grupo de agentes de a Gestapo. A contnuacn, se que|aba de que os
deres trotskstas que quedaban, aunque en prsn, recban un trato
demasado ndugente y que e perdco /a :atalla de POUM, aunque
prohbdo, segua aparecendo en una edcn de ocho pgnas. E artcuo
aseguraba que Nn y os trotskstas espaoes evaban confabuando con e
genera Franco desde 1935. E vzconde Chston deca a contnuacn: Las
consderacones anterores, segn e artcuo, deben servr de eccn a
quenes en Espaa tenden a subestmar a amenaza trotsksta y desechara
como una peea nterna de Partdo Comunsta. Los trotskstas son, de hecho,
e destacamento ms pegroso de fascsmo. Ay de aqueos que no ven e
pegro o no queren vero! -concua M. Kotsov en un tono ago bbco-.
Ay de aqueos que permten que os espas trotskstas sgan traba|ando con
mpundad!. Como se mostrar a contnuacn, e escrto pone nfass en a
amenaza de trotsksmo para a causa repubcana en Espaa y crtca sn
moderacn a os deres repubcanos por hacer caso omso de este hecho y
por no tomar as meddas pertnentes para evtar e pegro. Es posbe que
este arrebato represente ncamente un eemento ms de a eterna
campaa anttrotsksta que ocupa a menos a mtad de espaco de a prensa
sovtca. Pero tambn es posbe que busque preparar e camno por s
ocurre una debace repubcana en Espaa, que ser atrbuda a as
actvdades de os trotskstas y a a fata de vganca por parte de os deres
repubcanos
|95|
. Es razonabe pensar que Kotsov se sntese abochornado a
tener que escrbr mentras tan descaradas, obgacn a a que estaban
su|etos todos os perodstas sovtcos de aque entonces.
A reportero e pesaba cada vez ms o que ocurra a su arededor en
Espaa y o que sufran sus amgos en Mosc. Cuando e amaron para que
regresara a a Unn Sovtca e 6 de novembre de 1937, Kotsov,
conscente de empeoramento de a stuacn, convenc a Mara Osten para
que no e acompaase, y a contnuacn o arreg todo para que fuese
destnada a Pars como corresponsa de ,euts#he Gentral Geitung
|96|
. Una vez
en Rusa, Kotsov se reun brevemente con Stan e 9 y e 14 de novembre.
No deberon de tener tempo para habar con cama de a stuacn en
Espaa pues, tres semanas despus, Kotsov escrb soctando una
entrevsta con e dctador para revsar una arga sta de asuntos
reaconados con a Repbca espaoa. No exste nngn regstro sobre este
encuentro en a agenda de Stan, aunque eso no sgnca que no se
reunesen en agn otro ugar o habasen por tefono
|97|
. Kotsov se anz de
nmedato a convertr en un bro sus crncas pubcadas en -ra$da. Muchas
de sus notcas y recuerdos de Espaa apareceron en /iteraturnaa <a;eta.
Entre abr y septembre de 1938, con e ttuo Ispansk dnevnk, se pubc
con gran xto de crtca a prmera parte de su daro de a Guerra Cv
espaoa en (o$i 6ir, a revsta de ampo espectro de a Asocacn de
Escrtores Sovtcos
|98|
.
E 19 de dcembre de 1937, Kotsov escrb un artcuo en -ra$da en e
que crtcaba a os deatores que denuncaban a sus camaradas, y reataba a
hstora de un estudante que haba sdo acusado por carta de dupcdad,
arrbsmo y aduacn. Sn nvestgar estas endebes acusacones, e
secretaro de Partdo Bochevque de nsttuto de Mosc donde estudaba e
chco, e haba expusado de partdo y de a escuea por ser enemgo de
puebo. Kotsov reprochaba con dureza a aqueos que estaban dspuestos a
caumnar a un nocente para protegerse, y armaba que e partdo, e
goberno, os trbunaes y a opnn pbca acabaran con esos cruees
embusteros que voaban os derechos de os cudadanos sovtcos. E 17 de
enero de 1938 pubc a segunda parte, en a que descrba a os fasos
deatores como anzadores de |abanas que vertan sus acusacones a azar
para abatr a cuantos fuera posbe y aparentar con eo que eran ees
potcamente y ocutar as manchas de su propo hstora; arrbstas que
denuncaban a a gente para controar sus nsttucones y ser ascenddos, y
burcratas cobardes y desamados que actuaban sn nvestgar sobre a
base de acusacones nfundadas. E NKVD, escrb Kotsov, no tardara en
ocuparse de os que estaban detrs de seme|antes caumnas y dfamacones
porque eran contraros a orden sovtco. Los artcuos ograron dos cosas a
un msmo tempo: denuncar prctcas extenddas y aentadas ocamente,
y sugerr que e rgmen se opona totamente a estas y as ba a erradcar.
La motvacn que haba detrs de sus escrtos era tanto persona como
potca. Por un ado, os artcuos ree|aban una orden dctada por sus
superores en e decreto de Comt Centra de 19 de enero de 1938 sobre
os errores de as organzacones de partdo que expusaban a membros
nocentes. Por otro ado, e permtan expayarse sobre un tema que e
perturbaba profundamente
|99|
.
Emma Wof, a ntrprete y amante de Vadmr Gorev, descrbe una
escena que ocurr poco despus de su vueta a Mosc y antes de a
desaparcn de Gorev. Los haban nvtado a una recepcn para ceebrar e
regreso desde Espaa de otro de os conse|eros. Mentras beban champn
ruso (vno espumoso de Crmea), Kotsov e pregunt por su nuevo empeo
en 1;$estia. Wof e respond que estaba destrozada ante a desaparcn
de muchos de sus ve|os amgos y coegas. Kotsov no d|o nada, ncamente
sonr con trsteza y se encog de hombros
|100|
. Sn duda preocupado por a
stuacn mperante, Kotsov ntent presentarse como paadn de a
ortodoxa estansta. E 11 de marzo de 1938 escrb a un amgo, e
novesta |udo y aemn Lon Feuchtwanger, a propsto de os |ucos de
Mosc. Le reat que haba pasado una semana sentado en a saa de
trbuna, estupefacto ante as montaas de mugre y crmen
|101|
. Pese a sus
crecentes temores, agunos acontecmentos hceron aorar a vaenta de
antao. Cuando Lous Fscher, que estaba empezando a cortar sus vncuos
con a Unn Sovtca, vst Mosc a naes de mayo de 1938, nnguno de
sus amgos fue a vere. Tenan demasado medo. Kotsov, sn embargo, se
arresg a aparecer en casa de estadoundense. Estaba deseando or
notcas de Espaa. Fscher coment: E tema de Espaa egaba a corazn
de Kotsov. Pero, cuando estaba con extraos, se esconda tras una cortna
de humo te|da, a partes guaes, con una prosa rgda y artca pravdadana
y parodas teraras, cosa que e haca parecer pedante y cnco
|102|
.
Adems, a travs de sus artcuos perodstcos, Kotsov sgu sendo una
de as voces ocaes de mayor peso. E perodsta se protega a s msmo
partcpando en a denunca pbca de os acusados en os procesos de
Mosc. Sus ataques contra Nkoa Bu|arn fueron especamente
vehementes
|103|
. Exsten motvos sucentes para suponer que esta
vehemenca era de carcter defensvo. Un da, Lev Me|s, e drector de
-ra$da, acus de espa a un coega de conanza amado Avgust. Me|s era
aegado a Stan y a menudo e avsaban con anteacn de qun estaba
ba|o sospecha; as poda r preparando su humacn pbca a travs de as
pgnas de perdco. Escandazado, Kotsov contest que Avgust era un
bochevque de conanza que haba estado en prsn durante e rgmen
zarsta. E drector repc que eso no contaba para nada porque a O|rana, e
servco secreto zarsta, recutaba a personas como Avgust. Sn embargo,
cuando e propo Avgust entr en e despacho, Me|s e saud efusvamente.
Kotsov se haba dado cuenta de que Me|s, que antao haba sdo su
protector, no era muy de ar y e d|o a su hermano que empezaba a temer
que e drector de -ra$da abergase sospechas sobre
|104|
.
Segn Bors Emov, en as semanas que precederon a su arresto, Kotsov
traba|aba con fura cas obsesva, sn apenas respro, como s qusese hur
de pensamentos atormentadores. Crea de forma profunda, sncera y, no
temo decro, cas fantca en a sabdura de Stan. M hermano soa
descrbrme con detae sus encuentros con e Amo (&o;ain), as
pecuardades de su forma de habar, sus comentaros, sus gros y bromas.
Amaba todo o reaconado con Stan. Sn embargo, Kotsov e reatara a su
hermano otro ncdente con Me|s a naes de verano de 1938, que
ntensc sus temores. Durante una vsta a nuevo despacho de Me|s, poco
despus de ser ascenddo a |efe de prncpa drectoro potco de as
Fuerzas Armadas, Me|s e mostr un doser verde y grueso de NKVD que
contena as decaracones de drector de 1;$estia, B. M. Ta, que acababa
de ser arrestado. En etras ro|as se poda eer a orden de Stan a Me|s y
Yezhov de que arrestasen a todos os que saan menconados en a
deposcn de Ta.
Camnando nervoso de un ado a otro, Kotsov e d|o a su hermano:
Por ms que e doy vuetas, no me o expco. Ou est pasando? Cmo puede ser
que tengamos de pronto tantos enemgos? Estamos habando de gente que conocemos
desde hace aos, con a que hemos convvdo codo con codo durante aos!
Comandantes de E|rcto, hroes de a guerra cv, veteranos de partdo! Y por aguna
razn, tan pronto como es meten entre re|as, conesan ser enemgos de puebo,
espas, agentes de servcos secretos extran|eros. Ou es o que est pasando? Creo
que voy a voverme oco. Sn duda, como membro de conse|o edtora de -ra$da,
como perodsta reconocdo, como paramentaro, tengo que poder expcar a a gente e
sgncado de estos acontecmentos, as razones que hay detrs de tantas denuncas y
arrestos. Pero o certo es que, como cuaquer otro pequeoburgus aterrorzado, no s
nada, no entendo nada. Estoy desconcertado, en a oscurdad. Es posbe que aguen,
en agn ugar, quz Yezhov, haya dado renda sueta a sus sospechas |as de Stan|,
nventndose a toda prsa todas estas conspracones y tracones? O ha sdo |Stan|
e que ha aentado a Yezhov una y otra vez, con mpacenca, burndose de por no
saber ver a os tradores y espas que tena deante de as narces
|105|
?
A naes de septembre de 1938, |usto despus de Munch pero antes de
a egada de as tropas aemanas, -ra$da env a Kotsov a Praga para
nformar sobre a stuacn checa. Kotsov se snt profundamente deprmdo
ante o que vea como a tma oportundad de parar a Hter, y eso supuso
un duro gope para su fe antfascsta
|106|
. En Praga concd con su amgo
Caud Cockburn, que vov a de|ar constanca de a ntensdad de
antfascsmo de Kotsov. Lo ocurrdo en Praga nos da otra psta sobre a cada
en desgraca de perodsta ruso: su entusasmo por una posbe ntervencn
sovtca en favor de Checosovaqua mpcaba nevtabemente que se
opondra a pacto Mootov-Rbbentrop. Cockburn traba|aba entre Londres,
Pars, Gnebra y Praga como corresponsa dpomtco y perodsta de ,ail
Wor*er, de su propo boetn de notcas satrco +he Wee* y de una nueva
revsta grca, muy mportante en Chcago, amada @en. Fnamente, en e
otoo de 1938, Kotsov e nombr corresponsa de -ra$da en Londres, un
puesto en e que no dur mucho pues e ruso desaparec poco despus.
Cockburn escrb:
An no s qu fue, o qu se supona que era, o que haba hecho Kotsov en Mosc.
Su cada y probabe e|ecucn tuveron ugar cuando estaba en a cspde de su poder, y
cuando se enteraba, a gente no poda crerseo. Correron rumores de que e haban
envado a Chna como agente secreto con otro nombre. Muchos de sus amgos
aceptaron esta hstora como certa durante aos, una forma optmsta de mtgar su
pena. A otros a notca es descooc, perderon a esperanza y cayeron en e cnsmo.
En cuanto a m, aunque e echaba de menos ms que a cuaquera de ms conocdos de
entonces, no puedo decr que me pase por sorpresa. Y, por extrao que parezca, estoy
seguro de que o msmo e ocurr a . Haba vvdo, habado y bromeado de manera
osada, y no se haca usones, que yo sepa, sobre a naturaeza de os pegros a os que
se enfrentaba. (Probabemente, su gusto por a vda arresgada e haba evado a
nvoucrarse en aguna conspracn mportante). Y se hubese tomado con rona
agunas de as protestas rdcuamente sentmentaes que sgueron a su emnacn
|107|
.
Sn duda, Kotsov haba consderado a posbdad de su cada en
desgraca, como demuestra e comentaro que en su da e hzo a Reger
acerca de su preferenca por permanecer con as gafas puestas ante e
peotn de e|ecucn. A prncpos de otoo de 1938, a posbdad pareca
haberse transformado en certeza. Esto se ree|a en e reato de Cockburn
sobre uno de sus encuentros con Kotsov:
Curosamente, en una ocasn -unas semanas antes de su cada- me deet
durante una comda con una espece de representacn buresca fantstca sobre un
|uco futuro en e que se e procesaba por actvdades contrarrevouconaras. Kotsov
haca a a vez de furoso y sero sca, y de msmo en e pape de un payaso a que
han apresado pero que, pese a todo, no puede de|ar de gastar bromas macabras.
Ocurr en Praga, en e punto gdo de a crss de Munch.
Cockburn, como Kotsov, era penamente conscente de a naturaeza
crtca de a stuacn en Praga a naes de septembre y prncpos de
octubre de 1938. Pas mucho tempo con Kotsov en a Legacn rusa, pues
era a donde, de habera, ocurrra cuaquer cosa sgncatva. Y saba que
Kotsov era una gura a menos tan mportante como e emba|ador ruso, y
quz mucho ms, por su dobe poscn en -ra$da y en e Kremn
|108|
.
Cockburn ovdaba que en readad Kotsov no ostentaba una dobe poscn,
pues e -ra$da era e rgano de Kremn.
Parece que Kotsov todava tena esperanzas de que Gran Bretaa, Franca
y a Unn Sovtca se uneran contra Aemana para defender a
Checosovaqua. E E|rcto checosovaco se haba movzado y se haba
hecho fuerte en a frontera aemana. Pero es poco probabe que Kotsov
desempease e pape promnente que Cockburn e atrbuye. Segn , en
prevsn de a resstenca checa a a nvasn naz, se haba envado en
secreto a Praga una fuerza de avanzada de avones de combate y
bombarderos, y e emba|ador sovtco y Kotsov haban recbdo permso
para nformar a presdente Eduard Benes de que Rusa estaba sta para
mandar sodados, artera y avones en cuanto comenzasen as hostdades.
Pero esto resuta ago exagerado. Para que a Unn Sovtca ayudara a
Checosovaqua habra sdo necesaro e compromso de Franca, y e permso
de Varsova y Bucarest, para transportar a os sodados sovtcos a travs de
Poona y Rumana hasta terras checosovacas. Lous Fscher d|o que Perre
Cot, mnstro de Are francs y ms adeante smpatzante de os sovtcos,
e haba nformado de que, entre mayo y septembre de 1938, a Unn
Sovtca haba entregado trescentos avones a os checos. Tambn cta
documentos sovtcos que muestran que e Kremn haba puesto a as
Fuerzas Areas de E|rcto Ro|o en pe de guerra y que estaba dspuesto a
envar 246 bombarderos y 302 cazas a Checosovaqua.
De o que no cabe duda es de que, en e verano de 1938, corran muchos
rumores e nformes sobre envos de avones rusos a Checosovaqua, y es
perfectamente factbe que una deegacn de as Fuerzas Areas sovtcas
hubese voado a Praga para habar de una posbe coaboracn. Sn
embargo, Stan dfcmente se hubese comprometdo con os checos sn
saber a cenca certa que tendra e apoyo de os franceses. En cuaquer
caso, preocupado ante a posbdad de que e E|rcto Ro|o ocupase
Checosovaqua, Benes estaba dspuesto a uchar soo s tena a su ado a a
Socedad de Nacones, Gran Bretaa y Franca. No podra ofrecer resstenca
a as exgencas de Hter con a Unn Sovtca como nco aado en a
guerra. Kotsov y e persona de a emba|ada estaban abatdos y a
deegacn de as Fuerzas Areas sovtcas fue envada de vueta a casa.
|usto antes de despegar, parec que Benes haba cambado de opnn y
que se podra egar a un acuerdo. Kotsov se puso a baar como un oco,
besando a a gente, anzando su enorme bona negra a are una y otra
vez. Pero su aegra no dur mucho. Stan y Benes no se entenderon y
Kotsov se sum en a desesperacn
|109|
.
Es rreevante s e fracaso de a coaboracn entre a Unn Sovtca y
Checosovaqua contra os aemanes fue cupa de Stan o de Benes, o ncuso
de os franceses y de os brtncos. Kotsov tema que haba egado e na
de antfascsmo y que Stan ba a buscar agn tpo de acercamento haca
Hter. En readad, e dctador ruso nunca haba compartdo e sentmento
antfascsta a utranza de ve|os bochevques como Bu|arn y, por supuesto,
Kotsov
|110|
. La amargura de perodsta es comprensbe. En a prctca,
Occdente haba entregado a Tercer Rech os recursos mtares de
Checosovaqua, que eran consderabes: ms de m qunentos avones de
combate, qunentos caones antareos, ms de dos m pezas de artera
y una cantdad mportante de ametraadoras, muncn y vehcuos. Como
dra Lous Fscher: Todos os avones, tanques o armas fabrcados, todas as
dvsones entrenadas y equpadas por Gran Bretaa y Franca entre naes
de septembre de 1938 |Munch| y e 1 de septembre de 1939, cuando
esta a guerra, no se acercaban n por asomo a poder de as Fuerzas
Armadas de Checosovaqua que perderon cuando Hter desartcu ese
estado
|111|
.
No est nada caro que Kotsov tuvese a poscn en e Kremn que
mencona Cockburn, n que hubese sdo e emsaro responsabe de a
negocacn con Benes sobre a posbe ayuda rusa a Checosovaqua. La
versn de Cockburn puede ser resutado de su propa tendenca a exagerar
o de esto hperbco de Kotsov. Martha Gehorn se form a msma
magen sobre a mportanca de pape dpomtco de Kotsov cuando e vo
en Praga. E ruso tena e nmo por os sueos y Gehorn, que se haba
despazado desde Barceona para nformar sobre a stuacn checa, se o
encontr sentado en un banco de madera en un paso argo y oscuro de
paaco de Hradcany, encogdo, sn a brantez de antao. Me ev a cenar
a una tasca obrera sombra, muy dstnta de tpo de sto que frecuentaba.
Cuando egaron os pesados cuencos de sopa empez a habar. Levaba
esperando cuatro das en ese paso de Hradcany. Benes no quera
recbre y e haba de|ado esperando en ese ugar pbco. Gehorn se qued
consternada a ver a Kotsov tan cansado y abatdo. Pronostc todo o que
ba a pasar. Segumos amentndonos frente a esa sopa espesa y grasenta.
Luego nos dmos a mano en a esquna de una cae oscura y nos
despedmos
|112|
.
Kotsov mostr a msma desoacn a despedrse de Cockburn. Sentados
en una cafetera, anazaron mnucosamente o que haba pasado. E curso
de a conversacn es ev a a representacn buresca fantstca
menconada por Cockburn. E ngs tena prsa por egar a un banco para
cambar bras esternas por moneda checa con a que pagar a cuenta de
hote y despus coger un avn a Londres. Kotsov no tena ganas de acortar
a conversacn. Le d|o que tena un montn de coronas y e ofrec hacere
e cambo. A tomar as bras de Cockburn, coment: Esto, por supuesto,
podra ser m muerte. Cuando Cockburn e pd expcacones, se qued
absorto y proced a escencar un |uco en e que haca de acusado, |uez y
sca. Como sca bord a conducta amenazadora de a profesn: Nega
usted, cudadano Kotsov, que en Praga, e da en cuestn, recb moneda
brtnca de conocdo agente secreto ngs Cockburn? Nega usted que
ntent ntroducr a ese msmo agente en a Legacn de a Unn Sovtca?
Nega usted que hab con sobre as dsposcones mtares de a Unn
Sovtca, ncuso sobre e movmento de avones en e aerdromo mtar de
Praga?. Tras nombrar a Cockburn corresponsa de -ra$da en Londres, se
march sn muchas ganas pronuncando estas paabras: Lo nco que
puedo aadr es que o me|or que podemos hacer en e breve nstante que
nos queda entre a crss y a catstrofe es tomarnos una copa de
champn
|113|
. E pesmsmo de Kotsov y a certeza de que haba egado e
na se agudzaron por otro motvo. Durante su estanca en Praga haba
pensado en r a vstar a Mara Osten a Pars, pero, en e tmo momento, e
emba|ador sovtco e d|o que haba recbdo rdenes de regresar
nmedatamente a Mosc. Deba de ser conscente de que a prdda de toda
esperanza en e futuro de a ucha antfascsta estaba unda a su propa
destruccn
|114|
.
E catastrosmo de Kotsov, sn embargo, no enca|aba con e ncremento
aparente de su xto y prestgo pbco. En e verano de 1938 fue eegdo
membro de Sovet Supremo de a Federacn Rusa. Segn su hermano, pese
a su namovbe conanza en a sabdura de Stan, a desaparcn de un
nmero consderabe de sus amgos e tena cada vez ms preocupado.
Kotsov segua vendo a Stan en ocasones, pero no o sucente como para
convencerse de que as cosas ban ben, sobre todo porque no e nvtaron a
nnguna de as reunones mportantes con e |efe de as Fuerzas Areas
espaoas, Ignaco Hdago de Csneros, que haba do a a Unn Sovtca a
habar sobre sumnstros para a Repbca. Ignaco era amgo de Kotsov y
haban traba|ado |untos en Espaa. Lo gco hubera sdo que e ruso, como
experto en Espaa y en aeronutca, hubese partcpado en as
conversacones sobre a posbdad de un ncremento de a ayuda sovtca
a goberno de a Repbca espaoa. E 9 de dcembre, Hdago de Csneros
cen con Kotsov. Cuando e d|o que a reunn con Stan haba do ben y
que haba tendo una reaccn postva a a petcn espaoa de ayuda,
Kotsov se qued encantado. Sn embargo, a preocupacn que e haba
causado e desare de Stan haca su persona resut obva cuando eg
Bors Emov. E da anteror, Nkoa Yezhov, e hombre que Kotsov vea como
su protector, haba sdo reempazado por Lavrent Bera como comsaro de
Puebo de Asuntos Interores. Cuando Bors Emov coment que se trataba
de una buena notca, pues sgncaba e n de terror de a e;ho$s#hina,
M|a repc con meancoa: Ouz as sospechas recagan ahora sobre
aqueos que Yezhov no toc
|115|
.
Sus temores deban de parecer nfundados: unas semanas antes, en una
funcn nocturna de Bosho, Stan e haba nvtado a su paco y haba
aabado su daro espao. Fue entonces cuando e propuso dar una
conferenca sobre Historia del -artido :ol#he$i"ue, bro que acababa de
pubcarse y que Stan haba edtado metcuosamente y para e que haba
escrto un captuo. Kotsov haba aceptado entusasmado, con a esperanza
de que se tratase de una sea de que as cosas ban a me|orar. Sn duda
haba motvos para ser optmstas: dos das antes de a conferenca sobre e
bro de Stan, -ra$da haba nformado de nombramento de Kotsov como
membro correspondente de a Academa de as Cencas, un gran honor. A
tma hora de a tarde de da 12 de dcembre, fez y sonrente, Kotsov hzo
su tma aparcn en pbco. Cump con su promesa a dctador y se
drg a una saa abarrotada y atenta en a Unn de Escrtores. Esa msma
noche, regres a su despacho de -ra$da para segur traba|ando. Poco
despus de su egada, unos agentes de GRU e detuveron. Regstraron su
apartamento y se evaron una cantdad mportante de escrtos que uego
fueron quemados
|116|
.
An no se conoce a verdadera razn de arresto de Kotsov. En 1964, Ia
Ehrenburg segua sn expcarse cmo e perodsta ruso, que cump con
honor cada tarea que se e asgn, haba sdo qudado, mentras que
aguen como Pasternak, testarudo e ndependente, haba sobrevvdo
|117|
.
Hay muchas expcacones posbes, pero a ms convncente apunta, en
trmnos generaes, a perodo que Kotsov pas en Espaa. A naes de
1938, Stan y e que sera su |efe de segurdad estata, Lavrent Bera,
coaboraban en os |ucos espectcuo contra una enorme red de supuestos
espas. A msmo tempo, Stan no tardara en consderar a me|ora de as
reacones con e Tercer Rech, pero an no haba egado e momento. Por
otro ado, aunque a ayuda a a Repbca espaoa haba dsmnudo desde
naes de 1937 y a o argo de verano de 1938, Stan haba recuperado su
nters por Espaa ese otoo. Pese a todo, Kotsov, como muchos otros
ocaes de E|rcto, potos, dpomtcos, pocas y perodstas que haban
servdo en a Guerra Cv espaoa, estaba ba|o sospecha, pues se crea que,
de aguna forma, haba sdo nfectado por e trotsksmo durante su etapa en
Espaa.
Adena Kondrateva, que srv |unto con su hermana Pauna como
ntrprete de os conse|eros sovtcos durante a Guerra Cv espaoa, y
que era tambn agente de NKVD, bara|aba una hptess verosm acerca
de a ofensa de Kotsov en Espaa. Segn ea, e prncpa detonante de su
arresto fue una denunca escrta de comunsta francs Andr Marty, |efe de
a organzacn de as Brgadas Internaconaes en Espaa. Por su parte,
Vaksberg tambn descrbe como Marty se sat e procedmento habtua de
a Komntern y env a denunca drectamente a Stan. Medocre, envdoso,
serv y crue, Marty tena as cuadades necesaras para garantzarse una
poscn prvegada dentro de a |erarqua de mundo comunsta
|118|
. La
paranoa anttrotsksta de francs y as sospechas que a creatvdad y a
energa desbordante de Kotsov despertaban en , estaban a a atura de as
de propo Stan. Las denuncas de Marty contra supuestos trotskstas en
Espaa eran ben conocdas por todos. A as accones arbtraras contra
brgadstas se unan as acusacones devastadoras contra e persona
sovtco, que envaba drectamente a Stan. Hemngway reata, con certa
verosmtud, una escena en a que Karkov (Kotsov) corrge un error
estpdo y arbtraro de Marty. En e reato, e ruso amenaza a Marty
dcendo: Voy a averguar hasta qu punto eres ntocabe. Marty e observa
sn que su rostro expresara ms que cera y dsgusto. No tena en a mente
ms dea que a de que Karkov |Kotsov| haba hecho ago contra . Muy
ben. Por mucho poder que tuvera, Karkov tendra que andarse con o|o en
adeante. No exsten pruebas de que ocurrera este ncdente. Sn embargo,
|osephne Herbst recordaba que uno de os contactos ms tes de
Hemngway era un ntrprete de Marty que e proporconaba nformacn
acerca de a reacn de francs con os rusos
|119|
. Como resutado de este
epsodo, o por un resentmento ms generazado haca Kotsov, Marty
escrb una carta denuncando a nterferenca no autorzada de perodsta
ruso en temas mtares y sus contactos con e POUM. Estas tmas
acusacones, pese a ser totamente absurdas, fueron recbdas con avdez en
Mosc
|120|
.
E genera Dmtr Vokogonov, ctando una fuente annma pero
mportante de NKVD, da a entender que, antes de a carta de Marty,
aguen ya haba hecho egar una denunca ora sobre os supuestos
contactos de Kotsov con servcos secretos extran|eros, pero Stan decd
posponer cuaquer accn. Sn embargo, namente seran as denuncas
escrtas, entre eas, posbemente, a carta de Marty, as que nctaron a
dctador a ordenar e arresto de Kotsov
|121|
. A pesar de todo, a suerte que
corr Kotsov debe verse en e contexto genera de encarceamento y a
e|ecucn de muchos hombres promnentes que haban sdo conse|eros en
Espaa: entre otros, e genera Vadmr Emovch Gorev, cuyo
asesoramento haba sdo cruca durante a defensa de Madrd; Vadmr
Antonov-Ovseenko, e cnsu en Barceona; Marce Rosenberg, e emba|ador
en Madrd, y e genera Emo Kber (Manfred Stern), comandante durante
un breve perodo de as Brgadas Internaconaes. Todos eos haban
partcpado en a aventura revouconara e|empar que tuvo ugar durante a
ucha antfascsta en Espaa. Es probabe que os motvos fuesen dstntos en
cada caso, aunque, en o referente a as e|ecucones, Stan no necestaba
mucha provocacn, y a experenca en Occdente de estos hombres era
motvo sucente para poneros ba|o sospecha. Sn embargo, en e caso de
Kotsov, haba una razn ms concreta. Su bro, tremendamente popuar,
contaba con pasn a hstora de un pas donde e fervor y e deasmo
revouconaros haban orecdo, en contraste drecto con a stuacn de a
Unn Sovtca, donde Stan estranguaba a a revoucn
|122|
. Espaa haba
nsprado en a |uventud sovtca sueos que eran a anttess tota de a
potca de Stan, y Kotsov era su cronsta. Como dra Lous Fscher: La
causa de Espaa evant un entusasmo ntenso en toda Rusa. Muchos
comunstas y no comunstas esperaban que os acontecmentos en Espaa
reavvasen a ama de a Revoucn rusa. Stan no. Haba aceptado vender
armas a a Repbca espaoa, pero no hacer una revoucn. Su ntencn
era apagar esa ama con sangre rusa o ms rpdo posbe
|123|
. Sn
embargo, Kotsov y otros que haban do a Espaa probabemente tenan a
esperanza de que a vctora de a Repbca consguera evar e cambo a
su pas.
Por otro ado, as n|uras que e Tercer Rech empez a anzar contra
Kotsov a partr de naes de 1937 puderon contrbur tambn a su cada en
desgraca. Una pubcacn amada :olshe$ism and the 9ews se haba
referdo a Kotsov como Fredand-Kozoh y e haba descrto como uno de
os |udos ms mportantes de perodsmo ruso
|124|
. Dada a magntud de
antsemtsmo en e crcuo ntmo de Stan, ataques como estos no podan
ser desechados sn ms aegando que no se poda esperar otra cosa de os
nazs. Adems, Kotsov tena a desventa|a de ser amgo de otro |udo
mportante, aunque bastante ntocabe: Maxm Ltvnov. No obstante, e
acuerdo de Munch haba restado fuerza a a potca de segurdad coectva
asocada a Ltvnov, y Stan sopesara en breve un posbe trato con e Tercer
Rech. En su opnn, Munch demostraba que os aados occdentaes
estaban dspuestos a nctar a Hter a orentar sus ambcones haca e Este,
y, por o tanto, e dctador ruso ya no estaba tan vocado en a bsqueda de
una aanza con as democracas occdentaes
|125|
.
La denunca de Marty deb de egar en un momento en que Stan
estaba dspuesto a dare crdto, pues evaba tempo acumuando rencor
contra Kotsov. Adems, seguramente conrmaba as acusacones de doser
de NKVD que e dctador haba recbdo e 27 de septembre de 1938, y que
armaban que Kotsov mantena reacones con trotskstas y
contrarrevouconaros y que haba crtcado e terror y os arrestos
reaconados con este. E doser, preparado por ncatva de Yezhov, daba
mucha mportanca a a amstad de Kotsov con Kar Radek y aegaba que
haban coaborado en un compot para asesnar a Stan. Tambn aseguraba
que haba ago sospechoso en a amstad ntma de Kotsov con Maxm Gork,
cuya bografa haba escrto y a quen vstaba reguarmente, en una ocasn
cebre con Andr Maraux. Asmsmo, a reacn entre Kotsov y Mara Osten
tena un carcter profundamente snestro. E nforme deca que a amante
de Kotsov era a h|a de un rco terratenente aemn trotsksta y se refera
a ea con e ttuo arstocrtco de Mara von Osten, cuando su verdadero
nombre era Mara Grehner y Mara Osten, e pseudnmo que usaba como
perodsta. Se a acusaba de agtacn trotsksta entre os emgrados
aemanes mentras vva en Mosc con todo tpo de u|os, antes de
acompaar a Kotsov a Espaa, y de haberse do a Franca ms adeante con
un amante, Ernst Busch. En readad, Mara haba do a Pars a buscar refugo
y e msco Busch era smpemente un amgo
|126|
. Se ha dcho que a maca
de as acusacones contra Mara Osten tene su orgen en Lsa Ratmanova, a
ceosa mu|er de Kotsov, que mantena amstad con Yezhov y Bera, y a
quenes pasaba nformes con frecuenca
|127|
. En cuaquer caso, no fataban as
acusacones. Durante un nterrogatoro, e predecesor de Bera, Nkoa
Yezhov, que tambn haba cado en desgraca, denunc a Kotsov y a
muchas otras guras teraras, entre eas a Isaak Babe, que se haba
acostado con su mu|er, Yevgena Fegenberg
|128|
.
Aunque no actu de nmedato tras e nforme de NKVD, Stan deb de
estar muy receptvo a su contendo. La nvtacn para dar una chara en a
Unn de Escrtores quz dsmuase su resentmento contra Kotsov, pero
haba varas cosas que e dctador no perdonaba a perodsta. Una de eas
se puede encontrar en e daro de secretaro de perdco So$iet
.onstru#tion, M|a Prezent, una gura terara menor. E documento de|a
constanca de os chsmes que corran entre os muchos conocdos trotskstas
de autor. Cuando Prezent fue arrestado por e NKVD en 1935, su |efe, Genr|
Yagoda, e entreg e daro a Stan. En sus pgnas e dctador pudo eer
cmo Kotsov rdcuzaba su hbto de estropear os bros a separar con su
grasento dedo gordo as pgnas sn cortar. Sn duda e daro de Prezent
rearm as sospechas de Stan sobre e pasado trotsksta de Kotsov
|129|
. E
dctador ruso |ams ovdaba un desare, rea o magnaro.
Stan tampoco e perdonaba a Kotsov su pape en a organzacn de
Congreso Internacona de Escrtores para a Defensa de a Cutura en a Sae
Mutuat de Pars en |uno de 1935. En trmnos generaes, Stan
consderaba que Kotsov se haba concentrado demasado en que os
partcpantes condenaran a Hter, en vez de componer hmnos de aabanza
a su persona. En concreto, e dctador crea que Kotsov haba sdo e
conducto de o que percba como un acto de chanta|e por parte de os
deegados franceses, que amenazaron con bocotear e congreso s a URSS
no envaba guras teraras dstngudas, como Isaak Babe o Bors
Pasternak, en vez de escrtorzueos de partdo. En readad, Kotsov haba
ntentado resover e probema que panteaba e comportamento
amentabemente nexbe de dchos escrtores de pacota. Los franceses
no eran os ncos que exgan a presenca de guras ms presentabes;
tambn o hceron agunos escrtores comunstas como Gustav Reger. Una
vez que hubo acceddo y envado a Babe y Pasternak, Stan sufr una
nueva humacn cuando os deegados franceses y e taano Gaetano
Savemn puseron sobre a mesa e caso de Vctor Serge, escrtor trotsksta
francs encarceado en Rusa desde 1933. Gde y Maraux, como presdentes
de congreso, permteron que se debatese e asunto. Los deegados rusos,
entre eos Kotsov pero no Pasternak, contestaron negando que supesen
ago de su compaero de a Unn de Escrtores, Vctor Serge. Kotsov, a que
Serge haba descrto como una persona de crcuo ntmo de partdo, un
hombre que destacaba tanto por su taento como por su exbe docdad,
do a entender que e francs estaba mpcado en e asesnato de Krov. Pese
a os esfuerzos de Kotsov, y como resutado de escndao que se produ|o en
e congreso, Serge tuvo que ser puesto en bertad. Kotsov acabara pagando
un preco muy ato por esta ofensa y por su confraternzacn con
zquerdstas franceses que ms adeante crtcaran a a URSS. Entre eos
estaba Andr Maraux, aunque a amstad ms per|udca para e ruso fue a
de Andr Gde, a que nvt a Rusa, permtndoe as conocer a
nteectuaes sovtcos sn a vganca de NKVD. A raz de esto, se
responsabz a Kotsov de no haber frenado a pubcacn de bro de Gde
Retour de l0CRSS
|130|
. Tambn se consderaba que haba fatado a su deber a
no aentar una respuesta nternacona convncente que desacredtara
totamente a Gde, pese a hecho de que, para cuando sa e bro, Kotsov
estaba penamente dedcado a su traba|o en Espaa
|131|
.
La notca de a detencn de Kotsov se extend como a pvora. En
crcuos nteectuaes, a dea de que un hombre que, supuestamente, era un
hroe patrota y ea y un propagador de a nea de partdo pudera tener
probemas con as autordades, prmero caus ncredudad y uego pnco.
La desaparcn de Yezhov haba dado esperanzas momentneas de que se
acercaba e na de as purgas, pero Bera no tard mucho en sobrepasar a
brutadad de Yezhov e ncuso de Yagoda. E emba|ador brtnco en Mosc
nform de o sguente: Durante as tmas dos semanas, es decr, desde a
egada forma a poder de Bera, han contnuado os arrestos y os rumores
de arrestos, y nada parece ndcar que a "purga" vaya a termnar. Tras
menconar e arresto de Kotsov y, suponemos que errneamente, e de Bors
Emovch, e nforme contnuaba:
Una fuente abe tambn nos ha nformado de que Nkoayev, antguo |efe de a
Seccn Especa de Comsarado Popuar de Asuntos Internos a as rdenes de Yezhov,
ha sdo arrestado como enemgo de puebo, e ncuso se ha dcho que se evaron a a
mu|er de Yezhov de a ocna de perdco en e que traba|aba. Se da por seguro que
Yezhov est a punto de caer. Pese a todo, sus retratos sguen vendndose en as
tendas, y MacLean, con ocasn de su recente vsta a recnto de a Lubyanka, se
percat dvertdo de que en a habtacn donde e recberon haba retratos de tamao
natura de antguo maestro y nnguno de nuevo
|132|
.
Kotsov se qued estupefacto cuando e agente medo anafabeto que e
nterrog por prmera vez empez a habar de su partcpacn en una
conspracn antestansta, que ncua a todos os escrtores y poetas
mportantes que an no estaban en a crce. En concreto e acusaba de ser
e cabeca, |unto con Evgen Gnedn, e |efe de prensa de Comsarado de
Asuntos Exterores, de un compot antsovtco en e que estaban
nvoucrados nteectuaes y dpomtcos. Se supona que e haban
recutado os servcos secretos norteamercanos, franceses y aemanes. Su
reacn extraconyuga con a aemana Mara Osten se consderaba una
prueba de esto. Tambn e acusaban de ser un agente de Trotsky y de haber
coaborado con e POUM en Espaa. Interrogado por dos de os me|ores
hombres de Bera en este oco, Lev Shvartsman y Leond Ra|man, Kotsov
fue torturado y, namente, rm decaracones en as que admta vncuos
con todo tpo de ndvduos sospechosos, agunos de eos ya e|ecutados,
otros ba|o arresto y unos terceros todava en atos puestos.
Gnedn vv o sucente como para escrbr sus memoras y en eas
reata su careo con Kotsov en agosto de 1939, cuando os nterrogadores e
evaron a su habtacn. Gnedn se qued horrorzado a ver o cansado y
extenuado que estaba e perodsta. Sn embargo, a Kotsov e braron os
o|os a reconocere. Fue un desteo excepcona de ntegenca y humor que
hzo recordar a Gnedn a Kotsov de otros tempos me|ores. Incuso eg a
bromear. Mra e aspecto que tenes, Gnedn, d|o con una mueca, y tras
una pausa aad: Bueno, tan mao como e mo, a verdad. A Gnedn e
do a mpresn de que Kotsov era un hombre roto, enfermo, cansado
despus de evar varos meses ba|o arresto. En parte, su desorentacn se
deba a que e haban qutado as gafas, y, como e haba dcho a Reger en e
hote Paace de Madrd durante a Guerra Cv espaoa, sn eas o veo
todo negro. En aqueos momentos, Kotsov estaba dspuesto a admtr todo
o que e achacasen. Cuando e exgeron que confesase haber consprado
contra e estado sovtco con Gnedn y otros perodstas y dpomtcos,
reat a hstora de cmo se haban reundo con este n en e apartamento
de Konstantn A. Umansk, e emba|ador sovtco en Estados Undos. Gnedn
neg tener conocmento aguno de o que deca
|133|
.
Los nterrogadores e exprmeron a mxmo. Kotsov admt haber
mantendo amstad con Kar Radek. Se haba acostado con a mu|er de
Yezhov y confes habera seducdo. Andr Maraux e haba recutado para
os servcos secretos franceses. En Espaa coabor con Aeksandr Orov,
conocdo desertor de NKVD, o que era un tanto rnco dado que e propo
Orov haba sdo envado a Espaa en septembre de 1936, supuestamente
como agregado potco, con e cometdo excusvo de combatr e trotsksmo,
una tarea que cump con una ecenca despadada. Kotsov tambn acept
haber mantendo vncuos con e POUM, o que era guamente absurdo.
Shvartsman y Leond Ra|man e presentaron stas de nombres de as
personas a as que deba mpcar, entre otros, a os escrtores Babe,
Pasternak, Ia Ehrenburg y Aeks Tost, y a dpomtcos como Ivan
Masky, emba|ador sovtco en Londres, y Konstantn Umansk, emba|ador
en Washngton, e ncuso a comsaro de Asuntos Exterores, Maxm Ltvnov.
Kotsov rm todo o que e puseron deante
|134|
.
Unos das despus de arresto, Aeksandr Fadeev, e nuyente drector de
a Unn de Escrtores, tuvo a osada de envar a Stan una nota en a que
pona en duda que Kotsov hubese cometdo agn crmen contra e estado
sovtco, y peda audenca para habar sobre e caso. Apenas una semana
antes de arresto de Kotsov, Fadeev haba pubcado con Aeks Tost un
artcuo dcendo que e daro espao era un traba|o exceente,
apasonado, vaente y potco
|135|
. Unos meses despus, Stan recb a
Fadeev y e env a otra habtacn acompaado de Poskrbyshev
(secretaro persona de dctador), que e entreg dos carpetas verdes con as
confesones de Kotsov. Cuando Fadeev termn de eeras, Stan e
pregunt: Te o crees ahora?. Fadeev, terrbemente ncmodo, contest:
No me queda ms remedo. Ms tarde, Fadeev dra a os membros de a
Unn de Escrtores, entre eos a Konstantn Smonov, que as decaracones
de Kotsov eran aterradoras, ya que e perodsta haba admtdo ser un
espa, un trotsksta y un poumsta
|136|
. En agosto de 1939, e NKVD tena
sucente matera para acusar formamente a Kotsov y Gnedn de haber
paneado y organzado una conspracn antsovtca de nteectuaes y
dpomtcos. Kotsov fue |uzgado por a comsn de crmenes antsovtcos,
es decr, crmenes potcos, tpcados en e nfame artcuo 58 de Cdgo
Pena, que srv de base ega para os |ucos espectcuo.
Cuando Kotsov fue rehabtado tras a muerte de Stan, a
documentacn oca reve que haba sdo |uzgado por su partcpacn en
una conspracn antsovtca, por espona|e y por agtacn
antsovtca
|137|
. E |uco de Kotsov, ceebrado e 1 de febrero de 1940, dur
vente mnutos. En , e perodsta se retract de sus confesones
aegando que haban sdo extradas medante torturas espantosas
|138|
. No
obstante, fue decarado cupabe y e|ecutado esa msma noche o de
madrugada. Desde e asesnato de Krov e 1 de dcembre de 1934, a os
condenados a a pena capta se es soa e|ecutar e msmo da en que se
tomaba a decsn y no se poda revsar a condena. Sn embargo, Vasy
Ur|, que presd e |uco, mnt cuando e d|o a Bors Emov que Kotsov
haba sdo condenado a dez aos sn derecho a correspondenca y que,
por tanto, estaba vvo en un campo de os Uraes. Ur| tambn e d|o como
s ta cosa que, s se haba arrestado a Kotsov, tena que haberse hecho con
a autordad adecuada
|139|
. Kotsov fue ncnerado y enterrado en una fosa
comn de cuerpos sn recamar en e monastero moscovta de Donsko
|140|
.
No se sabe s e devoveron as gafas antes de ponere ante e peotn de
fusamento.
Agunos de os mpcados a raz de sus confesones, aunque no todos n
mucho menos, tambn fueron e|ecutados. Gnedn fue recudo durante
qunce aos en un campo de concentracn, pero vv o sucente como
para escrbr as memoras en as que descrbe su careo con Kotsov.
Konstantn Umansk, e emba|ador sovtco en Estados Undos, mur en un
accdente en Mxco y fue enterrado con honores en Mosc. La amante de
Kotsov, Mara Osten, tambn tuvo un na trgco. Hacendo odos sordos a
a opnn de sus amgos de Pars, nada ms enterarse de arresto de Kotsov
se march a Mosc con a esperanza de poder ayudare
|141|
. Cuando eg con
|usk, que por aque entonces tena ya cnco aos, Hubert Hoste, temeroso
tras a detencn de Kotsov de ser asocado con un enemgo de puebo, a
rechaz. Mara e pregunt: Cmo puedes creer squera un nstante as
mentras que estn dcendo sobre M|a?. respond: Te parece que
todo e mundo a tu arededor est equvocado? Cmo puede un ndvduo
ser ms ntegente o tener ms razn que todos os dems?. LHoste
acababa de casarse y quera quedarse con e apartamento de Kotsov para
y su nueva esposa. Tras esta conversacn, cerr a puerta con ave y Mara
y |usk tuveron que rse a un hote de maa muerte.
Convencda de a nocenca de Kotsov, Mara se qued y traba| como
traductora para a Unn de Escrtores. Muy pocos de os ve|os amgos de a
pare|a mostraron nters en vera; Ignaco Hdago de Csneros s que o hzo.
Cuando pd ayuda a a dreccn exada de Partdo Comunsta Aemn,
Water Ubrcht se a neg y recomend que fuese nvestgada por haberse
benecado de a proteccn de Kotsov. Mara gnoraba a nvestgacn de
KPD, y en e verano de 1939 todava esperaba con optmsmo a beracn
de su amado. Sn embargo, e 14 de octubre de 1939, as maqunacones de
Ubrcht deron fruto y Mara fue expusada de Partdo Comunsta por su
fata de compromso con a hstora de partdo y a teora marxsta-
ennsta. En un vano ntento de ograr una poscn ms segura, se hzo
cudadana sovtca. E 22 de |uno de 1941, e da de a nvasn aemana de
a Unn Sovtca, a arrestaron acusndoa de ser una espa naz y e
qutaron a |usk, su h|o adoptvo. Utzaron su reacn con Kotsov para
ncupara, gua que haban hecho uso de a reacn de ruso con Osten para
probar su cupabdad. Pese a as terrbes torturas a as que fue sometda,
se neg a confesar que era agente de a Gestapo. Su e|ecucn tuvo ugar
a na de verano de 1942. En 1947, Hubert Hoste fue acusado de
propaganda antsovtca y envado a un campo de concentracn de Sbera.
Tras a muerte de Stan fue puesto en bertad y mur en 1959
|142|
.
5
!om)re de in6uencias el caso de Louis
7ischer
Muchas maanas, mentras se afetaba y se baaba, e presdente de
goberno de a Repbca, |uan Negrn, hababa en aemn acerca de a
stuacn nternacona con un perodsta que e observaba sentado en e
taburete. Negrn era un hombre con mucha energa, y todava ms taento,
que no haca mucho caso a as sutezas de protocoo. Mantener e esfuerzo
bco mpcaba afrontar a daro un dobe probema: por un ado, controar
as fuerzas dspares que formaban e marco potco repubcano, y, por otro,
ntentar dar un gro a a potca brtnca, francesa y estadoundense de no
ntervencn que prvaba a a Repbca de a capacdad de defenderse.
Aunque era tremendamente dscreto, se de|aba asesorar donde fuese
convenente, y, por supuesto, su cuarto de bao era, en su opnn, un ugar
tan bueno como cuaquer otro. E hombre que haba sentado en e taburete
tambn daba conse|os a deres sovtcos de ato rango, aunque no a
msmo tempo que a Negrn. Se trataba de un va|ero empederndo cuya
fama resda en Mosc. En e msmo edco vva e mnstro de Asuntos
Exterores sovtco, Maxm Ltvnov, que tena fama de ser muy qusquoso.
E amgo de Negrn, que tambn hababa ruso con sotura, se gan su
conanza hasta ta punto que por as tardes soan sentarse con os nos en
as rodas mentras dscutan sobre aspectos candentes de as reacones
nternaconaes. Este perodsta que hababa aemn y ruso era, de hecho, un
norteamercano con acceso excepcona a as esferas ms atas de
Washngton: poda habar sn probemas con Corde Hu o Eeanor Roosevet.
Ato, de tez morena y con os o|os hunddos, Lous Fscher tena una
presenca amatva entre os corresponsaes envados a Espaa.
Los contactos de Fscher con deres espaoes, rusos y estadoundenses
brndaban una autordad notabe a sus artcuos. Durante a Guerra Cv
espaoa, cas todo o que escrba se pubcaba prmero en e semanaro
neoyorquno de zquerdas +he (ation y en e (ew Statesman H (ation de
Londres, y despus se dstrbua a otros perdcos. Por o tanto, sus artcuos
son mucho ms extensos y reexvos que a mayora de os despachos
perodstcos transmtdos durante e concto, y todava hoy en da merece
a pena eeros con atencn. Se ha dcho que Fscher fue e caso ms caro
de compromso tota y de prdda de ob|etvdad cas competa que se do
entre os corresponsaes extran|eros
|1|
. Su compromso no de|aba ugar a
dudas, aunque no superaba e de Herbert Matthews o |ay Aen, n e de
muchos otros perodstas respetados. Sus artcuos, vvdos y ben
nformados, eran caramente favorabes a a Repbca, pero no pueden
descrbrse como propaganda en e sentdo negatvo de a paabra.
E abanco de actvdades que emprend en favor de a causa
repubcana, a extraordnara energa que dedc a esta, y a notabe y sn
duda excepcona nuenca que e|erca sobre os ms atos estamentos
gubernamentaes tanto en Espaa como en Estados Undos, hceron de
Fscher un persona|e nco. Los potcos conaban en porque aportaba
tanta nformacn como a que uego se evaba, y ese era e motvo rea de
su nuenca. Era obstnado y descarado, sn sentdo de a vergenza, pero a
a vez era un hombre de conanza capaz de guardar un secreto cuando se o
pedan. Sn embargo, agunos sectores han dado una nterpretacn snestra
a entendmento que surg entre Fscher y dstntos dpomtcos y hombres
de estado. E crtco cutura Stephen Koch, antcomunsta vruento, descrbe
a Fscher como uno de os muchos nstrumentos de W Mnzenberg y Otto
Katz, os cerebros que, segn , estaban detrs de o que ama a guerra
secreta de deas de a Unn Sovtca contra Occdente
|2|
. La versn ms
extrema, por no decr trastornada, de esta vsn de Fscher como agente
sovtco, a formu e socasta |usto Martnez Amuto, fervente partdaro
de Francsco Largo Cabaero y antguo gobernador cv de Abacete. Leno
de amargura por a campaa comunsta para desttur a Largo que haba
truncado su propa carrera potca, Martnez Amuto escrb sus memoras
dando renda sueta a su ra y exagerando de forma dsparatada su propa
mportanca y conocmentos.
Para descrbr a Fscher, Martnez Amuto haca uso de una caracterstca
mezca de gnoranca, nvencones y maca:
Se e consderaba como escrtor aemn hudo de os nazs, pero otros nformes o
presentaban como austraco o hngaro y tambn checo. Lo nco certo que se pudo
comprobar era que actuaba como agente sovtco, aunque dra que no era
comunsta y que nade e haba mandado a Espaa desde Mosc. Lo apoyaba mucho
Avarez de Vayo, de que se deca ve|o amgo, pero Lus Araqustn, que o conoca
ben, especamente de a poca en que estuvo de emba|ador de a Repbca en Bern,
avs o que en verdad era: comunsta emboscado y agente drecto de Stan.
Asmsmo, Martnez Amuto sostene que a orentacn potca de toda a
operacn de prensa y propaganda comunsta durante a Guerra Cv
espaoa estuvo en manos de norteamercano. Y ega an ms e|os a
formuar a rdcua acusacn de que Fscher, |unto con e agregado
comerca sovtco Arthur Stashevsky y e agente de a Komntern Pamro
Togatt, se haba dedcado a cutvar a reacn con |uan Negrn,
convrtndoe en un nstrumento dc y adaptabe de a potca de
Kremn a fuerza de organzar banquetes y orgas para este. Martnez Amuto
tambn mantene absurdamente que Fscher era uno de os agentes
sovtcos que prepar a crss de mayo de 1937, una crss que tuvo su
orgen en os probemas de subsstenca de Cataua y que, por tanto, no
pudo haberse paneado
|3|
. Un tanto ms comedda es a versn de
hstorador Staney G. Payne, segn a cua Fscher era un mportante
corresponsa estadoundense que actu como una espece de agente
sovtco o fuente de nformacn en a zona repubcana
|4|
.
La verdad sobre a naconadad de Fscher y su mportanca en a potca
sovtca tene poco que ver con todo esto. Nac e 29 de febrero de 1896
en e gueto |udo de Fadea, h|o de nmgrantes rusos, aunque no
aprendera e doma de sus padres hasta un cuarto de sgo ms tarde. En
1917 se present vountaro a E|rcto brtnco, en e que srv desde e 8
de abr de 1918 hasta e 14 de |uno de 1920 en e 38. Regmento de os
Fuseros Reaes, prncpamente como parte de a Legn |uda, y estuvo
destnado en Paestna durante qunce meses. Fscher no presenc nngun
combate contra os aemanes porque a guerra ya haba termnado, aunque
s ayud a defender a os coonos |udos de os ataques rabes. Por eso, tuvo
muchos probemas con os ocaes brtncos, y en una ocasn, por
ausentarse sn permso, fue connado durante dos semanas en un dursmo
campo de castgo en medo de deserto. A pesar de todo, Fscher decarara
que e tempo que pas en Paestna srv para apacguar su sonsmo, que
uego extngu a Rusa sovtca. Armaba que nunca se haba sentdo
profundamente |udo: Paestna y os |udos nunca me conmoveron tanto
como os repubcanos espaoes en su ucha contra e fascsmo
|5|
.
A vover a Estados Undos traba| en una agenca de notcas en Nueva
York donde conoc a a pansta Bertha 6ar*oosha Mark, rusa de nacmento.
Se enamor de ea y a sgu a Bern en 1921. Aprend aemn y empez a
contrbur con artcuos espordcos en e (ew )or* 3$ening -ost. En 1922,
Markoosha y Fscher se trasadaron a Mosc, donde se casaron y vveron
|untos durante os sguentes nueve meses. Aunque os dos va|aban mucho,
voveron a estabecerse en Mosc en 1928 y a tuveron dos h|os, George y
Vctor. Sn embargo, Lous no era hombre de una soa mu|er y mantuvo
reacones con muchas otras en sus ntermnabes va|es por e mundo.
Markoosha era sete aos mayor que Lous y sempre mostr haca una
toeranca materna, como puede verse en a forma en que se refera a su
mardo en as cartas: Lounka, m querdo no. En su reacn tambn
hubo muestras de fuerte amstad y apoyo mutuo, a pesar de que su
correspondenca de|a muy caro que e esto de vda que evaban, con
Fscher sempre de va|e y Markoosha a cargo de a fama, era una eeccn
de Lous, no de ea. Lous no era exactamente mongamo, y en e curso de
sus numerosos va|es, entab reacn con muchas mu|eres, quenes, a
pesar de su egosmo, e encontraban rresstbe.
Una de eas, Tatana Lestchenko, una cantante y traductora rusa, se
enamor de a prncpos de os aos trenta y e do un h|o amado Vanya.
Las cartas que ea e escrb muestran a una mu|er ntegente e
ndependente, a quen, como a muchas otras, e sedu|o su desbordante
energa: Y a tu ado, sempre me ena un sentmento de caor y sencosa
aegra; como s estuvera ba|o e so. Ms tarde e escrb a una amga: La
nca cosa por a que me sento agradecda a LF es e haberme
proporconado a fecdad de darme un h|o maravoso. Se desvanece todo
m resentmento haca LF por su comportamento nhumano cuando se
enter de que estaba embarazada. Le quera de verdad y me he quedado
con o me|or de
|6|
. Tanto en a potca como en e amor, os apettos de
Lous Fscher fueron sempre nsacabes y sus consecuencas as sufreron
muchas mu|eres.
Durante a temporada que pas en Mosc, Fscher traba| para a |ewsh
Teegraphc Agency cobrando por artcuo, y de forma todava ms
espordca para e (ew )or* 3$ening -ost. Ms tarde escrbra sobre cmo
su vda se dvd entre Mosc y as provncas, y se amentara de haber
aprenddo mucho menos de o que debera durante ese prmer perodo
que pas en a Rusa sovtca. Parad|camente, a cupa de esto a tena e
tempo que dedcaba a sus coegas de profesn: Nosotros, os
corresponsaes, nos pasbamos e da entero |ugando a pquer. Cuando no
|ugaban a as cartas, sus compaeros soan dedcarse a expresar acttudes
antsovtcas que, en opnn de Fscher, estaban ms basadas en os
pre|ucos que en sus conocmentos. Ante esto, e norteamercano
reaccon sodarzndose con e expermento sovtco. A prncpo,
mentras traba|aba como perodsta ndependente, no empezaba a escrbr
un artcuo hasta que e pubcaban e anteror y saba que ban a pagare.
Como necestaba e ncentvo de ser pubcado, escrb menos pero
nvestg ms que e tpco corresponsa de a poca. Tempo despus
expcara:
Creo que e nstnto ms fuerte que tengo es a curosdad. Cuando estoy motvado
sufro s no s o que quero saber, y Mosc me motv con fuerza. Ba|o e bombardeo de
acontecmentos cambantes que se sucedan en a cudad, no haba espaco para a
pereza n a autocompacenca nteectua. Le mucho, va| y convers con os
corresponsaes que sentan a msma exatacn en Mosc
|7|
.
Fscher regres a Aemana en e verano de 1923 y escrb cnco artcuos
mportantes sobre a Rusa sovtca. Los ev a Nueva York, donde esperaba
utzaros para consegur que e semanaro de zquerdas +he (ation e
encargase traba|o. Sus artcuos mpresonaron favorabemente a a drectora
edtora de a revsta, Freda Krchwey, que decd pubcaros todos, o que
condu| a su nombramento como corresponsa especa de +he (ation en
Europa. De vueta en e Ve|o Contnente, Fscher escrb crncas sobre
Rusa y Aemana tanto para +he (ation como para otros perdcos. Con e
tempo, sus artcuos seran dstrbudos a varos rotatvos, entre eos e
:altimore Sun, e Renolds (ews de Londres y otros daros de Praga, Oso,
Estocomo, Pars, Bruseas y Amsterdam. Esto e proporconara os ngresos
sucentes para poder va|ar de forma contnuada. E 3 de |uno de 1925,
pubc una crnca sobre a condena de Hter a ses meses de crce por su
mpcacn en e -uts#h de Munch, mentras que unos comunstas
nvoucrados en a pancacn de una nsurreccn haban recbdo una
condena de entre dez y qunce aos de traba|os forzados. Hter env una
que|a nformndoes de que, en readad, haba pasado trece meses en
prsn. De hecho, a sodardad de Fscher con a Unn Sovtca se deba
en parte a su percepcn sobre e auge de nazsmo en Aemana: Cada vez
que me senta ndgnado con Rusa, soo tena que vover a Europa centra y
occdenta para que a ndgnacn dsmnuyese. En e verano de 1927,
Fscher pas ms de ses horas en compaa de Stan como parte de una
deegacn de destacados deres sndcaes e nteectuaes estadoundenses.
Le parec que Stan tena o|os astutos, a frente ba|a y dentes feos,
pequeos, negros y agunos de eos de oro, pero e mpreson su mtodo
argumentatvo, ento y metdco. Fscher se march convencdo de que
Stan era un hombre sn sentmentos, con una vountad de acero, sn
escrpuos e rresstbe
|8|
.
La otra razn de apreco que Fscher senta por a Unn Sovtca era o
que descrb como su espectcuo de creacn y sacrco. Durante sus
mtpes va|es haba sdo testgo de a pobreza degradante que asoaba a
gran parte de a Rusa rura, y e entusasmaba a perspectva de una
revoucn que pudera traer me|oras en matera de amentacn, hgene,
educacn y cudados mdcos. Le haban causado una fuerte mpresn os
centos de kmetros de oscurdad mpenetrabe que vea mentras cruzaba
as estepas en e tren nocturno: La bomba ectrca empezaba a
extenderse por os nhsptos puebos oscuros; en Rusa, e acero y e herro
estaban desbancando a a cvzacn de a madera. Pude traducr as
estadstcas de Pan Ounquena en vaores humanos. En os gubres aos
de a Depresn que asoaba a Estados Undos y Europa occdenta, e
expermento sovtco era, para Fscher y muchos otros observadores
occdentaes, smar a una ama de esperanza. En su pso de Mosc, recb
a numerosos entusastas beraes norteamercanos, brtncos y europeos
que compartan su punto de vsta. Entre eos estaba e perodsta espao
|uo Avarez de Vayo, con quen vovera a contactar en Espaa en 1934 y
en 1936, cuando este ya era mnstro de Estado. De esta forma, Fscher eg
a conocer a un enorme eenco de nteectuaes y potcos nuyentes, cas
todos predspuestos a creer o me|or de sstema sovtco. Arm tener
reacn con George Bernard Shaw y Theodore Dreser, Sydney y Beatrce
Webb y Harod Lask, |awaharwa Nehru y Rabndranath Tagore, ord Lothan
y ady Astor. Nunca e cost restabecer e contacto con eos, especamente
cuando comenz a defender a causa de a Repbca espaoa
|9|
.
A Fscher e fascnaban estos ndvduos, pero Macom Muggerdge,
corresponsa de 6an#hester <uardian, sera uno de os compaeros de
profesn que, a menos de forma retrospectva, no compartra sus
opnones. Aos ms tarde y ya convertdo a catocsmo, escrb con certo
cnsmo sobre esa msma gente cuya presenca tanto haba deetado a
Fscher. La credudad de estos persona|es era una mera nota cmca,
mentras que sus aabanzas de sstema hacan pensar en una socedad
vegetarana que de pronto pasara a defender con pasn e canbasmo.
Muggerdge se buraba de que Fscher qusese dar tempo a expermento
sovtco para que dara con sgos de retraso: Fscher era un hombre
cetrno, aboroso y excesvamente sero, muy querdo por Oumansky
|Konstantn Umansk era por aque entonces e |efe de Departamento de
Prensa de Comsarado de Asuntos Exterores| porque durante aos |ams se
haba desvado de a nea de partdo
|10|
.
Fscher, como muchos otros corresponsaes, no nform con detae sobre
a gran hambruna de 1932, aunque es dudoso que a censura sovtca e
hubera permtdo hacero. Tampoco se sabe hasta qu punto estaba
enterado de a stuacn, s ben es certo que a veces se rer a a
hambruna como a desafortunada consecuenca de una necesara
reestructuracn de a agrcutura rusa. A pesar de que sempre mantuvo
expectatvas optmstas sobre e expermento sovtco, no es de sorprender
que Fscher acabase perdendo a usn ante a sensacn domnante de
terror e nsegurdad. Tras e asesnato de Krov, cuando a naturaeza
represva y crmna de estansmo se ntensc con e asesnato por va
|udca de antguos bochevques en os procesos de Mosc, a fe de Fscher
empez a decaer. En un prncpo, Fscher hzo una dstncn entre os
procesos de Mosc y e progreso soca. |usto antes de partr haca Espaa, e
escrb a su amgo Max Lerner: Creo que n squera e procesamento de
Znovev y dems mpedr e crecmento de a democraca. Ese crecmento
es e producto de a me|ora econmca y a paz soca; a exstenca de estos
dos fenmenos no se puede poner en duda
|11|
. Con este cambo de opnn,
Fscher se gan a hostdad de Water Duranty, e corresponsa proestansta
de (ew )or* +imes, que e descrbra como a rata que abandon e barco
en peno naufrago pero que no se hund
|12|
.
Durante estos aos en Rusa y Aemana, Fscher perfeccon a tcnca
que e ayudara a obtener una gran nuenca que acanzara su apogeo
durante a Guerra Cv espaoa. Para comprender a stuacn sovtca,
Fscher va| por todo e pas y, adems, se propuso conocer personamente
a potcos cave y demostrares que era de conanza:
Los bochevques se aegraban de ver un enfoque sero sobre a vda de su pas.
Adems, os potcos, o debera decr agunos potcos, haban sn tapu|os cuando estn
seguros de que no van a pubcarse sus paabras, y yo demostr en Mosc que era
dscreto. Nunca repet o que se me haba dcho en conanza. Segu e buen prncpo
perodstco de que a nformacn de un hombre de estado es suya hasta que a hace
pbca. (La muerte tambn a hace pbca). Por otro ado, soy una persona que sabe
escuchar, y a mayora de os hombres haban de s msmos o de su traba|o ante una
persona que es escucha de forma comprensva
|13|
.
Como hara ms tarde en Espaa, Fscher va| para poder habar con a
gente de a pe y contrastar a percepcn de puebo con o que e haban
dcho as personas mportantes. A raz de xto de su bro 5il 1mperialismF
+he 1nternational Struggle =or -etroleum (1926), que se tradu|o a francs, a
aemn y a ruso, e encargaron que dera una sere de charas en Estados
Undos. Durante a nvestgacn para su sguente bro, +he So$iets in World
AIairs (1930), conoc a comsaro de Asuntos Exterores Georg Chchern y
a su ayudante y sucesor a partr de 1930, Maxm Ltvnov. Tambn mantuvo
una estrecha amstad y una rca correspondenca con Chchern, gracas en
parte a hecho de que su mu|er, Markoosha, haba traba|ado como secretara
de este persona|e ustre. A prncpo, Ltvnov desconaba de os perodstas
y no era dado a conceder entrevstas. Con persstenca, y dado que sus
apartamentos estaban en e msmo edco, Fscher se fue ganando su
conanza. Por as tardes, con sus h|os pequeos sempre cerca, Ltvnov e
hababa a Fscher de sus reunones con Brand, Chamberan y Loyd George.
Gracas a Ltvnov, Fscher entr en contacto con e trotsksta exado Krstan
Rakovsky, que haba sdo emba|ador sovtco en Londres y Pars antes de
ser envado a exo. Sn mostrar nnguna nhbcn, Rakovsky compartra
con Fscher tanto sus recuerdos como sus coeccones de documentos
mportantes, y por eo, a obra en dos vomenes de norteamercano
ttuada +he So$iets in World AIairs (1930) estaba muy ben nformada. Se
tradu|o a francs, a aemn y a ruso, pero os nazs egaron a poder antes
de que aparecese a edcn aemana y Stan prohb a pubcacn de a
edcn rusa. Sn embargo, y gracas a bro, Fscher fue reconocdo en
Estados Undos como un gran experto en potca rusa, o que a su vez e
garantzara acceso a os secretaros de Estado Henry L. Stmson y Corde
Hu
|14|
.
Fscher era un hombre muy socabe que se enorgueca de sufrr
frecuentes ataques de pereza: Tanto en Mosc como en Bern, Pars,
Londres y Nueva York me dedcaba a ganduear, |ugar a tens, reunrme con
perodstas, famares y amgos, y |ugar a pquer sn parar. En Bern
partcp una vez en una partda de pquer entre corresponsaes que dur
toda a noche, y en a que gan cento ventcnco dares. En aqueos
tempos eso era cas como un mn. Le encantaba habar de traba|o con
otros corresponsaes, y en Mosc estabecera amstad con muchos que,
como , apoyaran a causa de a Repbca espaoa, entre otros, |ohn
Gunther, Dorothy Thompson, Water Duranty, Anna Louse Strong y |ames
Vncent Sheean. En Bern conoc a Edgar A. Mowrer, Hubert R.
Knckerbocker y a hombre que se convertra en su me|or amgo, Frederck
Robert Kuh, de Unted Press. Mentras Fscher se dedcaba a aumentar su
crcuo de contactos, Markoosha, su mu|er, se ocupaba de buscar sustento
para s msma y para sus dos h|os. De hecho, no puede decrse que Fscher
se vocase en su matrmono o en sus h|os, y tuvo amantes por toda Europa.
No se gan ben a vda hasta 1929, y soo a partr de entonces pudo aceptar
compartr a responsabdad econmca de a fama, aunque sgu
sendo muy ceoso de su ndependenca:
Nunca he sdo membro de nngn partdo potco o sndcato n, despus de m
|uventud, de nngn cub. Esencamente soy un bertaro y me moestan as ataduras,
ncuso as personaes. Puedo mponerme dscpna a m msmo pero me rebeara s me
a mpuseran otros, especamente en o referente a a dscpna nteectua. Nunca me
he panteado a posbdad de entrar en e Partdo Comunsta porque no permtra que
nade me d|ese o que tengo que escrbr o pensar.
Acusado en muchas ocasones de ser comunsta o estar en nmna de
rgmen sovtco, Fscher sempre o neg con rotunddad dcendo: S
hubese sdo comunsta no me habra dado vergenza n medo
reconocero
|15|
.
La emnenca de Fscher como sovetogo y sus das y vendas de Rusa
despertaron e nters de a ntegenca brtnca. Guy Ldde, drector de os
servcos secretos, coment: Ha escrto varos bros muy favorabes a a
Rusa sovtca y, s de verdad no es comunsta, es de un coor rosa muy
oscuro
|16|
. Estaban gua de ntrgados con su amgo Frederck Kuh, un
perodsta de ncnacones comunstas que haba sdo e corresponsa de
,ail Herald en Vena y que, por aque entonces, era e representante en
Londres de a Unted Press Assocaton. En una carta a Kuh, nterceptada de
aguna forma por os servcos secretos brtncos, Fscher escrb desde
Mosc: Todava no he vsto a nade. Me dedco sencamente a recorrer as
caes para recoger mpresones. En referenca ndrecta a Stan, aad:
He odo que su gran |efe padece ataques de hstera cada vez ms
frecuentes, que ha dado patadas a sueo y protestado con fura ncuso
durante entrevstas con dpomtcos, y que grta a todo pumn y se tra de
os peos cuando ve a su propa gente. No toera nngn tpo de oposcn, n
squera en asuntos nsgncantes. Sn embargo, a estructura genera es
muy fuerte. Pero as ntrgas personaes son ntermnabes y todos estn
contra todos
|17|
.
Fscher vst Espaa por prmera vez durante febrero y marzo de 1934 y
a retom su amstad con Lus Araqustn Ouevedo, a quen haba conocdo
en Bern cuando era emba|ador de Espaa en a cudad. Araqustn era un
conse|ero cercano a Largo Cabaero, y adems fund y drg a pubcacn
terca socasta /e$iat%n, en a que nvt a coaborar a Fscher. De hecho,
e estadoundense escrb ses artcuos mportantes para a revsta, cnco
sobre a Unn Sovtca y uno sobre Poona, entre |uno de 1934 y |uno de
1936
|18|
. En Espaa, Araqustn ntrodu|o a Fscher en os crcuos socastas.
Estaba casado con una chca suza amada Trudy Graa, y vov a poner a
Fscher en contacto con su cuado, e perodsta |uo Avarez de Vayo, que
estaba casado con Lus, a hermana de Trudy. Avarez de Vayo, a quen
Fscher conoc en Mosc, tambn era amgo ntmo de Largo Cabaero, y
haba sdo su emba|ador en Mxco. Fscher tena una carta de presentacn
de Frederck Kuh para Lester Zhren, e |efe de a ocna de Unted Press en
Madrd, que se convrt a raz de esto en su gua dentro de crcuo de
corresponsaes extran|eros y espaoes. Fscher congen enseguda con e
emba|ador de Estados Undos, Caude G. Bowers, de que se hzo muy amgo,
pues a ambos es una un fuerte compromso con a causa repubcana.
Tambn entab una estrecha amstad con e artsta Lus Ountana, que
dbu| un retrato suyo, con e doctor |uan Negrn, con quen hababa en
aemn, y con e perodsta norteamercano |ay Aen. Fscher no tard en
recorrer a Espaa rura, y o que vo hzo que se enamorara de pas y e
convenc de que tanta pobreza desembocara en un derramamento de
sangre. Se qued conmoconado por e hambre, que pareca ser todava peor
que a que asoaba a os puebos pobres de Ucrana, y por e hecho de que
mes de campesnos vvesen en cuevas
|19|
.
Fscher escrbra ms adeante sobre e comenzo de su amstad con
Negrn. Haba do en tax con |ay Aen a Comenar Ve|o, cncuenta
kmetros a norte de Madrd, para habar con os traba|adores en a paza y
en sus casas. A Negrn e ndgn a pobreza renante e ncuso hab de a
necesdad de dstrbur armas entre e proetarado.
Entramos en a fra casa de pedra de una fama que subssta a base de sopa de
|udas y caf soo. La mu|er nos cont que sus h|os haban muerto de neumona.
Negrn, que es mdco, d|o que probabemente fuera debdo a a desnutrcn. Un tercer
h|o, de sete meses, estaba en a cuna enfermo de herna. E mardo evaba meses sn
traba|ar. Estaban ahogados en deudas y no vean nnguna sada.
Lo que mpreson a Fscher por encma de todo fue a dgndad con a que
os campesnos espaoes sobreevaban su pobreza, opuesta a servsmo
abyecto de sus homogos rusos y ucrananos: Los traba|adores, con sus
camsas azues de agodn, pequeos y encenques, se mostraban muy
dgnos. Sus o|os decan: "Soy un hombre", aunque a vda es tratase como a
perros
|20|
.
A naes de septembre de 1935, Fscher sugr a Freda Krchwey, de +he
(ation, que e encargase una sere de artcuos con e ttuo Armas sobre
Europa que trataran sobre a crecente crss de as reacones
nternaconaes. Necestar mucho dnero, escrb. Como gran admradora
de traba|o de nuestro autor favorto, ea contest: Nos encantara que
escrbeses para nosotros, y soo para nosotros. Tras habar sobre e
proyecto con os otros drectores, e d|o: Estoy autorzada a ofrecerte a
estupenda suma de 125 dares por artcuo en una sere de entre ses y
ocho. Se trataba sn duda de una gran oferta, unas tres veces ms de o
que se soa pagar. Fscher reconoc a generosdad que e mostraban, pero
aad que sus gastos seran tan atos que no voy a ganar cas nada. Pero
me da gua. Ouero hacer esto y me aegro de que me permts hacero.
|21|
En e transcurso de sus vstas a Londres, Pars, Roma, Vena, Praga,
Bern, Varsova y Mosc durante e tmo trmestre de 1935 y prncpos de
1936, Fscher consod su notabe red de contactos nuyentes entre
hombres de estado, emba|adores y perodstas. Inc su va|e en a Socedad
de Nacones de Gnebra. A renov su trato con un dpomtco sovtco,
Marce Rosenberg, representante ruso de secretarado de a socedad: Un
|orobado con una mrada profunda y apasonada que haba causado una gran
mpresn en Pars como conse|ero de a Emba|ada sovtca y que era un
nvtado precado de os saones de a capta francesa. Fscher haba
estabecdo contacto con en Pars y tambn en Mosc, donde soan
dscutr sobre as decencas de sstema sovtco. No rehua as dscusones
acaoradas con os deres sovtcos, o que e ev a entabar amstad con e
|efe de a Komntern, e revouconaro hngaro Ba Kun
|22|
.
Tengo a cabeza y os cheros repetos de matera, e escrb Fscher a
Freda Krchwey. Como resutado de eo, e norteamercano acab escrbendo
ms artcuos de o que haba pensado en un prncpo. Freda se qued
encantada con a cadad de sus escrtos, aunque se amentaba de que e
tono que utzaba Fscher no sugrese a autora de un testgo presenca.
Adems, e proceso necesaro para recbros y pubcaros resutaba bastante
reveador. Fscher era un perfecconsta con un ego enorme. Ouera que sus
artcuos fuesen pubcados en su totadad y sn nngn cambo, pero +he
(ation no tena e espaco sucente para hacero. La cosa se compcaba an
ms porque, como Fscher estaba de va|e, no poda ver o que pubcaba a
revsta sobre e msmo tema y sus artcuos egaban con retraso, ago de
todo nevtabe. Por eso, agunas de as cosas que escrba se soapaban con
otras notcas ya mpresas o se haban quedado antcuadas para cuando eran
recbdas. Esto haca necesara a ntervencn edtora en sus crncas, o
que produ|o una respuesta bastante dura por parte de Lous:
No me gusta nada cmo uss m sere. Me parece que os habs cargado todo e
traba|o a pubcaro tan separado. En m mente os artcuos estaban reaconados, y
poseen una undad en cuanto a tema que tratan, as que, a mprmros a o argo de un
perodo de cuatro meses, se hace mposbe obtener una mpresn nca y homognea
. No puedo soportar ver cmo se destruye un traba|o a que tanta mportanca he dado
y a que tanta energa, tempo e nters he dedcado.
Como vaoraba e traba|o de Fscher, Freda e contest en tono
concador: Tenes razn, pero s os hubsemos pubcado de forma
consecutva nos habramos vsto obgados a sacrcar otros artcuos que
parecan mportantes. Estas eeccones edtoraes son por o genera
bastante dfces, y no sempre se opta por a decsn correcta. A na,
Fscher se dscup por ser demasado susceptbe, pero sgu hacendo
comentaros sobre mutacones a os que ea sempre responda
asegurndoe que haban sdo tan cudadosos como se o haban permtdo
as crcunstancas
|23|
.
A prncpos de abr de 1936, para a sguente sere de artcuos que ba a
escrbr, Fscher regres a Espaa y se puso en contacto con |uo Avarez de
Vayo. A travs de este, consgu entrevstas con e nuevo presdente de
goberno y futuro presdente de a Repbca, Manue Azaa, y con e der
socasta Francsco Largo Cabaero. Azaa recordaba a Fscher de su anteror
vsta, y d|o: Ah, Fscher, ese es e hombre que se bur de m. Aunque no
ms de o que hago yo msmo. Es un perodsta sensato. Me gustara vovere
a ver. Puesto que no hababa casteano, ev como ntrprete a Constanca
de a Mora, a quen descrbra como una precosa doncea en una carta
drgda a Freda Krchwey. Ea contest: Todos admramos tu capacdad para
encontrar seortas a adonde vas
|24|
. Haba conocdo a Constanca en a
casa de Araqustn y en a de Avarez de Vayo, y as se fragu una amstad
que acabara sendo muy mportante, aunque ago conctva.
E 10 de abr nc un va|e breve pero muy a|etreado a travs de
Extremadura y Andauca |unto con |ay Aen, que estaba recogendo matera
para un bro sobre a mportanca de a reforma agrara. Lo que vo en este
va|e expca por qu a gente espaoa se gan m corazn, como
escrbra ms adeante. En una ocasn, egaron a puebecto de Barcarrota,
en a provnca de Bada|oz, |usto cuando ba a empezar un mtn socasta.
Como no haba egado a oradora nvtada que haban anuncado os
perdcos, a dputada socasta Margarta Neken, Fscher tom as rendas
y consgu que os campesnos expcaran su stuacn. Tras un va|e en e
que recorr cas dos m kmetros, eg a a nevtabe concusn de que e
campo espao era una bomba de reo|era y que a derecha estaba ponendo
todas sus esperanzas en e E|rcto para evtar a reforma agrara
|25|
.
Tras una semana en e sur de Espaa, se trasad a Barceona, donde
tom un barco para Gnova. Ouero ver as erupcones de Vesubo y quz
-sendo optmsta- as de Musson, e escrbra a Freda. A na, a
entrevsta con e Duce no se hzo readad. Tras un breve parntess en Pars
con Markoosha, Fscher regres a Rusa para e cumpeaos compartdo de
sus dos h|os, e da 4 de mayo
|26|
. Cuando esta a Guerra Cv, por tanto, se
encontraba en Mosc, pero dado que consderaba Espaa e frente contra e
fascsmo, no me cost de|ar Rusa para estar cerca de a bataa
|27|
. Tras unas
vacacones en Checosovaqua, va| a Pars para tomar un tren con dreccn
a Tououse. Despus de una noche en e hote de a estacn, sa a as ses
de a maana de 16 de septembre de 1936 en e vueo reguar de dez
pasa|eros de Ar France a Barceona.
Dos das ms tarde, escrb en su daro:
Tengo muchsmas observacones y detaes, y s sgo con este bombardeo de
nformacn, ovdar cosas que quero recordar y de|ar escrtas. E cerebro hace un
breve comentaro, una magen aparece momentneamente deante de tus o|os en a
cae o en e aerdromo, te vene un sentmento . Pero esta stuacn de guerra cv es
tan ntensa, emoconante e nteresante que no soportara perderme ago.
Despus de agunos retrasos, consgu embarcar en un avn que no
pudo cruzar as montaas haca Madrd y tuvo que aterrzar en Vaenca. A,
tras nuevas nterrupcones, opt por segur en coche, pero e ma tempo e
convenc de que era me|or esperar a coger un tren haca a capta. Le
asombraba que nade e de|ase pagar por e va|e o a comda, y se qued
guamente fascnado a escuchar, mentras paseaba, as dscusones entre
anarqustas que queran coectvzaro todo, y socastas y comunstas que
razonaban que era rdcuo querer conscar a propedad de os pequeos
comercantes y artesanos. Cuando e tren eg por n a Madrd, tras una
noche ena de ncdentes, se encontr con que no haba nngn tax en a
estacn, as que |unto con Vctor Schh, de ,ail Herald de Londres,
aquaron un enorme autobs que es ev a hote Forda
|28|
.
En Madrd, Fscher restabec rpdamente e contacto con os espaoes
que haba conocdo en vstas anterores. E prmero de eos fue su amgo
ms cercano, Lus Araqustn, que entonces era e drector de daro
socasta .laridad, y que se encontraba en una poscn curosamente
contradctora. Durante gran parte de su vda, Araqustn haba oscado en
un estrecho espectro potco que abarcaba e berasmo, e fabansmo y a
socademocraca. Sn embargo, entre 1933 y 1937 fue e terco que estaba
detrs de a retrca revouconara que haba adoptado e der socasta
espao, Francsco Largo Cabaero. E radcasmo de Araqustn fue
resutado de un frustrante perodo como subsecretaro de Mnstero de
Traba|o y Prevsn Soca en e goberno de Largo Cabaero, y de o que
observ como emba|ador espao en Bern en 1932 y 1933. A haber sdo
testgo de nazsmo y sus horrbes consecuencas, empez a defender una
respuesta revouconara de a case traba|adora unda contra e fascsmo.
Perd as esperanzas en que hubese partcpacn socasta en una
democraca burguesa mentras una derecha decdda y agresva boquease
cuaquer ntento de reforma. En as pgnas de a pubcacn /e$iat%n,
Araqustn sostena que o nco que se poda hacer era eegr entre una
dctadura fascsta o una socasta. Fue entonces cuando utz a expresn
e Lenn espao para descrbr a Largo Cabaero. Araqustn defenda a
bochevzacn de partdo y a adopcn de tctcas ennstas. A prncpo, a
radcazacn acerc a PSOE a os comunstas, pero Araqustn, a gua que
Largo Cabaero, se opona a a potca de Frente Popuar porque supona
segur coaborando con os beraes burgueses. No de|a de ser rnco que e
apoyo a Frente Popuar unese a os comunstas y a os socastas de aa
derecha encabezados por e rva ms drecto de Largo Cabaero, Indaeco
Preto. Esto ev a na a una amarga confrontacn entre Araqustn y su
cuado, |uo Avarez de Vayo, que, nevtabemente, afect a a reacn de
prmero con Fscher.
En septembre, Avarez de Vayo fue nombrado mnstro de Estado, a
parecer porque Preto haba vetado a prmera eeccn de Largo Cabaero,
que era Araqustn. Incmodo ante a perspectva de tener a su cuado
como |efe, Araqustn estaba a punto de marcharse a Pars como emba|ador
repubcano. Cuando Fscher e vo, no dud en aconse|are con franqueza
sobre a stuacn mtar. Ante todo, e sorprenda e fracaso de goberno
para acabar con a resstenca de as tropas rebedes stadas en e aczar de
Toedo. Coment entonces que e atoadero de aczar estaba per|udcando
a a estratega mtar de goberno a tener nmovzados a mes de hombres
que podran haber cambado as tornas en e frente. Dscuteron y Fscher
nst a Araqustn a que utzara su nuenca con Largo Cabaero y e
convencese de que necestaba ser ms mpacabe. E 19 de septembre,
Araqustn e consgu un savoconducto para r a Toedo. De camno a a
cudad, se cruz con coches que evaban a toda prsa sodados herdos a
Madrd, y pasaron |unto a un tota de cnco automves vocados en zan|as
que e hceron comentar con amargura: La mprudenca a voante no gana
guerras. Tambn presenc un ataque catco en e cua mureron sn
motvo muchos mcanos. La fata de organzacn e sacaba de sus casas:
No hay traba|o potco, no hay mtnes masvos. La gente pde perdcos.
Los mcanos se pasan e da trados sn hacer nada, o que eva a a
debdad y a a fata de dscpna.
Desusonado con o vsto en Toedo, Fscher regres a Madrd. Haba edo
en 3l So#ialista, portavoz de os socastas moderados, un edtora escrto
por Preto que amaba a renacmento de mpetu revouconaro nca que
haba derrotado a os rebedes en Madrd y en otras muchas cudades e 18
de |uo. Fscher reexon con amargura: S, es certo, dnde estar?
Toedo, con sus mcas ndferentes y centos de automves de vsta,
pareca ms un carnava que una guerra. Madrd ha cambado de chaqueta
pero no de nmo. 3l So#ialista pregunta cmo se puede revvr e mpetu y
contesta: contndoe a verdad a a gente. Decr a verdad por muy
ncmoda que fuese resut ser a potca adoptada sstemtcamente por
Fscher en sus artcuos, o que e causara probemas con agunos coegas
comunstas
|29|
.
E 20 de septembre, Lous vov a Toedo, acompaado por |an Yndrch,
uno de os corresponsaes en Madrd de Unted Press. Se qued sorprenddo
por a bertad que tenan os corresponsaes: Una vez que has enseado os
savoconductos en e arco por e que se entra a Toedo, nade te para n te
pregunta nada. Eres bre para deambuar por todas partes, vstar todas as
poscones de avanzada, habar con as tropas, dbu|ar bocetos, etc. Es una
guerra nforma. Entr en contacto con su amgo Lus Ountana, que haba
sdo envado por e Mnstero de a Guerra para nformar sobre e progreso
de asedo. Segn Fscher, Ountana era voube, gestcuador y un hombre
eufrco y se mpc de eno en os esfuerzos para derrotar a a guarncn
stada, presentndose ante Fscher con os prpados chamuscados. A gua
que Fscher, se senta muy frustrado con a necaca de as accones de as
mcas, y coment ndgnado: Demasada teratura y fotografa. Los
hombres se crean que esto ba a ser coser y cantar; queran que su foto
saese en e perdco. De regreso a Madrd, Fscher se detuvo cerca de
Bargas, en e puebo de Oas de Rey. A prncpo de a guerra haban
asesnado a os prncpaes terratenentes de ugar y haban coectvzado
sus terras. Cuando Fscher es pregunt a unos campesnos ancanos s se
podan defender, estos contestaron que os |venes se haban do a uchar
con as mcas y que saban muy ben que, s ganaban os rebedes, muchos
de eos seran asesnados como ya haba ocurrdo con sus famares de sur.
Una mu|er e d|o: Nosotros, os campesnos, apoyamos a goberno egtmo,
pues a aternatva es a muerte para agunos de nosotros y a degradante
pobreza de antao para todos
|30|
.
La curosdad de Fscher era nsacabe. Todo o reaconado con Madrd e
fascnaba: e trco frentco, os coches conducdos a veocdades sucdas
por hombres de as mcas que tocaban e caxon, as cafeteras rebosantes
de gente habando sobre a revoucn, as prosttutas, os vendedores
ambuantes. Se qued ntrgado con un carte que haba en una zapatera
de moda, con a bandera repubcana y una frase que deca: Esta casa
apoya a rgmen. Vva a Repbca. Fscher coment: Ou medo habr
evado a os dueos a esta confesn de fe!. E 21 de septembre sa a
cenar con su amgo Lester Zhren. De camno a restaurante Marchu, veron
un oca de bae todava aberto y se acercaron a exporar: Vmos a varas
|ovenctas, no todas feas, meneando e cuerpo por un penque e bae. N
squera a Guerra Cv poda detener as ganas de baar. Un mcano con un
fus estaba apostado |unto a a puerta. Como era habtua en Fscher,
empez a hacer preguntas a as camareras y se emocon a saber que una
de eas era socasta y haba edo a Marx, y que haba otra, una chca
vasca, que deca que os vascos catcos uchaban |unto con os socastas y
comunstas porque su odo haca os carstas y os fascstas era mayor que
su desacuerdo con e marxsmo.
Sn embargo, a pesar de su enorme curosdad por os cambos en Madrd
y o deprmente que e haba resutado o presencado durante e asedo
frustrado de aczar, e resut mposbe mantenerse apartado de Toedo.
Todos os das paneaba hacer ago en a capta, pero entonces, |an Yndrch
o Henry Buckey e preguntaban s ba a r a Toedo y Fscher no se poda
resstr: Creo que he contrado una enfermedad amada "acazaross". En
una ocasn fue testgo de una vsta de Largo Cabaero que no srv para
me|orar su opnn sobre e presdente. Tras observar con are cansno un
ataque a caonazos a aczar, se fue
sn decr una soa paabra a os hombres que se arremonaban arededor de su coche.
N squera evant e puo a modo de saudo. Sn duda a Guarda de Asato esperaba
agn gesto de reconocmento por su parte, se quedaron abatdos cuando se march a
toda veocdad. Me han dcho que sempre se comporta as, que o ha hecho toda su
vda. Y, pese a todo, es nmensamente popuar. En este ambente depresvo que rodea
a aczar, podra haber roto con sus costumbres dcendo aguna frase que anmase y
devovese e entusasmo a persona
|31|
.
E 21 de septembre, Fscher no fue a Toedo porque tena que reunrse
con Marce Rosenberg, e recn nombrado emba|ador ruso. Con certa
ngenudad, coment: En este momento, e nombramento tene sgncado
potco. Mentras Aemana e Itaa retran sus emba|adas de Madrd, a Unn
Sovtca corrobora su conanza y amstad con e goberno egtmo
acredtando a un envado especa en a cudad. Fscher conoca a
Rosenberg de Mosc y Pars, pero como emba|ador, aunque se mostraba
corda, mantena un hermtco senco:
Rosenberg, como sempre, escucha pero no revea n una pzca de nformacn. De
todas formas, me caa me|or en otros tempos. Su manera de ser no e est gran|eando
e caro de a gente. Puede ser fro e hrente, aunque tambn sabe ser accesbe y
afabe. De todas formas, puedo aprender mucho de ncuso aunque dga poco.
Adems, sempre es muy agudo, comprende o que queres decr con una soa frase
acaratora, y reaccona con un gesto o con una paabra eocuente.
Tras e prmer encuentro, Fscher vera a Rosenberg cas todos os das
hasta que o amaron de vueta a Mosc. Rosenberg e present a corone
Aeksandr Orov, un atdado oca de NKVD que hababa ngs, y a genera
Vadmr Gorev, agregado mtar de a emba|ada y prncpa agente en
Espaa de GRU, os servcos secretos rusos.
La acttud de Fscher frente a a potca sovtca con respecto a Espaa
ndca que dstaba mucho de tener una poscn especamente prvegada.
Su prncpa fuente de nformacn era e daro -ra$da, que compraba todas
as maanas. Le pareca muy sgncatvo e hecho de que e perdco, que
tena un tota de ses pgnas, dedcase una pgna e ncuso ms, y nunca
menos de meda, a as cartas de cudadanos sovtcos que contrbuan a a
ayuda amentara que se prestaba a Espaa. As o coment en su daro, sn
muestra aguna de cnsmo:
Resuta obvo, dada a manera en que -ra$da pone de reeve a correspondenca de
sus ectores, que Mosc es totamente conscente de a mportanca potca de a
stuacn espaoa y que, por o tanto, no escatmar su ayuda a Madrd para apastar a
os rebedes. Mosc smpatza de forma cda y natura con un goberno antfascsta en
e que hay dos comunstas y que est presddo por Largo Cabaero, quen hace ses
meses me d|o que entre yo y un comunsta no hay nnguna dferenca.
Fscher saba muy ben que a potca sovtca se mova de acuerdo con
e nters nacona y mostr una especa agudeza a anazar os pegros que
una vctora de Franco acarreara para Rusa. No se refera soo a tema de os
aemanes y su nters por as sas Canaras o a hecho de que os taanos
estuveran como en casa en Maorca, sno a mpacto de una vctora fascsta
en a potca nteror francesa. Haba percbdo e deseo de Hter de socavar
a aanza francosovtca y cmo os pre|ucos antsocastas de as cases
gobernantes de Gran Bretaa es mpedan ver e pegro que acechaba a sus
ntereses mperaes
|32|
. Su reatva ngenudad con respecto a a potca
sovtca contrastaba con a agudeza que mostr en os artcuos que pubc
despus, aunque a dferenca estrbaba en que ms adeante contara con
nformacn condenca.
Fscher escrb con aprobacn sobre os edtoraes de 3l So#ialista, que
argumentaban que era ms mportante ganar en e frente que requsar
automves y hotees en Madrd. Sn embargo, se que|aba de o que vea
como restrccones absurdas mpuestas a os perdcos para que no d|eran
a verdad sobre a precara poscn de a Repbca. De forma smar, estaba
ndgnado por as mentras que aparecan en os perdcos de Europa sobre
a supuesta huda a Acante de presdente de a Repbca, Manue Azaa.
Tambn e moest mucho a negatva de Largo Cabaero a autorzar, e 25
de septembre, una procama que nformaba a a nacn sobre a crtca
stuacn mtar. Fscher escrb con amargura: Debera anmarse a as
masas, o ben asustaras para que entren en accn. Pero, en vez de eso, un
pegroso optmsmo paraza a potca de "segumos traba|ando". E traba|o
en Madrd sgue como sempre, savo por que muchas veces e traba|o no es
traba|o sno pacer
|33|
.
E da anteror, e 24 de septembre, Fscher fue a ver a su amgo |uan
Negrn, que haba sdo nombrado mnstro de Hacenda tres semanas antes.
Lous haba estado en Toedo e da anteror y vov cuberto de sangre
porque haba ayudado a atender a unos mcanos herdos. Esa noche
mantuvo una sombra conversacn en su hote, que era entonces e Capto,
tambn en a Gran Va pero en a acera de enfrente de hote Forda, desde
donde se haba trasadado debdo a os ataques de a artera. Otro de os
nvtados a a veada, M|a Kotsov, e d|o que haba ntentado segur
avanzando ms a de Toedo y que soo haba poddo ae|arse catorce
kmetros antes de ver seaes de avance de os naconaes. Por o tanto,
cuando vo a Negrn, Fscher hzo una evauacn pesmsta de a stuacn. E
mnstro estaba de acuerdo en que as cosas haban do ma, pero arm
que, gracas a nuevo goberno de Largo Cabaero, se estaban producendo
me|oras. Leg a decr que e preocupaba ms o que pudera suceder
despus de que se produ|ese o que consderaba una vctora nevtabe de
a Repbca. Negrn descrb e modo en que estaba organzando una fuerza
especa de guardas de frontera, os Carabneros, para proteger os bancos y
me|orar e contro de as fronteras. La capacdad de Fscher para consegur
que os potcos e habaran con bertad hzo que Negrn e conara detaes
sobre e transporte de as reservas de oro de a Repbca a a Unn
Sovtca y sus dudas sobre as apttudes de Largo Cabaero. Mantena que
era necesaro un mando de herro. Cas no se poda habar con Cabaero.
No quera or crtca aguna. Era demasado susceptbe. Fscher e comunc
sus preocupacones sobre a prensa y e hecho de que a a pobacn se e
contasen mentras sobre a verdadera gravedad de a stuacn
|34|
.
Mentras estaba en Madrd, Lous conoc y se nvoucr
sentmentamente con a atractva perodsta noruega Gerda Grepp, que
haba egado a Espaa como corresponsa de perdco socasta
Arbeiderbladet de Oso y se haba enamorado perddamente de .
Estuveron |untos en Espaa y en otras partes de Europa, y, de hecho, a
aventura extramatrmona fue una de as ms argas que Fscher mantuvo y
hara sufrr consderabemente a su esposa. Markoosha se enterara de a
reacn a travs de una de sus amgas de Mosc, Esa Wof, que a su vez
haba recbdo a nformacn de su mardo, uno de os conse|eros sovtcos
que haba en Espaa
|35|
.
E 25 de septembre, Fscher y |ay Aen recberon una prmca ncrebe,
que ben pudo haberse producdo como resutado de a estrecha amstad de
ambos con Avarez de Vayo y |uan Negrn. Se es do permso para
entrevstar a un poto taano que se haba vsto obgado a efectuar un
aterrza|e forzoso e 13 de septembre y que estaba retendo en e Mnstero
de Marna y Fuerzas Areas de Preto. E |efe de as Fuerzas Areas
repubcanas, Ignaco Hdago de Csneros, quera saber s e aterrorzado
chco de venttrs aos, que evaba un pasaporte taano a nombre de
Vncenzo Bocaar, era como deca un cudadano estadoundense amado
Vncent Patrarca, nacdo en Cty Isand, en e Bronx de Nueva York. Hababa
ngs neoyorquno con acento taano e taano con acento ngs
neoyorquno. Aen y Fscher e aseguraron que no tenan maas ntencones,
aunque Fscher d|o: Eres un nconscente y un autntco dota. Te has
metdo en un buen o. E goberno de este pas tene todo e derecho a
fusarte. S haces o que debes, quz podamos ayudarte. Debdo a o que
Aen descrbra como su encanto de cachorro, se creyeron o que es
cont
|36|
.
De profesn barbero, Patrarca se haba marchado a Itaa en 1932 para
cumpr su sueo de ser poto y haba servdo en Absna antes de r a
Espaa, adonde se march tentado por e suedo espectacuar que ofrecan
os rebedes. Ante Fscher y Aen, or sn parar y es supc que e savaran
a vda. Arm que haba de|ado de apoyar a os franqustas tras haber vsto
a e|ecucn de peones en e sur y comprobar e trato dgno que haba
recbdo por parte de sus captores repubcanos. Fscher e d|o que
ntentaran ograr su beracn, aunque a entrada de su daro sugere que
no era muy optmsta a respecto. No obstante, |ay Aen y nformaron a a
Emba|ada de Estados Undos. Caude Bowers se ocup de caso a travs de
encargado de negocos en Madrd, Erc Wenden, en respuesta a una
campaa de prensa en Estados Undos montada por e Comt de as M
Madres, organzacn mprovsada de forma magrosa. Avarez de Vayo
asegur a Wenden que Patrarca no sera fusado y que se e tratara ben.
Lo dspuso todo para que fuera puesto ba|o a custoda de a emba|ada,
adonde eg con are pattco, segn Edward Knobaugh, de Assocated
Press. Sn embargo, una vez que recuper a conanza, Patrarca se dedc a
observar os combates areos desde os |ardnes de a emba|ada, grtando:
Dos mo, ya es enseara yo s pudera estar ah arrba. Wenden arreg
a repatracn de Patrarca a Estados Undos, donde se hzo famoso
denuncando a os repubcanos y aabando a os rebedes antes de regresar
a Itaa y hacer carrera en as Fuerzas Areas de Musson
|37|
.
En otra vsta a frente cerca de Ousmondo, a sudoeste de Madrd, por
donde se acercaban as coumnas afrcanas, Fscher se qued horrorzado
ante a acttud despreocupada de as mcas. En vez de estar ben
atrncherados, se encontraban meramente tumbados detrs de una frg
barrcada de terra poco apretada ncapaz de parar una soa baa. E
estadoundense anot con ndgnacn en su daro:
Podran haber cavado trncheras con unas cuantas paas, pero en ugar de eso se
haban dedcado a ganduear y comer, a comer estupendamente. La mayora pasaba e
rato cortando onchas de |amn serrano. Montaas de meones, amaros y verdes,
aportaban coor a escenaro. Beban vno. Un mcano me ofrec un puro habano.
Acaso no ganaban dez pesetas a da? Puede que un buen mecnco de puebo gane o
msmo.
De camno a Madrd, cerca de Oas de Rey, se encontr con un gran
grupo de mcanos que huan gua que un rebao de Toedo, donde se haba
producdo un ataque areo. Este sera e ncdente descrto en e artcuo que
ev a Cockburn y Kotsov a crtcar con dureza a sncerdad de Fscher
cuando se encontraban a sur de Madrd. Lo escrb e 8 de octubre, aunque
no aparecera en Nueva York hasta decss das ms tarde. E hecho de que
Fscher defendese con ta rmeza a necesdad de decr a verdad sobre as
dcutades de a Repbca, demuestra que no es certo que sguese
regosamente as drectrces de Partdo Comunsta
|38|
. De todas formas, e
desacuerdo no afect a a reacn entre Fscher y Kotsov.
La concusn de Fscher con respecto a a prdda de Toedo era de o ms
desaentadora:
La readad es que todas as tropas que haba en Toedo saeron correndo cuando se
acerc e enemgo. E goberno tene gran parte de a cupa. Su traba|o potco es
deeznabe. Ha observado con ndferenca cmo a crecente desmorazacn socavaba
a resstenca de os hombres. Los anarqustas tenen mucha responsabdad por su fata
de dscpna y su antagonsmo haca os ocaes, aunque estos tampoco son muy
buenos.
Cuando vst e frente a prncpos de octubre, se qued encantado a
conocer una undad compuesta por deportstas espaoes, en a que haba
corredores, boxeadores, futbostas e ncuso toreros. Sn embargo, a fata de
equpamento y de fortcacones defensvas apropadas mentras
aguardaban a as coumnas afrcanas de avanzada e hceron perder toda
esperanza, y coment a respecto:
Ouz es hubese evantado e nmo que agn potco de Madrd hubera do a
habares de a causa por a que estaban aqu, a expcares as meddas que ya haba
tomado e goberno en e campo soca y econmco para ayudar a os pobres y a os
oprmdos, para castgar a fascsmo, a habar con todo detae sobre os asesnatos en
masa de os rebedes en e sur de Espaa, recordndoes que o msmo es aguardaba a
eos y a sus famas s e goberno era derrotado, nsprndoes, anmndoes,
forzndoes a pensar y a sentr. En vez de esto, e frente fue descudado por os
propagandstas y tambn por e ntendente. No tene ms metraetas que dares? No
hay granadas? No se puede mandar a unos traba|adores a que caven aqu trncheras
de verdad
|39|
?
E anss de Fscher de os probemas nternos de a Repbca era
especamente perspcaz. A gua que Kotsov, Fscher tena mucha energa y
una curosdad natura, y careca de nhbcones a a hora de arregrseas
para ver a personas mportantes, para dares su opnn e ncuso conse|os.
Tena muchos amgos entre os deres socastas, pero as readades de a
guerra ateraron su percepcn de os msmos. Contnu sendo un entusasta
de |uo Avarez de Vayo pero, a msmo tempo, eg a ser muy crtco, por
no decr despectvo, con Francsco Largo Cabaero. No e haba causado
buena mpresn cuando e entrevst durante su va|e a Espaa en a
prmavera de 1936, y Largo Cabaero e d|o e 3 de abr, muy satsfecho
consgo msmo, que a derecha soo podra vover a poder por medo de un
gope de Estado que estaba seguro de que sera apastado
|40|
. Fscher saba
que en Madrd se comentaba ahora que un hombre de cas setenta aos era
demasado ve|o para estar a mando de una guerra
|41|
. E 11 de octubre por a
tarde, Fscher asst a un mtn masvo en Madrd en e que hab
apasonadamente Avarez de Vayo. E pbco se emocon a ver aparecer
en e escenaro a emba|ador ruso, Marce Rosenberg. Despus, Fscher vst
a Rosenberg en e hote Paace, donde habaron sobre su pesmsmo
compartdo respecto a progreso de a guerra. E norteamercano decd
escrbr una carta a presdente para hacere notar a fata de un esfuerzo
coordnado de guerra: Lo tece rabosamente en vente mnutos y cog dos
tranvas hasta e Mnstero de Estado. A e recb Avarez de Vayo, a
quen e hab con una franqueza bruta debdo en parte a a amstad
persona que es una y, en parte, a su propo compromso con a causa
repubcana. Le expc a mnstro de Estado a fata de preparacn
defensva que haba observado en sus vstas a frente. Cuando De Vayo
reconoc que se haba perddo un tempo vaoso, Fscher, con su tpca
mpetuosdad, sot: Esta es tu oportundad de escrbr a hstora. Debes
asumr e mando de as defensas de Madrd. A nerno con esta ocna. No
puedes ponerte en contacto con os sndcatos de a construccn para
decres que paren as obras de carcter cv en Madrd y que sagan a
construr trncheras y ndos de ametraadoras? No podramos hacero
maana?. Avarez de Vayo d|o que sus esfuerzos se haban vsto
entorpecdos porque soo Largo Cabaero tena a autordad necesara.
Fscher ey e borrador de su carta y e mnstro e nst a envara tras
emnar as referencas a a edad de Largo Cabaero, ya que este era muy
susceptbe a respecto
|42|
.
La maana de 12 de octubre de 1936, dos amgos espaoes tradu|eron
a carta de Fscher. A pesar de habera escrto en trmnos respetuosos, e
contendo era devastador, especamente para un hombre que crea ser un
gran revouconaro. Fscher comparaba a gran movzacn popuar que
tuvo ugar durante e asedo de Petrogrado en 1919 con o que no estaba
ocurrendo en Madrd:
Me preocupa muy seramente a stuacn actua. Muchas meddas que seran muy
fces de tomar, que deberan tomarse, no se estn tomando. He vstado e frente a
menudo y he nspecconado os arededores de Madrd. De forma ob|etva, a stuacn
no es desesperada. No hay nnguna razn por a que, con sus enormes recursos y
entusasmo, no vayan a poder mantener a enemgo a menos en sus neas actuaes.
Pero o que ms he echado de menos durante as tres semanas que he pasado aqu ha
sdo a energa y determnacn que deberan caracterzar a una revoucn. He
estudado a Revoucn rusa con mucha atencn. Cuando Petrogrado estuvo
amenazada en 1919, todos os cudadanos estaban organzados. Tampoco esperaron a
que os bancos fueran haca eos. E febr traba|o potco acompa a una
construccn nagotabe de fortcacones, a movzacn de nuevos hombres, e
entrenamento de antguos sodados y a preparacn de grupos de ocaes. No qued
nada por hacer. La cudad traba| como s fuese un potente motor . Le dgo
snceramente que aqu echo de menos ese esprtu. Por supuesto, conozco as
dcutades y desventa|as a as que se enfrenta. Le fatan muchos sumnstros
necesaros. Pero debe hacer ms de o que ha hecho hasta ahora. La hstora |uzgar
como crmnaes a os hombres que permtan que e enemgo tome Madrd . Me veo
obgado a decr o sguente: s no fuese porque s que os hombres que estn en este
goberno son revouconaros snceros y ees, pensara que os que estn encargados
de defender esta cudad y de mantener e frente ntacto son tradores y saboteadores.
Esa es a mpresn que puede evarse un observador ob|etvo.
Pasando de a crtca genera a una acusacn especca secundada por
muchos, Fscher contnu presonando:
Por e|empo, me gustara preguntare una cosa: hay decenas de mes de
traba|adores de a construccn en Madrd. Tenen varas fbrcas de cemento y adros.
Por qu no cavan trncheras y refugos? Por qu no detenen todas as obras cves en
Madrd y envan a os traba|adores a ergr una nea Hndenburg de acero a unos
trenta kmetros de Madrd que no pueda ser traspasada por e enemgo? Adems, se
deberan fortcar os montes arededor de a cudad. Todo esto se podra consegur en
un apso de tempo reatvamente corto. Me|orara a mora de os sodados s vesen que
se hace ago por eos, y es proporconara ugares en os que esconderse cuando hay
ataques areos. Todo esto no es dfc y debe hacerse. Aambre de espno eectrcado,
mnas en puentes y carreteras, a creacn de ndos subterrneos para
ametraadoras., estas y otras muchas meddas pueden evarse a cabo.
Fscher prosgu ndcando que a Largo se e crtcaba por no habar con
a pobacn, que a gente no tena conanza en y en su conse|ero mtar,
e recn ascenddo genera |os Asenso Torrado. Le pregunt por qu,
tenendo en cuenta as argas neas de comuncacn de as coumnas
afrcanas, no se reazaba nngn esfuerzo por preparar ataques de guerra
en su retaguarda.
Ese msmo da, Fscher fue amado a a ocna de presdente. Largo
Cabaero e d|o, apenado, que haba soctado paas de Barceona dos
meses antes y que haba ntentado comprar aambre de espno en Franca.
Las excusas no eran muy convncentes y, adems, fueron segudas de un
comentaro todava ms derrotsta: En cuanto a as obras en Madrd, ntente
usted dar con nuestro sndcato. Sus representantes ya estuveron aqu por
a tarde. Vneron a exgr cosas. Esto o d|o e hombre que haba acceddo
a mando de goberno precsamente por su nuenca sobre e movmento
obrero. Su prncpa preocupacn pareca ser, como haba sdo desde 1917,
que a CNT ganase aguna venta|a en detrmento de a UGT o, ncuso peor,
que perdese su popuardad y su reputacn como e hroe de os
sndcatos. Como s no estuvese enterado de cambo de prordades que
mpone una stuacn bca, Largo Cabaero contnu que|ndose: S os
sndcatos socastas obedecen a goberno, a CNT, e sndcato
anarcosndcasta, utzar a propaganda en contra de os socastas e
ntentar atraer a sus membros. Largo termn, de manera amentabe, con
una cta de a carta de propo Fscher: A o me|or tene razn, es posbe
que "a gente de Madrd ya no confe" en m. De|emos que e|an a otra
persona en m ugar. En ese momento, De Vayo e do una patada a Fscher
por deba|o de a mesa y d|o: Est muy trste. Anmae. Fscher d|o: No
creo que todo e pas haya perddo a conanza en usted. Por e contraro, se
pensa que es e nco que debe estar en e puesto. Pero os cudadanos no
son conscentes de su derazgo. Nade es dce o que est pasando. Tenen
a mpresn de que os perdcos y os comuncados ocaes menten.
Usted no se ha drgdo a a nacn n una soa vez desde que eg a poder.
Sn apenas fuerza para sar de su etargo depresvo, a respuesta de Largo
Cabaero fue guamente derrotsta. No -reconoc-, no o he hecho. Estoy
demasado ocupado. M ocna est sempre ena de gente que quere
verme. Hay otros oradores me|ores. De|e que De Vayo pronunce os
dscursos. Fscher e supc que habase a menos qunce mnutos en a
rado, pero e presdente se mt a negar con a cabeza
|43|
.
E tono de daro de Fscher apoya sn duda su armacn posteror de
que, a pesar de su smpata por e expermento sovtco, nunca pertenec
a Partdo Comunsta. En 1949, durante una nvestgacn reazada por e
Servco de Inmgracn de Estados Undos (en a que se buscaba nformacn
sobre una persona amada Ms o Mgrom), Fscher decar ba|o |uramento:
Tras egar a Espaa, cubr as notcas de frente y a potca de goberno, o sea, e
traba|o norma que reaza un corresponsa, y me vov muy favorabe a a causa
gubernamenta pues crea que a derrota de fascsmo en Espaa supondra una vctora
para a democraca y una derrota para Hter y Musson, que estaban ntervnendo en
a guerra. Adems, consderaba que una vctora para a democraca en Espaa tambn
sera e me|or modo de evtar a Segunda Guerra Munda, que ya por entonces agunos
de nosotros veamos acercarse.
Cuando se e pregunt s aguna vez haba sdo membro de agn partdo
comunsta en agn pas de mundo, Fscher contest de forma categrca:
Nunca. En genera, no me "|unto" con nade, n squera con os contactos
potcos que tengo y que ya tena aos atrs. Creo que nunca he sdo
membro de nnguna supuesta organzacn tapadera. S o fuera, no dudara
n un nstante en decro, puesto que, hasta 1939, yo msmo smpatzaba con
agunas de esas organzacones tapadera. Cuando se e pregunt por qu,
contest: Porque muchas de eas eran bastante antfascstas. Hacan cosas
que por aque entonces yo pensaba que evtaran a guerra, ograran a
vctora sobre e fascsmo y reforzaran a democraca en varas partes de
mundo
|44|
.
Sn duda, sus smpatas no pueden ponerse en duda:
S se hubera detendo a doscentos ocaes superores de E|rcto hace ses meses
en un gope nesperado, puede que Espaa se hubese evtado a prdda de ochenta
m hombres y mu|eres que se cacua que han muerto en as tmas dez semanas de
a Guerra Cv. Sn embargo, Azaa, sendo e nteectua que es, prer una accn
parca en vez de una accn drstca. Su reforma agrara aarm a os terratenentes sn
debtares seramente. Su cudadoso trasado de agunos generaes de Madrd a
puestos e|anos es aert sobre os posbes acontecmentos venderos, ndcndoes
que deban prepararse para a revueta. E temor de a case semfeuda por sus
propedades concd con e temor de os mtarstas por su poscn como protectores
de as cases de as que provenen, o cua expca e azamento actua contra a
autordad consttuda. Los pedantes pueden buscare as cosquas a a egadad de a
stuacn; pero o certo es que os terratenentes, os generaes, os fascstas y sus
aados estn reazando un tmo esfuerzo para frenar a revoucn popuar que
comenz con e exo de Afonso XIII. Es una revoucn contra a pobreza genera y en
favor de os derechos humanos, de progreso
|45|
.
Esto o d|o en e msmo artcuo que, debdo a a descrpcn brutamente
reasta de a desorganzacn y e pnco de os mcanos fatos de
formacn en os arededores de Toedo, e ocason as vruentas crtcas de
M|a Kotsov. Fscher argument entonces que su obgacn para con sus
ectores era nformar sobre os hechos, y Kotsov de| muy caro que crea
que haba vaores ms mportantes que a verdad. En su daro persona, por
e|empo, Kotsov mnmzaba a presenca de armas y conse|eros rusos a
sabendas de que esto era utzado contra a Repbca. Fscher no comparta
su punto de vsta. En uno de sus artcuos sobre as Brgadas Internaconaes,
es pregunt a os hombres de una undad por e orgen de a ametraadora
que evaban: La respuesta fue: "Es de Mxco", pero as etras grabadas en
e arma eran rusas. "Es de Mxco" es una frase hecha y nunca se pronunca
sn un guo. Preero que me den os hechos ta como son
|46|
.
Fscher crea que a guerra en Espaa era cruca para a paz munda y as
bertades democrtcas: Smpatzaba tanto con a causa repubcana que
pens que no bastaba con mtarse a escrbr sobre e tema. Ouera hacer
ago ms papabe, as que me ast en as Brgadas Internaconaes
|47|
. Se
un a estas tras abandonar Madrd e 7 de novembre, y ms tarde escrbra
a respecto: Estoy tan orguoso de eso como de cuaquer otra cosa que
haya hecho en m vda. Una nacn se desangraba. Se nstaaban
ametraadoras sobre a torre de mar. Escrbr no era sucente. Fscher
fue ntendente durante un breve perodo y pas a unos dos meses, aunque
no ev ms unforme que una chaqueta y pantaones de pana, y nunca
port un arma. Se ocupaba de a organzacn de a comda, a vestmenta y
e equpo de as brgadas. Segn a febr magnacn de Martnez Amuto,
Fscher era e pagador de Mosc en as brgadas. Esto es de todo rdcuo,
ms an cuando se tene en cuenta a brevedad de su reacn con as
brgadas, que eg a un trste na cuando choc con Andr Marty, e
estansta paranoco y sava|emente autortaro que era quen controaba en
readad a os nternaconaes por parte de Mosc. A Marty e daba envda o
ben que Fscher hababa ruso y a buena reacn que mantena con agunos
conse|eros sovtcos de ato rango. Se tomaba muy a pecho que Fscher
crtcara abertamente su comportamento dctatora. Fscher armara ms
adeante que e concto entre eos era nevtabe: A o me|or era por m
carcter ndependente, pero o ms probabe es que fuera porque no era
comunsta y no me poda mandar de aqu para a como haca con todos, as
que not que no se aprecaba m presenca. Era como s yo no enca|ase en
aque grupo, as que egamos a acuerdo amstoso de que deba abandonar
a brgada. E propo Fscher nere que Marty manobr para que e
reempazaran. Dadas as tendencas autortaras de Marty y su predsposcn
para ordenar os castgos ms brutaes por cuaquer voacn de a
dscpna que mpona de forma arbtrara, esto habra sdo demasado sut
por su parte. Por otro ado, y debdo a as conexones de Fscher con
Rosenberg, Gorev, Orov, Kotsov, Avarez de Vayo, Negrn y Largo Cabaero,
Marty deb de sentr a necesdad de prosegur de una manera ms
crcunspecta de o norma. Adems, tambn es posbe que a Komntern
|uzgara ms convenente envar a compaero de va|e Fscher a otro ugar
donde fuera ms t y que ordenara actuar a Marty en consecuenca
|48|
.
A respecto, podra ser reevante a mencn de Fscher en su daro sobre
una nota de recomendacn de M que haba trado desde Pars y que e
aseguraba una habtacn en e hote Forda. Es probabe que M fuera W
Mnzenberg, e geno de a propaganda de a Komntern, que vva en Pars.
Segn a mu|er de Mnzenberg, Babette Gross, era certo que W y Fscher
tenan amstad
|49|
. E estadoundense tambn conoca a segundo de a
bordo de Mnzenberg, Otto Katz. De hecho, segn as cartas nterceptadas
por os servcos secretos brtncos, pronto mantendra un estrecho contacto
con Katz para presentar en Gran Bretaa y Estados Undos a causa de a
Repbca y hacera egar tan e|os como fuera posbe
|50|
. Es mposbe
reconstrur de forma exacta a cadena de contactos, pero no hay duda de
que, poco despus de egar a Madrd, Fscher haba restabecdo a reacn
con su ve|o amgo |uo Avarez de Vayo, e perodsta socasta nombrado
mnstro de Estado de goberno de Francsco Largo Cabaero e 4 de
septembre. Una de as prncpaes prordades de Avarez de Vayo era
cambar radcamente a potca de no ntervencn por parte de as
democracas y presentar e caso de a Repbca a una audenca
nternacona. No debe sorprender que pdese ayuda a Fscher para
organzar a prensa y os servcos de propaganda de a Repbca, n que
Mnzenberg y Katz e anmaran para que coaborase en esta tarea.
Fscher reat ndgnado o que e ocurra a a Repbca y puso todo su
empeo en cambar a potca de no ntervencn de as democracas. En
novembre de 1936, tras una semana de bombardeos en Madrd durante a
que mureron muchos nos, coment: E que os potos taanos y
aemanes ataquen con bombas y ametraadoras a espaoes no
combatentes sn despertar protestas para forzar a as democracas a
ntervenr y proteger a a Repbca progressta espaoa, es un buen
ndcador de cabre mora que rena en estos tempos
|51|
. Fscher estaba en
Madrd a prncpos de dcembre, cuando un bombardeo produ|o una
matanza, y escrb un apasonado reato sobre as mu|eres, nos y ancanos
herdos, sobre aqueos que se haban quedado sn casa y sobre os que
potaban as oeadas de |unkers. Tambn escrb con perspcaca sobre as
mpcacones nternaconaes de a stuacn:
En Espaa hay dos enormes fuerzas mundaes que estn ponndose a prueba.
Hasta ahora, os fascstas han demostrado tener ms ncatva y ms agaas. Fueron
os prmeros en envar avones y equpo. Ahora son os prmeros en envar tropas. Sus
submarnos y otros navos espan e ntereren en as operacones de a ota repubcana
espaoa en os puertos de este. Su mprudenca no tene parangn, ya que Gran
Bretaa y Franca es han demostrado en varas stuacones, como en Etopa y Renana,
que e que arresga gana. La dpomaca democrtca no puede competr con a
arroganca fascsta. S Franco gana, Europa se tornar negra o estaar en ea a guerra
en cuanto Hter y Musson estn preparados
|52|
.
E que as democracas huberan optado por hacer caso omso de as
mpcacones de os acontecmentos en Espaa ndgnaba sobremanera a
Fscher. A comenzos de 1938, e perodsta escrb: Los espaoes estn
pagando muy caro e prvego de estar a cargo de a ucha de mundo
contra e fascsmo, no soo con muertos, herdos y prsoneros, con estrs
daro y a rqueza destruda, sno tambn con a presenca contnua de a
desnutrcn
|53|
.
En sus eocuentes y cdos artcuos, Fscher subrayaba una y otra vez e
carcter absurdo de a potca de no ntervencn. Haca hncap en a fata
de contro que haba habdo sobre Portuga hasta naes de agosto de 1936,
pues desde a saan armas para Franco sn mpedmento aguno.
Conscente de que os aemanes e taanos no queran enemstarse de forma
prematura con Gran Bretaa, y mentras Hermann Grng se encontraba en
Roma cabrando con Musson hasta dnde podan egar, Fscher escrb
con perspcaca: S Gran Bretaa d|era "Ato!", Hter enmendara su
comportamento con desgana mentras que Musson o hara encantado
|54|
.
Fscher estaba convencdo de que a Hter e convena a neutradad de
Washngton con respecto a Espaa, pues vova nevtabe a ntervencn
estadoundense en una futura guerra. Tambn demostr que Aemana e
Itaa podan comprar armas norteamercanas y, de una forma u otra,
haceras egar hasta Franco, mentras que a a Repbca espaoa se e
negaban os derechos que e garantzaba e ordenamento nternacona para
comprar armas con as que defenderse. En vano escrbra Fscher que a
nca forma de garantzar a paz es parar a os agresores fascstas que soo
buscan a guerra. Todava es posbe hacero en Espaa. S a se frena a
Hter y a Musson, quedarn debtados e nmves
|55|
.
La amstad de Fscher con Avarez de Vayo y Negrn orec debdo a
compromso de todos eos con a Repbca y a su convencmento de que
soo sobrevvra s a opnn nternacona e|erca presn sobre os
drgentes brtncos, franceses y estadoundenses para que abandonasen a
potca de no ntervencn. Fscher hzo esfuerzos herceos para que a
opnn pbca norteamercana y europea presonase con e n de que se
evantase e embargo de Estados Undos sobre a venta de armas a a
Repbca espaoa. En dcembre de 1936 eg a Suza para cubrr a
petcn de Avarez de Vayo a a Socedad de Nacones para que abandonara
a potca de no ntervencn. De Gnebra se despaz a Mosc para ver a su
fama. Durante dcha estanca, os atos dgnataros de Kremn e trataron
como a un vaoso nformador sobre Espaa. Fue recbdo por Maxm Ltvnov
y por Georg Dmtrov, e sucesor de Ba Kun como drgente de a
Komntern. E genera Semon Petrovch Urtsky, |efe de os servcos secretos
mtares sovtcos (GRU), que estaba a mando de a ayuda a Espaa, e
nterrog sobre a stuacn espaoa en genera. En casa de genera era
donde resda Lu, a h|a de Constanca de a Mora, despus de haber sdo
evacuada a Rusa. Fscher no era agente secreto y, por tanto, su reacn con
esas personas se basaba en e nters mutuo. E estadoundense expuso con
franqueza sus opnones sobre o que ocurra y o que deberan hacer a
respecto. Sus conocmentos eran tes para os rusos, y a Fscher e gustaba
a dea de mezcarse con gente poderosa y sentr que era capaz de nur en
ea. Sn embargo, mentras estaba en Rusa, comenz a segunda ronda de
|ucos contra antguos bochevques y su fe en e sstema sovtco cay en
pcado. Fscher, gua que Kotsov, opnaba que Espaa era e nco sto
donde poda orecer e antfascsmo: Me aegr de abandonar Rusa y de
sumergrme en una stuacn nueva y vbrante en a que Rusa mostraba su
me|or cara
|56|
.
Desde Mosc, regres brevemente a Vaenca, donde nform a Preto,
Avarez de Vayo y Largo Cabaero sobre a reunn con Urtsky y, a
contnuacn, a emba|ador Rosenberg sobre as reaccones de estos. La
ubcudad e nuenca de Fscher se pueden deducr de comenzo de un
artcuo que pubc en enero de 1937:
De| Madrd e 7 de dcembre y me drg a Gnebra para asstr a a sesn especa
sobre Espaa de Conse|o de a Socedad. Despus, pas una semana en Pars y ocho
das en Mosc, para uego vover en avn a Barceona, adonde egu e 6 de enero.
Ahora evo cuatro das en a capta espaoa y durante este tempo he poddo
entrevstar a presdente Cabaero, a cuatro membros de gabnete federa, a unos
cuantos deres de partdos y a varos generaes ben nformados
|57|
.
Desde Espaa va| a Estados Undos, donde dara varas conferencas. En
Nueva York sufr un ataque agudo de artrts y utz esos momentos de
oco obgado para redactar e matera que haba acumuado y convertro en
un bro panetaro sobre a ncesante ucha en Espaa ttuado Wh Spain
Aights 5n
|58|
. Es probabe que fuera durante este va|e cuando Lous asst a
un acto de recaudacn de fondos para a Repbca espaoa en e domco
neoyorquno de dos guonstas, a humorsta y poeta Dorothy Parker y su
mardo, e actor Aan Campbe. Este tmo e escrb a da sguente para
comentar con sarcasmo su fata de sensbdad:
Me temo que ha manterpretado a razn por a que me rrt anoche. No fue porque
mostrase a poca decadeza de confundr a m mu|er con m madre. Despus de todo,
he vvdo en Hoywood os tmos dos aos y estoy acostumbrado a todo tpo de
estupdez y fata de percepcn. (Aunque, dado que a grandsma dferenca de edad
entre m mu|er y yo es de ses aos, tendra que haber sdo una na muy anzada para
haberme dado a uz). Lo que ntento decr es que se supona que usted estaba en m
casa por a msma razn que yo: obtener dnero para os repubcanos espaoes. Por o
tanto, y ya que me he nvoucrado mucho en a causa, me rrta saber que no soo yo,
sno tambn muchas otras personas (cuyos nombres estn a dsposcn de quen os
socte), nos moestamos con su conducta grosera y sus ndscretos comentaros sobre
os presentes, que, despus de todo, estaban a por un nters comn. En cuanto a su
pregunta a a seora Parker: Es usted tan rca como Hemngway? (con eso se gan
usted a todo e mundo!), contestar dcndoe que s a fortuna tota de Hemngway
ascende en estos momentos a 825,60 dares, a respuesta es que s, dado que a
seora Parker, como todos os poetas, gana muchsmo dnero y se o queda todo para
ea. En resumen, e nvto a que se dedque a recaudar fondos para e genera Franco
durante os prxmos meses. De esta forma, e garantzo que consegur mes de
adeptos para a causa repubcana
|59|
.
Posterormente, Fscher regres a Espaa en barco |unto con e emba|ador
Fernando de os Ros, que haba recutado a un |oven de Okahoma de a
Bboteca de Congreso para que traba|ara en os servcos de prensa de a
emba|ada. E bbotecaro radca era Herbert Southworth, que se convertra
en amgo y coaborador de Fscher como membro de un grupo de presn a
servco de Negrn. Por aque entonces, Fscher segua presonando a travs
de numerosas cartas que escrba a potcos, como Eeanor Roosevet.
Despus, se dedc a dar conferencas en grandes audtoros y charas
formaes en cenas con persona|es nuyentes tanto en Estados Undos como
en Gran Bretaa
|60|
.
A pesar de esceptcsmo de Fscher sobre a capacdad de Largo Cabaero
como der de guerra, ba|o e mando persona de este, aunque gracas en
gran medda a Preto y Negrn, a rearmacn de poder centra de estado
se ba ogrando a buen rtmo. En novembre de 1936, Fscher pudo asstr a
una reunn de gabnete nteror de guerra, ta vez en cadad de ntendente
de as brgadas, pero quz tambn por su carta preva a Largo Cabaero.
Preto hab muy poco y cuando o hzo mostr una gran deferenca haca
Cabaero. La ntervencn de Preto fue a ms ntegente de todas as
deberacones
|61|
. Largo Cabaero se ressta a a dea de ncorporar as
mcas de os partdos y sndcatos a un e|rcto reguar. A sus conse|eros
sovtcos es cost mucho convencere de que e sstema de mcas era
necaz
|62|
.
No es de sorprender que, tras a susttucn de Largo Cabaero por |uan
Negrn en mayo de 1937, Fscher se sntera satsfecho con os progresos
ogrados con vstas a a organzacn adecuada de esfuerzo bco. Por eso
escrb o sguente acerca de Largo Cabaero: Su asamento de as
masas, a as que no quso drgrse n una soa vez durante os meses en que
fue presdente pese a a presn amstosa que se e|erc sobre , su
comportamento arrogante haca sus propos coegas y a enttud e
nexbdad con que trataba os probemas que se amontonaban a su
arededor, evaron a muchos de sus partdaros a retrare su apoyo. En
contraposcn, aad: Negrn es un e|ecutvo exceente, y eso es o que
precsa a marcha de a guerra. Las cosas son ahora ms ges donde
mones de personas pueden ver os resutados: e E|rcto. La gente sabe
que ha emnado a voenca persona, que est mantenendo e orden en as
carreteras y caes, y que crea un ambente que conduce a a dscpna cv y
mtar. Le mpreson mucho a determnacn de Negrn para mantener os
prncpos democrtcos a pesar de os contnuos enfrentamentos potcos
que tenan ugar
|63|
.
Durante e verano de 1937, Fscher partcp en a preparacn de
Congreso de Escrtores Antfascstas ceebrado en Vaenca. En una ocasn,
Kate Mangan e acompa a un banquete como ntrprete suyo y de un der
sndca que estaba de vsta
|64|
. Tambn vo a Ktty Bower un par de veces.
En a tercera semana de |uno de 1937, Bower escrb a su amante, e
comunsta brtnco Tom Wntrngham, para decre: Fscher se ha
presentado una vez ms, dcendo que De os Ros ha reazado un gran
traba|o con Roosevet, y, como resutado de eo, no hay duda de que
agunas personas de Departamento de Estado nos apoyan
|65|
. A naes de
|uno Fscher regres a Vaenca y a cen con e nuevo presdente, |uan
Negrn, en Nquera, cerca de Sagunto. Negrn tambn concert una
entrevsta entre Fscher y Azaa, aunque e presdente soo e recb con a
condcn de que nada de o que d|ese se pubcara de forma nmedata.
Tras a entrevsta, en a que Azaa expres ante Fscher sus esperanzas de
que a medacn brtnca pusese n a a guerra, Fscher cruz a cae para
amorzar con Negrn. La crecente amstad entre ambos hombres queda
ree|ada en e hecho de que Negrn nvtase unos das despus a Fscher a
una cena con Preto, por entonces mnstro de a Defensa Nacona, Arthur
Stashevsky, representante comerca sovtco, y |ess Hernndez, mnstro
comunsta de Instruccn Pbca.
Despus de a cena, Negrn e reve a Fscher que estaba a punto de rse
a Madrd. E presdente de goberno ba a estar con e genera Ro|o durante
a gran ofensva de dstraccn que comenz e 6 de |uo en Brunete. Pese a
secretsmo que rodeaba a a operacn y a excusn de todos os
corresponsaes, cuando aparec Fscher en Madrd, Negrn o dspuso todo
para que Preto e concedera un savoconducto poco comn para vstar e
frente e ncuso puso a su servco un Ros Royce para e trayecto. A a
maana sguente desayunaron |untos mentras hababan de deseo de
Negrn de trasadar a capta a Barceona
|66|
. Env dos artcuos a +he (ation
escrtos mentras estaba en Espaa, uno con fecha de 28 de |uno desde
Vaenca y otro de 11 de |uo, mucho ms corto y cauteoso, desde Madrd
|67|
.
Un par de das despus Lous se fue a Pars.
En ambos artcuos, Fscher era dscreto acerca de acceso que tena a
Negrn y otros potcos, como Azaa, que hababan extraocamente. Sn
embargo, en una crnca que vaoraba e prmer ao de a guerra, envada
desde Pars e 20 de |uo, Fscher daba una psta muy reveadora sobre e
grado de nuenca que tena, muy superor a de un smpe corresponsa.
Hace poco andaba por as caes ms cntrcas de Vaenca con un mnstro de
goberno a as once de a maana, y am su atencn haca os centos de |venes
cves que se cruzaban con nosotros. No estaban en as fbrcas n estaban en e
E|rcto, y tampoco en a ocna, s es que acaso eran empeados de goberno. La
stuacn es parecda en todas as cudades y puebos de a Espaa repubcana. E
goberno necesta ms poder para que estos enormes recursos humanos traba|en para
ganar a guerra. Sn embargo, e poder necesaro para evar a cabo este ob|etvo podra
tornarse excesvo y adqurr rasgos dctatoraes s se descudasen. Se trata de un
asunto muy decado que e probema de os partdos potcos compca an ms
|68|
.
De todas formas, a dscrecn de Fscher sera motvo de trantez con
Freda Krchwey y +he (ation. En respuesta a os dos atractvos artcuos
envados desde Vaenca y Madrd, e escrb e 14 de |uo:
Tus artcuos eran nteresantes, pero me de|aron con una fuerte sensacn de
ncertdumbre y e deseo de habar cara a cara contgo sobre toda a stuacn nterna.
E segundo despacho, en concreto, era ncrebemente provocador. Espero
ferventemente que, una vez que hayas de|ado Espaa y no tengas que someter tu
matera a a censura, escrbas un anss detaado y muy franco sobre a stuacn
potca tanto dentro de goberno como entre e goberno y a oposcn de zquerdas.
A Krchwey no soo e preocupaba a censura oca, por o que e pregunt
acerca de a posbdad de que msmo se estuvese mponendo aguna
forma de autocensura:
Es posbe que tu reacn persona con Negrn y tu funcn como conse|ero
extraoca te estn hacendo vacar a a hora de escrbr de manera pormenorzada
sobre a stuacn? Entendera que ese fuera e caso y me parecera de todo egtmo. S
es as, podras recomendar a aguen tan dstancado y dgno de conanza como, por
e|empo, Brasford, que pueda escrbr con detae y sn causar nngn dao?
Sguendo e msmo razonamento, dos semanas despus escrb: A
veces me sacas de quco; menconas que has habado con Azaa y uego no
dces nada, n squera en prvado, acerca de a conversacn.
Fscher se puso furoso por muchas razones. Odaba que e crtcaran, e
moestaba que se aterasen sus escrtos y, por encma de todo, e ndgn
sobremanera e hecho de que Krchwey pensase que sus reacones con
agunos potcos podan afectar a su ntegrdad perodstca. Su carta de
respuesta es una muestra vvda de su esto de traba|o y de orguo con que
o haca: Tu carta de 14 de |uo es a ms ofensva que me has envado
nunca. Odo as ndrectas. S no queres que sga coaborando con vosotros,
no tenes ms que decro y me r a otra parte. A contnuacn expcaba
que e artcuo en e que se refera de ren a Brunete haba sdo envado
en crcunstancas especaes:
La censura era muy estrcta. Los corresponsaes tenan prohbdo envar nada que no
fuesen escuetos comuncados ocaes. Se haba suspenddo e servco teefnco a
extran|ero. No se podan envar mensa|es prvados. Oueran mantener en secreto os
datos de a ofensva, o que estaba ben hecho. Nade poda r a frente. Yo recb un
permso especa de Preto (esto debe mantenerse en secreto). Cuando vov esa noche,
me sent a escrbr e artcuo. Saba o dura que estaba sendo a censura. Dadas as
crcunstancas, escrb mucho ms que e resto de os corresponsaes durante ese
perodo y tanto como pude. Lo que d|e sobre a stuacn potca nterna era nuevo y
sensacona, y s no o aprecaste no s qu sentdo tene hacerte egar ta nformacn
con e traba|o que me cuesta ograra. La censura era a o nco que me enfrentaba, a
censura y no otra cosa, como t sugeres. La prueba a tenes en e artcuo que env
desde Pars, en e que eaboraba agunos de os puntos a os que auda en e despacho
de Madrd. Nade ha anazado como yo una stuacn tan compcada.
La respuesta de Krchwey, como soa ocurrr, fue concatora: No tene
sentdo que te ofendas o me suetes una sarta de nsutos. Me gustas t y tus
artcuos, y todos queremos o que puedes ofrecernos
|69|
.
Lous haba escrto a carta a Freda e 5 de agosto de 1937 desde Mosc,
adonde haba vueto tras sete meses sn ver a su fama. E ambente que
renaba a raz de as purgas no poda ser ms sombro, mentras se
ncrementaban as denuncas, os arrestos y os asesnatos. Muchas de as
vctmas eran personas conocdas de Fscher y su mu|er. En otras ocasones,
su egada a casa haba provocado que muchos de sus amgos rusos se
pasasen en busca de nformacn, pero esta vez no fue nade. E nco
nters potco de su estanca fueron sus vstas a Ltvnov y Dmtrov. Se
qued horrorzado con o que vo y estaba deseando rse: Menos ma que
haba una Espaa donde traba|ar y para a que traba|ar. Hubera sdo una
tortura menta vvr en e ambente de Mosc. No hubese tendo ms
aternatva que marcharme y atacar a rgmen sovtco en ms escrtos y
conferencas. Todava no estaba preparado para hacer ago as. Adems,
Fscher saba que s atacaba a Rusa no sera benvendo en Espaa, y eso
era ago que no poda consderar
|70|
.
Su estanca en Mosc fue reatvamente corta y a medados de agosto
estaba ya en Pars, donde es de suponer que contact con Otto Katz, puesto
que, segn as cartas nterceptadas por os servcos secretos brtncos, ya
estaban en comuncacn para exponer e caso de a Repbca con a mayor
ecaca posbe en Gran Bretaa y Estados Undos
|71|
. Sn embargo, a dea de
que Fscher fuera en certo modo un nstrumento de Katz y a Komntern es
nsostenbe en vsta de su contestacn a a sguente carta de Freda
Krchwey, que contena comentaros sobre su crnca sobre a guerra. A
Krchwey e artcuo e haba parecdo nteresante y mucho ms detaado y
anatco que e anteror. Aun as, creo que a manera en que tratas a
stuacn potca nterna es ago ambgua. No ndcas con cardad cmo
pensas que e goberno debe dar con os dstntos eementos de zquerdas
y qu funcn crees que debe tener e Partdo Comunsta.
Lous contest con una decaracn contundente sobre su tca
profesona y su acttud haca e Partdo Comunsta:
S e artcuo que os env desde Pars carece de matera que segn t e hace fata,
entonces soy un buen perodsta. No es asunto mo decr cmo e goberno debe dar
con os dstntos eementos de zquerdas y qu funcn (creo yo) que debe tener e
Partdo Comunsta. Decr eso no sera dar notcas n hacer anss, sno ofrecer una
opnn tendencosa. Lo que yo deendo no es muy reevante en cuanto a a
nterpretacn de a stuacn potca nterna. E trato que e doy no es ambguo. No
es competo porque no puede haber un anss na sobre un fenmeno que an no ha
termnado y que camba cada da. He dcho que no me gusta a potca de Partdo
Comunsta, o que no quere decr que me haya undo a os antcomunstas. S no fuese
por os comunstas que hay dentro y fuera de Espaa, Franco estara en Barceona
|72|
.
En septembre fue a Nyon, cerca de Gnebra, para nformar sobre a
conferenca ceebrada para poner n a os ataques taanos contra os navos
brtncos en e Medterrneo. Negrn se despaz a Gnebra para presdr a
sesn de a Socedad de Nacones. Fscher e amaba por tefono todos os
das y Negrn e nvtaba a ba|ar a su sute, donde a menudo se o encontraba
afetndose en e cuarto de bao, vestdo ncamente con os pantaones de
p|ama. Entonces se daba un bao mentras Fscher hababa con sentado
en un taburete o apoyado contra a pared. En esos encuentros, Fscher haca
sugerencas sobre cmo poda sortear a Repbca e embargo nternacona
que mpeda a compra de armas
|73|
. De camno a Espaa, hzo escaa en San
|uan de Luz para entregar una carta de Negrn a Caude Bowers. Durante
todo e mes de octubre de 1937, Fscher permanec en Espaa. Vo a
Vaenca para asstr a a sesn de as Cortes que se ceebraba a y se ao|
en a resdenca presdenca de Negrn, |unto con Otto Katz
|74|
. Durante su
vsta, Fscher reaz a ntervencn que srv para que Constanca de a
Mora no perdese su puesto de traba|o. Sus observacones deron ugar a un
artcuo en e que escrb de forma ob|etva sobre os comunstas y expres
su rme apoyo a tndem formado por Indaeco Preto y |uan Negrn. Su
artcuo sobre e estado de a potca espaoa respada a creenca de que e
perodsmo es e prmer borrador de a hstora. Fscher expresaba a
contradccn que supona e empeo de a Repbca en mantener una
democraca a tempo que se esforzaba en apcar e contro econmco
necesaro para evar a cabo un esfuerzo bco ecaz: En genera, un grado
sorprendente de berasmo econmco, bertad persona e nmundad
potca es muestra de vgor de a democraca y de sus desventa|as en
tempos de guerra.
Como puede verse en su ncansabe ucha en e frente nternacona, o
que ms deseaba Fscher era convencer a as democracas de que deban
abandonar a potca autodestructva de no ntervencn. Con una mezca de
frustracn y prescenca, escrb: Agn da, e nstnto de conservacn de
as democracas occdentaes, tan atente, resurgr o sucente para que se
ayuden a s msmas ayudando a os repubcanos. E argo artcuo concua
de manera proftca:
La prncpa preocupacn de a Repbca no es a potca de pas, es a stuacn
nternacona. Ou entas son estas democracas! Ou dfc es forzaras a ver os
maes que es aguardan! Lo nco que pedmos es que os brtncos sean probrtncos
y os franceses, profranceses. S estos pases no tenen e sentdo comn para permtr
que a Espaa repubcana savaguarde sus ntereses, en e futuro se vern forzados a
uchar con sus propas manos
|75|
.
Fue durante esta vsta a Espaa cuando Fscher convenc a Negrn para
que vstara e hospta de as Brgadas Internaconaes en Bencssm.
Acompaado por Otto Katz, Fscher e guo por e hospta donde, entre os
herdos, se encontraba e comandante de Batan Brtnco, e veterano
Tom Wntrngham
|76|
. Es razonabe pensar que Katz haba do a Vaenca para
que os tres puderan habar sobre e nforme de Fscher acerca de dct
propagandstco (vase e captuo 3). E traba|o de Fscher en favor de
Negrn haba sdo consderabe, y como msmo dra, no se haba
producdo nngn nombramento, no hubo desgnacn n ascenso a rango
aguno, n nada que se e parecese. Sn embargo, su coaboracn ncua
acompaar a Negrn en sus va|es a conferencas nternaconaes, ayudar a
os servcos de prensa de a Repbca y e contacto con as Brgadas
Internaconaes. Estaba con Negrn cuando e presdente repubcano vst
de ncgnto Pars a medados de marzo de 1938 para convencer a Lon
Bum de que envase ms ayuda a a Repbca. Para frustracn de Negrn y
Fscher, o nco que Bum es do fueron excusas
|77|
.
Fscher se empe a fondo en ntentar aertar a a opnn pbca de as
democracas sobre o absurda que era a potca de apacguamento de sus
gobernos. Tres semanas despus de a vsta a Negrn de octubre de 1937,
Fscher va| a Pars, donde asstra a una cena con e emba|ador espao,
Ange Ossoro y Gaardo, e emba|ador ruso, |acob Surtz, y e exprmer
mnstro francs, |oseph-Pau Boncour, entre otros dpomtcos y potcos
destacados. Luego se trasad a Londres, evando consgo una carta de
Negrn a der aborsta Cement Attee, a quen nvt a vstar a Repbca
espaoa en nombre de Negrn. Despus escrbra a Otto Katz para
nformare de que Attee y su secretara, as como os dputados Een
Wknson y Php Noe Baker, e haban garantzado que va|aran a Espaa e
da 2 de dcembre. Como e d|o eno de orguo a Katz, estaba muy ocupado
reunndose con personas nuyentes. La arga sta ncua a a duquesa de
Atho, sr Archbad Sncar, que ms tarde sera mnstro de Avacn
durante a Segunda Guerra Munda, sr Stahord Crpps, Davd Loyd George,
e estratega Bas Ldde Hart, e emba|ador espao, Pabo de Azcrate, y e
emba|ador ruso, Ivan Masky
|78|
. Fscher vov a Barceona para pasar en a
cudad a prmera mtad de dcembre antes de prosegur con su va|e a
Estados Undos. Una vez a se dedc a dar conferencas, escrbr artcuos y
habar con senadores y congresstas en un ntento de que os
norteamercanos evantaran e embargo de armas. A naes de enero de
1938, Fscher teegra a Otto Katz desde Nueva York para preguntare s
sera posbe convencer a Loyd George y a den de Canterbury para que
assteran a una cena en Washngton, preparada en su honor por un centenar
de congresstas a naes de febrero o prncpos de marzo. E 24 de febrero
vst a Eeanor Roosevet en a Casa Banca. Muchos e escucharon con
comprensn pero no srv de nada
|79|
.
Fscher no eg a Pars hasta medados de marzo, y fue entonces cuando
se enter de os ncesantes bombardeos de os avones taanos sobre
Barceona. Se apresur a vover a Espaa y, a egar, se encontr con e
espectcuo de unas matanzas horrbes. Le arrestaron por tomar fotografas,
aunque Constanca de a Mora consgu que e berasen
|80|
. Tras a
reconqusta de Terue por os franqustas, os rebedes anzaron una ofensva
masva por Aragn y Casten haca e Medterrneo. Durante a tma
semana de marzo cruzaron e Ebro y entraron en a provnca de Leda.
Fscher escrbra desde Barceona:
Doscentos avones pueden marcar a dferenca entre una Espaa democrtca o
fascsta, entre una Franca rodeada o protegda, entre una poscn arresgada o segura
para e Impero brtnco en e Medterrneo occdenta, entre una Checosovaqua
amenazada o a savo, entre e contro o a represn de fascsmo nternacona, entre
una Europa ms oscura y otra ms haagea. Pero en todo e mundo democrtco no
hay doscentos avones para un comprador que paga en metco y que quere
savaguardar su hogar y terrtoro nacona contra una nvasn. En e caso de Estados
Undos, hay una estpda ey que e nega a goberno espao os medos para
defenderse; en e de Gran Bretaa, se o mpde su ceguera; en e caso de Franca, o
hace su cobarda
|81|
.
La mezca de pasn y observacones agudas era caracterstca de Fscher.
Pero a contnuacn de concto nunca desanm a perodsta. En nngn
momento dud en nformar sobre su punto de vsta a os mnstros de
gabnete. Un ao despus de su prmer comentaro a un mnstro en Vaenca
sobre e tema de os |venes sanos que no combatan, contnuaba nsstendo
sobre e tema. A medados de abr de 1938, se rer a unas conversacones
recentes que haba mantendo en Barceona con cnco mnstros de
goberno de Negrn, que acababa de ser remodeado. Uno de os temas
tratados era e hecho de que as reservas humanas cas no han sdo
expotadas (todava hay demasados cves en as caes), y s hay tempo
para entrenares, no fatarn sodados
|82|
. Una semana ms tarde va| por
Cataua, donde e sorprenderon as prvacones que sufran os refugados y
se qued ms perpe|o an a ver as tendas ben abastecdas de E Vendre,
ventcnco kmetros a norte de Tarragona. La dsponbdad de ropa, pape
hgnco, |abn, nternas, rados, artcuos de papeera y un snfn de cosas
que haban desaparecdo haca tempo de os estantes de resto de pas,
denotan as reservas de matera y a organzacn norma de a vda, en
otras paabras, una nmensa capacdad para resstr mucho ms
|83|
. Esto e
condu|o de nuevo a su constante preocupacn por a resstenca, y en este
tema se dentcaba totamente con a potca de Negrn. La fata de
moderacn que mostraba Fscher a expresar sus opnones a os mnstros
poda ser smpemente resutado de a mezca de ntegenca e mpetuosdad
de estadoundense, como hasta certo punto haba ocurrdo con Kotsov.
Un mes despus de sus conversacones con os membros de gabnete de
Negrn, Fscher se march a Mosc en e que sera su tmo va|e a a Unn
Sovtca hasta 1956. Leg a a capta rusa poco despus de
procesamento y condena de Nkoa Bu|arn, Aexs Rkov y otros destacados
bochevques. Markoosha enumer a todos sus conocdos que haban
desaparecdo o haban sdo fusados. Condenado a ostracsmo por cas
todos sus antguos amgos, que estaban aterrados de que se es vese en
contacto con un extran|ero, Fscher soo recb una tma vsta por parte de
Kotsov, deseoso de notcas sobre a resstenca de a Repbca espaoa.
Asmsmo, e anunc a Markoosha que no vovera a a Unn Sovtca
puesto que no tena fuerzas para escrbr favorabemente sobre o que
ocurra y tampoco se e permtra crtcaro. La vsn sobre Markoosha era
todava ms radca: Las mu|eres, a cutura, a teratura, os sentmentos
de as personas y a dgndad persona eran utra|adas a daro, y esto, como
soa decrme cuando yo estaba usonado con e xto con os panes
qunquenaes, era ms mportante para ea que un ncremento en a
produccn de acero y carbn o ncuso que a creacn de nuevas cudades.
Hasta ese momento, Lous haba dspado sus propas dudas porque era
reaco a desechar as esperanzas que haba abrgado para Rusa durante
qunce aos y porque Rusa ayudaba a a Repbca espaoa:
En e frente, en os campos de avacn, en os hosptaes, en e cuarte genera de
Estado Mayor y en psos partcuares conoc a muchos rusos sovtcos a quenes haban
envado para hacer todo o posbe por os repubcanos. No hubo traba|adores ms
dedcados, uchadores ms vaentes o partsanos ms devotos en toda a Guerra Cv.
Era como s, en a ucha en Espaa, deran renda sueta a a pasn revouconara que
no tena cabda en Rusa.
De todas formas, no romp abertamente con os rusos por temor a
perder a fama y a capacdad de segur traba|ando con e goberno de a
Repbca. Dado e poder que tena e Partdo Comunsta Espao, Fscher
tema que e puseran obstcuos en Espaa s se converta en persona non
grata para os sovtcos: Por o tanto, me mt a habar con e presdente
repubcano Negrn y con agunos de sus coaboradores ms cercanos sobre
e verdadero horror de Rusa, advrtndoes sobre e pegro de una dctadura
en Espaa.
E hecho de que entre os desaparecdos hubese hombres que haba
conocdo en Espaa, como e genera Gorev y su nmedato superor, e
genera |an Berzn, aas Grshn, e representante comerca Artur
Stashevsky, e prmer emba|ador, Marce Rosenberg, y e representante
sovtco en Cataua, Vadmr Antonov-Ovseyenko, fue a gota que com e
vaso. A na, se dspuso a ncar a ruptura, pero no ba a ser fc sacar a su
fama de a, puesto que Markoosha era cudadana sovtca y sus dos h|os,
a pesar de ser cudadanos estadoundenses, haban nacdo en Rusa. Escrb
una carta a drector de NKVD, Yagoda, soctando os documentos
necesaros pero fue gnorado. Pasaron ses meses y pd ayuda de Ltvnov,
quen e contest que no poda hacer nada e nst a Fscher a que escrbera
a Stan. As o hzo en novembre de 1938, una vez ms sn recbr respuesta.
Desesperado, e 3 de enero de 1939 e pd a Eeanor Roosevet una cta
que tendra ugar tres das ms tarde. La ntervencn de esta tuvo como
resutado a concesn, e 21 de enero, de pasaportes para que Markoosha,
George y Vctory Fscher abandonaran Rusa
|84|
.
A comenzos de |uo de 1938, Fscher fue nvtado a una reunn en Gran
Bretaa con Davd Loyd George, partdaro de a causa repubcana. E 12 de
|uo, fue a una asambea en a Cmara de os Comunes a a que assteron
setenta y dos membros de paramento. A da sguente, Fscher ya estaba
de vueta en Pars, escrbendo con optmsmo sobre a capacdad de a
Repbca espaoa para contnuar uchando
|85|
. Regres a Espaa en agosto y
vst e frente de Ebro, donde entrevst a tenente corone |uan Modesto,
comandante de E|rcto de Ebro, e apuesto comunsta a que Hemngway
haba retado a un dueo por coquetear con Martha Gehorn. De regreso a
Barceona amorz con Negrn. Fscher segua defendendo a potca de
resstenca de Negrn y De Vayo en contra de Azaa y Preto, que
consderaban en vano a posbdad de una paz negocada
|86|
.
E 28 de novembre de 1938, mentras e avance nexorabe de as fuerzas
de Franco anuncaba e na de a Repbca, e optmsmo de Fscher fue
reempazado por una ndgnacn feroz. Escrb una crnca fervorosa sobre
os trucuentos efectos de os bombardeos rebedes y a precsn con a que
se atacaban as zonas cves de Barceona. Sera pubcada e 10 de
dcembre en Gran Bretaa y e da de Nochebuena en Estados Undos
|87|
.
Durante esta vsta a Barceona, Fscher se reun con Lus Araqustn y su
mu|er, Trudy, que no se hababa con su hermana Lus debdo a a ntensa
hostdad entre sus mardos. E hecho de que Fscher pudese segur sendo
amgo de ambas partes y servr de conducto para e ntercambo de
nformacn entre as dos famas demuestra su afabdad. Medo en broma,
Lus y Trudy soan cupar a Fscher por e derrocamento de Largo Cabaero
en mayo de 1937, que ev a a dmsn de Araqustn como emba|ador
espao en Pars. E perodsta dra:
Debdo a acceso que tena a personas destacadas de Espaa y de Mosc, a gente
me atrbua poderes que no tena y maqunacones que no exstan. Los contactos que
entab enrqueceron m vda. He cutvado esos contactos ceosamente y he evtado
estropearos con ndscrecones o fanfarronadas. M experenca con gente mportante
me ayud a crecer y ahora, en retrospectva, os veo con pacer y grattud. Creo que
dsfrut de a conanza de comunstas, no comunstas y antcomunstas porque me
resst a as eatades mtadas y cchs de partdo. No hay nada ms pesado que un
carnet de partdo, y yo nunca he evado uno
|88|
.
A partr de os prmeros meses de 1938, |unto con Ernest Hemngway y os
corresponsaes |ohn Whtaker y Edgar Mowrer, Fscher se nvoucr en os
esfuerzos para repatrar a os vountaros norteamercanos de as Brgadas
Internaconaes. Fscher haba obtendo una suma mportante de dnero por
parte de goberno repubcano para pagar e va|e de vueta a casa de dchos
sodados. Sn embargo, ms tarde decarara: En aqueos momentos haba
estadoundenses herdos y otros que, por varas razones, queran vover a
casa, y Negrn, que ya para entonces era presdente y tena m cosas que
hacer, no estaba en condcones de controar s se deba dar dnero a ta o
cua estadoundense, o a ta o cua grupo. Me pd que actuara como
ntermedaro con os estadoundenses de as Brgadas Internaconaes.
Cada vez que un membro de batan estadoundense ba a ser repatrado,
Fscher retraba una suma de os fondos de representante nancero en Pars
de goberno de Negrn
|89|
. La autordad de Fscher se observa en un
teegrama que hay entre sus documentos, envado a Davd McKevey Whte,
e secretaro de os Amgos de a Brgada Abraham Lncon de Nueva York.
Whte haba pubcado un paneto con e n de recaudar os fondos
necesaros para cubrr os 125 dares que costaba devover a casa a cada
veterano. Fscher orden de forma mperosa a Whte que desstera en su
campaa para recaudar dnero puesto que daaba a reputacn de a
Repbca. Es ms, muchos de os que estaban nvoucrados en e proceso
tenan a mpresn de que Fscher se preocupaba ms de consegur nuevos
vountaros que de repatrar a os que estaban herdos, aunque o neg
con vehemenca cuando as se o nsnu e emba|ador estadoundense en
Pars, Wam Butt
|90|
.
A gua que Negrn, a comenzos de 1939 Fscher todava crea posbe
que a Repbca aguantara hasta que as democracas entraran en razn.
Los dos estaban convencdos de que as amenazas de venganza por parte de
Franco empu|aran a a pobacn repubcana a segur uchando. E 7 de
novembre, e Caudo decar ante e vcepresdente de Unted Press, |ames
Mer, que tena os nombres de 2 mones de repubcanos que ban a ser
e|ecutados
|91|
. E rechazo de Franco a cuaquer posbe amnsta para os
repubcanos y su ntencn de segur una potca de venganza nsttucona
sgncaban, segn Fscher, que una nmensa mayora de a pobacn en a
Espaa repubcana no tene nada que perder savo a soga o una condena.
Es me|or uchar. Lo comparaba con a decaracn de Negrn sobre a
renunca a cuaquer venganza y a amnsta tota que decarara a
Repbca
|92|
.
E 4 de marzo de 1939, e corone Segsmundo Casado, comandante de
E|rcto Centra repubcano, do un gope mtar contra Negrn con a
esperanza de evtar a matanza, una esperanza que se basaba en a errnea
percepcn de que sus contactos en Burgos factaran as negocacones de
paz con Franco. Cuando Casado e hzo e |uego a Franco y acab con a
resstenca repubcana, Fscher escrb uno de sus artcuos tpcamente
perceptvos y proftcos, en e que ndcaba que, s a Repbca hubera
estado controada por os comunstas, Casado no hubese trunfado. Expc
e fenmeno de Casado audendo a derrotsmo y a cansanco: Cuanto ms
duraba a guerra, menos esperanzas tenan agunos repubcanos de que
concuyese con xto. Por eso aborrecan a os comunstas, que hacan gaa
de fe y tenacdad. Termnaba e artcuo predcendo con trsteza y exacttud
o que sucedera entre os repubcanos que estaban a punto de exarse:
Una derrota tras a prdda de tantas vdas y con e pas arrunado tene que desatar
resentmentos mtados. Los espaoes en e extran|ero se dedcarn a atacarse os
unos a os otros en bros y dscursos acusatoros. Los servcos prestados caern en e
ovdo; e capta mora acumuado en a ucha heroca se dspar en una bataa
autodestructva de nsutos y acusacones. E fenmeno ya ha comenzado. Todos
expcarn cmo habran souconado eos a stuacn y por qu faaron os otros.
Menudo na para a gorosa ucha por a bertad
|93|
!
Soo quedaba uchar por a causa repubcana desde e exo. Fscher ya
haba envado matera sobre os bombardeos taanos en Barceona a |ay
Aen para contrbur en a ucha que buscaba modcar a postura de Estados
Undos. Incuso sugr a nea que deban segur: Mentras Estados Undos
ceebra a cena de Accn de Gracas, Barceona guarda un uto profundo.
Fscher y |ay Aen, as como Herbert Southworth, haban segudo
presonando para aumentar e apoyo estadoundense a a Repbca a pesar
de que a derrota era nevtabe
|94|
. A naes de agosto de 1938, Otto Katz
escrb a Isabe Brown, una estrea promnente en e Comt de Ayuda a
Espaa brtnco, y e comunc una petcn de Lous para a rempresn de
muchos mes de copas de unos comentaros pubcados en e 3$ening
Standard sobre |uan March y e antsemtsmo en a Espaa de Franco: S
ests de acuerdo, por favor, ocpate y enva unas cnco m copas a |ay
Aen, Nueva York
|95|
. De forma smar, en enero de 1939, Fscher escrb a
Katz desde Nueva York: Por favor, enveme todo, y quero decr
absoutamente todo, o que muestre e apoyo a os repubcanos por parte de
os catcos europeos, actos y decaracones a favor de a Igesa en a
Espaa repubcana, y cuaquer expresn racsta, antsemta, antmasnca
y antprotestante en e terrtoro de Franco. Enva con copas para |ay
|96|
.
Cuando acab a guerra, Fscher acompa a Negrn en e (ormandie a
Nueva York, adonde egaron en mayo de 1939. E corresponsa ayud a
Negrn en a redaccn de dscursos en ngs y e fact acceso a
funconaros norteamercanos de ato rango, como e secretaro de Estado
Corde Hu.
Tres meses ms tarde, ya de vueta en Europa, estaba en Pars cuando
Hubert Knckerbocker e am para nformare sobre e pacto
germanosovtco. Se qued desoado y ante se abr un absmo tota
|97|
.
Pero nunca aque en su compromso con a derrotada Repbca espaoa,
n squera cuando se ntensc e horror que senta haca a potca
sovtca. Tras a derrota repubcana, Fscher traba| para Negrn y a
Repbca durante bastante tempo. No obstante, en aque momento vea
Londres como e ugar cave para e trunfo de antfascsmo. En e otoo de
1939, entrevst a un ampo eenco de potcos brtncos que ncua tanto
a Wnston Church como a nuyente dpomtco Robert Vansttart. E 10 de
octubre de 1939, Fscher vst e Mnstero de Asuntos Exterores para pedr
que e factasen nformacn condenca con a que preparar un artcuo. Le
recb un funconaro reatvamente mportante, Ivo Krkpatrck, que anot:
Hoy he recbdo a seor Lous Fscher, un perodsta norteamercano, a petcn de
seor Peake, que e descrb como una persona muy abe y dscreta. Escrbe para e
(ation de Estados Undos y otros perdcos, y aqu est en contacto con e (ew
Statesman. Traba| en Mosc durante muchos aos, donde coquete con e
bochevsmo, pero ahora se descrbe a s msmo como desusonado y defraudado.
Ouere que e proporconemos, ben por escrto o verbamente, matera para un artcuo
sobre e transcurso de as negocacones con Rusa. Est dspuesto a someter e artcuo
a nuestra aprobacn y a garantzar que no revear que obtuvo a nformacn de
fuentes ocaes brtncas.
Krkpatrck e d|o que e goberno brtnco sera duramente crtcado s
egaba a saberse que haban proporconado a un perodsta extran|ero
nformacn que n squera haba sdo reveada a paramento. Fscher
contest que su dscrecn era conocda entre as autordades aqu presentes y que
nade podra segur e rastro hasta nosotros. Adems, ndc que, aunque a nosotros no
nos convnese pubcar nuestra versn de os hechos por temor a ofender a os
sovtcos, hacero a travs de una fuente neutra sera por e contraro una buena
propaganda, en especa con un nstrumento como +he (ation, que era caramente de
zquerdas y que no poda ser acusado de propaganda conservadora.
Krkpatrck mostr su preferenca por dare a Fscher un nforme verba a
cambo de derecho a reazar cuaquer ateracn que estmemos necesara
en e artcuo que nos entregue para nuestra aprobacn. Cuando e tema
fue presentado a personadades que ocupaban puestos ms atos, estas
decderon que a petcn de Fscher deba ser rechazada. Orme Sargeant
escrb:
No me gusta a dea. En estos momentos no queremos recordar a pbco nuestras
negocacones frustradas con os sovtcos, y menos todava ventar nuestras que|as
por e comportamento de os rusos y por cmo nos han tratado. Pero s no reveamos
nuestras que|as, cuaquer nforme sobre as negocacones dara una magen
amentabe de nosotros. Estoy a favor de no anmar a seor Fscher de nnguna
manera.
E subsecretaro de Mnstero de Asuntos Exterores, sr Aexander
Cadogan, do por zan|ado e asunto a escrbr: Creo que no debemos tocar
e tema
|98|
.
E hecho de que a Fscher se e vera en Pars en septembre de 1939, en
contacto con comunstas franceses y dstrbuyendo fondos, ev a un agente
de os servcos secretos brtncos destnado a a a concusn de que era
un agente sovtco. Esta acusacn aparec ms de una vez en os nformes
de os SIS (Servcos Secretos de Integenca), aunque soa estar basada en
pruebas crcunstancaes y, a menudo, reaconada con a dstrbucn de
dnero
|99|
. A pesar de que no puede armarse con tota segurdad, es probabe
que e dnero en cuestn provnera no de Mosc, sno de os fondos de
goberno espao en e exo, que estaban destnados a a ayuda de os
membros de as Brgadas Internaconaes. De hecho, otro nforme sugera
que os prncpaes contactos de Fscher haban sdo con e presdente
espao en e exo, |uan Negrn, y con e novesta Andr Maraux. En esta
ocasn, e agente brtnco nformaba de que e rumor de que Fscher era
agente sovtco provena de a prensa trotsksta
|100|
. E perodsta estuvo ba|o
vganca constante durante su vsta a Londres, en a que conoc a
Church. Sn embargo, os que e vgaban nformaran de o sguente:
Recbe bastantes vstas cuando est en e hote Howard y, segn se sabe,
a mayora son compaeros de profesn. No hay nada que destacar acerca
de su comportamento o sus contactos durante e tempo que ha estado en
este hote
|101|
.
Entonces Lous estaba comprometdo con a campaa para a entrada de
Estados Undos en a guerra. En |uo de 1941, abandon Nueva York con
vstas a pasar dez semanas en Londres
|102|
. Los servcos de segurdad
brtncos pncharon e tefono de Fscher mentras se encontraba en a
capta brtnca. Un nforme sobre una conversacn que mantuvo con
Frederck Kuh e descrbe como e gestor de propaganda de doctor Negrn.
En a msma conversacn, Fscher descrb a regaadentes un gran
amuerzo forma a que haba acuddo con Brendan Bracken, ord Cranborne
y ord Moyne. En a mesa haban habado de temas dversos, como Munch,
a ntervencn de os rusos para mpedr a nvasn aemana de
Checosovaqua y a posbe ayuda de os aados a a Unn Sovtca, pero
Fscher rehus dar detaes, cosa que moest a Kuh
|103|
.
La pubcacn de as memoras de Fscher en Nueva York en 1941 e
causara agunos probemas con sus contactos espaoes. Recb una carta
de Pabo de Azcrate, que haba sdo emba|ador de a Repbca en Londres,
en a que crtcaba agunos detaes de bro. Fscher respond con cama:
He edo su carta con nmo amstoso, como estoy seguro de que fue concebda. Me
gustara vere para habar de este y de otros asuntos. Propongo que sea e mrcoes
|usto despus de comer o e |ueves a cuaquer hora. Podra teefonearme? Entretanto,
deseo hacer unos cuantos comentaros prevos a nuestra conversacn. Las cfras
concernentes a os benes de Tesoro se pubcaban reguarmente en os boetnes de
Banco de Espaa. Incu os datos sobre deudas con Rusa, etc., en respuesta a os
argumentos de Araqustn y muchos otros de que Mosc haba controado todas as
transaccones repubcanas . Utc a entrevsta con Azaa porque haba faecdo y a
muerte e bera a uno de toda obgacn de dscrecn. De todas formas, a
nterpretacn de asunto Bestero haba en favor de os membros de gabnete de
Negrn. Ta vez me equvocara a utzar a nformacn de Gra . D por hecho que a
hstora de os Trece Puntos era correcta. La mayor parte de a nformacn a obtuve de
De Vayo . La hstora de Vta no provno de una fuente espaoa . Tene toda a razn
sobre a apuesta de La Baue y e pdo dscupas. Intentar emnara de a edcn
brtnca, que, de todas formas, est a punto de entrar en prensa
|104|
.
Ms feroces fueron as crtcas de os enemgos de Negrn en e aa
pretsta de Partdo Socasta Espao, que acusaron a Fscher de haber
recbdo enormes cantdades de dnero de antguo presdente para potencar
su magen. De nuevo, es ms que probabe que, con eso, se estuveran
rerendo a as sumas que Negrn e do a Fscher para a repatracn de os
membros de as Brgadas Internaconaes
|105|
.
En cambo, e bro parece que absov a Fscher de as acusacones de
ser un agente sovtco. Un nforme de Estados Undos recbdo por os
servcos de ntegenca brtncos armaba:
A Lous Fscher se e consder e mayor exponente de a potca exteror de
goberno sovtco durante mucho tempo. Vv en Rusa numerosos aos como
corresponsa de (ation de Nueva York y se cas con una mu|er rusa. Su desencanto
haca a potca de Stan est descrto con detae en su tmo bro, 6en and -oliti#s,
a que usted se reere. Sus creencas potcas se exponen en os tmos captuos. No
es un hombre de partdo y no se e puede descrbr precsamente como comunsta. Es
un nteectua de zquerdas. E bro, que eva tres meses en venta, ha recbdo muy
buenas crtcas. Los comunstas estadoundenses e han atacado con ferocdad por
trador y agente de captasmo nternacona. Durante os tmos aos, se ha dedcado
prncpamente a a causa repubcana en Espaa. Fscher tene muchos enemgos, como
Eugene Lyons. Este tmo, autor de Assignments in Ctopia |Destno Utopa|, renunc
a estansmo unos aos antes que Fscher, y de ah su antpata. Nada parece ndcar
que sus actvdades durante su estanca en Gran Bretaa puedan ser contraras a os
ntereses de pas, tenendo en cuenta su acttud con respecto a a guerra antes y
despus de a ntervencn sovtca, aunque es probabe que entre en contacto con
muchos persona|es de zquerdas
|106|
.
Fscher entrevst a Cement Attee, por entonces vceprmer mnstro,
durante su estanca en Gran Bretaa en septembre de 1941. Mentras
esperaba a que o recberan, tuvo ugar un pequeo ncdente que muestra
o rrtabe que poda ser Fscher en certas ocasones. Le presentaron a una
ta seora Phmore, que formaba parte de equpo de Attee, y esta d|o:
-Le mporta s hago como a seorta Wknson y e pregunto qu hace usted?
-Pues -d|o - traba|o para +he (ation de Estados Undos.
-Ah, s -contest yo-, usted es e seor F. S. C. H. E. R. He edo muchos de sus
artcuos. O|a o hubera sabdo. Vene de Rusa?
-No, no vengo de Rusa, evo en Ingaterra as tmas cnco semanas.
-Vaya -d|e yo-. De habero sabdo, e hubera presentado encantada a unas
cuantas personas.
Me mr a os o|os y d|o:
-No hubera servdo de nada. No me gustan as cases atas ngesas. No habra do
a veras.
Le mr y excam:
-Ser posbe! Con qun se cree que est habando? Hace aos que pertenezco a
Partdo Laborsta.
Y a esto contest:
-S, conozco a os de su caaa.
Yo respond:
-Ou va a conocer usted! Usted no sabe nada!
Entonces fue cuando e seor Attee e ndc que poda pasar. Me de| de una peza.
Pens: Dos mo, ser esa a magen que doy?
|107|
.
De vueta en Estados Undos fue nombrado drector coaborador de +he
(ation, |unto con Norman Ange, Renhod Nebuhr y |uo Avarez de Vayo,
o que ree|aba e compromso de Fscher para convencer a pas de que
apoyase a os brtncos en a ucha contra Hter
|108|
. Termn de romper con
su perodo ruso a escrbr a crtca de bro de Water Duranty +he @remlin
and the -eople. Duranty presentaba a os bochevques que haban sdo
purgados como una espece de Ounta Coumna dentro de estado sovtco.
Fscher desmante esta teora ndcando a fata de pruebas que apoyasen
esta acusacn, y arm que para Duranty a e|ecucn en s msma era
prueba de cupabdad, y as confesones arrancadas por medo de a tortura,
un smpe adorno. Duranty haba escrto: Es mpensabe que Stan . y e
conse|o de guerra huberan poddo condenar a muerte a sus amgos, a
menos que as pruebas de su cupabdad fueran rrefutabes. Fscher
comentara con mordacdad: Ou ngenudad a de cnco este!
|109|
.
Tras ograr que su fama saese de a Unn Sovtca, Lous escog no
vvr con eos y se ao| en dstntos hotees durante su estanca en Estados
Undos. Aunque su matrmono no sobrevv, nunca se dvorc y sempre
mantuvo una reacn corda con Markoosha. Mentras ea se concentraba
en su carrera como escrtora y profesora, Fscher fue bre para satsfacer su
acn a as mu|eres, como sempre haba hecho. Una muestra de su
magnetsmo en este aspecto puede verse en as repercusones que tuvo a
vsta de Moe Over, una perodsta que deseaba entrevstare, en
dcembre de 1942. Over se qued obnubada con su entusasmo y carsma
y, en peno arrebato, e escrb una carta:
Te envo esto con una copa de nuestra entrevsta de sbado en Boston, tras o cua
fuste tan amabe de corregr m prosa . Tardar en ovdar a mpresn que me
causaste. Una hora habando contgo ha cambado m vda por competo. La noche
antes de verte estaba a punto de aceptar, por decro de aguna forma, a oscurdad de
matrmono, de convertrme en a esposa de un nstructor de as Fuerzas Areas,
destnada a |ugar a bridge por as tardes y ocupar una poscn dscreta. Pero ahora, y
no consdero que sea demasado mpusva, has despertado en m e nters por e
perodsmo, y me he dado cuenta de cu es a vda que quero segur. Sueno
demasado mprudente? Es ago extrao y duce o que da forma a nuestras vdas. Y,
gracas a a profunddad de tus deas dnmcas, he recuperado a esperanza. Y m
esperanza ahora es aterrzar en Rusa!
Se voveron a encontrar en a prmavera de 1943 y Over escrb, como
s se hubese encaprchado con :
Ou te puedo decr? Este segundo encuentro es ago memorabe, de verdad. Las
dos veces que he habado contgo me he sentdo, por prmera vez, vva de verdad,
como s encarnaras muchas de as cosas que busco. No entendo este nuevo
sentmento, pero es mpo y sano. Tenes una vtadad snguar, emanas una readad
vbrante. Como ben d|ste, a vda es buena. No puedo evtar pensar que, en readad,
e entrevstador eras t. Yo me mt a habar, y se supone que as mu|eres deben ser
msterosas, pero qu e voy a hacer, es o que me apeteca. Escrbeme
|110|
.
Fscher pareca tener con as mu|eres a msma habdad asombrosa que
haca que os potcos se sncerasen en su presenca, y as ograba crear con
eas un cma de ntmdad, hacendo que se sntesen escuchadas y
entenddas, y, en casos como e de Moe Over, es proporconaba conanza
para evouconar como escrtoras. De todas formas, y debdo a su necesdad
obsesva de savaguardar su ndependenca, daba por nazada una reacn
en cuanto a mu|er en cuestn e deca que e amaba o e necestaba. Ouz
por esta razn prefera tener romances con mu|eres casadas, ya que
pensaba que no e exgran tanto.
En e otoo de 1942, Fscher encontr una nueva causa en a
ndependenca de a Inda y a un nuevo hroe en Mahatma Gandh. Fue a a
Inda, entrevst a Gandh y comenz a escrbr artcuos sobre a stuacn en
e pas. Pubc tres bros sobre , uno de os cuaes, su bografa competa,
se convertra en una superproduccn ba|o a dreccn de sr Rchard
Attenborough. Intent consegur que e presdente Roosevet apoyara a
ndependenca de a Inda. Sus artcuos fueron motvo de aradas pomcas
en +he (ation sobre s era tco montar un revueo en torno a a Inda cuando
os brtncos seguan uchando contra Hter. Para , e proceso de paz tras
a guerra era de suma mportanca, o que e evara a tener confrontacones
con su amga Freda Krchwey, que estaba ms nteresada en ganar a
guerra
|111|
. Despus de un vncuo que se remontaba a 1923, Fscher romp
pbcamente con +he (ation en |uno de 1945, dmtendo de su puesto
como edtor coaborador y acusando a os drectores de segur una nea
determnada y de cubrr os acontecmentos de forma engaosa, con o
que quera decr que, tras a reunn de Roosevet, Stan y Church en Yata,
a revsta se haba vueto demasado prosovtca
|112|
. A contnuacn empez
a escrbr para pequeas revstas beraes antcomunstas como +he
-rogressi$e, para a que traba| como corresponsa en e extran|ero y
comentarsta sobre a potca nternacona, especazado en Europa y Asa,
y especamente en e comunsmo en a Unn Sovtca y Chna, e
mperasmo y a probemtca de as nacones emergentes. A pesar de este
cambo, sempre permanecera e a a Repbca espaoa.
La experenca espaoa nunca de| de acompaar a Fscher. En 1953,
mentras traba|aba para e (ew )or* +imes, Aeksandr Orov, e agente de
ato rango de NKVD a que haba conocdo en Espaa, se puso en contacto
con Fscher. Orov haba hudo a Canad en 1938 y, tras a muerte de Stan,
se haba marchado a Nueva York para ntentar vender por una fortuna sus
memoras a a revsta /i=e. E drector edtora de a revsta, |ohn Shaw
Bngs, quera pruebas que conrmaran que e exgenera de NKVD era
reamente quen deca ser antes de pagar una suma tan sustancosa. Orov
no ogr contactar con Ernest Hemngway, que estaba en Cuba, y eg
entonces a Lous Fscher para responder por . Les haba presentado e
emba|ador ruso, Marce Rosenberg, en Madrd en septembre de 1936. E 17
de marzo de 1953, Orov teefone a Fscher, dcendo ncamente que era
un amgo de Espaa y soctando una reunn. A pesar de que Orov no se
haba dentcado, Fscher parec reconocere y e nvt a su apartamento.
A su egada, Fscher e saud rerndose a como a su ve|o amgo
Orov y acced enseguda a responder por ante a revsta /i=e. Orov e
pd que fuera a despacho de su abogado, donde conrm ante Bngs a
verdadera dentdad de exagente sovtco
|113|
.
La pubcacn de bro en fasccuos aert a FBI sobre a presenca de
Orov en Estados Undos, y ev a |. Edgar Hoover a ncar una nvestgacn.
A raz de esto, e FBI nterrog a Fscher e 19 de mayo de 1953 acerca de
pape de Orov en Espaa. Cuando e toc a Orov ser nterrogado por e FBI,
ntent desvar e nters sobre sus propos crmenes acusando a otros. E
ruso mantuvo que Fscher haba sdo agente de os servcos secretos
sovtcos. Sn embargo, se ha dcho que os regstros de NKVD no
contenen pruebas de que Fscher fuese en nngn momento ago ms que
un smpatzante de os comunstas y que e FBI decd no tomar meddas
contra Fscher, a pesar de su nvestgacn extremadamente mnucosa sobre
Orov. De acuerdo con esto, parece que Orov acus en faso a Fscher para
desacredtare y vengarse de o expuesto en su bro 6en and -oliti#s sobre
as actvdades de os servcos secretos rusos en Espaa. En a Rusa de
Stan, ms que un persona|e con madera de agente secreto, Fscher era
percbdo como un smpatzante de os trotskstas
|114|
.
Fscher regres a Rusa en 1956 para escrbr un bro sobre sus vvencas
que se ttuara Russia Re$isited. Escrb bografas de Stan, Gandh y
Lenn. La tma de estas, +he /i=e and ,eath o= /enin, gan e Natona Book
Award en 1964
|115|
. En dcembre de 1958 fue nombrado nvestgador asocado
de Insttuto para Estudos Avanzados de Prnceton. En 1961, se convrt en
profesor ad|unto de Coego Woodrow Wson para Asuntos Pbcos y
Extran|eros de a Unversdad de Prnceton, donde mpartra cases sobre as
reacones entre a Rusa sovtca y Estados Undos y sobre a potca
exteror sovtca. En octubre de 1967, redact una carta a favor de a
entrada de Gran Bretaa en a Comundad Econmca Europea
|116|
.
Durante este tempo, tuvo muchos os amorosos. Entre su
correspondenca hay docenas de pgnas de cartas de amor escrtas por
mu|eres sn dentcar. En 1957, Hede e escrbra: Ou case de hombre
puede ver a tres mu|eres en tres horas? Oun puede permtr ta cosa?
Bueno, yo soo pdo ser a tma
|117|
. E sueo de Hede no se cump. Uno
de os tmos escarceos amorosos de Fscher ocurr en esta poca, cuando
se nvoucr en una reacn tempestuosa con a h|a de Stan, Svetana
Auyeva. Por aque entonces, Svetana tena cuarenta y dos aos y era una
mu|er atractva con e peo de coor caoba, ntensos o|os azues y una sonrsa
seductora. Trenta aos mayor que ea, Lous Fscher estaba un poco
demacrado pero se mantena gua de actvo y aerta que sempre. La vda de
Svetana en e Kremn, pese a os probemas que tuvo con su padre, a haba
convertdo en una persona mmada, rascbe y arrogante. Tras amasar una
fortuna con a venta de sus memoras, ttuadas ?einte #artas a un amigo,
aqu una casa en Prnceton, Nueva |ersey. A conoc a Fscher en 1968 y
se enamor de este rusohabante. Como no era a nca mu|er en a vda de
Fscher en aqueos momentos, sufr unos ceos espantosos
|118|
.
Las sospechas de Svetana recayeron prncpamente sobre a precosa
ayudante de Fscher, Derdre Randa, sobre todo cuando se encontr agunas
de sus pertenencas en casa de perodsta. A parecer, a veras desperdg
as prendas por todas partes. De hecho, y a pesar de ser cuarenta aos ms
|oven que Lous, Derdre tambn estaba enamorada de , y sn duda
pasaban mucho tempo |untos. En una ocasn, Derdre de| una nota a Lous
tras una amada de Svetana cuando no estaba:
Prmero me cog, pero despus no pudo vencer a curosdad, vov a amar y
pregunt con qun hababa. Yo respond: Soy Derdre. Ou ta ests?, a o que
contest (de esa forma tan barroca y snestra que haba, como os persona|es de as
pecuas de Esensten, a menos conmgo): Y qu haces t ah?. Entonces respond:
Traba|ar, obvamente. Con voz duce, ea d|o: Y evas un precoso camsn?, y yo
contest: Caro que no, me paso cas todo e tempo desnuda en a cama. Sento
haber expotado, pero me pone de os nervos. No creo que me hubese peddo perdn,
n que me hubese de|ado usar su taba para panchar a ropa que ea arrug. Creo que
est totamente oca y que una de as dos va a acabar con un cono cavado en e
corazn. Ya me advrt m madre de que no me ase con hombres casados. Ser me|or
que a ames s egas a casa a una hora razonabe. Me sento fata. Odo que me
acosen y, sobre todo, odo tener medo, y ea es tan grosera que ahora creo que s
cmo se senta a gente cuando hababa con Stan
|119|
.
Las rabetas de Svetana seran a comda en a reducda comundad
acadmca. En una ocasn, en octubre de 1968, a mu|er fue a casa de
Fscher y se puso a aporrear a puerta. estaba dentro con Derdre Randa y
opt por no hacere caso. Svetana estuvo despotrcando durante ms de
una hora, exgendo que e devovera os regaos que e haba dado, que no
eran ms que un reo| de va|e y dos veas decoratvas. Cada vez ms
furosa, Svetana ntent entrar rompendo os crstaes que haba |unto a a
puerta. A egar a poca a encontraron hstrca y con cortes en as manos
ensangrentadas. As termn a reacn entre eos
|120|
.
Por e contraro, a reacn con Derdre fue ms duradera. A pesar de ser
cuarenta aos ms |oven que Fscher, se atreva a crtcare y hababa con su
h|o George de terrbe ego duro, fuerte, obstnado y espantoso de Lous.
Ouz eso fuera parte de o que atraa a Fscher de Derdre; eso y e hecho de
que e adoraba, pero, como buena h|a de esprtu bre de os aos sesenta,
no e presonaba para que fuese mongamo. En una de sus prmeras cartas,
Derdre e escrb: Te toco a mano. Eres muy vta. Has consegudo que
renazca. Eres e so. Te sento aqu. Me das caor
|121|
. Con Derdre
anmndoe, Fscher contnu traba|ando para crear dos mportantes obras
sobre a potca exteror sovtca. La prmera fue Russia0s Road =rom -ea#e
to WarF So$iet Aoreign Relations, 191J-19K1 (Harper, Nueva York, 1969). La
segunda fue +he Road to )altaF So$iet Aoreign Relations, 19K1-19KL (Harper,
Nueva York, 1972), cuyo manuscrto acab de pur Derdre despus de que
Fscher faecera e 15 de enero de 1970.
8
El a4enturero sentimental 9eorge .teer # la
):squeda de causas perdidas
A prncpos de 1938, Martha Gehorn escrb a su amga y mentora Eeanor
Roosevet:
Tenes que eer un bro escrto por un hombre que se ama Steer: se ttua 3l %rbol
de <erni*a. Trata de a ucha de os vascos ( es e corresponsa de /ondon +imes); no
hay me|or bro pubcado sobre a guerra y e autor pasma muy ben todo o que he
tratado de contarte acerca de Espaa as veces que te he vsto. Est escrto de manera
maravosa, es veraz y hay pocos bros tan buenos como este, y menos an que se
ocupen de a guerra. Consgueo, por favor
|1|
.
La aprecacn de Martha Gehorn ha superado con creces a prueba de
tempo. Steer fue e corresponsa de +he +imes cuya descrpcn de
bombardeo de Guernca quz haya tendo ms mpacto potco que
cuaquer otro artcuo escrto por os dems corresponsaes durante a
Guerra Cv espaoa. Php Noe-Baker, e paramentaro aborsta por
Derby, escrb a Steer a propsto de su reporta|e:
Tus teegramas desde Bbao han sdo de ncacuabe vaor para m, y tus mensa|es
a +he +imes han sdo sencamente brantes. Creo que, en estos tempos, nngn otro
artcuo ha causado una mpresn tan profunda a o argo y ancho de todo e pas como
tu despacho sobre e bombardeo de Guernca. O|a huberas odo os comentaros
reazados por tu paramentaro, Arthur Sater. He ctado extensamente e artcuo a
menos en dez mtnes ceebrados por todo e pas, y en todas partes ha causado una
profunda mpresn
|2|
.
Para un mundo que ha sdo testgo de as carnceras desatadas por Hter
y Stan, por no habar de as guerras de Corea y Vetnam, a Guerra Cv
espaoa ben podra parecer una bagatea. Despus de Dresde e Hroshma,
a destruccn de Guernca podra parecer poco ms que un epsodo
revanchsta de segunda categora. Sn embargo, pese a todo, puede que e
bombardeo de a aetargada ocadad mercant vasca e 26 de abr de 1937,
haya provocado una pomca ms encendda que cuaquer otra accn de
guerra evada a cabo desde entonces, y gran parte de a pomca ha grado
en torno a artcuo de Steer. Eo se debe en parte a que o suceddo en
Guernca se percb como a prmera vez que un bombardeo areo arrasaba
un ob|etvo cv ndefenso en Europa. En readad, e bombardeo de cves
nocentes era una prctca asentada en as coonas de as potencas
occdentaes, y o haban evado a cabo haca poco tempo y de forma
concenzuda as tropas taanas en Absna. Incuso en Espaa, e
bombardeo de Guernca haba vendo preceddo, a naes de marzo de 1937,
por a destruccn de a cercana Durango por parte de bombarderos
aemanes. Como envado especa de +he +imes y acompaante de as
fuerzas repubcanas en Bbao, George Steer, que haba presencado e
horror de os bombardeos en Absna, descrb o suceddo en Durango
como e bombardeo sobre una pobacn cv ms atroz de a hstora hasta
e 31 de marzo de 1937
|3|
. Sn embargo, con a ayuda de ncsvo cuadro de
Pcasso, e ugar que se recuerda hoy da como aque en e que a terrbe
guerra moderna acanz su mayora de edad es Guernca.
tmamente se arma cada vez ms que, de no haber sdo por Pcasso, e
bombardeo de Guernca habra sdo ovdado enseguda como una
amentabe pero nevtabe accn de guerra. No obstante, que esto supone
pasar por ato gran parte de autntco drama de Guernca es uno de os
aspectos prncpaes subrayados en e bro ms mportante que habra de
pubcarse sobre esta atrocdad, consderado ncuso uno de os bros de
referenca entre todos os pubcados sobre cuaquer aspecto reaconado
con a Guerra Cv espaoa: /a destru##i8n de <uerni#a, obra de
desaparecdo Herbert Rutedge Southworth. E concenzudo y apasonante
estudo de profesor Southworth sobre a eyenda de Guernca y a maraa de
mentras creada en torno a ea muestran que a persstenca de a pomca
debe tanto a a obra de George Steer como a Pcasso.
Pero qun era George Lowther Steer? Como descubr Nck Rankn, su
bgrafo, cuando trataba de responder a esta pregunta, no queda cas nada
de su correspondenca y sus documentos personaes. Su vuda destruy gran
parte de eos en a dcada de 1940 antes de rehacer su vda, y os abaceas
testamentaros de sus padres destruyeron e resto en a dcada de 1950
|4|
.
Hubo que reconstrur a vda de Steer a partr de sus bros y artcuos, de
agunos recuerdos dspersos de gente que e vo en Absna, en Espaa o en
os frentes desde os que nform durante a Segunda Guerra Munda hasta
que mur a naes de 1944, y de su correspondenca con su amgo Php
NoeBaker. Lo que queda caro en e matera que ha egado hasta nosotros
es que Steer consderaba que su abor perodstca era un vehcuo tanto
para exponer como para combatr os horrores de fascsmo
|5|
. Su suegro, sr
Sdney Barton, seaaba en e progo de uno de os bros de Steer, Sealed
and ,eli$ered, que estuvo sempre en e frente en a Segunda Guerra
Munda desde que esta comenz de hecho con a nvasn de Absna por
parte de Itaa e 1 de octubre de 1935
|6|
.
Este reportero pequeo pero vaente y con e peo encenddo nac en
East London, Sudfrca, en 1909, y era h|o de Bernard Steer, gerente de
mportante perdco oca ,ail ,ispat#h. Estud en Gran Bretaa como
becaro dstngudo de Wnchester Coege y, a contnuacn, en a
Unversdad de Oxford. En Chrst Church, uno de os centros educatvos ms
prestgosos de Oxford, donde se gradu en 1932, obtuvo todos os honores
posbes en e estudo de engua y teratura cscas. Regres durante un
breve perodo a Sudfrca, donde traba| hasta 1933 como reportero de
sucesos y de bsbo para e .ape Argus, de Cudad de Cabo. Despus vov
a Gran Bretaa para traba|ar en e )or*shire -ost, en a ocna que e
perdco tena en Feet Street. Entre 1933 y 1935 fue responsabe de +he
/ondon /etter, remtda desde a ocna de Feet Street, que era una mezca
de reporta|es, chsmorreos, curosdades y reseas teatraes y de otra
naturaeza envadas a Yorkshre. Pas agn tempo traba|ando de forma
ndependente para e )or*shire -ost en e Sarre durante a campaa
eectora de referndum de enero de 1935 con e que se deba decdr su
ncorporacn o no a a Aemana naz. Convencdo de que Itaa estaba
paneando nvadr Etopa, y cansado de as neves de Sarre (e so sobre a
herba agostada ofreca me|or aspecto), regres a Londres y ased a +he
+imes, que namente e contrat como envado especa para nformar
sobre a guerra taoetope que se avecnaba
|7|
.
Tras operarse de amgdaas y empastarse agunas pezas dentaes,
abandon Londres en |uno de 1935 equpado con un regao de sus coegas
de )or*shire -ost: un saacot engaanado con os coores de Wnchester
Coege. Despus de dos semanas de muchos resgos, eg a Adds Abeba
va D|but, en a Somaanda francesa. Se ao| en e hote Impera, una
estructura de madera con gaeras que pareca haber sdo traspantada
entera desde Yukon, donde se esperaba que os huspedes evaran a sus
propos crados para que mparan as habtacones. Con su mpcacn
habtua, Steer empez a aprender de nmedato e doma oca, e amrco.
En e hote Impera se e sum namente una banda de corresponsaes
entre os que haba varos que tambn estaran en Espaa, en concreto e
austraano Noe Monks, e rands ODowd Gaagher, e estadoundense
Hubert R. Knckerbocker y e ngs de orgen estadoundense sr Percva
Phps. Cuando Monks y Gaagher se regstraron en e hote, es do a
benvenda Steer, a quen Monks recordaba como un hombre menudo y
degado con cara de pcaro. La capta absna era povorenta y atrasada, y
a red de tegrafo era partcuarmente prmtva. La censura era bruta y os
empeados de cabe, ncompetentes, y, para ahorrar dnero, os
corresponsaes se nventaban unas abrevaturas estrambtcas. Dada a
escasez de notcas y a parquedad de os comuncados ocaes, no era de
extraar que otros sencamente se nventaran sus hstoras. Steer
recordaba: Corramos en coche frentcamente entre as egacones, e
Mnstero de Asuntos Exterores, e paaco y a rado reunendo con
dcutad, entre os rdos roquedaes de Etopa, unas cuantas semas an
precaras de as que conbamos que orecera extcamente una hstora.
A prncpos de octubre de 1935, cuando os taanos acababan de nvadr
Etopa y Hae Seasse rm pero no promug un decreto de movzacn
genera, Hubert R. Knckerbocker escrb una crnca partcuarmente
vstosa que aseguraba que en todas as adeas se envaban seaes con
antorchas ameantes desde as montaas y se tocaba e tambor. En
reconocmento a su magnacn, sus coegas e regaaron un tambor de
|uguete
|8|
. Posterormente, Knckerbocker escrbra un reato guamente
nventado sobre a entrada en Madrd de E|rcto rebede unos dos aos y
medo antes de que se produ|era reamente.
Por o que respecta a os cabes procedentes de Europa y Amrca, un
recadero entregaba un fa|o de mensa|es a prmer corresponsa que
encontraba en e vestbuo de hote Impera. E resutado era que, a veces,
todos podan eer os mensa|es de sus rvaes e ncuso permtrse aguna
broma. ODowd Gaagher armaba haber gastado una partcuarmente
gracosa a Steer. Invent un supuesto cabe procedente de |ohn |acob Astor,
ord Astor de Hever, e propetaro de +he +imes:
STEERTIMESADDISABEBANACION ORGULLOSA SU LABOR STOP PROSIGA EN NOMBRE SU REY
Y PAS - ASTOR. Gaagher d|o que e cabe produ|o ta revueo que Steer fue
nvtado a entrevstar a emperador Hae Seasse, que e conced una arga
entrevsta sn precedentes. Probabemente a hstora sea apcrfa, puesto
que Steer ya haba conversado con e emperador durante noventa mnutos
poco despus de egar y mucho antes de que aparecera Gaagher. Para
entonces, Hae Seasse nssta en que e remteran as preguntas por
escrto y en ver a os corresponsaes soo unos mnutos
|9|
.
Se da efectvamente e caso de que, con o sn a travesura de Gaagher,
a smpata de Steer haca os etopes e ev a entabar una estrecha
reacn persona con e emperador y a que e factaran e acceso a su
Estado Mayor durante toda a guerra. Antes de que os taanos nvaderan
Etopa, Steer advrt a Monks y Gaagher: A menos que a Socedad de
Nacones se espabe y detenga a Musson, va a haber una matanza. Esta
gente todava vve en a era de as anzas. Eso es todo o que tenen: anzas.
E apoyo de Steer a os desamparados se ree|aba en .aesar in Abssinia,
cuya ntencn era mostrar a fuerza y e nmo de os e|rctos etopes
envados a combatr contra una gran potenca europea. Ms concusones son
que no tenan artera n avacn, una pattca proporcn de armas
automtcas, fuses y muncn para dos das de bataa moderna. He vsto
una nacn nfant, gobernada por un hombre nobe e ntegente, masacrada
cas antes de haber empezado a resprar
|10|
. Adems, como se armaba en
a soapa de bro, Steer, e prmero en egar y e tmo en marcharse, fue
e nco corresponsa que presenc a campaa de prncpo a n. Sus
descrpcones de as atrocdades de os taanos e gran|earon una
reputacn de corresponsa de guerra ntrpdo, y tambn consgueron que
fuera expusado de Absna cuando as fuerzas vctorosas de Duce
ocuparon a cudad e 5 de mayo de 1936. Ocho das despus, Steer fue
acusado de espona|e y propaganda anttaana para a ntegenca
brtnca, y se dct una orden |udca para que se e detuvera, acusado de
transportar mscaras antgs para as tropas etopes y de coaborar en a
voadura de una carretera. No es extrao -decar para su perdco- que
os taanos no consgueran encontrar pruebas para respadar estos cargos.
La acusacn se dervaba de hecho de que, |usto antes de que os taanos
ocuparan e cuarte genera de emperador en Dessye, en e norte de pas,
haba egado procedente de Adds Abeba un cargamento de mscaras
antgs transportado por un camn en e que Steer haba reazado esa
pegrosa travesa
|11|
. Por otra parte, de vez en cuando aparecan
nsnuacones acerca de as reacones de Steer con os servcos de
ntegenca.
La desgnacn de Steer como envado especa a Etopa haba susctado
os ceos de Eveyn Waugh, que cnco aos antes haba nformado para +he
+imes sobre a coronacn de Hae Seasse, pero que en agosto de 1935
eg como corresponsa de perdco profascsta ,ail 6ail. No contrbuy
nada a me|orar esa reacn e hecho de que, en su prmer y breve encuentro
en una estacn de ferrocarr, Waugh no estuvera precsamente adaptado a
as ncomoddades daras de ser corresponsa de guerra. Una vez, para
ganar a partda a sus coegas, haba envado uno de sus despachos en atn,
gesto que no haba sdo ben recbdo en Londres. A dferenca de muchos de
sus coegas, Waugh era ferozmente protaano o, segn sus paabras,
coega de os taann, o cua quere decr que tena una reacn corda
con os taanos. A Dana Cooper e escrb: Cada da odo ms a os
etopes. Vgame Dos! Son asquerosos y espero que os taanos os gaseen
hasta que es saga e gas por e cuo. Waugh era tan ma habado como
crue con sus seme|antes.
Segn cuenta msmo, Waugh pas borracho gran parte de tempo que
estuvo en Adds Abeba y, en una ocasn, y su amgo Patrck Bafour
encerraron a Steer en su habtacn para que no pudera coger un tren
mportante. Aburrdo, Waugh se compr un babuno con nstntos ba|os
que se pasaba e da masturbndose y por as noches o evaba a cub
nocturno, donde mportunaba a as prosttutas. Steer se permt aguna que
otra frvodad adoescente para matar e tempo durante as ntermnabes
conferencas de prensa y as estres reunones de a Asocacn de Prensa
Extran|era, de a que era secretaro permanente y cuyas actas evantaba
Eveyn Waugh. Sn embargo, |ams eg a as cotas acanzadas por Waugh.
En readad, Steer pas a mayor parte de tempo va|ando por toda Absna
y dedcndose a conocer e pas y sus gentes. En octubre de 1935, quz
para hur de Waugh, Steer se march de hote Impera, donde e haban
encerrado para gastare a broma. De poco e srv. Waugh y Bafour e
encerraron otra vez en su nuevo ao|amento y e deron a ave a a madama
de un burde de ugar. La mpertnenca de Waugh no fue a nca desgraca
que sufr Steer en Ras Muugeta Bet, que era como se amaba su casa. A
prncpos de mayo de 1936, e desva|aron durante e saqueo que preced
a a egada de os taanos y fue acogdo por a fama de emba|ador
brtnco sr Sdney Barton. E propo Waugh nunca consgu egar a frente,
cosa que no e preocupaba en exceso puesto que no se tomaba en sero su
traba|o de reportero. Armaba que os combates ms encarnzados que vo
fueron entre perodstas. Steer, un enano sudafrcano muy aegre -escrb
-, sempre eva e o|o morado. Hay quen dce que se debe ms a a attud
que a a botea
|12|
.
En a resea escrta por Waugh y aparecda en e +ablet sobre e bro de
Steer .aesar in Abssinia, haba una papabe mezca de admracn
renuente y resentmento etsta:
E seor George Steer fue uno de os prmeros envados especaes en egar a Adds
Abeba en 1935 y uno de os tmos en marcharse en 1936. Representaba a perdco
ms mportante de mundo. Hzo gaa de grandes doss de as snguares cuadades
necesaras para reazar ese tpo de perodsmo: una vva curosdad nteectua, una
memora poderosa, ncatva, entrega a su obgacn a expensas ncuso de su dgndad
persona y un ceo compettvo notabe ncuso en e feroz acoso y derrbo de sus
coegas.
Aunque a resea pasaba despus a habar de cmo e gustaba, e
admraba y e respetaba, e resto de texto de Waugh tena un marcado o
crtco. Steer haba escrto en e bro: Legu aqu sendo |oven, me march
mayor y me |ur que |ams podra perdonar n ovdar. Como no comparta
os sentmentos antfascstas de Steer n su smpata haca os etopes,
Waugh armaba con desdn: Los ectores excesvamente crduos deberan
recordar que a fase de una fugaz adoescenca no es a me|or para propcar
una observacn aguda, n e nmo persona resentdo e me|or para permtr
un anss sobro de as evdencas. Incapaz de perdonar a Steer su postura
anttaana y que e hubera arrebatado e empeo en +he +imes, Waugh se
que|aba: No e basta con creer que a guerra es n|usta. No conceder a os
taanos n e mrto de haber actvado su maqunara de destruccn con
grandes doss de habdad
|13|
. En su novea (oti#ia bomba!, Waugh se tom
una pequea venganza por a anmadversn de Steer haca os taanos y
por e rgor con e que abordaba su traba|o representndoe como e seor
Pappenhacker, de daro +wopen#e. Pappenhacker, exaumno de
Wnchester Coege con nombre de are sudafrcano, tena un profundo
conocmento de grego y e atn y va|aba con una gramtca rabe sempre
aberta, sendo esto tmo una referenca nexacta a tesn de Steer por
aprender amrco
|14|
.
E 4 de mayo de 1936, soo nueve das antes de que se promugara a orden
de expusn de os taanos, George Steer se haba casado con Margarta
Trndad de Herrero y Hassett, que era h|a de madre ngesa y padre espao
y se haba educado en Franca. Se conoceron en Absna, donde ea haba
sdo corresponsa de un perdco de Pars, /e 9ournal. Era dez aos mayor
que pero rresstbemente atractva. Adems de pequea y sensua, era
tambn ntrpda e ndependente, una de as poqusmas mu|eres
corresponsaes que cubran en Etopa a nvasn taana. De hecho, en
determnado momento, a vstar a as vctmas de un ataque taano con gas
mostaza, ea y una amga espaoa se prestaron de nmedato vountaras
para traba|ar como enfermeras. Se casaron en a Legacn brtnca de Adds
Abeba mentras a cudad era saqueada por bandas de maeantes. Fue una
boda desbordante de vda. Steer evaba camsa y pantan caqu, un par de
botas ve|as y una gorra de a Deutsches Luft Verband, a rama de a avacn
cv de Partdo Naz, que e haba robado a un transente etope. Margarta,
con ropa cmoda de ana, evaba un ramo de as y margartas
arrancadas de |ardn de a egacn. Por eso, cuando e sacerdote pd a a
pare|a que se entregaran e uno a otro todas sus posesones materaes, se
oyeron rsas entre os congregados. Despus pasaron a una de me en e
nteror de permetro de aambre de espno de campamento de a
egacn
|15|
.
Apenas se haban nstaado os novos en un apartamento en Chesea
cuando George fue trasadado a Espaa como envado especa de +he
+imes. Desde e 8 de agosto hasta medados de septembre permanec en
a frontera francoespaoa y fue testgo de a cada de Irn. Observ que,
mentras Irn y Fuenterraba eran bombardeadas desde mar y are, os
franqustas anzaban panetos que amenazaban con tratar a a pobacn
como haban tratado a a de Bada|oz. Redact despachos sobre os
refugados aterrorzados que se drgan a Franca y sobre a devastacn
sembrada en a cudad por anarqustas que se retraban enfurecdos por fata
de muncn
|16|
. Steer se qued en Espaa cuando de| de traba|ar para e
perdco con e n de termnar .aesar in Abssinia, que concuy en Burgos.
En octubre de 1936 se encamn a Casta a Ve|a en coche y qued
horrorzado por e grado de represn que estaban desatando as fuerzas
rebedes en una zona rura en a que haba habdo muy poca actvdad
zquerdsta. Posterormente, cuando reexonaba sobre a escaa
reatvamente pequea de a voenca repubcana en Bbao, record o que
haba vsto en a zona rebede. Sea que a provnca de Vaadod, con
una pobacn de trescentos m habtantes, bastantes menos, por tanto, que
Bbao con sus refugados, haba perddo a cnco m hombres y mu|eres ba|o
os duros revveres de a Faange, a Guarda Cv y os trbunaes mtares;
todava se e|ecutaba a personas a un rtmo de dez a da. A va|ar desde
Paenca a Vaadod encontr pruebas grcas de terror: En pequeas
adeas de Casta que soo habtaban unos pocos mares de amas, como
Venta de Baos o Dueas, v que os muertos ascendan a 123 y 105,
ncudas maestras y esposas "ro|as" de hombres asesnados que se haban
que|ado de que sus mardos haban sdo e|ecutados n|ustamente
|17|
.
Su amgo y coega Noe Monks contara ms adeante que Steer haba
pasado ses meses en a zona franqusta. En novembre de 1936, Peter
Kemp, uno de os poqusmos vountaros brtncos de bando de Franco, vo
a Steer en Toedo. A gua que muchos otros corresponsaes, Steer estaba
mpacente a causa de as restrccones mpuestas sobre as vstas sn
escota a frente. Estaba desesperado por r a norte para presencar e sto
franqusta de Madrd y, namente, tras muchas que|as, obtuvo permso para
reazar un va|e a a capta. Posterormente, Kemp escrb: Steer, a quen
hasta entonces tena por un hombre de ncatva y vaor, poda ser cacado
en readad de rebede natura. Vae a pena referr e ncdente que
desencaden su expusn, puesto que e|empca a ra de un ngs
enfrentado a aparato espao. Como soan hacer as autordades de prensa
naconaes, a os perodstas se es permta vstar e frente de Madrd
ncamente ntegrndose en un recorrdo guado especa. E gran grupo de
perodstas ncua a corresponsaes brtncos, franceses y estadoundenses,
adems de a os me|or tratados taanos y aemanes. Fueron escotados por
una sere de ocaes veteranos de E|rcto
para que es expcaran a stuacn ta como deba presentarse. Un oca veterano de
Mnstero de Prensa y Propaganda estaba a mando. A as ocho y meda de a maana
se reun una caravana de coches dspuestos para partr desde e hote. Poco despus
de as nueve en punto e grupo estaba sto para sar, pero no haba n rastro de Steer.
Tras esperar un rato muertos de mpacenca, estaban a punto de sar sn cuando
aparec en as escaeras de hote con una expresn forzada e rrtada en e rostro. Se
drg a grupo dando voces: Tras, tras y tras y no pasa nada. Vueves a trar y a
merda sube muy despaco. En breve: he aqu Espaa, rug Steer
|18|
.
En readad, es muy probabe que, mucho antes de a que|a en pbco de
Steer acerca de os nodoros de Toedo, os censores de a prensa nacona
sospecharan de Steer debdo a sus despachos antfascstas desde Absna.
Kemp recordaba a Steer como un hombre autntcamente aventurero con
gran ncatva y atractvo, pero un rebede nato cuyo franco despreco por a
autordad y a pompa que con demasada frecuenca a acompaa, e evaba
a meterse en probemas
|19|
. Un corresponsa provsona de +he +imes
amado Wam F. Strng escrb a Londres para que|arse de que Lus Bon
soa poneres trabas para reazar su traba|o porque tene angofoba aguda
con compcacones asocadas a +imes. E 18 de novembre de 1936,
Strng vov a escrbr para advertr, que as autordades franqustas,
medante o cua se refera cas con toda segurdad a Bon, consderaban
que Steer era una persona pegrosa en vsta de su actuacn en Absna .
y de sus artcuos sobre Espaa
|20|
. E bro de Steer .aesar in Abssinia
acababa de pubcarse para dsgusto de as autordades mtares taanas, y,
dada a envergadura de sus que|as, es nconcebbe que Bon no estuvera a
tanto de eo. Como no poda ser de otra manera, Steer fue expusado de a
zona nacona a naes de 1936, razn por a cua acab nformando sobre a
campaa vasca desde e bando repubcano. Le d|o a un ta tenente corone
Cark de Mnstero de a Guerra, que estuvo agn tempo en Saamanca,
pero que fue expusado, a su |uco, debdo a a nuenca taana; su bro
sobre Absna e haba creado maa fama entre eos
|21|
. E encuentro con
Cark corrobora a dea de que Steer hababa con a ntegenca mtar
brtnca a pesar de que no traba|ara para ea.
Curosamente, en mayo de 1969, cuando Herbert Southworth trat de
averguar as crcunstancas de a expusn de Steer de a zona nacona, e
edtor de +he +imes Ar#hi$es e nform de que abergamos seras dudas
acerca de que George Steer fuera expusado de a Espaa nacona. En
nuestros documentos no consta nada que ndque ta extremo, y estamos
seguros de que, s hubera sdo expusado, +he +imes o habra ree|ado as
en sus coumnas nformatvas
|22|
. Pero as cartas de Strng y unas memoras
de padre de Steer descubertas por Nck Rankn ndcan que eran os
archvos de +he +imes os que se equvocaban. Y e motvo era senco.
Despus de marcharse de perdco con e n de termnar .aesar in
Abssinia, e voveron a contratar como perodsta ndependente. La
condcn de Steer de envado especa sgncaba en readad que no
formaba parte de a panta, sno que cobraba por centmetro de coumna
de os artcuos cuya pubcacn se aprobara
|23|
.
Regres a Espaa, concretamente a Bbao, a prncpos de enero de 1937.
Conoc y admr enseguda a os vascos en genera y a lehenda*ari, |os
Antono Agurre, en partcuar. De hecho, se vovera tan partdaro de Agurre
como o haba sdo de Hae Seasse, y qued embeesado por su sncerdad.
Cuando recordaba que, entre 1924 y 1926, Agurre haba |ugado de
centrocampsta en e Athetc de Bbao, seaaba: Vova a ser captn de
un equpo de ftbo, y aunque perderan ban a respetar as regas y a
rbtro. Nada de trones; nada de patadas; nada de zancadas. Los vascos
acabaron por smbozar para Steer os me|ores rasgos de a ucha contra e
fascsmo. Segn su rca e deazada descrpcn, e vasco
soo deende a bertad entre as cases socaes, a camaradera y a sncerdad, a
humandad en stuacn de guerra, e rechazo a a ucha por as doctrnas extremas; a
obstnacn ndependente, a franqueza y sencez, e desagrado de a propaganda
hecha en su nombre y una canddez asombrada ante e enemgo. Es por naturaeza
dscpnado, sn a|ustarse a nnguna dea de orden caprchosa. Hombre fuerte y
apuesto, no es conscente de su fuerza n de su beeza.
Steer se dentc con os vascos ms de o que se haba dentcado con
os absnos y ms de o que se dentcara con os repubcanos de
zquerdas de Espaa. De hecho, no tard en compartr a tradcona
hostdad vasca haca Espaa, y cuando hababa de ataque espao contra
os vascos se refera tanto a os mtares rebedes y opresvamente
centrastas como a as fuerzas de a zquerda
|24|
.
Steer nform sobre e bombardeo de Bbao de 4 de enero y sobre e
posteror estado de ra de a pobacn hambrenta. Las autordades vascas
evantaron, como es caracterzaba, todo tpo de restrccones de a censura
sobre a nformacn. Habendo sdo expusado haca poco de a zona
nacona, y pensando que en a zona repubcana haba controes frreos
sobre o que se poda pubcar, Steer qued asombrado y consder que era
a expacn de os vascos por o que haba suceddo. Tambn qued
gratamente sorprenddo a descubrr que su hote abergaba a gran cantdad
de derechstas que vvan sn temor a ser moestados
|25|
. Vst a cnsu
brtnco, quen posterormente nform de o sguente:
E seor G. Steer, un corresponsa de +he +imes que ha sdo expusado
recentemente de terrtoro nsurgente, estuvo a semana pasada en Bbao. Fue recbdo
con toda cordadad y e secretaro de Estado de presdente recb nstruccones de
que e atendera a , a madame Maaterre, una dama francesa con gran taa potca, y
a su acompaante, monseur Rchard, un corresponsa de /05eu$re de Pars. Se organz
un programa para vstar as crcees, os ndos de ametraadoras y as fortcacones
ergdas formando un ano en torno a a cudad, as como una sesn de trbuna y a
hstrca Casa de |untas de Guernca. E seor Steer me d|o que estaba asombrado ante
a franqueza con a que se e mostraban o que obvamente eran nstaacones mtares
de carcter estrctamente condenca. Tambn me manfest su sorpresa ante e
aspecto ordenado de a cudad y de sus habtantes, pues, a |uzgar por os nformes que
crcuaban en terrtoro nsurgente, se haba magnado que presentaban todos os
sntomas de desnmo y desntegracn mora
|26|
.
A naes de mes Stter regres a Londres tras recbr a notca de que su
esposa, Margarta, estaba gravemente enferma. Como soa hacer e
goberno vasco con os corresponsaes, puso a su dsposcn una arrastrera
dragamnas para e prmer tramo de a travesa, un va|e de trece horas a
Bayona a travs de gofo de Vzcaya. Leg a Londres para encontrarse o
peor: Margarta haba muerto en un parto prematuro e 29 de enero de 1937.
Se ceebr un servco funeraro en Londres, a que asst sr Sdney Barton,
que haba sdo emba|ador brtnco en Adds Abeba mentras Steer estuvo
a. Pese a su desoacn, Steer aprovech e tempo que pas en Londres
para presonar a os funconaros de goberno en favor de os vascos.
Tambn vst e Mnstero de a Guerra e nform con detae de a stuacn
mtar tanto en a zona rebede como en a repubcana. Proporcon
estmacones detaadas de as poscones y as fuerzas aemanas e taanas,
cosa que poda ndcar una reacn ms que casua con a ntegenca mtar
brtnca, o acaso ree|ara smpemente su decsn de aertar a a case
drgente de a envergadura de a ntervencn de E|e. Regres a Pas Vasco
y enterr a su esposa en Barrtz e 2 de abr
|27|
. Su obra autobogrca 3l
%rbol de <erni*a estara dedcada A Margarta, arrancada de m.
A prncpos de abr, e desconsoado Steer ya haba vueto a Bbao. E 31
de marzo Franco haba anzado un ataque mportante sobre e Pas Vasco
ba|o e mando de genera Emo Moa. La campaa do nco con una
escaofrante procamacn de Moa, emtda por rado e mpresa en octavas
anzadas sobre as prncpaes cudades: S a rendcn no es nmedata,
arrasar Vzcaya hasta sus cmentos, comenzando por as ndustras bcas.
Dspongo de medos sobrados para eo
|28|
. A aqueo sgu un bombardeo
masvo areo y artero que dur cuatro das, tras os que a pequea y
pntoresca cudad rura de Durango qued destruda. Durante e bombardeo
mureron 127 cves y, poco despus, otros 131 como consecuenca de as
herdas
|29|
.
A o argo de os tres meses sguentes, Steer qued an ms
mpresonado por as facdades que ofrecan os funconaros de prensa de
goberno vasco. E contraste con su experenca con Bon en a zona rebede
no podra haber sdo mayor. Las autordades vascas de Bbao me
concederon absouta bertad de movmentos y manobra en todo su
terrtoro. Poda acudr sn obstcuos n escota a cuaquer ugar de frente
en cuaquer momento. Los dems perodstas dsfrutaban de as msmas
facdades: que no as aprovecharan tanto como yo no es cupa suya, puesto
que, en a nea de fuego, eos tenan ms que perder que yo. Steer
sempre haba sdo ntrpdo, por no decr mpetuoso. Ahora, tras a muerte
de Margarta y de su h|o, con a sensacn de que a vda no tena nada que
ofrecere, se vov francamente nsensato. En sus vstas a frente se
famarz tanto con a mca vasca que, cuando se puso a redactar 3l %rbol
de <erni*a, a veces escrba nosotros en ugar de eos, cosa que
tambn e haba pasado con os sodados etopes en .aesar in Abssinia
|30|
.
Bbao se mora de hambre
|31|
. Los rebedes haban anuncado que no
permtran que entraran ms provsones en e puerto. E emba|ador
brtnco, e profranqusta sr Henry Chton, haba nformado de que e
E|rcto rebede gobernaba as aguas de tora vasco y que as vas de
acceso a Bbao estaban mnadas. Como Gran Bretaa no estaba aneada
con nnguno de os bandos contendentes en a guerra, os mercantes
brtncos tenan derecho a dsfrutar de proteccn de a Roya Navy, a
menos fuera de as aguas terrtoraes vascas. Para evtar enfrentamentos
embarazosos, e 8 de abr e goberno brtnco decd ordenar a todos os
buques mercantes que se encontraran a menos de cen mas de Bbao que
se despazaran a San |uan de Luz. Sr Henry Chton env un despacho en e
que comentaba que as autordades franqustas e haban nformado de que
expusaran por a fuerza a cuaquer buque mercante brtnco que tratara
de adentrarse en a ra de Nervn. As pues, e 10 de abr e gabnete se
reun y se decd que a Roya Navy de|ara de proteger a as
embarcacones brtncas. Aqueo do pe a una arada protesta en a
Cmara de os Comunes porque a mayor potenca nava de mundo
reconoca con eo que era ncapaz de proteger a os mercantes brtncos. E
gabnete prefera creer os nformes no conrmados de que as vas
martmas de acceso a a cudad estaban mnadas y de que os buques
naconaes operaban en e nteror de mte de tres mas.
Steer env un teegrama escrto desde as ocnas de goberno vasco a
su amgo Php Noe-Baker nformndoe de que no exsta seme|ante
boqueo para cuaquer potenca dspuesta a proteger sus barcos fuera de
aguas terrtoraes espaoas. Y prosegua: Aqu todo e mundo, desde e
cnsu haca aba|o, sabe que no exste e menor pegro y que e boqueo
exste ncamente sobre e pape y en a conada magnacn de goberno
de Saamanca. Informaba de que os dragamnas vascos haban mantendo
mpas de mnas as vas de acceso a Bbao. Ms adeante seaaba que
bateras de a artera nava vasca con un acance de qunce mas
mantenan a raya a os naconaes
|32|
. La noche de 19 de abr, e buque S' S'
Se$en Seas Spra abandon San |uan de Luz. A dez mas de a costa vasca
se top con un destructor brtnco que, medante seaes, e ndc a
captn, Wam Roberts, que tendra que entrar en Bbao por su cuenta y
resgo y que e deseaba buena suerte. E 20 de abr, a bordo de un barco de
pesca vasco, Steer sa para encontrarse con e Se$en Seas Spra, e prmer
buque brtnco que consegua romper e boqueo y era vtoreado mentras
recorra con are trunfa os catorce kmetros de a ra de Nervn que
conducan a Bbao. La conmovedora descrpcn de Steer de a muttud
|ubosa contrbuy a consegur namente que os buques de a Roya Navy
escotaran os posterores convoyes de amentos. E goberno brtnco se
vo obgado a reconocer su error a creer que as vas de acceso a Bbao
estaban mnadas y do nstruccones a a Roya Navy de que escotara a os
mercantes brtncos
|33|
.
E conse|o de Steer a |os Antono Agurre de que teegraara a goberno
brtnco, as como os numerosos teegramas que msmo escrb a
dputados beraes y aborstas de a oposcn paramentara en Londres,
desempearon un pape mportante en e cambo de rumbo de a potca
brtnca
|34|
. Como escrb con certa exageracn en 3l %rbol de <erni*a,
una de ms bazas es que yo, antes que cuaquer otro, reve a farsa de
boqueo y restabec a verdad. Un perodsta no es un smpe proveedor de
notcas, ya sean sensaconaes o controvertdas, estn ben escrtas o sean
meramente dvertdas. Es un hstorador de os acontecmentos cotdanos y
tene una obgacn para con su pbco. Aada con unas paabras que se
hacen eco de as de Herbert Matthews en Madrd, y como hstorador debe
rebosar de ms apasonado y ms crtco apego a a verdad, de ta modo
que e perodsta, con a magnca energa que esgrme, debe asegurar que
prevaezca a verdad
|35|
.
Steer ba a frente de forma reguar, normamente acompaando a un
francs amado |aureghuy que, en broma, armaba ser corresponsa de
perdco de E|rcto de Savacn :lood and Aire, aunque en readad era un
agente de servco secreto francs amado Robert Monner que actuaba
como asesor mtar de lehenda*ari Agurre
|36|
. En genera, Steer corr
muchos ms resgos de o que aconse|aba a prudenca porque, tras a
muerte de Margarta, senta que no tena razones para vvr. E 26 de abr,
|unto con Chrstopher Home, de Reuters, y Matheu Corman, de parsense
.e Soir, pas qunce mnutos en e crter formado por una bomba en
Arbacegu-Guerrcaz, a oeste de Guernca, soportando e ataque de as
ametraadoras de ses Henke 51. Aquea msma noche, estaba en Bbao
cenando en e hote Torrontegu con Corman, e captn Roberts y su h|a, as
como con Noe Monks, de ,ail 34press, y Chrstopher Home, cuando
egaron as notcas de que Guernca estaba en amas. Inmedatamente
fueron en coche a Guernca, que todava arda cuando egaron, a as once de
a noche. A gua que Monks y Home, Steer ya haba tendo su racn de
horrores en Absna y en Espaa, pero eso no es srv de preparacn a
nnguno de eos para a desoacn que presencaron en Guernca.
Contemparon mpotentes cmo, entre grmas, os gudaris ntentaban por
todos os medos desenterrar cuerpos seputados ba|o os escombros. Steer
se qued en as runas achcharradas y todava humeantes entrevstando a
supervventes hasta prmeras horas de a maana de da 27: M fuente de
autordad de todo o que he escrto. Recog tres tubos de pata de
dspostvos ncendaros aemanes y regres a Bbao, donde consut su
hstora con a amohada. A a maana sguente, hab con muchos de os
refugados que haban egado a a capta antes de vover a recorrer en
coche os ventcnco kmetros que e separaban de Guernca para
contempar os daos a a uz de da
|37|
.
E despacho de Steer, que se pubc en +he +imes y en e (ew )or*
+imes e 28 de abr, con su tono apagado y sn sensaconasmos, era, en
opnn de profesor Southworth, acaso e reporta|e ms mportante envado
por un reportero durante a Guerra Cv. Ms que cuaquer otro comentarsta
de a poca, Steer consegua ncorporar a su texto una vvda sensacn no
soo de a envergadura de a atrocdad, sno de hasta qu extremo se trataba
de un e|empo de un nuevo tpo de guerra:
LA TRAGEDIA DE GUERNICA
UNA CIUDAD DESTRUIDA EN UN ATAOUE AREO
EL RELATO DE UN TESTIGO PRESENCIAL
De nuestro envado especa. Bbao, 27 de abr
Guernca, a cudad ms antgua de os vascos y nceo de su tradcn cutura, qued
competamente destruda ayer por a tarde por os bombardeos areos nsurgentes. E
bombardeo de esta cudad desprotegda y muy ae|ada de frente dur exactamente
tres horas y cuarto, durante as cuaes un poderoso escuadrn compuesto por avones
aemanes de tres tpos, bombarderos |unkers y Henke, no ces de descargar sobre a
cudad bombas que pesaban de 450 kos para aba|o y, segn as estmacones, ms de
3000 bombas ncendaras de aumno de un ko. Mentras tanto, os cazas se anzaban
en pcado sobre e centro de a cudad para ametraar a a pobacn cv que se haba
refugado en os campos.
La cudad entera de Guernca pronto ard en amas, savo a hstrca Casa de
|untas con sus precados archvos de a estrpe vasca, donde soa reunrse e antguo
paramento vasco. E famoso robe de Guernca, e ve|o tocn seco de sescentos aos
y os |venes retoos de este sgo, tambn quedaron ntactos. A era donde os reyes
de Espaa soan prestar e |uramento de respeto a os fueros de Vzcaya y, a cambo,
recban a promesa de eatad de os feudos con e ttuo democrtco de Seor, y no
Rey, de Vzcaya. La ma|estuosa parroqua de Santa Mara tampoco sufr daos, a
excepcn de a hermosa saa captuar, que recb e mpacto de una bomba
ncendara.
A as dos de a maana de hoy, cuando vst a cudad, toda ea presentaba un
aspecto aterrador, pues arda de un extremo a otro. E ree|o de as amas se vea en
as nubes de humo que sobrevoaban as montaas desde una dstanca de decss
kmetros. A o argo de toda a noche as casas se han do derrumbando hasta que as
caes se han convertdo en argos montones de escombros ro|os mpenetrabes. Muchos
de os cves supervventes emprenderon una arga marcha desde Guernca a Bbao
en antcuados carros vascos de robustas ruedas trados por bueyes. Los carros donde se
amontonaban todas as posesones domstcas que puderon savarse de a
conagracn, atascaron as carreteras durante toda a noche. Otros supervventes
fueron evacuados en camones de goberno, pero muchos se veron obgados a
quedarse en os arededores de a cudad en amas tumbados en cochones o buscando
a parentes desaparecdos y nos, mentras as brgadas de os bomberos y de a poca
vasca motorzada ba|o a dreccn persona de mnstro de Interor, e seor Monzn, y
su esposa, contnuaban con as abores de rescate hasta e amanecer.
Alarma en la #ampana de la iglesia
Por a forma en que fue evado a cabo y a envergadura de a devastacn que produ|o,
as como por a seeccn de ob|etvo, e bombardeo de Guernca no tene punto de
comparacn en a hstora mtar. Guernca no era un ob|etvo mtar. En as afueras de
a cudad se asenta una fbrca que produce matera de guerra y ha quedado ntacta.
Tambn o estn dos barracones que haba a certa dstanca de a cudad. La cudad
queda muy ae|ada de as neas de combate. E ob|eto de bombardeo fue
aparentemente a desmorazacn de a pobacn cv y a destruccn de a cuna de a
estrpe vasca. Todos os datos conrman esta aprecacn, empezando por e da en que
tuveron ugar os hechos. E unes era e tradcona da de mercado en Guernca para
toda a zona. A as 16.30 horas, cuando e mercado estaba eno y todava contnuaban
egando campesnos, a campana de a gesa do a aarma de que se aproxmaban
avones, y a pobacn busc proteccn en stanos y refugos subterrneos construdos
tras e bombardeo de Durango de 31 de marzo, que naugur a ofensva de genera
Moa en e norte. Se dce que a pobacn ha hecho gaa de una mora ata.
Un sacerdote catco se hzo cargo de a stuacn y ayud a mantener e orden en
todo momento. Cnco mnutos despus, aparec un nco bombardero, sobrevo a
cudad en crcuo a ba|a atura y, a contnuacn, arro| ses bombas pesadas,
aparentemente drgdas contra a estacn. En un aguacero de granadas cayeron
bombas sobre un antguo nsttuto y sobre as casas y caes que o rodean. Luego e
avn desaparec. A cabo de otros cnco mnutos eg un segundo bombardero que
anz e msmo nmero de bombas en medo de a cudad. Aproxmadamente un cuarto
de hora ms tarde, egaron tres |unkers para prosegur con a abor de democn, y a
partr de ese momento e bombardeo aument en ntensdad y fue contnuo hasta que
se aproxm e anochecer, a as 19.45 horas. La totadad de esta cudad de 7000
habtantes ms 3000 refugados fue enta y sstemtcamente despedazada. La tcnca
empeada por os bombarderos conssta en bombardear caseros o gran|as asadas en
un rado de ocho kmetros. Durante a noche arderon como veas sobre as montaas.
Todas as adeas crcundantes fueron bombardeadas con a msma ntensdad que a
propa cudad, y en Mgca, un grupto de casas stuado a a entrada de Guernca, a
pobacn fue ametraada durante qunce mnutos.
Es mposbe determnar todava e nmero de vctmas. En a prensa de Bbao se
nformaba esta maana de que era afortunadamente reducdo, pero se teme que sea
un eufemsmo para no aarmar a a nmensa pobacn de refugados de Bbao. En e
hospta de as |osenas, que fue uno de os prmeros ugares en ser bombardeado, os
cuarenta y dos mcanos herdos que abergaba mureron en e acto. En una cae por a
que se ba|a a adera desde a Casa de |untas, v un ugar en e que se deca que
cncuenta personas, cas todas eas mu|eres y nos, quedaron atrapadas en un refugo
antareo ba|o una masa de escombros ardendo. A muchos de eos os mataron en e
campo, y en con|unto os muertos pueden ascender a centenares. Un ancano sacerdote
amado Arronategu mur a causa de una bomba mentras rescataba a unos nos de
una casa en amas.
La tctca de os bombardeos, que puede ser de nters para os aumnos de a nueva
cenca mtar, fue a sguente: en prmer ugar, pequeos grupos de avones anzaron
bombas pesadas y granadas de mano por toda a cudad, seecconando una tras otra
as zonas de forma ordenada. A contnuacn egaron os cazas, que descenderon en
pcado para voar a ba|a attud y ametraar a quenes saan correndo aterrorzados de
os refugos, agunos de os cuaes ya haban recbdo e mpacto de as bombas de 450
kos, que abren un boquete de 8 metros de profunddad. Muchas de estas personas
fueron asesnadas mentras corran. Un gran rebao de ove|as a que conducan a
mercado tambn fue barrdo. E ob|eto de este movmento fue, segn parece, vover a
evar a a pobacn ba|o terra, ya que apareceron a un tempo nada menos que doce
bombarderos que arro|aban bombas pesadas e ncendaras sobre as runas. La pauta
de este bombardeo de una cudad aberta fue, por tanto, gco: prmero, granadas de
mano y bombas pesadas para hacer hur en estampda a a pobacn, uego, fuego de
ametraadoras para que se refugara ba|o terra y, a contnuacn, bombas pesadas e
ncendaras para demoer as casas y quemaras sobre as vctmas.
Las ncas contrameddas que os vascos puderon utzar, ya que no dsponan de
avones sucentes para hacer frente a escuadrn nsurgente, fueron as que
provneron de herosmo de cero vasco. Eos bend|eron a a muttud arrodada y
rezaron por eos en os refugos que se desmoronaban: haba socastas, anarqustas y
comunstas, as como creyentes decarados. Cuando entr en Guernca despus de
medanoche as casas se venan aba|o haca os ados, y era decddamente mposbe
hasta para os bomberos tratar de egar a centro de a cudad. Los hosptaes de as
|osenas y de convento de Santa Cara se reducan a rescodos ncandescentes, todas
as gesas a excepcn de a de Santa Mara quedaron destrudas, y as pocas casas
que todava se mantenan en pe estaban condenadas a derrumbarse. Cuando vov a
vstar Guernca esta tarde, a mayor parte de a cudad segua ardendo y se haban
decarado nuevos ncendos. En un hospta en runas se amorta| a unos trenta
cadveres.
Aqu, e efecto de bombardeo de Guernca, a cudad sagrada de os vascos, ha sdo
profundo, y ha evado a presdente Agurre a reazar a sguente decaracn en a
prensa vasca de esta maana: Los avadores aemanes a servco de os rebedes
espaoes han bombardeado Guernca, ncendando e casco hstrco por e que tanta
veneracn senten todos os vascos. Han tratado de herrnos en o ms profundo de
nuestros sentmentos patrtcos, de|ando absoutamente caro una vez ms o que
Euskad debe esperar de aqueos que no vacan en destrurnos hasta en e santuaro
msmo que recoge os sgos de nuestra bertad y nuestra democraca. Ante esta
atrocdad, nosotros, todos os vascos, debemos reacconar con voenca |urando desde
e fondo de nuestro corazn defender os prncpos de nuestro puebo con una
obstnacn y un herosmo sn precedentes s a stuacn o exge. No podemos ocutar
a gravedad de este momento, pero e nvasor no consegur nunca a vctora s,
eevando nuestra mora hasta o ms ato de su fuerza y determnacn, nos armamos
de vaor para derrotaros. E enemgo ha avanzado en muchos otros ugares para
despus ser expusado de nuevo. No dudo en armar que aqu suceder o msmo. Oue
a ra de da de hoy nos espoee an ms para hacero con suma rapdez.
La opnn de Steer de que se trataba de un nuevo tpo de guerra asegur
que su despacho tuvera un mpacto mucho ms aarmante que os de sus
coegas. E edtora de (ew )or* +imes de da sguente condenaba e
nmo ncendaro generazado y e asesnato masvo cometdo por os
avones rebedes de orgen aemn. E 6 de mayo, e senador Wam Borah,
de Idaho, formu una eocuente denunca de bombardeo en un engua|e
que auguraba e cuadro de Pcasso:
Aqu e fascsmo presenta a mundo su obra maestra. Ha cogado sobre e muro de a
cvzacn un cuadro que |ams caer, que |ams desaparecer de a memora de os
hombres. Cuando os hombres y mu|eres queran ndagar en as pgnas de a hstora
en busca de actos de cruedad sobresaente y e|empos de destruccn nnecesara de
a vda humana, se detendrn durante ms tempo y con e mxmo horror ante a
sava|e hstora de a guerra fascsta en Espaa.
Pocos das despus, e obspo Francs |. McConne, de a Igesa metodsta
epscopa, pubc un Lamamento a a concenca de mundo rmado por
varos centenares de norteamercanos destacados, entre os que haba
senadores, congresstas, profesores, escrtores, sndcastas y profesores de
regn no catca. Ctaba expresamente a Steer como testgo. E 10 de
mayo, e congressta |erry OConne, de Montana, ct a Steer en a Cmara
de Representantes para que aportara pruebas de a partcpacn aemana
en a Guerra Cv espaoa
|38|
.
Ms mportante an que estos ecos de reporta|e de Steer fue quz que
se remprmera por competo e 29 de abr en e perdco comunsta
francs /0Humanit7, en e que o ey Pabo Pcasso
|39|
. En aquea poca,
Pcasso traba|aba en un encargo soctado por e goberno de a Repbca
espaoa para reazar un mura para a Exposcn Unversa de Pars
prevsta para e verano de 1937. Antes de a notca de a destruccn de
Guernca, su sere de bocetos premnares estaba dedcada a a reacn
entre e artsta y su modeo en e estudo. E 1 de mayo de 1937 abandon
este proyecto, profundamente afectado por as notcas de bombardeo, y
comenz a traba|ar en o que acabara por convertrse en su cuadro ms
famoso
|40|
.
Pese a a apastante verosmtud de reporta|e de Steer, o ms ben a
causa de ea, os naconaes negaron de nmedato que e epsodo de
Guernca hubera suceddo. E |efe de a ocna de prensa franqusta, Lus
Bon, dfund a opnn de que Guernca haba sdo dnamtada por
saboteadores vascos. Ya se empezaban a susctar agunos |ucos
desfavorabes como consecuenca de a campaa nternacona para berar a
Arthur Koester, y su mentra sobre Guernca tambn reportara
consecuencas negatvas. Sn embargo, as opnones de Bon fueron
aceptadas rpdamente por una sere de brtncos amgos de a causa
franqusta, como Dougas |errod, Arnod Lunn y Robert Sencourt. E rasgo
ms coherente en sus escrtos era que denostaban a ntegrdad persona y
profesona de George Steer
|41|
.
+he +imes env un cabe a Bbao para George Steer que deca: ELOTRO
BANDO RECHAZA SU VERSIONGUERNICANECESITAMOS MAS INFORMACION PRUDENTE. La
rpca de Steer, envada e 28 de abr, se pubc a da sguente:
La negacn por parte de Saamanca de tener conocmento aguno de a destruccn
de Guernca no ha asombrado por aqu, pues tambn negaron e bombardeo de
Durango, smar aunque menos atroz, pese a a presenca de testgos brtncos. He
habado con centenares de personas angustadas y sn hogar, y todas eas ofrecen
exactamente a msma descrpcn de os acontecmentos. He vsto y he meddo os
enormes hoyos ocasonados por as bombas en Guernca, que, dado que pas por a
cudad e da anteror, puedo atestguar que no se encontraban a antes. En Guernca
se haaron bombas ncendaras de aumno aemanas sn estaar con a nscrpcn
Fbrca de Rhendorf, 1936. Los modeos de avones aemanes utzados fueron
|unkers 52 (bombardero pesado), Henke 111 (bombarderos rpdos medos) y Henke
51 (cazas). Yo msmo fu ametraado por ses cazas en un gran agu|ero causado por una
bomba en Arbacegu-Gerrkaz cuando regresaban procedentes de Guernca. Segn una
decaracn hecha por os potos aemanes apresados cerca de Ochandano os prmeros
das de abr, a prncpo de a ofensva nsurgente, estn potados enteramente por
potos aemanes, cas toda a trpuacn es aemana y os aparatos parteron de
Aemana en febrero. Aqu se arma que a totadad de a fuerza area nsurgente
empeada en esta ofensva contra os vascos es aemana, a excepcn de sete cazas
Fat y tres aparatos Savoa 81, todos eos taanos. Oue fueron eos quenes
bombardearon y destruyeron Guernca es a aprecacn contrastada de su corresponsa
y, o que es ms, a certeza absouta, s fuera posbe, de todo aque desdchado cv
vasco que tuvo que sufrro.
Temendo que +he +imes no o pubcara, Steer env copa de su
teegrama orgna a Php Noe-Baker, pdndoe que o utzara en a
Cmara de os Comunes y factara a nformacn a Loyd George y Anthony
Eden
|42|
. Vov a rebatr a negacn de os franqustas en +he +imes e 6 de
mayo, y e 15 de mayo pudo nformar de derrbo cerca de Bbao de un poto
aemn cuyo daro de vueo demostraba que haba partcpado en e ataque
a Guernca.
Las acusacones de que Steer menta acerca de Guernca contnuaron
esgrmndose hasta a dcada de 1970. A prncpo, e matera haado por
as fuerzas de ocupacn en a ocna de tegrafos de Bbao ncua e cabe
que +he +imes env a Steer pdndoe ms nformacn. Bon se o entreg
a propagandsta catco estadoundense de Franco, e padre |oseph
Thornng. Cuando o pubc en 1938, segn Thornng, demostraba que +he
+imes dudaba de a dedad de reporta|e. E cabe se encontraba entre una
ngente cantdad de documentos requsados por os rebedes en Bbao y
evados a Saamanca para tamzaros en busca de nformacn t para a
represn. Un partdaro brtnco de Franco, e oca Francs Yeats-Brown,
fue a Saamanca, donde os franqustas e mostraron a correspondenca
entre un dputado brtnco (Noe-Baker) y un perodsta que estaba en
Bbao y se dstngu por descrbr e asunto de Guernca (Steer). Sn nngn
sentdo de a rona acerca de su condcn de propagandsta de Franco,
escrb encantado que os cabes demostraban de forma concuyente que
ambos se mpcaron mucho en os asuntos vascos; en readad,
demasado
|43|
.
S ben a pubcacn de despacho podra haber desembocado en a
expusn por parte de os nazs de Norman Ebbutt, e corresponsa de +he
+imes en Bern, e perdco contnu aceptando a veracdad de nforme de
Steer. +he +imes haba pubcado e despacho de Steer cuando a osofa de
apacguamento de drector de perdco, Geohrey Dawson, vva su punto
gdo. En respuesta a a angofoba vruenta con a que haba reacconado a
vgada prensa aemana, Dawson escrb a corresponsa de +he +imes en
e|ercco en Bern, H. G. Danes:
He hecho todo o posbe, noche tras noche, para ae|ar de perdco todo o que
pudera herr sus susceptbdades. Verdaderamente, no puedo pensar en nada que se
haya pubcado ahora, n desde hace muchos meses, que eos puderan entender como
excepcn o comentaro n|usto. No cabe duda de que todos estaban eno|ados por a
prmera hstora de Steer sobre e bombardeo de Guernca, pero su exacttud en o
esenca no ha sdo nunca dscutda, y no ha habdo nnguna tentatva de subrayaro n
de nsstr sobre e asunto.
No srv de nada. Segn e nform Danes, os propagandstas nazs
haban descuberto que Tmes a revs se ee Semt, o cua se dfund
como prueba de que e perdco para e que escrba Steer era una empresa
|udeomarxsta
|44|
. E nombre de George Steer fue anotado en a sta de
dencuentes ms buscados de a Gestapo, compuesta por 2820 personas
que deban ser detendas cuando os aemanes ocuparan Gran Bretaa en
1940
|45|
. Steer recb amenazas desde e extran|ero segn as cuaes, s os
franqustas e apresaban vvo, sera fusado de nmedato. Vov a r a
frente, armado con una pstoa automtca que no saba utzar
|46|
.
Permanec en o que quedaba de Euskad durante as ses semanas
sguentes, de ncesantes bombardeos, y fue con Monner a donde os
combates eran ms encarnzados para nformar cas a daro sobre a
obstnada defensa contra e avance franqusta sobre Bbao pese a a fata de
cobertura area. En readad, conscente de que a superordad area
rebede era a cave para a defensa de a cudad, bombarde a Noe-Baker
con soctudes de que utzara su nuenca para consegur que os
franceses autorzaran a os avones repubcanos a sobrevoar su terrtoro.
Desde a ocna de Agurre, a Presdenca, escrb:
Habramos asado a os taanos en Bermeo y a o argo de a vertente occdenta de
a sada de Guernca s hubramos consegudo que a avacn se ocupara de eos.
Tenendo en cuenta a absouta desmorazacn y a fata de orden de a nfantera en a
tma quncena, hemos resstdo y contraatacado muy ben en a nueva nea, y con os
eementos mtares adecuados habramos puesto n a a ofensva para sempre.
Instando a Noe-Baker a que presonara a Perre Cot, e mnstro de Are
francs, para que voara e acuerdo de no ntervencn y envara avones,
Steer escrb con atrevmento: Y de a Cot que, s tene agn medo de
que os hombres de S. I. |Servco de Integenca| brtnco den parte de su
ma comportamento en Bbao, de|e de preocuparse. Aqu soy yo e nco en
quen se confa, y cuando egue e momento puedo negaro todo ms de tres
veces
|47|
.
E hecho de que dfcmente podra haber sdo mayor su mpcacn
queda de manesto en os muchos pasa|es de su bro smares a este:
Sub a Begoa para habar con os hombres de os bndados. Estaban cansados y
enfadados. Aquea tarde nuestra propa artera haba aberto fuego sobre eos y sobre
a nfantera a confundros con e enemgo, o cua ocason grandes prddas. En
consecuenca, nos vmos obgados a repegarnos a a derecha de casno, y ese fue e
comenzo de movmento que permt entrar a enemgo.
Steer acompa a a deegacn espaoa que a naes de mes de mayo
acud a a Socedad de Nacones en Gnebra en busca de reconocmento de
a agresn de E|e. E mnstro de Estado espao, |uo Avarez de Vayo,
aport pruebas de a ntervencn taana, mentras que e goberno vasco
mostr datos sobre a partcpacn aemana. No srv de nada, y Steer
escrb a Noe-Baker que a De Vayo e deron gato por ebre, adems de
descrbr una conversacn muy poco fructfera que haba mantendo con un
rrtantemente compacente Roberts, |efe de Departamento de Occdente
de Mnstero de Asuntos Exterores. Steer tambn vst a cnsu
estadoundense en Gnebra y e mostr una coeccn de fotocopas de
documentos que demostraban a partcpacn aemana en e bombardeo de
Guernca, entre eos un mapa anotado. E 13 de |uno partcp ncuso en
una reunn ceebrada en e hote Carton entre e goberno vasco y e ato
mando mtar, convocada por Agurre para dscutr s ba a defenderse Bbao
hasta e tmo hombre. Cuando a cudad cay, Steer cubr a nformacn
de a posteror retrada haca e oeste, a Santander. Escrb un conmovedor
reato de a evacuacn de doscentas m personas, a prncpo en
arrastreras y despus, cuando os franqustas tomaron e puerto, en
camones por a carretera que ba haca e oeste, donde os refugados fueron
bombardeados y despedazados por a Legn Cndor
|48|
.
Durante aqueos tmos y desesperados das en Bbao, Steer ayud a a
dputada aborsta brtnca Leah Mannng, que coaboraba con e goberno
vasco para organzar a evacuacn de cuatro m nos a Gran Bretaa.
Posterormente, Mannng descrb a Steer y a otro perodsta brtnco, Php
|ordan, como torres de fortaeza y de mora
|49|
. E den de Canterbury,
Hewett |ohnson, escrb a +he +imes para eogar a Steer, a que descrba
como su heroco y extremadamente competente corresponsa, a quen tuve
e prvego de conocer en Bbao cuando era e nco perodsta brtnco
que haba en aque momento en a cudad
|50|
. Php Noe-Baker escrb a
Steer dcndoe que su reporta|e sobre Guernca haba contrbudo a
modcar a potca de goberno brtnco, medante o cua se refera cas
con toda segurdad a a decsn de autorzar a evacuacn de esos cuatro
m nos a Gran Bretaa
|51|
.
Cuando e 18 de |uno e goberno vasco abandon Bbao, Steer fue a as
dependencas desertas de lehenda*ari y cog tanto a puma como e
tmo cuaderno de Agurre, donde empezara a escrbr 3l %rbol de <erni*a.
Despus, se acab a tma botea de champn de a ocna. A amanecer
de da sguente, camn haca e oeste hasta encontrar un conductor
dspuesto a evare a o argo de a atestada carretera que conduca a
Santander
|52|
. Fue a donde Steer escrb su tmo y extenso artcuo para
+he +imes, una descrpcn eegaca de a heroca bataa na de Bbao
|53|
. A
naes de |uno, tras haber perddo prctcamente todo o que posea en a
retrada de Bbao, Steer consgu egar a Pars y se drg a eegante
apartamento de su amgo Thomas Tucker-Edwardes Cadett, corresponsa de
+he +imes en Franca. A prncpo, Cadett no reconoc a aque vagabundo
hedondo, sn afetar, con a ropa suca y en apargatas. Cuando repar en
que era Steer, se aarm a ver que tena ebre y que cas no aguantaba
ms. Despus de darse un bao y cambarse de ropa, empez a escrbr en
e cuaderno de Agurre
|54|
. Sn embargo, no poda sacarse sn ms de a
cabeza a sus querdos vascos. Interrumpendo a redaccn de bro para
buscar ms matera, e 18 de agosto reaz un pegroso va|e en avn en e
que cruz e gofo de Vzcaya camno de Santander, donde estaban
acorraados por unas fuerzas taanas superores. Se qued con eos durante
agunos das y vov a tomar un vueo para regresar antes de su gnomnoso
na
|55|
.
Steer naz e bro en un pazo asombrosamente corto y o pubc a
prncpos de 1938. E texto ree|aba su compromso romntco con a
partcpacn vasca en a bataa contra e fascsmo, bataa en a que haba
empezado a nvoucrarse en Absna. Tambn ree|aba su despreco ante a
farsa de apoyo brtnco a a no ntervencn. Cuando aparec e bro, Steer
estaba en Sudfrca nvestgando para un bro sobre as aspracones
aemanas en Afrca. E da en que abandon Londres escrb una nota
garabateada a Noe-Baker: S me necestas en aguna crss reamente
mportante que se parezca a una guerra, no tenes ms que mandarme una
sea
|56|
. Noe-Baker fue una de as prmeras personas que ey e bro, y
escrb entusasmado a Steer:
Creo que o que he edo es brante. +he +imes e dedc una resea
extremadamente buena tenendo en cuenta o suceddo, y +he 5bser$er me ha dcho
que es un superventas, cosa que espero que sea certa. E otro da se o prest a
Morgan |ones para que preparara un dscurso que tena que pronuncar sobre os
bombardeos areos, y vers que o ctaba con buen crtero. E dscurso sonaba me|or
escuchado que edo, pero a me|or parte de era obra tuya
|57|
.
|ames Cabe, e hstorador de sto de Bbao, cac 3l %rbol de <erni*a
de a sguente manera:
Una obra de un compromso apasonado, una defensa vva, conmovedora y
emoconante de naconasmo vasco, un anss sagaz, aunque tendencoso, de as
crcunstancas y causas de su derrota, una advertenca urgente haca sus propos
compatrotas de a cera que se avecnaba. Steer era una espece de artsta y su bro
tene una cadad poco frecuente squera en as produccones de os perodstas ms
brantes. Adems, os hstoradores que han segudo su versn de os acontecmentos
dsponan de ago ms que a seduccn de su esto para |ustcar su eeccn. Steer
haba vsto con sus propos o|os gran parte de o que descrba y, como un vaente
empu|ado a a desesperacn por a recente prdda de su esposa, vo ms que a
mayora y qued partcuarmente fascnado por a mnucosa dreccn de as
operacones mtares. Por descontado, tambn ncurra en os defectos de sus vrtudes
profesonaes. Era un perodsta, no un hstorador, y acusaba a omnscenca de su
profesn, desdbu|ando con demasada frecuenca a dstncn entre observacn y
deduccn, pruebas y habaduras. Los hechos que reere no son sempre abes, sus
aprecacones son en ocasones precptadas y a datacn es poco precsa. Sn embargo,
cuaquera que se tome a moesta de comparar as suposcones de Steer con as
pruebas de os documentos quedar contnuamente asombrado, no por sus nevtabes
errores, sno por a frecuenca con a que sus suposcones eran acertadas
|58|
.
E %rbol de <erni*a es un csco de a hstorografa de a Guerra Cv
espaoa. Hermosa e ncsvamente escrto, es una emotva defensa de
naconasmo vasco y un reato desgarrador de as razones de su derrota a
manos de Franco. Fue escrto como avso a as democracas de o que es
aguardaba. Adscrto con romantcsmo a a causa vasca, Steer escrb
acerca de su bro que quz os vascos o prohban cuando vuevan a
Bbao. No tena por qu preocuparse, pues se convrt en una espece de
hroe vasco e, ncapaces de ver pubcado e bro en Euskad en vda de
Franco, os exados vascos pubcaron una traduccn en Caracas en 1963.
Soo despus de a muerte de dctador se pubc en Espaa
|59|
. Dfcmente
poda consderarse una sorpresa dada su profunda smpata haca os vascos.
En e progo de bro escrb: Los vascos son traba|adores y os espaoes
son ocosos. Los vascos son todos vasaos y os espaoes seran todos
cabaeros
|60|
.
En aque momento, a smpata de Steer haca os vascos y as crtcas de
a zquerda espaoa fueron e centro de atencn de una resea de bro
poco menos que excesva escrta por George Orwe. Arrancando con as
paabras No es necesaro decr que todo aque que escrbe sobre a guerra
espaoa escrbe sendo partdsta, Orwe ree|aba a contnuacn su
dsgusto por que e ob|eto de su parcadad, e antestansta Partdo Obrero
de Uncacn Marxsta, hubera tendo poco o nngn xto en e Pas Vasco.
Reconoca que Steer haba acertado a seaar que no habra revoucn
soca entre os vascos conservadores. Sn embargo, uego ndcaba:
E seor Steer escrbe enteramente desde e punto de vsta vasco, y mantene con
mucha fuerza a curosa prctca brtnca de ser ncapaz de eogar a una raza sn
damncar a otra. Como es provasco, e parece necesaro ser antespao, esto es,
antgubernamenta hasta certo punto, adems de antfranqusta. En consecuenca, su
bro est tan eno de buras sobre os asturanos y otros eaes no vascos que nos hace
dudar de su abdad como testgo.
No era de todo n|usto con sus paabras, pues as smpatas de Steer se
vocaban en e Partdo Naconasta Vasco, que era tan host a a zquerda
como haca os franqustas, y gran parte de o que escrb ree|aba esa
poscn. De todas formas, pese a sus dudas, Orwe s reconoca a nmensa
autordad con a que Steer poda escrbr sobre Guernca
|61|
.
Tras a pubcacn de su bro, Steer se qued en Afrca durante todo 1938
va|ando y escrbendo artcuos para varos perdcos sudafrcanos y
brtncos, entre os que se encontraban e ,ail +elegraph y e 6an#hester
<uardian, sobre a resstenca etope frente a os taanos y sobre a
amenaza taana para as ma defenddas coonas brtncas. Tambn reun
matera sobre as ambcones coonaes aemanas, matera que conaba en
que pudera utzar Noe-Baker para mnar a potca de apacguamento de
Neve Chamberan. Tambn reve con ndscrecn a Noe-Baker, soo
para tus odos, que nformara sobre o que descubrera a os servcos de
ntegenca mtar sudafrcanos. Con ndependenca de o que hcera en
cada momento, Steer sempre tena en mente a causa vasca. E 12 de
octubre de 1938 escrb a Noe-Baker para pedre conse|o sobre s sera
me|or contnuar traba|ando para mantener a os nazs ae|ados de Afrca o,
por e contraro, vover a casa en novembre y partcpar en cuaquer
posbe negocacn para medar en Espaa, sendo ms ob|etvos defender
as revndcacones vascas. Creo que esto es de vta mportanca s en agn
momento vamos a tener un punto en e que concentrarnos para combatr a
nuenca taoaemana en Espaa. La autonoma vasca, a autonoma
cataana, a expusn de os taanos de Maorca y de os aemanes de
Marruecos son esencaes. No sn arroganca, aada: No creo que nade
pueda defender estas cuestones me|or que yo en e Mnstero de a Guerra
y en e Mnstero de Are
|62|
.
No obstante, a cabo de una semana Steer haba decddo que Franco
|ams aceptara una medacn nternacona y que a Repbca espaoa
estaba, por tanto, condenada. As pues, e 18 de octubre escrb a Noe-
Baker: De ahora en adeante, creo que nuestra prncpa tarea no es savar a
Espaa, a Etopa o a Chna, n squera a a democraca, sno ago bastante
ms tangbe: echar a Chamberan. Te prometo que har todo o posbe para
ayudarte a conseguro. En otra carta deca: Nuestra obgacn es echar a
Chamberan
|63|
.
A Steer todava e quedaban muchos combates por ver. En 1939 va| a
norte de Afrca y escrb un bro sobre a amenaza que representaban os
taanos en Lba para Egpto y para e Impero francs
|64|
. Por otro ado,
tambn se permt de|ar atrs por n su door por Margarta. E 14 de |uo
de 1939 se cas con Esm Barton, a h|a menor de sr Sdney Barton, amgo
desde a poca que pasaron |untos en Adds Abeba. Esm haba sdo
retratada por Eveyn Waugh en su novea 6erienda de negros como a
promscua Prudence Courteney, y sus padres eran ob|eto de bura como
os ncompetentes sr Samson y ady Courteney. Indgnada a ver que
devova as a generosa hosptadad que sus padres haban mostrado haca
, Esm se veng cuando o vo en uno de os dos destartaados ocaes
nocturnos de Adds Abeba arro|ndoe una copa de champn en a cara.
Como ve|a amga de George Steer, haba asstdo a funera de Margarta y,
a vere consternado, decd que necestaba cudados y empez a
enamorarse de . Cuando por n se uneron, a boda fue un eco de
socedad: se ceebr en a Kngs Chape de hote Savoy y a oc e obspo
de Londres, acompaado por otros tres crgos, y aparec en +he +imes.
Con George atavado con frac y chstera, y su prometda enfundada en un
recargado vestdo de crep azu, haba un mundo entre esta y a ceremona
mprovsada en a que y Margarta se haban casado entre bromas, en os
povorentos barracones de a egacn de Adds Abeba. Entre os nvtados se
encontraba e drector de MI5, sr Vernon Ke, para quen Esm traba|aba de
secretara. E 14 de mayo de 1940, Esm do a uz un h|o. Fue bautzado con
e nombre de George Augustne Barton Steer en a catedra de San Pabo e 8
de |uno de 1940 y tuvo como padrno a emperador Hae Seasse. E 13 de
octubre de 1942 tuveron una h|a, Carone
|65|
.
Como consecuenca de su obra sobre Afrca, +he ,ail +elegraph haba
contratado a Steer. E estado de a Segunda Guerra Munda e sorprend
de una de me en Sudfrca con Esm. Enseguda se drg haca e norte
para cubrr a nvasn rusa de Fnanda, atrado una vez ms por e afn de
descrbr a heroca resstenca de una pequea nacn ante un nvasor
totataro. A menudo, en sus nformacones estabeca comparacones con o
que os aemanes haban hecho en Euskad
|66|
. Era como s se vera sempre
arrastrado haca a vana ucha de as pequeas nacones que pantaban cara
a enemgos muy superores. Esa entrega se traducra en dedcacn a fondo
cuando Gran Bretaa se convrt en una de esas pequeas nacones que se
enfrentaban a una nvasn. Steer permanec en contacto con os drgentes
vascos exados en Franca. Con a esperanza de consegur evaros a Gran
Bretaa antes de que cayeran en manos de os aemanes, do detaes de sus
paraderos a Geohrey Thompson, que conoca a Steer de su poca como
encargado de negocos en Hendaya durante a Guerra Cv espaoa. Con a
retrada en avaancha de Dunkerque, Steer anm a Php Noe-Baker a que
tratara de convencer a goberno brtnco de que evara a |os Antono
Agurre a Gran Bretaa para convertrse en e nceo de a resstenca vasca
antfranqusta
|67|
.
Despus de bautzo de su h|o, Steer se un a su suegro, sr Sdney
Barton, a su amgo Php Noe-Baker y a padrno de su h|o, Hae Seasse,
para anazar a posbdad de gopear a os taanos fomentando a
resstenca en Absna. E Negus estaba deseando regresar a su pas para
apoyar a reben contra os taanos. Esto concda con os panes de
genera de dvsn Archbad Wave, comandante en |efe de E|rcto
brtnco en Orente Prxmo. Como consecuenca de una decsn
nusuamente magnatva, Steer fue nombrado oca de Cuerpo de
Integenca debdo a su experenca anteror en Adds Abeba durante a
nvasn taana. Esto fue organzado por Geohrey Thompson, que ahora
perteneca a departamento egpco de Mnstero de Asuntos Exterores.
Dada a mportanca de su msn, Steer, a quen, gcamente, e
emperador conoca ben, se convrt de a noche a a maana en captn de
Estado Mayor y acompa a Hae Seasse a |artum
|68|
. No sgu sendo
ayuda de campo de emperador por mucho tempo, sno que fue trasadado
a departamento de operacones de guerra pscogca para eaborar
octavas en amrco que provocaron nndad de desercones entre os
sodados ndgenas recutados por os taanos. De hecho, Steer resut ser
un propagandsta gena. Tambn organz ncursones de a guerra contra
puestos de avanzada taanos. Entr en contacto con e excntrco corone
Orde Wngate, un oca bucanero que comparta e entusasmo de Steer por
Hae Seasse. La coumna de Wngate, compuesta por sudaneses y otras
tropas rreguares, mantuvo cercados a un gran nmero de sodados taanos
y namente ber a capta. Steer estaba con e emperador cuando este
regres a Adds Abeba e 5 de mayo de 1941.
A Steer e gustaba a posbdad de atacar a os taanos con su mquna
de escrbr. Hzo gaa de una gran facdad para o que acab por
denomnarse guerra pscogca. Agunas de sus ntervencones
encamnadas a enardecer a as faccones etopes excedan o que e
emperador Hae Seasse poda aprobar, de modo que Steer fasc un seo
mpera con e que promugar sus boetnes. Reconoc esto con toda
sncerdad en su bro Sealed and ,eli$ered, y do ugar a que Eveyn Waugh
pubcara una resea desfavorabe en a que egaba ncuso a sugerr que as
autordades mtares deberan castgar a Steer por su fata de dscrecn
|69|
.
Pero a Waugh no e concederon su deseo sno que, en readad, ascenderon
a Steer. No obstante, a resea de Waugh fue utzada por e detestabe Bon
como prueba de que Steer era un mentroso habtua y, por tanto, que
haba mentdo acerca de Guernca
|70|
.
Steer fue destnado a E Caro, donde su nueva esposa se as haba
arregado para consegur un empeo en e servco de ntegenca brtnco.
Srv en a campaa norteafrcana hasta que en 1942 fue destnado a
Madagascar para partcpar en as operacones encamnadas a mpedr que
os |aponeses tomaran a sa. Haba una consderabe competenca entre
varas seccones de a e|ecutva de operacones especaes para hacerse con
sus servcos. Entonces, a prncpos de 1943, e ahora comandante Steer fue
envado a a Inda para tomar parte en a campaa para recuperar Brmana,
en manos de os |aponeses. Su magnatvo uso de a propaganda y su
partcpacn actva en una sere de enfrentamentos con e enemgo se
sadaron con un nuevo ascenso a tenente corone. No mur en acto de
servco sno en un accdente, e da de Navdad de 1944, cuando e
todoterreno en e que ba se sa de a carretera mentras se drga a
presencar unas competcones deportvas en su campo de entrenamento
|71|
.
Fue una trgca rona que e hombre que haba corrdo tantos resgos en tan
grandes causas murera de un modo tan bana. La necrogca pubcada en
+he +imes recordaba sus proezas en Brmana, pero no e servco prestado
en Espaa o Etopa, y s deca de sus bros: Aunando a abor de
nvestgacn de un erudto con a experenca de un combatente y a fe de
deasta, en sus escrtos fue tan sncero y veraz como grco, y ha de|ado
una ho|a de servcos a su pas cuya nterrupcn amentarn por gua sus
coegas y os sodados
|72|
.
Pese a haber pubcado cnco bros mportantes y a una carrera mtar
comparabe a a de Lawrence de Araba, se recuerda a Steer, sobre todo, por
aque cruca despacho desde Guernca que do a aarma sobre a
partcpacn naz en a Guerra Cv espaoa. Desde a poca en que haba
empezado a ser corresponsa de guerra en 1935, Steer haba hecho de a
tarea de aertar a mundo de as ambcones mperastas y a mpacabe
agresn de fascsmo su profesn. Durante a nvasn taana de Absna y
en Espaa, su compromso con una causa en aparenca perdda e ev a
adqurr un grado de mpcacn que exceda con mucho as obgacones de
un corresponsa de guerra. E bro de Steer no soo trata de bombardeo de
Guernca, sno que es una narracn competa de toda a campaa vasca. En
este sentdo, contna sendo uno de os aproxmadamente dez bros ms
mportantes sobre a Guerra Cv espaoa. Tambn es una peza
fundamenta de a sere de obras de Steer dedcadas a a agresn y a
barbare fascstas. E bro representa uno de os homena|es ms
conmovedores y autntcos a puebo vasco, a su sufrmento y a su vaor en
a ucha contra Franco y sus aados nazs y fascstas. Es ms, pese a sus
smpatas haca e PNV, as paabras de Steer que resumen a partcpacn
vasca en a Guerra Cv espaoa recogen a trageda y a dgndad de todo
un puebo:
A n y a cabo, os vascos eran un puebo pequeo, no dsponan de muchos
caones n avones, no recberon nnguna ayuda de extran|ero y se mostraron
tremendamente sencos, cnddos y poco versados en a guerra. Sn embargo, a o
argo de toda esa doorosa guerra cv, mantuveron ben ata a antorcha de a
humandad y a cvzacn. No haban matado n torturado, n en modo aguno se
dvrteron a costa de sus prsoneros. En as crcunstancas ms cruees, haban
mantendo su fe y su bertad de expresn persona. Haban respetado escrupuosa y
ceosamente as eyes, tanto escrtas como no escrtas, que mponen a hombre certo
respeto haca sus vecnos. No haban tomado nngn rehn, haban responddo a os
nhumanos mtodos de quenes es odaban con a protesta, y nada ms. En a medda
en que resuta posbe en una guerra, haban dcho a verdad y haban cumpdo sus
promesas
|73|
.
Tambn escrb: En esta guerra, os vascos combateron por a
toeranca, a bertad de expresn, a duzura y a guadad
|74|
. George Steer
mur por esos msmos vaores en una guerra posteror. |unto a su cuerpo se
encontraba su ob|eto ms precado, un reo| de oro que e rega |os
Antono Agurre que eva grabado: Para Steer, de a Repbca vasca.
;
&a# Allen pro)lemas con 7ranco$ pro)lemas
con !itler
Al amanecer del 2/ de agosto de 1<*5$ un
periodista estadounidense llamado &a# Allen
se sent ante la mquina de escri)ir en el
recogido patio interior de una pequea
pensin de la ciudad portuguesa amurallada
de El4as= >o pod+a dormir$ en parte a causa
del ago)iante calor # en parte de)ido a los
sollozos de la mu1er que ha)+a en la
ha)itacin contigua= .u marido ha)+a sido
una de las 4+ctimas de la matanza ocurrida
1usto al otro lado de la frontera$ en ,ada1oz=
Allen aca)a)a de 4ol4er del lugar de la
carnicer+a #$ al escri)ir un art+culo so)re los
hechos$ trata)a de asimilar el horror de lo
que ha)+a 4isto= ?na 4ez pu)licado$ ocasion
considera)les daos a la causa del E1'rcito
re)elde de 7ranco= .e con4irti en una de las
crnicas de la 9uerra @i4il espaola ms
importantes # citadas$ # con4irti a &a# Allen
en )lanco de los improperios de la derecha=
.u compromiso con los repu)licanos
espaoles so)re4i4i a la derrota que
sufrieron en 1<*<= @omo consecuencia de
ello$ en marzo de 1<-1 las autoridades
alemanas de la 7rancia ocupada detu4ieron #
encarcelaron al corresponsal= &a# Allen
esta)a all+ en calidad de periodista$ pero
trata)a de organizar la fuga de 4arios
refugiados repu)licanos espaoles #
4oluntarios antifascistas que ha)+an
com)atido en las ,rigadas Anternacionales=
La fama de ser el hom)re que tanto dao
ha)+a ocasionado al E1'rcito re)elde en
Espaa diBcult la tarea de los diplomticos
estadounidenses para conseguir su
li)eracin=
|unto con Henry Buckey, |ay Aen fue uno de os dos corresponsaes
me|or nformados sobre a stuacn en ambos bandos. Isabe de Paenca,
que haba sdo emba|adora penpotencara espaoa en Suza y Fnanda
durante a Guerra Cv, escrb: S me preguntaran qun crea que era e
norteamercano me|or nformado sobre e concto espao, dra sn
vacacn que |ay Aen. A contnuacn pasaba a enumerar una reacn de
otros amgos dstngudos de a Repbca espaoa, entre os que se
encontraban Vncent Sheean, Freda Krchwey y Eot Pau, y concua que
nade ha recopado tan ben a hstora de a guerra espaoa n ha tendo a
msma pacenca para acumuar archvos que |ay Aen
|1|
.
Nacdo en Seatte e 7 de |uo de 1900, |ay Cooke Aen h|o no goz de
una nfanca muy fez. Su madre, |eanne Lynch Aen, mur de tubercuoss
qunce meses despus de que nacera. Como perteneca a a prmera
generacn de nmgrantes randeses, e haba hecho prometer a su esposo
metodsta, |ay Cooke Aen, que educara a sus h|os en e catocsmo. Tras a
muerte de |eanne, a fama de esta quso obtener a custoda de |ay y,
cuando e padre se neg, raptaron a no. Despus de una bataa |udca,
|ay fue devueto a su padre. La posteror amargura de a fama hr
profundamente a |oven |ay y quz nuy en su posteror acttud crtca
haca a Igesa catca. A msmo tempo, a reacn con su padre e
compensaba muy poco a prdda de su madre. Aos ms tarde |ay escrb
acerca de su padre: Cuando era no, no recuerdo habere vsto sobro
|ams. Y, ya sendo aduto, as pocas ocasones en que estbamos |untos se
mostraba agresvo, beba demasado y, aunque yo sempre dsfrut con su
tremenda vtadad y vaor su sncero afecto, sempre me haca sentr
ncmodo
|2|
. |ay no encontr caor n estabdad emocona hasta que
encontr a amor de su vda, Ruth Austn.
Tanto socamente como desde e punto de vsta cronogco, |ay form
parte de a amada generacn perdda estadoundense. Se cas con Ruth
en Woodburn, Oregn, e 7 de septembre de 1924, y dos semanas despus
parteron en dreccn a Franca para pasar a una de me. Durante una
arga estanca en Pars entabaron amstad con Ernest Hemngway. Este avs
a |ay de que estaba a punto de renuncar a su empeo en a ocna de Pars
de .hi#ago ,ail +ribune. |ay soct e puesto y consgu e empeo. Entre
1925 y 1934 ofrec cobertura nformatva de os acontecmentos de Franca,
Bgca, Espaa, Itaa, Austra, Aemana, Poona y os Bacanes. E 16 de
octubre de 1927 nac su h|o Mchae. |ay resda gran parte de tempo en
Gnebra, s ben su nters por os acontecmentos de Espaa se convrt en
una pasn muy absorbente porque, como e deca contnuamente a su
esposa, era e nco pas de Europa occdenta en e que e dea
democrtco tena futuro
|3|
.
En 1930 |ay se trasad por prmera vez a Madrd, donde haba aquado
un apartamento a Constanca de a Mora. |ay, Ruth y su h|o Mchae
acababan de mudarse cuando aparec Constanca para nformares de que,
tras separarse de su mardo, ea y su h|a pequea necestaban e
apartamento, as que tena que pedres que o desao|aran. Para su sorpresa,
|ay y Ruth responderon con amabdad. Constanca record posterormente
e epsodo con certo apuro:
Tena nndad de probemas domstcos que dscutr con m madre. Mentras estaba
en Maga, haba aquado e apartamento a travs de Zenoba a un perodsta
estadoundense, |ay Aen, con su esposa y su h|o pequeo, as que, cuando regres a
Madrd, me encontr a os empapeadores y a os pntores muy atareados preparando e
pso para os estadoundenses. Los Aen esperaban con mpacenca ao|ados en un
hote a que a pntura se secara. Con e corazn en a garganta, fu a haceres una vsta
para rogares que me de|aran dsponer de nuevo de apartamento. Cuando egu, |ay
Aen estaba acostado; enfermo, segn me expc con buen humor. Tena a cocha de
a cama cuberta de perdcos, bros y pape para escrbr a mquna. Su h|o pequeo,
con un pantan argo azu, ocupaba un rncn de a habtacn en e que |ugaba soo a
un |uego muy compcado y sumamente rudoso. La seora Aen, una mu|er |oven y
encantadora, ba de un ado a otro de a habtacn contestando a tefono, buscando
bros para su ncansabe mardo y ponendo orden en medo de una confusn que
vova a reproducrse en e momento en que ea amnoraba sus esfuerzos. Espero que
puedan perdonarme, babuc. Los Aen escucharon m hstora y, a contnuacn, os
tres, ncudo e responsabe no, me aseguraron que no haba nngn probema en
absouto, que caro que yo deba dsponer de m apartamento, que empezaran de
nmedato a buscar otro, que no deba dedcar n un nstante a preocuparme por haber
aterado sus panes. que no mportaba
|4|
.
Fue e prncpo de una sda amstad que brotara de a estrecha
coaboracn para defender a causa de a Repbca durante a Guerra Cv y
aun despus, pero que nazara trstemente con una dscrepanca potca
acerca de a estratega que deba desarroarse para tratar de ayudar a os
refugados espaoes.
Durante sus vstas a Espaa a naes de a dcada de 1920, y ms an
cuando se estabec a en 1930, |ay conoc a una ampa varedad de
potcos espaoes, ncudos os de extrema derecha. Fue un husped
cordamente acogdo en a casa de Madrd de a prncesa Bbesco, poetsa y
novesta (Ezabeth Asquth, h|a de Herbert Henry Asquth, que fue prmer
mnstro brtnco desde 1908 hasta 1916). En 1919, con ventds aos, se
haba casado con e prncpe y dpomtco rumano Antone Bbesco. Mentras
este desempe e cargo de emba|ador en Espaa entre 1927 y 1931, ea
abr un san en e que se reuna a or y nata de a te potca y terara
de Madrd. Antes de a cada de a monarqua, |ay soa encontrarse a con e
prmo de rey Afonso XIII, Afonso de Oreans y Borbn, y con su esposa, a
prncesa Beatrz de Saxe Coburgo Gotha, neta de a rena Vctora. E
prncpe A, que era como e amaban en a fama, era un avador ntrpdo.
Su esposa era prma de a rena consorte de Afonso XIII, Vctora Eugena.
Fue en e san de Bbesco donde |ay conoc a h|o de genera y dctador
Mgue Prmo de Rvera, |os Antono. Pese a a dstanca potca que es
separaba (|os Antono fundara en 1933 a fascsta Faange) mantuveron
reacones cordaes. Me caa ben pese a que detestaba a su gente,
aqueos seortos y seortas de buena fama que a partr de 1934 exhban
en os bares eegantes sus pstoas, a menudo revveres con a cuata
nacarada y e Sagrado Corazn de |ess grabado
|5|
. |os Antono ofrec a
|ay a tma entrevsta que conced poco antes de ser e|ecutado en 1936.
|ay se reun en varas ocasones con |os Cavo Soteo, e drgente
monrquco cuyo asesnato e 13 de |uo de 1936 se utzara para |ustcar
e gope mtar dado cnco das ms tarde, s ben haba sdo preparado con
muchos meses de anteacn. Senta certa smpata por Cavo Soteo porque,
cuando era mnstro de Hacenda durante a dctadura de Prmo, haba tendo
graves probemas a tratar de naconazar a ndustra espaoa de petreo.
Con posterordad, |ay escrb:
Yo o consderaba aguen con mucha aba, bastante ngenoso, de modo que, como
es gco, sus camaradas e acamaban como una mente prvegada (cuaquer mente
pensante pasaba por prvegada en aque entorno). Coneso que senta un poco de
pena por aque tpo a quen e haba estropeado os panes (para ser ms exactos, a
peseta) Deterdng, de She |Henr Whem August Deterdng, presdente de grupo
Roya Dutch/She, apodado e Napoen de Petreo|, entre otros membros de a
hermandad nternacona de petreo, porque se haba atrevdo a crear CAMPSA, e
monopoo de petreo en a poca de Prmo.
Los grandes ggantes nternaconaes de petreo se haban undo para
hacer caer e vaor de a peseta y |ay sea: Yo pensaba que Cavo Soteo
tena que estar cego para no habero prevsto, y recuerdo que en una
ocasn |os Antono me dara a razn con certa amargura
|6|
.
Dado su profundo compromso con a Repbca, obvamente |ay se senta
ms cmodo en a zquerda. A travs de un amgo ntmo, e artsta Lus
Ountana, a quen haba conocdo en Pars, |ay trab amstad con una sere
de socastas destacados entre os que se encontraban e futuro presdente
|uan Negrn y agunos partdaros de Largo Cabaero, Lus Araqustn, |uo
Avarez de Vayo y Rodofo Lops. De hecho, a prncpos de 1931 agunos
deres de Partdo Socasta Espao se haban reundo agunas veces en su
apartamento mentras tramaban cmo derrocar a monarqua
|7|
. A prncpos
de 1934 e reacconaro propetaro de .hi#ago ,ail +ribune, e corone R. R.
McCormck, despd a |ay de perdco porque se haba negado a partcpar
en un pan para contrbur a emnar a un coega veterano a quen
cacaba de un adorno antguo muy caro. Como haca poco tempo que
haba heredado una suma de dnero, |ay empez a recabar nformacn para
escrbr un bro sobre Manue Godoy, e todopoderoso mnstro de Caros IV.
Sn embargo, os acontecmentos potcos e dstraeran muy pronto. Tras as
eeccones de 1933, una coacn de centroderecha acced a poder y se
dspuso a desmantear de nmedato as reformas ntroducdas en os dos
aos y medo anterores. A o argo de 1934 se haban convocado
expresamente una sere de huegas contra o que a zquerda consderaba
que era e prmer paso para apastar a movmento obrero e mponer un
estado corporatvo. La entrada en e goberno de a utraderechsta CEDA e 6
de octubre fue nterpretada por os socastas como e paso sguente. La
respuesta fue una huega genera revouconara.
Durante a represn que sgu, Ountana ev a Negrn, Araqustn,
Avarez de Vayo y Lops, |unto con e drgente mnero asturano Amador
Fernndez, a refugarse desde e 8 hasta e 10 de octubre en e pso que |ay
tena en Madrd, en a cae de Aca. Como consecuenca de o que eran, en
e me|or de os casos, chsmorreos mantenconados o, en e peor, madad
deberada de su vecno, e fervente corresponsa catco de (ew )or*
+imes Wam P. Carney, e 9 de octubre aparec una notca que armaba
que |ay haba sdo detendo, acusado de dar cob|o a membros de comt
revouconaro y, posterormente, berado ba|o a advertenca de que corra
e resgo de ser expusado de Espaa. Dar refugo a comt revouconaro
entraaba muchsmos resgos, y a notca procedente de Carney pona a |ay
en grave pegro. De hecho, haban detendo a |ay |unto con Leand Stowe,
de Herald +ribune, y Edmund Tayor, de .hi#ago +ribune, no porque hubera
esconddo a os socastas, sno porque agunos guardas de asato que
evaban ametraadoras armaban haber recbdo dsparos de un
francotrador ocuto en e edco en e que vva. Tras retener brevemente
a |ay y a sus acompaantes a punta de pstoa, os guardas de asato
aceptaron un whsky con soda y se marcharon. Evdentemente, tenan a
corazonada de que |ay ocutaba a comt revouconaro, porque regresaron
poco despus y e detuveron. Fue berado gracas a a ntervencn de
Caude Bowers, e emba|ador estadoundense. Leand Stowe, de Herald
+ribune, protest ante e drector de (ew )or* +imes porque a hstora de
Carney era parca, fasa y dfamatora
|8|
.
Ms adeante |ay escrb de Carney: En aque momento no saba hasta
qu punto estaba vncuado con e rgano de expresn |esuta 3l ,ebate,
cuyo drector, que uego fue obspo de Maga, haba traba|ado en +he +imes
como becaro (creo que se trata de Ange Herrera; era a emnenca grs de
G Robes). Durante a Guerra Cv, Carney escrbra como un ardente
partdaro de a causa de Franco. En 1934 |ay tena pocos amgos entre os
derechstas que no fueran aqueos que haba conocdo a travs de Ezabeth
Bbesco. G Robes, e drgente de autortaro partdo catco, a
Confederacn Espaoa de Derechas Autnomas, se haba esforzado por
provocar e evantamento de octubre de 1934 con e n de tener una excusa
para apastar a a case traba|adora organzada. Con posterordad, |ay
recordaba: G Robes, un hombreco estrado y mavoo, no era santo de
m devocn. Tampoco yo o era para
|9|
. Como era de esperar, una vez en
e goberno e partdo de G Robes, |ay fue detendo de nuevo, un par de
semanas ms tarde, como consecuenca de un reporta|e sobre a represn
en Asturas que haba escrto para e .hi#ago ,ail (ews. Segn e
emba|ador estadoundense, Caude Bowers, e matera sobre as atrocdades
de Asturas se o haba proporconado Indaeco Preto. Despus de recbr
amenazas de a poca, |ay fue puesto de nuevo en bertad. Entretanto
haban detendo a Ountana, y |ay tom parte con Hemngway en as
tentatvas de consegur apoyos para una campaa estadoundense con e n
de que e beraran. E epsodo fortaec an ms a estrecha amstad de |ay
con Lus Ountana
|10|
.
En 1935 |ay archv e proyecto de Godoy, como hara con varos bros
tras haberos empezado. Eo se deba en gran medda a que era un
perfecconsta nato, aunque su amgo |ohn Whtaker armaba que su fata de
productvdad se deba a que era cas tan perezoso como yo e guamente
tmdo cuando estaba en compaa de as musas
|11|
. |ay empez a traba|ar
en un bro sobre a Segunda Repbca, ttuado provsonamente Re$olt.
Como ba a centrarse en a ucha agrara de sur, ev a vvr a Ruth a
Torremonos, que en aque entonces era todava una dca adea de
pescadores que conservaba a beeza natura de tora occdenta de
Maga. Fueron soos, porque Ruth y haban decddo que queran que
Mchae se educara en Estados Undos; a naes de verano de 1934, ea
haba reazado un fugaz va|e para evaro con su fama a Oregn
|12|
. |ay
traba|aba ahora a menos en dos bros: uno sobre Godoy y otro sobre a
Repbca espaoa. Su rutna dara conssta en escrbr de as sete a as
doce y meda, para despus r con Ruth a a paya. Coman a as dos, tras o
cua daban un paseo y despus escrba hasta a hora de a cena, a as
ocho de a tarde. A medados de febrero |ay escrb a Caude Bowers para
nvtares a y a su esposa a r a pasar unos das; pero antes de que aqueo
se concretara, Ruth tuvo que regresar a Estados Undos porque Mchae se
haba puesto gravemente enfermo. |ay pas parte de a prmavera de 1936
va|ando por Extremadura para recopar matera para su bro sobre e
probema agraro, acompaado por Lous Fscher durante parte de tempo
|13|
.
Cuando posterormente vov a vstar Bada|oz ba|o a ocupacn de os
franqustas, en agosto de 1936, |ay Aen record: He estado a cuatro
veces desde e ao pasado para evar a cabo una nvestgacn para un bro
sobre e que estoy traba|ando y tratar de estudar a apcacn de a reforma
agrara que podra haber savado a a Repbca espaoa; una repbca que,
con ndependenca de o que sea, do a Espaa escueas y esperanza, ambas
desconocdas en e pas durante sgos
|14|
.
En a prmavera de 1936, |ay qued profundamente mpresonado por o
que vo y, a regresar a Madrd, se reun con Negrn para anazaro. En una
carta de 1945 drgda a entonces presdente en e exo rememoraba:
Recuerdo muy vvamente una conversacn que mantuve contgo una noche cuando
regres de Extremadura tras una gra con Lous F. y Demetro. Recuerdo haberte dcho
o mpresonado que estaba por a rresponsabdad de os socastas de Madrd (de
agunos de eos), por su absouta fata de sensbdad ante a readad de a stuacn
en e campo . Y recuerdo tu reaccn. Segn pareca, pensabas que yo suscrba a
postura de Pach. Te mostraste compacdo a descubrr que no era as
|15|
.
Demetro era Demetro Degado de Torres, un amgo ntmo de Negrn
que, durante a Guerra Cv espaoa, sera subsecretaro de Economa en e
Mnstero de Hacenda con responsabdades sobre a adquscn de
matera de guerra y sobre a gestn de os fondos repubcanos en e
extran|ero, ncudas as transferencas de oro a Rusa. E Pach era Lus
Araqustn, e prncpa portavoz y asesor de presdente de partdo,
Francsco Largo Cabaero.
Esta carta de 1945 reveaba no soo a estrecha reacn de amstad de
|ay con Negrn, sno tambn o ben nformado que estaba sobre a potca
nterna de Partdo Socasta Espao. En a prmavera de 1934, e PSOE
estaba profundamente dvddo entre os partdaros de Largo Cabaero y os
de Indaeco Preto. Largo Cabaero, decepconado por os mtes de a
reforma apcada durante os aos de coacn de goberno entre
repubcanos y socastas (desde 1931 hasta 1933), haba adoptado una
postura revouconara, a menos en trmnos retrcos. A partr de mayo de
1934, y a travs de su revsta terca /e$iat%n, Araqustn, que haba
presencado e ascenso de nazsmo durante su poca de emba|ador espao
en Bern, haba fomentado a oposcn de Largo Cabaero a coaborar con
os repubcanos beraes. Aunque haban convencdo a Largo Cabaero para
que aceptara a necesdad de una coacn eectora ba|o a forma de un
frente popuar, este se opona con rmeza a coaborar en e goberno con os
repubcanos y sabote a oportundad de Preto de formar un gabnete
repubcano y socasta a medados de mayo de 1936. Segn Negrn, aqueo
debt fatdcamente a goberno de Frente Popuar y mn a posbdad de
mpedr un evantamento mtar
|16|
.
Lo que |ay percb en a exposva stuacn soca de Extremadura en a
prmavera de 1936 e convenc de a necesdad de que hubera un goberno
o sucentemente rme como para mpantar una rgurosa reforma agrara.
Decenas de mes de campesnos ansosos de terra que vvan en a msera
se enfrentaban a unos terratenentes ntransgentes decddos a no ceder
nada. |ay, caro est, era amgo de Araqustn (de ah a suposcn de
Negrn de que apoyaba e punto de vsta de Largo Cabaero), pero era capaz
de comprender que a decsn de debtar a goberno a tempo que se
anzaba una retrca revouconara hueca era una rresponsabdad
pegrosa. Cuando Largo Cabaero fue cesado como presdente en mayo de
1937, un rencoroso Araqustn, que esperaba ser nombrado mnstro de
Estado, ovd su pasado revouconaro, adopt un antcomunsmo fervente
y se convrt en un crtco feroz de Negrn. A esto haca referenca |ay
cuando en su carta a Negrn comentaba: |ams anzara un ataque fronta
contra e Pach, pese a todas as depravacones que ha dcho de aguno de
nosotros, pero todava estoy convencdo y armo en pbco a
rresponsabdad de a gente de Cabaero durante aquea prmavera
|17|
.
Cuando e E|rcto rebede espao se az a noche de 17 a 18 de |uo
de 1936, |ay todava vva en Torremonos. En aque momento estaba soo,
puesto que Ruth segua en Estados Undos desde febrero con su h|o Mchae.
Tan pronto como |ay se enter de a notca de gope part haca Gbratar.
Sencamente quera egar a Gbratar para averguar qu suceda y
presentarme ante e (ews .hroni#le, de Londres, que me haba peddo que
nformara para eos en e caso de que se produ|era a anuncada reben.
A da sguente, se nform de que |ay Aen haba muerto a manos de
E|rcto repubcano en un corte de carretera no muy e|os de Gbratar. Aos
ms tarde recordaba: Top con agunos combates en La Lnea, estuve a un
peo de que me mataran (acanzaron a m chfer en e hombro y a da
sguente haba 68 agu|eros de baa en e coche). S hubera magnado
seme|antes probemas, habra sdo ms prudente. Su h|o recordaba a
angusta de su madre y a suya propa durante as horas transcurrdas entre
a ectura de as notcas en e perdco de Seatte y e momento en que,
antes de que anochecera, se enteraron de que se deca que estaba en
Gbratar sano y savo:
M padre haba aquado a musna con chfer de un rco e ba de Torremonos a
Gbratar. Un escuadrn de sodados repubcanos muy nervosos abr fuego. Mataron a
chfer, que sa despeddo a a cae de|ando un charco de sangre. M padre sa
tambn despeddo y cay sobre a sangre de chfer. Los sodados creyeron que
tambn estaba muerto y se marcharon. Luego m padre se march arrastrndose y se
puso a savo en Gbratar. A todos nos pareca una rona terrbe que un defensor de a
Repbca como |ay pudera ser a prmera ba|a extran|era de a Guerra Cv
|18|
.
En e transcurso de a guerra, entre os muchos despachos envados por
|ay Aen se encuentran, |unto con os reporta|es de Maro Neves sobre a
matanza de Bada|oz y e de George Steer sobre e bombardeo de Guernca,
tres de os artcuos ms mportantes y ctados de os escrtos durante a
contenda. Se trataba de una entrevsta excusva con Franco en Tetun
reazada e 27 de |uo de 1936, de su propa versn de os das posterores
a a toma de Bada|oz por parte de os naconastas y de a tma entrevsta
concedda por |os Antono Prmo de Rvera, a punto de ser e|ecutado.
La entrevsta de |ay Aen con Franco fue a prmera que conced e futuro
drgente de os rebedes a un corresponsa extran|ero. Despus de que e
cuarte genera de os rebedes en Agecras e hubera denegado un
savoconducto para entrar en e Marruecos espao, e mando de Franco se
puso en contacto con y e d|o que atravesara e estrecho de Gbratar y
fuera a Tetun. Una vez en a mansn de Ato Comsonado tras una travesa
pegrosa, fue conducdo namente ante Franco, otro enano que acabara
gobernando. Tanto su optmsmo como su nexbe determnacn
quedaron de manesto en aquea hstrca entrevsta que conced a |ay
Aen. Cuando e pregunt durante cunto tempo se proongaran as
matanzas ahora que e gope haba fracasado, Franco contest: No puede
haber nngn acuerdo, nnguna tregua. Contnuar preparando m avance
haca Madrd. Avanzar. Tomar a capta. Savar a Espaa de marxsmo a
cuaquer preco . Pronto, muy pronto, ms tropas habrn paccado e pas
y enseguda todo esto parecer soo un ma sueo. Cuando Aen repc:
Sgnca eso que tendr que fusar a meda Espaa?, un Franco sonrente
respond: He dcho a cuaquer preco
|19|
. En e transcurso de a entrevsta,
|ay repar en que sobre e escrtoro de Franco haba varos e|empares de
:ulletin de /03ntente 1nternationale #ontre la +roisiMme 1nternationale, una
pubcacn ferozmente antsemta y antbochevque que ensazaba os
ogros de fascsmo y as dctaduras mtares como bauartes contra e
comunsmo. La Entente era una organzacn de utraderecha que mantena
estrechas reacones con e Antkomntern, una organzacn drgda desde e
Mnstero de Informacn de |osef Goebbes. Franco se os ense a |ay y e
coment o vaosos que e parecan
|20|
.
Para escrbr e reporta|e eaborado desde Bada|oz fue necesaro mucho
ms vaor que e que e haba conducdo a nteror de a guarda de a besta
que era e cuarte genera de Franco. Haba estado en Lsboa reunendo
nformacn, no sn correr resgos, acerca de a entrega de ochocentas
toneadas de matera bco para Franco que se cargaron drectamente
desde e buque aemn @amerun en vagones de ferrocarr ba|o a
supervsn de ocaes espaoes
|21|
. A or habar de a matanza de Bada|oz
part para ndagar por s msmo. En una cudad en a que as fuerzas de
ocupacn, compuestas por egonaros y mercenaros moros, mataban y
torturaban a dscrecn, deambu vaentemente y de ncgnto recabando
nformacn para un extenso artcuo que ha superado con creces a prueba
de tempo. Lo que escrb acerca de Bada|oz do pe a que |ay fuera
vpendado durante os aos posterores. Y o que es ms mportante: o que
vo ba a obsesonare durante e resto de su vda. Ventcnco aos despus,
en una carta drgda a Lous Fscher recordaba que, cuando regres a a
cudad portuguesa de Evas tras cruzar a frontera, me repugnaba pensar
squera en o que haba vsto y odo a na de a mpeza. S no recuerdo
ma, pas un par de das en a cudad antes de hacer acopo de vaor para
sentarme a narraro
|22|
. Tambn era un reato tpco de a humandad y e
compromso tco de aque hombre, rasgos que quedaban de manesto
desde os prmeros prrafos, escrtos ba|o e caor sofocante de pato de a
Penso Centra de a Rua dos Choes de Evas. Vae a pena reproducro en
su totadad.
Evas, Portuga, 25 de agosto de 1936
Esta es a hstora ms doorosa que me ha tocado abordar |ams: a escrbo a as
cuatro de a maana, enfermo de cuerpo y ama, en e hedondo pato de a Penso
Centra, stuada en una de as snuosas caes bancas de esta empnada cudad
fortcada. |ams podra vover a encontrar a Penso Centra, y nunca desear hacero.
Vengo de Bada|oz, que se encuentra a pocos kmetros de aqu, en Espaa. He
subdo a te|ado para vover a vsta haca a. Haba un ncendo. Estn quemando
cuerpos. Cuatro m hombres y mu|eres han muerto en Bada|oz desde que os
egonaros extran|eros y os moros rebedes de genera Francsco Franco sataron por
encma de os cuerpos de sus propos camaradas muertos para atravesar as muraas
tantas veces maceradas en sangre.
He tratado de dormr. Pero no se puede dormr sobre una cama suca e rreguar en
una habtacn cuya temperatura es a de un bao turco, mentras os mosqutos y as
chnches te torturan y mentras os recuerdos de o que has vsto te torturan an ms,
con e oor de a sangre en e peo y con una mu|er soozando en a habtacn de a
ado.
-Ou e pasa? -e pregunt a somnoento pasano que ronda por e ugar
hacendo guarda nocturna.
-Es espaoa. Vno pensando que su mardo haba escapado de Bada|oz.
-Bueno, y o consgu?
-S -d|o, y me mr sn estar seguro de s deba contnuar-. S, pero o devoveron
a. Lo han fusado esta maana.
-Pero qunes o devoveron? -Yo o saba, pero pregunt de todos modos.
-Nuestra poca nternacona.
Ya haba vsto antes a vergenza y a ndgnacn en unos o|os humanos, pero nunca
as. Y, de repente, este adormado y sudoroso ser, cuya mera presenca haba supuesto
un sufrmento aaddo, adopt e gesto de dgndad y nobeza que sente un buen perro
y que os seres humanos muchas veces no tenen.
Le de|. Ba| a mugrento pato, con os poos, os cone|os y os cerdos, para escrbr
esto y sacudrmeo de encma.
Empezar por e prncpo. Haba odo rumores nefastos en Lsboa. A todos se
espan unos a otros. Cuando sa de hote a as cuatro de a tarde de 23 de agosto, d|e
que ba a Estor a probar suerte en a rueta. Agunas personas tomaron nota y espero
que dsfrutaran de aquea noche en Estor.
Sn embargo, fu a a paza de Roco. Tom e prmer tax. D varas vuetas en y,
namente, recog a un amgo portugus que sabe moverse en este medo. Fumos a
transbordador que cruza e Ta|o. Una vez en a otra ora, e d|mos a conductor: A
Evas. Nos mr un tanto sorprenddo. Evas estaba a 250 kmetros. Cruzamos como
un rayo un encantador pas de conas arenosas, acornoques, campesnos con as
patas argas y mu|eres con bombn. Cuando submos a montaa para entrar en Evas
eran as ocho y meda en punto, nade abr |ams os pestos. Pero ahora Evas
conoce a humacn.
Atravesamos un estrecho portn banco. Parece que fue hace aos. Desde entonces
he estado un tempo en Bada|oz. Creo que fu e prmer reportero que puso e pe a sn
savoconducto y sn e nevtabe pastoreo de os rebedes; fu sn duda e prmer
reportero que ba sabendo o que buscaba.
Conozco Bada|oz. He estado a cuatro veces desde e ao pasado para evar a cabo
una nvestgacn para un bro sobre e que estoy traba|ando y tratar de estudar a
apcacn de a reforma agrara que podra haber savado a a Repbca espaoa; una
repbca que, con ndependenca de o que sea, do a Espaa escueas y esperanza,
ambas desconocdas en e pas durante sgos.
Han pasado nueve das desde que Bada|oz cay, e 14 de agosto. Los e|rctos
rebedes haban segudo avanzando (para sufrr una desagradabe derrota en Meden,
s ms nformacones son correctas, y a veces o son) y os reporteros, a os que daban
de comer en a mano y tenan estrechamente vgados, haban avanzado tras su estea.
Nueve das es mucho tempo para e oco perodstco; Bada|oz ya es agua pasada,
pero tambn es uno de esos fatdcos ugares cuya verdad acerca de msmo no sadr
a a uz muy pronto. De modo que a m no me mportaba egar nueve das tarde s a m
perdco tampoco e mportaba.
Empezamos a escuchar a verdad antes de sar de coche. Dos vendedores
ambuantes portugueses que estaban en a puerta de hote conocan a m amgo. Como
sempre, Portuga est en vsperas de una revoucn. La gente pareca saber qunes
eran os otros. Esa es a razn por a que ev a m amgo.
Murmuraron ago. Este era e baance na: mares de mcanos y mcanas
repubcanos, socastas y comunstas fueron masacrados tras a cada de Bada|oz por
e deto de defender su Repbca contra e ataque de os generaes y os
terratenentes.
Desde entonces, han sdo fusados entre cncuenta y cen cada da. Los moros y os
egonaros extran|eros se dedcan a saqueo. Pero o peor de todo es que a Poca
Internacona portuguesa, desaando a costumbre nternacona, est devovendo a
os refugados repubcanos, de vente en vente, y de cen en cen a una muerte segura
a manos de os peotones de fusamento rebedes.
Hoy msmo |23 de agosto| eg aqu un coche enarboando a bandera ro|a y
amara de os rebedes. En va|aban tres faangstas (fascstas). Iban acompaados
de un tenente portugus. Se dvderon entre as cae|ueas para egar a hospta
donde se encontraba e seor Granado, gobernador cv de a Repbca en Bada|oz. E
seor Granado, |unto con e mando de E|rcto, e corone Pugdengoa, abandonaron a
mca ea dos das antes de a cada de Bada|oz.
Los fascstas suberon as escaeras correndo, atravesaron un paso a toda prsa con
as armas desenfundadas y entraron en a habtacn de gobernador. Este estaba fuera
de s ante e horror de o suceddo. E drector de hospta, e doctor Pabgeno, se arro|
sobre su ndefenso pacente y pd ayuda a grtos. As sav una vda.
E da anteror, e acade de Bada|oz, Madroero, y e dputado socasta Ncos de
Pabo fueron entregados a os rebedes. E martes, se escot a cuarenta refugados
repubcanos hasta a frontera espaoa. Trenta y dos fueron fusados a a maana
sguente. Cuatrocentos hombres, mu|eres y nos fueron escotados por a cabaera
para cruzar e puesto fronterzo de Caa hasta egar a as neas espaoas. De eos
fueron e|ecutados cerca de trescentos.
Vovmos a subr a coche y fumos a Campo Maor, que se encuentra a soo sete
kmetros de Bada|oz, en e ado portugus. Un poca de aduanas paranchn nos d|o:
-Caro que vovemos a entregaros. Son pegrosos para nosotros. No podemos tener
a ro|os en Portuga en un momento como este.
-Y qu hay de derecho de aso?
-Bueno -d|o-, Bada|oz pde a extradcn.
-No hay extradcn para detos potcos.
-Se est hacendo en toda a frontera, de arrba aba|o, sguendo rdenes de Lsboa
-d|o con begeranca.
Nos fumos. Vovmos en coche a Evas. Encontr a portugueses como ese y muy
dstntos, buenos amgos.
-Oueres r a Bada|oz? -preguntaban.
-No -es deca-, porque os portugueses dcen que a frontera est cerrada y me
cogaran.
Tena otra razn. A os rebedes no es gustan os reporteros que ven ambos bandos.
Pero me ofreceron evarme y vover a traerme sn compcacones. De manera que
partmos. De repente nos samos de a carretera para cruzar un puente que,
atravesando e ro Guadana, conduce a a cudad en a que os sodados de Wengton
hceron estragos en as guerras pennsuares, donde ahora sucede otra trageda.
Estbamos en Espaa. Conocan a ms amgos. La persona adcona que ba en e
coche (yo) pasaba nadvertda. No nos detuveron.
Fumos en coche drectos hasta a paza. Anoto: La catedra est ntacta. Pero no,
no o est; a rodeara veo a mtad de una gran torre cuadrada destruda.
-Los ro|os tenan a ametraadoras y nuestra artera se vo obgada a abrr fuego
-d|eron ms amgos.
Aqu hubo ayer un fusamento ceremona, smbco. Sete repubcanos destacados
de Frente Popuar (eaes), fusados con banda de msca y todo deante de tres m
personas. Para demostrar que os generaes rebedes no fusaban soo a traba|adores y
campesnos. No hay que dar muestras de favortsmo entre os membros de Frente
Popuar.
Nos detuvmos en a esquna de a angosta cae de San |uan, demasado estrecha
para poder crcuar en coche. A travs de ea huan os mcanos eaes para refugarse
en una fortaeza musumana que hay en una montaa cuando os descendentes de
quenes a construyeron atravesaron a Puerta de a Trndad. Fueron apresados por
egonaros que suban desde a puerta por e ro y dsparaban andanadas a as esqunas
de a cae. Todas as dems tendas parecan destrozadas. Los conqustadores o
saqueaban todo a su paso. Los portugueses evan toda esta semana en Bada|oz
comprando reo|es y |oyas prctcamente regaados. La mayor parte de as tendas
pertenecen a os de derechas.
-Es e mpuesto de guerra que pagan por savarse -me d|o un oca rebede en
tono sero.
A na de a cae de San |uan se vean os nmensos contornos de a fortaeza de
aczar. De a fueron expusados con botes de humo y posterormente abatdos os
defensores de a cudad que buscaban refugo en a torre de Espantaperros. Pasamos
por una gran tenda de comestbes que pareca haber sufrdo un terremoto.
-La Campana -d|eron ms amgos-. Perteneca a don Marano, un destacado
azasta (partdaro de Manue Azaa, presdente de Espaa). Fue saqueada ayer
despus de que Marano fuera fusado.
Pasamos en coche |unto a a ocna de a reforma agrara, donde v en |uno a
ngenero |efe, |orge Monto|o, repartendo terra y despertando, como era gco, e odo
de os terratenentes y, como era un tcnco que obedeca estrctamente os cnones de
a |ustca burguesa, tambn a enemstad de os socastas. Haba tomado as armas en
defensa de a Repbca, as que.
De repente vmos a dos faangstas dar e ato a un compatrota atado que evaba un
busn de traba|o. Le su|etaron mentras un tercero e arrancaba a camsa y de|aba a
desnudo su hombro derecho. Podan verse as marcas moradas y azuadas de a cuata
de un re. Se vean ncuso despus de una semana. E nforme era desfavorabe. A a
paza de toros con .
Recorrmos en coche e exteror de as muraas hasta a paza en cuestn. Sus
muros de arensca se asomaban a frt vae de Guadana. Es una bonta paza de yeso
banco y adro ro|o. Aqu v una vez a torero |uan Bemonte en a vspera de a corrda,
una noche como esta, cuando fue a ver encerrar os toros. Esa noche tambn
encerraban e forra|e para e espectcuo de maana. Heras de hombres, con os
brazos a are.
Eran |venes, en su mayora campesnos con camsas azues, mecncos con mono.
Los ro|os. Sguen detenendo a gente. A as cuatro en punto de a maana son
arro|ados a ruedo por a puerta por a que sae e paseo de a corrda. A es
esperaban as ametraadoras.
Despus de a prmera noche se deca que a sangre ba a acanzar un pamo de
atura a otro ado de cae|n. No o dudo. M ochocentos hombres -haba tambn
mu|eres- fueron acrbados a en unas doce horas. En m ochocentos cuerpos hay
ms sangre de o que uno pueda magnar.
En una corrda, cuando a era o agn nfortunado cabao sangra en abundanca,
saen os monosabos y esparcen arena mpa. Pero en as tardes caurosas se puede
oer a sangre. Resuta muy toncante.
Nos detuveron en a puerta prncpa de a paza, y ms amgos habaron con os
faangstas. Era una noche caurosa. Oa a ago. No soy capaz de descrbro y no o
descrbr. Los monosabos tendrn mucho traba|o que hacer para vover a de|ar
presentabe esta paza para a matanza rtua de una corrda. Por o que a m respecta,
se acabaron as corrdas de toros; para sempre.
Legamos a a Puerta de a Trndad atravesando aqueas fortcacones en otro
momento nvunerabes. La una respandeca. Hace una semana un batan de 280
egonaros entr a asato. Ventds vven para contar a hstora de cmo sataron
sobre sus muertos y, con granadas de mano y cuchos, acaaron aqueas dos
ametraadoras asesnas. Dnde estaban os avones de goberno? Ese es uno de os
msteros. Se avecna un terremoto en Madrd.
Vovmos en coche a a cudad y pasamos por deante de a exceente escuea nueva
y e nsttuto de saud de a Repbca. Los hombres que os construyeron estn muertos,
fusados por ro|os porque trataron de defenderos.
Dobamos una esquna.
-Hasta ayer aqu haba un charco ennegrecdo de sangre -d|eron ms amgos-.
Todos os mtares eaes fueron fusados aqu y sus cuerpos fueron expuestos durante
das para dar e|empo.
Les d|eron que saeran, de modo que se apresuraron a abandonar a casa para
recbr a os conqustadores, pero os abateron y saquearon sus casas. Los moros no
tenan favortsmos. Vueta a a paza. Durante as e|ecucones, Maro Pres enoquec.
Haba tratado de savar a una hermosa |oven de qunce aos capturada con un fus en
as manos. E moro fue categrco. Maro presenc su fusamento. Ahora est ba|o
tratamento mdco en Lsboa.
S que en e otro bando hay horror en abundanca. Amendra Le|o, de derechas, fue
apaeada, rocada con gasona y quemada vva |si#.|. Conozco a gente que vo cuerpos
carbonzados. Lo s. Conozco a centenares e ncuso a mares de personas nocentes
muertas a manos de masas vengatvas. Pero s qun fue e que se evant para savar
a Espaa y evant as a as masas en una defensa que es tan sava|e como vaerosa.
De todos modos, estoy nformando sobre Bada|oz. Durante e asedo aqu fueron
e|ecutados a daro una docena o ms de derechstas. Sn embargo, de vueta en Evas,
en e casno, pregunto con dpomaca:
-Cuando os ro|os quemaron a crce, cuntos mureron?
-Pero s eos no quemaron a crce.
Yo haba edo en a prensa de Lsboa y de Seva que o haban hecho.
-No, os hermanos Pa o mpderon.
Conoca a Lus y Caros Pa, unos |venes rcos y de buena fama que tenan e
me|or taer de sudoeste de Espaa. Eran socastas porque decan que e Partdo
Socasta era e nco nstrumento que poda quebrantar e poder de os seores
feudaes de Espaa.
-Apacaron a a muttud que quera quemar a os trescentos derechstas de a
crce |usto antes de que entraran os moros dcndoes que eos ban a morr en
defensa de nuestra Repbca, pero que no eran unos asesnos. Eos msmos fueron os
que abreron as puertas para que a gente escapara.
-Ou es suced a os hermanos Pa?
-Fusados.
-Por qu?
No hubo respuesta.
No hay nnguna respuesta. A todas esas personas se es podra haber permtdo hur
a Portuga, a cnco kmetros, pero no se es permt.
O a genera Ouepo de Lano anuncar en a rado que se haba tomado Barcarrota y
que se haba dspensado rgurosa |ustca a os ro|os de a. Conozco Barcarrota. A
pregunt a os campesnos en |uno s, ahora que es estaban entregando terras, seran
captastas.
-No -d|eron ndgnados.
-Por qu?
-Porque soo nos entregan o sucente para nuestro propo uso, no o bastante para
poder expotar a otros.
-Pero es suya.
-Por supuesto.
-Ou e pden ahora a a Repbca?
-Dnero para semas. Y escueas.
En aque momento pens: Oue Dos se apade de todo aque que trate de mpedr
esto.
Me equvocaba. O no? Aqu, en e casno, que sobre todo frecuentan os
terratenentes y os comercantes adnerados, me aventur a preguntar cu era a
stuacn antes de a reben.
-Terrbe. Los campesnos ganaban doce pesetas por una |ornada de sete horas y
nade poda pagaro.
Eso es verdad. Era ms de o que a terra poda proporconar. Pero antes ganaban
entre dos y tres pesetas de so a so. Vente espaoes con cntas ro|as y amaras en os
o|aes se sentaron en e casno y, por e mero hecho de que estuveran a, supuse que
no tenan a sensacn de que Franco hubera puesto todava a Espaa o bastante a
savo.
En as caes nundadas de uz de una haba un aroma a |azmn, pero tena otro oor
metdo en a narz. Duce, demasado duce y espantoso.
A pe de a cona, en a paza banca, |unto a una fuente, un |oven recostado contra
e muro con os pes cruzados tocaba a gutarra y un cantante entonaba una
enternecedora cancn de amor portuguesa.
En |uno, en Bada|oz os |venes todava cantaban a pe de os bacones. Pasar
mucho tempo hasta que vuevan a hacero.
De repente, rrump un coche en a paza con una bandera ro|a y amara. Nos
detuvmos. Los vendedores se acercaron a nosotros.
-Estn regstrando e hote.
-A qun buscan?
-No o s.
En cuanto se haga de da nos remos. La gente que pregunta no es ben recbda
cerca de esta frontera, s es que puede amrsee frontera
|23|
.
|ay podra haber esperado ganar un Premo Putzer por un artcuo tan
mportante, pero su |efe, e corone McCormck, propetaro de .hi#ago ,ail
+ribune, se neg a presentaro. De hecho, este y otros artcuos convenceron
a corone de que |ay era demasado zquerdsta y, en octubre de 1936, e
despd otra vez |unto con os dems membros beraes de a panta de
perdco en e extran|ero
|24|
. E artcuo ndgn a a |erarqua catca
estadoundense, que trataba de presentar a Franco y a os rebedes como
santos cruzados. Por consguente, |ay fue atacado aegando que en readad
no estuvo presente durante a matanza. E padre |oseph F. Thornng, de
Mount St. Marys Coege, un hombre que acabara convrtendo en un
negoco e poner en entredcho a credbdad de |ay, armaba que a
masacre no era ms que una hstora absurda. En un paneto escrb:
No se debe prestar atencn a reato de seor |ay Aen por cuanto
msmo reconoce que eg ocho das despus. Pero, por e contraro,
Thornng no tena dcutad aguna en creer certa a armacn estud a
fondo esa cuestn y qued satsfecho porque nngn ro|o de os renddos en
Bada|os |si#.| fue fusado de Francs McCuagh, que estuvo en a cudad
dez semanas despus de que os cuerpos huberan sdo retrados
|25|
. E reato
de |ay aporta nndad de detaes de o que s saba, de o que vo en
Portuga entre os refugados aterrorzados, de os cadveres de cementero,
de as entrevstas con os franqustas. Lo que tena que decr, en cuaquer
caso, vene avaado por e otro gran testmono presenca, e de Maro
Neves, que e 15 de agosto escrb sobre as escenas de horror y
devastacn que haba presencado. Tambn est respadado por
especastas posterores.
Herbert Southworth expc dos errores que haba en e despacho mpreso
sobre a matanza de Bada|oz:
Se env desde una ocna de tegrafo de Tnger. En determnado ugar se dce, ta
como se pubc: S que en e otro bando hay horror en abundanca. Amendra Le|o, de
derechas, fue apaeada, rocada con gasona y quemada vva. Obvamente, |ay Aen
teegra ago parecdo a o sguente: ALMENDRALE|ODERECHISTA APALEADO., o cua e
teegrasta debera haber nterpretado de sguente modo: Un derechsta de
Amendrae|o fue apaeado. En otro ugar de este artcuo |ay se refera a corresponsa
portugus Maro Neves. Este nombre fue tergversado en a transmsn y se pubc en
e .hi#ago ,ail +ribune como Maro Pres, y ha segudo amndosee as a menos en
cnco ocasones posterores en dferentes antoogas. Toda nformacn perodstca que
se transmta tcncamente medante tegrafo, tefono, rado, etctera, eva
ncorporada a posbdad de que haya errores, y debera tenerse en cuenta este hecho
cuando se utzan os despachos perodstcos como fuentes hstrcas
|26|
.
E 16 de septembre de 1936 |ay Aen eg a Madrd procedente de
Gbratar y pas a tarde con Lester Zhren ntercambando ancdotas sobre
as dcutades de os corresponsaes extran|eros en e sur, controado por os
rebedes. A contnuacn se reun con Lous Fscher y e hab de o que
haba vsto en Bada|oz. Fscher recordaba: Vstamos Bada|oz |untos e
pasado mes de abr en un va|e en coche por toda Espaa para estudar a
reforma agrara de Azaa. |ay e d|o que, cuando entr en a paza de toros,
vo a arena cuberta por una capa de qunce centmetros de espesor de
sangre humana negra y reseca. Todos os hogares de esta ocadad oraban
a agn membro o parente. La pobacn tena un aspecto gubre y
sombro. No mraba a nade a os o|os. |ay traa notcas de que, una vez
que as coumnas de Yage haban empezado a avanzar haca Madrd, as
operacones de mpeza a sur de Bada|oz se haban emprenddo de forma
concenzuda y haban mpuesto su preco a a pequea cudad de Barcarrota,
donde en abr asstmos a un mtn socasta
|27|
.
Tras comentar que |ay haba demostrado ser en neas generaes e
perodsta me|or nformado de Espaa, su amgo y coega |ohn Whtaker
apuntaba o sguente respecto a su nforme hstrco: Su hstora fue
negada y , vpendado de un extremo a otro de Estados Undos por
portavoces a suedo
|28|
. Podramos encontrar un curoso y quz
representatvo e|empo de despreco en una carta absoutamente nexacta
de padre Thomas V. Shannon drgda a drector de a revsta catca
neoyorquna +he +ablet:
Naturamente, como todos os escrtores estadoundenses en e extran|ero -
Duranty, Gunther, Farson-, era de tendenca bastante zquerdsta. Por ncongruente
que parezca, Aen representaba a perdco ms conservador que haba en e pas, por
no cacaro de reacconaro. En certo modo era un perodsta ndependente. E
corone McCormck de +ribune o encontr en Europa: no o haban envado desde aqu.
Fue despeddo en una ocasn debdo a unas voentas protestas de Notre Dame, y en
una segunda ocasn tras recbrse que|as de otra fuente. A pesar de todo, no o de|.
Shannon armaba que |ay Aen nac y se educ como catco hasta os
nueve aos y que, por tanto, consderaba que su poscn potca posteror
era una tracn:
En Madrd cay con Azaa y su panda. Estaba francamente comprometdo con
aque rgmen, y sus escrtos o ree|aban. Aprob con |bo a expropacn y se
deet partcuarmente con e sufrmento de os |esutas. Le hncharon de toda case de
nformacn sobre a rqueza de os |esutas, basada en habaduras. No e mpreson o
ms mnmo e pa|e y a subversn de Maga o Madrd. Escrba todo esto para
cuaquer perdco estadoundense que admtera su porquera. Despus de a reben
de 1936 se vov cada vez ms voento, y mucho antes de Bada|oz ya haba de|ado
que su magnacn se amotnara. Acab sendo un partdsta amargado. La transcn
no fue dfc. Ya tena certa predsposcn haca e partdsmo hace cnco aos cuando
o v en Madrd
|29|
.
Las duras crtcas a |ay pronuncadas por Shannon se dfunderon de
forma generazada. Formaba parte de un esfuerzo orquestado por a
|erarqua catca para desprestgar a quenes apoyaran a a Repbca
espaoa
|30|
. A |ay e eg namente un e|empar de a nfama. E ataque
pbco contra |ay fue desarroado por |oseph F. Thornng, uno de os
propagandstas ms ncansabes de Franco en Estados Undos. Era curoso
que Thornng fuera e eegdo para derar a campaa contra |ay, puesto que
no tena nngn conocmento prevo de Espaa. Posterormente, |ay
recordaba: E doctor |oseph Thornng aparec de no s dnde, en un
prncpo con a marca de |esuta detrs de nombre. Aquea categora
desaparec ms adeante por razones que nunca me quedaron caras,
aunque o ago sobre una herenca. La pobreza, a castdad y a obedenca
no parecan ser apcabes a , a menos no as dos prmeras, y s de o que
habo
|31|
. En 1938, a enterarse de que |ay se dspona a escrbr con ms
detae sobre o que haba suceddo en Bada|oz, Thornng escrb con sorna:
E mero hecho de que decocho meses despus de su prmera tentatva e
parezca necesaro vover a hacero, ndca que su reato orgna no
mpreson a os ectores ms reexvos. La desgracada verdad (para e
seor Aen) es que, habendo egado ocho das tarde, perd e barco.
Empear as habaduras como prueba es un trste sucedneo. E reato de
propo Thornng se basaba en e bro de comandante McNe-Moss, que
|ams estuvo a
|32|
. E xto de a campaa catca puede ponderarse con e
hecho de que en a prensa oca estadoundense apareceran referencas a
|ay Aen, e bochevque y armacones de que sus escrtos e reportaban
ngentes sumas de oro de Mosc
|33|
.
Aunque quz e artcuo de Bada|oz sea e egado ms mportante de
Aen, tambn fue notabe su actuacn a consegur, e da 3 de octubre de
1936, a tma entrevsta que conced en su vda e drgente faangsta
encarceado |os Antono Prmo de Rvera. Cuando proferaban os rumores
de que |os Antono estaba muerto, |ay consgu entrevstare en a prsn
de Acante gracas a una nvtacn de Rodofo Lops, que entonces era
subsecretaro de a Presdenca de Francsco Largo Cabaero. Para poder
acceder a prsonero, |ay tuvo que convencer prmero a a Comsn de
Orden Pbco oca, domnada por os anarqustas. A cabo de dos reunones
muy tensas, consgu convenceros dcendo que, s no autorzaban a
entrevsta, tendra que escrbr que e goberno repubcano no tena
autordad aguna. A entrar en e pato de a prsn, |ay Aen encontr a |os
Antono y a su hermano Mgue en buenas condcones de saud. E drgente
faangsta reaccon con ra cuando se e pante que a defensa de os
ntereses de case de os rebedes haba encenagado as ambcones retrcas
de su partdo de una transformacn soca radca y d|o: S que s este
Movmento gana y resuta que no es nada ms que reacconaro, entonces
me retrar con a Faange y. y vover a esta o a otra prsn dentro de muy
pocos meses. S es as, se equvocan. Provocarn una reaccn an peor.
Precptarn a Espaa haca e absmo. Tendrn que enfrentarse conmgo. Ya
sabe que yo sempre os he combatdo. Me amaban here|e y
bochevque
|34|
. Ouz |os Antono estuvera exagerando sus ob|etvos
revouconaros para ganarse e favor de sus carceeros, pero su descarada
negacn de as actvdades de os pstoeros faangstas antes de a guerra y
de a compcdad de os faangstas con as atrocdades durante a msma,
rrtaron sn duda a os anarqustas que presencaron a entrevsta. En vsta
de a acttud de |os Antono, que era cuaquer cosa menos concadora, |ay
se snt obgado a poner n a a entrevsta debdo a as ncrebes
manfestacones de Prmo
|35|
. Posterormente recordara: Creo que en a
prmavera de 36, cuando fu a vere a a crce de Acante antes de su
e|ecucn, fu e tmo extran|ero y quz e tmo ser humano que hab
con aparte de sus carceeros, un grupo sava|e y ambguo que se
autodenomnaba Comsn de Orden Pbco; todo eo, antes de que Negrn
pusera n a ese tpo de cosas
|36|
.
En abr de 1937 |ay pronunc un dscurso ante e Conse|o de Reacones
Internaconaes de Chcago. Comenz dcendo: Cuando de| Espaa no
poda contrseo a nade. Era como una pesada, una arga pesada de
cuatro meses, con a nca dferenca de que, de una pesada, uno se
desperta. Hab de espanto desencadenado cuando e gope mtar
provoc e coapso de estado repubcano y abr e camno a a voenca en
terrtoro repubcano. Trat de expcar por qu a Repbca tena tan maa
prensa en Estados Undos, argumentando con energa que a verdad no
provena de a Espaa rebede. Nngn corresponsa puede escrbr esto y
quedarse a. E mundo no sabe o que hacen os rebedes, quz no
nteresa sabero. Pero se ha pregonado ampamente hasta a tma
atrocdad de bando ea, a mayor parte de as veces sn dar a menor
expcacn . Hay otra razn por a que no se ha contado a verdad. La
mayor parte de os corresponsaes que fueron a Espaa desconocan cmo
era e escenaro espao. Lo saban todo sobre e fascsmo y e comunsmo,
esa cuestn de a que todo e mundo haba tanto, y no saban nada de
Espaa. Deron crdto a a cruzada de Franco para savar a Espaa de os
"ro|os". La reben de Franco es en readad a nversa de a Revoucn
francesa. Pero cmo se puede esperar que un corresponsa cuyos benes de
ntercambo son e comunsmo y e fascsmo se ocupe de ago tan pasado de
moda como a Revoucn francesa? No o saben . Adems, hay otra razn.
En este pas hay eementos, servcos de prensa y organzacones que han
tratado de obtener agn beneco con a cuestn de os ro|os. Tras
subrayar que Ha sdo una gran trageda, una gran trageda!, naz e
dscurso con estas paabras: En m condcn de aguen que va a regresar a
este "horror", pdo que a gente de esta democraca nuestra trate de eer
acerca de Espaa con una mentadad aberta. Y tambn pdo que en este
pas nuestro no se permta a os grupos de presn amordazar a verdad,
reprmr a a prensa, etquetar como "ro|os" a os corresponsaes que
escrben a verdad ta como a ven. No pueden, no podemos hacer otra
cosa
|37|
.
Los esfuerzos por parte de os catcos para desacredtar a |ay Aen y
Herbert Matthews se basaban en parte en e matera sumnstrado por
Wam Carney y Edward Knobaugh. Thornng dstrbuy entre una ampa
red de corresponsaes una decaracn de Edward Knobaugh acerca de |ay:
No es precsamente un secreto entre os corresponsaes extran|eros en Espaa que
e seor Aen, enfervorzado socasta, hzo a una consderabe campaa (agunas
amas poco cartatvas a cacaran de agtacn) a favor de a causa revouconara
de a zquerda mucho antes de a guerra. Amgo ntmo de drgente socasta De Vayo
y de drgente revouconaro zquerdsta Lus Ountana, e pntor, Aen fue detendo
durante a revueta de 1936 |si#.| supuestamente por haber dado cob|o en su casa a
comt e|ecutvo revouconaro. Los archvos de (ew )or* +imes de aque mes
revearn que e emba|ador Bowers e advrt de que se mantuvera a margen de a
potca espaoa. E artcuo en cuestn (no recuerdo a fecha exacta) estaba rmado
por e seor Carney, y se tradu|o en una amarga enemstad entre os dos durante e
resto de a msn de ambos en Madrd
|38|
.
E propo Knobaugh se puso a servco de os franqustas pubcando un
bro propagandstco con matera extremadamente exagerado sobre as
atrocdades cometdas en a zona repubcana y contrbuy a encubrr o
ocurrdo en Guernca. Segn |ay Aen, a totadad de bro escrto por
Knobaugh era una nvencn: Como sabes, agn que otro |esuta e ayud
con e bro. Apenas saba eer y escrbr. S recuerdas e bro, era una versn
muy especa, abertamente fasa. Como es gco, Edde s tena agunas
deas curosas y sus dotes de observacn no eran excepconaes, pero era
raro que sus "memoras" apareceran ba|o aque patrn tan especa
|39|
. En
1942 |ay e conoc en Peora, donde traba|aba en e perdco oca. Cuando
|ay sac e tema de a carta, Knobaugh, que no era muy ntegente, e
contest que ya estaba resueto, con o que se refera a que haba escrto
a Thornng para protestar dcendo que as cartas personaes no deberan
dstrburse bremente. |ay repc que a o me|or e asunto "ya estaba
resueto" para e hombre de Dos, pero no para m, en vsta de cmo estaba
escrta a carta, cmo me trataba y, entre otras cosas, cunto se
equvocaba
|40|
.
Cuando perd su empeo en e .hi#ago ,ail +ribune en octubre de 1936,
|ay hzo agunos encargos para e (ew )or* +imes, pero se dedc
prncpamente a e|ercer presn en Washngton en favor de a Repbca. En
abr de 1937 se embarc con rumbo a Franca en prmera case en e
(ormandie con su esposa Ruth y su h|o Mchae. Iban tambn a bordo Davd
A. Smart, e edtor de a nmensamente famosa revsta para hombres
3s"uire, y e drector de a msma, Arnod Gngrch. Smart quera anzar una
nueva revsta quncena que se amara @en-+he1nsider0s World (ken
sgnca saber en gaco), drgda a tener a pbco a corrente de os
acontecmentos de mundo ta como os vean os partcpantes en eos.
A prncpo Smart se snt atrado por a dea de que a nueva ncatva
fuera radca y antfascsta mtante, y e d|o a |ay: Esta revsta ser a
prmera gran oportundad que han tendo os desamparados de Estados
Undos. La fama que tena |ay de consegur prmcas y sus contactos en
Washngton e convertan en e drector dea, y de ah e va|e a Europa para
reunr matera para e prmer nmero. Desde Pars, |ay escrb a Smart
expcndoe o que era e Frente Popuar en Franca y proponndoe que @en
fuera a revsta de futuro Frente Popuar de Estados Undos, entenddo como
un frente undo de todos os eementos beraes y progresstas snceros e
ntegentes. Smart qued encantado y autorz a |ay a contratar a
agunos perodstas. Durante e verano de 1937, |ay y Ruth permaneceron
en San |uan de Luz, cerca de a frontera francesa, desde donde |ay reaz
una sere de ncursones en Espaa. A su regreso a Nueva York, tomndoe a
paabra a Smart, |ay contrat a redactores e nvestgadores y encarg
dstntas nvestgacones. La maqueta de prmer nmero contena un artcuo
de vente m paabras sobre e asato fascsta a a democraca. A Smart no e
gust y e artcuo fue desechado en beneco de otros temas ms breves. A
Smart tampoco e gust aqueo. La dea de |ay era demasado sera y
demasado radca, cosa que no compaca a os potencaes anuncantes. En
octubre de 1937 |ay fue susttudo por George Sedes, que era geramente
ms popusta pero cas gua de radca. Sedes escrb ms adeante: He
vsto as maquetas, as pruebas, os reporta|es, as ustracones y as
fotografas que prepar Aen, todas eas obras ees e nteresantes,
superores a cuaquer otra cosa que haya aparecdo todava en @en, y, sn
embargo, he odo a Smart burarse de a dea de dedcar cuarenta o
cncuenta m dares a rgmen de Aen "y no tener una madta hstora
que mostrar a cambo". Sedes e d|o a Hemngway que os anuncantes
haban amenazado con retrarse de 3s"uire s @en pubcaba matera
prosndcasta. Sedes qued reegado a a categora de coaborador y
escrb a Hemngway que Smart es e tpo ms medoso de Estados Undos.
Adems de ser medoso, es un hpcrta tramposo. A enterarse de que
Smart haba encargado carcaturas de acoso a os ro|os para compacer a
as agencas de pubcdad, Sedes escrb que era un h|o de puta trador.
E prmer nmero no aparec hasta e 31 de marzo de 1938, y Hemngway y
Pau de Kruf fueron chados como redactores de cara a a gaera
|41|
.
Ese otoo, mentras todava traba|aba sobre @en en as ocnas de
3s"uire de Nueva York, |ay tambn actu en nombre de Negrn. En una carta
bastante ndrecta drgda a Caude Bowers acerca de una reunn frustrada
con e secretaro de Estado, Corde Hu, quedaba caro que |ay se
presentara en Washngton de vez en cuando para e|ercer presn en favor
de goberno de a Repbca espaoa. En esa msma carta se refera a una
reunn en Poughkeepse con e h|o de presdente, |ames Roosevet, para
estudar un con|unto bastante notabe de propuestas de Negrn
|42|
. E 7 de
mayo de 1938, e secretaro de Interor de Roosevet, Harod L. Ickes, escrb
en su daro:
|ay Aen vno a verme ayer. Aen era corresponsa extran|ero de .hi#ago +ribune,
pero fue despeddo cuando cubra a guerra espaoa para aque perdco. Est
ndgnado por nuestro embargo de muncones de guerra a a Espaa ea. Pensa, y
estoy de acuerdo con , que es una pgna negra de nuestra hstora. Cree que se han
mpuesto a presdente Roosevet os funconaros de carrera que se arrodan ante Gran
Bretaa, y pensan que todos os conocmentos sobre asuntos nternaconaes empezan
y termnan en e Foregn Omce brtnco. Consdera que a vaente ucha de os eaes
es una autntca defensa de os prncpos democrtcos. A su |uco, se ha hecho de a
neutradad un nstrumento para a destruccn gratuta . Cada vez egan a m
escrtoro ms cartas de protesta contra este embargo. E (ew )or* +imes dedc un
reporta|e de prmera pgna hace unos cuantos das a hecho de que e presdente
estuvera preparndose para evantar e embargo. Aen pensa que esta hstora era
una artmaa deberada para despertar as protestas de os catcos contra este
evantamento e mpedr as que e presdente acte
|43|
.
|ay se as arregaba a menudo para ver a Eeanor Roosevet y, en una
ocasn, eg ncuso a exponer durante meda hora e caso de
evantamento de embargo de armas a propo Frankn Deano Roosevet. Se
haba preparado metcuosamente para a ocasn, puendo y ensayando sus
comentaros. Cuando eg e da, fue a Hyde Park y pronunc su dscurso.
Cuando termn, creyendo que o haba dcho todo y que o haba dcho ben,
qued sumdo en a confusn por a acnca respuesta de Roosevet: No e
ogo, seor Aen!. |ay qued perpe|o. Le haba odo e presdente o no?
Es que no haba habado sucentemente ato? Haba fracasado en esa
crcunstanca crtca de su vda y de a vda de a Repbca espaoa? A ver
su consternacn, e presdente expc: Seor Aen, ogo perfectamente a
a Igesa catca y a todos sus aados. Haban muy ato. Podran usted y
sus amgos habar un poco ms ato, por favor?
|44|
.
Aos despus, cuando trataba de ordenar sus recuerdos, |ay hzo una
referenca tangenca en una carta drgda a Herbert Southworth que
ree|aba e fracaso de sus manobras de presn con|untas:
Hay en tus archvos agn detae sobre e |ueguecto que se tra|o con nosotros
F. D. R. en |uno o |uo de 38? Acurdate, cuando Corcoran ocaz a Drew Pearson y se
propuso un trato medante e cua NOSOTROS debamos abandonar a nea
propagandstca que pona nervosos a os obspos protestantes, con razn, y e
Departamento de Estado ao|ara entonces a mano con un envo de componentes de
avn procedente de Canad. Eeanor nos nvt a Ruth y a m a Hyde Park, te
acuerdas?, para decrme cas con estas msmas paabras que F. D. R. se haba echado
atrs
|45|
.
Corcoran era Thomas G. Corcoran, hombre de nuenca (conocdo entre
sus amgos como Tommy el .or#ho). |unto con Fex Frankfurter, un famoso
catedrtco de derecho de Harvard y asesor nforma de Roosevet, Corcoran
fue uno de os contactos ms mportantes de |ay en Washngton. Drew
Pearson era un coumnsta famoso. Ambos formaban parte de o que se
denomnaba a asocacn de cerebros de Roosevet. Pearson era
conscente de que e aa reacconara de a Igesa catca de Estados Undos
drga uno de os grupos de presn ms ecaces que huberan operado
|ams en e Congreso de Estados Undos.
Antes de ese momento, |ay haba regresado a Espaa por un breve apso
de tempo durante e nverno de 1937-1938 y haba estado en a bataa de
Terue. A bordo de barco en e que regresaba a su pas escrb un cabe
optmsta a Bowers:
Tengo a sensacn de que, aunque Franco recupere Terue, habr sufrdo una
tembe prdda de prsoneros, matera, prestgo y, o que es ms mportante, ha
recbdo o que se merece. Consgueron que atacara donde queran que o hcera. En
cuaquer otro ugar habra sdo ms pegroso. A no ser que ogre romper nuestras
neas a este de Terue, no puede recuperarse. No me sorprendera ver una encendda
ofensva gubernamenta muy e|os de Terue, y entonces e porqu de Terue quedar
caro. Matthews, Hemngway y yo podemos atestguar que no se fus a nngn
prsonero.
Comentaba con aquescenca: Fue nteresante ver que os comunstas
recban un eve empu|n. Les echan de todas partes. Pero tragarn eso y
mucho ms, creo, porque eos queren ganar a guerra, a dferenca de
Cabaero. Sn embargo, concua: De momento, no apostar nada por tu
seor Azaa. Los repubcanos todava estn a mando, pero no creo que,
cuando todo haya acabado, a guerra haya sdo combatda para que Espaa
sea un ugar seguro para os Marceno Domngo y compaa
|46|
.
Dado que Thornng y os dems propagandstas catcos contnuaban
armando que su artcuo sobre Bada|oz era una fascacn, a o argo de
1938 |ay empez a escrbr una extensa |ustcacn en a que demostraba
utzando otras fuentes, sobre todo a prensa portuguesa y a espaoa
rebede de a poca, que a matanza se haba evado a cabo ta como a
descrb. A prncpos de 1939 escrb a George S. Messersmth, ad|unto de
secretaro de Estado:
Me encuentro en a ncmoda stuacn de verme obgado a demostrar que v o que
v (y o estoy demostrando para que se pubque con documentos procedentes
excusvamente de fuentes rebedes .) . He termnado un traba|o sobre a matanza
de a paza de toros de Bada|oz de agosto de 1936 que por desgraca me toc cubrr.
Los amgos franqustas a han desautorzado por consderara una smpe mentra. He
recurrdo a os perdcos rebedes y portugueses para demostraro. Y descubro que, a
|uco de un corresponsa de .hi#ago +ribune, me he anzado a exponerme a una
acusacn mucho ms grave que a de mentr; segn parecera por ms haazgos, soy
cupabe de a ofensa ms grave de amanaque de +ribune, esto es: MINIMIZAR EL
PROBLEMA.
E manuscrto haba requerdo un traba|o exhaustvo y recb a
conrmacn absouta de especastas posterores, pero |ay |ams o pubc.
Dstrbuy copas entre sus contactos de a prensa y a potca
estadoundense, pero tuvo poca repercusn. En a dcada de 1960, cuando
empez a dare vuetas a a dea de pubcar ago con ese matera, tuvo que
pedre una copa a Lous Fscher. Fnamente, fue Herbert Southworth e que
haba conservado una y propuso que a amparan y a pubcaran |untos
|47|
.
E traba|o sobre a matanza de Bada|oz no soo pretenda refutar as
caumnas de Thornng y os dems propagandstas catcos, sno que
formaba parte de un proyecto mucho ms ambcoso. Su ntencn era en
tma nstanca ser a hstora dentva de a Guerra Cv espaoa. Como
paso premnar, |ay quera estabecer una cronooga detaada, hora a hora
y da a da, de o que haba suceddo en toda Espaa. Cuando poda sacar
ago de tempo de sus dems actvdades, traba|aba en su despacho,
ubcado en a parte deantera de su casa, en a cudad de Nueva York, con
Herbert Southworth (a quen sempre amaba Frtz) y una |oven perodsta
radca amada Barbara Werthem (que posterormente acanzara a fama
como a hstoradora Barbara Tuchman). Lo que nos ha quedado de su
traba|o, e manuscrto de Bada|oz, as notas premnares para a cronooga y
a propa cronooga, ndca que, en caso de que hubera nazado e
proyecto, habra sdo una obra de suma mportanca
|48|
. Durante aquea
poca, por e nmero 21 de Washngton Square North desaron
constantemente refugados y representantes de goberno de Negrn.
Agunos, como Lus Ountana o Constanca de a Mora, se quedaron
temporadas argas. Otros fueron huspedes de a nntamente hosptaara
mesa de Ruth Aen, en a que a menudo os domas que se hababan eran
espao y francs
|49|
.
Cuando termn a Guerra Cv, |ay Aen traba| febrmente para obtener
ayuda para os centenares de mes de refugados que haban cruzado a pe
as montaas con e ob|etvo de egar a Franca y concencar de a amenaza
que se cerna sobre os vencdos a manos de os vctorosos franqustas.
Cuando Constanca de a Mora eg a Nueva York en febrero de 1939, e
perodsta a ncorpor a su campaa. Ambos presonaron a personas
nuyentes y poderosas, y |ay Aen tom contacto con potcos de
Washngton para anazar a crss de os refugados y a Ley de
Responsabdades Potcas de Franco. E ayudante de Henry A. Waace, e
secretaro de Agrcutura, escrb dcendo que y Waace (que
posterormente sera vcepresdente en a segunda egsatura de Roosevet)
aceptaron por competo os puntos que es expuseron Aen y Constanca de
a Mora
|50|
. Escrberon sendas cartas a Conse|o Nacona de Reacones
Laboraes de Washngton descrbendo a stuacn de os vencdos
repubcanos, que deban hacer frente en gua medda a hambre y a
terror
|51|
.
|ay qued desoado por a derrota na de a Repbca a naes de marzo
de 1939. Su h|o Mchae, que entonces tena doce aos, recordaba: La
noche en que cay a Repbca espaoa fue a ms trste que recuerdo en
m vda. M madre y m padre estaban naccesbes, ausentes, sumdos en e
door o a depresn; y ahora creo que, probabemente, aque fue e prncpo
de a depresn de m padre
|52|
. De todos modos, |ay se puso a traba|ar en
sero y contnu uchando por a Repbca.
A perodsta brtnco Henry Buckey, que haba ncado su carrera en
Espaa como corresponsa ayudante de |ay, no e sorprend. Posterormente
escrb sobre con afecto haca e hombre y admracn por su compromso
potco:
O|a hubera ms gente en e mundo como |ay, y o|a yo fuera o bastante buen
escrtor como para descrbre adecuadamente. Para m, su compaa sempre es un
tnco maravoso. Conversar con es como beber de una fuente de agua cara y
refrescante a borde de camno. Igua que yo, y por o que s, |ay nunca ha pertenecdo
a nngn partdo potco. Su padre es un prspero abogado de Portand, Oregn, y |ay
fue marnero, cencado en Harvard y, namente, corresponsa en e extran|ero. Tene
una ntegenca penetrante que ega hasta o ms profundo de as cuestones ms
ntrncadas. Sabe exponeras con cardad y as o hace. Yo soy moramente perezoso. S
que es atroz que un campesno espao se esfuerce sn descanso y contne medo
muerto de hambre y que os obreros de as fbrcas enfermen y mueran de tubercuoss
porque no se respetan as condcones hgncas, y conozco todo e espanto y a
sorddez de a pobreza, pero soy perfectamente capaz de ovdarme de eo y sentr que,
a n y a cabo, yo no tengo a cupa y que, en ugar de seaar as zonas oscuras de
nuestra cvzacn con ms escrtos como reportero, es mucho ms senco restare
mportanca, dar una pamadta en a espada a quen detenta e poder y as stuarse
ben ante a gente que mporta. Pero |ay no tene ms apttudes para de|ar a concenca
en duermevea. Su esprtu vgante y enrgco barre as tearaas que hay en os
probemas de da a da
|53|
.
Una de as deas de |ay era que Constanca de a Mora escrbera un reato
autobogrco de su partcpacn en a Guerra Cv espaoa, para as
exponer a causa de os repubcanos espaoes a un pbco ms ampo. Era
una dea brante. Conne no soo era uno de os testgos presencaes, sno
tambn una mu|er que haba vvdo a guerra y poda contar a dramtca
hstora de su propa fuga de un pasado arstocrtco para comprometerse
con a Repbca. |ay y Ruth Aen a ao|aron en su casa de Washngton
Square. La bgrafa de Constanca de a Mora, Soedad Fox, ha reveado que
|ay busc a Ruth McKenney como redactora para que dera forma na a a
hstora de Constanca. E bro fue un rotundo xto tanto desde e punto de
vsta comerca como en o reatvo a exponer os argumentos repubcanos a
pbco estadoundense. A contnuacn, cuando un crtco host a acus de
ser procomunsta y poco mparca (cosa que evdentemente haca dao a a
magen de a Repbca espaoa en Estados Undos), recurr a |ay Aen
para que orquestara su defensa. Y vov a hacero cuando se resuct e
caso Robes, con os consguentes per|ucos para a Repbca en genera y
para a ocna de prensa de Constanca en partcuar
|54|
.
No mucho despus de a egada de Constanca, en mayo de 1939, |ay
Aen acompa a Negrn en cadad de ntrprete cuando este reaz su
ronda de vstas a potcos estadoundenses
|55|
. Para mayor decepcn de
Negrn, dos ctas concertadas con e presdente Roosevet fueron canceadas
con poca anteacn. Eeanor Roosevet e nvt a tomar e t a modo de
trste consueo. |ay reaz esfuerzos frentcos, pero en tma nstanca
nfructuosos, para concertar una reunn con e presdente. Sus esfuerzos se
veron obstacuzados por as contnuas acusacones, tanto de os catcos
estadoundenses como de agunos repubcanos espaoes, de que os
comunstas se haban metdo en e boso a Negrn. |ay escrb a Bowers:
Todo aque que trate de evantar a fantasma "ro|o" en reacn con esta
mgracn debe ser cacado de mentroso. Le angustaba, como es gco,
que a postura antcomunsta cada vez ms frentca de Indaeco Preto y
de exemba|ador espao en Washngton, Fernando de os Ros, estuvera
deterorando n|ustamente e prestgo de Negrn
|56|
. |ay partcp adems,
|unto con Constanca y a seora Lus Avarez de Vayo, en una ntermnabe
sucesn de reunones en favor de a Campaa de Ayuda a Refugado
Espao para concencar de a crss de os refugados. Tambn fue e
representante habtua ante e Departamento de Estado en un ntento de que
e goberno estadoundense proporconara barcos para sacar a os refugados
de Franca a Mxco, y contnu hacndoo a o argo de toda a Segunda
Guerra Munda cada vez que ba a Estados Undos. En 1943 mantuvo una
conversacn en pbco sobre e tema con Isabe de Paenca ante una
numerosa audenca en e Ayuntamento de Nueva York
|57|
.
Durante su abor en defensa de os refugados espaoes, |ay tuvo una
dsputa mportante con Constanca. E motvo de su dstancamento fue e
hecho de que se revearan en Estados Undos as atroces condcones en as
que os exados espaoes todava permanecan en os campos de
concentracn franceses. Debdo a a escasez de vveres, agua, ropa y cob|o
adecuados, y prvados de atencn mdca, todas as semanas moran mes
de eos. Para empeorar an ms as cosas, as autordades francesas haban
hecho una redada en a sede de Servco de Evacuacn de os Refugados
Espaoes (SERE) y o haban causurado. E reverendo Herman F. Ressg,
secretaro e|ecutvo de Comt de Ayuda Norteamercano a a Democraca
Espaoa, que se haba transformado en e Comt de Ayuda a Refugado
Espao con e que |ay y Constanca estaban traba|ando, teegra a
Departamento de Estado pdendo que e goberno estadoundense eevara
una protesta oca. Constanca nterced ante Eeanor Roosevet con a
esperanza de ograr que ntervnera. Oued caro que a potca
estadoundense de no ntervencn contnuaba vgente, en este caso debdo
en parte a as sospechas sobre os vncuos comunstas de SERE
|58|
.
Sn embargo, as cosas empeoraron cuando e goberno francs tom a
decsn (conocda como e decreto Mnard, por e genera |ean Mnard,
superntendente de os campos de concentracn) de devover a os
refugados espaoes a otro ado de os Prneos. Los veteranos comunstas
de Batan Abraham Lncon de as Brgadas Internaconaes se
manfestaron en contra de a decsn frente a Consuado francs en Nueva
York. Agunos fueron detendos, ncudos Mt Woh, e tmo comandante
de batan, y Lou Orntz, que, como se recordar, haba estado en a crce
franqusta de San Pedro de Cardea, donde haba concddo con Wam
Carney. En e contexto de pacto entre Hter y Stan, Herman Ressg y |ay
Aen no consderaban prudente vncuarse con actos de nspracn
comunsta, n squera provocar en e goberno francs una acttud contrara
a os refugados. As, tanto eos como a mayora de Comt de Ayuda a
Refugado Espao votaron en contra de partcpar en as protestas. En
consecuenca, una escandazada Constanca escrb desde Cudad de
Mxco una carta aberta a |ay e 9 de abr de 1940 que pona punto na a
a amstad:
Ouerdo |ay Aen:
Como conozco a exceente abor que hcste en Estados Undos durante os dos aos
y medo de a guerra de Espaa e ncuso despus, y como fu testgo de tu perfecta
comprensn de a tracn que sufr Madrd y su heroca pobacn con Franco, no soy
capaz de comprender ahora qu te ha suceddo.
A contnuacn acusaba a |ay de aceptar a negatva francesa de que se
hubera promugado e decreto Mnard y se abandonara con a os
refugados espaoes en esta hora de mxma necesdad, y concua
acusndoo de que menta para preservar una vda cmoda
|59|
.
Una semana despus de ver a carta, |ay escrb a Caude Bowers:
Se supona que a Campaa de Ayuda a Refugado Espao, sucesor de antguo
Comt Norteamercano y de os Amgos de a Democraca Espaoa, era de carcter
apotco. Nuestros enemgos nos amaron comunstas. No o ramos, o a menos no
desde que yo me ncorpor a conse|o e pasado mes de mayo. Fu yo quen nsst en
que nuestros fondos se destnaran a Franca a travs de os cuqueros e pasado mes de
octubre, cuando nuestras ocnas permanentes de a fueron desmanteadas. En as
tmas ses semanas, nuestros amgos comunstas se han esforzado por drgr a
organzacn de ta manera que se a|uste a sus ntereses y de forma que nos habran
desprestgado a nosotros y, o que es ms mportante, habran demostrado
retroactvamente os hechos de que se nos acusa. Yo me mantuve rme y fu apoyado
por m vaerosa coega, a seora Vncent Sheean |Dana Forbes-Robertson|. Se produ|o
una ruptura y os comunstas acabaron en una organzacn rva creada por eos a a
que deseo mucho xto. Hubo un tremendo escndao por a orden de expusn de
Mnard, que, absurdamente, Daader consder apropado negar cacndoa de un
cuento. No era un cuento. Pero no vea razn aguna para permtr que os comunstas
ocuparan e prmer pano y comprometeran a todos nuestros amgos en nombre de os
refugados. Habero hecho habra supuesto desacredtar a don |uan |Negrn|, a De Vayo
y a otros repubcanos espaoes.
E consguente ataque anzado por Constanca haba herdo
profundamente a |ay:
Ahora nuestros amgos comunstas me consderan e enemgo pbco nmero uno y
soy e destnataro de una carta aberta de una seora a a que sempre he conocdo
como Conne pero que rma Constanca de a Mora. La ad|unto para que a
examne detendamente. Permtame decr que he responddo con una carta persona a
Conne en a que rm como |ay y seaaba que me resutaba dfc responder a una
carta aberta de una amga, y en partcuar a una carta aberta que termna como o
hace a suya
|60|
.
Ms de vente aos despus, a |ay todava e escoca a n|ustca de as
acusacones de Constanca y escrb a Lous Fscher:
Certamente me manfest . acerca de o que consderaba a rudeza de os
franceses haca os refugados espaoes, pero tambn sobre a atroz gnoranca de os
chcos de a Brgada Lncon que formaron un pquete ante e Consuado francs en
Nueva York. He dcho en pbco en varas ocasones o que me corresponde sobre este
tema. (Casuamente, encuentro una carta de Ernest Hemngway de aquea poca en a
que dce que, aunque os franceses eran unos canaas, cuaquer otra nacn
sencamente habra amado a a cabaera y devueto a nuestra gente a empu|ones a
Franco).
|ay senta tanta amargura que cuando Constanca e pd ayuda para
regresar a Estados Undos, se a neg y e env un mensa|e a travs de
un amgo comn para comuncare que renda cuto a su memora pero que
e odaba. Y aqueo era bastante certo
|61|
.
La asocacn de veteranos tambn acus a |ay de ser ms amabe con
e goberno francs que con os refugados espaoes. Se e vncu a Raph
Bates, en aque momento acusado de mentroso y azote de os ro|os, y a
Comt Des, que era como se conoca a Comt de Actvdades
Antamercanas. Despus de o que haba hecho por a causa repubcana,
deb de ser ndescrptbemente entrstecedor eer en e boetn de os
veteranos que de quenes deenden a mperasmo brtnco y francs os
refugados espaoes pueden esperar ncamente tracn, crce y
muerte
|62|
. No obstante, e escrb a |uan Negrn: Me aegra mucho que
adoptramos a postura que adoptamos, pese a haber perddo a muchos
amgos, como Conne. De no haber adoptado aquea postura, |ams
habramos consegudo vover a hacernos or en este pas. Y prosegua
dcendo:
S hoy da este pas no ve con aarma as actvdades en favor de os refugados
espaoes no es por aguna medda ntegente emprendda por Conne y sus amgos. Y
permtaseme decr tambn que me parece crmna cuaquer actvdad tendente a
cacar a os refugados repubcanos espaoes con una etqueta que, en muchos
ugares de mundo, equvae a una sentenca de muerte. En nuestro caso no se trataba
de defender a Daader, como pareca creer Conne, sno de defender a os refugados.
Esa sgue sendo nuestra postura y hacemos todo o que podemos
|63|
.
En aquea poca, |ay y Ruth cudaban de a exmu|er de Negrn y de sus
tres h|os, |uan, Rmuo y Mgue
|64|
.
En a prmavera de 1940 |ay qued enormemente conmovdo cuando e
novesta aemn y comsaro de as Brdagas Internaconaes Gustav Reger
e dedc su novea +he <reat .rusade. |unto con Hemngway y Eeanor
Roosevet, |ay trat de ayudar a Reger a va|ar a Mxco desde Franca,
donde o haban retendo en un campo de concentracn
|65|
. En octubre de
1940 |ay escrb a un amgo que era |uez de Trbuna Supremo, e
magstrado Fex Frankfurter, que haba sdo defensor de a Repbca
espaoa y por entonces partcpaba en a campaa de reeeccn de
Roosevet para un tercer mandato. La carta ree|aba o que seran sus dudas
duraderas respecto a bro proyectado sobre a guerra espaoa, y a msmo
tempo reveaba a ntensdad de a esperanza que haba depostado en a
ucha por a democraca en genera y en Espaa en partcuar. Escrb:
Me aegra mucho que encontrara tempo para eer e bro de Reger. No nos
defrauda. Es tambn un bro veraz. Hay tan pocos bros veraces! E de Hemngway
tambn es un bro veraz. Es un bro magroso. As era Espaa. A eero, no me
entrstece haber escrto tan poco, pues creo que ese poco fue sncero. Creo que no
podra haber escrto e tpo de bro que sempre me nstaban a escrbr y que a veces
tuve tentacones de escrbr, y o consdero tan rgurosa e magnatvamente autntco
como os que Gustav y Ernest, grandes artstas y grandes esprtus ambos, han sabdo
escrbr. Puede parecer una tontera decr esto, pero tener a concenca tranqua en
1940 ya es ago.
En a carta formuaba una vehemente decaracn de su postura potca.
Rememoraba su ndgnacn cuando Adof B. Bere h|o, e vcesecretaro de
Estado, admrador de Franco, e haba nsnuado que os defensores de a
Repbca eran comunstas. Le ndgn partcuarmente en e contexto de
pacto naz-sovtco:
S todos ramos comunstas, cmo es que Negrn y Avarez de Vayo son tan
apasonadamente probrtncos? Cmo es que Reger y Gustavo Durn, dos de os
grandes hroes de aquea ncrebe accn coectva, hombres que aceptaron a
dscpna comunsta mentras dur a guerra porque era la Nni#a dis#iplina y porque
nosotros, os de as democracas occdentaes, arro|amos a Espaa en os brazos de
Stan, cmo es que hoy son ms apasonadamente antnazs que nunca? Los
comunstas no son antnazs. Cmo es que todos os corresponsaes, Ernest, |mme
Sheean, Lee Stowe, Matthews, Edgar Mowrer, Fernsworth, Whtaker, Buckey y este
servdor sentmos o que sentmos por esta guerra?
|ay pd a Frankfurter que e sugrera a Bere que eyera a Reger y a
Hemngway: Por o menos, para averguar por qu un puebo de Europa,
una muttud sn apenas armas, que pantaba cara a feroces enemgos,
traconado por e mundo, pudo uchar durante dos aos y medo y resstr sn
rendrse |ams, hasta que os brtncos, os franceses, e no mmado de
seor Kennedy y Dos sabe qun ms conspraron para emnar hasta e
tmo apoyo que puderan brndare
|66|
.
Una semana despus |ay Aen va| a a Franca ocupada con un encargo
de a Aanza de Prensa Estadoundense (NANA, North Amercan Newspaper
Aance), aunque tambn e haban peddo que traba|ara con un comt
dedcado a ayudar a os nteectuaes y artstas antfascstas a escapar de a
Franca ocupada. Lo que no saban n a NANA n e Comt Estadoundense
de Ayuda de Emergenca (AERC, Amercan Emergency Rescue Commttee)
era que e Servco de Integenca brtnco tambn e haba encomendado a
|ay que contactara con a ncpente candestndad francesa para determnar
e paradero de os sodados brtncos abandonados en Dunkerque
|67|
. E
Comt Estadoundense de Ayuda de Emergenca era drgdo desde Nueva
York a travs de su ocna oca en Marsea, e Centre Amrcan, regda
desde e verano de 1940 por Varan Fry, un perodsta estadoundense y
especasta en cutura csca un tanto qusquoso. La ocna centra de
Nueva York no estaba satsfecha con Fry desde haca agn tempo, tanto por
a envergadura de os gastos en que estaba ncurrendo como por a rrtabe
susceptbdad ree|ada en numerosos mensa|es nsutantes y prepotentes.
En una carta drgda a su esposa e 17 de octubre de 1940, Fry se refera a
Mdred Adams Kenyon, a secretara de AERC, y sus coegas como esos
bobos de Nueva York, esos mbces redomados de Nueva York y esos
dotas de Nueva York
|68|
. Se negaba a frenar e gasto y, por consguente,
buscaron a un susttuto. Mdred Adams haba sdo perodsta durante a
Guerra Cv espaoa, haba conocdo y admrado a |ay Aen y por entonces
traba|aba en a ayuda a os refugados espaoes. Por tanto, Adams pensaba
que sera un susttuto dea para Fry. |ay estaba dspuesto a aceptar e
traba|o porque conaba en ser capaz de ampar su abor en defensa de os
refugados repubcanos espaoes y os brgadstas nternaconaes cautvos.
A naes de novembre de 1940, a ocna prncpa de AERC en Nueva
York haba nformado a Varan Fry de que egara un susttuto. A naes de
ao, recb un mensa|e en a ocna en e que e pedan que fuera a hote
Spendde a determnada hora para encontrarse en e bar con un "amgo".
E emsaro era |ay Aen, a quen encontr sentado con un vaso argo de
whsky escocs con soda en a mano. E hecho de que |ay bebera whsky fue
e prmer adro de muro de a hostdad de Fry (Deba de haber trado e
whsky desde Lsboa, pues os sumnstros de Marsea haca mucho tempo
que se haban agotado). S |ay e desagrad a nstante, tampoco e cay
me|or su acompaante, una estadoundense entrada en aos que e
present como Margaret Pamer. La hostdad de Fry no tena nada que ver
con o que Margaret Pamer pudera decr o hacer. Henry Buckey recordaba
habera conocdo en e apartamento de |ay en 1934, y entonces a cac
como una estadoundense encantadora que ha vvdo en Madrd durante
ms aos de o que quere recordar
|69|
.
|ay haba va|ado hasta Franca va Casabanca para evtar pasar por
Espaa. E 5 de dcembre de 1940, en Marrakech, haba consegudo una
entrevsta con e genera Weygand, hombre de setenta y cuatro aos a
mando de a parte francesa de norte de Afrca de Vchy
|70|
. |ay tambn
paneaba va|ar hasta Vchy para entrevstar a marsca Ptan. Pensaba
combnar su traba|o para a NANA con e de comt, y conaba en que sus
acredtacones de perodsta fueran una buena tapadera para sus actvdades
candestnas. Para mantener certa dstanca entre e comt y , |ay haba
conado a a seorta Pamer a responsabdad de ser e tro a travs de
cua pudera estar nformado y tambn mpartr nstruccones a equpo,
con e que evtaba reunrse como fuera. Despus de su prmer encuentro, |ay
escrb a Fry: Como coofn de nuestra conversacn de hoy, permtame
decre o sguente. En prmer ugar, daba por supuesto que est usted
preparndose para marcharse y tene e convencmento de que desarroar
su abor con a me|or de ms capacdades, aunque no a evar a cabo
necesaramente a su modo y, s es posbe, a ampar en otras dreccones.
En segundo ugar, supongo que, dado que tengo certa responsabdad por
todo esto, usted me consderar a mando a partr de 1 de enero. Como es
natura, har o que me|or consdere en os asuntos ya en curso, pero me
tendr nformado. Le sugero que eabore un nforme daro, por breve que
sea. As ser posbe mantener a corrente a un servdor. Se entregar e
nforme a travs de MP. A contnuacn peda cuentas de todos os gastos
que haba que mantener y soctaba que e hceran egar a travs de
Margaret Pamer copas de toda a correspondenca
|71|
.
A Fry e moest e acuerdo que se e propona, era reaco a transferr sus
actvdades y tena medo de que |ay, como perodsta, pudera estar su|eto a
estrecha vganca de a poca. Por o tanto, hzo caso omso de as
nstruccones de |ay, no pas a correspondenca entrante y saente de a
ocna de AERC y sobrepas e presupuesto. |ay e escrb con dureza:
Debo pedre que reea a carta de Comt que e tra|e desde Nueva York.
Vueva a eer tambn m nota de 2 de enero, por favor. Mentras tanto, debo
soctare formamente que no haga nada sn habero consutado conmgo;
de o contraro, tomar meddas efectvas para que se d cuenta de cu es
su actua poscn en e AERC
|72|
. Dfcmente podra haber sdo ms dstnto
e nervoso e hpersensbe Fry de |ay Aen, sostcado y curtdo en m
bataas. E resentmento de Fry haca |ay creca da tras da. Se que| a a
centra de AERC en Nueva York por e tono de a nota de |ay. |ustc su
oposcn a |ay aducendo que era demasado mpacente, demasado
autortaro y muy reaco a escuchar a os dems y a aprovecharse de a
experenca, a menudo dfc y costosa, de os dems. Con os dems se
refera a s msmo. Fry escrb a su mu|er en unos trmnos que hacen dfc
reconocer a |ay Aen. E amgo es dctatora y estpdo. Es ncapaz de
escuchar a nade (como todo e mundo sabe), est absoutamente
desnformado sobre o que hacemos y, segn parece, muy poco nteresado
en enterarse. Sencamente se dedca a acosarme para que contne, sn
detenerse nunca a pensar en as consecuencas. Durante e perodo de
transcn, Fry nform a Margaret Pamer de os casos en os que haba
estado traba|ando, tanto ega como egamente, y todas as noches ea
regresaba a hote Spendde para nformar a |ay de o que haba averguado
a o argo de da
|73|
.
Evdentemente, Fry era demasado voube como para poder conare
cuaquer nformacn acerca de traba|o de |ay a servco de os brtncos.
En su gnoranca, y obsesonado con su propa poscn, a Fry e herva a
sangre a pensar en a egada de |ay, y e 5 de enero e escrb a su esposa
que e comt de Nueva York parece un puado de mbces babosos.
Adems, para eno|o de |ay, contnu actuando como s fuera e responsabe
de a ocna. Ouz |ay no dedcara a a organzacn a mnucosa
supervsn que requera, pero dfcmente puede tacharse su conducta,
segn o retrata Fry, como a de un metepatas dctatora, terco e
ntmdatoro
|74|
. Parte de probema resda en que Fry, aparte de estar
egostamente ceoso de o que consderaba su pequeo mpero, se
nteresaba ncamente por os artstas e nteectuaes. Era nevtabe que |ay
estuvera ms vocado en a contenda genera antfascsta y que e
entusasmara organzar a entrada en Espaa de persona mtar brtnco y
de brgadstas nternaconaes que huan de os aemanes
|75|
. Tras egar a
Vchy, |ay Aen consgu, e 17 de enero de 1941, habar con e marsca
Ptan durante uno de sus breves momentos daros de ucdez. E resutado
fue a prmera entrevsta concedda a un perodsta extran|ero desde que se
convrtera en e |efe de Estado francs. La mayor parte de a entrevsta
pubcada, sn embargo, conssta en Ptan |ustcando a captuacn
francesa en |uno de 1940 y eogando os progresos reazados desde
entonces. En febrero |ay recorr e Afrca de Norte francesa. En Argea
entrevst a gobernador, e amrante |ean-Mare Abra, y redact un artcuo
anodno que soo recoga as paabras de amrante
|76|
.
En readad, aqueos artcuos eran una tapadera de sus tentatvas de
contactar con gente que ayudara a Comt Estadoundense de Ayuda de
Emergenca, partcuarmente con su ve|o amgo Randofo Paccard, que
haba estado a mando de Batan Garbad taano de as Brgadas
Internaconaes. La E|ecutva de Operacones Especaes brtnca deseaba
tenero en Londres para que partcpara en a creacn de una egn taana
que combatera |unto a os aados y contrbuyera con su esfuerzo a debtar
e rgmen fascsta. Paccard estaba en una prsn de Vchy y os brtncos
haban urddo un pan para sacare de a crce y evaro a travs de
deserto hasta e puerto de Orn. E cometdo de |ay conssta en comprar
una barca que evara a Paccard, a una hora convenda de antemano, hasta
un submarno brtnco que e estara aguardando. Cuando |ay fue a
entrevstar a marsca Ptan, a quen haba conocdo muchos aos atrs, e
pd ayuda para ver as buenas obras que e goberno de Vchy haba
reazado en Orn. Encantado, e marsca e d|o que e proporconara un
captn de a poca mtar para que actuara de gua, un tursmo descuberto
de cuatro puertas y ses pocas mtares en moto para escotare. Con as
srenas auando, recorreron a cudad y e captn mostr a |ay todas as
buenas obras reazadas por e rgmen de Vchy. Cuando egaron a
puerto, |ay vo un grupo de barcos de pesca en a ora y pregunt a captn
s poda preguntar a aqueos sencos pescadores por su buena vda ba|o e
rgmen de Vchy. E captn, encantado de que |ay estuvera tan nteresado,
e nst a hacero. A a vsta de sonrente captn y sus hombres, proced a
comprar un barco en e que Paccard pudera reunrse con e submarno
brtnco aquea msma noche. Sac un fa|o de betes y cont a mportante
suma exgda para una msn tan arresgada. Estrech a mano de
pescador, saud con a mano a captn y regres a tursmo. Y se
marcharon, con as srenas auando de nuevo, a termnar a gra por as
buenas obras de Ptan
|77|
.
Las cosas egaron a un punto crtco entre |ay y Fry a medados de febrero
de 1941, cuando e prmero vst e despacho de segundo en e Centre
Amrcan. Desconocemos a versn de |ay de aque enfrentamento. Segn
Fry, que es cuaquer cosa menos abe, hubo un ntercambo de grtos en e
que
||ay| d|o que me ba a partr e cueo. |ur hacer todo o posbe en m contra tan pronto
como regresara a Nueva York . Durante toda a conversacn aarde de o mportante
que era y de xto que tena (Soy todo un xto.), y |ur que hara que me
puseran de pattas en a cae en cuanto regresara. D|o que nunca haba odado
tanto a nade en su vda, que yo era poco de ar y deshonesto, que era un carrersta
(qu es un carrersta?), que estaba acabado, que me descubrra . Sempre
desataba un ccn en m despacho . La seorta Pamer dce que es un geno, pero yo
me ncno por pensar que est un tanto chado.
A medados de marzo, para regoc|o manesto de Fry, |ay fue apresado
por os aemanes. Haba traspasado sn autorzacn a nea de demarcacn
y haba do a Pars, donde se haba reundo con agunas personas que
estaban ba|o a vganca de a Gestapo. Entonces, e sgueron cuando
regresaba haca e sur y e detuveron mentras trataba de vover a entrar en
a Franca de Vchy. crea que haba sdo denuncado por un oca
estadoundense que smpatzaba con os fascstas y con e que se haba
topado en os Campos Eseos. Cuando e detuveron, |ay evaba notas
ncrmnatoras con e nombre, e rango y e nmero de paca de os sodados
brtncos que haba ocazado. Para evtar que cayeran en manos de a
Gestapo, e d|o a poca de fronteras que estaba enfermo y que tena que r
a cuarto de bao, donde hzo pedazos as notas y as tr por e retrete.
Cuando eg a Gestapo, entreg unos cuadernos de notas enos de
garabatos perodstcos reatvamente nocuos. De todos modos, |ay fue
acusado de espona|e, condenado a muerte y encarceado en Chaon-sur-
Sane
|78|
.
Cuando recb a notca, Fry escrb a su esposa con mavado regoc|o:
Crees que o torturarn? Ser capaz de mantener a boca cerrada acerca
de nosotros y nuestro traba|o? O se vendr aba|o y habar cuando e
metan as ceras entre as uas y e fuego e muerda a carne?. Dez das
despus de a detencn de |ay, una operacn que haba paneado con
anterordad con Randofo Paccard acab en catstrofe. La dea era
estabecer un puente reguar para evar a dstntos refugados antfascstas
espaoes e taanos desde Orn hasta Gbratar, pero a poca de Vchy o
descubr y es tend una trampa. Ufano y desbordante de satsfaccn, Fry
escrb a su esposa: Caro que me compac. Era un na demasado fez
para un oco |actancoso y bravucn no brndar a os observadores a
satsfaccn mora de ver cmo aguen recbe su |usta recompensa. Con
pasmosa nsensbdad, prosegua: Lo sento por no tanto por as
ncomoddades que debe de estar sufrendo, sno por e rdcuo de su carrera
aqu: era grtn, exagerado, temeraro y brusco, y acab de repente y de
forma tonta. Debe de rebosar odo haca m, y as estarn, supongo, sus
partdaros en nuestro pas. Pero o certo es que yo tena razn y estaba
terrbe, ncrebe y magncamente equvocado
|79|
.
A amrante Wam D. Leahy, emba|ador estadoundense en Vchy,
conservador y rme admrador de Ptan, e rrtaron as actvdades de |ay.
Su reaccn nca fue a de de|are pudrrse ba|o a custoda de a Gestapo.
Sn embargo, e sacud de su etargo un teegrama de Departamento de
Estado en e que e nformaban de que se ha generado una enorme
angusta en dversos crcuos a causa de a detencn de |ay Aen. La seora
Roosevet, adems de otras muchas personas reevantes, est
personamente nteresada en a cuestn, y e urgan a que nformara de o
que poda hacer a emba|ada para aceerar su beracn. Leahy consut a
as autordades francesas y contest con toda tranqudad a Washngton:
Comprendern que, dado que Aen penetr en a zona ocupada sn nngn
tpo de autorzacn y dado que est ba|o custoda de as autordades
aemanas, os franceses no estn en dsposcn de poder contrbur a
consegur su beracn. Informaba tambn de que haba peddo a su
prmer secretaro, Maynard B. Barnes, que d todos os pasos oportunos
que a su |uco factarn a obtencn de a beracn de Aen y, adems,
ntenta por todos os medos consegur una autorzacn para que un
membro de persona de a emba|ada vste a Aen. Ba|o as actuaes
crcunstancas, no veo que podamos hacer nada ms. Barnes soct a a
Asocacn de Prensa Estadoundense de Pars que escrbera a as
autordades de ocupacn aemanas soctando que se conceda toda a
consderacn posbe a hecho de que Aen smpemente estaba hacendo o
que a cuaquer corresponsa de prensa con ncatva e gustara hacer
|80|
.
Lo certo era que |ay haba hecho mucho, como admta ord Hafax, e
emba|ador brtnco en Washngton. No era de extraar que, pese a que a
Asocacn de Prensa haca o que Barnes ndcaba, |ay contnuara preso. Una
semana despus, Leahy nformaba con sucenca a Departamento de
Estado de que Barnes haba escrto a a Emba|ada aemana dcendo:
Tena entenddo que a prctca genera de as autordades mtares en a nea de
demarcacn es mponer ncamente penas eves a aqueas personas que cruzan
candestnamente a msma, y tambn tena entenddo que, de as sesenta o ms
personas detendas en as nmedacones de donde detuveron a Aen e da en que fue
detendo, cas todas han sdo puestas en bertad, ben con e pago de una anza, o ben
tras e cumpmento de un breve perodo de encarceamento.
La percepcn que tena Leahy de |ay era que se trataba de un estorbo y
no era conscente de que, para os aemanes, era un prsonero de certa
reevanca; un hombre cuyas actvdades perodstcas durante a Guerra Cv
espaoa haban sdo sgncatvamente tes para a Repbca. A Leahy e
aegr recbr garantas por parte de os aemanes de que Aen no recbr
un trato n me|or n peor por ser perodsta o estadoundense. En readad,
tanto a Gestapo como a poca de Vchy nterrogaban con frecuenca a
Aen, pues queran que reconocera que era un agente brtnco
|81|
.
Barnes contnu presonando sn xto a a Emba|ada aemana en Pars. La
respuesta, una evdente tctca datora, fue que s e goberno
estadoundense quere manfestar a goberno de Rech agn deseo en
partcuar en reacn con e caso de seor Aen, debera hacero a travs
de a Emba|ada de Estados Undos en Bern. Para Corde Hu estaba caro
que |ay era sometdo a un trato ms duro que e que se dspensaba a otras
personas en stuacn smar. Washngton soct formamente a goberno
aemn que autorzara a un dpomtco estadoundense a vstar a |ay y que
aceerara su beracn. Los apazamentos de Bern se reaconaron
posterormente con a detencn en Estados Undos de varos marneros
aemanes y dos propagandstas, Manfred Zapp y Gnther Tonn. Dado que
Zapp era amgo ntmo de mnstro de Asuntos Exterores naz, |oachm von
Rbbentrop, y que e propo Hter se haba nteresado por su caso, a dea de
reazar un ntercambo de prsoneros comenz a tomar forma. Sn embargo,
as cosas se compcaron ms por a exstenca de una orden francesa de
detencn de |ay ba|o a acusacn de espona|e. Los franceses aegaban que,
durante su estanca en Vchy, |ay haba pagado a un perodsta para que
robara un documento mnstera comprometedor. E 23 de |uno, por haber
cruzado egamente a nea de demarcacn, os aemanes condenaron a |ay
a cuatro meses de crce, de os cuaes soo se contabzara uno de os tres
que ya haba cumpdo. En consecuenca, |ay fue trasadado desde Chaon-
surSane a a muchsmo ms dura crce de D|on. Fnamente, a medados
de |uo se eg a un acuerdo para reazar un ntercambo de prsoneros. E
hecho de que e Departamento de Estado se ocupara de caso y de que e
sca genera, Robert H. |ackson, autorzara e ntercambo de prsoneros fue
en gran medda gracas a os herceos esfuerzos de Ruth Aen. Dadas as
compcacones en reacn con as acusacones francesas, |ay permanec en
cautvdad hasta agosto de 1941
|82|
.
E 24 de agosto, poco despus de su regreso, Rex Stout entrevst a |ay
para e programa Spea*ing /ibert Series de a NBC Red Network para
Estados Undos y Amrca de Sur. A reat cmo e detuveron: Hace cnco
meses, e tmo de m estanca, pas desde a Franca bre a a zona
ocupada. Los nazs me capturaron cuando saa. Un campesno que me haba
ayudado a pasar ba a sacarme candestnamente y, mentras o buscaba
(posterormente me enter de que o haban detendo), fu apresado por un
poca de aduanas aemn en a nea de demarcacn. Estos guardas son
muy ecaces, utzan perros poca y tenen a desagradabe costumbre de
coocar mnas terrestres donde sospechan que a gente se cuea. Cruc a
nea porque quera ver o que estaban hacendo os nazs en a Franca
ocupada. Lo aprend de prmera mano a o argo de cuatro meses y medo en
su prsn. A, en una crce mtar de Chaons, averg ms de o que
hubera poddo descubrr en caso de haber estado en bertad.
Ouz o ms eocuente acerca de estado de nmo de |ay es que deca
que, mentras estaba preso, e preguntaban contnuamente s os
estadoundenses saban o que os aemanes estaban hacendo en Franca:
Yo soa decres a ms compaeros de ceda que empezbamos a tomar
concenca de eo, pero ahora que he vueto a casa me pregunto s es as.
Cuando e preguntaron s Weygand sera capaz de resstr a presn que
recba para arro|ar a Franca a bando de E|e, contest: Soy perodsta, no
un advno, pero m medtada opnn es a sguente: a resstenca a os
nazs, a a cooperacn francoaemana tanto en e norte de Afrca como en a
propa Franca, procede de a gente que se nega con tenacdad a creer que
Aemana pueda vencer, y su resstenca es precsamente tan rme como
rme es a esperanza en una vctora democrtca
|83|
.
|ay empez enseguda a traba|ar en un bro sobre sus experencas con e
ttuo de 6 +rouble with Hitler. Iba a pubcaro Harper, pero e nveterado
perfecconsmo de autor retrasaba contnuamente e proyecto. Tambn
reaz una gra para pronuncar una sere de conferencas con a agenca
Costen Legh, y en a pubcdad de as msmas soa menconarse su bro.
Una vez que e ataque |apons a Pear Harbor e 7 de dcembre de 1941
met a Estados Undos en a contenda, |ay quso vover a traba|ar como
corresponsa de guerra. Sn embargo, su amgo Robert Sherwood, que
entonces era funconaro de goberno, e pd que evara a cabo un traba|o
para e E|rcto durante a nvasn de norte de Afrca; concretamente en a
nvasn de Marruecos. S ben hubera preferdo traba|ar como reportero,
acept. Cuando e domngo 8 de novembre de 1942 a Operacn Antorcha
vo cmo as fuerzas aadas desembarcaban en e norte de Afrca, |ay
descubr que se encontraba a frente de Departamento de Guerra
Pscogca de E|rcto de Estados Undos en Marruecos. A amrante Leahy,
que en |uo de 1942 se haba convertdo en |efe de Estado Mayor de
Roosevet, no e parec ben. Abergaba grandes smpatas haca Ptan y no
e gustaban as actvdades propuestas por |ay. En os apuntes de su daro
de 20 de octubre de 1942, e amrante Leahy escrb:
Robert Sherwood, de a Ocna de Informacn de Guerra |Omce of War Informaton,
OWI|, am para comentar un nforme que recb procedente de Departamento de
Estado en e que se destnaba a seor |ay Aen a norte de Afrca. E seor Aen fue
encarceado en terrtoro ocupado por va|ar sn os savoconductos necesaros. Entonces
traba|aba con e genera George C. Patton. E seor Aen tena ncatva y energa, pero
careca de dscrecn
|84|
.
Ocamente, |ay fue asgnado a cuarte de genera Esenhower en
Argea con e rango de corone asmado. Traba|aba en readad ba|o as
rdenes de genera George C. Patton en Marruecos. Concd a con su
amgo Herbert Southworth, que ya prestaba servcos para a Ocna de
Informacn de Guerra. De|ando a un ado aquea concdenca, e servco
mtar en e norte de Afrca no sera una experenca satsfactora para |ay.
Segn sus propas paabras: |Aen| no poda ocutar su dsgusto haca a
potca de Departamento de Estado de transgr con a gente de Vchy, en
as personas de Daran y Graud, pero nsste en que aceptaba as rdenes y
as cumpa como cuaquer otro sodado. Le ndgnaba partcuarmente o
que caca de vruento antsemtsmo de nuestros mandos, undo a una
acttud que, segn , se aproxmaba a a aduacn de os rabes. Le
asust un oca veterano que e d|o que no comprenda qu tenan de mao
os nass, y ms an e mpreson descubrr que os campos de
prsoneros de Vchy abergaban a membros de a resstenca francesa y a
exbrgadstas nternaconaes. E ato mando estadoundense no tena nters
por hacer nada a ese respecto porque aceptaba a expcacn de os
franceses de Vchy de que se trataba de comunstas pegrosos. A |ay e
mpreson an ms a experenca de su amgo ntmo, e corone Arthur
6i#hel Roseborough, de a OSS, destnado en Argea y responsabe de as
comuncacones con a candestndad francesa. E corone Roseborough tena
rdenes de no comuncarse con a candestndad gausta porque eran ro|os.
Se pasaba todo e da en e despacho entretenndose con cosas absurdas.
Segn e d|o |ay posterormente a su h|o, e corone ba a cub de ocaes y
se emborrachaba como una cuba todas as noches, y uego ba dando
tumbos a su despacho y se comuncaba en secreto con os gaustas. La
supuesta embraguez era su tapadera
|85|
.
E 17 de dcembre de 1942, e amgo y asesor de Esenhower, e captn
Harry C. Butcher, record un aarmante nforme de |ay para e genera Patton
acerca de a acttud progermana de comandante francs de Vchy en e
norte de Afrca, e genera Chares-Auguste Pau Nogus y sus mandos. En e
nforme armaba que a potca estadoundense de transgenca haca
Daran exceda os mtes presuntamente exgdos por e "nters mtar" y
que nuestro apoyo sostendo a desacredtados generaes y burcratas con a
mentadad de Vchy nos costara a conanza de puebo francs, de que
tendremos que depender durante a nvasn
|86|
. En enero de 1943, |usto
antes de que Frankn D. Roosevet tuvera que reunrse con Church en a
conferenca de Casabanca, |ay manfest a genera Esenhower su
preocupacn por as reacones estadoundenses con os eementos
profascstas de Vchy. Este e despach con a brusca armacn de que
haba una guerra que ganar. |ay renunc a su puesto en a OWI y regres a
Estados Undos en febrero de 1943, no porque no fuera capaz de cumpr
rdenes que consderara moramente errneas y potcamente noportunas,
sno porque sus sentmentos personaes e convertan en aguen chado
para os hombres de cuarte genera, muchos de os cuaes eran antguos
coegas suyos
|87|
.
Tras e embargo estadoundense mpuesto a a Repbca espaoa y a
transgenca con os dctadores, aqueo supuso otro paso en a senda haca
a decepcn absouta. Su h|o qued mpresonado por e aspecto de su
padre: Cuando o v, supe que ago ba muy ma. Y empeor. Perd e
nters en nazar e bro, ya que a guerra, que haba comenzado e 18 de
|uo de 1936 en Espaa haba de|ado de ser su guerra. En paabras de su
h|o: Haba sufrdo demasadas derrotas. Combat por a |ustca y por a
paz. Combat ben. Y e abateron. En ms de una ocasn me d|o: "Mchae,
no te metas en as barrcadas demasado pronto", con o cua entendo que
quera decr: "Oue no te abatan demasado pronto". Sn embargo, cuando
regres a Estados Undos, y pese a sufrr as prmeras fases de una profunda
depresn de a que |ams se recuperara por entero, acept reazar otra
gra para pronuncar una sere de conferencas y defend su opnn
enrgcamente, centenares de veces, en a rado y en artcuos de revstas.
Posterormente seaara: No fue muy goroso, pero quz fuera una
pequea contrbucn en medo de todo e caos para e despertar que
namente se produ|o
|88|
. Hemngway e escrb ms o menos en a poca
en que regres desde e norte de Afrca. Segn parece, Martha Gehorn e
haba propuesto revsar e manuscrto de 6 +rouble With Hitler y haba
postergado e momento de empezar a escrbr una novea hasta que e
egara e bro. Despus de una espera ntermnabe, abandon a esperanza
de vero y empez su novea. Hemngway escrb: He edo varos captuos
de manuscrto con gran nters y admracn, y me habra aegrado de
hacero. Sn embargo, sus otros compromsos e mpderon asumro: Creo
que era un matera maravoso y me habra sentdo muy orguoso de haber
sdo de aguna utdad para t a prepararo para su pubcacn. Pero me
resutaba mposbe acometero en este momento. La sguente frase era un
e|empo paradgmtco de a fata de sensbdad de Hemngway: Ahora te
escrbo por ago mportante, a saber, su necesdad de que |ay e
proporconara certa nformacn sobre as actvdades profranqustas de
Edward Knobaugh, que se haba presentado en La Habana armando ser
amgo de |ay. En cuanto e d|o a |ay que no poda ayudare con su bro
porque estaba ocupado, escrb: Ah, |ay, podras envarme esto
nmedatamente, a margen de as muchas otras cosas que tengas que
hacer?. |ay se puso de nmedato a hacer o que e peda Hemngway
|89|
.
|ay se dedc a sus bros sobre a Espaa de sgo XIX, sobre sus
experencas en a prsn aemana y sobre a Guerra Cv espaoa. E 20 de
marzo de 1943 se pubcaron en e (ew )or* +imes anuncos de que |ay
Aen, recn egado de norte de Afrca, haba entregado un bro a Harpers
que se pubcara antes de verano de 1943 con e ttuo +he ,a Will 3ndF A
-ersonal Ad$enture behind (a;i /ines. Se trataba de 6 +rouble With Hitler.
No se vov a or nada ms de . Segn parece, nsatsfecho por os
cambos edtoraes que Harpers haba propuesto, |ay retr e manuscrto y
contnu traba|ando en . Acompaado de Ruth, |ay se trasad a Seatte
durante 1944 para atender a su padre y sus propedades. Su nmo se
amentaba de a esperanza de que, una vez que Hter y Musson fueran
derrotados, se hara ago con a dctadura de Franco. Conaba en regresar a
una Espaa bre, en parte porque as podra recoger os varos mes de
bros que haba tendo que de|ar en Torremonos cuando se vo obgado a
partr haca Gbratar en |uo de 1936. Su mxma esperanza era ver
restaurada a Repbca y contnuar donde o habamos de|ado.
Consderaba que era posbe s mantenemos a cabeza sobre os hombros y
somos conscentes de que, para defendernos, sera mucho ms potente que
a bomba atmca una potca drecta y vaente de apoyo potco y
econmco a pases como Espaa, donde a pobacn ha acabado por dudar
de nuestras ntencones
|90|
. Cuando aqueo no suced y Estados Undos
actu en connvenca con a supervvenca de Franco, |ay se retr de a
esfera pbca. Lo que suced exactamente contna sendo un mstero,
pero en certo modo parece que os traba|os de |ay no encontraron sada
porque su nombre guraba en una sta negra como consecuenca de sus
actvdades a favor de a Repbca espaoa. A morr su padre, Aen
empez a vvr de su herenca. En 1946 se trasad a Carme y se qued a,
desde donde reazaba vstas frecuentes a Nueva York
|91|
.
En muchos aspectos, e vaente perodsta |ay Aen desaparec. La
derrota de a Repbca espaoa, e desgaste sufrdo a tratar de aertar a
Estados Undos de pegro de fascsmo, su experenca en una prsn de a
Gestapo y a voenta reaccn antzquerdsta que emponzoaba a vda
estadoundense de naes de a dcada de 1940, se coagaron para agotar
su optmsmo y determnacn a a hora de contnuar uchando por aqueo
en o que crea. Su h|o escrb un artcuo en e que es mposbe no percbr
una referenca a un |ay abatdo y desusonado:
He conocdo a hombres que combateron para preservar a bertad de a Repbca
espaoa. Aqu haba hombres que vvan un dea de democraca, bertad y
prosperdad. Tuveron una vsn de una nueva Espaa. Y entonces Espaa cay, y con
ea sus sueos. Y con os sueos, quedaron destrudas sus vdas. Yo era pequeo
cuando se br aquea guerra. Ouz entonces a memora sea ms poderosa. M mente
estaba menos abarrotada de cosas. V a trageda con ms cardad, de modo que a
muerte era ms vvda. Luego egaron aqueos que trataron de despertar a Estados
Undos ante a amenaza de fascsmo de Hter. Amaban demasado a este pas como
para ver que se venda a temores mserabes y ambcones nmas. Entendan que
nuestras fronteras se encontraban en e Rn y que nuestras esperanzas resdan tanto
en Pars como en Mwaukee. Pero tambn se estrearon. Se es am antfascstas
prematuros.
De msmo modo, seguramente pensaba en su padre cuando escrb
sobre e sufrmento de aqueos que asumeron e door de atemperar sus
ob|etvos. Aqueos fueron hombres que veron cmo se rompan en pedazos
sus anheos ms precados
|92|
.
Fue una sensacn que pareca crecer a medda que |ay traba|aba en un
bro sobre a Guerra Cv espaoa en un ntento de exponer aqueo por o
que y otros haban uchado. Escrb a Negrn y e env una arga sere de
petcones detaadas que reveaban o estrechamente que haban
coaborado durante a guerra: M probema ha sdo en parte ago que Ruth
ama "derrotsmo". Da gua a paabra que esco|a, pero es precso que sga
contando?. Luego prosegua con amargura: Comet un grave error yendo
a norte de Afrca y desperdcando una sucuenta temporada de conferencas
en e curso 1942-1943. Despus de aqueo, |ams me recuper desde e
punto de vsta econmco. Tuve a pntoresca dea de que ba a servr a m
pas. Imagnate!
|93|
. De forma expcta, Mchae Aen escrb de |ay: M
padre fue un perodsta que respr e are de Espaa hasta que eg a
convertrse tambn en su pas. Fe a su pas y a sus esperanzas, combat
por a Repbca espaoa. A una edad muy temprana v a pentud de a
vda ree|ada en m propa casa; a pentud que emana por s soa de a
devocn a agn dea que trascende a nuestras mtadas exstencas
|94|
.
A o argo de todo este tempo, |ay |uguete con su vgente nters por a
Espaa de sgo XIX. En 1948 e d|o a Bowers que estaba escrbendo una
bografa de Isabe II y vov a decrseo en 1957. Sn embargo, a gua que
suced con e bro sobre a Guerra Cv espaoa, su perfecconsmo mpd
que o nazara. Sus nvestgacones eran metcuosas, pero vacaba a a
hora de envare a Bowers un par de captuos, ya que parece que nunca
consgo dares a forma adecuada. Apreco muchsmo tu opnn y preferra
pasar por un haragn antes que por un hstorador de nua reevanca. y
Ruth reazaron un gran esfuerzo para ayudar a su amga Margaret Pamer,
que o haba perddo todo en Espaa y vva en a msera
|95|
.
En a dcada de 1960 |ay contemp e resurgr de nters por a Guerra
Cv espaoa estmuado por a pubcacn de bro de Hugh Thomas.
Interesado ncamente en que se contara a verdad, |ay nst a Herbert
Southworth a que e envara a Thomas un e|empar de su manuscrto sobre
as actvdades de as coumnas afrcanas cuando ocuparon Bada|oz. Thomas
haba consutado a Southworth durante a eaboracn de su bro pero, por
asombroso que resute, no a |ay Aen. T eres quen debe ponerse en
contacto con . Pese a as sugerencas de Ham Armstrong y otros, nunca
vno a verme. Estaba un tanto dodo, pero ncamente e preocupaba que
Thomas recbera os medos para corregr sus datos: Me resutaba dfc
escrbre a Thomas como s nada; ta vez fuera e orguo. Certamente,
reexonar sobre e bro de Thomas resuct en os amentos por no haber
concudo nunca su propo bro, de que podra haber formado parte aque
espnddo captuo sobre Bada|oz. Vov a retomar agunas de sus notas a
a uz de texto de Thomas e ncuso escrb a Herbert preguntndoe s vaa
a pena tratar de hacer ago mportante con a cronooga.
En readad, no haba puesto e ama en termnar e bro. En e camno se
nterponan su depresn por o que percba como as ntermnabes
tracones, e embargo de armas estadoundense, Munch y a derrota de a
Repbca espaoa. De msmo modo que sus experencas en Vchy haban
mnado su entusasmo a a hora de pubcar 6 +rouble With Hitler, ahora no
poda hacer acopo de a energa necesara para nazar e proyecto de a
Guerra Cv espaoa. En una carta drgda a Herbert formuaba un trste y
reveador comentaro que no soo se apcaba a bro, sno tambn a sus
actvdades potcas en defensa de a Repbca:
A vover a vsta atrs (cosa que hago con certa frecuenca, pero tampoco
demasada para no romperme e cueo), me doy cuenta de que soy vergonzosamente
cupabe de no concuro. Pero de qu habra servdo savo para evantar m nmo y e
de ms amgos? Como ya d|e en su momento, era como vover a empapear e nteror
de un tone que dscurre ro Ngara aba|o. Como sabes, Munch fue un auguro nefasto
para m, y no estaba muy equvocado
|96|
.
|ay nunca concuy su gran bro sobre a Guerra Cv espaoa. Su saud
se deteror y a prncpos de verano de 1968 sufr e prmero de una sere
de derrames cerebraes cada vez ms debtadores. Escrb a Herbert
dcndoe que se haba vsto afectado todo e ado zquerdo de su cuerpo y
a arnge
|97|
. A pesar de todo, contnu mantenndose a corrente de o que
se pubcaba sobre a guerra y sgu hacendo a|ustes supercaes a su
manuscrto. En e otoo de 1972 sufr otro derrame y mur |usto antes de
Navdad.
Cercera parte
%espu's de la guerra
<
La 4isin humana de !enr# ,ucDle#
Se dce que, despus de a Guerra Cv, cada vez que Hemngway regresaba
a Espaa acuda a Henry Buckey para averguar qu pasaba reamente en a
Espaa de Franco
|1|
. Cuando Hugh Thomas pubc su monumenta y ponera
hstora de a Guerra Cv espaoa, e agradec a Buckey e habere
permtdo hurgar sn pedad en sus sesos
|2|
. Wam Forrest, que estuvo en
Espaa durante a guerra representando prmero a ,ail 34press y, despus,
a (ews .hroni#le, escrb: Buckey vo ms aspectos de a Guerra Cv que
cuaquer otro corresponsa extran|ero de cuaquer otro pas, e nform de
eo con una escrupuosa observanca de a verdad que e va e respeto
ncuso de aqueos que en ocasones huberan preferdo que a verdad
permanecera ocuta
|3|
. Puede que Henry Buckey no escrbese nnguna de
as crncas de guerra ms famosas, como e reato de a matanza de
Bada|oz de |ay Aen o a descrpcn de Guernca de George Steer. Sn
embargo, adems de as sobras notcas envadas durante toda a guerra y
de a ayuda dspensada en abundanca a coegas menos expermentados,
aport agunos de os documentos ms mperecederos de a Repbca y a
Guerra Cv espaoa, un testmono monumenta de su abor como
corresponsa.
La obra de Buckey ?ida muerte de la RepNbli#a espa2ola consttuye
una descrpcn nca de a potca espaoa a o argo de toda a Segunda
Repbca, desde su procamacn e 14 de abr de 1931 hasta su derrota a
naes de marzo de 1939. E bro abarcaba e perodo en su totadad,
combnaba recuerdos personaes de sus encuentros con os grandes potcos
de a poca |unto con testmonos presencaes de acontecmentos
dramtcos, y narraba esa compe|a experenca con una prosa g y
adornada de humor, compasn por e sufrmento humano e ndgnacn
ante aqueos a quenes consderaba responsabes de a trageda de Espaa.
En ea se sntetzaba su abor como corresponsa de ,ail +elegraph durante
a Guerra Cv espaoa. Supuso una rnca aposta a as experencas
narradas en e bro e que, no mucho despus de que se pubcara en 1940,
e amacn de Londres que abergaba as exstencas de a obra recbera e
mpacto de una bomba ncendara y quedaran destrudos todos os
e|empares no venddos de a msma.
Henry Buckey nac en Urms, cerca de Manchester, en novembre de
1904 y, tras pasar agunas temporadas en Bern y Pars, fue a Espaa para
representar a hoy desaparecdo ,ail .hroni#le. Tras a Segunda Guerra
Munda regres a Espaa con su esposa cataana y resd a hasta su
muerte. Pese a su pasado de entusasta partdaro de a Segunda Repbca,
consgu vover a ser corresponsa despus de a Segunda Guerra Munda.
Irncamente, e genera Franco e recba con frecuenca en a audenca
oca que conceda anuamente a a Asocacn de Prensa Extran|era.
Henry Buckey era un catco fervente con orentacones socaes
radcaes. Ms que a deooga, era a empata o que expcaba su apoyo a a
ucha de os traba|adores ndustraes y os campesnos sn terra de a
dcada de 1930. Esto es ago que queda de manesto a o argo de todo su
bro. Como corresponda a un conservador, era un gran admrador de
genera Mgue Prmo de Rvera, a quen acompa en una ocasn en uno de
sus paseos nocturnos (ese autntco cabaero andauz; en vez de un
dctador, Prmo era un Pap Noe nacona). No vea con buenos o|os a
Afonso XIII (su rostro ree|a habdad, quz astuca, pero no ntegenca),
y eso se deba en parte a que e pareca que e rey haba traconado a don
Mgue Prmo de Rvera. Buckey era un hombre empecnadamente sncero.
Le gustaba e h|o de dctador, |os Antono (aunque e nquetaban os
matones a suedo que ntegraban a Faange), smpatzaba con e cuado de
Franco, Ramn Serrano Suer, y no e gustaba mucho e drgente
repubcano Manue Azaa.
Le decepcon su prmera mpresn de Espaa, dada a pobreza y e
aspecto harapento de os campesnos, pero tambn era ferozmente
autocrtco con a compacenca mpcta en e hecho de nformar acerca de
un pas de que en 1929 no saba nada. Buckey escrbe de prncpo a n con
certa concenca cmca de sus propas decencas, descrbndose a s
msmo, a abandonar Pars camno de Madrd, como aguen vrgen,
bastante cascarrabas y con poca sangre. Su o|o para a beeza femenna
est sempre atento, pero apacguado por certo sentdo de rdcuo sobre su
propa mascundad. Nos haba de una nova aemana que se desmayaba en
sus brazos cada vez que a besaba: Consecuenca, me temo, de a
debdad de su corazn, y no de m destreza en este mbto
|4|
.
Ta vez Buckey fuera un gnorante cuando eg, pero se dspuso a
aprender y o hzo. A prncpo traba| como corresponsa a tempo parca
para |ay Aen, que era e prncpa corresponsa europeo de .hi#ago ,ail
+ribune y que en aquea poca vva en Pars
|5|
. A Henry Buckey e
dsgustaba Madrd porque era nhspta, ventosa y montona, y e
escandazaba aquea stuacn en a que un mn de espaoes vven a
expensas de resto de a nacn. Pero, segn ree|a su reato de asedo de
a capta durante a guerra, acab por amar a cudad y admrar a sus
habtantes. Cuando deca: Tengo a mpresn de que e sstema
democrtco adoptado por a Repbca cuando e rey Afonso abandon e
pas fue en certa medda responsabe de a trageda de Espaa, pareca un
conservador ngs, pero pronto quedaba caro que su opnn se basaba en
a creenca un tanto radca de que os repubcanos no eran o bastante
dctatoraes para comprometerse con una reforma concenzuda de a
antcuada economa de pas
|6|
.
E sobrecogedor vaor de su maravoso bro resde en que presenta una
magen ob|etva de una dcada cruca de a hstora contempornea de
Espaa, fundada en una abundanca de matera recabado como testgo
presenca que soo poda reunr un corresponsa que resdera de forma
habtua en e pas. Abundan as ancdotas penetrantes y reveadoras.
Mentras a muttud repubcana nvada as caes de Madrd, Buckey,
esperando ba|o un fro gaca en e exteror de paaco de Orente a noche
de 13 de abr, pregunta a un conser|e qu hace a fama rea. Yo me
magnaba a sus membros reundos en un cncave angustoso, amando a
sus amgos, hacendo consutas desesperadas. La respuesta fue serena y
comedda: "Sus ma|estades assten a una proyeccn cnematogrca en un
san recn dotado de equpo de sondo". A da sguente, fue testgo de
como e entonces desconocdo seor Negrn apacguaba a una
muchedumbre mpacente que peda que se coocara una bandera
repubcana en un bacn de paaco de Orente. En e bar de Chcote, en a
Gran Va, e eegante h|o de un banquero espao, educado en Gran
Bretaa, e dce que "e nco futuro que tendrn os repubcanos y os
socastas ser e de a horca y a prsn". En e otoo de 1931 ve cmo e
negan a entrada a paaco de Orente a a esposa de Nceto Aca Zamora
e da de a nvestdura de su mardo como presdente de a Repbca, cosa
que e parece embemtca de a stuacn de as mu|eres
|7|
.
Uno de os mayores deetes de a prosa de Buckey puede encontrarse en
sus retratos enormemente perspcaces de as prncpaes guras potcas y
mtares de a poca. E conocmento de Buckey se traduca en
vaoracones que han tedo profundamente os |ucos posterores de os
hstoradores. Sobre e presdente de as Cortes |un Bestero, cuyas
errneas aprecacones nterferan en a reforma agrara, escrb con
masana rona que haca gaa de una exceente toeranca y se apresuraba
a apoyar a os ms dbes; en este caso, os representantes de feudasmo
que no haban tendo a menor consderacn por sus oponentes durante ms
de un sgo. Inmedatamente despus de a matanza de campesnos
anarqustas evada a cabo por as fuerzas de segurdad e 8 de enero de
1933 en Casas Ve|as, en a provnca de Cdz, Buckey caca a Caros
Esp, entonces secretaro de Gobernacn, como un repubcano
atoondrado de necaca superatva, y dedca mucho tempo a expcar a
debdad de a Repbca dervada de a ncapacdad de sus potcos para
hacer frente a a prepotente brutadad de a Guarda Cv. Pese a a poca
smpata que e despertaba su deooga, Buckey admraba a ecaca
potca de der de a CEDA, |os Mara G Robes: Mahumorado, enrgco,
con exceente autordad y un crtero dgno de tener en cuenta acerca de os
hombres y de a potca. En cambo, consderaba que a supuesta veta
revouconara de Largo Cabaero en 1934 era abertamente fasa. Se rer
a genera Gonzao Ouepo de Lano como un oca rrtabe e rascbe, y
descrb en tono de stra a vacua oratora de Aca Zamora
|8|
.
Henry Buckey conoc a todos os potcos de renombre de a Espaa de
a dcada de 1930. Cedrc Sater, que tambn escrb para e ,ail
+elegraph, vst Madrd en a prmavera de 1937 y escrb posterormente
que haba conocdo a Buckey, a que descrb como pequeo, observador,
con una sonrsa adeada y una vehemente admracn por Negrn
|9|
. Buckey
admraba en efecto a Negrn, pero estaba absoutamente entusasmado con
Doores Ibrrur. Despus de conocera en Vaenca en mayo de 1937 y
someterse a una apasonada arenga suya, escrb: Menuda mu|er! En m
opnn, es a nca potca espaoa que he conocdo. Creo que conozco a a
mayora de os que tenen agn motvo para ser famosos durante esta
generacn, y ea es a nca que reamente me mpreson por ser una gran
persona. Smpatzaba con Indaeco Preto y admraba su nagotabe abor
como mnstro durante a Guerra Cv, pero era conscente de que no toda su
febr tarea era tan productva como podra habero sdo, puesto que nssta
en ocuparse de todos os detaes, hasta e punto de egar ncuso a
examnar personamente as soctudes de os perodstas que queran vstar
e frente. Buckey seaa con exasperacn que e secretaro de Preto, Cruz
Sado, o remta sn ms todo a Preto
|10|
.
Sobre Vaentn Gonzez, el .ampesino, su opnn conrma a de otros
testgos: Tena en a mrada e extrao magnetsmo de un oco. Por contra,
pocos observadores esperaran que se d|era de bruta estansta Enrque
Lster que vaoraba a mportanca de a buena comda: Tena un cocnero
que haba estado en os vagones restaurante de Wagon-Lts antes de a
guerra, y en as dstntas ocasones y refugos en os que consegu comer en
e cuarte genera de Lster, no creo que |ams me srveran nada mao.
Buckey tambn pudo admrar cmo Lster mane|aba os restos de cuerpos
de E|rcto con fradad y consderabe destreza. Buckey reserva su
mxma admracn para Negrn, no soo por su dnamsmo sno tambn por
su esenca amabdad.
M mpresn prncpa de fue su rme compasn por e sufrmento humano.
Mraba a repartdor de perdcos a que e compraba un daro de a tarde y deca: Ya
te tratan esos o|os, chco? No? Bueno, ve a ver a doctor Fuano a a cnca Ta, dae
esta tar|eta y se ocupar de que te traten de nmedato. O fuera, en e campo, se
detena en as adeas pequeas y hababa con os campesnos, mraba sus mserabes
casas y vea ms a de a mscara fc de pntoresqusmo que tanta enfermedad y
sufrmento ocutaba en Espaa. Antes de marcharse, deszaba en as manos de a
mu|er de a casa ago de dnero o una tar|eta con os que puderan recbr agn
tratamento mdco gratuto. Ese era e Negrn que yo conoc
|11|
.
La atencn de Buckey sobre e detae reveador devueve a vda a a
potca de a Segunda Repbca. Durante a campaa eectora de as
eeccones de novembre de 1933, Buckey vst e cuarte genera de a
CEDA y percb a fastuosdad de os cartees empeados en a campaa de
G Robes. E 21 de abr de 1934 asst en E Escora a a concentracn de
as |uventudes de Accn Popuar, que qued empapada por e chaparrn de
agua. E dese, os saudos y os vtores ayudaron a Buckey a entendero
como una prueba para a creacn de unas tropas de choque fascstas. Se
esperaba que acuderan cncuenta m personas, pero, pese a as facdades
de transporte, a a ggantesca campaa de pubcdad y a as grandes sumas
de dnero gastadas, acuderon menos de a mtad de esa cfra. Adems,
como seaaba Buckey, hubo muchos campesnos que d|eron aegremente
a os reporteros que e drgente potco oca os haba mandado a con e
va|e y os gastos pagados. La vspera de evantamento de os mneros de
Asturas, a noche de 5 de octubre, Buckey estaba con os socastas Lus
Araqustn, |uan Negrn y |uo Avarez de Vayo en un bar de Aca
dscutendo sobre e acerto de a estratega de Largo Cabaero. Durante e
sto de Madrd, descrb cmo e hote Paace se convrt en un hospta.
Durante a bataa de Guadaa|ara, entrevst a tropas reguares taanas que
haban do a Espaa en respuesta a una petcn mtar forma. A naes de
mayo de 1937 se apresur a egar a Amera para examnar os daos
causados por e buque de guerra aemn Admiral S#heer e 31 de mayo de
1937, en represaa por e bombardeo repubcano de patruero ,euts#hland
e 29 de mayo de 1937, y reaz una espeuznante descrpcn de os daos
ocasonados entre os barros de case traba|adora de aque puerto
desguarnecdo.
Como testgo de estas escenas, Buckey se sente abrumado por a
ndgnacn, aunque su smpata haca os pobres de Espaa ya se haba
fraguado nada menos que en 1931. Cuando reexona sobre a stuacn de
Afonso XIII a noche antes de su sada de Madrd, formua una pregunta
retrca: Dnde estn tus amgos? Acaso crees que este exceente puebo
de Espaa tene e corazn de pedra? No. S huberas mostrado generosdad
o comprensn ante su door y su esfuerzo, no te habras quedado sn amgos
esta noche. Pero nunca as mostraste. Aunque Buckey fue catco
practcante durante toda su vda, su fe catca se tambae debdo a a
hostdad de a derecha catca haca a Repbca, y adu|o: Por mucho que
me dsgustase a voenca de a muttud y a quema de gesas, me pareca
que era a os espaoes que profesaban su fe catca en voz ms ata a os
que haba que cupar ms de a exstenca de masas anafabetas y de a
matrecha economa nacona. Su humandad entr en concto con su fe
regosa, como puede aprecarse en sus vvdas descrpcones de a vda
cotdana de os famcos |ornaeros de sur.
En certo modo, o que ms ndgnaba a Buckey es e pape de goberno
brtnco y os cuerpos dpomtcos. A respecto sea:
Cuando hababa con aguno de nuestros funconaros dpomtcos, os vea
sumsamente favorabes de antemano a a derecha espaoa. La consderaban una
garanta contra e bochevsmo, y por eo crean preferbe que estuvera en e poder
mucho antes que os socastas o os repubcanos, y se rean con eeganca ante a
mnma nsnuacn de que a derecha espaoa pudera anearse agn da con
Aemana e Itaa y que nosotros pudramos ver amenazadas nuestras rutas mperaes.
Apenas e sorprend que su amgo, e gran corresponsa de guerra |ay
Aen, e d|era que haba vsto aterrzar en Gbratar a potos taanos y que
os ocaes brtncos es permtan cortsmente y con toda case de
facdades cruzar a frontera para segur rumbo a Seva. Tras e bombardeo
de navo de guerra aemn ,euts#hland, os membros de a trpuacn
aemana muertos fueron enterrados en Gbratar con todos os honores
mtares. Despus de que os aemanes se vengaran atacando a una Amera
desguarnecda, Buckey presenc e funera de una de as vctmas. A mrar
os rostros desoados y as manos nudosas de quenes acompaaban e
fretro se pregunt: Cmo es que hay tan pocas personas a as que es
mporta cunto sufren as masas traba|adoras?. Oued aterrado de que,
mentras e puerto de Ganda era bombardeado por a avacn aemana y os
barcos brtncos quedaban hechos pedazos, se ordenara a un destructor de
a Marna Rea brtnca prxmo a Vaenca que no hcera nada. En efecto, e
panorama que descrbe Buckey es e de una case drgente brtnca que
antepone sus pre|ucos de case a sus ntereses estratgcos. En este
sentdo, cta a un dpomtco brtnco que arm: Lo esenca que hay que
recordar en e caso de Espaa es que se trata de un concto cv y que es
muy necesaro que nos mantengamos |unto a nuestra case
|12|
.
Certamente, Buckey no comparta a hstera antcomunsta de as cases
medas brtncas. Se mostraba escptco ante as armacones de que a
Unn Sovtca pudera crear un satte espao.
Aun suponendo que e Partdo Comunsta consga obtener e contro absouto de
goberno y de a nacn, es de suponer que esta segur compuesta de espaoes, a os
que creo que sera muy dfc que Rusa mpusera una determnada nea de conducta
no aceptada por os espaoes en su con|unto . Rusa, por supuesto, tena toda case
de ntereses en savar a Repbca, pero no creo que, ms a de natura deseo de ver
a Partdo Comunsta espao con todo e poder posbe y de propagar a mxmo sus
deas, os rusos tuveran aguna ntencn de convertr a Espaa en un estado sbdto, y
no consgo entender en absouto cmo podran hacer ta cosa desde seme|ante
dstanca . Se ha escrto mucho sobre as actvdades rusas en Espaa durante a
Guerra Cv, pero certamente no veo nnguna case de efectvos rusos n entre as
fuerzas pocaes n en ndvduos partcuares, a excepcn de cuerpo dpomtco, unos
cuantos perodstas y unos pocos asesores mtares. A partr de octubre de 1936,
tambn hubo durante agn tempo una sere de avadores y expertos en bndados,
hasta que a mayora de eos fueron pauatnamente reempazados, pero fueron
bastante reservados a a hora de exponer sus convccones.
Por esa razn, a Buckey no e convenca mucho e corone Segsmundo
Casado, que estaba a mando de E|rcto de Centro repubcano, cuando
sostena que a ntencn de su gope de 4 de marzo de 1939 era savar a
Espaa de comunsmo
|13|
.
Mentras traba|aba para e ,ail +elegraph, Henry Buckey trab amstad
con muchos de os corresponsaes de guerra ms destacados que traba|aban
en Espaa, ncudos |ay Aen, Vncent Sheean, Lawrence Fernsworth,
Herbert Matthews y Ernest Hemngway. Buckey, con su voz suave (uno de
os perodstas espaoes comentaba que su tono de voz era cas un
susurro), se gan una fama nmensa entre sus coegas, que e amaban
Enrque. En octubre de 1936 Ktty Bower hzo un va|e a Madrd, cudad a a
que cac de una pesada, que no obstante se vov evadera gracas a
Henry Buckey. a savaba de as noportunas atencones de os hombres
de hote y, rerndose a , ea escrb posterormente que era e
reportero ms duce de Espaa. Sus bromas cotdanas eran como una
benvenda pcma
|14|
. E |oven Geohrey Cox recordaba a un hombre muy
ntegente, menudo y de voz ba|a que ofreca una extraordnara oposcn a
as presones propagandstcas de todos os bandos
|15|
. Constanca de a
Mora, esposa de Ignaco Hdago de Csneros, e |efe de as Fuerzas Areas
repubcanas, traba| como encargada de enace con a Ocna de Prensa
Extran|era de a Repbca. De a Mora descrb a Henry Buckey como un
hombre pequeo con e peo ro|zo, e rostro tmdo y un eve tc en a
comsura de a boca que confera un gro buresco a su custco humor
|16|
.
Pero sus modaes apacbes no de|aban trasucr e vaor que e
acompaaba cada vez que vstaba agn frente asumendo consderabes
resgos para su persona. En as tmas fases de a bataa de Ebro, e 5 de
novembre de 1938, cruz e ro en una barca con Ernest Hemngway,
Vncent Sheean, Robert Capa y Herbert Matthews. Posterormente coment:
Nos envaron a cubrr a nformacn de frente de Lster. Hemngway nformaba
entonces para a North Amercan Newspaper Aance. En aque momento,
prctcamente todos os puentes que cruzaban e Ebro haban quedado destrozados por
os combates y haban sumergdo unos traconeros espnos en e ro para dsuadr de
que se navegara por . Sn embargo, como no haba otro camno para egar a frente,
nosotros cnco nos submos a una barca con a dea de remar |unto a a ora hasta que
egramos a a zona ms profunda de ro, para a contnuacn atravesaro y vover a
remar por a otra ora en dreccn contrara. E probema fue que nos atrap a
corrente y empez a arrastrarnos haca e centro de cauce. La stuacn se vova ms
amenazadora por momentos puesto que, cuando egramos a os espnos, e fondo de
a barca se ra|ara con toda segurdad. Y era cas gua de certo que, cuando a barca
hubera vocado, nosotros nos hundramos. Fue Hemngway quen resov a stuacn,
ya que agarr os remos como un hroe y con tanta fura que nos puso a savo a otro
ado.
Ms adeante, Buckey bromeara dcendo que Hemngway era a veces
una persona fantstca, amabe, cas nfant. Creo que cas amaba a guerra,
exactamente gua que agunos de os persona|es de sus bros
|17|
.
Buckey, caro est, restaba mportanca a su propa vaenta. E
eternamente cnco Cedrc Sater, que en as tmas fases de a guerra e
acompa en agunas ocasones, coment que Buckey sempre mostraba
una aegra serena cuando as cosas pntaban ma, pero ta vez porque
estaba hecho de una pasta ms sensbe que os dems. Sempre me parec
que, para hacer as cosas que haca, necestaba una fuerza mora ms
autntca que os dems
|18|
. La aprecacn de Sater queda corroborada por
e reato de propo Buckey. Recordaba haber mantendo una conversacn
con varos coegas tras reazar una vsta a frente. Mnmzando
consderabemente e asunto, escrb:
E pegro que corramos proceda de os ataques a arga dstanca y de bombardeo y
e ametraamento contnuo de as carreteras de a retaguarda. En readad, os resgos
no eran muy grandes. Yo no dudaba en expresar que me pona muy nervoso cada vez
que me aproxmaba a frente. Tampoco me daba nnguna vergenza confesar que,
cuando me tenda en agn prado, vea venr os bombarderos haca e ugar donde
estaba tumbado y oa e fuuu, fuuu, fuuu de as bombas que caan cada vez a mayor
veocdad, nunca de|aba de tener un medo atroz. Pero an ms aterrador es, a m
|uco, ser ametraado. Uno sabe que en campo aberto una bomba tene que caer
prctcamente encma de uno para herre. Pero en raras ocasones se puede haar
proteccn contra as ametraadoras cuando uno se arro|a a azar desde un coche
mentras os avones se te venen encma y hay soo unos mnutos o acaso unos
segundos para meterse en e me|or refugo dsponbe
|19|
.
Tras a toma de Cataua a naes de enero de 1939 por parte de as
fuerzas rebedes, Buckey, |unto con Herbert Matthews, Vncent Sheean y
otros corresponsaes, se un a xodo de refugados. Matthews y se
ao|aron en un hote de Perpn y se dedcaron a nformar sobre as terrbes
condcones de os campos de concentracn mprovsados por as
autordades francesas en os que se hacnaban os refugados. Consgueron
ntervenr para rescatar a personas que conocan de os grupos que
conducan a os campos
|20|
.
Aunque dce muy poco acerca de su propo pape, as pgnas de Buckey
se ten de ra cuando ega a a espantosa descrpcn de os refugados que
egan a a frontera francesa. Le ndgnaba que Gran Bretaa y Franca no
hceran ms:
E mundo entero estaba emoconado por a savacn de unas sescentas obras
maestras de arte espao e taano que eran custodadas cerca de Fgueres despus de
su arga odsea. Pero no nos mportaba nada que e ama de a gente fuera psoteada.
No hemos vendo a acamaros; a anmaros. Haber evado a este medo mn de
personas y haberas acogdo, dado traba|o y consueo en Gran Bretaa y Franca y en
sus coonas, eso s que habra sdo cutura en e autntco sentdo de a paabra. Adoro
a E Greco, he pasado nndad de horas sentado sn ms contempando os Tcanos de
E Prado, y as obras de Vezquez me fascnan, pero, francamente, creo que habra sdo
me|or para a humandad que huberan arddo en una pra s as carosas y cdas
atencones que se es dspens se huberan dedcado en su ugar a este medo mn de
desdchados. Me|or an sera que tuvramos un corazn o bastante grande para
atender a ambos; pero como parece que no o tenemos, habra sdo un auguro ms
fez que estas gotas de eche de a amabdad humana que todava poseemos huberan
recado sobre os seres humanos que sufren. Sn embargo, mentras hombres ben
conocdos de a vda cutura cataana y espaoa, adems de otras decenas de mes de
personas annmas, yacan expuestos a os eementos; y mentras en os arededores de
Perpn moran entre os refugados una meda de sesenta personas a a semana, os
tesoros de arte partan haca Gnebra en 1842 embaa|es e da 13 de febrero, ben
protegdos contra e vento y a uva. Las mu|eres, os nos y os hombres enfermos y
herdos podan dormr a raso, cas abandonados. Pero os vente camones de cuadros
de E Prado va|aban ba|o un nmenso cobertor de ona mpermeabe y con os cudados
de una ventena de expertos
|21|
.
Henry Buckey haba do a Stges con Lus Ountana y Herbert Matthews
en e verano de 1938. Ountana e present a pntor catan |oaqum
Sunyer. A su vez, este present a Buckey a una |oven cataana, Mara
Panas. Se enamoraron y rpdamente decderon casarse. Pese a que a
Igesa catca estaba todava proscrta en a Espaa repubcana,
Constanca de a Mora utz su nuenca para permtres casarse en una
capa utzada por os vascos exados en Cataua. Despus de a Guerra
Cv espaoa, Buckey fue destnado a Bern, donde traba| hasta dos das
antes de estado de a Segunda Guerra Munda, momento en que e
goberno de Hter e nvt a abandonar e pas. Tras un breve perodo en
Amsterdam cubrendo a nvasn aemana, pas un ao y medo en Lsboa
antes de convertrse en corresponsa de guerra de ,ail 34press con e
E|rcto brtnco. A partr de ese momento, Mara y soo podan verse una
vez a ao en Gbratar. Desembarc en Anzo con e E|rcto brtnco como
corresponsa de Reuters, y resut maherdo cuando una bomba aemana
esta cerca de todoterreno en e que va|aba durante a ofensva sobre
Roma. Como consecuenca de eo, e qued metraa en e costado derecho y
sufr fuertes doores durante e resto de su vda. Inmedatamente despus
de a guerra, fue asgnado a as fuerzas aadas de Bern y, posterormente,
fue corresponsa de Reuters en Madrd y, durante 1947 y 1948, en Roma,
desde donde regresara de nuevo a Madrd.
En 1949 regres a Madrd como drector de a ocna de Reuters en a
cudad, donde permanec hasta septembre de 1966, adems de reazar
breves msones en Marruecos, Portuga y Argea. |unto con otros membros
de a |unta drectva de a Agrupacn de Corresponsaes de Prensa
Extran|era de Espaa, e 11 de enero de 1961 fue recbdo por e genera
Franco. En 1962 do cobertura nformatva a a tma poscn de a OAS en
Orn. Mantuvo su amstad con Hemngway y se vean cada vez que e
novesta estadoundense vstaba Madrd. Despus de pasar trenta aos en
Espaa, e goberno ceebr e momento de su |ubacn en 1966
concedndoe e gaardn de a Cruz de Cabaero de a Orden de Isabe a
Catca, que e mpuso e entonces mnstro de Exterores Fernando Mara
Castea. En enero de 1968 a rena Isabe II de Ingaterra e nombr
membro de a Orden de Impero Brtnco, honor que e mpuso e entonces
emba|ador brtnco, sr Aan Wams.
A partr de 1966, Henry Buckey se retr a vvr a Stges, pero contnu
traba|ando para a BBC como corresponsa ocasona. Mur e 9 de
novembre de 1972. Fue muy querdo y admrado entre sus coegas por su
sncerdad y gaarda. Nada menos que una gura como e gran perodsta
franqusta Manue Aznar escrb en /a ?anguardia: Por ser un ngs de
condcn muy dstnguda fue, entre nosotros, e|empo de genthombra. As
qusramos que fuesen todos os ngeses entre nosotros. Los perodstas
espaoes que e conoceron saban poco de sus experencas durante a
Guerra Cv o de su amstad con Negrn. Para Hemngway, Hugh Thomas y
otros, fue un archvo vvente de a guerra. Por fortuna, para aqueos que no
puderon consutare en persona, de| ?ida muerte de la RepNbli#a
espa2ola, un dgno monumento a un gran corresponsa.
1E
?na 4ida dedicada a la lucha !er)ert
(utledge .outh"orth # el desmantelamiento
del r'gimen de 7ranco
En 1963 a dctadura de Franco cre un departamento especa para
contrarrestar os efectos subversvos de a obra de un hombre amado
Herbert Rutedge Southworth. Hasta esa fecha cas nade haba odo habar
de Herbert Southworth, a margen de un reducdo crcuo compuesto por |ay
Aen, Lous Fscher y Constanca de a Mora. Sn embargo, as obras que
pubc atacaban con tanta fuerza a compe|a |ustcacn que efectuaba a
dctadura sobre su propa exstenca que todo esfuerzo por parte de rgmen
para mpedr que dchas obras penetraran en Espaa se consderaba
nsucente. La narracn sesgada de a hstora recente de Espaa que se
utzaba para revndcar un rgmen bruta de| de ser sostenbe como
consecuenca de aqueos escrtos. As pues, a abor prncpa de aque
nuevo departamento conssta en presentar una versn ms verosm y
modernzada. Inevtabemente, esto sgncaba e reconocmento mpcto
de que as versones anterores eran fasas. Como es gco, una vez que e
dque se hubo agretado no hubo vueta atrs. Las posterores tentatvas
fueron rdcuzadas con mayor facdad an. En este sentdo, Herbert
Southworth, que en otro tempo haba formado parte de grupo
prorrepubcano que e|erca presn en Estados Undos en favor de a
Repbca espaoa, hara ms por a causa antfranqusta que cuaquera de
sus amgos ms famosos. Mucho despus de que os dems cayeran en e
ovdo, de| sentr su presenca hasta e punto de ser cacado de
enemgo pbco nmero uno de rgmen de Franco.
Southworth asest seme|ante gope, y se convrt as en una gura
destacada de a hstorografa de a Guerra Cv espaoa, como
consecuenca de a pubcacn en Pars de su bro 3l mito de la #ru;ada de
Aran#o en e ao 1963. Lo pubc Edcones Ruedo Ibrco, a gran edtora
de exo antfranqusta drgda por un anarqusta excntrco e
nmensamente cuto, |os Martnez Guerrcabeta. Los bros de Ruedo
Ibrco, que eran ntroducdos y venddos candestnamente en Espaa,
tuveron un mpacto enorme, sobre todo tras a pubcacn de a traduccn
a espao de a obra csca de Hugh Thomas sobre a Guerra Cv espaoa.
Desde os prmeros nstantes de a conspracn que desemboc en e gope
mtar de 18 de |uo de 1936, os rebedes fascaron su propa hstora y a
de sus enemgos. E bro de Hugh Thomas narraba a hstora de a guerra
con un esto ameno y ob|etvo (cosa que en s msma supuso un gope
devastador para os partdaros de o que eos amaban a cruzada de
Franco), y, por tanto, todo aque que consegua hacerse con un e|empar o
devoraba con ansa. E bro de Southworth se popuarz de una forma
nntamente menos nmedata, pero fue ms devastador. No narraba a
guerra, sno que ms ben desmanteaba, nea a nea, e entramado de
mentras que e rgmen de Franco haba ergdo para |ustcar su exstenca.
La consecuenca de a egada a Espaa de ambos bros fue e ntento por
parte de entonces mnstro de Informacn, e enrgco Manue Fraga
Irbarne, de sear as fronteras para mpedr a egada de ms e|empares y
de contrarrestar e mpacto nteectua y mora de ambas obras, pero sobre
todo de a de Southworth, por sus corrosvos efectos sobre a magen que e
rgmen tena de s msmo.
En readad, e bro de Thomas haba egado prmero y haba sdo
ntroducdo de contrabando en Espaa en grandes cantdades. Como era de
esperar, su xto ocason un endurecmento de as restrccones fronterzas.
E bro de Herbert fue envado a as sas Canaras, donde a aduana era
mucho ms axa, y desde a resut ago ms fc ntroducro en a
Pennsua. Aqueo supuso que e preco na a que se venda en as breras
espaoas, ba|o cuerda, dupcara con creces e de Franca. Los benecos
ban a parar a contrabandsta y a brero. Herbert escrb a |ay Aen: Levo
escrbendo ms de tres aos y no he ganado un soo cntmo, n nuevo n
ve|o. N squera he recuperado e dnero que adeant para pubcar en
Espaa e prmer bro. De se han venddo ms de tres m e|empares, o
cua, en vsta de as dcutades para ntroducro en e pas, no est de todo
ma
|1|
. Sn embargo, aqueos tres m e|empares que haban do trndose
bastaron para desencadenar en e seno de Mnstero de Informacn a
creacn de un departamento especa con e nombre de Seccn de Estudos
sobre a Guerra de Espaa.
Para drgr dcha seccn, Fraga escog a un |oven funconaro mnstera
muy ntegente, un qumco que se haba formado para ser |esuta antes de
abandonar sus estudos para casarse: Rcardo de a Cerva y de Hoces.
Proceda de una cebre fama conservadora; su abueo haba sdo mnstro
de Interor de varos gobernos de a monarqua, su to haba nventado e
autogro y su padre haba muerto a manos de os repubcanos durante a
Guerra Cv espaoa. Su msn conssta, en trmnos muy generaes, en
actuazar a hstorografa oca de rgmen con e n de repeer os
ataques procedentes de Pars. La prncpa arma de arsena de este nuevo
batan de guerra nteectua fue sumnstrada por a compra de a magnca
bboteca sobre a Guerra Cv espaoa reunda a o argo de muchos aos
por e perodsta taano Cesare Guno, quen aos atrs haba sdo envado
a Espaa por Musson. Southworth se convrt en un abrr y cerrar de o|os
en e prncpa enemgo de departamento. En comparacn con Hugh
Thomas, que ya era ben conocdo despus de xto munda de su famoso
bro sobre a Guerra Cv, Herbert Southworth era prctcamente un
desconocdo. Sn embargo, haba otra dferenca fundamenta entre aqueos
dos hombres. Thomas haba escrto un bro magnco sobre e concto, pero
a Guerra Cv espaoa no ba a ser e tema centra de su vda. En aqueos
momentos ya traba|aba en su monumenta hstora de Cuba. A dferenca de
, Southworth dedc su vda a estudo de a Guerra Cv espaoa. Adems,
para enfrentarse a De a Cerva, que dspona de persona y os recursos de
todo un mnstero, Southworth contaba con su propo arsena: una de as
mayores bbotecas de mundo sobre a contenda.
Adems de ser un autor antfranqusta, Southworth fue uno de os
nversores que hzo posbe a supervvenca de a mportante edtora
espaoa en Pars, Edcones Ruedo Ibrco
|2|
. Muy pronto se reve que
Rcardo de a Cerva y de Hoces consderaba a Southworth un oponente
tembe. En 1965 De a Cerva e escrb dcndoe: Tengo una gran estma
por Vd. como especasta en a bbografa de nuestra guerra y muchas
personas han conocdo su bro a travs de m. Pero creo snceramente, seor
Southworth, que s Vd. suprmera toda a pasn y todo e partdsmo que
rebosa en sus pgnas, su obra acanzara todo e vaor que se merece
|3|
. Se
conoceron en Madrd en 1965 y De a Cerva e nvt a cenar.
Posterormente, Southworth me d|o que, durante aquea cena, De a Cerva
e haba contado con orguo que a poca tena rdenes de conscar os
e|empares de 3l mito de la #ru;ada que encontrara cuando regstraba as
breras y as casas de os sospechosos potcos. De a Cerva e con que
recomendaba, e ncuso regaaba, a sus amgos os e|empares de bro
requsados, tras o cua pas a dstrbur e|empares entre os dems
comensaes nvtados. Sn embargo, en a Espaa de Franco, o que se deca
en prvado dstaba mucho de o que se deca en pbco. Rcardo de a Cerva
escrb:
H. R. Southworth es, sn dsputa, e gran experto en a bbografa de nuestra guerra
vaorada desde e ado repubcano . Su bboteca sobre nuestra guerra es a prmera
de mundo entre as prvadas: ms de sete m ttuos. Estoy cas seguro de que se ha
edo os sete m. Y conserva, en una tremenda memora fotogrca, todos os datos
mportantes y todas as reacones mutuas de esos bros
|4|
.
De a Cerva subestmaba a cantdad rea de vomenes de a bboteca,
pero no e mnucoso conocmento de Southworth de su contendo. Aque
eogo ba segudo nmedatamente de agunos ataques feroces, pero
supercaes, contra as presuntas decencas de a metodooga de
Southworth.
Oun era este Herbert Southworth, e mtco coecconsta de bros que
durante muchos de os aos sguentes sera e egendaro azote nteectua
de a dctadura de genera Franco? Sus bros seran escudrados por os
especastas ms rgurosos en a Guerra Cv espaoa, y su estudo sobre e
bombardeo de Guernca se convertra en uno de os tres o cuatro bros ms
mportantes de os muchos mes de vomenes escrtos sobre e concto.
Aun as, poca gente saba qun era porque, a carecer de puesto en a
unversdad, careca tambn de un modo fc de ser cataogado. En todo
caso, haba vvdo una exstenca extraordnara. Su ncrebe ascenso desde
a pobreza de Oeste estadoundense hasta egar a desarroar una campaa
perodstca de zquerdas durante a Guerra Cv espaoa, presentaba
rasgos propos de una novea de Stenbeck. Su posteror transformacn a
base de tesn en un trunfante magnate de a rado y, a contnuacn, en un
erudto de prestgo nternacona, recordaba a aguno de os hroes de
Theodore Dreser.
Haba nacdo en Canton, una dmnuta cudad de Okahoma, e 6 de
febrero de 1908. Cuando e banco de a cudad, propedad de su padre,
quebr en 1917, a fama se trasad durante una breve temporada a Tusa,
en e este de Okahoma. A contnuacn se mudaron a Abene, Texas, donde
su padre haca prospeccones petroferas, y a vveron mucho ms tempo.
E prncpa recuerdo de Herbert de aquea poca tena que ver con a
coeccn de Harvard Casscs de su padre. E robo de uno de os vomenes
cuando tena doce aos e afect tan profundamente que aque fue quz e
comenzo de su obsesn por coecconar bros. Crec entre as estanteras
de a Bboteca Pbca Carnege de Abene. A, tras meses de eer +he
(ation y +he (ew Republi#, decd abandonar e protestantsmo y e
repubcansmo conservador de Bbe Bet (Cnturn de a Bba). Se vov
socasta y ector vdo de por vda de o que denomn con sorna a
escuea de perodsmo sensaconasta. Aqueo ban a ser os cmentos de
su asombrosa transformacn en un formdabe erudto sobre Europa
|5|
.
Estud en a escuea secundara de Abene hasta os qunce aos.
Desempe dferentes empeos en a ndustra de a construccn de Texas, y
uego en una mna de cobre en Morenc, Arzona. A aprend espao
traba|ando con os mneros mexcanos. La cada de preco de cobre tras a
quebra de Wa Street e de| sn empeo. Entonces decd ncorporarse a a
Unversdad de Arzona y, cuando se e agotaron os ahorros, fue a Texas
Technoogca Coege de Lubbock, pobacn ms famosa por ser ugar de
nacmento de Buddy Hoy. A vv en a extrema pobreza pagndose os
estudos con su traba|o en a bboteca de coego. Se especaz en hstora
y curs estudos de espao. E traba|o en a brera haba ntenscado su
amor por os bros. Con e apoyo de bbotecaro de centro, se march en
1934 con una soa dea en mente, a de buscar traba|o en a bboteca ms
mportante de mundo: a Bboteca de Congreso en Washngton D. C.
Cuando por n obtuvo una paza en e Departamento de Documentacn, fue
con un saaro nferor a a mtad de o que ganaba en a mna de cobre. Sn
embargo, aunque apenas e daba para comer, era fez smpemente con
poder pasar todo e da entre as estanteras de bros
|6|
.
Cuando esta a Guerra Cv espaoa empez a resear bros sobre e
concto y a escrbr de vez en cuando agn artcuo para e Washington
-ost. Sus artcuos estaban tremendamente documentados y se basaban en
un conocmento profundo de a prensa nternacona
|7|
. Las reseas tenan
eementos de humor mordaz y a agudeza crtca que se convertran en
sgnos dstntvos de sus escrtos posterores. En a resea de a obra de
estadoundense de derechas Theo Rogers, SpainF A +ragi# 9ourne, escrb:
Hay una aterradora confusn en torno a este bro. Me reero a a descudada, quz
deberada, confusn de os trmnos anar"uista y #omunista. Hay una gran dferenca
entre ambos y as personas ntegentes a reconocen. E modo en que e seor Rogers
utza dchas paabras revea a temerosa ndgnacn de su mente, pero no transmte
nformacn. No es |usto habar con vaguedad de gente comprada con e oro de
Mosc sn aportar pruebas concretas. Es faso negar que Franco es fascsta y acto
segudo aadr que sencamente cree en e estado totataro.
Herbert concua su artcuo con a sugerenca de que os ectores
abrran sn duda e bro de seor Rogers (s es que o abran) con a
aprobacn entusasta de as curosas paabras de sr Wmott Lews, que
escrbe e progo: Lo nco que conozco de bro para e que escrbo este
progo es e ttuo y, s e bro egara a agunas concusones, magno que
dscrepara radcamente con eas
|8|
.
Su crtca de bro de Harod Cardozo +he 6ar#h o= (ation apuntaba as
contradccones exstentes entre una sere de armacones: que e 18 de |uo
Ouepo de Lano contaba con escasamente 180 sodados entrenados; que
tena que utzar aque puado de hombres con astuca con e n de
parazar a una pobacn ngente; que a abundanca de vountaros,
trescentos m en tota, durante os prmeros meses de a guerra, era a
me|or prueba de que e movmento mtar era en readad un movmento
nacona y que en octubre a genera Varea e fataban hombres. Su
marcha haca Toedo haba sdo una audaz proeza para engaar a enemgo,
y a marcha haca Madrd ba a ser an ms atrevda. Las fuerzas
expedcconaras afrcanas tenan poco ms de catorce o qunce m
hombres, y fue a base de despazar undades de un sto a otro como e
genera Varea consgu dar a mpresn de fuerza
|9|
.
Afectado ya emoconamente por a ucha entre e fascsmo y e
antfascsmo, Southworth sempre dra que o que pas en Espaa do
sentdo a su vda. Sus artcuos amaron a atencn de emba|ador de a
Repbca, Fernando de os Ros, que e propuso traba|ar para a Ocna de
Informacn espaoa. Abandon entusasmado su empeo oca en a
bboteca, ma pagado pero seguro, y se trasad a Nueva York. A traba|
con pasn y escrb artcuos de prensa y panetos perdcos, entre otros
Aran#o0s O6ein @amp=P, su annma abor de democn de a tentatva de
|os Pemartn de dotar a franqusmo de una doctrna forma en >u7 es Olo
nue$oPF #onsidera#iones sobre el momento espa2ol presente
|10|
. Durante
aquea poca reaz un curso de doctorado en a Unversdad de Coumba y
entab una amstad duradera con su coega |ay Aen, e dstngudo
corresponsa de guerra. |ay, Barbara Werthem (famosa posterormente como
Barbara Tuchman) y Lous Fscher e conocan como Frtz, ya que su porte
rotundo y su cabeo rubo es recordaba a de un cervecero aemn. Con
posterordad, |ay escrb o sguente de aque hombre de Okahoma cuyo
acento arrastrado e haca parecer te|ano:
Traba| conmgo como ayudante de nvestgacn en Nueva York en os aos 1938 y
1939. Sus sentmentos eran muy parecdos a os mos, estaba dspuesto a marchar
|unto a PC sempre que eos no se rezagaran un mmetro de pacto. Te|ano y, segn
creo, baptsta, tuvo y sgue tenendo agunas retcencas muy marcadas haca a Igesa
catca, retcencas compartdas en trmnos generaes por os catcos
antcercaes
|11|
.
Las opnones de Southworth apareceron resumdas en un brante
artcuo pubcado a naes de 1939 sobre e poder potco de a prensa
catca
|12|
.
Mentras permanec en Nueva York, Southworth tambn conoc y
despos a una hermosa |oven puertorrquea, Camea Con, pero e suyo
no fue un matrmono afortunado. Herbert qued desoado por a derrota de
a Repbca, aunque, una vez acabada a guerra, |ay y contnuaron
traba|ando para e presdente en e exo, |uan Negrn. Traba| con Barbara
Werthem en una cronooga de a Guerra Cv espaoa descomuna y
mnucosamente detaada que pretenda ser a base para un bro de |ay
dedcado a a guerra, bro que nunca concura. |unto con , ayud tambn
a muchos exados espaoes destacados que pasaron por Nueva York,
ncudos Ramn |. Sender y Constanca de a Mora. Herbert tambn traba|
de forma espordca durante toda a dcada de 1940 en un bro sobre e
partdo fascsta espao, a Faange, que namente fue rechazado por os
edtores porque o consderaron demasado erudto. En mayo de 1946
escrb a |ay para comuncare a dcutad de nvestgar mentras trataba
de ganarse a vda, y en dcembre de 1948 e nform de o sguente: Sgo
dndoe vuetas a a dea de un bro sobre a Faange Espaoa. Tengo
montaas de matera y quz en un ao ms o menos tenga tempo para
sentarme y escrbro
|13|
. Hasta 1967 no podra redactar su extraordnara
obra Anti=alange, que estaba dedcada a |ay Aen.
En e verano de 1941 as abores reazadas por |ay Aen en Nueva York en
favor de a Repbca espaoa tuveron que ser nterrumpdas y Herbert fue
recutado por e Departamento de Estado, ya que se supona que sus
credencaes antfascstas seran de utdad en a prevsbe guerra contra as
dctaduras. Poco despus de ataque contra Pear Harbor, e departamento
en e que traba|aba se convrt en a Ocna de Informacn de Guerra
estadoundense (OWI, Omce of War Informaton). En abr de 1943 fue
destnado a Argea para traba|ar en a Ocna de Guerra Pscogca. Dado
su conocmento de a stuacn espaoa, fue destnado a Rabat, Marruecos,
donde pas a mayor parte de a guerra drgendo emsones de rado en
engua espaoa para a Espaa de Franco
|14|
. Cuando a guerra termn, se
qued durante agn tempo traba|ando para e Departamento de Estado,
hasta que o despderon en mayo de 1946. Escrb a |ay: Me ha dcho un
amgo de dentro que me han ncudo en una sta negra de Departamento
de Estado y que nunca me contratarn. Es un ncordo para un hombre de
trenta y ocho aos cuyo me|or currcuum abora son os cnco aos que ha
dedcado a abores nformatvas para Estados Undos. Las credencaes
antfascstas que e haban proporconado orgnamente su empeo suponan
ahora un grave nconvenente en e contexto de a Guerra Fra. En todo caso,
Herbert crea que e fundamento de as acusacones contra m no resde en
m repubcansmo proespao n en m fata de sentmentos antsovtcos,
sno en ms actvdades contra as manobras potcas de a Igesa
catca
|15|
.
Decd no utzar su bete de avn de a desmovzacn para vover a
casa, sno quedarse en Rabat, en parte a a espera de a cada de Franco,
pero en mayor medda porque se haba enamorado de una abogada francesa
de beeza desumbrante y gran ntegenca: Suzanne Maury. Ya se haba
separado de su mu|er, Camea, s ben no se dvorcaron hasta 1948.
Suzanne tambn tuvo probemas para separarse de su mardo. Cuando
ambos quedaron bres para casarse, o hceron en 1948. Sabendo que no
haba nngn contro sobre as emsones de rado desde Tnger, Suzanne e
aconse| que comprara certa cantdad de equpamento de rado excedente
de E|rcto estadoundense con e que fund Rado Tnger. Sgu en
contacto frecuente con |ay Aen y, a gua que su amgo, contnu
esperando a cada de rgmen de Franco.
A naes de dcembre de 1948 escrb a |ay:
Hemos pasado un mes en Pars, entre octubre y novembre. V a Vayo y e medo
promet hacer ago sobre Espaa, pero no o he hecho. Ou te parece ago que
empece as?: Un ob|etvo potco no es muy dferente de un ob|etvo mtar. Nngn
genera empeara a msma estratega para tomar una trnchera que para tomar un
casto, y as fuerzas despegadas contra un granero seran dferentes de as anzadas
contra una cudad de a era atmca. En os esfuerzos para derrocar a Franco se est
utzando toda a muncn contra un rgmen fascsta que ha de|ado de exstr.
Reconocer esto mpondr a muchos un fuerte castgo emocona, etc. Como puedes
ver, soy ncapaz de escrbr nada sn ponerme profundo y entrar en asuntos
deogcos
|16|
.
Durante aqueos aos va| reguarmente a Espaa en busca de matera
para o que acabara sendo a mayor coeccn de todos os tempos de
bros y panetos sobre a Guerra Cv espaoa (que en a actuadad se
encuentra en a Unversdad de Caforna en La |oa, San Dego). En su carta
de dcembre de 1948 drgda a |ay comentaba: He atravesado Espaa dos
veces, una vez desde Maga hasta Barceona y a otra por San Sebastn,
Burgos, Vaadod, Madrd y Crdoba. Creo snceramente que un pequeo
boqueo derrocara a Franco en tres semanas, s no antes
|17|
.
E goberno marroqu naconaz a emsora de rado a Nocheve|a de
1960, pero Herbert y Suzanne ya se haban marchado a vvr a Pars.
sgu comprando bros a travs de una nmensa red de vendedores de
acance munda. En aguna ocasn compr a bboteca de agn exado
espao, entre eas a de presdente de a Generatat de Cataunya, |osep
Tarradeas. Tambn entab una estrecha reacn con e padre Marc
Taxonera, e ato y degado bbotecaro de monastero de Montserrat, con
quen ntercambara e|empares repetdos de agunos bros
|18|
. Herbert perd
dnero en un ntento de ntroducr a patata frta en Franca. Aqueo, undo a
os probemas para encontrar un apartamento o bastante grande donde
ao|ar su bboteca, que estaba depostada en un gara|e, y tambn a un
ncdente en e que un poca e do una paza durante una manfestacn de
zquerdstas, hzo que optara por abandonar a capta francesa. E probema
de su ya entonces enorme bboteca e ev a mudarse haca e sur, donde
as vvendas eran ms baratas. En 1960, Suzanne y compraron e
decadente Chteau de Puy en Vedeu sur Indre. En readad nunca e gust
aquea zona, y e escrb |ocoso a |ay Aen: No te has perddo nada por no
conocer esta parte de Franca. De buena gana partcpara en a prxma
guerra contra estos campesnos
|19|
. Agunos aos despus, en septembre de
1970, se trasadaran a vvr ba|o a desvada magncenca de sotaro
Chteau de Roche, en Concrmers, cerca de Le Banc. Entonces escrb a
|ay Aen: Hemos pasado ses herocos meses tratando de poner esta casa
en orden. Ahora estamos bastante ben. Rena a confusn. Preocuparme por
e te|ado, a caefaccn y os retretes me ha mpeddo segur con m
traba|o
|20|
. Por n, en e centro de nmenso casto vendo a menos
consgueron montar un nceo modernzado en e que vvan y que equvaa
a una casa de cuatro dormtoros. En a tercera panta y as dems aas
habtaban os bros y os murcagos.
Una vez nstaados en Puy, Herbert empez a pubcar a sere de bros
que obgaron a rgmen de Franco a aterar su versn fascada de
pasado. E ms acamado fue e prmero, 3l mito de la #ru;ada de Aran#o,
una devastadora reveacn acerca de a propaganda derechsta sobre a
Guerra Cv espaoa
|21|
. A adeantar e dnero para que Ruedo Ibrco o
pubcara, sav a a edtora de a quebra econmca sn proponrseo. En
readad, como e mpresor francs tena poca experenca de composcn
tpogrca en espao, a prmera edcn contena tantos errores que tuvo
que ser destruda
|22|
. De cuaquer modo aparec en 1963, y un ao despus,
una edcn francesa muy ampada fue decsva para convencer a Manue
Fraga de que haba que crear un departamento excusvamente dedcado a
a modernzacn de a hstorografa sobre e rgmen. Su drector, Rcardo
de a Cerva, en una bataa perdda contra Southworth, se dedc a escrbr
ms de un centenar de bros en defensa de rgmen de Franco, una proeza
evada a cabo a fuerza de tener a su dsposcn os recursos de Mnstero
de Informacn hasta a muerte de Franco y de carecer de medo a repetrse.
|ay Aen env a Lous Fscher un e|empar de 3l mito de la #ru;ada de
Aran#o, y e descrb e bro como una abor extremadamente mnucosa y
hb. Conscente de que Herbert atravesaba mportantes probemas
econmcos, |ay pregunt a Lous s, en su condcn de dstngudo profesor
de Prnceton, poda utzar su nuenca para convencer a a unversdad de
que adqurera a bboteca Southworth y a Frtz |unto con ea.
En 1967 Southworth escrb un segundo bro, Anti=alange, pubcado
tambn por Ruedo Ibrco. Se trataba de un comentaro monumentamente
erudto sobre e proceso medante e cua Franco convrt a a Faange en e
partdo nco de su rgmen. Tuvo un mpacto comerca sgncatvamente
menor que 3l mito., puesto que ncua un comentaro mnucosamente
detaado, nea a nea, de un bro escrto por un autor faangsta, Maxmano
Garca Venero: Aalange en la guerra de 3spa2aF la CniQ#a#i8n Hedilla
(Ruedo Ibrco, Pars, 1967). Se trataba de as memoras de drgente
faangsta Manue Heda, que haba cado en desgraca por haberse opuesto
a Franco despus de a uncacn forzada de a Faange y os carstas en
abr de 1937. Garca Venero haba sdo su amanuense
|23|
. Con e bro, Heda,
quen haba sdo condenado a varos aos de crce, a exo nteror y a a
msera, quera ntentar revndcar su pape en a guerra. |os Martnez, e
drector de Ruedo Ibrco, pd a Herbert que aportara comentaros
detaados para ampar os aspectos que Garca Venero haba decddo no
contar acerca de a voenca faangsta. Dado su exhaustvo conocmento de
a Faange, aqueas notas acabaron crecendo hasta adqurr una
envergadura que exga su pubcacn en un voumen anexo. Entretanto,
Manue Fraga se haba enterado de su nmnente pubcacn y se haba
ocupado de que a Emba|ada espaoa en Pars presonara a Garca Venero
para mpedr su anzamento, y as asestar un gope morta a Ruedo Ibrco.
Dado que e voumnoso bro ya haba sdo compuesto y ocasonado muchos
gastos, este se neg y, tras aberntcas compcacones egaes, se
pubcaron os dos bros
|24|
. E demoedor ataque contra e texto de Garca
Venero evado a cabo por Southworth reveaba ta conocmento de os
nterstcos de a Faange que produ|o consderabe sorpresa y admracn
entre muchos faangstas veteranos. En e curso de aos de nvestgacn
ntensva para su proyectado bro sobre a Faange, Southworth haba
entabado una fructfera correspondenca con muchos faangstas reevantes,
entre os que se encontraban Ernesto Gmnez Cabaero, |ess Suevos y
Ange Aczar de Veasco. Dcha correspondenca se proong hasta su
muerte y destacaba por e tono respetuoso con e que muchos de eos e
trataban.
A medados de a dcada de 1960 Herbert entr en contacto con e gran
hspansta francs Perre Var, que e convenc de a utdad de presentar
una tess doctora en a Sorbona. En un prncpo pens hacero con una
bbografa competa y anotada sobre a Guerra Cv espaoa sguendo a
nea de una versn muy ampada de 3l mito de la #ru;ada de Aran#o. Sn
embargo, mentras traba|aba en e tema se vo cada vez ms absorbdo por
un nco aspecto: a bataa propagandstca en torno a bombardeo de
Guernca
|25|
. En 1975 aparec en Pars a obra maestra de Herbert
Southworth, /a destru#tion de <uerni#a' 9ournalisme, diplomatie,
propagande et histoire (Ruedo Ibrco, Pars, 1975), que poco despus ra
seguda de a traduccn espaoa. E orgna ngs se pubc con e ttuo
<uerni#aR <uerni#aR A Stud o= 9ournalism, ,iploma#, -ropaganda and
Histor (Caforna Unversty Press, Berkeey, Caforna, 1977). Basada en
una asombrosa seeccn de fuentes documentaes, se trata de una
sorprendente reconstruccn de os esfuerzos evados a cabo por os
propagandstas y admradores de Franco para borrar por competo a
atrocdad de Guernca. Por consguente, a obra caus un mpacto
consderabe en e Pas Vasco. E bro no reconstrua e bombardeo en s, sno
que en readad arrancaba con a egada a Guernca desde Bbao de
corresponsa de +he +imes, George L. Steer, |unto con otros tres perodstas
extran|eros.
Se trata de a obra de nvestgacn ms fascnante y metcuosa, que
reconstrua a tearaa de mentras y medas verdades que fascaron o que
en readad suced en Guernca. La versn franqusta ms exagerada, que
cupaba de a destruccn de a cudad a mneros saboteadores procedentes
de Asturas, fue nvencn de Lus Bon, e |efe de a ocna de prensa
extran|era de Franco. Para evauar e traba|o de Bon y a subsguente
manpuacn de a opnn pbca nternacona sobre e suceso, Southworth
reconstrua con metcuosdad as condcones ba|o as que se vean
obgados a traba|ar os corresponsaes extran|eros en a zona nacona.
Mostraba cmo Bon amenazaba con frecuenca con hacer fusar a todo
aque corresponsa cuyos despachos no sgueran as orentacones
propagandstcas franqustas. Tras desmontar de forma mnucosa a
argumentacn urdda por Bon, Southworth pasaba a desmantear as
ncoherencas de os escrtos de os aados ngeses de Bon: Dougas |errod,
Arnod Lunn y Robert Sencourt.
En condcones normaes, podra esperarse que una descrpcn detaada
de a hstorografa acerca de un determnado tema acabara sendo a rda
obra de un especasta con una perspectva muy mtada. No obstante,
Southworth consgu, con una maestra nca, convertr su estudo de a
compe|a construccn de una mentra descomuna en un bro muy
accesbe. Agunas de as pgnas ms nteresantes e mportantes de este
bro estn compuestas por un anss de a reacn entre os escrtos
franqustas sobre Guernca y e auge de probema vasco en a dcada de
1970. Southworth demostraba que se estaba evando a cabo un esfuerzo
por reducr a tensn entre Madrd y Euskad medante a eaboracn de una
nueva versn de o que suced en Guernca. Para eo, era esenca que a
hstorografa neofranqusta aceptara que Guernca haba sdo bombardeada,
y no destruda por saboteadores ro|os. Una vez reconocdo que, en radca
contradccn con a ortodoxa anteror de rgmen, a atrocdad fue en
buena medda obra de a Luftwahe, cobr reeve para os hstoradores
ocaes berar de toda cupa a ato mando de bando nacona. La abor
exga mucha perca, puesto que os aemanes acuderon en prmera
nstanca a Espaa a petcn de Francsco Franco. Sn embargo, os
neofranqustas empezaron a dstngur entre o que eos presentaban como
una ncatva aemana ndependente y a nocenca de Franco y de
comandante de norte, e genera Emo Moa. A contnuacn, Southworth
anazaba a ngente teratura sobre e tema para proponer una concusn
evdente: que Guernca fue bombardeada por a Legn Cndor a petcn de
ato mando franqusta con e n de destrur a mora vasca y socavar a
defensa de Bbao.
En aparenca, esta concusn no era nada excepcona, apenas ba ms
a de o expuesto en a prmera crnca envada a +he +imes por George
Steer y no era ms que o que a mayora de os vascos consderaban un
axoma desde 1937. Sn embargo, e gran hstorador francs Perre Var
apuntaba en su progo a bro a mportanca de o que Southworth haba
ogrado evar a cabo a vover sobre e acontecmento en s y apartar capa
tras capa as fasedades vertdas por a censura, os dpomtcos que servan
a ntereses creados y determnados propagandstas de Franco. A |uco de
Var, o que otorgaba a a obra de Southworth una mportanca que superaba
con mucho os mtes de a hstorografa sobre a Guerra Cv espaoa era
su decdda bsqueda de a verdad y su exposcn de modo en que
perodstas, censores, propagandstas y dpomtcos dstorsonaron a
hstora. En un terreno en e que a verdad sempre haba sdo a prmera
ba|a, a ob|etvdad apasonada de Southworth se azaba como un faro y
converta e bro en una perfecta exhbcn de metodooga. Las
nvestgacones de Southworth se basaban en un asombroso despegue de
fuentes documentaes en sete domas reundas en muchos pases. Por
conse|o de Perre Var, e manuscrto se present en 1975, con xto, como
tess doctora en a Sorbona. Herbert ya haba pronuncado conferencas en
unversdades de Gran Bretaa y Franca, pero aque fue e comenzo de un
tardo reconocmento acadmco de a obra de Southworth en su propo pas.
A medados de a dcada de 1970 se convrt en profesor Regents de a
Unversdad de Caforna.
Herbert no consgu ser de todo ben recbdo en a comundad
acadmca estadoundense a causa de su nveterada rebeda y su macoso
sentdo de humor. No dsmuaba su despreco haca a potca de
Washngton en Amrca Latna, que e recordaba a tracn a a Repbca
espaoa. Todos os das devoraba, como un vdo observador de o que
consderaba a hpocresa de a escena potca, una pa de perdcos
franceses y norteamercanos. |unto con su pasn por a potca, tena un
maravoso sentdo de absurdo y una rsa rresstbemente contagosa. Le
gustaban mucho os |uegos de paabras mutnges, y se dverta mucho
cuando en Espaa e traan a a mesa de agn restaurante una botea de
agua mnera con a etqueta Sn gas (gas de pecado, en ngs).
Recuerdo que en una ocasn, en un congreso en Aemana, os asstentes
fumos conducdos por e drector de a fundacn antrona para ver una
suntuosa afombra que, segn ndcaron con orguo, haba pertenecdo a
Adof Hter. Herbert se puso de rodas y empez a gatear y a mrar
detendamente e peo de a afombra. E drector pregunt preocupado qu
pasaba, y qued absoutamente desconcertado cuando Herbert contest con
su arrastrado acento te|ano: Estoy buscando as marcas de os dentes de
Fhrer. Su abor de acoso y derrbo de a fasa erudcn de otros soa ser
extremadamente dvertda, sobre todo en e captuo ttuado Spanca
Zwschen Todnu Gabret, en e que reconstrua mnucosamente cmo, uno
tras otro, os autores franqustas ctaban un bro que |ams haban edo (a
obra de Peter Mern Spanien ;wis#hen +od und <eburt |Espaa, entre a
vda y a muerte|), pero de que se mtaban a copar ma e ttuo. En una
ocasn me pd que en su tumba se nscrbera e sguente eptao:
SUSESCRITOS NO FUERON LAS SAGRADAS ESCRITURAS / PERO TAMPOCO PURA BASURA. A
pesar de su austero esto nqustora, fue un buen comedor, rechoncho y
|ova.
Tras a muerte de Franco, a menudo nvtaban a Herbert a pronuncar
conferencas en as unversdades espaoas, en as que era una gura de
cuto de prmer orden. Su nuenca se aprecaba en a obra de una nueva
generacn de especastas brtncos y espaoes, y sus escrtos
despadadamente forenses mpuseron nuevos crteros de rgor para a
eaboracn de obras sobre a guerra. Poemsta begerante, partcp con
asdudad en dscusones teraras, as ms famosas con Burnett Booten y
Hugh Thomas. Acerca de su gran oponente franqusta, Rcardo de a Cerva,
ya haba pubcado una demoedora desacredtacn de su descudada
erudcn, Los bbfobos: Rcardo de a Cerva y sus coaboradores
|26|
.
Herbert escrb a |ay: La gente dce que soy destructvo, que tengo ma
carcter y que nunca dgo una paabra agradabe de nade, pero aguen
tene que decr qunes son os h|os de puta y qunes son buena gente. En
e mundo acadmco todo es cortesa, t me haces un favor y esperas que te
o devueva. Me gusta pensar que soy una bocanada de are fresco
|27|
. Sn
embargo, de| de pubcar durante una temporada porque estaba traba|ando
en su nmenso estudo sobre Guernca. Segn de|aban entrever sus cartas,
tambn tuvo que hacer frente a graves probemas econmcos. En 1970 vo
cmo sus gastos en bros superaban espectacuarmente os ngresos, y
decd que tena que vender su coeccn. Lo hzo a a Unversdad de
Caforna en San Dego como E Fondo Southworth, y contna sendo a
bboteca partcuar ms mportante de mundo sobre a Guerra Cv
espaoa. Como os ahorros fueron menguando, Suzanne y tambn
tuveron que vender e Chteau de Roche en 1978.
Yo supona que, cuando pasaran de os setenta aos, se trasadaran a
una casa moderna, pero en ugar de hacero compraron un prorato medeva
en a adea de St. Benot du Saut, una casa fascnante pero poco prctca en
a que todas as habtacones se encontraban a una atura dferente y cuya
arga y angosta escaera de caraco desembocaba namente en otro estudo
nfestado de murcagos. Como no poda ser de otra manera, Herbert
empez a reconstrur su coeccn y comenz a escrbr de nuevo. Goz de a
amstad de Perre Var, de nndad de estudosos espaoes y de venerabe
pensador anarqusta hoands Arthur Lehnng. Vveron feces en St. Benot
hasta que a saud de Suzanne se vno aba|o en 1994. Herbert a cud con
devocn hasta que mur, e 24 de agosto de 1996. Nunca ogr recuperarse
de todo de aque gope y, tras un derrame cerebra sufrdo poco despus, su
saud se deteror de forma espectacuar. Sn embargo, pese a estar
postrado en a cama, sgu traba|ando con a entregada ayuda de una
vecna ngesa, Susan Mason-Wastra.
En un prncpo Herbert se haba propuesto revsar 3l mito de la #ru;ada
de Aran#o. Sn embargo, de msmo modo que en a tentatva anteror haba
vsto que a nvestgacn se ampaba hasta convertrse en e monumenta
bro sobre Guernca que escrb, entonces suced ago smar. E resutado
fue un dobe egado hstorogrco na. En 1996 pubc un extenso estudo
acerca de modo en que e extrotsksta |un Gorkn haba dstorsonado a
hstorografa sobre a Guerra Cv espaoa medante su traba|o para e
Congreso por a Lbertad Cutura y a fascacn de as memoras de
dsdentes comunstas. E hstorador gas Burnett Booten tambn fue
banco de crtcas demoedoras. Booten fue corresponsa de Unted Press
durante a guerra y estaba prxmo a Constanca de a Mora. Haba
empezado a escrbr una hstora de a guerra que en un prncpo era
pronegrnsta, pero que haba acabado sendo ferozmente antcomunsta
como consecuenca de asesnato de Trotsky. Sus escrtos posterores se
haban vsto un tanto nudos por Gorkn, razn por a que Southworth e
puso sn pedad en a pcota
|28|
. A contnuacn, tan soo tres das antes de su
muerte, que se produ|o e 30 de octubre de 1999 en e hospta de Le Banc,
en Indre, entreg e manuscrto de su tmo bro, 3l la$ado de #erebro de
Aran#is#o Aran#o' .onspira#i8n guerra #i$il, un estudo detaado de os dos
eementos conexos de gope mtar de 1936: a nvencn de una trama
comunsta para |ustcar e gope mtar y tomar e poder en Espaa, y a
mpcacn de propo Franco en su reacn con a utraderechsta Entente
Internatonae contre a Trosme Internatonae
|29|
. Ese bro era un eptao
ms adecuado que e ctado anterormente.
Ep+logo
Cesoro enterrado
Es un acerto por su parte decr que as tres grandes democracas deben
asumr ante a Hstora a responsabdad pena de os crmenes en
Espaa
|1|
. As escrb a Caude Bowers e 7 de agosto de 1939 |osephus
Danes, a cuyas rdenes haba estado Frankn D. Roosevet como secretaro
ad|unto de a Marna durante a Prmera Guerra Munda. Pese a os nformes
eaborados por sus propos dpomtcos y por nndad de corresponsaes
destnados en e pas, mentras dur a Guerra Cv espaoa os gobernos
de Gran Bretaa, Franca y Estados Undos decderon gnorar e hecho de
que Hter y Musson no escatmaran esfuerzos para envar ayuda a os
rebedes e ncnar e equbro de poder nternacona en contra de as
democracas. A pesar de que permtr que un goberno amgo adqurera
armas y sumnstros era una prctca habtua amparada en a egsacn
nternacona, os tres gobernos e negaron este derecho a a Repbca
espaoa. N a no ntervencn angofrancesa n e embargo mora
estadoundense y a posteror ampacn de a Ley de Neutradad de 1935
para que ncuyera a Espaa, fueron neutraes en sus consecuencas
|2|
.
Per|udcaron a a causa de goberno egtmamente eegdo de Espaa,
mtaron a capacdad de a Repbca de defenderse y a arro|aron en brazos
de a Unn Sovtca.
La propensn de Lon Bum a romper a orar cuando recordaba que, s a
Repbca espaoa era apastada, Franca y e resto de Europa a seguran,
ndca que e martrzaba e arrepentmento por a potca que haba
practcado sn necesdad de que se o recordaran perodstas como Lous
Deapre
|3|
. No exsten pruebas documentaes de que Neve Chamberan
manfestara estar arrepentdo por su tracn a a Repbca espaoa,
aunque s fue un paso ms en a senda haca su cada de poder en |uno de
1940. Por e contraro, cuando Caude Bowers fue a nformar a Frankn D.
Roosevet sobre a vctora de Franco, e presdente, acado, e d|o: Hemos
cometdo un error. Ustedes tenan razn desde e prncpo
|4|
. En 1944, e
vcesecretaro de Estado, Sumner Wees, reconoc que de todas nuestras
cegas potcas asaconstas, a ms catastrca fue nuestra acttud haca a
Guerra Cv espaoa y que en a arga hstora de a potca exteror de a
admnstracn Roosevet no ha habdo, a m |uco, nngn error ms garrafa
que a potca adoptada durante a Guerra Cv en Espaa
|5|
. Por o menos
Roosevet se arrepenta, pero quz aqueo no fuera nada comparado con a
amargura que snteron os muchos beraes e zquerdstas de Estados
Undos y Europa que haban vsto cmo a potca de as potencas
democrtcas estranguaba a a Repbca espaoa y aceeraba e trunfo de
fascsmo.
Los corresponsaes, con sus despachos y, en e caso de |ay Aen, Lous
Fscher y George Steer, con sus actvdades a favor de a Repbca, haban
tratado de transmtr esta dea a a opnn pbca de sus pases. Gracas en
buena medda a os corresponsaes, mones de personas que saban poco
sobre Espaa acabaron por sentr en sus corazones que a ucha por a
supervvenca de a Repbca espaoa era de agn modo su propa ucha.
La abor de os corresponsaes y sus cartas a a esposa de Roosevet
causaron certo mpacto sobre e pensamento de presdente
norteamercano acerca de a amenaza de fascsmo. A su vez, e hecho de
que e presdente antepusera os ntereses eectoraes a cuestones moraes
ms generaes caus un gran mpacto sobre eos. Contrbuy a que |ay Aen
quedara sumdo en a depresn y a que Lous Fscher se ncnara haca e
pacsmo de Gandh. Herbert Matthews escrb con amargura que Roosevet
era demasado ntegente y tena demasada experenca como para
engaarse acerca de a cuestn mora centra y que su consderacn
prmorda no era qu era e ben o e ma, o |usto o o n|usto, sno qu era
me|or para Estados Undos y, casuamente, para s msmo y e Partdo
Demcrata
|6|
.
La Repbca espaoa era un bauarte defensvo frente a a amenaza de
a agresn fascsta. Pero su atractvo ba ms a. En e mundo grs y cnco
de os aos de a Depresn, os ogros cuturaes y educatvos de a
Repbca espaoa parecan ser un expermento emoconante. Sn embargo,
para a mayora de os corresponsaes, e eemento ms mportante de su
apoyo a a Repbca fue a ucha para defender a democraca frente a
avance de fascsmo. Su compromso es cost muchos snsabores. Adems
de a destruccn de sus esperanzas e usones en Espaa, en sus propos
pases tenan que aguantar e vpendo de aqueos que crean que Franco
deraba una cruzada en defensa de a autntca regn y contra a
brutadad bochevque. La consecuenca fue o que F. |ay Tayor cac como
una de as controversas potcas y regosas ms apasonadas de aquea
generacn. Y, certamente, a controversa susctada en Estados Undos
representaba un concto tan ntenso que e cnsu brtnco en Nueva York
nform en febrero de 1938 de que a cudad estaba adoptando cas e
aspecto de una Espaa en mnatura
|7|
. Cas trenta y cnco aos despus de
a derrota de a Repbca, Herbert Matthews arm que nngn suceso en
e mundo, anteror o posteror a , hzo que os estadoundenses
despertaran a tempo a seme|ante pomca regosa y a taes emocones
enardecdas
|8|
.
No obstante, pese a vpendo, a a derrota y a a amarga frustracn de
haber sdo testgos de a neggenca cupabe de as democracas, cas todos
os que apoyaron a causa de a Repbca espaoa mantuveron durante e
resto de sus vdas a convccn de que haban tomado parte en una
contenda reamente mportante. Se trataba de un sentmento que
comparta ncuso George Orwe, cuyas memoras de breve perodo que
pas en Espaa han ayudado mucho a quenes desean armar, ya sea desde
a extrema zquerda o desde a extrema derecha, que a responsabdad de
a derrota de a Repbca espaoa recaa, en certo modo, ms sobre Stan
que sobre Franco, Hter, Musson o Neve Chamberan. A abandonar
Espaa, Orwe pas tres das en e puerto pesquero francs de Banyus. Su
esposa y pensaron en Espaa, habaron de ea y soaron con ea sn
cesar. Pese a a amargura por o que haba vsto sendo sodado raso de
semtrotsksta POUM, Orwe armaba no sentr n decepcn n cnsmo:
Resuta bastante curoso que a experenca en su con|unto no haya
mermado m fe en a sncerdad de os seres humanos, sno que a haya
ncrementado
|9|
.
Nada menos que a medados de a dcada de 1980, Afred Kazn todava
consderaba que a guerra de Espaa era a herda que no ccatrzar. Con
unas paabras que podran haber pronuncado |ay Aen, Lous Fscher, M|a
Kotsov, George Steer, Henry Buckey o Herbert Southworth, Kazn escrb:
Espaa no es m pas, pero a Guerra Cv espaoa, gua que a que e
sgu, s fue mi guerra. En ea perd amgos. Perd a esperanza de que
pudera detenerse a Hter antes de a Segunda Guerra Munda. Con os
|ucos de as purgas de Mosc perd a condescendenca que poda quedar
en m haca os comunstas. Sn embargo, quenes destruyeron a Repbca
espaoa sempre seran ms enemgos.
Nade ha sntetzado me|or que |osephne Herbst e sgncado que a
Guerra Cv espaoa tuvo para tantos escrtores y perodstas que fueron
testgos de a heroca ucha de a Repbca. En febrero de 1966, |ose fue a
ver e documenta sobre a Guerra Cv 6ourir S 6adrid, obra de cneasta
francs Frdrc Rossf. Esa msma noche escrb a unos amgos:
No me hubera gustado tener a aguen conocdo sentado a m ado; no, a menos que
tambn hubera pasado por a msma experenca. No soo sent como s murera, sno
tambn que haba muerto. Y despus estuve sentada un buen rato en e vestbuo
tratando de recuperarme, fumando, y o que v fuera de a saa y en a cae a sar
pareca competamente rrea. No era capaz de sntonzar con nada n de percbr e
sgncado de nada, ago smar a o que haba sentdo a ba|ar de avn en Tououse
procedente de Barceona, cuando esperaba dsfrutar pdendo comda en condcones
para varar y, por e contraro, me sent orando ante una torta . Era o nco que me
apeteca comer . beb vno. Y acab mrando pasar tranquamente a a gente como s
hubera entrado en una pesada en a que e mundo rea hubera sdo absorbdo de
repente por una espon|a y hubera desaparecdo para sempre. Y o certo era que,
sentada en aque vestbuo, fumando, se me ocurr que, en e sentdo ms tera, m
vda haba acabado en esenca en Espaa. Nada tan trascendente, n en m vda
persona n en e devenr de mundo, se ha repetdo |ams. Y en e fondo todo ha sdo,
durante aos y aos, una magen ensombrecda de o que ocurr. Aunque entonces a
guerra no haba termnado todava, en Tououse ya saba que termnara y en derrota.
Saba que nada ba a mpedr a Segunda Guerra Munda. Nada. Y desde entonces a
mayor parte de tempo a he vvdo gracas a tesoro enterrado de os aos anterores, a
una espece de muncenca de a que todava poda nutrrme, y sospecho que e tpo de
merma que he acabado por sentr se debe a a fata de eementos vtaes sucentes
que uyan en os sucesos y as crcunstancas. Todo es muy repettvo, y terrbe, pero
nunca se aprende a eccn. No obstante, por desaentadora que haya acabado sendo
m perspectva, a consdero absoutamente necesara para contnuar, en a dreccn
que se pueda, con e hostgamento y a protesta
|10|
.
,i)liograf+a
ARCHIVOS
Aen, |ay, correspondenca con |uan Negrn, Archvo |uan Negrn, Las Pamas
de Gran Canara.
Aen, |ay, Documentos (cortesa de reverendo den Mchae Aen).
Batan Brtnco, Informes de as Brgadas Internaconaes, Centro Ruso
para a Conservacn y e Estudo de Documentos Hstrcos Recentes,
Mosc, Fond. 545, Opus 6, 201 (copa en poder de Internatona Brgades
Memora Trust, Londres).
Bowers, Caude, Documentos, Ly Lbrary, Unversdad de Indana.
Coeccn ALBA de a Tamment Lbrary, en a Unversdad de Nueva York.
Fscher, Lous, Documentos, Bboteca de Manuscrtos Seeey G. Mudd,
Unversdad de Prnceton.
Fondo Amaro de Rosa, Archvo Hstrco de a Fundacn Pabo Igesas.
Fry, Varan, Documentos, Bboteca de Obras Manuscrtas y Lbros ncos,
Unversdad de Coumba.
Gehorn, Martha, correspondenca con Eeanor Roosevet, Frankn D.
Roosevet Presdenta Lbrary, Hyde Park.
Hemngway, Ernest, Documentos, Coeccn de Hemngway, |ohn F. Kennedy
Presdenta Lbrary and Museum, Boston.
Herbst, |osephne, Documentos, Coeccn Za Herbst, Bboteca Benecke,
Unversdad de Yae.
Krchwey, Freda, Documentos, Schesnger Lbrary, Radche Insttute for
Advanced Study, Unversdad de Harvard.
Mangan, Kate, Documentos (cortesa de Charotte Kurzke).
Mnstero de a Guerra, Archvo Mtar Genera, Segova, Seccn persona.
Negrn, |uan, Documentos, Archvo |uan Negrn, Las Pamas de Gran Canara.
Noe-Baker, Php, Documentos, Church Archves Centre, Church Coege,
Cambrdge.
Ountana, Lus, Documentos (cortesa de Pau Ountana).
Robes Pazos, |os, Documentos, The Sherdan Lbrares, Unversdad |ohns
Hopkns.
The Natona Archves, Pubc Record Omce: Foregn Omce Correspondence
FO371, Informes de segurdad e ntegenca, archvos personaes; SOE,
Daro de guerra.
Wntrngham, Tom, Documentos, Ldde Hart Centre for Mtary Archves,
Kngs Coege, Londres.
Zhren, Lester, Documentos (cortesa de Davd Wurtze).
MANUSCRITOS INDITOS
Bower, Ktty, Spansh Cv War Memors, Wntrngham Coecton, Ldde
Hart Centre For Mtary Archves, Kngs Coege, Londres.
Herbst, |osephne, |ourna Span, daro ndto, Coeccn Za Herbst,
Bboteca Benecke, Unversdad de Yae.
Kurzke, |an, y Kate Mangan, The Good Comrade (Documentos de |an
Kurzke, Archvos de Insttuto Internacona de Hstora Soca,
Amsterdam).
Reger, Gustav, Cv War Dary, Documentos de Southworth.
Voardsky, Bors, @<:F +he West Side Stor (en prensa).
ENTREVISTAS
Entrevstas de autor con:
Ben Wntrngham
Charotte Kurzke
Sam Lessor
Sr Geohrey Cox
Impera War Museum, Archvo sonoro, Coeccn de a Guerra Cv espaoa,
8398/13:
Patence Edney
Sr Geohrey Cox
Tony McLean
DOCUMENTOS PUBLICADOS
.ongressional Re#ord'
,e; anos de pol!ti#a e4terna (19TU-19KJ)' A naBEo portuguesa e a Segunda
<uerra 6undial, IV, Imprensa Nacona, Lsboa, 1965.
Aoreign Relations o= the Cnited States 19TU, vo. II, Unted States
Government Prntng Omce, Washngton, 1954.
Aoreign Relations o= the Cnited States 19TJ, vo. I, Unted States Government
Prntng Omce, Washngton, 1954.
Aoreign Relations o= the Cnited States 19T8, vo. I, Unted States Government
Prntng Omce, Washngton, 1955.
Aoreign Relations o= the Cnited States 19T9, vo. II, Unted States
Government Prntng Omce, Washngton, 1956.
Aoreign Relations o= the Cnited States 19K0, vo. II, Unted States
Government Prntng Omce, Washngton, 1957.
Aoreign Relations o= the Cnited States 19K1, vo. II, Unted States
Government Prntng Omce, Washngton, 1959.
1n$estigation o= Cn-Ameri#an -ropaganda A#ti$ities, Comt Especa de
Actvdades Antamercanas, Cmara de Representantes, 76. Congreso,
1939.
Mnstero de a Guerra, Estado Mayor Centra, Anuario 6ilitar de 3spa2a
19TU, Imprenta y Taeres de Mnstero de a Guerra, Madrd, 1936.
+he Serge-+rots* -apers, ed. de Davd Cotter, Puto Press, Londres, 1994.
PERIODICOS Y REVISTAS
A:. (Seva)
.hi#ago ,ail +ribune
,ail 34press
,ail 6ail
,i%rio da 6anhE
,i%rio de /isboa
3s"uire
1l 6essagero
/a Cni8n (Seva)
6an#hester <uardian
(ew )or* +imes
(ews .hroni#le
5 Se#ulo
-aris-Soir
Shebogan -ress
So#ialist .all
So#ialist Re$iew
Sra#use Herald
+he (ation
+he (ew 1nternational
+he (ew Republi#
+he (ew Statesman and (ation
+he +imes
+he ?olunteer
+he ?olunteer =or /ibert
+ime 6aga;ine
Washington -ost
LIBROS Y ARTCULOS
A |ournast, Aoreign 9ournalists under Aran#o0s +error, Unted Edtora,
Londres, 1937.
Abea, Rafae, /a $ida #otidiana durante la <uerra .i$il, vo. I, /a 3spa2a
na#ional, Edtora Paneta, Barceona, 1978.
Abramson, Pauna y Adena, 6osai#o roto, Compaa Lterara, Madrd,
1994.
Aexander, B, :ritish ?olunteers =or /ibertF Spain 19TU-19T9, Lawrence &
Wshart, Londres, 1982.
Apern, Sara, Areda @ir#hweF A Woman o= the (ation, Harvard Unversty
Press, Cambrdge, Massachusetts, 1987.
Apert, Mchae, /a re=orma militar de A;a2a (19T1-19TT), Sgo XXI, Madrd,
1982.
Avarez Chda, Gonzao, 3l antisemitismo en 3spa2a' /a imagen del &ud!o
(181V-V00V), Marca Pons, Madrd, 2002.
Avarez de Vayo, |uo, +he /ast 5ptimist, Putnam, Londres, 1950.
Avarez, Santago, /os #omisarios pol!ti#os en el 3&7r#ito -opular de la
RepNbli#a, Edcs do Castro, Sada-A Corua, 1989.
-, (egr!n, personalidad hist8ri#a' ,o#umentos, Edcones de a Torre, Madrd,
1994
Andrew, Chrstopher, y Vas Mtrokhn, +he Sword and the ShieldF +he
6itro*hin Ar#hi$e and the Se#ret Histor o= the @<:, Basc Books, Nueva
York, 1999.
Armero, |os Maro, 3spa2a =ue noti#ia' .orresponsales e4tran&eros en la
<uerra .i$il espa2ola, Sedmay Edcones, Madrd, 1976.
Ayaa, Francsco, Re#uerdos ol$idos (190U-V00U), Aanza Edtora, Madrd,
2006.
Baker, Caros, 3rnest Hemingwa' A /i=e Stor, Cons, Londres, 1969.
Barea, Arturo, +he Aorging o= a Rebel, Davs-Poynter, Londres, 1972 (orgna
cast.: /a =or&a de un rebelde, Edtora Debate, Madrd, 2000).
Bartett, Vernon, +his 1s 6 /i=e, Chatto & Wndus, Londres, 1938.
Baxe, Rchard, :ritish ?olunteers in the Spanish .i$il War' +he :ritish
:attalion in the 1nternational :rigades, 19TU-19T9, Routedge/Caada
Banch, Londres, 2004.
Berga, Mque, 9ohn /angdon-,a$ies (189J-19J1)' Cna biograQa anglo-
#atalana, Edtora Prtc, Barceona, 1991.
Bernanos, Georges, 3ls grans #ementeris sota la lluna, Cure Edcons
Cataanes, Barceona, 1981.
Bzcarrondo, Marta, Ara"uist%in la #risis so#ialista en la 11 RepNbli#a.
/e$iat%n (19TK-19TU), Sgo XXI, Madrd, 1975.
Banco Rodrguez, |uan Andrs, 3l >uinto Regimiento en la pol!ti#a militar del
-' .' 3' en la <uerra .i$il, UNED, Madrd, 1993.
Bon, Lus, SpainF the ?ital )ears, Lppncott, Fadea, 1967 (orgna cast.:
3spa2a' /os a2os $itales, Espasa-Cape, Madrd, s. f.).
Booten, Burnett, +he Spanish .i$il WarF Re$olution and .ounterre$olution,
Harvester Wheatsheaf, Heme Hempstead, 1991 |hay trad. cast.: /a
<uerra .i$il espa2olaF re$olu#i8n #ontrarre$olu#i8n, trad. de Ben
Urruta, Aanza Edtora, Madrd, 2004|.
Bowers, Caude, 6 6ission to Spain, Vctor Goancz, Londres, 1954 |hay
trad. cast.: 6isi8n en 3spa2aF en el umbral de la Segunda <uerra 6undial,
19TT-19T9, trad. de |uan Lpez S., Gr|abo, Barceona, 1977|.
Brereton, Geohrey, 1nside Spain, Ouaty Press, Londres, 1938.
Brou, Perre, Staline et la r7$olution' /e #as espagnol (19TU-19T9), Lbrare
Arthme Fayard, Pars, 1993.
Buchanan, Tom, :ritain and the Spanish .i$il War, Cambrdge Unversty
Press, Cambrdge, 1997.
-, +he 1mpa#t o= the Spanish .i$il War on :ritain' War, /oss and 6emor,
Sussex Academc Press, Brghton, 2007.
Buckey, Henry, /i=e and ,eath o= the Spanish Republi#, Hamsh Hamton,
Londres, 1940 |hay trad. cast.: ?ida muerte de la RepNbli#a espa2ola,
trad. de Ramn Buckey, Espasa-Cape, Madrd, 2004|.
Burns, Eme, +he (a;i .onspira# in Spain, Vctor Goancz, Londres, 1937.
Cabe, |ames, +he Roal (a$ and the Siege o= :ilbao, Cambrdge Unversty
Press, Cambrdge, 1979.
Cndano, Xuan, 3l pa#to de Santo2a (19TJ)' /a rendi#i8n del na#ionalismo
$as#o al =as#ismo, La Esfera de os Lbros, Madrd, 2006.
Cardozo, Harod G., +he 6ar#h o= a (ation, The Rght Book Cub, Londres,
1937.
Carney, Wam P., (o ,emo#rati# <o$ernment in Spain, The Amerca Press,
Nueva York, 1937.
Carro, Peter N., +he 5dsse o= the Abraham /in#oln :rigadeF Ameri#ans in
the Spanish .i$il War, Stanford Unversty Press, Stanford, Caforna, 1994
|hay trad. cast.: /a odisea de la :rigada OAbraham /in#olnPF los
norteameri#anos en la <uerra .i$il espa2ola, trad. de Mary Kay McCoy e
Ignaco Pnedo, Espuea de Pata, Seva, 2005|.
Cesaran, Davd, Arthur @oestler' +he Homeless 6ind, The Free Press, Nueva
York, 1998.
Chpp, Hersche B., -i#asso0s O<uerni#aP' Histor, +rans=ormations,
6eanings, Unversty of Caforna Press, Berkeey, Caforna, 1988.
Church, vzconde Peter, All 6 Sins Remembered, Wam Henemann,
Londres, 1964.
Church, Wnston S., Step b Step, Odhams Press, Londres, 1947.
Cockburn, Caud, A ,is#ord o= +rumpets, Smon & Schuster, Nueva York,
1956.
Cockburn, Patrca, +he )ears o= the Wee*, MacDonad, Londres, 1968.
Code, padre |oseph B., +he Spanish .i$il War and /ing -ropaganda, Nueva
York, Paust Press, 1938.
Cohen, Stephen F., :u*harin and the :olshe$i* Re$olution' A -oliti#al
:iograph 1888-19T8, Wdwood House, Londres, 1974.
Connoy, Cyr, +he <olden Hori;on, Wedenfed & Ncoson, Londres, 1953.
Conquest, Robert, +he <reat +error' Stalin0s -urge o= the +hirties, Pecan
Books, Harmondworth, 1971, 2. ed. |hay trad. cast.: 3l gran terror, trad.
de |oaqun Adsuar Ortega, Carat Edtores, Barceona, 1974|.
-, Stalin' :rea*er o= (ations, Wedenfed & Ncoson, Londres, 1991.
Cordn, Antono, +rae#toria (Re#uerdos de un artillero), Coeccn Ebro,
Pars, 1971.
Costeo, |ohn, y Oeg Tsarev, ,eadl 1llusions, Crown Pubshers, Nueva York,
1993.
Courtos, Stphane, et al., +he :la#* :oo* o= .ommunism' .rimes, +error,
Repression, Harvard Unversty Press, Cambrdge, Massachusetts, 1999.
Cowes, Vrgna, /oo*ing =or +rouble, Hamsh Hamton, Londres, 1941.
Cox, Geohrey, ,e=en#e o= 6adrid, Vctor Goancz, Londres, 1937 |hay trad.
cast.: /a de=ensa de 6adrid, trad. de Martn Mnchon, Oberon, Madrd,
2005|.
-, 3ewitness' A 6emoir o= 3urope in the 19T0s, Unversty of Otago Press,
Dunedn, 1999.
Crossman, Rchard, ed., +he <od +hat Aailed' Si4 Studies in .ommunism,
Hamsh Hamton, Londres, 1950.
Cruz Seoane, Mara, y Mara Doores Sz, Historia del periodismo en 3spa2a,
vo. 3, 3l siglo WWF 1898-19TU, Aanza Edtora, Madrd, 1998.
Davs, Frances, 6 Shadow in the Sun, Carrck & Evans, Nueva York, 1940.
-, A Aear=ul 1nno#en#e, Kent State Unversty Press, Kent, Oho, 1981.
Deapre, Lous, /e martre de 6adrid' +7moinages in7dits de /ouis
,elapr7e, s. ed., Madrd, 1937.
Demer, Sefton, +rail Sinister' An Autobiograph, Secker & Warburg, Londres,
1961.
Deutscher, Isaac, +he -rophet Cnarmed' +rots*F 19V1-19V9, Oxford
Unversty Press, Londres, 1959.
Dck, Aan, 1nside Stor, George Aen & Unwn, Londres, 1943.
Dos Passos, |ohn, 9ournes :etween Wars, Harcourt, Brace, Nueva York, 1938
|hay trad. cast.: ?ia&es de entreguerras, trad. de |uan Gabre Vzquez,
Pennsua, Barceona, 2005|.
-, +he +heme 1s Areedom, Dodd & Mead, Nueva York, 1956.
-, +he Aourteenth .hroni#le' /etters and ,iaries, ed. de Townsend
Ludngton, Gambt Incorporated, Boston, 1973.
-, .entur0s 3bbF +he +hirteenth .hroni#le, Gambt Incorporated, Boston,
1975.
Doye, Bob, 6emorias de un rebelde sin pausa, Asocacn de Amgos de as
Brgadas Internaconaes, Madrd, 2002.
Eby, Cec, :etween the :ullet and the /ie, Hot, Rnehart, Wnston, Nueva
York, 1969.
Ehrenburg, Ia, 3$e o= War 19TT-19K1, MacGbbon & Kee, Londres, 1963.
E-Akramy, Ursua, +ransit 6os*auF 6argarete SteXn und 6aria 5sten,
Europsche Veragsanstat, Hamburgo, 1998.
Fernndez Snchez, |os, E tmo destno de M|a Kotsov, Historia 1U,
n. 170 (|uno de 1990).
Fernsworth, Lawrence, Spain0s Struggle =or Areedom, Beacon Press, Boston,
1957.
Fscher, Lous, Wh Spain Aights 5n, Unon of Democratc Contro, Londres,
1938.
-, 6en and -oliti#s' An Autobiograph, |onathan Cape, Londres, 1941.
-, A Wee* with <andhi, Aen & Unwn, Londres, 1943.
-, <andhi and StalinF +wo Signs at the World0s .rossroads, Harper, Nueva
York, 1947.
-, +he /i=e o= 6ahatma <andhi, Harper, Nueva York, 1950 |hay trad. cast.:
<andhiF su $ida su mensa&e para la humanidad, trad. de Len Mras,
Edcones B, Barceona, 2005|.
-, Russia0s Road =rom -ea#e to War' So$iet Aoreign Relations 191J-19K1,
Harper & Row, Nueva York, 1969.
Fox, Soedad, .onstan#ia de la 6ora in War and 34ile' 1nternational ?oi#e =or
the Spanish Republi#, Sussex Academc Press, Brghton, 2007.
Franco Bahamonde, Francsco, -alabras del .audillo 19 de abril de 19TJ-J de
di#iembre de 19KV, Edcones de a Vcesecretara de Educacn Popuar,
Madrd, 1943.
Franco Sagado-Arau|o, Francsco, 6i $ida &unto a Aran#o, Edtora Paneta,
Barceona, 1976.
Fredand, Bors Emovch, et al., 6i*hail0 @ol0tso$, *a*im on bl'
?ospominania, Sovetsk Psate, Mosc, 1965.
Fry, Varan, Surrender on ,emand, Random House, Nueva York, 1945.
Gannon, Frankn Red, +he :ritish -ress and (a;i <erman 19TU-19T9,
Carendon Press, Oxford, 1971.
Garca-Ax, Caros, 6adrid-6os#N, T Edcones, Madrd, 2003.
Gazur, Edward P., Se#ret Assignment' +he A:10s @<: <eneral, St. Ermns
Press, Londres, 2001.
Geser, Car, -risoners o= the <ood AightF +he Spanish .i$il War 19TU-19T9,
Lawrence H & Co., Westport, Connectcut, 1986.
Gehorn, Martha, +he Aa#e o= War, Granta Books, Londres, 1993, 5. ed. |hay
trad. cast.: 3l rostro de la guerra, trad. de Car Baena, Debate, Madrd,
2000|.
-, Memory, /ondon Re$iew o= :oo*s (12 de dcembre de 1996).
Gerahty, Cec, +he Road to 6adrid, Hutchnson, Londres, 1937.
Gbson, Ian, 3n bus#a de 9os7 Antonio, Paneta, Barceona, 1980.
-, -ara#uellosF #8mo =ue, Argos Vergara, Barceona, 1983.
Gmnez Cabaero, Ernesto, 6emorias de un di#tador, Paneta, Barceona,
1979.
Gnedn, Evgen, Seba ne poterat0P, en (o$i 6ir, n. 7 (1988).
Grng, Renhod, O,inamita .erebralP' -olitis#her -ro;eY und Zsthetis#he
-ra4is im Spanis#hen :[rger*rieg (19TU-19T9), Verag Kaus Deter
Vervuert, Frankfurt, 1986.
Graham, Heen, "Aganst the State": A Geneaogy of the Barceona May
Days (1937), 3uropean Histor >uarterl, vo. 29, n. 4 (1999).
-, +he Spanish Republi# at War 19TU-19T9, Cambrdge Unversty Press,
Cambrdge, 2002 |hay trad. cast.: /a RepNbli#a espa2ola en guerra,
Debate, Barceona, 2006|.
Gross, Babette, Willi 6[n;enberg' A -oliti#al :iograph, Mchgan State
Unversty Press, East Lansng, Mchgan, 1974.
Gurney, |ason, .rusade in Spain, Faber & Faber, Londres, 1974.
Guttmann, Aen, +he Wound in the Heart' Ameri#a and the Spanish .i$il
War, The Free Press of Gencoe, Nueva York, 1962.
Hanghen, Frank C., ed., (othing but ,anger, Natona Trave Cub, Nueva
York, 1939.
Hasam, |onathan, +he So$iet Cnion and the Struggle =or .olle#ti$e Se#urit
in 3urope 19TT-T9, Macman Press, Londres, 1984.
Heaton, P. M., Welsh :lo#*ade Runners in the Spanish .i$il War, The Starng
Press, Newport, Gwent, 1985.
Hemngway, Ernest, Aor Whom the :ell +olls, |onathan Cape, Londres, 1941
|hay trad. cast.: -or "ui7n doblan las #ampanas, trad. de Loa de Aguado,
Crcuo de Lectores, Barceona, 1978|.
-, :-/ine' 3rnest HemingwaF Sele#ted Arti#les and ,ispat#hes o= Aour
,e#ades, Wam Cons, Londres, 1968 |hay trad. cast.: 3n$iado espe#ialF
art!#ulos sele##ionados #orrespondientes a #uatro d7#adas, trad. de
Agustn Pug, Paneta, Barceona, 1977|.
-, +he Ai=th .olumn, Scrbner, Nueva York, 2003.
Hensbergen, G|s van, <uerni#aP' +he :iograph o= a +wentieth-.entur
1#on, Boomsbury, Londres, 2004.
Herbst, |osephne, +he Star#hed :lue S* o= Spain and 5ther 6emoirs,
HarperCons, Nueva York, 1991.
Hdago de Csneros, Ignaco, .ambio de rumbo, 2 vos., Coeccn Ebro,
Bucarest, 1964 y 1970.
Hochman, |r, +he So$iet Cnion and the Aailure o= .olle#ti$e Se#urit, 19TK-
19T8, Corne Unversty Press, Ithaca, 1984.
Hopkns, |ames K., 1nto the Heart o= the AireF +he :ritish in the Spanish .i$il
War, Stanford Unversty Press, Stanford, Caforna, 1998.
Ickes, Harod L., +he Se#ret ,iar o= Harold /' 1#*es, vo. II, +he 1nside
Struggle, Smon & Schuster, Nueva York, 1954.
Impera War Museum, +he Spanish .i$il War .olle#tion' Sound Ar#hi$e' 5ral
Histor Re#ordings, Londres, 1996.
|ordan, Php, +here 1s (o Return, Cresset Press, Londres, 1938.
|unod, Marce, Warrior Without Weapons, |onathan Cape, Londres, 1951.
Karmen, Roman, \(o pasar%nR, Edtora Progreso, Mosc, 1976.
Keene, |udth, Aighting =or Aran#o' 1nternational ?olunteers in (ationalist
Spain during the Spanish .i$il War, 19TU-19T9, Lecester Unversty Press,
Londres, 2001 |hay trad. cast.: /u#hando por Aran#oF $oluntarios
europeos al ser$i#io de la 3spa2a =as#ista, 19TU-19T9, trad. de Montserrat
Armenteras, Savat, Barceona, 2002|.
Kemp, Peter, 6ine Were o= +rouble, Casse, Londres, 1957.
-, +he +horns o= 6emor, Sncar Stevenson, Londres, 1990.
Kehr, Harvey, +he Heda o= Ameri#an .ommunism' +he ,epression
,e#ade, Basc Books, Nueva York, 1984.
Knckerbocker, H. R., +he Seige o= the Al#a;arF A War-/og o= the Spanish
Re$olution, Hutchnson, Londres, s. f. (1937).
Knghtey, Php, +he Airst .asualt' +he War .orrespondent as Hero,
-ropagandist, and 6th 6a*er =rom .rimea to ?ietnam, Andr Deutsch,
Londres, 1975 |hay trad. cast.: .orresponsales de guerra, trad. de |os
Manue Avarez Frez, Euros, Barceona, 1976|.
Knobaugh, Edward H., .orrespondent in Spain, Sheed & Ward, Londres y
Nueva York, 1937 |hay trad. cast.: .orresponsal en 3spa2a, trad. de M.
Vctora Avarez de Sotomayor, Fermn Urarte, Madrd, 1967|.
Knox, Bernard, 3ssas An#ient and 6odern, |ohns Hopkns Unversty Press,
Batmore, 1989.
Koch, Stephen, ,ouble /i$es' Spies and Writers in the Se#ret So$iet War o=
1deas against the West, The Free Press, Nueva York, 1994 |hay trad. cast.:
3l Qn de la ino#en#iaF Willi 6[n;enberg la sedu##i8n de los intele#tuales,
trad. de Marceo Covn, Tusquets, Barceona, 1997|.
-, +he :rea*ing -oint' Hemingwa, ,os -assos and the 6urder o= 9os7
Robles, Counterpont, Nueva York, 2005.
Koester, Arthur, Spanish +estament, Vctor Goancz, Londres, 1937.
-, +he 1n$isible Writing, Hutchnson, Londres, 1969, 2. ed. |hay trad. cast.:
/a es#ritura in$isible, vo. 2 de Autobiogra=!a, Debate, Madrd, 2000|.
Kotsov, M|a, +he 6an in Cni=orm, Cooperatva Edtora para Traba|adores
Extran|eros en a URSS, Mosc, 1933.
-, ,iario de la guerra de 3spa2a, Ruedo Ibrco, Pars, 1963.
Kotzov, Mque, -ro$es de la trai#i8 trots*ista, Secretarat de Propaganda de
C. E., Barceona, 1937.
Kowasky, Dane, /a Cni8n So$i7ti#a la <uerra .i$il espa2ola' Cna re$isi8n
#r!ti#a, Edtora Crtca, Barceona, 2003.
Langdon-Daves, |ohn, :ehind the Spanish :arri#ades, Secker & Warburg,
Londres, 1936.
Langer, Enor, 9osephine Herbst, Ltte, Brown, Boston, 1984.
Last, |ef, +he Spanish +raged, Routedge, Londres, 1939.
Leahy, amrante de a Fota Wam D., 1 Was +here, Vctor Goancz, Londres,
1950.
Lefebvre, Mche, @essel]6oral' ,eu4 reporters dans la guerre d03spagne,
dtons Taander, Pars, 2006.
Loewensten, prncpe Hubertus Fredrch von, A .atholi# in Republi#an Spain,
Vctor Goancz, Londres, 1937.
Lucas Phps, C. E., +he Spanish -impernel, Henemann, Londres, 1960.
Ludngton, Townsend, 9ohn ,os -assos' A +wentieth-.entur 5dsse, E. P.
Dutton, Nueva York, 1980.
Lunn, Arnod, Spanish Rehearsal, Hutchnson, Londres, 1937.
Mannng, Leah, A /i=e =or 3du#ation' An Autobiograph, Vctor Goancz,
Londres, 1970.
Marno, Andy, A >uiet Ameri#anF +he Se#ret War o= ?arian Ar, St. Martns
Press, Nueva York, 1999.
Martnez Amuto, |usto, .hanta&e a un pueblo, G. de Toro, Madrd, 1974.
Martnez de Psn, Ignaco, 3nterrar a los muertos, Sex Barra, Barceona,
2005.
Massot Muntaner, |osep, 3l desembar#ament de :ao a 6allor#a, agost-
setembre de 19TU, Pubcacons de Abada de Montserrat, Barceona,
1987.
Matthews, Herbert L., +wo Wars and 6ore to .ome, Carrck & Evans, Nueva
York, 1938.
-, +he 3du#ation o= a .orrespondent, Harcourt Brace, Nueva York, 1946.
-, +he )o*e and the Arrows, Henemann, Londres, 1958.
-, Hal= o= Spain ,ied' A Reappraisal o= the Spanish .i$il War, Chares
Scrbners Sons, Nueva York, 1973.
Maxmenkov, Leond, y Chrstopher Barnes, Bors Pasternak n August
1936, +oronto Sla$i# >uarterl, n. 17 (2003).
McCuagh, Francs, 1n Aran#o0s Spain, Burns, Oates & Washbourne, Londres,
1937.
McNe-Moss, Ma|or Geohrey, +he 3pi# o= the Al#a;ar, Rch & Cowan,
Londres, 1937.
Medvedev, Roy, /et Histor 9udge' +he 5rigins and .onse"uen#es o=
Stalinism, Macman, Londres, 1971.
Merrman, Maron, y Warren Lerude, Ameri#an .ommander in SpainF Robert
Hale 6erriman and the Abraham /in#oln :rigade, Unversty of Nevada
Press, Reno, 1986.
Mer, Webb, 1 Aound (o -ea#e, The Book Cub, Londres, 1937.
Mne, |ames M., 34patriate, Macman of Canada, Toronto, 1976.
Mravtes, |aume, 3pisodis de la <uerra .i$il espanola, Edtora Prtc,
Barceona, 1972.
Moa Rodrguez, Po, /os mitos de la <uerra .i$il, La Esfera de os Lbros,
Madrd, 2003.
Monks, Noe, 3ewitness, Frederck Muer, Londres, 1955.
Montane, Indro, 6emorias de un periodista, RBA Lbros, Barceona, 2002.
Moorehead, Carone, 6artha <ellhorn, A /i=e, Chatto & Wndus, Londres,
2003.
Mora, Constanca de a, 1n -la#e o= Splendor' +he Autobiograph o= a Spanish
Woman, Harcourt, Brace, Nueva York, 1939 (orgna cast.: ,oble
esplendorF autobiogra=!a de una arist8#rata espa2ola, republi#ana
#omunista, Gadr, Madrd, 2006, 3. ed.).
Mortar, Curo, .on gli insorti in 6aro##o e Spagna, Frate Treves Edtor,
Mn, 1937.
Moure Maro, Lus, /a genera#i8n del TUF memorias de Salaman#a :urgos,
Edcs do Castro, A Corua, 1989.
Muggerdge, Macom, .hroni#les o= Wasted +ime' An Autobiograph, Regent
Coege Pubshng, Vancouver, 2006.
Nunes, Leopodo, /a guerra en 3spa2a (,os meses de reporta&e en los
=rentes de Andalu#!a 34tremadura), Lbrera Preto, Granada, 1937.
Orov, Aexander, +he Se#ret Histor o= Stalin0s .rimes, |arrods, Londres,
1954.
-, +he 6ar#h o= +ime' Reminis#en#es, St. Ermns Press, Londres, 2004.
Orwe, George, Homage to .atalonia, Secker & Warburg, Londres, 1971 |hay
trad. cast.: Homena&e a .atalu2a, trad. de Caros Pu|o, Crcuo de
Lectores, Barceona, 1996|.
-, 5rwell in Spain, Pengun Books, Londres, 2001 |hay trad. cast.: 6i guerra
#i$il espa2ola, trad. de Antono Prometeo Moya, Paneta, Barceona,
2005|.
Packard, Reynods y Eeanor, :al#on 3mpire' Aas#ist 1tal at War, Oxford
Unversty Press, Nueva York, 1942 |hay trad. cast.: 1mperio de bal#8n'
1talia, =as#istas en guerra, Ayacucho, Buenos Ares, 1943|.
Page, Bruce, Davd Letch y Php Knghty, -hilb' +he Sp Who :etraed a
<eneration, Sphere Books, Londres, 1977 |hay trad. cast.: -hilbF el esp!a
"ue enga28 a una genera#i8n, Destno, Barceona, 1968|.
Paenca, Isabe de, Smouldering Areedom' +he Stor o= the Spanish
Republi#ans in 34ile, Vctor Goancz, Londres, 1946.
Payne, Staney G., +he Spanish .i$il War, the So$iet Cnion, and .ommunism,
Yae Unversty Press, New Haven, 2004.
Phby, Km, 6 Silent War, MacGbbon & Kee, Londres, 1968.
Pke, Davd, <erman Writers in So$iet 34ile, 19TT-19KL, Unversty of North
Carona Press, Chape H, 1982.
Pke, Davd Wngeate, /es =ranBais et la guerre d03spagne, 19TU-19T9,
Presses Unverstares de France, Pars, 1975.
Ptcarn, Frank, Reporter in Spain, Lawrence & Wshart, Londres, 1936.
Preston, Pau, ed., /e$iat%nPF antolog!a, Edcones Turner, Madrd, 1976.
-, The Strugge Aganst Fascsm n Span: The Contradctons of the PSOE
Left, 3uropean Studies Re$iew, vo. 9, n. 1 (1979).
-, Aran#oF A :iograph, Harper-Cons, Londres, 1993 |hay trad. cast.:
Aran#oF .audillo de 3spa2a, trad. de Teresa Camprodn y Dana Facn,
Deboso, Barceona, 2004|.
-, +he .oming o= the Spanish .i$il WarF Re=orm, Rea#tion and Re$olution in
the Se#ond Spanish Republi# 19T1-19TU, Routedge, Londres, 1994, 2.
ed. |hay trad. cast.: /a destru##i8n de la demo#ra#ia en 3spa2aF re=orma,
rea##i8n re$olu#i8n en la Segunda RepNbli#a, Gr|abo-Mondador,
Barceona, 2001|.
-, Los escavos, as acantaras y e captn Aguera. Racsmo,
coonasmo y machsmo en a mentadad en e cuerpo de ocaes
naconaes, en |aver Muoz Soro, |os Lus Ledesma y |aver Rodrgo,
.ulturas pol!ti#as de la $iolen#ia' 3spa2a siglo WW, Sete Mares Edtora,
Madrd, 2005.
-, +he Spanish .i$il War' Rea#tion, Re$olution, Re$enge, HarperCons,
Londres, 2006 |hay trad. cast.: /a <uerra .i$il espa2ola, Debate,
Barceona, 2006|.
Pruszyrsk, Ksawery, 3n la 3spa2a ro&a, Aba Edtora, Barceona, 2007.
Purce, Hugh, +he /ast 3nglish Re$olutionar' A :iograph o= +om
Wintringham 1898-19K9, Sutton Pubshng, Stroud, 2004.
Puzzo, Dante A., Spain and the <reat -owers, 19TU-19K1, Coumba
Unversty Press, Nueva York, 1962.
Rado Nacona de Espaa, <uerra .i$il Radio (a#ional' Salaman#a,
19TU19T8, Insttuto Oca de Rado y Teevsn, Madrd, 2006.
Radosh, Ronad, Mary R. Habeck y Grgory Sevostanov, eds., Spain
:etraed' +he So$iet Cnion in the Spanish .i$il War, Yae Unversty Press,
New Haven, Connectcut, 2001 |hay trad. cast.: 3spa2a trai#ionadaF Stalin
la <uerra .i$il, trad. de |uan Mar Madaraga, Paneta, Barceona, 2002|.
Ragsdae, Hugh, +he So$iets, the 6uni#h .risis, and the .oming o= World
War 11, Cambrdge Unversty Press, Cambrdge, 2004.
Rankn, Nck, +elegram =rom <uerni#a' +he 34traordinar /i=e o= <eorge
Steer, War .orrespondent, Faber & Faber, Londres, 2003.
Rayed, Donad, Stalin and his Hangmen' An Authoritati$e -ortrait o= a
+rant and +hose Who Ser$ed Him, Vkng, Londres, 2004.
Reger, Gustav, +he <reat .rusade, Longmans, Green & Co., Nueva York,
1940.
-, +he 5wl o= 6iner$a, Rupert Hart-Davs, Londres, 1959.
Rey Garca, Marta, Stars =or Spain' /a <uerra .i$il espa2ola en los 3stados
Cnidos, Edcs do Castro, Sada-A Corua, 1997.
Roberts, Geohrey, +he Cnhol Allian#e' Stalin0s -a#t with Hitler, I. B. Taurs,
Londres, 1989.
Rogers, F. Theo, SpainF A +ragi# 9ourne, The Macauay Company, Nueva
York, 1937.
Ro|as, Caros, 6uera la inteligen#iaR \?i$a la muerteR Salaman#a, 19TU'
Cnamuno 6ill%n Astra =rente a =rente, Paneta, Barceona, 1995.
Ro|o, genera Vcente, As! =ue la de=ensa de 6adrid, Edcones Era, Mxco
D. F., 1967.
Ro|o, |os Andrs, ?i#ente Ro&o' Retrato de un general republi#ano, Tusquets
Edtores, Barceona, 2006.
Royson, Car, (othing 3$er Happens to the :ra$e' +he Stor o= 6artha
<ellhorn, St. Martns Press, Nueva York, 1990.
Rubashkn, A., 6i*hail0 @ol0tso$' @riti*o-biograQ#hes*ii o#her*,
Khudozhestvennaya teratura, Mosc, 1971.
Sagarda, genera, ,el Alto 3bro a las =uentes del /lobregat' +reinta dos
meses de guerra de la UV ,i$isi8n, Edtora Nacona, Barceona, 1940.
Saas Larrazba, |ess, /a guerra de 3spa2a desde el aire, Are, Barceona,
1972, 2. ed.
Sater, Cedrc, +r-out in Spain, Harper Brothers, Nueva York, 1943.
Snchez, Germn, E mstero Grguvch, Historia 1U, n. 233 (septembre
de 1995).
Schauh, Frank, ,er $erspielte Sieg' Sow&etunion, @ommunistis#he
1nternationale und Spanis#her :[rger*rieg 19TU-19T9, Campus, Frankfurt,
2005.
Schmgae, Gnther, Andr7 6alrau4 und der spanis#he :[rger*riegF Gur
<enese, Aun*tion und :edeutung $on O/03spoirP, Bouver Verag Herbert
Grundmann, Bonn, 1980.
Scott-Watson, Keth, Single to Spain, Arthur Barker, Londres, 1937.
Sebag-Monteore, Smon, Stalin' +he .ourt o= the Red .;ar, Wedenfed &
Ncoson, Londres, 2003.
Sebba, Anne, :attling =or (ews' +he Rise o= the Woman Reporter, Hodder &
Stoughton, Londres, 1994.
Sehnger, Peter |., y Homan Hamton, Spo*esman =or ,emo#ra#' .laude <'
:owers 18J8-19L8, Indana Hstorca Socety, Indanapos, 2000.
Sencourt, Robert, Spain0s 5rdeal' A ,o#umented Sur$e o= Re#ent 3$ents,
Longmans, Green and Co., Londres, 1938.
Serge, Vctor, 6emoirs o= a Re$olutionar 1901-19K1, Oxford Unversty
Press, Londres, 1963.
Serrano, Caros, /0en&eu espagnolF -.A et guerre d03spagne,
Messdor/dtons Socaes, Pars, 1987.
Sheean, Vncent, (ot -ea#e :ut A Sword, Doubeday, Doran, Nueva York,
1939.
Shkovsky, Vktor, 6aa*o$s* and his .ir#le, Puto Press, Londres, 1972.
Skorokhodov, Geb, 6i*hail0 @ol0tso$' @riti*o-biograQ#hes*ii o#her*, Sovetsk
Psate, Mosc, 1959.
So Sabat, |osep Mara, |oan Varroya y Eduard Votes, eds., /a <uerra
.i$il a .ataluna, 4 vos., Edcons 62, Barceona, 2004.
Southworth, Herbert Rutedge, 3l mito de la #ru;ada de Aran#o, Edcones
Ruedo Ibrco, Pars, 1963.
-, Anti=alange' 3studio #r!ti#o de OAalange en la guerra de 3spa2aP de
6a4imiano <ar#!a ?enero, Edcones Ruedo Ibrco, Pars, 1967.
-, <uerni#aR <uerni#aRF A Stud o= 9ournalism, -ropaganda and Histor,
Unversty of Caforna Press, Berkeey, 1977.
-, .onspira# and the Spanish .i$il WarF +he :rainwashing o= Aran#is#o
Aran#o, Routedge, Londres, 2002 |hay trad. cast.: 3l la$ado de #erebro de
Aran#is#o Aran#o^ #onspira#i8n <uerra .i$il, trad. de |ord Betrn,
Crtca, Barceona, 2002|.
Spender, Stephen, World Within World, Readers Unon, Londres, 1953 |hay
trad. cast.: Cn mundo dentro del mundo, trad. de Ana Po|ak, E Aeph,
Barceona, 2002|.
Steer, G. L., .aesar in Abssinia, Ltte, Brown & Co., Boston, 1937.
-, +he +ree o= <erni*aF A Aield Stud o= 6odern War, Hodder & Stoughton,
Londres, 1938 |hay trad. cast.: 3l %rbol de <erni*a' Cn ensao sobre la
guerra moderna, Txaaparta, Tafaa, 2002|.
-, A ,ate in the ,esert, Hodder and Stoughton, Londres, 1939.
-, 9udgment on <erman A=ri#a, Hodder and Stoughton, Londres, 1939.
-, Sealed and ,eli$ered, Hodder & Stoughton, Londres, 1942.
Tangye, Nge, Red, White and Spain, Rch & Cowan, Londres, 1937.
Tayor, F. |ay, +he Cnited States and the Spanish .i$il War 19TU-19T9,
Bookman Assocates, Nueva York, 1956.
Tayor, S. |., Stalin0s Apologist' Walter ,urantF O+he (ew )or* +imes0sP 6an
in 6os#ow, Oxford Unversty Press, Nueva York, 1990.
Thomas, Fred, +o +ilt at Windmills' A 6emoir o= the Spanish .i$il War,
Mchgan State Unversty Press, East Lansng, Mchgan, 1996.
Thomas, Hugh, +he Spanish .i$il War, Hamsh Hamton, Londres, 1977, 3.
ed. |hay trad. cast.: /a <uerra .i$il espa2ola, trad. de Ner Daurea de
Nada, Gr|abo, Barceona|.
Thompson, sr Geohrey, Aront /ine ,iplomat, Hutchnson, Londres, 1959.
Thornng, |oseph F., Wh the -ress Aailed on Spain, Internatona Cathoc
Truth Socety, Nueva York, 1938.
-, Aernando de los R!os Re=utes Himsel=, Paust Press, Nueva York, 1939.
-, 6er# and 9usti#eR, Pennsuar News Servce, Nueva York, 1939.
Terney, Domnc, A,R and the Spanish .i$il War' (eutralit and .ommitment
in the Struggle that ,i$ided Ameri#a, Duke Unversty Press, Durham y
Londres, 2007.
Toynbee, Php, ed., +he ,istant ,rum' Re_e#tions on the Spanish .i$il War,
Sdgwck & |ackson, Londres, 1976.
Trana, Rchard P., Ameri#an ,iploma# and the Spanish .i$il War, Indana
Unversty Press, Boomngton, Indana, 1968.
Trotsky, Lon, /a Re$olution espagnole, 19T0-K0, ed. de Perre Brou, Les
dtons de Mnut, Pars, 1975.
Tucker, Robert C., Stalin as Re$olutionar, 18J9-19V9, W. W. Norton, Nueva
York, 1973.
-, Stalin in -ower' +he Re$olution =rom Abo$e, 19V8-19K1, W. W. Norton,
Nueva York, 1990.
Vaksberg, Arkad, Hotel /u4' /es partis =rMres au ser$i#e de l01nternationale
.ommuniste, dtons Fayard, Pars, 1993.
Vatn, |an, 5ut o= the (ight, Fortress Books, Londres, 1988, 2. ed. |hay trad.
cast.: /a no#he "ued8 atr%s, Movmento Cutura Crstano, Madrd, 1990|.
Vargas, Bruno, Rodol=o /lopis (189L-198T)' Cna biogra=!a pol!ti#a, Paneta,
Barceona, 1999.
Vegas Latap, Eugeno, /os #aminos del desenga2o' 6emorias pol!ti#as VF
19TU-19T8, Edcones Gner, Madrd, 1987.
Verevkn, V. P., 6i*hail0 3Qmo$i#h @ol0tso$, Mys, Mosc, 1977.
Vda, Csar, -ara#uellos-@atn' Cn ensao sobre el geno#idio de la i;"uierda,
LbrosLbres, Madrd, 2005.
Vas, Ange, /a Alemania na;i el 18 de &ulio, Aanza Edtora, Madrd,
1974.
-, Aran#o, Hitler el estallido de la <uerra .i$il' Ante#edentes
#onse#uen#ias, Aanza Edtora, Madrd, 2001.
-, 3l es#udo de la RepNbli#a, Edtora Crtca, Barceona, 2007.
Vokogonov, Dmtr, Stalin' +riumph and +raged, Wedenfed & Ncoson,
Londres, 1991.
Ward, Harret, A 6an o= Small 1mportan#e' 6 Aather <riXn :arr, Dormouse
Books, Debenham, Suhok, 2003.
Watkns, K. W., :ritain ,i$ided, Neson, Londres, 1963.
Watson, Wam Braasch, Hemngways Cv War Dspatches, +he
Hemingwa Re$iew, vo. VII, n. 2 (prmavera de 1988).
Waugh, Eveyn, S#oop, Ltte, Brown, Boston, 1977 |hay trad. cast.: (oti#ia
bombaRF no$ela de periodistas, trad. de Antono Maur, Crcuo de
Lectores, Barceona, 2002|.
-, +he 3ssas, Arti#les and Re$iews o= 3$eln Waugh, ed. de Donad
Gaagher, Methuen, Londres, 1983.
-, 6r Wu H 6rs Stit#h' +he /etters o= 3$eln Waugh and ,iana .ooper, ed.
de Artems Cooper, Hodder & Stoughton, Londres, 1991.
Whtaker, |ohn T., We .annot 3s#ape Histor, Macman, Nueva York, 1943.
Wurtze, Davd, Lester Zhren and the Road to War n Span, 1nternational
9ournal o= 1berian Studies, vo. 19, n. 1.
Wyden, Peter, +he -assionate War' +he (arrati$e Histor o= the Spanish .i$il
War, Smon and Schuster, Nueva York, 1983 |hay trad. cast.: /a guerra
apasionadaF historia narrati$a de la <uerra .i$il espa2ola, 19TU-19T9,
trad. de |. A. Bravo y |ord Fba, Martnez Roca, Barceona, 1983|.
Zhren, Lester, I Lved n Madrd, .urrent Histor (abr de 1937).
-, The Correspondent n Span, -ubli# 5pinion >uarterl, vo. 1, n. 3 (|uo
de 1937).
>otas
|1|
Frank C. Hanghen, ed., (othing but ,anger, Natona Trave Cub, Nueva
York, 1939, p. 7. <<
|2|
Lous Fscher, 6en and -oliti#s' An Autobiograph, |onathan Cape, Londres,
1941, p. 438. <<
|3|
|os Maro Armero recop una reacn de 948 hombres y mu|eres en
3spa2a =ue noti#ia' .orresponsales e4tran&eros en la <uerra .i$il espa2ola,
Sedmay Edcones, Madrd, 1976, pp. 409-436. La sta es decente en
muchos aspectos y omte a muchos corresponsaes, pero srve de referenca.
<<
|4|
Martha Gehorn, +he Aa#e o= War, Granta Books, Londres, 1993, 5. ed., p.
17 |hay trad. cast.: 3l rostro de la guerra, trad. de Car Baena, Debate,
Madrd, 2000, p. 14|. <<
|5|
Vncent Sheean reere de forma conmovedora a hstora de |m Lardner en
(ot -ea#e :ut A Sword, Doubeday, Doran, Nueva York, 1939, pp. 235-266.
<<
|6|
Peter Wyden, +he -assionate War' +he (arrati$e Histor o= the Spanish
.i$il War, Smon and Schuster, Nueva York, 1983, p. 29 |hay trad. cast.: /a
guerra apasionadaF historia no$elada de la <uerra .i$il 3spa2ola, trad. de
|. A. Bravo y |ord Fba, Martnez Roca, Barceona, 2000|; Php Knghtey,
+he Airst .asualt' +he War .orrespondent as Hero, -ropagandist, and 6th
6a*er =rom the .rimea to ?ietnam, Andr Deutsch, Londres, 1975, pp.
192195 |hay trad. cast.: .orresponsales de guerra, trad. de |os Manue
Avarez Frez, Euros, Barceona, 1976|. <<
|7|
Herbert Southworth, .onspira# and the Spanish .i$il WarF +he
:rainwashing o= Aran#is#o Aran#o, Routedge, Londres, 2002, p. 1 |hay trad.
cast.: 3l la$ado de #erebro de Aran#is#o Aran#oF #onspira#i8n <uerra .i$il,
trad. de |ord Betrn, Crtca, Barceona, 2000|. <<
|8|
Lous Fscher en Rchard Crossman, ed., +he <od +hat Aailed' Si4 Studies in
.ommunism, Hamsh Hamton, Londres, 1950, p. 220. <<
|9|
Hanghen, (othing but ,anger, p. 7. <<
|10|
+he (ew )or* +imes (1, 2 y 3 de enero de 1938); Reynods y Eeanor
Packard, :al#on 3mpire' Aas#ist 1tal at War, Oxford Unversty Press, Nueva
York, 1942, p. 56 |hay trad. cast.: 1mperio de bal#8nF 1talia, =as#istas en
guerra, Ayacucho, Buenos Ares, 1943|. Donde me|or se reata es en a obra
de |udth Keene Aighting =or Aran#o' 1nternational ?olunteers in (ationalist
Spain during the Spanish .i$il War, 19TU-19T9, Lecester Unversty Press,
Londres, 2001, pp. 74-76 |hay trad. cast.: /u#hando por Aran#oF $oluntarios
europeos al ser$i#io de la 3spa2a =as#ista, 19TU-19T9, trad. de Montserrat
Armenteras, Savat, Barceona, 2002|. <<
|11|
Edmond Tayor, Assgnment n He, en Hanghen, (othing but ,anger,
pp. 58-60; Webb Mer, 1 Aound (o -ea#e, The Book Cub, Londres, 1937, pp.
325-327. <<
|12|
To Ad Spansh Fascsts, +he (ew )or* +imes (1 de dcembre de 1936);
Wam Braasch Watson, Hemngways Cv War Dspatches, +he
Hemingwa Re$iew, vo. VII, n. 2 (prmavera de 1988), pp. 4-12, 26-29, 39 y
60; George Sedes, "Treason" on the Tmes, +he (ew Republi# (7 de
septembre de 1938). <<
|13|
Ctado en Knghtey, +he Airst .asualt., pp. 194-195. Para as
descrpcones de Matthews, vase Sefton Demer, +rail Sinister' An
Autobiograph, Secker & Warburg, Londres, 1961, p. 328, y Caros Baker,
3rnest Hemingwa' A /i=e Stor, Cons, Londres, 1969, p. 369. <<
|14|
Herbert L. Matthews, +he 3du#ation o= a .orrespondent, Harcourt Brace,
Nueva York, 1946, pp. 130-131 y 142-143. <<
|15|
Gehorn, +he Aa#e o= War, p. 17. <<
|16|
Dos e|empos de teratura revsonsta espaoa son Po Moa Rodrguez,
/os mitos de la <uerra .i$il, La Esfera de os Lbros, Madrd, 2003, y Csar
Vda, -ara#uellos-@atn' Cn ensao sobre el geno#idio de la i;"uierda,
LbrosLbres, Madrd, 2005. La teratura neoconservadora estadoundense es
menos abundante, pero ha sdo muy nuyente. Dos obras nteresantes son
a de Ronad Radosh, Mary R. Habeck y Grgory Sevostanov, eds., Spain
:etraed' +he So$iet Cnion in the Spanish .i$il War, Yae Unversty Press,
New Haven, Connectcut, 2001 |hay trad. cast.: 3spa2a trai#ionadaF Stalin
la <uerra .i$il, trad. de |uan Mar Madaraga, Paneta, Barceona, 2002| y a
de Stephen Koch, +he :rea*ing -oint' Hemingwa, ,os -assos and the
6urder o= 9os7 Robles, Counterpont, Nueva York, 2005. <<
|1|
Pau Preston, Aran#oF A :iograph, Harper-Cons, Londres, 1993, pp. 171-
184 |hay trad. cast.: Aran#oF .audillo de 3spa2a, trad. de Teresa Camprodn
y Dana Facn, Deboso, Barceona, 2004|; H. R. Knckerbocker, +he Seige
o= the Al#a;arF A War-/og o= the Spanish Re$olution, Hutchnson, Londres,
s. f. (1937), pp. 172-173; Webb Mer, 1 Aound (o -ea#e, The Book Cub,
Londres, 1937, pp. 329-330 y 336-338; Herbert L. Matthews, +he )o*e and
the Arrows, Henemann, Londres, 1958, p. 176; Caude Bowers, 6 6ission
to Spain, Vctor Goancz, Londres, 1954, p. 313 |hay trad. cast.: 6isi8n en
3spa2aF en el umbral de la Segunda <uerra 6undial, 19TT19T9, trad. de |uan
Lpez S., Gr|abo, Barceona, 1977|.<<
|2|
+he Washington -ost (14 de septembre de 1936); +he Sra#use Herald (14
de septembre de 1936).<<
|3|
Carta de Gorre a Wenden, Emba|ada de Estados Undos, 5 de octubre;
Documentos de Zhren, 5 de octubre de 1936; entrada de daro de Zhren
de 22 de septembre de 1936, Dary of a Cv War Correspondence (todos
eos Documentos de Lester Zhren). Estoy en deuda con Davd Wurtze, que
me fact copas de estos documentos. Sobre Zhren, vase Davd Wurtze,
Lester Zhren and the Road to War n Span, 1nternational 9ournal o= 1berian
Studies, vo. 19, n. 1, pp. 73-83.<<
|4|
(ews .hroni#le (27 de octubre); +he Washington -ost (25 y 28 de octubre
de 1936). La hstora de a cortesa rebede se pubc en a prensa oca
estadoundense; vase por e|empo +he Shebogan -ress (28 de octubre de
1937). Dens Weaver, Through the Enemys Lnes, en Frank C. Hanghen,
ed., (othing but ,anger, Natona Trave Cub, Nueva York, 1939, pp. 105-
115; A |ournast, Aoreign 9ournalists under Aran#o0s +error, Unted
Edtora, Londres, 1937, p. 16; Carta de Hu a Bowers, 28 de octubre de
1936, Aoreign Relations o= the Cnited States 19TU, vo. II, Government
Prntng Omce, Washngton, 1954, p. 748; Bowers, 6 6ission to Spain, pp.
325-326.<<
|5|
|an H. Yndrch, Seen from a Skyscraper, en Hanghen, (othing but
,anger, pp. 145-150 y 156-159; |osephne Herbst, +he Star#hed :lue S* o=
Spain and 5ther 6emoirs, HarperCons, Nueva York, 1991, pp. 134-135;
Arturo Barea, +he Aorging o= a Rebel, Davs-Poynter, Londres, 1972, pp. 603
y 655 (orgna cast.: /a =or&a de un rebelde, Edtora Debate, Madrd, 2000).
Keth Scott Watson, Single to Spain, Arthur Barker, Londres, 1937, pp. 158-
160.<<
|6|
Lester Zhren, entrada de daro de 18 de septembre de 1936, Dary of a
Cv Correspondent, Documentos de Zhren; Lester Zhren, The
Correspondent n Span, -ubli# 5pinion >uarterl, vo. 1, n. 3 (|uo de
1937), p. 114.<<
|7|
|uo Avarez de Vayo, +he /ast 5ptimist, Putnam, Londres, 1950, pp. 41-
44, 53-66 y 111-123.<<
|8|
Sefton Demer, +rail SinisterF An Autobiograph, Secker & Warburg,
Londres, 1961, p. 290; Lester Zhren, entrada de daro de 18 de septembre
de 1936, Dary of a Cv War Correspondent, Documentos de Zhren.<<
|9|
Lous Fscher, Spansh Dary, manuscrto, Documentos de Lous Fscher,
Bboteca de Manuscrtos Seeey G. Mudd, Unversdad de Prnceton (en
adeante, Documentos de Fscher), pp. 53-54.<<
|10|
Zhren, The Correspondent., pp. 113-114.<<
|11|
Spansh Dary, Documentos de Fscher, p. 95.<<
|12|
M|a Kotsov, ,iario de la guerra de 3spa2a, Ruedo Ibrco, Pars, 1963, p.
93.<<
|13|
Zhren, The Correspondent., p. 112.<<
|14|
|an Kurzke y Kate Mangan, The Good Comrade (manuscrto ndto,
Documentos de |an Kurzke, Archvos de Insttuto Internacona de Hstora
Soca, Amsterdam), pp. 104-106.<<
|15|
Lester Zhren, I Lved n Madrd, .urrent Histor (abr de 1937), pp. 35-
36.<<
|16|
Lous Fscher, Spansh Dary, manuscrto, p. 90, Documentos de
Fscher.<<
|17|
Henry Buckey, /i=e and ,eath o= the Spanish Republi#, Hamsh Hamton,
Londres, 1940, p. 269; Demer, +rail Sinister., pp. 287-288.<<
|18|
Geohrey Cox, entrevsta grabada, Museo de Guerra Impera, Archvo
sonoro, Coeccon de a Guerra Cv Espaoa, 10059/4; Geohrey Cox,
3ewitness' A 6emoir o= 3urope in the 19T0s, Unversty of Otago Press,
Dunedn, 1999, pp. 203-205; entrevsta de sr Geohrey Cox con e autor,
2006.<<
|19|
Cox, 3ewitness., pp. 205 y 213; entrevsta a Cox.<<
|20|
Cox, 3ewitness., p. 211-212; Demer, +rail Sinister., p. 289.<<
|21|
Barea, +he Aorging o= a Rebel, pp. 569-570 y 573-574.<<
|22|
H. Edward Knobaugh, .orrespondent in Spain, Sheed & Ward, Londres y
Nueva York, 1937, p. 135 |hay trad. cast.: .orresponsal en 3spa2a, trad. de
M. Vctora Avarez de Sotomayor, Fermn Urarte, Madrd, 1967|; Cowes,
/oo*ing =or +rouble, p. 24; Barea, +he Aorging o= a Rebel, p. 577.<<
|23|
Barea, +he Aorging o= a Rebel, pp. 581-587.<<
|24|
Knobaugh, .orrespondent in Spain, pp. 145-146.<<
|25|
Demer, +rail Sinister., pp. 290-293; Cox, 3ewitness., p. 215.<<
|26|
Barea, +he Aorging o= a Rebel, p. 628.<<
|27|
Cox, 3ewitness., pp. 215-216. E bro era ,e=en#e o= 6adrid, Vctor
Goancz, Londres, 1937.<<
|28|
Bowers, 6 6ission to Spain, p. 320.<<
|29|
Frances Davs, 6 Shadow in the Sun, Carrck & Evans, Nueva York, 1940,
p. 163.<<
|30|
Harod G. Cardozo, +he 6ar#h o= a (ation, The Rght Book Cub, Londres,
1937, p. 179.<<
|31|
Buckey, /i=e and ,eath, pp. 261-263; Cox, 3ewitness., p. 219; Street
Fghtng, +he (ews .hroni#le (9 de novembre de 1936).<<
|32|
Barea, +he Aorging o= a Rebel, pp. 588-596. Sobre a reacn de Kotsov
con Avarez de Vayo y e Comsarado Genera de Guerra, vase e captuo
Los o|os y odos de Stan en Madrd? Ascenso y cada de M|a Kotsov.<<
|33|
Barea, +he Aorging o= a Rebel, pp. 596-598.<<
|34|
Barea, +he Aorging o= a Rebel, pp. 597-599.<<
|35|
Barea, +he Aorging o= a Rebel, pp. 598-599; Yndrch, Seen from a
Skyscraper, p. 151.<<
|36|
Demer, +rail Sinister., p. 296; Barea, +he Aorging o= a Rebel, pp. 601-
605, 615-617 y 640.<<
|37|
Barea, +he Aorging o= a Rebel, pp. 603-612.<<
|38|
Lous Deapre, Une vste au "front de Babe" avec a brgade
nternaconae, -aris-Soir (24 de novembre de 1936); Barbro Avng,
Utandsbrgaden har vnt badet, ,agens (heter (9 de dcembre de
1936); Herbert Matthews, Free Lances of Madrd, +he (ew )or* +imes
6aga;ine (3 de enero de 1937); Lous Fscher, Spans "Red" Foregn
Legon, Madrds Foregn Defenders, +he (ation (9 de enero y 4 de
septembre de 1937).<<
|39|
Kotsov, ,iario., pp. 265, 269 y 273; Davd Wngeate Pke, /es =ranBais et
la guerre d03spagne19TU-19T9, Presses Unverstares de France, Pars, 1975,
p. 39; Barea, +he Aorging o= a Rebel, p. 632; Cox, ,e=en#e o= 6adrid, pp.
203-206; Demer, +rail Sinister., pp. 269, 275 y 322-326; Lous Deapre, /e
martre de 6adrid' +7moinages in7dits de /ouis ,elapr7e, Madrd, 1937, pp.
46-47.<<
|40|
-aris-Soir (19 de novembre de 1936); Deapre, /e martre., pp. 11-
15.<<
|41|
Sobre as tortuosas reacones de Rubo Hdago con Arturo e Isa, vase
+he Aorging o= a Rebel, pp. 626, 631-639, 682-686 y 693-695 (orgna cast.:
/a =or&a de un rebelde). Sobre e encuentro con Dos Passos, p. 665; |ohn Dos
Passos, Room and Bath at the Hote Forda, 3s"uire (enero de 1938),
rempreso tambn en 9ournes :etween Wars, Harcourt, Brace, Nueva York,
1938, pp. 364-374 |hay trad. cast.: ?ia&es de entreguerras, trad. de |uan
Gabre Vzquez, Pennsua, Barceona, 2005|. Barea, +he Aorging., p.
665.<<
|42|
Barea, +he Aorging o= a Rebel, pp. 626, 631-639, 682-686, 693-695. Sobre
Rosaro de Omo, vase Geohrey Brereton, 1nside Spain, Ouaty Press,
Londres, 1938, pp. 36-38.<<
|43|
McCuagh, 1n Aran#o0s Spain, Burns, Oates & Washbourne, Londres, 1937,
pp. 108-109.<<
|44|
Fscher, 6en and -oliti#s., pp. 242-245.<<
|45|
Babette Gross, Willi 6[n;enburg' A -oliti#al :iograph, Mchgan State
Unversty Press, East Lansng, Mchgan, 1974, p. 272.<<
|46|
Para obtener un retrato favorabe de Katz, vase Arthur Koester, +he
1n$isible Writing, 2. edcn, Hutchnson, Londres, 1969, pp. 255-258 y 400;
Caud Cockburn, A ,is#ord o= +rumpets, Smon & Schuster, Nueva York, 1956,
pp. 305-309. Para obtener un retrato host y corco, vase Stephen Koch,
,ouble /i$es' Spies and Writers in the Se#ret So$iet War o= 1deas against the
West, The Free Press, Nueva York, 1994, pp. 74 y ss. Sobre a creacn de a
Agence Espagne, vase Gross, 6[n;enberg, pp. 311-312.<<
|47|
Cockburn, A ,is#ord., p. 306. E bro de prncpe Hubertus Fredrch de
Loewensten, A .atholi# in Republi#an Spain (Vctor Goancz, Londres, 1937)
era un examen ob|etvo de a potca de a Repbca haca a Igesa una vez
que Manue Iru|o fue nombrado mnstro de |ustca.<<
|48|
Barea, +he Aorging., p. 661; Reger, entrada de 17 de abr de 1937,
Cv War Dary, p. 24.<<
|49|
Fscher, 6en and -oliti#s., p. 430; Gross, 6[n;enburg., p. 312.<<
|50|
Koester, +he 1n$isible Writing, p. 409.<<
|51|
Constanca de a Mora, 1n -la#e o= Splendor' +he Autobiograph o= a
Spanish Woman, Harcourt, Brace, Nueva York, 1939, pp. 289 y 291-292
(orgna cast.: ,oble esplendorF autobiogra=!a de una arist8#rata espa2ola,
republi#ana #omunista, Gadr, Madrd, 2006, 3. ed.); Kurzke y Mangan,
The Good Comrade, pp. 298, 300, 303 y 309; Lawrence Fernsworth,
Spain0s Struggle =or Areedom, Beacon Press, Boston, 1957, pp. 200-239.<<
|52|
Gustav Reger, +he 5wl o= 6iner$a, Rupert Hart-Davs, Londres, 1959, p.
274.<<
|53|
Martha Gehorn, Memory, /R: (12 de dcembre de 1996), p. 3.<<
|54|
Reger, +he 5wl., p. 284.<<
|55|
Herbert L. Matthews, +wo Wars and 6ore to .ome, Carrck & Evans, Nueva
York, 1938, p. 185.<<
|56|
Matthews, +he 3du#ation o= a .orrespondent, pp. 67-68.<<
|57|
Vncent Sheean, (ot -ea#e :ut A Sword, Doubeday, Doran, Nueva York,
1939, p. 199.<<
|58|
Cox, ,e=en#e o= 6adrid, p. 208; entrevsta grabada a Geohrey Cox,
Impera War Museum, Archvo sonoro, Coeccn de a Guerra Cv Espaoa,
13161/3/2.<<
|59|
Demer, +rail Sinister., p. 299.<<
|60|
Arthur Koester, Spanish +estament, Vctor Goancz, Londres, 1937, p.
177.<<
|61|
Matthews, +wo Wars., pp. 281-282; Matthews, +he 3du#ation o= a
.orrespondent, p. 95; Dos Passos, 9ournas., p. 369; Caros Baker, 3rnest
Hemingwa' A /i=e Stor, Cons, Londres, 1969, pp. 370-371.<<
|62|
Dos Passos, .entur0s 3bbF +he +hirteenth .hroni#le, Gambt, Boston,
1975, pp. 89-90; |ason Gurney, .rusade in Spain, Faber & Faber, Londres,
1974, p. 145.<<
|63|
Demer, +rail Sinister., pp. 315-316.<<
|64|
Entrevsta de Gehorn con Peter Wyden, +he -assionate War' +he
(arrati$e Histor o= the Spanish .i$il War, Smon and Schuster, Nueva York,
1983, p. 321 |hay trad. cast.: /a guerra apasionadaF historia narrati$a de la
guerra #i$il espa2ola, 19TU-19T9, trad. de |. A. Bravo y |ord Fba, Martnez
Roca, Barceona, 1983|; Herbst, +he Star#hed :lue S*., p. 138; Dos Passos,
.entur0s 3bb., p. 83.<<
|65|
Herbst, +he Star#hed :lue S*., pp. 169-170.<<
|66|
Vrgna Cowes, /oo*ing =or +rouble, Hamsh Hamton, Londres, 1941, pp.
16-22.<<
|67|
|osephne Herbst, +he Star#hed :lue S*., pp. 136-137 y 152153; Romn
Karmn, (o pasar%n!, Edtora Progreso, Mosc, 1976, pp. 303-304 y 326.
En a novea autobogrca de |ohn Dos Passos .entur0s 3bb, p. 37, Frankn
aparece con e nombre de Cooke.<<
|68|
Ia Ehrenburg, 3$e o= War 19TT-19K1, MacGbbon & Kee, Londres, 1963,
pp. 153-154. Podemos datar este ncdente gracas a Gustav Reger, Cv
War Dary, p. 59.<<
|69|
Martha Gehorn, Memory, +he /ondon Re$iew o= :oo*s (12 de
dcembre de 1996), p. 3.<<
|70|
Cowes, /oo*ing =or +rouble, pp. 23 y 35-37; Herbert L. Matthews, +he
3du#ation o= a .orrespondent, Harcourt Brace, Nueva York, 1946, p. 122;
Reger, apuntes de os das 3 a 6 de abr de 1937, Cv War Dary, p. 64;
Cedrc Sater, +r-out in Spain, Harper Brothers, Nueva York, 1943, pp. 108-
111; Demer, +rail Sinister., p. 316.<<
|71|
Vzconde Church, All 6 Sins Remembered, Wam Henemann, Londres,
1964, p. 171.<<
|72|
Patrca Cockburn, +he )ears o= the Wee*, MacDonad, Londres, 1968, pp.
202-205; Frank Ptcarn, Reporter in Spain, Lawrence y Wshart, Londres,
1936, pp. 26-29, 55-56 y 103-138. Para un reato muy crtco de sectarsmo
de Cockburn, vase Kurzke y Mangan, The Good Comrade, pp. 274-278.<<
|73|
Cockburn, A ,is#ord., pp. 307-309; Knghtey, +he Airst .asualt, p.
196.<<
|74|
+he Spanish .i$il War .olle#tion' Sound Ar#hi$e 5ral Histor Re#ordings,
Impera War Museum, Londres, 1996, p. 258; Kurzke y Mangan, The Good
Comrade, pp. 63, 91 y 112-113.<<
|75|
Expedentes de Sater en as Brgadas Internaconaes, 4A, 4160, Centro
Ruso para a Conservacn y Estudo de Documentos Hstrcos Recentes,
Mosc, Fond. 545, Opus 6, 201 (copa en e Internatona Brgades Memora
Trust de Londres, en adeante, RCPSRHD/IBMT). Vase tambn Rchard
Baxe, :ritish ?olunteers in the Spanish .i$il War' +he :ritish :attalion in the
1nternational :rigades, 19TU-19T9, Routedge/Caada Banch, Londres, 2004,
p. 89; |ames K. Hopkns, 1nto the Heart o= the AireF +he :ritish in the Spanish
.i$il War, Stanford Unversty Press, Stanford, Caforna, 1998, pp. 226-227,
246 y 406; Fred Thomas, +o +ilt at Windmills' A 6emoir o= the Spanish .i$il
War, Mchgan State Unversty Press, East Lansng, Mchgan, 1996, pp. 18,
23, 53 y 105. E comentaro de Tony McLean se puede encontrar en su
testmono a Impera War Museum Ora Hstory Pro|ect, 838/5.<<
|76|
Lous Fscher, On Madrds Front Lne, +he (ation (24 de octubre de
1936).<<
|77|
Cockburn, +he )ears o= the Wee*, pp. 208-211.<<
|78|
Ehrenburg, 3$e o= War, p. 148.<<
|79|
.hi#ago ,ail +ribune (28 y 29 de |uo de 1936). Unas versones un poco
dstntas a esta se pubcaron en e (ews .hroni#le (29 de |uo y 1 de agosto
de 1936).<<
|80|
.hi#ago ,ail +ribune (30 de agosto de 1936); |ohn T. Whtaker, We .annot
3s#ape Histor, Macman, Nueva York, 1943, p. 113.<<
|81|
+he (ew )or* +imes (7 de dcembre de 1936).<<
|82|
Wam P. Carney, No democratc government n Span, Russas part n
Spans cv war y Murder and ant-regon n Span, The Amerca Press,
Nueva York, 1937; Herbert Southworth, <uerni#aR <uerni#aRF A Stud o=
9ournalism, -ropaganda and Histor, Unversty of Caforna Press, Berkeey,
1977, p. 431.<<
|83|
Constanca de a Mora, 1n -la#e o= Splendor., pp. 258 y 286.<<
|84|
Reger, entrada de daro de 29 de abr de 1937, Cv War Dary, pp.
84-85.<<
|85|
Ernest Hemngway, :-/ine' 3rnest HemingwaF Sele#ted Arti#les and
,ispat#hes o= Aour ,e#ades, Wam Cons, Londres, 1968, pp. 308-311 |hay
trad. cast.: 3n$iado espe#ialF art!#ulos sele##ionados #orrespondientes a
#uatro d7#adas, trad. de Agustn Pug, Paneta, Barceona, 1977|; Car
Royson, (othing 3$er Happens to the :ra$e' +he Stor o= 6artha <ellhorn,
St Martns Press, Nueva York, 1990, p. 103. Sobre os esfuerzos de a
Repbca para restabecer e orden, vase Pau Preston, +he Spanish .i$il
War' Rea#tion, Re$olution, Re$enge, HarperCons, Londres, 2006, pp. 231-
234 y 259-263 |hay trad. cast.: /a <uerra .i$il espa2ola, Debate, Barceona,
2006|.<<
|86|
Noe Monks, I Hate War, en Hanghen, (othing but ,anger, pp. 90-
93.<<
|87|
Sobre Steer vase Southworth, <uerni#aR <uerni#aR; Pau Preston,
Progo, en George L. Steer, 3l %rbol de <erni*a' Cn ensao sobre la
guerra moderna, Txaaparta, Tafaa, 2002, pp. 7-18; Nck Rankn, +elegram
=rom <uerni#a' +he 34traordinar /i=e o= <eorge Steer, War .orrespondent,
Faber & Faber, Londres, 2003.<<
|88|
Sheean, (ot -ea#e, pp. 162-166; Brereton, 1nside Spain, p. 37.<<
|89|
Lester Zhren, I Lved n Madrd, .urrent Histor (abr de 1937), p.
41.<<
|90|
Entrevsta de autor con Geohrey Cox, 2006.<<
|91|
Wyden, +he -assionate War, pp. 516-517.<<
|92|
,ail 34press (27 y 29 de marzo de 1939).<<
|93|
Knghty, +he Airst .asualt, p. 214. Gaagher mur muchos aos despus
en a ora de ago Ness, adonde fue envado como corresponsa.<<
|1|
|osephne Herbst, |ourna Span, daro ndto, Coeccn Za Herbst,
Bboteca Benecke, Unversdad de Yae, pp. 4-8; |osephne Herbst, +he
Star#hed :lue S* o= Spain and 5ther 6emoirs, HarperCons, Nueva York,
1991, pp. 152-154; Carone Moorehead, 6artha <ellhorn, A /i=e, Chatto &
Wndus, Londres, 2003, p. 141; |ohn Dos Passos, 9ournes :etween Wars,
Harcourt, Brace, Nueva York, 1938, pp. 364-365 |hay trad. cast.: ?ia&es de
entreguerras, trad. de |uan Gabre Vzquez, Pennsua, Barceona, 2005|. Los
comentaros de Demer no proceden de sus memoras, sno de una carta
drgda a Caros Baker, 3rnest Hemingwa' A /i=e Stor, Cons, Londres,
1969, p. 371.<<
|2|
Herbst, |ourna Span, pp. 11-12.<<
|3|
E e|empo ms extremo de eo es e de Stephen Koch, +he :rea*ing -oint'
Hemingwa, ,os -assos and the 6urder o= 9os7 Robles, Counterpont, Nueva
York, 2005. Vase tambn a versn ms moderada de Ignaco Martnez de
Psn, 3nterrar a los muertos, Sex Barra, Barceona, 2005.<<
|4|
|ohn Dos Passos, +he +heme 1s Areedom, Dodd & Mead, Nueva York, 1956,
pp. 127-128; Townsend Ludngton, 9ohn ,os -assos' A +wentieth-.entur
5dsse, E. P. Dutton, Nueva York, 1980, p. 102.<<
|5|
|ohn Dos Passos, carta a os edtores de +he (ew Republi#, |uo de 1939,
en +he Aourteenth .hroni#le' /etters and ,iaries, Gambt Incorporated,
Boston, 1973, p. 527; Ludngton, 9ohn ,os -assos, p. 366; Martnez de Psn,
3nterrar a los muertos, pp. 25-29.<<
|6|
Lous Fscher, 6en and -oliti#s' An Autobiograph, |onathan Cape, Londres,
1941, pp. 374 y 406.<<
|7|
Dane Kowasky, /a Cni8n So$i7ti#a la <uerra .i$il espa2ola' Cna
re$isi8n #r!ti#a, Crtca, Barceona, 2003, pp. 28-29, 256-258 y 284-289;
Pauna y Adena Abramson, 6osai#o roto, Compaa Lterara, Madrd, 1994,
pp. 63 y 251.<<
|8|
Francsco Ayaa, Re#uerdos ol$idos (190U-V00U), Aanza Edtora, Madrd,
2006, p. 230.<<
|9|
Fscher, 6en and -oliti#s., p. 406.<<
|10|
Estoy en deuda con Ange Vas por esta observacn. Para conocer a
opnn de Fuqua, vase correspondenca de Bowers a Dos Passos, 27 de
agosto de 1937, Documentos de Caude Bowers, Ly Lbrary, Unversdad de
Indana (en adeante, Documentos de Bowers).<<
|11|
Mnstero de a Guerra, Estado Mayor Centra, Anuario 6ilitar de 3spa2a
19TU, Imprenta y Taeres de Mnstero de a Guerra, Madrd, 1936, p.
181.<<
|12|
Vase Martnez de Psn, 3nterrar a los muertos, pp. 84-85, 101 y 107-110,
que especua con a posbdad de que a decsn de matar a Robes a
tomara Aexander Orov (Leba Lazarevch Fedbn), e responsabe de NKVD
en Espaa.<<
|13|
Sobre Grguevch, vase Germn Snchez, E mstero Grguevch,
Historia 1U, n. 233 (septembre de 1995); Bors Voardsky, @<:F +he West
Side Stor (en prensa), cap. 16; Chrstopher Andrew y Vas Mtrokhn, +he
Sword and the ShieldF +he 6itro*hin Ar#hi$e and the Se#ret Histor o= the
@<:, Basc Books, Nueva York, 1999, p. 300, y a obra de prxma aparcn
de Ange Vas, 3l es#udo de la RepNbli#a, Crtca, Barceona, 2007.<<
|14|
Ho|a de Servcos de genera Ramn Robes Pazos, Archvo Mtar Genera,
Segova. E trato dspensado a Ramn por os repubcanos contrasta de
forma dramtca con a e|ecucn nmedata que aguardaba a todo oca que
se negara a servr a os rebedes.<<
|15|
Cartas de |os Robes a Lancaster, 20 de octubre de 1936 y sn fecha,
Documentos de Robes, The Sherdan Lbrares, Unversdad |ohns Hopkns,
manuscrto 47.<<
|16|
Carta de Bowers a Dos Passos, 27 de agosto de 1937, Documentos de
Bowers; Francsco Ayaa, Re#uerdos ol$idos., pp. 229-230; Martnez de
Psn, 3nterrar a los muertos, p. 32.<<
|17|
Carta de Francsco Robes a Lancaster, 6 de enero de 1937, Documentos
de Robes, The Sherdan Lbrares, Unversdad |ohns Hopkns, manuscrto
47.<<
|18|
Fscher, 6en and -oliti#s., p. 406.<<
|19|
Dos Passos, +he +heme, pp. 115-116 y 128; Ludngton, 9ohn ,os -assos, p.
366; |an Kurzke y Kate Mangan, The Good Comrade (manuscrto ndto,
Documentos de |an Kurzke, Archvos de Insttuto Internacona de Hstora
Soca, Amsterdam), p. 419. Sobre Barry, vase Harret Ward, A 6an o= Small
1mportan#e' 6 Aather <riXn :arr, Dormouse Books, Debenham, Suhok,
2003.<<
|20|
Dos Passos, carta a +he (ew Republi#, en +he Aourteenth .hroni#le, pp.
527-529; Dos Passos, +he +heme, p. 128.<<
|21|
Carta de Dos Passos a Lancaster, s. f. (1938), Documentos de Robes,
manuscrto 47.<<
|22|
Segn e novesta espao Ignaco Martnez de Psn, quen e hzo esta
devastadora reveacn a Coco fue Lus Rubo Hdago a naes de febrero o
prncpos de marzo. Segn e propo Dos Passos, fue Lston Oak e msmo da
en que Mrgara Vegas e pd que nvestgara sobre a desaparcn de su
mardo, es decr, e 9 de abr o en torno a ese da. Martnez de Psn,
3nterrar a los muertos, p. 35; carta de Dos Passos a Lancaster, s. f. (1938),
Documentos de Robes, manuscrto 47; Dos Passos, +he Aourteenth
.hroni#le, p. 528; Ludngton, ,os -assos, pp. 367 y 371.<<
|23|
Kurzke y Mangan, The Good Comrade, pp. 419-420.<<
|24|
Carta de Coco Robes a Lancaster, 20 de abr y 17 de |uo; carta de
Condreau a Lancaster, 14 de mayo de 1937, Documentos de Robes,
manuscrto 47.<<
|25|
Dos Passos descrbe e encuentro en su novea autobogrca .entur0s
3bbF +he +hirteenth .hroni#le, Gambt, Boston, 1975, pp. 77-79; Kurzke y
Mangan, The Good Comrade, p. 246.<<
|26|
|ohn Dos Passos, 9ournes :etween Wars, Harcourt, Brace, Nueva York,
1938, pp. 359-360 |hay trad. cast.: ?ia&es de entreguerras, trad. de |uan
Gabre Vzquez, Pennsua, Barceona, 2005|.<<
|27|
Dos Passos, +he (ew Republi#, +he Aourteenth .hroni#le, p. 528; Dos
Passos, .entur0s 3bb., pp. 73-77. Vase tambn Koch, +he :rea*ing
-oint., pp. 106-110 y 114-115. Koch nterpreta teramente a novea
posteror de Dos Passos sobre este asunto y da por hecho que un persona|e
de ccn, Afredo Posada (basado de forma muy vaga en e amgo de Dos
Passos Lus Ountana), fue un funconaro rea de Mnstero de Estado en
Vaenca, cargo que |ams ostent Lus Ountana.<<
|28|
Ludngton, ,os -assos, pp. 365-369.<<
|29|
Dos Passos, .entur0s 3bb., p. 81.<<
|30|
Herbst, Notes on Span / |ourna Span, p. 1.<<
|31|
|osephne Herbst, +he Star#hed :lue S*., pp. 150-151.<<
|32|
Dos Passos, .entur0s 3bb., p. 82.<<
|33|
Carta de Ise Katz a Herbst, 20 de marzo de 1937; e texto de a emsn,
ambos en Coeccn Za Herbst, Bboteca Benecke, Unversdad de Yae;
Stephen Koch, ,ouble /i$es' Spies and Writers in the Se#ret So$iet War o=
1deas against the West, The Free Press, Nueva York, 1994, pp. 231-234 y
291-292 |hay trad. cast.: 3l Qn de la ino#en#iaF Willi 6[n;enberg la
sedu##i8n de los intele#tuales, trad. de Marceo Covn, Tusquets, Barceona,
1997|. Para una refutacn brante de as especuacones de Koch, vase
Enor Langer, The Secret Drawer, +he (ation (30 de mayo de 1994), pp.
752-760.<<
|34|
Herbst, +he Star#hed :lue S*., p. 139.<<
|35|
Koch, +he :rea*ing -oint., pp. 102-105 y 292-293; Herbst, +he Star#hed
:lue S*., pp. 139 y 154; carta de Herbst a Bven, 30 de |uno de 1939,
Coeccn Za Herbst, Bboteca Benecke, Unversdad de Yae; Soedad Fox,
.onstan#ia de la 6ora in War and 34ile' 1nternational ?oi#e =or the Spanish
Republi#, Sussex Academy Press, Brghton, 2007, pp. 96-99.<<
|36|
Enor Langer, 9osephine Herbst, Ltte, Brown, Boston, 1984, pp. 211212.
En e bro de Langer se reproduce e savoconducto, en e cuaderno de
fotografas ubcado entre as pp. 182 y 183.<<
|37|
Herbst, +he Star#hed :lue S*., pp. 154-155; Langer, 9osephine Herbst,
pp. 221-222. E reato noveado de Koch sobre a conversacn en Koch, +he
:rea*ing -oint., pp. 141-146 y 153-155.<<
|38|
Carta de Condreau a Lancaster, 1 de |uno de 1937, Documentos de
Robes, manuscrto 47; carta de Dos Passos a Bowers, 21 de |uo de 1937,
Documentos de Bowers.<<
|39|
Carta de Herbst a Bven, 30 de |uno de 1939, Coeccn Za Herbst,
Bboteca Benecke, Unversdad de Yae.<<
|40|
Dos Passos, .entur0s 3bb., pp. 90-94; Ludngton, ,os -assos., pp. 370-
371; Dos Passos, The Festa at the Ffteenth Brgade, 9ournes., pp. 375-
381; Herbst, +he Star#hed :lue S*., p. 157.<<
|41|
Dos Passos, .entur0s 3bb., pp. 90-94; carta de Dos Passos a +he (ew
Republi#, p. 528. La opnn de Lus Ountana a recoge |os Neto.<<
|42|
Ludngton, ,os -assos., p. 371; Herbst, +he Star#hed :lue S*., pp.
156-157. La narracn ms adornada, y en gran medda nventada, se
encuentra en Koch, +he :rea*ing -oint., pp. 147-159.<<
|43|
Koch, +he :rea*ing -oint., p. 146.<<
|44|
Herbst, |ourna Span, pp. 13-14.<<
|45|
Cowes, /oo*ing =or +rouble, pp. 34-35; Herbst, |ourna Span, pp. 126-
128; Herbst, +he Star#hed :lue S*., pp. 167-171.<<
|46|
Carta de Dos Passos a Lancaster, 26 de |uno; carta de Condreau a
Lancaster, 28 de mayo de 1937, Documentos de Robes, manuscrto 47.<<
|47|
Carta de Dos Passos a Bowers, 21 de |uo de 1937, Documentos de
Bowers.<<
|48|
Kurzke y Mangan, The Good Comrade, p. 364. Sobre a fotografa, vase
Koch, +he :rea*ing -oint., p. 301.<<
|49|
Dos Passos, 9ournes, pp. 391-392.<<
|50|
Dos Passos, .entur0s 3bb., pp. 94-96 y 98.<<
|51|
Dos Passos, +he +heme., p. 145.<<
|52|
Koch, +he :rea*ing -oint., p. 175.<<
|53|
Lston Oak, Behnd Barceona Barrcades, +he (ew Statesman and
(ation, 15 de mayo de 1937. Carta de Orwe a Cyr Connoy, 8 de |uno de
1937; George Orwe, 5rwell in Spain, Pengun Books, Londres, 2001, p. 23
|hay trad. cast.: 6i guerra #i$il espa2ola, trad. de Antono Prometeo Moya,
Paneta, Barceona, 2005|.<<
|54|
1n$estigation o= Cn-Ameri#an -ropaganda A#ti$ities, Comt Especa de
Actvdades Antamercanas, Cmara de Representantes, 76. Congreso, 1.
sesn, 1939, vo. 11, pp. 6544-6552; Perre Brou, Staline et la r7$olution'
/e #as espagnol (19TU-19T9), Lbrare Arthme Fayard, Pars, 1993, p. 178;
Harvey Kehr, +he Heda o= Ameri#an .ommunism' +he ,epression ,e#ade,
Basc Books, Nueva York, 1984, p. 440; Pauna y Adena Abramson, 6osai#o
roto, Compaa Lterara, Madrd, 1994, p. 250. Sobre a abor de a
Komntern en os sndcatos de marneros, vase |an Vatn, 5ut o= the (ight,
Fortress Books, Londres, 1988, 2. ed. |hay trad. cast.: /a no#he "ued8 atr%s,
Movmento Cutura Crstano, Madrd, 1990|.<<
|55|
Koch, +he :rea*ing -oint., pp. 175-177 y 191-198.<<
|56|
Dos Passos, .entur0s 3bb, p. 96. Para una descrpcn absoutamente
nventada de su reunn, vase Koch, +he :rea*ing -oint., pp. 200-204.<<
|57|
Kurzke y Mangan, The Good Comrade, p. 365; carta de Bower a
Wntrngham, 22 de |uno de 1937, Centro Ruso para a Conservacn y e
Estudo de os Documentos de Hstora Recente, Mosc, Fond. 545, Opus 6,
216 (copa en poder de Internatona Brgades Memora Trust, Londres).<<
|58|
Koch, +he :rea*ing -oint., p. 176. A su regreso a Espaa, pubc What
Happened n Barceona; A Spansh Incdent, Stanst "Cheka" Method n
Span Destroys Unty of Ant-Fascst Strugge (con Sam Baron); The Tragc
Death of Nn Is a Resut of The Pocy of Spansh Communsts (con Sam
Baron), So#ialist .all (5 de |uno, 3 de |uo, 14 de agosto y 11 de septembre
de 1937), y Baance Sheet of the Spansh Revouton, So#ialist Re$iew
(septembre de 1937); Lon Trotsky, Stansm and Boshevsm, rempreso
en /i$ing 6ar4ism, n. 18 (abr de 1990); Ther Moras and Ours, +he (ew
1nternational, vo. IV, n. 6 (|uno de 1938).<<
|59|
Lston Oak, I am Exposed as a Spy, So#ialist .all (18 de dcembre de
1937).<<
|60|
Ludngton, ,os -assos., p. 374; Dos Passos, .entur0s 3bb., pp. 98-
99.<<
|61|
Carta de Condreau a Lancaster, 28 de mayo de 1937, Documentos de
Robes, manuscrto 47.<<
|62|
Carta de Condreau a Lancaster, 28 de mayo de 1937; Carta de Mrgara a
Esther Crooks, 5 y 23 de agosto de 1937, Documentos de Robes, manuscrto
47.<<
|63|
Carta de Mrgara a Esther Crooks, 6 de |uno; carta de Mrgara a
Lancaster, 24 de |uo de 1937, Documentos de Robes, manuscrto 47.<<
|64|
Constanca de a Mora, 1n -la#e o= Splendor' +he Autobiograph o= a
Spanish Woman, Harcourt, Brace, Nueva York, 1939, pp. 295-296 (orgna
cast.: ,oble esplendorF autobiogra=!a de una arist8#rata espa2ola,
republi#ana #omunista, Gadr, Madrd, 2006, 3. ed.).<<
|65|
Martnez de Psn, 3nterrar a los muertos, pp. 166-179; Fscher, 6en and
-oliti#s., pp. 406-407; De a Mora, 1n -la#e o= Splendor, p. 296; Kurzke y
Mangan, The Good Comrade, p. 420; carta de Herbst a Bven, 30 de |uno
de 1939, coeccn Za Herbst, Bboteca Benecke, Unversdad de Yae.<<
|66|
Para un anss de a desttucn y un facsm de testmono de Porter
ante e FBI, vase Langer, 9osephine Herbst, pp. 248-259.<<
|67|
Ludngton, ,os -assos., pp. 378-384.<<
|68|
Dos Passos, 9ournes :etween Wars, pp. 359-360 y 378.<<
|69|
Teegrama y carta de Hemngway a Dos Passos, ambos sn fecha,
Documentos de Ernest Hemngway, correspondenca envada, |ohn F.
Kennedy Presdenta Lbrary and Museum.<<
|70|
Ludngton, ,os -assos., p. 374.<<
|71|
Macom Cowey, Dsusonment, (ew Republi# (14 de |uno de 1939);
carta de Dos Passos a Macdonad y a +he (ew Republi#, |uo de 1939, +he
Aourteenth .hroni#le, pp. 526-529; carta de Cowey a Enor Langer, 13 de
abr de 1976, Coeccn Za Herbst, Bboteca Benecke, Unversdad de
Yae.<<
|72|
Dos Passos, +he +heme., pp. 128 y 130.<<
|73|
Dos Passos, .entur0s 3bb., pp. 74-77.<<
|74|
Dos Passos hzo ese comentaro a |os Neto, aunque es dfc corroborar
e dato. E comentaro de Gustav Reer aparece en una carta de Herbst a
Watson, 25 de |uo de 1967, Coeccn Za Herbst, Bboteca Benecke,
Unversdad de Yae.<<
|1|
Constanca de a Mora, 1n -la#e o= Splendor' +he Autobiograph o= a
Spanish Woman, Harcourt, Brace, Nueva York, 1939, pp. 241-253 y 279-280
(orgna cast.: ,oble esplendorF autobiogra=!a de una arist8#rata espa2ola,
republi#ana #omunista, Gadr, Madrd, 2006, 3. ed.); Lous Fscher, 6en
and -oliti#s' An Autobiograph, |onathan Cape, Londres, 1941, pp. 306 y 432;
Ignaco Hdago de Csneros, .ambio de rumbo, 2 vos., Coeccn Ebro,
Bucarest, 1964, 1970, vo. II, p. 212; Soedad Fox, .onstan#ia de la 6ora in
War and 34ile' 1nternational ?oi#e =or the Spanish Republi#, Sussex Academc
Press, Brghton, 2007, pp. 11-13.<<
|2|
De a Mora, 1n -la#e o= Splendor., pp. 281-283.<<
|3|
Kurzke y Mangan, The Good Comrade, p. 261; De a Mora, 1n -la#e o=
Splendor., pp. 279-281; |ohn Dos Passos, 9ournes :etween Wars, Harcourt,
Brace, Nueva York, 1938, p. 357 |hay trad. cast.: ?ia&es de entreguerras,
trad. de |uan Gabre Vzquez, Pennsua, Barceona, 2005|.<<
|4|
Arturo Barea, +he Aorging o= a Rebel, Davs-Poynter, Londres, 1972, pp.
673-674 y 684 (orgna cast.: /a =or&a de un rebelde, Edtora Debate,
Madrd, 2000).<<
|5|
Vncent Sheean, (ot -ea#e :ut A Sword, Doubeday, Doran, Nueva York,
1939, pp. 147-148.<<
|6|
Fscher, 6en and -oliti#s., pp. 432-436; Burnett Booten, +he Spanish
.i$il WarF Re$olution and .ounterre$olution, Harvester Wheatsheaf, Heme
Hempstead, 1991, pp. 539-540 |hay trad. cast.: /a <uerra .i$il espa2olaF
re$olu#i8n #ontrarre$olu#i8n, trad. de Ben Urruta, Aanza Edtora,
Madrd, 2004|.<<
|7|
De a Mora, 1n -la#e o= Splendour., pp. 339-340.<<
|8|
Carta de Fscher a Negrn, 9 de novembre de 1937, Documentos de
Fscher, sere 1, Correspondenca genera, ca|a 10, carpeta 29.<<
|9|
Kurzke y Mangan, The Good Comrade, p. 414.<<
|10|
Notas de Fscher en October 1937 Bencassm Vst wth Negrn; Carta de
Fscher a Negrn, 7 de octubre de 1937, Documentos de Fscher, sere 1,
Correspondenca genera, ca|a 10, carpeta 29.<<
|11|
Carta de Fscher a Negrn, 9 de novembre de 1937, Documentos de
Fscher, sere 1, Correspondenca genera, ca|a 10, carpeta 29.<<
|12|
Vrgna Cowes, /oo*ing =or +rouble, Hamsh Hamton, Londres, 1941, p.
17.<<
|13|
De a Mora, 1n -la#e o= Splendour, pp. 290-291; Sefton Demer, +rail
Sinister' An Autobiograph, Secker & Warburg, Londres, 1961, p. 328.<<
|14|
Demer, +rail Sinister, p. 259.<<
|15|
Conversacn de autor con sr Geohrey Cox, 9 de septembre de 2006.<<
|16|
Conversacn de autor con Sam Russe, 9 de septembre de 2006.<<
|17|
De a Mora, 1n -la#e o= Splendor., pp. 287-288.<<
|18|
De a Mora, 1n -la#e o= Splendor., p. 289.<<
|19|
Fscher, 6en and -oliti#s., p. 432; Php |ordan, +here 1s (o Return,
Cresset Press, Londres, 1938, pp. 287-288.<<
|20|
Vzconde Church, All 6 Sins Remembered, Wam Henemann, Londres,
1964, pp. 170-171.<<
|21|
Kurzke y Mangan, The Good Comrade, pp. 414 y 419.<<
|22|
|ordan, +here 1s (o Return, p. 18.<<
|23|
Stephen Spender, World within World, Readers Unon, Londres, 1953, p.
197 |hay trad. cast.: Cn mundo dentro del mundo, trad. de Ana Po|ak, E
Aeph, Barceona, 2002|.<<
|24|
E. O. Deebe, In Vaenca. December Scene, +he Washington -ost (4 de
enero de 1937).<<
|25|
|ordan, +here 1s (o Return, pp. 18-19.<<
|26|
Sheean, (ot -ea#e., pp. 140-141.<<
|27|
Estoy en deuda con Charotte Kurzke por a nformacn acerca de su
madre.<<
|28|
|an Kurzke y Kate Mangan, The Good Comrade, Documentos de |an
Kurzke, pp. 81, 88, 228-229, 275 y notas de Charotte Kuzke, p. x.<<
|29|
Kurzke y Mangan, The Good Comrade, Documentos de |an Kurzke, pp.
92 y 228-229. No cabe duda de que Louse Maory era Ktty gracas a
manuscrto de Lous Fscher, Oct. 1937 Bencassm Vst wth Negrn,
Documentos de Fscher, sere 1, Correspondenca genera, ca|a 10, carpeta
29. Vase tambn Hugh Purce, +he /ast 3nglish Re$olutionar' A :iograph
o= +om Wintringham 1898-19K9, Sutton Pubshng, Stroud, 2004, p. 97.<<
|30|
Fragmento extrado de 5ld .olon 6emorial, 25 de agosto de 1937, Ldde
Hart Centre For Mtary Archves, Kngs Coege, Londres, Coeccn
Wntrngham, Guerra Cv espaoa (en adeante, LHCMA, Documentos de
Wntrngham), carpeta 10.<<
|31|
Carta de Duranty a Bower, 18 de febrero y 10 de abr de 1937, LHCMA,
Documentos de Wntrngham, carpeta 10; carta de Bower a Wntrngham, 1
de |uo de 1937, Centro Ruso para a Conservacn y e Estudo de
Documentos Hstrcos Recentes, Mosc, Fond. 545, obra 6, 216 (copa en
poder de Internatona Brgades Memora Trust, Londres) (en adeante,
RCPSRHD/IBMT).<<
|32|
Carta de Bower a Charotte Everett Mer Bower (su madre), 8 de
septembre de 1936, LHCMA, Documentos de Wntrngham, carpeta 3.<<
|33|
Ktty Bower, Memors, cap. 5, LHCMA, Documentos de Wntrngham, 1,
carpeta 3.<<
|34|
Wntrngham, manuscrto An mprobabe chapter, LHCMA, Documentos
de Wntrngham, carpeta 11.<<
|35|
Carta de Bower a |oe Pass (edtor de Aight), 26 de novembre; carta de
Bower a North, 26 de novembre de 1936, LHCMA, Documentos de
Wntrngham, carpeta 1. Sobre e Comssarat de Propaganda, vase
Francesc Pobet, E Comssarat de Propaganda. Un organsme poner de a
propaganda governamenta a Estat espanyo, en |osep Mara So Sabat,
|oan Varroya y Eduard Votes, eds., /a <uerra .i$il a .ataluna, 4 vos.,
Edcons 62, Barceona, 2004, vo. I, pp. 243-247.<<
|36|
Carta de Bower a North, 26 de novembre de 1936, LHCMA, Documentos
de Wntrngham, carpeta 1.<<
|37|
La nmensa mayora de esos artcuos se pubcaron sn rma. Una
excepcn fue Katherne Bower, The Bombng of the Prado, +he
6an#hester <uardian (30 de enero de 1937).<<
|38|
Purce, +he /ast 3nglish Re$olutionar., p. 110.<<
|39|
Carta de Sncar Loutt a Davd Fernbach, 7 de |uo de 1978 (por cortesa
de Davd Fernbach); carta de Wntrngham a Vctor Goancz, 10 de agosto de
1941, LHCMA, Documentos de Wntrngham, sere 1, carpeta 18. Para
conocer una versn geramente dstnta, vase Purce, +he /ast 3nglish
Re$olutionar., p. 114. Fnamente, Wntrngham se dvorc de su esposa y
se cas con Ktty. E Partdo Comunsta brtnco e exg que a abandonara
y opt por abandonar e partdo.<<
|40|
Carta de Margaret Wntrngham a Bower, 15 de octubre de 1937, LHCMA,
Documentos de Wntrngham, carpeta 10.<<
|41|
Purce, +he /ast 3nglish Re$olutionar., pp. 113-114.<<
|42|
Carta de Wntrngham a Vctor Goancz, 10 de agosto de 1941, LHCMA,
Documentos de Wntrngham, sere 1, carpeta 18.<<
|43|
Carta de Bower a Charotte Bower, 4 de dcembre de 1936, LHCMA,
Documentos de Wntrngham, carpeta 3.<<
|44|
Carta de Bower a P, 12 de dcembre de 1936; carta de Bower a
Charotte Bower, 7 de febrero de 1937, LHCMA, Documentos de
Wntrngham, carpetas 1 y 3; cartas de Bower a Wntrngham, 18 y 20 de
dcembre de 1936, y una carta ms sn fecha que, segn muestra su
contendo, parece haber sdo escrta e 21 de dcembre, RCPSRHD/IBMT,
F.545, O.6/216.<<
|45|
Orden de Batan Sakatvaa, Comrade Bower w be carred on the
Battaon strength, LHCMA, Documentos de Wntrngham, carpeta 12; carta
de Wntrngham a Vctor Goancz, 10 de agosto de 1941, LHCMA,
Documentos de Wntrngham, sere 1, carpeta 18; Kurzke y Mangan, The
Good Comrade, pp. 254-255 y 261-263.<<
|46|
Bower, Memoras, LHCMA, Documentos de Wntrngham, sere 1, carpeta
3.<<
|47|
Carta de Wntrngham a Vctor Goancz, 10 de agosto de 1941, LHCMA,
Documentos de Wntrngham, sere 1, carpeta 18.<<
|48|
Carta de Wntrngham a Fen, 24 de febrero; carta de Kerrgan a
Wntrngham, 15 de marzo; carta de Wntrngham a Shaa, 7 de abr de
1937, RCPSRHD/IBMT, F.545, O.6/216; Purce, +he /ast 3nglish
Re$olutionar., pp. 122-124. E hecho de que as cartas fueran requsadas
expca su presenca en as carpetas de Wntrngham de os archvos de as
Brgadas Internaconaes de Mosc.<<
|49|
Entrevsta de autor con Sam Russe, 21 de octubre de 2006.<<
|50|
Carta de Wntrngham a Bower, sn fecha, LHCMA, Documentos de
Wntrngham, carpeta 11.<<
|51|
Carta de Bower a Wntrngham, 27 de enero de 1937, RCPSRHD/IBMT,
F.545, O.6/216.<<
|52|
En un ntento de que se rescndera a orden, Wntrngham escrb un
nforme asumendo a responsabdad de su presenca en Madrgueras,
Report-Ktty Bower, 4 de |uo de 1937, RCPSRHD/IBMT, F.545, O.6/216.
Vase tambn Kurzke y Mangan, The Good Comrade, pp. 262-263;
entrevsta con Russe.<<
|53|
Carta de Wntrngham a Kerrgan, 4 de marzo de 1937; carta de Bower a
Kerrgan, 12 de marzo de 1937, RCPSRHD/IBMT, F.545, O.6/216; entrevsta
grabada con Patence Edney, Impera War Museum, Archvo sonoro,
Coeccn de a Guerra Cv Espaoa, 8398/13; Purce, +he /ast 3nglish
Re$olutionar., pp. 139-144; carta de Deebe a Bower, 4 de |uno de 1937,
LHCMA, Documentos de Wntrngham, carpeta 10; Kurzke y Mangan, The
Good Comrade, pp. 341-343.<<
|54|
Harret Ward, A 6an o= Small 1mportan#e' 6 Aather <riXn :arr,
Dormouse Books, Debenham, Suhok, 2003, p. 180; Purce, +he /ast 3nglish
Re$olutionar., p. 112; Kurzke y Mangan, The Good Comrade, pp. 413-
414.<<
|55|
Carta de Bower a Wntrngham, 25 de |uno de 1937, e nforme ad|unto
remtdo a Kerrgan, RCPSRHD/IBMT, F.545, O.6/216.<<
|56|
Carta de Bower a Wntrngham, 9 de |uo de 1937, RCPSRHD/IBMT, F.545,
O.6/216.<<
|57|
Carta de Wntrngham a Vctor Goancz, 10 de agosto de 1941, LHCMA,
Documentos de Wntrngham, sere 1, carpeta 18.<<
|58|
Carta de Bower a Wntrngham, 8 de febrero, Had a nce ong etter from
Kate, 28 de |uno de 1937, RCPSRHD/IBMT, F.545, O.6/216; Kurzke y
Mangan, The Good Comrade, pp. 397-398 y 408.<<
|59|
Kurzke y Mangan, The Good Comrade, pp. 230-231 y 244.<<
|60|
Carta de Wntrngham a Bower, 2 de novembre de 1936, LHCMA,
Documentos de Wntrngham, carpeta 11; carta de Bower a Wntrngham, 27
de enero de 1937, RCPSRHD/IBMT, F.545, O.6/216.<<
|61|
Kurzke y Mangan, The Good Comrade, pp. 244-245 y 292.<<
|62|
Kurzke y Mangan, The Good Comrade, p. 364. Curosamente, e mardo
de que se haba separado Kate, Sherry Mangan, era un trotsksta destacado
que escrb sobre e POUM en 1939; vase +he Spanish .i$il WarF +he ?iew
=rom the /e=t, nmero especa de Re$olutionar Histor, vo. 4, n. 1/2
(1991), pp. 303-313.<<
|63|
Stephen Koch, +he :rea*ing -oint' Hemingwa, ,os -assos and the
6urder o= 9os7 Robles, Counterpont, Nueva York, 2005, pp. 115-118; Kurzke
y Mangan, The Good Comrade, p. 245.<<
|64|
Kurzke y Mangan, The Good Comrade, p. 247; De a Mora, 1n -la#e o=
Splendor, pp. 295-296.<<
|65|
Kurzke y Mangan, The Good Comrade, p. 248.<<
|66|
Carta de Kate Mangan a Sherry Mangan, 16 de abr de 1937, Documentos
de Charotte Kurzke.<<
|67|
Sobre Anna Louse Strong, vase Maron Merrman y Warren Lerude,
Ameri#an .ommander in SpainF Robert Hale 6erriman and the Abraham
/in#oln :rigade, Unversty of Nevada Press, Reno, 1986, pp. 40-41.<<
|68|
Kurzke y Mangan, The Good Comrade, pp. 246-248; Peter N. Carro, +he
5dsse o= the Abraham /in#oln :rigadeF Ameri#ans in the Spanish .i$il War,
Stanford Unversty Press, Stanford, Caforna, 1994, pp. 74, 92 y 157 |hay
trad. cast.: /a odisea de la brigada OAbraham /in#olnPF los norteameri#anos
en la <uerra .i$il espa2ola, trad. de Mary Kay McCoy e Ignaco Pnedo,
Espuea de Pata, Seva, 2005|; Merrman y Lerude, Ameri#an
.ommander., pp. 40-42, 53-57, 75, 79, 145, 151 y 167. A. Tom Grunfed,
carta a +he ?olunteer, dcembre de 2004; Demer, +rail Sinister., pp. 332-
333.<<
|69|
Kurzke y Mangan, The Good Comrade, p. 250.<<
|70|
H. Edward Knobaugh, .orrespondent in Spain, Sheed & Ward, Londres y
Nueva York, 1937, pp. 176-178 |hay trad. cast.: .orresponsal en 3spa2a,
trad. de M. Vctora Avarez de Sotomayor, Fermn Urarte, Madrd, 1967|.<<
|71|
Kurzke y Mangan, The Good Comrade, pp. 309-310.<<
|72|
Carta de Deebe a Bower, 4 de |uno de 1937, LHCMA, Documentos de
Wntrngham, carpeta 11.<<
|73|
Kurzke y Mangan, The Good Comrade, pp. 259-261.<<
|74|
Kurzke y Mangan, The Good Comrade, p. 364. Acerca de a fotografa,
vase Koch, +he :rea*ing -oint., p. 301.<<
|75|
Sater, +r-out in Spain, Harper Brothers, Nueva York, 1943, pp. 227-
230.<<
|76|
Sheean, (ot -ea#e., pp. 141-142 y 240-242.<<
|77|
Sater, +r-out in Spain, pp. 182-183.<<
|78|
Herbst, daro ndto, |ourna Span, pp. 8 y 11; De a Mora, 1n -la#e o=
Splendor, p. 293; Cowes, /oo*ing =or +rouble, p. 36.<<
|79|
Bernard Knox, 3ssas An#ient and 6odern, |ohns Hopkns Unversty Press,
Batmore, 1989, p. 248.<<
|80|
Sater, +r-out in Spain, p. 210.<<
|81|
Peter Besas, Henry Buckey, Reporter and 40-year Veteran of Madrd,
<uidepost (1970), pp. 17-18; Herbert L. Matthews, +he 3du#ation o= a
.orrespondent, Harcourt Brace, Nueva York, 1946, p. 138; Sheean, (ot
-ea#e., pp. 336-337.<<
|82|
Herbert Matthews, Rebes Intensfy Bombng of Roads, +he (ew )or*
+imes (16 de enero de 1939).<<
|83|
Sater, +r-out in Spain, pp. 240-249.<<
|84|
Herbert Matthews, Fgueras Capta of Loyast Span, Conct to Go
On, To of 500 feared n Fgueras Rads, +he (ew )or* +imes (28 de
enero, 6 y 4 de febrero de 1939).<<
|85|
Sheean, (ot -ea#e., pp. 350-363.<<
|86|
Herbert Matthews, 130,000 Refugees Enter France, +he (ew )or* +imes
(7 de febrero de 1939).<<
|87|
Matthews, +he 3du#ation, p. 192.<<
|1|
Kate Mangan a Sherry Mangan, 16 de abr de 1937, documentos de
Charotte Kurzke.<<
|2|
Rado Nacona de Espaa, <uerra .i$il Radio (a#ional' Salaman#a, 19TU-
19T8, Insttuto Oca de Rado y Teevsn, Madrd, 2006, pp. 8-11 y 65-
67.<<
|3|
Eugeno Vegas Latap, /os #aminos del desenga2o' 6emorias pol!ti#as VF
19TU-19T8, Edcones Gner, Madrd, 1987, pp. 172-173; Ange Vas, /a
Alemania na;i el 18 de &ulio, Aanza Edtora, Madrd, 1974, pp. 167-168;
Gonzao Avarez Chda, 3l antisemitismo en 3spa2a' /a imagen del &ud!o
(181V-V00V), Marca Pons, Madrd, 2002, pp. 312-313 y 361-362; Mara Cruz
Seoane y Mara Doores Sz, Historia del periodismo en 3spa2a T' 3l siglo WWF
1898-19TU, Aanza Edtora, Madrd, 1998, pp. 348-349 y 426-427; Herbert
Rutedge Southworth, <uerni#aR <uerni#aRF A Stud o= 9ournalism,
-ropaganda and Histor, Unversty of Caforna Press, Berkeey, 1977, pp.
411 y 498.<<
|4|
A:. (Seva) (14 y 18 de agosto de 1936); Francsco Franco Sagado-Arau|o,
6i $ida &unto a Aran#o, Edtora Paneta, Barceona, 1976, p. 190; Vegas
Latap, /os #aminos., p. 173.<<
|5|
Rafae Abea, /a $ida #otidiana durante la <uerra .i$il 1' /a 3spa2a
na#ional, Edtora Paneta, Barceona, 1978, p. 109.<<
|6|
Vegas Latap, /os #aminos., p. 175; Francs McCuagh, 1n Aran#o0s Spain,
Burns, Oates & Washbourne, Londres, 1937, pp. 104-107.<<
|7|
Noe Monks, 3ewitness., Frederck Muer, Londres, 1955, p. 73.<<
|8|
McCuagh, 1n Aran#o0s Spain, p. 107. E pseudnmo de Bon en e bro de
McCuagh es Bustamente.<<
|9|
Arthur Koester, Spanish +estament, Vctor Goancz, Londres, 1937, pp. 26-
28 y 220; Southworth, <uerni#aR <uerni#aR, pp. 415-416.<<
|10|
A |ournast, en Aoreign 9ournalists under Aran#o0s +error, Unted
Edtora, Londres, 1937, pp. 8-12; corone Geohrey McNe-Moss, +he 3pi# o=
the Al#a;ar, Rch & Cowan, Londres, 1937, pp. 309-315.<<
|11|
|osep Massot Muntaner, 3l desembar#ament de :ao a 6allor#a, agost-
setembre de 19TU, Pubcacons de Abada de Montserrat, Barceona, 1987,
pp. 337-340; Georges Bernanos, 3ls grans #ementeris sota la lluna, Cure
Edcons Cataanes, Barceona, 1981, pp. 186-188; |aume Mravtes,
3pisodis de la <uerra .i$il espanola, Edtora Prtc, Barceona, 1972, pp.
241-242; Southworth, <uerni#aR <uerni#aR., p. 416.<<
|12|
Webb Mer, 1 Aound (o -ea#e, The Book Cub, Londres, 1937, pp. 325-
327.<<
|13|
H. R. Knckerbocker, +he Seige o= the Al#a;arF A War-/og o= the Spanish
Re$olution, Hutchnson, Londres, s. f. (1937), pp. 172-173; Mer, 1 Aound (o
-ea#e, pp. 329-330; Herbert L. Matthews, +he )o*e and the ArrowsF A Report
on Spain, Henemann, Londres, 1958, p. 176.<<
|14|
Lus Bon, SpainF the ?ital )ears, Lppncott, Fadea, 1967, pp. 196-197;
Harod Cardozo, Acazar Chef "You Must De" to Son, ,ail 6ail (30 de
septembre de 1936). La hstora se desmenuza en Herbert Rutedge
Southworth, 3l mito de la #ru;ada de Aran#o, Edcones Ruedo Ibrco, Pars,
1963, pp. 49-56.<<
|15|
Brtons Captured by Rebes, 6an#hester <uardian (27 de octubre de
1936); Dens Weaver, Through the Enemys Lnes, en Frank C. Hanghen,
(othing but ,anger, Harrap, Londres, 1940, pp. 98-115; A |ournast, en
Aoreign 9ournalists., pp. 15-16; Caude Bowers, 6 6ission to Spain, Vctor
Goancz, Londres, 1954, pp. 325-326.<<
|16|
Geohrey Cox, 3ewitness' A 6emoir o= 3urope in the 19T0s, Unversty of
Otago Press, Dunedn, 1999, pp. 200-201.<<
|17|
Cox, 3ewitness., p. 204.<<
|18|
C. E. Lucas Phps, +he Spanish -impernel, Henemann, Londres, 1960, pp.
70-80.<<
|19|
A |ournast, en Aoreign 9ournalists., pp. 14 y 17; Koester, Spanish
+estament, p. 220.<<
|20|
6an#hester <uardian (22 de febrero de 1937); Southworth, <uerni#aR
<uerni#aR, pp. 54-55 y 421-422.<<
|21|
Arthur Koester, +he 1n$isible Writing, Hutchnson, Londres, 1969, pp. 382-
389 |hay trad. cast.: /a es#ritura in$isible, vo. 2 de Autobiogra=!a, Debate,
Madrd, 2000|.<<
|22|
Koester, Spanish +estament, p. 34.<<
|23|
Koester, +he 1n$isible Writing, pp. 389-393.<<
|24|
Koester, +he 1n$isible Writing, pp. 400-409; Davd Cesaran, Arthur
@oestler' +he Homeless 6ind, The Free Press, Nueva York, 1998, pp. 120-123
y 135-141; K. W. Watkns, :ritain ,i$ided, Neson, Londres, 1963, pp. 46-47 y
55-56. E bro, escrto por Otto Katz, pero pubcado con e nombre de Eme
Burns, era +he (a;i .onspira# in Spain, Vctor Goancz, Londres, 1937.<<
|25|
Koester, Spanish +estament, pp. 223-231; Koester, +he 1n$isible Writing,
pp. 413-427 y 443-446; sr Peter Chamers-Mtche, 6 House in 6alaga,
Faber & Faber, Londres, 1938, pp. 269-289; Bon, SpainF +he ?ital )ears, pp.
247-249; Shea Grant Duh, A Very Bref Vst, en Php Toynbee, ed., +he
,istant ,rum' Re_e#tions on the Spanish .i$il War, Sdgwck & |ackson,
Londres, 1976, pp. 76-86; Cesaran, Arthur @oestler., pp. 123-135. En su
reato, Gustav Reger, +he 5wl o= 6iner$a, Rupert Hart-Davs, Londres, 1959,
pp. 276-277, combna e arresto de Denns Weaver a naes de octubre de
1936 con e de Koester. La Komntern no ev a cabo nnguna campaa a
favor de Weaver.<<
|26|
Marce |unod, Warrior Without Weapons, |onathan Cape, Londres, 1951,
pp. 123-125.<<
|27|
McCuagh, 1n Aran#o0s Spain, pp. 104-129; Monks, 3ewitness, pp. 79-
82.<<
|28|
Sobre Merry de Va, vase RNE, <uerra .i$il Radio (a#ional, p. 50, y
|udth Keene, Aighting =or Aran#o' 1nternational ?olunteers in (ationalist
Spain during the Spanish .i$il War, 19TU-19T9, Lecester Unversty Press,
Londres, 2001, p. 56; Peter Kemp, 6ine Were o= +rouble, Casse, Londres,
1957, p. 67.<<
|29|
Lus Moure Maro, /a genera#i8n del TUF memorias de Salaman#a
:urgos, Edcs do Castro, La Corua, 1989, pp. 73-79; Lus Porto,
Unamunos Last Lecture, en Cyr Connoy, +he <olden Hori;on,
Wedenfed & Ncoson, Londres, 1953, pp. 397-403; Caros Ro|as, 6uera la
inteligen#iaR \?i$a la muerteR Salaman#a, 19TU' Cnamuno 6ill%n Astra
=rente a =rente, Paneta, Barceona, 1995, pp. 134-139.<<
|30|
Ernesto |mnez Cabaero, 6emorias de un di#tador, Paneta, Barceona,
1979, pp. 88-90; Francsco Franco Sagado-Arau|o, 6is #on$ersa#iones
pri$adas #on Aran#o, Paneta, Barceona, 1976, p. 431.<<
|31|
Vegas Latap, /os #aminos., pp. 182-185; Ange Vas, Aran#o, Hitler el
estallido de la <uerra .i$il' Ante#edentes #onse#uen#ias, Aanza Edtora,
Madrd, 2001, pp. 178-189; Avarez Chda, 3l antisemitismo, p. 311. Sobre
Gay Forner y Aras Paz, vase RNE, <uerra .i$il Radio (a#ional, pp. 25-33 y
75-81.<<
|32|
Sobre Aguera, vase Pau Preston, Los escavos, as acantaras y e
captn Aguera. Racsmo, coonasmo y machsmo en a mentadad en e
cuerpo de ocaes naconaes, en |aver Muoz Soro, |os Lus Ledesma y
|aver Rodrgo, .ulturas pol!ti#as de la $iolen#ia' 3spa2a siglo WW, Sete
Mares Edtora, Madrd, 2005, pp. 193-229.<<
|33|
Mnstero de a Guerra, Seccn Persona, 21 de novembre de 1932, eg.
416, Gonzao Aguera Munro, Archvo Genera Mtar de Segova; Mchae
Apert, /a re=orma militar de A;a2a (19T1-19TT), Sgo XXI, Madrd, 1982, pp.
133-149.<<
|34|
Informe sobre e captn de Cabaera |ubado, don Gonzao de Aguera
Munro, Mnstero de a Guerra, Seccn Persona, eg. 416, Gonzao Aguera
Munro, Archvo Genera Mtar de Segova (en adeante Informe GAM, eg.
416, AGMS).<<
|35|
Informe GAM, eg. 416, AGMS.<<
|36|
Knckerbocker, +he Siege o= the Al#a;ar, p. 136; Harod G. Cardozo, +he
6ar#h o= a (ationF 6 )ear o= Spain0s .i$il War, The Rght Book Cub,
Londres, 1937, pp. 284-286.<<
|37|
Davs, 6 Shadow, pp. 130-131, 165 y 171; Francs McCuagh, 1n Aran#o0s
Spain, Burns, Oates & Washbourne, Londres, 1937, pp. 111112; Cardozo, +he
6ar#h o= a (ation., pp. 220-221.<<
|38|
Vase e savoconducto emtdo en Saamanca, 23 de novembre de 1936,
eg. 416, Gonzao Aguera Munro, Archvo Genera Mtar de Segova;
Cardozo, +he 6ar#h o= a (ation., p. 286.<<
|39|
Sefton Demer, +rail Sinister' An Autobiograph, Secker & Warburg,
Londres, 1961, pp. 143-191; Cox, 3ewitness, pp. 224-225.<<
|40|
Demer, +rail Sinister., pp. 277-278; Cowes, /oo*ing =or +rouble, p.
17.<<
|41|
Demer, +rail Sinister., pp. 274-278.<<
|42|
Davs, 6 Shadow, pp. 61 y ss.<<
|43|
Edmond Tayor, Assgnment n He, en Hanghen, (othing but ,anger,
Harrap, Londres, 1940, p. 56.<<
|44|
Nge Tangye, Red, White and Spain, Rch & Cowan, Londres, 1937, pp. 75-
80.<<
|45|
Cardozo, +he 6ar#h o= a (ation., pp. 221-223; McCuagh, 1n Aran#o0s
Spain, pp. 106-108.<<
|46|
McCuagh, 1n Aran#o0s Spain, pp. 98, 110-111 y 116; A |ournast, en
Aoreign 9ournalists under Aran#o0s +error, Unted Edtora, Londres, 1937, p.
30.<<
|47|
Arnod Lunn, Spanish Rehearsal, Hutchnson, Londres, 1937, p. 43.<<
|48|
Moure Maro, /a genera#i8n del TU., p. 69; Vegas Latap, /os
#aminos., p. 175.<<
|49|
McCuagh, 1n Aran#o0s Spain, pp. 112-113.<<
|50|
Monks, 3ewitness, p. 68.<<
|51|
Frances Davs, A Aear=ul 1nno#en#e, Kent State Unversty Press, Kent,
Oho, 1981, pp. 140-146; Davs, 6 Shadow, pp. 84-87.<<
|52|
Tayor, Assgnment n He, pp. 63-66.<<
|53|
Davs, 6 Shadow, pp. 129-133; Cowes, /oo*ing =or +rouble, p. 70.
Curosamente, y cas sn duda como resutado de un apso de memora,
Davs atrbuye a amenaza a Aguera en as memoras que escrb mucho
tempo despus; vase Frances Davs, A Aear=ul 1nno#en#e, Kent State
Unversty Press, Kent, Oho, 1981, p. 150.<<
|54|
Arturo Barea, +he Aorging o= a Rebel, Davs-Poynter, Londres, 1972, pp.
653-654 (orgna cast.: /a =or&a de un rebelde, Edtora Debate, Madrd,
2000); Keene, Aighting =or Aran#o, p. 67.<<
|55|
A |ournast, Aoreign 9ournalists., pp. 26-30. Vase Southworth,
<uerni#aR <uerni#aR, pp. 52 y 420, n. 62.<<
|56|
Curo Mortar, .on gli insorti in 6aro##o e Spagna, Frate Treves Edtor,
Mn, 1937, pp. 19, 99-112 y 223-260.<<
|57|
Coumna Caste|n, ,i%rio da 6anhE (11 de agosto); emsn de Correa,
A:. (Seva) (9 de agosto); entrevsta con Franco, ,iario de /isboa (10 de
agosto de 1936).<<
|58|
Leopodo Nunes, /a guerra en 3spa2a (,os meses de reporta&e en los
=rentes de Andalu#!a 34tremadura), Lbrera Preto, Granada, 1937, pp.
127-133; 5 Se#ulo (27 de agosto de 1936), reproducdo en ibid., pp. 133-
136; pubcacn /a Cni8n (Seva) (28 de agosto de 1936).<<
|59|
RNE, <uerra .i$il Radio (a#ional, p. 46.<<
|60|
McCuagh, 1n Aran#o0s Spain, p. 98.<<
|61|
1l 6essagero (19 de agosto de 1937); Indro Montane, 6emorias de un
periodista, RBA Lbros, Barceona, 2002, pp. 32-33. La nea oca puede
verse en 1l -opolo (27 de agosto de 1937); procamaba e trbuto de sangre
taana en una vctora taana espndda.<<
|62|
Lunn, Spanish Rehearsal, pp. 40-41.<<
|63|
Southworth, <uerni#aR <uerni#aR, pp. 53-54; Tangye, Red, White and
Spain, pp. 10-15, 67-68, 75-81 y 154.<<
|64|
Reynods y Eeanor Packard, :al#on 3mpire, Oxford Unversty Press,
Nueva York, 1942, pp. 53-54.<<
|65|
|ohn Whtaker, Preude to Word War: A Wtness from Span, Aoreign
AIairs, vo. 21, n. 1 (octubre de 1942), p. 109.<<
|66|
Cec Gerahty, +he Road to 6adrid, Hutchnson, Londres, 1937, pp. 60-
63.<<
|67|
F. Theo Rogers, SpainF A +ragi# 9ourne, The Macauay Company, Nueva
York, 1937, pp. v, x-xv, 15-16, 20, 62, 67-68 y 104-107.<<
|68|
George Sedes, Treason on +he +imes, +he (ew Republi# (7 de
septembre de 1938).<<
|69|
Constanca de a Mora, 1n -la#e o= Splendor' +he Autobiograph o= a
Spanish Woman, Harcourt, Brace, Nueva York, 1939, pp. 258 y 286 (orgna
cast.: ,oble esplendorF autobiogra=!a de una arist8#rata espa2ola,
republi#ana #omunista, Gadr, Madrd, 2006, 3. ed.).<<
|70|
Constanca de a Mora a |ay Aen, 31 de dcembre de 1939 (documentos
de |ay Aen). Este epsodo aparece descrto con mayor detae en Soedad
Fox, .onstan#ia de la 6ora in War and 34ile' 1nternational Spo*esperson =or
the Spanish Republi#, Sussex Academc Press, Brghton, 2006, cap. 3.<<
|71|
Car Geser, -risoners o= the <ood AightF +he Spanish .i$il War 19TU-19T9,
Lawrence H & Co., Westport, Connectcut, 1986, p. 22.<<
|72|
Southworth, .onspira#., p. 202, n. 84.<<
|73|
+he (ew )or* +imes (27 de abr de 1937).<<
|74|
+he (ew )or* +imes (30 de abr de 1937).<<
|75|
+he (ew )or* +imes (23 de |uo de 1937); Geser, -risoners., pp. 28-
29.<<
|76|
+he (ew )or* +imes (2 y 5 de enero de 1938); Matthews, +he 3du#ation o=
a .orrespondent, pp. 108-111. La verson de Knghtey, +he Airst .asualt, p.
199, no es de todo exacta.<<
|77|
Aen a Hemngway, 8 de enero de 1938, Coeccn Hemngway, Bboteca
|FK, Boston.<<
|78|
Geser, -risoners., pp. 96-97 y 125-126; +he (ew )or* +imes (4 de abr y
29 de mayo de 1938).<<
|79|
Bob Doye, 6emorias de un rebelde sin pausa, Asocacn de Amgos de
as Brgadas Internaconaes, Madrd, 2002, p. 78; Cec Eby, :etween the
:ullet and the /ie, Hot, Rnehart, Wnston, Nueva York, 1969, pp. 252-256;
Geser, -risoners., pp. 136-140; +he (ew )or* +imes (11 de |uo de
1938).<<
|80|
B Aexander, :ritish ?olunteers =or /ibertF Spain 19TU-19T9, Lawrence &
Wshart, Londres, 1982, pp. 188-191; Rchard Baxe, :ritish ?olunteers in the
Spanish .i$il War' +he :ritish :attalion in the 1nternational :rigades, 19TU-
19T9, Routedge/Caada Banch, Londres, 2004, pp. 125126; Geser,
-risoners., pp. 139-140.<<
|81|
Geser, -risoners., pp. 172-173; +he (ew )or* +imes (9 de octubre de
1938).<<
|82|
Aoreign 9ournalists., p. 7.<<
|83|
Bowers a Hu, 12 de abr de 1937, Aoreign Relations o= the Cnited States
19TJ, vo. I, Unted States Government Prntng Omce, Washngton, 1954, pp.
279-280.<<
|84|
Appendi4 to the .ongressional Re#ord, 11 de mayo de 1937; Southworth,
<uerni#aR <uerni#aR, pp. 52 y 419-420, nn. 59 y 60.<<
|85|
Chrstopher Andrew y Vas Mtrokhn, +he Sword and the ShieldF +he
6itro*hin Ar#hi$e and the Se#ret Histor o= the @<:, Basc Books, Nueva
York, 1999 pp. 58-62; |ohn Costeo y Oeg Tsarev, ,eadl 1llusions, Crown
Pubshers, Nueva York, 1993, pp. 131-138 y 147-151.<<
|86|
Wnston S. Church, Step b Step, Odhams Press, Londres, 1947, pp. 220-
221; Andrew y Mtrokhn, +he 6itro*hin Ar#hi$e, pp. 66-67; Costeo y Tsarev,
,eadl 1llusions, pp. 159-164.<<
|87|
Km Phby, 6 Silent War, MacGbbon & Kee, Londres, 1968, p. xx;
Costeo y Tsarev, ,eadl 1llusions, pp. 165-166.<<
|88|
Phby, 6 Silent War, pp. xx-xxv; Costeo y Tsarev, ,eadl 1llusions, pp.
166-167.<<
|89|
Andrew y Mtrokhn, +he 6itro*hin Ar#hi$e, p. 67; Southworth, <uerni#aR
<uerni#aR, pp. 430 y 494; Costeo y Tsarev, ,eadl 1llusions, pp. 168-176;
Bruce Page, Davd Letch y Php Knghty, -hilb' +he Sp Who :etraed a
<eneration, Sphere Books, Londres, 1977, pp. 71-75, 116-117 |hay trad.
cast.: -hilbF el esp!a "ue enga28 a una genera#i8n, Destno, Barceona,
1968|.<<
|90|
Southworth, <uerni#aR <uerni#aR, p. 499.<<
|91|
,e; anos de pol!ti#a e4terna (19TU-19KJ)' A naBEo portuguesa e a
segunda guerra mundial, IV, Lsboa, 1965, pp. 333-344; De Mora a duque
de Aba, mayo de 1937, AGA, Exterores, 54/6803. Le agradezco a doctor
Hugo Garca a nformacn que me ha proporconado sobre e pape de Aras
Paz en a desttucn de Bon. La reunn con Franco en RNE, <uerra .i$il
Radio (a#ional, pp. 48-49.<<
|92|
Southworth, <uerni#aR <uerni#aR, pp. 62-68, 334-337 y 427.<<
|93|
Southworth, <uerni#aR <uerni#aR, pp. 64-67, 334-335 y 337.<<
|94|
Informe GAM, eg. 416, AGMS.<<
|95|
Informe GAM, eg. 416, AGMS; Kemp, 6ine Were o= +rouble, pp. 99-101;
genera Sagarda, ,el Alto 3bro a las =uentes del /lobregat' +reinta dos
meses de guerra de la UV ,i$isi8n, Edtora Nacona, Barceona, 1940, p.
106.<<
|96|
Vrgna Cowes, /oo*ing =or +rouble, Hamsh Hamton, Londres, 1941, pp.
86-87.<<
|97|
Cowes, /oo*ing =or +rouble, p. 90.<<
|98|
Cowes, /oo*ing =or +rouble, p. 77.<<
|99|
Cowes, /oo*ing =or +rouble, pp. 96-99.<<
|100|
Cedrc Sater, +r-out in Spain, Harper Brothers, Nueva York, 1943, pp.
250-265.<<
|1|
Arkad Vaksberg, Hotel /u4' /es partis =rMres au ser$i#e de l01nternationale
.ommuniste, dtons Fayard, Pars, 1993, p. 151; Caros Garca-Ax, 6adrid-
6os#N, T Edcones, Madrd, 2003, p. 176; M|a Kotsov, @ho#hu letat0,
Voengz, Mosc, 1931.<<
|2|
Sobre Sosovsky, vase Isaac Deutscher, +he -rophet Cnarmed' +rots*F
19V1-19V9, Oxford Unversty Press, Londres, 1959, pp. 113, 203, 421 y 428-
430. Sobre e ncdente en e Bosho, vase Perre Brou, Staline et la
r7$olution' /e #as espagnol (19TU-19T9), Lbrare Arthme Fayard, Pars,
1993, p. 105.<<
|3|
Robert C. Tucker, Stalin as Re$olutionar, 18J9-19V9, W. W. Norton, Nueva
York, 1973, pp. 469-470.<<
|4|
Renhod Grng, ,inamita .elebral -olitis#her -ro;eY und Zsthetis#he
-ra4is im Spanis#hen :[rger*rieg (19TU-19T9), Verag Kaus Deter Vervuert,
Frankfurt, 1986, p. 311.<<
|5|
Vktor Shkovsky, 6aa*o$s* and his .ir#le, Puto Press, Londres, 1972,
pp. 202 y 220.<<
|6|
Pauna y Adena Abramson, 6osai#o roto, Compaa Lterara, Madrd,
1994, p. 36.<<
|7|
Arthur Koester, +he 1n$isible Writing, Hutchnson, Londres, 1969, 2. ed.,
pp. 368 y 372.<<
|8|
De un artcuo escrto en novembre de 1937, Lon Trotsky, /a R7$olution
espagnole 19T0-K0, ed. de Perre Brou, Les dtons de Mnut, Pars, 1975,
p. 466.<<
|9|
Gustav Reger, +he 5wl o= 6iner$a, Rupert Hart-Davs, Londres, 1959, pp.
236-239.<<
|10|
M|a Kotsov, ,iario de la guerra de 3spa2a, Ruedo Ibrco, Pars, 1963, p.
14. Savo que se ndque o contraro, todas as referencas posterores a
,iario. son de esta edcn. Vase tambn |onathan Hasam, +he So$iet
Cnion and the Struggle =or .olle#ti$e Se#urit in 3urope 19TT-T9, Macman
Press, Londres, 1984, p. 108.<<
|11|
Kotsov, ,iario., pp. 412-424 e 1spans*aa $esna, Izdatestvo psatee v
Lenngrade, Lenngrado, 1933.<<
|12|
Kotsov, ,iario., pp. 12, 15-18, 23, 29 y 33-34.<<
|13|
Kotsov, ,iario., pp. 39-42, 50-51 y 55-58.<<
|14|
Kotsov, ,iario., pp. 77-79.<<
|15|
Ursua E-Akramy, +ransit 6os*auF 6argarete SteXn und 6aria 5sten,
Europsche Veragsanstat, Hamburgo, 1998, pp. 195-196.<<
|16|
Cockburn cont e epsodo de tefono supetoro a Peter Wyden, +he
-assionate War' +he (arrati$e Histor o= the Spanish .i$il War, Smon and
Schuster, Nueva York, 1983, pp. 328 y 537. E artcuo sn ttuo de Caud
Cockburn se ncuye en Php Toynbee, ed., +he ,istant ,rum' Re_e#tions on
the Spanish .i$il War, Sdgwck & |ackson, Londres, 1976, p. 53; Patrca
Cockburn, +he )ears o= the Wee*, MacDonad, Londres, 1968, p. 208. Uno de
os encuentros con Cockburn aparece en Kotsov, ,iario., pp. 264-265.<<
|17|
Kotsov a Stan, 4 de dcembre de 1937. Le agradezco nntamente a
Ange Vas e haberme proporconado una copa de este documento.<<
|18|
Santago Carro, entrevsta con e autor, 20 de septembre de 2006. Sobre
as transmsones, vase Kotsov, ,iario., pp. 202, 205 y 217. Le estoy muy
agradecdo a doctor Ange Vas por su ayuda en este tema.<<
|19|
Lous Fscher, Russia0s Road =rom -ea#e to War' So$iet Aoreign Relations
191J-19K1, Harper & Row, Nueva York, 1969, p. 273.<<
|20|
Ernest Hemngway, Aor Whom the :ell +olls, |onathan Cape, Londres,
1941, p. 397 |hay trad. cast.: -or "ui7n doblan las #ampanas, trad. de Loa
de Aguado, Crcuo de Lectores, Barceona, 1978, p. 488|.<<
|21|
Ia Ehrenburg, 3$e o= War 19TT-19K1, MacGbbon & Kee, Londres, 1963, p.
148; |os Fernndez Snchez, E tmo destno de M|a Kotsov, Historia
1U, n. 170 (|uno de 1990), p. 21.<<
|22|
Aexander Orov, +he 6ar#h o= +ime' Reminis#en#es, St. Ermns Press,
Londres, 2004, p. 215.<<
|23|
Hugh Thomas, +he Spanish .i$il War, Hamsh Hamton, Londres, 1977, 3.
ed., p. 393.<<
|24|
Kotsov, ,iario., pp. 9 y 66 (gafas); pp. 66, 68, 147 y 366 (Prmera Guerra
Munda y guerra cv rusa).<<
|25|
Kotsov, ,iario., pp. 9-12 y 404 (amenazando a Gudes); p. 59 (6undo
5brero); pp. 71, 87 y 197 (pstoa de Mara Teresa); |os Fernndez Snchez,
Introduccn, en M|a Kotsov, ,iario de la guerra de 3spa2a, Aka Edtor,
Madrd, 1978, pp. 5-6.<<
|26|
Bors Emov, en 6i*hail0 @ol0tso$, *a*im on bl' ?ospominania, Sovetsk
Psate, Mosc, 1965, p. 65; A. Rubashkn, 6i*hail0 @ol0tso$' @riti*o-
biograQ#hes*ii o#her*, Khudozhestvennaya teratura, Mosc, 1971, p. 174;
Geb Skorokhodov, 6i*hail0 @ol0tso$' @riti*o-biograQ#hes*ii o#her*, Sovetsk
Psate, Mosc, 1959, pp. 160-163. La dentcacn ms convncente de
Kotsov con Mgue Martnez se encuentra en Ian Gbson, -ara#uellosF #8mo
=ue, Argos Vergara, Barceona, 1983, pp. 55-59. Vase tambn Brou,
Staline et la r7$olution. p. 105; Gnther Schmgae, Andr7 6alrau4 und der
spanis#he :[rger*riegF Gur <enese, Aun*tion und :edeutung $on O/03spoirP,
Bouver Verag Herbert Grundmann, Bonn, 1980, p. 160; Caros Serrano,
/0en&eu espagnolF -.A et guerre d03spagne, Messdor/dtons Socaes, Pars,
1987, p. 52. Le agradezco nmensamente a m amgo e doctor Frank Schauh
su nestmabe ayuda con as referencas rusas ctadas en este captuo.<<
|27|
Genera Vcente Ro|o, As! =ue la de=ensa de 6adrid, Edcones Era, Mxco
D. F., 1967, p. 214; Kotsov, ,iario., pp. 275-278; |os Andrs Ro|o, ?i#ente
Ro&o' Retrato de un general republi#ano, Tusquets Edtores, Barceona, 2006,
pp. 87-88.<<
|28|
Agradezco profundamente a Bors Voardsky y a doctor Vas que me
hayan permtdo ver sus bros en preparacn sobre e pape de Rusa en
Espaa. Acerca de Grguevch, vase Chrstopher Andrew y Vas Mtrokhn,
+he Sword and the ShieldF +he 6itro*hin Ar#hi$e and the Se#ret Histor o=
the @<:, Basc Books, Nueva York, 1999, pp. 99 y 162.<<
|29|
Kotsov, ,iario., pp. 99-100 (Maqueda); p. 142 (Avarez de Vayo); pp.
145-146 (comuncacones nterceptadas); pp. 158-159 (Ounto
Regmento).<<
|30|
Kotsov, ,iario., pp. 114, 167, 176-178, 185-186 y 192.<<
|31|
Bors Voardsky, @<:F +he West Side Stor (en preparacn), cap. 16.<<
|32|
Andrew y Mtrokhn, +he Sword., p. 300; Germn Snchez, E mstero
Grguevch, Historia 1U, n. 233 (septembre de 1995), p. 118.<<
|33|
Kotsov, ,iario., pp. 196 y 281-283.<<
|34|
Skorokhodov, 6i*hail0 @ol0tso$., pp. 154-155.<<
|35|
Santago Avarez, /os #omisarios pol!ti#os en el 3&7r#ito -opular de la
RepNbli#a, Edcs do Castro, Sada-A Corua, 1989, pp. 93-97 y 115-127;
|uan Andrs Banco Rodrguez, 3l >uinto Regimiento en la pol!ti#a militar del
-' .' 3' en la <uerra .i$il, UNED, Madrd, 1993, pp. 171-193.<<
|36|
6ili#ia -opular (2, 3, 8, 11, 13, 14, 15, 20, 21 de octubre de 1936).<<
|37|
Kotsov, ,iario., p. 151.<<
|38|
Stphane Courtos y |ean-Lous Pann, The Shadow of the NKVD n Span
en Stphane Courtos et al., +he :la#* :oo* o= .ommunism' .rimes, +error,
Repression, Harvard Unversty Press, Cambrdge, Massachusetts, 1999, p.
337.<<
|39|
Arturo Barea, +he Aorging o= a Rebel, Davs-Poynter, Londres, 1972, pp.
596-597 (orgna cast.: /a =or&a de un rebelde, Debate, Barceona, 2000).<<
|40|
Reger, +he 5wl., p. 276.<<
|41|
Skorokhodov, 6i*hail0 @ol0tso$., pp. 158-160.<<
|42|
Orov, +he 6ar#h., p. 231.<<
|43|
Informacn de Bors Voardsky; Emma Wof en 6i*hail0 @ol0tso$, *a*im on
bl0, pp. 305-307. Acerca de a coaboracn entre Gorev y Kotsov, vase
Frank Schauh, ,er $erspielte Sieg' Sow&etunion, @ommunistis#he
1nternationale und Spanis#her :[rger*rieg 19TU-19T9, Campus, Frankfurt,
2005, p. 238.<<
|44|
Abramson, 6osai#o roto, pp. 63-65.<<
|45|
Sefton Demer, +rail Sinister' An Autobiograph, Secker & Warburg,
Londres, 1961, p. 387.<<
|46|
Orov, +he 6ar#h., p. 229. Le agradezco a doctor Ange Vas su
ndcacn de que en |uno de 1937 se haban otorgado en tota soo
decsete condecoracones de este tpo y era muy poco probabe que once
de eas fuesen otorgadas por una pequea escaramuza con tanques.<<
|47|
Schmgae, Andr7 6alrau4, p. 159; Thomas, +he Spanish .i$il War, p. 495.
Vase Kotsov, ,iario., pp. 257-259, 303 y 339.<<
|48|
Abramson, 6osai#o roto, p. 62.<<
|49|
Hasam, +he So$iet Cnion., p. 262.<<
|50|
Bors Emov, en 6i*hail0 @ol0tso$, *a*im on bl0, p. 65; Abramson, 6osai#o
roto, p. 62.<<
|51|
Roman Karmen, (o pasar%n!, Edtora Progreso, Mosc, 1976, pp. 249-
253.<<
|52|
Abramson, 6osai#o roto, pp. 61 y 91-100; Kotsov, ,iario., pp. 123-141;
Karmen, (o pasar%n!, pp. 265 y 277.<<
|53|
Karmen, (o pasar%n!, pp. 272-273.<<
|54|
Karmen, (o pasar%n!, pp. 276-278.<<
|55|
Karmen, (o pasar%n!, pp. 277-281 y 301.<<
|56|
Karmen, (o pasar%n!, pp. 303 y 307; Kotsov, ,iario., pp. 93 y 118.<<
|57|
Hemngway, Aor Whom the :ell +olls, p. 221 |hay trad. cast.: -or "ui7n
doblan las #ampanas, trad. de Loa de Aguado, Crcuo de Lectores,
Barceona, 1978, p. 272|.<<
|58|
Abramson, 6osai#o roto, pp. 175-182.<<
|59|
Edward P. Gazur, Se#ret Assignment' +he A:10s @<: <eneral, St. Ermns
Press, Londres, 2001, pp. 139-140.<<
|60|
Martha Gehorn, Memory, /ondon Re$iew o= :oo*s (12 de dcembre de
1996), p. 3.<<
|61|
Caud Cockburn, A ,is#ord o= +rumpets, Smon & Schuster, Nueva York,
1956, p. 304.<<
|62|
Abramson, 6osai#o roto, p. 62.<<
|63|
Brou, Staline et la r7$olution, p. 105.<<
|64|
Kotsov, ,iario., p. 202.<<
|65|
E-Akramy, +ransit 6os*au., pp. 93-97, 125-129, 135, 173 y 329330;
Vaksberg, Hotel /u4., p. 161. La partcpacn de Kotsov en Hubert en e
pas de as maravas, en Davd Pke, <erman Writers in So$iet 34ile, 19TT-
19KL, Unversty of North Carona Press, Chape H, 1982, p. 340.<<
|66|
Demer, +rail Sinister, p. 387.<<
|67|
Gustav Reger, Cv War Dary, manuscrto ndto, entrada de 14 de
marzo de 1937, p. 44.<<
|68|
Ehrenburg, 3$e o= War, pp. 148-149.<<
|69|
Reger, +he 5wl., p. 294.<<
|70|
Reger, +he 5wl., pp. 294-296.<<
|71|
Stephen Koch, +he :rea*ing -oint' Hemingwa, ,os -assos and the
6urder o= 9os7 Robles, Counterpont, Nueva York, 2005, p. 99.<<
|72|
Vaksberg, Hotel /u4., pp. 52 y 64.<<
|73|
Ronad Radosh, Mary R. Habeck y Grgory Sevostanov, ed., Spain
:etraed' +he So$iet Cnion in the Spanish .i$il War, Yae Unversty Press,
New Haven, 2001, pp. 267 y 521, n. 60. Vase tambn Smon Sebag
Monteore, Stalin' +he .ourt o= the Red .;ar, Wedenfed & Nchoson,
Londres, 2003, p. 208.<<
|74|
A book that has not yet been wrtten, en M|a Kotsov, +he 6an in
Cni=orm, Cooperatve Pubshng Socety of Foregn Workers n the USSR,
Mosc, 1933, pp. 43-45, 48 y 53.<<
|75|
Davd Cotter, ed., +he Serge-+rots* -apers, Puto Press, Londres, 1994,
p. 139; M|a Kotsov, -ro$es de la trai#i8 trots*ista, Secretarat de
Propaganda de C. E., Barceona, 1937; Brou, Staline et la r7$olution, pp.
171-173.<<
|76|
Water Hed, Le Stansme et e POUM dans a Rvouton espagnoe,
rempreso en Trotsky, /a R7$olution espagnole, p. 688.<<
|77|
Brou, Staline et la r7$olution, p. 183.<<
|78|
Kotsov, ,iario., pp. 13, 16, 311-315, 414 y 425-427.<<
|79|
Kotsov, ,iario., pp. 366-367; V. P. Verevkn, 6i*hail0 3Qmo$i#h @ol0tso$,
Mys, Mosc, 1977, p. 77.<<
|80|
-osetiteli *remlo$s*ogo *abineta 1' ?' Stalina `19TU-19TJa, 1stori#es*i&
ar#hi$, 4/1995, p. 50.<<
|81|
Orov, +he 6ar#h., p. 338.<<
|82|
Emov, en 6i*hail0 @ol0tso$., p. 66; Abramson, 6osai#o roto, p. 62;
Fernndez Snchez, E tmo destno, p. 21.<<
|83|
Aexander Orov, +he Se#ret Histor o= Stalin0s .rimes, |arrods, Londres,
1954, p. 196.<<
|84|
E-Akramy, +ransit 6os*au., pp. 197-202; Orov, +he 6ar#h., p. 250;
Gazur, Se#ret Assignment., pp. 96-97. Es probabe que Orov est
confundendo a adopcn de Kotsov y Osten con e hecho de que Yezhov y
su esposa huberan adoptado a una na, o que probabemente no tena
nada que ver con Kotsov.<<
|85|
Dmtr Vokogonov, Stalin' +riumph and +raged, Wedenfed & Nchoson,
Londres, 1991, p. 330.<<
|86|
Sobre a degeneracn de Yezhov, vase Sebag Monteore, Stalin., pp.
150-153 y 211.<<
|87|
-osetiteli *remlo$s*ogo *abineta 1' ?' Stalina `19TU-19TJa, en 1stori#es*i&
ar#hi$, 4/1995, p. 52.<<
|88|
Kotsov, ,iario., pp. 376-406.<<
|89|
Stephen Spender, World within World, Readers Unon, Londres, 1953, pp.
205-210 |hay trad. cast.: Cn mundo dentro del mundo, trad. de Ana Po|ak, E
Aeph Edtores, 1993|; |ef Last, +he Spanish +raged, Routedge, Londres,
1939, pp. 196-198.<<
|90|
Kotsov, ,iario., pp. 435-440; 3l Sol (8 de |uo de 1937). Para una
extensa crnca sobre e tema, vase Grng, ,inamita .erebral., pp.
337-346.<<
|91|
Hemngway, Aor Whom the :ell +olls, pp. 234-235.<<
|92|
Ehrenburg, 3$e o= War, p. 180.<<
|93|
Schauh, ,er $erspielte Sieg, p. 104.<<
|94|
Cockburn, A ,is#ord., pp. 304-305.<<
|95|
Lord Chston (Mosc) a Mnstero de Asuntos Exterores de Gran Bretaa,
16 de septembre de 1937, FO 371/21300, W17349/1/41. E artcuo no sae
en e daro.<<
|96|
Kotsov, ,iario., p. 485; Vaksberg, Hotel /u4., pp. 161-162.<<
|97|
-osetiteli *remlo$s*ogo *abineta 1' ?' Stalina `19TU-19TJa, en 1stori#es*i&
ar#hi$, 4/1995, p. 69.<<
|98|
Grng, ,inamita .erebral., p. 312.<<
|99|
Robert C. Tucker, Stalin in -ower' +he Re$olution =rom Abo$e, 19V8-19K1,
W. W. Norton, Nueva York, 1990, pp. 463-464; Roy Medvedev, /et Histor
9udge' +he 5rigins and .onse"uen#es o= Stalinism, Macman, Londres, 1971,
p. 354.<<
|100|
Emma Wof, 6i*hail0 @ol0tso$, *a*im on bl, p. 310.<<
|101|
Pke, <erman Writers, p. 194.<<
|102|
Lous Fscher, 6en and -oliti#s' An Autobiograph, |onathan Cape,
Londres, 1941, p. 467.<<
|103|
Fernndez Snchez, E tmo destno., p. 22.<<
|104|
Emov, 6i*hail0 @ol0tso$, *a*im on bl, p. 70.<<
|105|
Emov, 6i*hail0 @ol0tso$, *a*im on bl, pp. 71-72; Medvedev, /et Histor
9udge., p. 402.<<
|106|
Skorokhodov, 6i*hail0 @ol0tso$., pp. 229-230.<<
|107|
Cockburn, A ,is#ord., pp. 310-311.<<
|108|
Cockburn, A ,is#ord., pp. 311-312.<<
|109|
Cockburn, A ,is#ord., p. 314; Cockburn, +he )ears., pp. 258259. Acerca
de a potca rusa haca Checosovaqua, vase Fscher, Russia0s Road, pp.
311-315. Sobre os envos de avones rusos, vase Hugh Ragsdae, +he
So$iets, the 6uni#h .risis, and the .oming o= World War 11, Cambrdge
Unversty Press, Cambrdge, 2004, pp. 82-86, 120 y 140-148. Para as
versones occdentaes de a respuesta sovtca a a crss de Munch, vase
|r Hochman, +he So$iet Cnion and the Aailure o= .olle#ti$e Se#urit, 19TK-
19T8, Corne Unversty Press, Ithaca, 1984, pp. 144-175.<<
|110|
Stephen F. Cohen, :u*harin and the :olshe$i* Re$olution' A -oliti#al
:iograph 1888-19T8, Wdwood House, Londres, 1974, pp. 360 y 368.<<
|111|
Fscher, Russia0s Road., p. 306.<<
|112|
Gehorn, Memory, /ondon Re$iew o= :oo*s (12 de dcembre de 1996),
p. 3.<<
|113|
Cockburn, +he )ears., pp. 257-261; Cockburn, A ,is#ord., pp. 311-
314.<<
|114|
Vaksberg, Hotel /u4., p. 162.<<
|115|
Emov, en 6i*hail0 @ol0tso$, *a*im on bl, p. 73.<<
|116|
Emov, en 6i*hail0 @ol0tso$, *a*im on bl, pp. 73-76. Fernndez Snchez,
E tmo destno., p. 22, da a fecha de 12 de octubre, pero todas as
otras fuentes concden en que ocurr e 12 de dcembre: Donad Rayed,
Stalin and his Hangmen' An Authoritati$e -ortrait o= a +rant and +hose Who
Ser$ed Him, Vkng, Londres, 2004, p. 352; Tucker, Stalin in -ower., p. 524;
Medvedev, /et Histor 9udge., p. 231; Robert Conquest, +he <reat +error'
Stalin0s -urge o= the +hirties, Pecan Books, Harmondworth, 1971, 2. ed., p.
441; Abramson, 6osai#o roto, pp. 63 y 101; Skorokhodov, 6i*hail0 @ol0tso$.,
p. 2.<<
|117|
Fscher, Russia0s Road., p. 300; Conquest, +he <reat +error., p. 118.<<
|118|
Reger, +he 5wl., pp. 277-279.<<
|119|
Hemngway, Aor Whom the :ell +olls, pp. 397-399 |hay trad. cast.: -or
"ui7n doblan las #ampanas, trad. de Loa de Aguado, Crcuo de Lectores,
Barceona, 1978, pp. 490-491|; carta de Herbst a Watson, 2 de agosto de
1967, Coeccn Za Herbst, Bboteca Benecke, Unversdad de Yae.<<
|120|
Entrevsta de autor con Adena Kondrateva en Madrd en 1998;
Vaksberg, Hotel /u4., p. 152.<<
|121|
Vokogonov, Stalin., p. 317.<<
|122|
Brou, Staline et la r7$olution, pp. 142-143.<<
|123|
Fscher, Russia0s Road., p. 273.<<
|124|
Tucker, Stalin in -ower., p. 463.<<
|125|
Geohrey Roberts, +he Cnhol Allian#e' Stalin0s -a#t with Hitler, I. B. Taurs,
Londres, 1989, pp. 109-119.<<
|126|
/uban*a' Stalin i gla$noe upra$lenie <osbesopasnosti (@?, 19TJ-19T9,
Mezhdunarodny fond Demokratya, Mosc, 2004, pp. 556-561; Vaksberg,
Hotel /u4., pp. 154-158. La bografa de Kotsov sobre Gork se pubc en
1938 con e ttuo :ure$estni*F ;hi;n01smert06a*sima <or*oga.<<
|127|
Vaksberg, Hotel /u4., pp. 159-160.<<
|128|
Sebag Monteore, Stalin., pp. 236 y 287.<<
|129|
Rayed, Stalin and his Hangmen., pp. 249-250.<<
|130|
Rayed, Stalin and his Hangmen., pp. 351-352; Reger, +he 5wl., pp.
230-233; Vctor Serge, 6emoirs o= a Re$olutionar 1901-19K1, Oxford
Unversty Press, Londres, 1963, pp. 317-318; Conquest, +he <reat +error.,
pp. 666-667; Vaksberg, Hotel /u4., pp. 73-75.<<
|131|
Leond Maxmenkov y Chrstopher Barnes, Bors Pasternak n August
1936, +oronto Sla$i# >uarterl, n. 17 (2003).<<
|132|
Cancera de Mosc a Departamento de Norte, 30 de dcembre de
1938. FO 371/22287, N6398/26/38.<<
|133|
Evgen Gnedn, Sebya ne poteryat en (o$i 6ir, n. 7 (1988), pp. 173-
209, especamente pp. 193-194.<<
|134|
Rayed, Stalin and his Hangmen., pp. 353-354.<<
|135|
Fernndez Snchez, Introduccn, p. 6.<<
|136|
Konstantn Smonov, Gazam Cheoveka Moego Pokoenya.
(Razmyshenya o I. V. Stane), Gnama, n. 3 (marzo de 1988), pp. 3-66,
especamente pp. 31-32; Robert Conquest, Stalin' :rea*er o= (ations,
Wedenfed & Nchoson, Londres, 1991, p. 323.<<
|137|
Documento de 4 de novembre de 1954, Reabilitatsia' @a* eto blo'
Ae$ral0 19LU, na#halo 80-#h godo$, vo. I, Mezhdunarodny fond
Demokratya, Mosc, 2000, p. 173.<<
|138|
Smonov, Gazam Cheoveka Moego Pokoenya., pp. 31-32.<<
|139|
Emov, en 6i*hail0 @ol0tso$, *a*im on bl, pp. 75-76; Rayed, Stalin and
his Hangmen., pp. 352-353; Tucker, Stalin in -ower., pp. 524 y 575.<<
|140|
Abramson, 6osai#o roto, p. 101.<<
|141|
Ehrenburg, 3$e o= War, p. 239.<<
|142|
Vaksberg, Hotel /u4., pp. 163-164; E-Akramy, +ransit 6os*au., pp. 267-
269 y 301-303; Pke, <erman Writers., pp. 340-341. Vaksberg da e 8 de
agosto como fecha de su e|ecucn, y E-Akramy, e 16 de septembre.<<
Sobre a amstad de Ignaco Hdago de Csneros con Mara Osten, exste
una carta en os archvos de Mosc de M|a Susov a Soedad Sancha, de a
Emba|ada de a Repbca espaoa, con fecha de 9 de |uo de 1939. Le
agradezco mucho a a doctora Soedad Fox su generosdad a nformarme
sobre a exstenca de este documento.
|1|
Php Knghtey, +he Airst .asualt' +he War .orrespondent as Hero,
-ropagandist, and 6th 6a*er =rom the .rimea to ?ietnam, Andr Deutsch,
Londres, 1975, p. 194.<<
|2|
Stephen Koch, ,ouble /i$es' Spies and Writers in the Se#ret So$iet War o=
1deas against the West, The Free Press, Nueva York, 1994, pp. 27, 286 y
306.<<
|3|
|usto Martnez Amuto, .hanta&e a un pueblo, G. de Toro, Madrd, 1974, pp.
367-371. En referenca a os orgenes y consecuencas de os Sucesos de
Mayo, vase Heen Graham, Aganst the State: A Geneaogy of the
Barceona May Days (1937), 3uropean Histor >uarterl, vo. 29, n. 4
(1999), y Heen Graham, +he Spanish Republi# at War 19TU-19T9,
Cambrdge Unversty Press, Cambrdge, 2002, pp. 254-315 |hay trad. cast.:
/a RepNbli#a espa2ola en guerra, Debate, Barceona, 2006|.<<
|4|
Staney G. Payne, +he Spanish .i$il War, the So$iet Cnion, and
.ommunism, Yae Unversty Press, New Haven, 2004, p. 349.<<
|5|
Informe de SIS sobre Fscher, 22 de dcembre de 1939, regstros de
segurdad e ntegenca hechos pbcos, archvos personaes |sere PF|.
KV2/1910, 125A; Lous Fscher, 6en and -oliti#s' An Autobiograph, |onathan
Cape, Londres, 1941, pp. 230-233.<<
|6|
Cartas de Lestchenko a Fscher, 12 de mayo de 1931 y 18 de abr de 1932,
ca|a 7, carpeta 14, Documentos de Lous Fscher, Seey G. Mudd Manuscrpt
Lbrary, Unversdad de Prnceton. La hstora de Tatana Letschenko se
recoge en +he Washington -ost (12 de |uno de 1949), y en a carta de
George Fscher a Nancy Bresser, 12 de marzo de 1976 (tambn en ca|a 7,
carpeta 14).<<
|7|
Fscher, 6en and -oliti#s., pp. 60-63.<<
|8|
Fscher, 6en and -oliti#s., pp. 70-71, 89-91, 99-100, 115 y 306.<<
|9|
Fscher, 6en and -oliti#s., pp. 184-193.<<
|10|
Macom Muggerdge, .hroni#les o= Wasted +ime' An Autobiograph,
Regent Coege Pubshng, Vancouver, 2006, pp. 242-250.<<
|11|
Sara Apern, Areda @ir#hweF A Woman o= O+he (ationP, Harvard
Unversty Press, Cambrdge, Massachusetts, 1987, p. 118.<<
|12|
S. |. Tayor, Stalin0s Apologist' Walter ,urantF +he (ew )or* +imes0s 6an
in 6os#ow, Oxford Unversty Press, Nueva York, 1990, pp. 227 y 235-237;
Fscher, 6en and -oliti#s., pp. 208-229.<<
|13|
Fscher, 6en and -oliti#s., pp. 119-121.<<
|14|
Fscher, 6en and -oliti#s., pp. 124-143, 146-148 y 204-206.<<
|15|
Fscher, 6en and -oliti#s., pp. 149-151, 155-156 y 200-201.<<
|16|
Ldde a I. P. I., 27 de septembre de 1934, regstros de segurdad e
ntegenca hechos pbcos, archvos personaes |sere PF|, KV2/984,
173A.<<
|17|
Fscher, 6en and -oliti#s., p. 155; Fscher a Kuh, 21 de abr de 1934,
regstros de segurdad e ntegenca hechos pbcos, archvos personaes
|sere PF|, KV2/984, 165A.<<
|18|
Sobre Largo Cabaero y Araqustn, vase Pau Preston, +he .oming o=
the Spanish .i$il WarF Re=orm, Rea#tion and Re$olution in the Se#ond
Spanish Republi# 19T1-19TU, Routedge, Londres, 1994, 2. ed., passim;
Progo, /e$iat%nF antolog!a, Edcones Turner, Madrd, 1976; The Strugge
Aganst Fascsm n Span: The Contradctons of the PSOE Left, 3uropean
Studies Re$iew, vo. 9, n. 1 (1979); Marta Bzcarrondo, Ara"uist%in la #risis
so#ialista en la 11 RepNbli#a, /e$iat%n (19TK-19TU), Sgo XXI, Madrd, 1975;
/e$iat%n el so#ialismo de /uis Ara"uist%in, Auvermann, Gashtten m
Taunus, 1974.<<
|19|
Fscher, 6en and -oliti#s., pp. 242-245.<<
|20|
Fscher, Cass war n Span, en +he (ation (18 de abr de 1934); Fscher,
6en and -oliti#s., pp. 245-247; Fscher, Spansh Dary, manuscrto, pp.
58-59, documentos de Lous Fscher, Seeey G. Mudd Manuscrpt Lbrary,
Unversdad de Prnceton (en adeante, Documentos de Fscher). Me gustara
expresar m grattud a a doctora Soedad Fox, que me nform sobre estos
documentos.<<
|21|
Fscher (Mosc) a Freda Krchwey, 30 de septembre y 7 de novembre;
Krchwey a Fscher, 22 de octubre de 1935, ca|a 10, carpeta 169,
documentos de Freda Krchwey, Schesnger Lbrary, Radche Insttute for
Advanced Study, Unversdad de Harvard (en adeante, Documentos de
Krchwey).<<
|22|
Fscher, 6en and -oliti#s., pp. 249-283 y 294-295.<<
|23|
Cartas de Krchwey a Fscher, 9 y 24 de dcembre de 1935, 23 de enero,
26 de febrero y 7 de mayo de 1936; cartas de Fscher a Krchwey, desde
Vena, 16 de dcembre de 1935, desde Mosc, 29 de enero, y desde Madrd,
10 de abr de 1936 (todo en Documentos de Krchwey, ca|a 10, carpeta
169).<<
|24|
Carta de Fscher a Krchwey, 4 de abr de 1936, Documentos de Fscher,
ca|a 6, carpeta 12; carta de Krchwey a Fscher, 7 de mayo de 1936,
Documentos de Knchwey, ca|a 10, carpeta 169.<<
|25|
Fscher (Madrd) a Krchwey, 10 de abr de 1936, Documentos de
Krchwey, ca|a 10, carpeta 169; |ay Aen, Fragment of Memors,
Documentos de den Mchae Aen; Lous Fscher en Rchard Crossman, ed.,
+he <od +hat Aailed' Si4 Studies in .ommunism, Hamsh Hamton, Londres,
1950, p. 219; Fscher, 6en and -oliti#s., p. 309.<<
|26|
Fscher a Krchwey, 4 de abr de 1936, Documentos de Fscher, ca|a 6,
carpeta 12 (desde Gnova), 17 de abr de 1936; Krchwey a Fscher, 7 de
mayo de 1936, Documentos de Krchwey, ca|a 10, carpeta 169.<<
|27|
Fscher, en +he <od +hat Aailedb, p. 219.<<
|28|
Fscher, Spansh Dary, p. 12.<<
|29|
Fscher, Spansh Dary, pp. 20-30.<<
|30|
Fscher, Spansh Dary, pp. 32 y 36-37.<<
|31|
Lester Zhren, entrada de daro de 21 de septembre de 1936, Dary of a
Cv War Correspondent, Documentos de Zhren; Fscher, Spansh Dary,
pp. 42-45 y 50; 6en and -oliti#s., p. 341.<<
|32|
Fscher, Spansh Dary, pp. 45-46; 6en and -oliti#s., pp. 342-343.<<
|33|
Fscher, Spansh Dary, pp. 53-58.<<
|34|
Fscher, Spansh Dary, pp. 69-74.<<
|35|
Correspondenca de Gerda Grepp con Fscher, Documentos de Fscher, ca|a
4, carpeta 29; Fscher, 6en and -oliti#s., pp. 363 y 365.<<
|36|
Fscher, Spansh Dary, pp. 79-83; |ay Aen, U. S. Boy Bomber, Wet-
eyed, Tes a Story of War, .hi#ago ,ail +ribune (30 de septembre de
1936).<<
|37|
.hi#ago ,ail +ribune, 1 (11 de octubre de 1936); Hu a Wenden, 12 de
octubre, Wenden a Hu, 13 de octubre y 6 de novembre de 1936, Aoreign
Relations o= the Cnited States 19TU, vo. II, Government Prntng Omce,
Washngton, 1954, pp. 735-737 y 752-753; H. Edward Knobaugh,
.orrespondent in Spain, Sheed & Ward, Londres y Nueva York, 1937, pp. 114-
115; |udth Keene, Aighting =or Aran#o' 1nternational ?olunteers in (ationalist
Spain during the Spanish .i$il War, 19TU-19T9, Lecester Unversty Press,
Londres, 2001, pp. 95-99.<<
|38|
Fscher, Spansh Dary, pp. 84-87; Lous Fscher, On Madrds Front
Lne, +he (ation (24 de octubre de 1936). Vase e captuo 1.<<
|39|
Fscher, Spansh Dary, pp. 90 y 94.<<
|40|
Fscher, 6en and -oliti#s., p. 309.<<
|41|
Fscher, 6en and -oliti#s., p. 352.<<
|42|
Fscher, Spansh Dary, pp. 95-101.<<
|43|
Fscher, Spansh Dary, pp. 102-104; Fscher, 6en and -oliti#s., pp. 352-
357. En referenca a Asenso, vase Cordn, +rae#toria (Re#uerdos de un
artillero), Coeccn Ebro, Pars, 1971, pp. 261-262.<<
|44|
Examnaton of Lous Fscher by Laurence G. Parr, Investgator, pp. 3 y
11, Documentos de Fscher, sere 2, Correspondenca temtca, ca|a 16,
carpeta 1, Internatona |ourneys and Correspondence: Span (1936-1939,
1949).<<
|45|
Lous Fscher, On Madrds Front Lne, +he (ation (24 de octubre de
1936).<<
|46|
Lous Fscher, Madrds Foregn Defenders, +he (ation (4 de septembre
de 1937).<<
|47|
Examnaton of Lous Fscher., p. 3.<<
|48|
Martnez Amuto, .hanta&e, pp. 368-369; Examnaton of Lous Fscher.,
pp. 3-4; Fscher, 6en and -oliti#s., pp. 366-380.<<
|49|
Babette Gross, Willi 6[n;enberg' A -oliti#al :iograph, Mchgan State
Unversty Press, East Lansng, Mchgan, 1974, p. 306.<<
|50|
Secretara de Katz a Isabe Brown, 1 de marzo de 1937, regstros de
segurdad e ntegenca hechos pbcos, archvos personaes |sere PF|,
KV2/1910, 88A.<<
|51|
Lous Fscher, Madrd Keeps Its Nerve, +he (ation (7 de novembre de
1936).<<
|52|
Lous Fscher, Under Fre n Madrd, +he (ation (12 de dcembre de
1936).<<
|53|
Lous Fscher, The Loyasts Push Ahead, +he (ation (1 de enero de
1938).<<
|54|
Lous Fscher, Can Madrd Hod On?, +he (ation (16 de enero de
1937).<<
|55|
Lous Fscher, Keepng Amerca Out of War, +he (ation (27 de marzo de
1937).<<
|56|
Reato de Urtsky a Voroshov de a vsta de Fscher, reedtado en Ronad
Radosh, Mary R. Habeck y Grgory Sevostanov, eds., Spain :etraed' +he
So$iet Cnion in the Spanish .i$il War, Yae Unversty Press, New Have,
Connectcut, 2001, pp. 108-120; Fscher, 6en and -oliti#s., pp. 381-386 y
391.<<
|57|
Lous Fscher, Can Madrd Hod On? y The Road to Peace, +he (ation
(16 de enero de 1937 y 26 de febrero de 1938); 6en and -oliti#s., pp. 390-
391.<<
|58|
Lous Fscher, Wh Spain Aights 5n, Unon of Democratc Contro, Londres,
1938.<<
|59|
Campbe a Fscher, s. f., Documentos de Fscher.<<
|60|
Hay mucha correspondenca con Eeanor Roosevet en Documentos de
Fscher, sere 1, correspondenca genera, ca|a 10, carpeta 19; Fscher a
drector de Unted Press, 16 de abr de 1937; Fscher a drector de /e +emps,
23 de agosto de 1938; Fscher a drector de +he (ew Republi#, 2 de
septembre de 1938; Bowers a Fscher, 18 de febrero de 1939, Documentos
de Fscher, sere 2, correspondenca temtca, ca|a 16, carpeta 1; Fscher,
6en and -oliti#s., pp. 392 y 453-465.<<
|61|
Fscher, 6en and -oliti#s., p. 371.<<
|62|
Fscher, 6en and -oliti#s., p. 336.<<
|63|
Lous Fscher, Loyast Span Gathers Its Strength, +he (ation (3 de |uo
de 1937).<<
|64|
|an Kurzke y Kate Mangan, The Good Comrade, pp. 104-106 (manuscrto
ndto, Documentos de |an Kurzke, Archvos de Insttuto Internacona de
Hstora Soca, Amsterdam).<<
|65|
Bower a Wntrngham, 22 y 28 de |uno de 1937, Centro Ruso para a
Conservacn y e Estudo de Documentos Hstrcos Recentes, Mosc, Fond.
545, obra 6, 216 (copa en poder de Internatona Brgades Memora Trust,
Londres) (en adeante, RCPSRHD/IBMT).<<
|66|
Recoge su conversacn en Interna Potcs n Span, +he (ation (30 de
octubre de 1937); Fscher, 6en and -oliti#s., pp. 393-403.<<
|67|
Los dos artcuos se pubcaron con os ttuos Loyast Span Gathers Its
Strength y Loyast Span Takes the Ohensve, +he (ation (3 y 17 de |uo
de 1937).<<
|68|
Lous Fscher, Franco Cannot Wn, +he (ation (7 de agosto de 1937).<<
|69|
Los comentaros de Freda, en Krchwey a Fscher, 14 y 28 de |uo y 17 de
agosto; respuesta de Fscher (Mosc) a Krchwey, 5 de agosto de 1937,
Documentos de Krchwey, ca|a 10, carpeta 171.<<
|70|
Fscher, 6en and -oliti#s., pp. 409-419.<<
|71|
La secretara de Katz a Isabe Brown, 1 de marzo de 1937, Regstros de
segurdad e ntegenca hechos pbcos, archvos personaes |sere PF|,
KV2/1910, 88A.<<
|72|
Krchwey a Fscher, 28 de |uo; Fscher (Pars) a Krchwey, 17 de agosto de
1937, Documentos de Krchwey, ca|a 10, carpeta 171.<<
|73|
Fscher, 6en and -oliti#s., pp. 425-428; carta de Fscher a Krchwey, 15
de septembre de 1937, Documentos de Krchwey; ca|a 10, carpeta 171.<<
|74|
Carta de Negrn a Bowers, 20 de septembre de 1937, Documentos de
Caude Bowers, Ly Lbrary, Unversdad de Indana (en adeante,
Documentos de Bowers); Fscher, 6en and -oliti#s., p. 430.<<
|75|
Lous Fscher, Interna Potcs n Span, +he (ation (30 de octubre de
1937).<<
|76|
Anotacones de Fscher sobre October 1937 Bencassm vst wth
Negrn; Fscher a Negrn, 7 de octubre de 1937, Documentos de Fscher,
sere 1, Correspondenca genera, ca|a 10, carpeta 29.<<
|77|
Lous Fscher, Pars n the Crss, +he (ew Statesman and (ation (26 de
marzo de 1938).<<
|78|
Fscher a Katz, 24 de novembre de 1937, nterceptado por e Servco
Secreto de Integenca, DGW a mayor Vvan, 27 de novembre de 1937,
Regstros de segurdad e ntegenca hechos pbcos, archvos personaes
|sere PF|, KV2/1910, 95A, KV2/1383, 228A; Fscher, 6en and -oliti#s., pp.
439-442.<<
|79|
Katz a Isabe Brown, 27 de enero de 1938, Regstros de segurdad e
ntegenca hechos pbcos, archvos personaes |sere PF|, KV2/1910, 99A;
Fscher, 6en and -oliti#s., pp. 446-449.<<
|80|
Herbert L. Matthews, +he 3du#ation o= a .orrespondent, Harcourt Brace,
Nueva York, 1946, pp. 123-128; Fscher, 6en and -oliti#s., pp. 449-441.<<
|81|
Lous Fscher, Barceona Hods Out, +he (ation (2 de abr de 1938).<<
|82|
Lous Fscher, A Cabe from the Front, +he (ation (23 de abr);
Cataona Fghts On, +he (ew Statesman and (ation (30 de abr de
1938).<<
|83|
Lous Fscher, Span Wont Surrender, +he (ation (30 de abr de
1938).<<
|84|
Fscher, en +he <od, pp. 221-222; Fscher, 6en and -oliti#s., pp. 466-473,
500 y 551-554.<<
|85|
Lous Fscher, Spans Tragc Annversary, 30 de |uo de 1938; 6en and
-oliti#s., pp. 502-509.<<
|86|
Lous Fscher, The War n Span, +he (ew Statesman and (ation (20 de
agosto); The Drve Aong the Ebro, +he (ation (3 de septembre de 1938);
6en and -oliti#s., p. 511.<<
|87|
Lous Fscher, Peace on Earth, Good W to Men, +he (ew Statesman
and (ation (10 de dcembre); Peace on Earth, +he (ation (24 de
dcembre de 1938).<<
|88|
Fscher, 6en and -oliti#s., pp. 548-549.<<
|89|
Examnaton of Lous Fscher., pp. 4-9; Bowers a Hu, 1 de abr; Butt
a Hu, 26 de mayo, 10 de |uno y 27 de |uno; Murphy a Hu, 8 de agosto de
1938; Aoreign Relations o= the Cnited States 19T8, vo. 1, Unted States
Government Prntng Omce, Washngton, 1955, pp. 279, 287, 294, 304-307 y
317.<<
|90|
Segman a Fscher, 15 de febrero y 17 de marzo de 1937, Documentos de
Fscher. Entre sus escrtos hay varos recbos por sumas que oscan entre
qunce m dares y un mn de francos franceses, con fechas entre e 30
de |uo de 1938 y e 25 de abr de 1939, rmados por Davd Amargo y
Peter C. Rhodes (representantes de os Amgos de a Brgada Abraham
Lncon; vase +he (ew )or* +imes |9 de octubre de 1938|); Fscher a Whte,
25 de octubre de 1938; Ariends o= the Abraham /in#oln :rigade pamphlet
c1VL will bring one wounded bo homeR (Documentos de Fscher, sere 2,
correspondenca temtca, ca|a 16, carpeta 1); Peter N. Carro, +he 5dsse
o= the Abraham /in#oln :rigadeF Ameri#ans in the Spanish .i$il War, Stanford
Unversty Press, Stanford, Caforna, 1994, p. 219.<<
|91|
Francsco Franco Bahamonde, -alabras del .audillo, 19 de abril de 19TJ-J
de di#iembre de 19KV, Edcones de a Vcesecretara de Educacn Popuar,
Madrd, 1943, p. 476.<<
|92|
Lous Fscher, Thrty Months of War n Span, +he (ation (7 de enero de
1939).<<
|93|
Lous Fscher, Spans Fna Tragedy, 18 de marzo de 1939.<<
|94|
Eeanor Roosevet a |ay Aen, 7 de marzo, 10 y 22 de |uo y 17 de agosto
de 1940 (Rayner Speca Coectons Lbrary, Dartmouth Coege, Hanover,
New Hampshre).<<
|95|
Katz a Brown, 28 de agosto de 1938, carta nterceptada por e SIS,
Regstros de segurdad e ntegenca hechos pbcos, archvos personaes
|sere PF|, KV2/1384, 264A.<<
|96|
Fscher a Aen, 24 de novembre de 1938; Fscher a Otto Smon
(pseudnmo de Katz), 19 de enero de 1939, Documentos de Fscher, sere 2,
correspondenca temtca, ca|a 16, carpeta 1.<<
|97|
Fscher, 6en and -oliti#s., pp. 565 y 568-569; Apern, Areda @ir#hwe.,
p. 134.<<
|98|
Actas de Mnstero de Asuntos Exterores brtnco (seor Krkpatrck), 10
de octubre de 1939, FO371/23074/C16202/3356/18; Fscher, 6en and
-oliti#s., pp. 582-590.<<
|99|
Informe de SIS sobre Fscher, 25 de septembre, 9 de dcembre y 22 de
dcembre de 1939, Regstros de segurdad e ntegenca hechos pbcos,
archvos personaes |sere PF|, KV2/1910, 115A, 124A, 125A.<<
|100|
Informe de SIS sobre Fscher, 20 de novembre de 1939, Regstros de
segurdad e ntegenca hechos pbcos, archvos personaes |sere PF|,
KV2/1910, 123A.<<
|101|
Informe sobre Fscher, 2 de octubre de 1939, Regstros de segurdad e
ntegenca hechos pbcos, archvos personaes |sere PF|, KV2/1910,
118A.<<
|102|
+he +imes (23 de |uo de 1941).<<
|103|
Extractos de comprobacn teefnca, Kuh a Fscher, 18 de septembre de
1941, Regstros de segurdad e ntegenca hechos pbcos, archvos
personaes |sere PF|, KV2/985, 333A.<<
|104|
Fscher a Azcrate, 9 de agosto de 1941, Regstros de segurdad e
ntegenca hechos pbcos, archvos personaes |sere PF|, KV2/1910,
132C.<<
|105|
Memorando Budng up a Prme Mnster, 5 de agosto de 1941,
Regstros de segurdad e ntegenca hechos pbcos, archvos personaes
|sere PF|, KV2/1910, 132X.<<
|106|
Informe de SIS sobre Fscher, 21 de septembre de 1941, Regstros de
segurdad e ntegenca hechos pbcos, archvos personaes |sere PF|,
KV2/1910, 138A.<<
|107|
Informe de SIS sobre Fscher, 30 de septembre de 1941, Regstros de
segurdad e ntegenca hechos pbcos, archvos personaes |sere PF|,
KV2/1910, 142A.<<
|108|
Apern, Areda @ir#hwe., p. 137.<<
|109|
Lous Fscher, St the Engma, Saturda Re$iew o= /iterature (6 de
dcembre de 1941); Tayor, Stalin0s Apologist., p. 298.<<
|110|
Moe Over a Fscher, 13 de dcembre de 1942, s. f., prmavera de 1943,
Documentos de Fscher, ca|a 9, carpeta 1.<<
|111|
Apern, Areda @ir#hwe., pp. 145-147; Lous Fscher, A Wee* with <andhi,
Aen & Unwn, Londres, 1943; <andhi and StalinF +wo Signs at the World0s
.rossroads, Harper, Nueva York, 1947; +he /i=e o= 6ahatma <andhi, Harper,
Nueva York, 1950 |hay trad. cast.: <andhiF su $ida su mensa&e para la
humanidad, trad. de Len Mras, Edcones B, Barceona, 2005|.<<
|112|
Apern, Areda @ir#hwe., pp. 162-164.<<
|113|
Edward P. Gazur, Se#ret Assignment' +he A:10s @<: <eneral, St. Ermns
Press, Londres, 2001, pp. 315-316.<<
|114|
|ohn Costeo y Oeg Tsarev, ,eadl 1llusions, Crown Pubshers, Nueva
York, 1993, pp. 340-353 y 478-480.<<
|115|
Necrogca en +he +imes (23 de enero de 1970).<<
|116|
+he +imes (1 de febrero de 1985).<<
|117|
Hede a Fscher, s. f. (1957), Documentos de Fscher, ca|a 10, carpeta 1.<<
|118|
Svetana Auyeva a Fscher, 5 de abr y 14 de |uno de 1968,
Documentos de Fscher, ca|a 1, carpeta 7.<<
|119|
Svetana Auyeva a Fscher, 17 de septembre de 1968, Documentos de
Fscher, ca|a 1, carpeta 27; Randa a Fscher, 22 de octubre de 1968,
Documentos de Fscher, ca|a 10, carpeta 4.<<
|120|
Patrca Bake, The Saga of Stans "Ltte Sparrow". Svetanas
Tormented |ourney from East to West and Back Agan, +ime 6aga;ine (28
de enero de 1985). Una versn geramente dferente de msmo artcuo,
Svetana-Embraced by Stans Ghost, fue pubcada en +he +imes e 1 de
febrero de 1985.<<
|121|
Derdre Randa a Fscher, s. f., Documentos de Fscher, ca|a 10, carpeta
1.<<
|1|
Carta de Gehorn a Roosevet, s. f. (1938), Frankn D. Roosevet
Presdenta Lbrary.<<
|2|
Carta de Noe-Baker a Steer, 6 de marzo de 1937, Documentos de Noe-
Baker, Church Archves Centre, Church Coege, Cambrdge (en adeante,
CAC), NBKR, 4/2. La carta est fechada, sn duda por error, en marzo, cuando
su contendo ndca con cardad que fue escrta en mayo.<<
|3|
G. L. Steer, +he +ree o= <erni*aF A Aield Stud o= 6odern War, Hodder &
Stoughton, Londres, 1938, pp. 161-168 |hay trad. cast.: 3l %rbol de <erni*aF
un ensao de la guerra moderna, Txaaparta, Tafaa (Navarra), 2002|.<<
|4|
Nchoas Rankn, +elegram =rom <uerni#a' +he 34traordinar /i=e o= <eorge
Steer, War .orrespondent, Faber & Faber, Londres, 2003, p. 5 |hay trad.
cast.: .r8ni#a desde <uerni#aF <eorge Steer, #orresponsal de guerra, trad.
de Paoma G Ounds, Sgo XXI, Madrd, 2005|.<<
|5|
Para un anss crtco de a abor de Steer, vase Tom Buchanan, +he
1mpa#t o= the Spanish .i$il War on :ritain' War, /oss and 6emor, Sussex
Academc Press, Brghton, 2007, p. 25.<<
|6|
Sdney Barton, Progo, en G. L. Steer, Sealed and ,eli$ered, Hodder &
Stoughton, Londres, 1942, p. 1.<<
|7|
Who Was Who 19K1-19L0, Adam & Chares Back, Londres, 1951, p. 1097;
George Steer, .aesar in Abssinia, Ltte, Brown & Co., Boston, 1937, p.
19.<<
|8|
Steer, .aesar in Abssinia, pp. 20-22, 130 y 153-154; Noe Monks, 3e-
Witness, Frederck Muer, Londres, 1955, p. 35.<<
|9|
Php Knghtey, +he Airst .asualt' +he War .orrespondent as Hero,
-ropagandist, and 6th 6a*er =rom the .rimea to ?ietnam, Andr Deutsch,
Londres, 1975, pp. 174-175 |hay trad. cast.: .orresponsales de guerra, trad.
de |os Manue Avarez Frez, Euros, Barceona, 1976|; Steer, .aesar in
Abssinia, pp. 37-41.<<
|10|
Steer, .aesar in Abssinia, pp. 7-8.<<
|11|
+he +imes (18 de mayo de 1936); Steer, .aesar in Abssinia, pp. 286-293 y
404.<<
|12|
Las cartas de Waugh envadas entre septembre y novembre de 1935 se
encuentran en Artems Cooper, ed., 6r Wu H 6rs Stit#h' +he /etters o=
3$eln Waugh and ,iana .ooper, Hodder & Stoughton, Londres, 1991, pp.
52-57. Los encuentros con Steer, en .aesar in Abssinia, pp. 73 y 154, y e
destno na de a casa, en as pp. 370-387.<<
|13|
+ablet (23 de enero de 1937), rempreso en Donad Gaagher, ed., +he
3ssas, Arti#les and Re$iews o= 3$eln Waugh, Methuen, Londres, 1983, pp.
188-189.<<
|14|
Eveyn Waugh, S#oop, Ltte & Brown, Boston, 1977 (1. ed., 1937), pp. 61-
63 y 115-116 |hay trad. cast.: (oti#ia bombaRF no$ela de periodistas, trad.
de Antono Maur, Crcuo de Lectores, Barceona, 2002|.<<
|15|
Steer, .aesar in Abssinia, pp. 393-397; Rankn, +elegram., pp. 38-40,
70-71 y 97.<<
|16|
+he +imes (29 y 31 de agosto y 1, 2, 4 y 5 de septembre de 1936).<<
|17|
Steer, +he +ree o= <erni*a., pp. 13 y 139.<<
|18|
Monks, 3e-Witness, p. 94; Peter Kemp, 6ine Were o= +rouble, Casse,
Londres, 1957, pp. 41 y 52-53.<<
|19|
Peter Kemp, +he +horns o= 6emor, Sncar Stevenson, Londres, 1990, p.
21.<<
|20|
Rankn, +elegram., pp. 84-85.<<
|21|
Cark, Mnstero de a Guerra, carta a Roberts, FO, 8 de febrero de 1937,
TNA FO 371/21284, W 2902/1/41.<<
|22|
Herbert Rutedge Southworth, <uerni#aR <uerni#aRF A Stud o= 9ournalism,
-ropaganda and Histor, Unversty of Caforna Press, Berkeey, 1977, p.
402 |hay trad. cast.: /a destru##i8n de <uerni#aF periodismo, diploma#ia,
propaganda e historia, trad. de |os Martn Arncba, Ruedo Ibrco, Pars,
1977|.<<
|23|
Rankn, +elegram., pp. 85-86 y 104.<<
|24|
Steer, +he +ree o= <erni*a., pp. 12-13 y 134-138.<<
|25|
Steer, +he +ree o= <erni*a., pp. 113-119 y 126.<<
|26|
Carta de Stevenson a Chton, 31 de enero de 1937, TNA FO 371/21284,
FO 371/21284, W 2827/1/41.<<
|27|
+he +imes (30 de enero de 1937); |ames Cabe, +he Roal (a$ and the
Siege o= :ilbao, Cambrdge Unversty Press, Cambrdge, 1979, p. 75; Steer,
+he +ree o= <erni*a., p. 132; Rankn, +elegram., pp. 96-97 y 103; Cark,
Mnstero de a Guerra, carta a Roberts, FO, 8 de febrero de 1937, TNA FO
371/21284, W 2902/1/41.<<
|28|
Steer, +he +ree o= <erni*a., p. 159; carta de Bowers a Hu, 30 de abr de
1937, Aoreign Relations o= the Cnited States 19TJ, Unted States
Government Prntng Omce, Washngton, 1954, I, p. 291.<<
|29|
Steer, +he +ree o= <erni*a., pp. 160-170; Southworth, <uerni#aR., pp.
368-369; |ess Saas Larrzaba, /a guerra desde el aire, Are, Barceona,
1972, 2. ed., pp. 187-188.<<
|30|
Steer, +he +ree o= <erni*a., p. 14.<<
|31|
+he +imes (14 de abr de 1937).<<
|32|
Carta de Steer a Noe-Baker, 19 de abr de 1937, Documentos de Noe-
Baker, CAC, NBKR, 4x/118.<<
|33|
+he +imes (15, 21 y 24 de abr de 1937); P. M. Heaton, Welsh :lo#*ade
Runners in the Spanish .i$il War, The Starng Press, Newport, Gwent, 1985,
pp. 35-50; Cabe, +he Roal (a$., pp. 55-76; Steer, +he +ree o= <erni*a.,
pp. 190-194; Rankn, +elegram., pp. 105-108.<<
|34|
Cabe, Siege o= :ilbao., pp. 67-68.<<
|35|
Steer, +he +ree o= <erni*a., p. 193.<<
|36|
Steer, +he +ree o= <erni*a., pp. 228-233.<<
|37|
Steer, +he +ree o= <erni*a., pp. 234-245.<<
|38|
Southworth, <uerni#aR., pp. 181-187.<<
|39|
G|s van Hensbergen, <uerni#a' +he :iograph o= a +wentieth-.entur
1#on, Boomsbury, Londres, 2004, p. 45 |hay trad. cast.: <uerni#aF la historia
de un i#ono del siglo WW, trad. de Francsco Ramos, Debate, Barceona,
2005|.<<
|40|
Hersche B. Chpp, -i#asso0s <uerni#a' Histor, +rans=ormations, 6eanings,
Unversty of Caforna Press, Berkeey, Caforna, 1988, pp. 58-70 |hay trad.
cast.: 3l <uerni#a de -i#assoF historia, trans=orma#iones, signiQ#ado, trad. de
Ramn Ibero, Pografe, Barceona, 1991|.<<
|41|
Lus Bon, SpainF the ?ital )ears, Lppncott, Fadea, 1967, pp. 279-280
(orgna cast.: 3spa2aF los a2os $itales, Espasa-Cape, Madrd, 1967); Robert
Sencourt, Spain0s 5rdeal' A ,o#umented Sur$e o= Re#ent 3$ents,
Longmans, Green and Co., Londres, 1938, pp. 237-245.<<
|42|
+he +imes (29 de abr de 1937); carta de Steer a Noe-Baker, 29 de abr
de 1937, CAC, NBKR, 4x/118; Rankn, +elegram., pp. 127 y 137.<<
|43|
|oseph F. Thornng, Wh the -ress Aailed on Spain, Internatona Cathoc
Truth Socety, Nueva York, 1938, pp. 10-11; Southworth, <uerni#aR., p. 442;
Rankn, +elegram., p. 137.<<
|44|
Frankn Red Gannon, +he :ritish -ress and (a;i <erman 19TU19T9,
Carendon Press, Oxford, 1971, pp. 113-116.<<
|45|
Rankn, +elegram., p. 4.<<
|46|
Steer, +he +ree o= <erni*a., p. 250.<<
|47|
Carta de Steer a Noe-Baker, 8 de mayo; carta de Noe-Baker a un mnstro
desconocdo, 13 de mayo de 1937, CAC, NBKR, 4x/118, 4/660.<<
|48|
+he +imes (1, 3, 4, 7, 10, 12, 15, 17-22, 26 y 27 de mayo, y 1, 4, 7, 12 y
14-16 de |uno de 1937); Steer, +he +ree o= <erni*a., pp. 265-316, 322-324,
328-331 y 354; carta de Steer a Noe-Baker, 31 de mayo de 1937, CAC,
NBKR, 4x/118; carta de Gbert a Hu, 29 de mayo de 1937, Aoreign
Relations o= the Cnited States 19TJ, pp. 305-306.<<
|49|
Leah Mannng, A /i=e =or 3du#ation' An Autobiograph, Goancz, Londres,
1970, p. 125.<<
|50|
+he +imes (5 de mayo de 1937).<<
|51|
Carta de Noe-Baker a Steer, 29 de abr de 1937, CCA, NBKR, 4/660.<<
|52|
Steer, +he +ree o= <erni*a., p. 359.<<
|53|
+he +imes (21 de |uno de 1937).<<
|54|
Rankn, +elegram., p. 137.<<
|55|
Steer, +he +ree o= <erni*a., pp. 372-383; carta de Steer a NoeBaker, s. f.
(agosto de 1937), CCA, NBKR, 4/2. Para un anss muy crtco de a derrota
mtar de os vascos, vase Xuan Cndano, 3l pa#to de Santo2a (19TJ)' /a
rendi#i8n del na#ionalismo $as#o al =as#ismo, La Esfera de os Lbros, Madrd,
2006, cap. II.<<
|56|
Carta de Steer a Noe-Baker, 12 de novembre de 1937, CCA, NBKR,
9/64.<<
|57|
Carta de Noe-Baker a Steer, 7 de febrero de 1938, CCA, NBKR, 9/64.<<
|58|
Cabe, Siege o= :ilbao., pp. 5-6.<<
|59|
G. L. Steer, 3l %rbol de <uerni#a, Edcones Gudar, Buenos Ares, 1963;
Steer, 3l %rbol de <erni*a' Cn ensao sobre la guerra moderna, Txaaparta,
Tafaa |Navarra|, 2002.<<
|60|
Steer, +he +ree o= <erni*a., pp. 12-13.<<
|61|
George Orwe, Tme and Tde, 5 de febrero de 1938, rempreso en
5rwell in Spain, Pengun Books, Londres, 2001, pp. 263-264 |hay trad. cast.:
6i guerra #i$il espa2ola, trad. de Antono Prometeo Moya, Paneta,
Barceona, 2005|.<<
|62|
Carta de Steer a Noe-Baker, 12 de octubre de 1938, CCA, NBKR, 4/8.<<
|63|
Cartas de Steer a Noe-Baker, 18 de octubre y 26 de novembre de 1938,
CCA, NBKR, 4/8.<<
|64|
G. L. Steer, 9udgment on <erman A=ri#a, Hodder and Stoughton, Londres,
1939; G. L. Steer, A ,ate in the ,esert, Hodder and Stoughton, Londres,
1939.<<
|65|
+he +imes (15 de |uo de 1939, 15 de mayo y 10 de |uno de 1940, y 22 de
octubre de 1942); Rankn, +elegram., pp. 31, 39 y 103.<<
|66|
Rankn, +elegram., pp. 166-170.<<
|67|
Cartas de Noe-Baker a R. A. Buter, 4 y 18 de |uno de 1940, CCA, NBKR,
4/663.<<
|68|
Sr Geohrey Thompson, Aront /ine ,iplomat, Hutchnson, Londres, 1959,
pp. 154-155.<<
|69|
+ablet (26 de septembre de 1942), rempreso en Gaagher, Re$iews o=
3$eln Waugh, pp. 271-272.<<
|70|
Bon, SpainF the ?ital )ears, pp. 279-280 (orgna cast.: 3spa2aF los a2os
$itales, Espasa-Cape, Madrd, 1967).<<
|71|
Archvo de Steer de SOE, TNA HS9/1410/9, 22666/A.<<
|72|
+he +imes (5 de enero de 1945).<<
|73|
Steer, +he +ree o= <erni*a., p. 365.<<
|74|
Steer, +he +ree o= <erni*a., p. 13.<<
|1|
Isabe de Paenca, Smouldering Areedom' +he Stor o= the Spanish
Republi#ans in 34ile, Vctor Goancz, Londres, 1946, p. 153.<<
|2|
Carta de Aen a |uan Negrn, 14 de dcembre, sn ao (1945), Archvo |uan
Negrn, Las Pamas de Gran Canara, carpeta A|N 29, 33-33|.<<
|3|
|ay Aen, Autobographca summary. Aunque est escrto de forma
annma y en tercera persona, cas con tota segurdad este documento fue
eaborado por e propo Aen.<<
|4|
Constanca de a Mora, 1n -la#e o= Splendor' +he Autobiograph o= a
Spanish Woman, Harcourt, Brace, Nueva York, 1939, pp. 135-136 (orgna
cast.: ,oble esplendorF autobiogra=!a de una arist8#rata espa2ola,
republi#ana #omunista, Gadr, Madrd, 2006, 3. ed.).<<
|5|
Carta de Aen a Homan Hamton, 28 de febrero de 1963, Documentos de
|ay Aen.<<
|6|
Carta de Aen a Southworth, 18 de |uno de 1964, Documentos de |ay
Aen.<<
|7|
Carta de Mchae Aen a autor, 1 de novembre de 2006; Santago Avarez,
(egr!n, personalidad hist8ri#a' ,o#umentos, Edcones de a Torre, Madrd,
1994, p. 277.<<
|8|
|ay Aen, Fragment of Memors, Documentos de den Mchae Aen;
Aden Whtman, |ay Aen, News Correspondent n Trenchcoat Tradton,
Dead, +he (ew )or* +imes (22 de dcembre de 1972); Caude Bowers, 6
6ission to Spain, Vctor Goancz, Londres, 1954, p. 101 |hay trad. cast.:
6isi8n en 3spa2aF en el umbral de la Segunda <uerra 6undial, 19TT-19T9,
trad. de |uan Lpez S., xto, Barceona, 1978|; Bruno Vargas, Rodol=o /lopis
(189L-198T)' Cna biogra=!a pol!ti#a, Paneta, Barceona, 1999, p. 88; George
Sedes, Treason on +he +imes, +he (ew Republi# (7 de septembre de
1938).<<
|9|
Carta de Aen a Hamton, 7 de octubre de 1963, Documentos de |ay
Aen.<<
|10|
Cartas de Ountana a Aen, s. f. (25 de mayo, 13 de |uno y 20 y 23 de
|uo de 1935), Documentos de Lus Ountana.<<
|11|
Carta de Whtaker a Aen, 30 de marzo de 1935, Documentos de |ay
Aen.<<
|12|
Carta de Ruth Aen a Honora Murphy, 7 de enero de 1982, Documentos
de |ay Aen. Entre estos documentos hay una correspondenca con Water B.
Boyce, un ngs que e haba aquado una casa.<<
|13|
Carta de Aen a Bowers, 14 de febrero de 1936, Documentos de Caude
Bowers, Ly Lbrary, Unversdad de Indana (en adeante, Documentos de
Bowers); Bowers, 6 6ission., p. 103; Lous Fscher, 6en and -oliti#s' An
Autobiograph, |onathan Cape, Londres, 1941, pp. 309-310.<<
|14|
Carta de Mchae Aen a autor, 29 de dcembre de 2006; |ay Aen,
Saughter of 4,000 at Bada|oz, Cty of Horrors, +he .hi#ago ,ail +ribune
(30 de agosto de 1936).<<
|15|
Carta de Aen a Negrn, 14 de dcembre de 1945, Archvo Negrn, carpeta
A|N 29, 33-33|.<<
|16|
Sobre Araqustn y /e$iat%n, vase Pau Preston, The Strugge Aganst
Fascsm n Span: The Contradctons of the PSOE Left, 3uropean Studies
Re$iew, vo. 9, n. 1 (1979), y Progo, en /e$iat%nF antolog!a, Edcones
Turner, Madrd, 1976. Sobre os mpedmentos de Largo Cabaero para un
gabnete de Preto, vase Pau Preston, +he .oming o= the Spanish .i$il WarF
Re=orm, Rea#tion and Re$olution in the Se#ond Spanish Republi# 19T119TU,
Routedge, Londres, 1994, 2. ed., pp. 262-265 |hay trad. cast.: /a
destru##i8n de la demo#ra#ia en 3spa2aF re=orma, rea##i8n re$olu#i8n en
la Segunda RepNbli#a, trad. de |ernmo Gonzao, Gr|abo Mondador,
Barceona, 2001|.<<
|17|
Carta de Aen a Negrn, 14 de dcembre de 1945, Archvo Negrn, carpeta
A|N 29, 33-33|.<<
|18|
|ay Aen, notas de ectura de bro de |ohn Spencer Church A .hur#hill
.an$as, Ltte & Brown, Boston, 1961; carta de Mchae Aen a autor, 1 de
abr de 2006.<<
|19|
+he .hi#ago ,ail +ribune (28 y 29 de |uo de 1936). +he (ews .hroni#le
pubc versones geramente dferentes de este artcuo os das 29 de |uo
y 1 de agosto de 1936.<<
|20|
Carta de Aen a Negrn, 14 de dcembre de 1945, Archvo |uan Negrn,
carpeta A|N 29, 33-33|.<<
|21|
Portuga ets Naz shp unoad arms for Span, +he .hi#ago ,ail +ribune
(23 de agosto de 1936).<<
|22|
Carta de Aen a Fscher, 9 de |uo de 1962, Documentos de |ay Aen.<<
|23|
+he .hi#ago ,ail +ribune (30 de agosto de 1936).<<
|24|
Carta de Mchae Aen a autor, 1 de abr de 2006.<<
|25|
Padre |oseph Thornng, Wh the -ress Aailed on SpainR, Internatona
Cathoc Truth Socety, Brookyn, 1937, p. 5; Francs McCuagh, 1n Aran#o0s
Spain, Burns, Oates & Washbourne, Londres, 1937, pp. 48-56.<<
|26|
Herbert Rutedge Southworth, <uerni#aR <uerni#aRF A Stud o= 9ournalism,
-ropaganda and Histor, Unversty of Caforna Press, Berkeey, 1977, p.
133 |hay trad. cast.: /a destru##i8n de <uerni#aF periodismo, diploma#ia,
propaganda e historia, trad. de |os Martn Arancba, Ruedo Ibrco, Pars,
1977|.<<
|27|
Lester Zhren, Dary, apunte de 16 de septembre de 1936; Fscher,
Spansh Dary, pp. 48-49.<<
|28|
|ohn T. Whtaker, We .annot 3s#ape Histor, Macman, Nueva York, 1943,
p. 113.<<
|29|
Carta de Shannon a Scanan, 18 de dcembre de 1937, Documentos de
Bowers.<<
|30|
Embemtcos de esta campaa fueron os panetos de padre |oseph B.
Code, +he Spanish .i$il War and /ing -ropaganda, Paust Press, Nueva York,
1938; padre |oseph Thornng, Wh the -ress Aailed on SpainR; padre |oseph
Thornng, 6er# and 9usti#eR, Pennsuar News Servce, Nueva York, 1939;
padre |oseph Thornng, Aernando de los R!os Re=utes Himsel=, Paust Press,
Nueva York, 1939.<<
|31|
Carta de Aen a Hamton, 16 de enero de 1964, Documentos de |ay
Aen.<<
|32|
Cartas de Thornng a Wer, 5 y 15 de marzo de 1938, Documentos de
Bowers.<<
|33|
+he Aresno :ee (1 de abr) y 6odesto :ee (4 de abr de 1938).<<
|34|
.hi#ago ,ail +ribune (9 de octubre de 1936), pubcado tambn en +he
(ews .hroni#le (24 de octubre de 1936); Ian Gbson, 3n bus#a de 9os7
Antonio, Paneta, Barceona, 1980, pp. 161-170; Herbert Rutedge
Southworth, Anti=alange' 3studio #r!ti#o de OAalange en la guerra de
3spa2aP de 6a4imiano <ar#!a ?enero, Edcones Ruedo Ibrco, Pars, 1967,
pp. 144-148.<<
|35|
Carta de Caude G. Bowers a secretaro de Estado en funcones, 20 de
novembre de 1936, Aoreign Relations o= the Cnited States 19TU, vo. II, U. S.
Government Prntng Omce, Washngton, 1954, p. 568.<<
|36|
Carta de Aen a Hamton, 28 de febrero de 1963, Documentos de |ay
Aen.<<
|37|
|ay Aen, The Spansh Nghtmare, dscurso ante e Conse|o de
Reacones Internaconaes de Chcago. Texto remtdo desde a Bboteca de
Informacn Brtnca, Nueva York, 22 de abr de 1937, FO 371/21291 W
8895/1/41.<<
|38|
Condenta Informaton from E. H. Knobaugh, dstrbuda por |oseph
Thornng, copa remtda por |ay Aen a Caude Bowers, Documentos de
Bowers.<<
|39|
Knghtey, +he Airst .asualt, pp. 200-201; Aen, Fragments of Memors;
Southworth, <uerni#aR <uerni#aR., pp. 109-118 y 441; Marta Rey Garca,
Stars =or Spain' /a <uerra .i$il espa2ola en los 3stados Cnidos, Edcs do
Castro, Sada-A Corua, 1997, pp. 65 y 118-119; H. Edward Knobaugh,
.orrespondent in Spain, Sheed & Ward, Londres y Nueva York, 1937, pp. 82-
99 |hay trad. cast.: .orresponsal en 3spa2a, trad. de M. Vctora Avarez de
Sotomayor, Fermn Urarte, Madrd, 1967|.<<
|40|
Carta de Aen a Hemngway, 17 de marzo de 1943, Coeccn Hemngway,
|ohn F. Kennedy Presdenta Lbrary and Museum, Boston (en adeante,
Documentos de Hemngway).<<
|41|
Carta de Sedes a Hemngway, 24 de febrero de 1938, Coeccn
Hemngway; George Sedes, "Ken" The Insde Story, +he (ation (30 de
abr de 1938); Insders, +ime (21 de marzo de 1938); carta de Mchae
Aen a autor, 1 de abr de 2006.<<
|42|
Carta de Aen a Bowers, 28 de septembre de 1937, Documentos de
Bowers. Vase tambn Peter |. Schnger y Homan Hamton, Spo*esman =or
,emo#ra#' .laude <' :owers, 1918-19L8, Hstorca Socety, Indanapos,
2000, p. 198.<<
|43|
Entrada de daro de 7 de mayo de 1938, Harod L. Ickes, +he Se#ret
,iar o= Harold /' 1#*es, vo. II, +he 1nside Struggle, Smon & Schuster, Nueva
York, 1954, pp. 388-389.<<
|44|
Carta de Mchae Aen a autor, 1 de novembre de 2006.<<
|45|
Carta de Aen a Southworth, 6 de enero de 1964, Documentos de
Aen.<<
|46|
Carta de Aen a Bowers, 13 de enero de 1938, Documentos de Bowers.<<
|47|
Carta de Aen a Messersmth, 8 de enero de 1939; carta de Aen a
Fscher, 9 de |uo de 1962; carta de Aen a Southworth, 6 de enero; carta de
Southworth a Aen, 20 de enero de 1964, Documentos de |ay Aen.<<
|48|
En mucha correspondenca posteror entre |ay y Herbert se hace
referenca a este proceso. Estoy en deuda con Mchae Aen por sus
recuerdos. Tambn recurr a ms conversacones con Herbert Southworth.
Hay fragmentos sustancaes de a cronooga en a Coeccn ALBA de a
Bboteca Tamment, en a Unversdad de Nueva York. Estoy muy agradecdo
a Ga Mamgreen y a a profesora Isabee Rohr por ayudarme a ocazar este
matera.<<
|49|
Carta de Mchae Aen a autor, 1 de abr de 2006.<<
|50|
Carta de |. D. LeCron a |ay Aen, 16 de marzo de 1939, Documentos de |ay
Aen; Soedad Fox, .onstan#ia de la 6ora in War and 34ile' 1nternational
?oi#e =or the Spanish Republi#, Sussex Academc Press, Brghton, 2007, pp.
84-87.<<
|51|
Carta rmada Annmo de Conse|o Nacona de Reacones Laboraes a
|ay Aen, 25 de marzo de 1939, Documentos de |ay Aen.<<
|52|
Carta de Mchae Aen a autor, 30 de novembre de 2006.<<
|53|
Buckey, /i=e and ,eath, pp. 171-172.<<
|54|
Fox, .onstan#ia de la 6ora., pp. 89-95, 98-99 y 103-105.<<
|55|
Entrada de daro de 13 de mayo de 1939, Ickes, +he Se#ret ,iar., p.
633.<<
|56|
Cartas de Aen a Bowers, 3 y 13 de |uo de 1939, Documentos de
Bowers.<<
|57|
Memorndum de |efe de Departamento de Asuntos Europeos, 27 de
marzo de 1939, Aoreign Relations o= the Cnited States 19T9, vo. II,
Government Prntng Omce, Washngton, 1956, pp. 767-778; Paenca,
Smouldering Areedom., pp. 152-153.<<
|58|
Fox, .onstan#ia de la 6ora., pp. 110-111 y 120.<<
|59|
Carta de Constanca de a Mora a |ay Aen, 9 de abr de 1940; Fondo
Amaro de Rosa, Archvo Hstrco de a Fundacn Pabo Igesas. Estoy en
deuda con Soedad Fox por habarme de a exstenca y e vaor de este
documento.<<
|60|
Carta de Aen a Bowers, 19 de abr de 1940, Documentos de Bowers.<<
|61|
Carta de Aen a Fscher, 9 de |uo de 1962, Documentos de |ay Aen; Fox,
.onstan#ia de la 6ora., pp. 124-131.<<
|62|
+he ?olunteer =or /ibert, vo. II, n. 3 (mayo de 1940), pp. 1-2.<<
|63|
Carta de Aen a Negrn, 12 de |uo de 1940, Archvo Negrn, A|N 55, 75A-
75D.<<
|64|
Carta de Aen a Negrn, 12 de |uo de 1940, Archvo Negrn, A|N 55,
75C.<<
|65|
Carta de Aen a Bowers, 19 de abr de 1940, Documentos de Bowers.<<
|66|
Carta de Aen a Frankfurter, 24 de octubre de 1940, Documentos de |ay
Aen.<<
|67|
Carta de Mchae Aen a autor, 21 de |uo de 2006.<<
|68|
Andy Marno, A >uiet Ameri#anF +he Se#ret War o= ?arian Ar, St. Martns
Press, Nueva York, 1999, pp. 210-213; Varan Fry, Surrender on ,emand,
Random House, Nueva York, 1945, pp. 154-155.<<
|69|
Buckey, /i=e and ,eath, p. 164; Fry, Surrender., p. 155. Se cree que a
prmera entrevsta de |ay y Fry tuvo ugar e 2 de enero de 1941.<<
|70|
|ay Aen, Weygand Denes Rfts Wth Ptan, +he (ew )or* +imes (12 de
dcembre de 1940); carta de Hu a Murphy, 13 de dcembre de 1940,
Aoreign Relations o= the Cnited States 19K0, vo. II, Unted States
Government Prntng Omce, Washngton, 1957, p. 420.<<
|71|
Carta de Aen a Fry, 2 de enero de 1941, Documentos de Varan Fry,
Unversdad de Coumba.<<
|72|
Carta de Aen a Fry, 20 de enero de 1941, Documentos de Varan Fry.<<
|73|
Carta de Fry a AERC HO, Nueva York, 21 de enero de 1941, Documentos de
Varan Fry; Fry, Surrender., p. 155; Marno, A >uiet Ameri#an., p. 253.<<
|74|
Marno, A >uiet Ameri#an., pp. 255-258.<<
|75|
Carta de tenente corone Rchard Broad a Aen, s. f. (pero probabemente
de 1947); carta de Ruth Aen a Prsca Aen, 11 de mayo de 1980,
Documentos de |ay Aen.<<
|76|
|ay Aen, Ptan Sees France Part of New Order; Ageras Loyaty
Pedged to Ptan, +he (ew )or* +imes (18 de enero y 18 de febrero de
1941).<<
|77|
Daro de guerra de a E|ecutva de Operacones Especaes (SOE), 6, 16,
17, 29 y 30 de marzo de 1941, TNA: PRO, HS 7/214; carta de Mchae Aen a
autor, 27 de septembre de 2006.<<
|78|
Carta de secretaro de Estado en funcones a amrante Leahy, 17 de
marzo; carta de agregado en Aemana a secretaro de Estado, 21 de marzo
de 1941, ARCS 19K0, vo. II, pp. 597-598 y 601; carta de Mchae Aen a
autor, 21 de |uo de 2006; Marno, A >uiet Ameri#an., p. 265.<<
|79|
Fry, Surrender., p. 208; Marno, A >uiet Ameri#an., pp. 265-267.<<
|80|
Carta de secretaro de Estado en funcones a Leahy, 20 de marzo de
1941; cartas de Leahy a secretaro de Estado (Hu), 22 y 24 de marzo de
1941, ARCS 19K0, vo. II, pp. 601-603.<<
|81|
Carta de Hafax a FO, 30 de mayo de 1941, TNA: PRO, FO 371/29022,
W6858; carta de Leahy a Hu, 28 de marzo de 1941, ARCS 19K0, vo. II, pp.
603-604; |ay Aen, The Prsoners of Chaon, Harper0s 6aga;ine
(septembre de 1940).<<
|82|
Cartas de Leahy a Hu, 16 de abr, 19 de mayo y 23 de |uno; cartas de
Hu a encargado en Bern (Morrs), 25 y 26 de abr y 6 de mayo; cartas de
Morrs a Hu, 2 y 10 de mayo y 10 de |uno; carta de Bere a Morrs, 23 de
|uno de 1941, ARCS 19K0, vo. II, pp. 606-619; |ay Aen, The Prsoners of
Chaon; |ay Aen, Autobographca summary; carta de Ruth Aen a sus
padres, 3 de abr de 1941, Ruth Aen, Famy Chronoogy, Documentos de
|ay Aen.<<
|83|
Transcrpcn, TNA: PRO, FO 371, 2874, Z 7458/45/17.<<
|84|
Amrante Wam D. Leahy, 1 Was +here, Vctor Goancz, Londres, 1950, p.
124.<<
|85|
Carta de Mchae Aen a autor, 6 de novembre de 2006; |ay Aen,
Autobographca summary, Documentos de |ay Aen.<<
|86|
Captn Harry C. Butcher, 6 +hree )ears with 3isenhower, Wam
Henemann, Londres, 1946, p. 192.<<
|87|
Carta de Mchae Aen a autor, 6 de novembre de 2006; |ay Aen,
Autobographca summary, Documentos de |ay Aen.<<
|88|
Carta de Mchae Aen a autor, 6 de novembre de 2006; |ay Aen,
Autobographca summary, Documentos de |ay Aen.<<
|89|
Carta de Hemngway a Aen, 17 de febrero de 1943, Documentos de
Hemngway.<<
|90|
|ay Aen, Autobographca summary, Documentos de |ay Aen.<<
|91|
Carta de Mchae Aen a autor, 27 de septembre de 2006.<<
|92|
Mchae Aen, An Answer, 3pis#opal .hur#h (ews (22 de enero de
1956).<<
|93|
Carta de Aen a Negrn, 14 de dcembre de 1945, Archvo Negrn, A|N 29,
33-33|.<<
|94|
Mchae Aen, An Answer, 3pis#opal .hur#h (ews (22 de enero de
1956).<<
|95|
Cartas de Aen a Bowers, 30 de novembre de 1948, 19 de enero y 12 de
septembre de 1957, Documentos de Bowers.<<
|96|
Carta de Aen a Southworth, 6 de enero de 1964, Documentos de
Aen.<<
|97|
Carta de Aen a Southworth, 21 de |uno de 1968, Documentos de
Aen.<<
|1|
Wam Forrest, Mr Henry Buckey, +he +imes (15 de novembre de
1972).<<
|2|
Hugh Thomas, +he Spanish .i$il War, Eyre & Spottswoode, Londres, 1961,
p. xx |hay trad. cast.: /a <uerra .i$il espa2ola, trad. de Ner Daurea,
Mondador, Barceona, 2001|.<<
|3|
Wam Forrest, Mr Henry Buckey, +he +imes (15 de novembre de
1972).<<
|4|
Henry Buckey, /i=e and ,eath o= the Spanish Republi#, Hamsh Hamton,
Londres, 1940, pp. 15 y 33 |hay trad. cast.: ?ida muerte de la RepNbli#a
espa2ola, trad. de Ramn Buckey, Espasa-Cape, Pozueo de Aarcn
|Madrd|, 2004|.<<
|5|
Constanca de a Mora, 1n -la#e o= Splendor' +he Autobiograph o= a
Spanish Woman, Harcourt, Brace, Nueva York, 1939, p. 291 (orgna cast.:
,oble esplendorF Autobiogra=!a de una arist8#rata espa2ola, republi#ana
#omunista, Gadr, Madrd, 2006).<<
|6|
Buckey, /i=e and ,eath., pp. 13-17.<<
|7|
Buckey, /i=e and ,eath., pp. 34-36, 46-47, 75 y 80.<<
|8|
Buckey, /i=e and ,eath., pp. 30 (Ouepo de Lano), 73 (Bestero), 83-84
(Aca Zamora), 97-98 (Esp), 109 (G Robes) y 133 (Largo Cabaero).<<
|9|
Cedrc Sater, +r-out in Spain, Harper Brothers, Nueva York, 1943, p.
113.<<
|10|
Buckey, /i=e and ,eath., pp. 312-314 (Ibrrur) y 336-337 (Preto).<<
|11|
Buckey, /i=e and ,eath., pp. 364 (E Campesno), 370 (Lster) y 397-398
(Negrn).<<
|12|
Buckey, /i=e and ,eath., pp. 321-324, 330-333 y 382-384.<<
|13|
Buckey, /i=e and ,eath., pp. 420-423.<<
|14|
Ktty Bower, Memors, caps. 6 y 7, LHCMA, Documentos de
Wntrngham, 1, carpeta 3.<<
|15|
Geohrey Cox, 3ewitness' A 6emoir o= 3urope in the 19T0s, Unversty of
Otago Press, Dunedn, 1999, p. 214.<<
|16|
De a Mora, 1n -la#e o= Splendor, p. 291.<<
|17|
Peter Besas, Henry Buckey, Reporter and 40-year Veteran of Madrd,
<uidepost (1970), pp. 17-18; Herbert L. Matthews, +he 3du#ation o= a
.orrespondent, Harcourt Brace, Nueva York, 1946, p. 138; Sheean, (ot
-ea#e., pp. 336-337.<<
|18|
Sater, +r-out in Spain, p. 211.<<
|19|
Buckey, /i=e and ,eath., pp. 376-377.<<
|20|
De a Mora, 1n -la#e o= Splendor., p. 408.<<
|21|
Buckey, /i=e and ,eath., p. 419.<<
|1|
Carta de Southworth a Aen, 21 de dcembre de 1965, Documentos de |ay
Aen.<<
|2|
Abert Forment, 9os7 6art!ne;F la epopea de Ruedo 1b7ri#o, Edtora
Anagrama, Barceona, 2000, pp. 238 y 241.<<
|3|
Ctado en carta de Southworth a Aen, 21 de dcembre de 1965,
Documentos de |ay Aen.<<
|4|
Rcardo de a Cerva y de Hoces, .ien libros b%si#os sobre la guerra de
3spa2a, Pubcacones Espaoas, Madrd, 1966, p. 40.<<
|5|
Herbert R. Southworth, A modo de progo, en 3l mito de la #ru;ada de
Aran#o, Paza y |ans, Barceona, 1986, pp. 10-12.<<
|6|
Southworth, A modo de progo, pp. 13-14; conversacones con e
autor.<<
|7|
Herbert R. Southworth, Franco Draws Itaans, Nazs and Portuguese, +he
Washington -ost (14 de novembre de 1937).<<
|8|
Herbert R. Southworth, Apoogy for Revot, +he Washington -ost (7 de
|uo de 1937); F. Theo Rogers, Spain' A +ragi# 9ourne, The Macauay
Company, Nueva York, 1937, p. x.<<
|9|
Herbert R. Southworth, Francos Frend, +he Washington -ost (24 de
novembre de 1937); F. Theo Rogers, SpainF A +ragi# 9ourne; Harod G.
Cardozo, +he 6ar#h o= a (ationF 6 )ear o= Spain0s .i$il War, The Rght Book
Cub, Londres, 1937, pp. 11, 59, 74 y 157.<<
|10|
Aran#o0s O6ein @amp=P' A Aas#ist State in Rebel Spain, Nueva York, 1939;
|os Pemartn, >u7 es Olo nue$oPF #onsidera#iones sobre el momento
espa2ol presente, Espasa-Cape, Madrd, 1940, 2. ed.<<
|11|
Carta de |ay Aen a Homan Hamton, 16 de enero de 1964, Documentos
de |ay Aen.<<
|12|
Herbert R. Southworth, The Cathoc Press, +he (ation (16 de dcembre
de 1939).<<
|13|
Cartas de Southworth a Aen, 25 de mayo de 1946 y 28-29 de dcembre
de 1948, Documentos de |ay Aen.<<
|14|
Southworth, A modo de progo, p. 19.<<
|15|
Carta de Southworth a Aen, 25 de mayo de 1946, Documentos de |ay
Aen.<<
|16|
Carta de Southworth a Aen, 28-29 de dcembre de 1948, Documentos de
|ay Aen.<<
|17|
Carta de Southworth a Aen, 28-29 de dcembre de 1948, Documentos de
|ay Aen.<<
|18|
Carta de Southworth a Aen, 29 de enero de 1964, Documentos de |ay
Aen.<<
|19|
Carta de Southworth a Aen, 20 de enero de 1964, Documentos de |ay
Aen.<<
|20|
Carta de Southworth a Aen, 7 de mayo de 1971, Documentos de |ay
Aen.<<
|21|
Herbert R. Southworth, 3l mito de la #ru;ada de Aran#o, Edcones Ruedo
Ibrco, Pars, 1963; Herbert R. Southworth, /e mthe de la #roisade de
Aran#o, Edcones Ruedo Ibrco, Pars, 1964. Esta edcn ampada se
pubc tambn en espao con e ttuo de 3l mito de la #ru;ada de Aran#o,
Paza y |ans, Barceona, 1986.<<
|22|
Forment, 9os7 6art!ne;., pp. 241-242.<<
|23|
Herbert R. Southworth, Anti=alange' 3studio #r!ti#o de OAalange en la
guerra de 3spa2aP de 6a4imiano <ar#!a ?enero, Edcones Ruedo Ibrco,
Pars, 1967.<<
|24|
Forment, 9os7 6art!ne;., pp. 257-258, 263-264, 272-273, 305-306 y 311-
312.<<
|25|
Cartas de Southworth a Aen, 21 de dcembre de 1965 y 12 de dcembre
de 1968, Documentos de |ay Aen.<<
|26|
Herbert R. Southworth, Los bbfobos: Rcardo de a Cerva y sus
coaboradores, .uadernos de Ruedo 1b7ri#o, 28-29 (dcembre de 1970 y
marzo de 1971).<<
|27|
Carta de Southworth a Aen, 7 de mayo de 1971, Documentos de |ay
Aen.<<
|28|
Herbert Rutedge Southworth, "The Grand Camouage": |un Gorkn,
Burnett Booten and the Spansh Cv War, en Pau Preston y Ann
Mackenze, eds., +he Republi# :esiegedF .i$il War in Spain 19TU-19T9,
Ednburgh Unversty Press, Edmburgo, 1996, pp. 260-310 |hay trad. cast.:
/a RepNbli#a asediadaF hostilidad interna#ional #on_i#tos internos durante
la <uerra .i$il, trad. de Ra Ountana Muoz, Pennsua, Barceona, 2001|;
entrevstas de autor con Burnett Booten.<<
|29|
Herbert R. Southworth, .onspira# and the Spanish .i$il WarF +he
:rainwashing o= Aran#is#o Aran#o, Routedge-Caada Banch Studes,
Londres, 2002 |hay trad. cast.: 3l la$ado de #erebro de Aran#is#o Aran#o'
.onspira#i8n <uerra .i$il, Edtora Crtca, Barceona, 2000|.<<
|1|
Peter |. Sehnger y Homan Hamton, Spo*esman =or ,emo#ra#' .laude
<' :owers 18J8-19L8, Indana Hstorca Socety, Indanapos, 2000, p.
200.<<
|2|
Sumner Wees, +he +imes =or ,e#ision, Harper & Brothers, Nueva York,
1944, p. 59 |hay trad. cast.: Hora de de#isi8n, Sudamercana, Buenos Ares,
1944|; Dante A. Puzzo, Spain and the <reat -owers, 19TU-19K1, Coumba
Unversty Press, Nueva York, 1962, pp. 149-160.<<
|3|
Doores Ibrrur, 3l Nni#o #amino, Edtora Castaa, Madrd, 1992, pp. 423-
425.<<
|4|
Domnc Terney, A,R and the Spanish .i$il War' (eutralit and
.ommitment in the Struggle that ,i$ided Ameri#a, Duke Unversty Press,
Durham y Londres, 2007, pp. 1 y 139-140; Rchard P. Trana, Ameri#an
,iploma# and the Spanish .i$il War, Indana Unversty Press, Boomngton,
Indana, 1968, pp. 230-232.<<
|5|
Wees, +he +imes =or ,e#ision, pp. 57 y 61 |hay trad. cast.: Hora de
de#isi8n, Sudamercana, Buenos Ares, 1944|.<<
|6|
Herbert L. Matthews, Hal= o= Spain ,ied' A Reappraisal o= the Spanish .i$il
War, Chares Scrbners Sons, Nueva York, 1973, p. 176.<<
|7|
Terney, A,R., p. 89.<<
|8|
F. |ay Tayor, +he Cnited States and the Spanish .i$il War 19TU-19T9,
Bookman Assocates, Nueva York, 1956, p. 7; Matthews, Hal= o= Spain ,ied.,
p. 173.<<
|9|
George Orwe, Homage to .atalonia, Secker & Warburg, Londres, 1971, pp.
246-247 |hay trad. cast.: Homena&e a .atalu2aF un testimonio sobre la
re$olu#i8n espa2ola, trad. de Caros Pu|o, Are, Barceona, 1973|.<<
|10|
Carta de Herbst a Mary y Nea Danes, 17 de febrero de 1966, Coeccn
Za Herbst, Bboteca Benecke, Unversdad de Yae. Est reproducda a
competo en Enor Langer, 9osephine Herbst, Ltte, Brown, Boston, 1984, pp.
x-x.<<

Você também pode gostar