Pepe Barro deseador, foi comisario da exposicin No principio foi o

verso: Rosala de Castro e o autor do proxecto de renovacin

museogrca da Casa-Museo Rosala de Castro.
Moito atrevemento sen dbida que un deseador grco vea falar de
imaxes Casa de Rosala, casa que no noso pas vn a ser o templo da
palabra. Moito atrevemento , digo, porque nunha cultura especialmente
logocntrica, que ten a palabra como signo e smbolo do pas que somos, a
imaxe carece de interese intelectual para a inmensa maiora da minora culta e
os que nos dedicamos a construir ou alindar imaxes somos considerados en
xeral coma seres irreexivos, quizais intuitivos e, no mellor dos casos,
adornados por algunha calidade irracional que en ocasins nos fai acreedores
ao apelativo de artistas.
Mesmo as, como deseador grco e colaborador desta Casa, quixen vir hoxe
aqu para salientar que o maior acontecemento rosaliano deste ano 2014 sen
dbida o protagonizado por unha imaxe. Desde hai algns meses, no cuarto
caracterizado como sala de estar desta Casa de Rosala recbenos o retrato dela
pintado por Modesto Brocos nas Torres de Hermida de Lestrobe. Sen dbida
podemos armar que Rosala voltou s Terras de Iria.
Por tanto, como vostedes estn a supoer, non vou falar de tres estampas vans
senn de tres retratos de fonda pegada. Porque os retratos non s estn a
para representar un personaxe, todo retrato, e anda mis o dunha gura
pblica, constre un sentido e comunica un discurso, s veces tan potente ou
mis que os discursos edicados con palabras. Mis anda, no caso de Rosala,
as tres imaxes das que lles quero falar encarnan e proxectan tres discursos,
tres sentidos distintos: A Rosala de Sellier, a de Portela e a Rosala de Brocos.
Hai mis fotos, mis retratos dela, pero stas son as tres Rosalas que hai.
Tese: A Rosala de Sellier
Velaqu o nico retrato fotogrco da madurez, cando menos o nico que
conservamos. Pois velaqu tamn a foto ocial, non s por ser a que o propio
Murgua chanta nas obras completas da escritora, editadas en Madrid a partir
de 1909, senn porque unha fotografa que a propia Rosala agasalla a
PROXIMOS EVENTOS
1 de 5 13/08/2014 01:23 p.m.
asinada e dedicada en galego por Rosala e outra cun apuntamento que di que
foi regalo que su esposo hizo a [un nome ilexble] el 2 del 5 de 1892. Nin
Rosala un personaxe con poucas fotos, se temos en conta que naceu tres anos
antes da aparicin do invento, nin moi crble a sa aversin a difundir os seus
retratos. sta mis ben unha teima de Murgua que xa vivo, como
administrador nico da gloria de Rosala, controlou ao extremo a publicacin
da sa obra e do seu retrato, cultivando a idea dunha muller modesta, humilde,
toda dozura e amabilidade. Esta sen dbida a Rosala que ania no retrato
tirado por Luis Sellier, unha imaxe estandarizada que, coma todo retrato,
contou co consentimento da retratada para compoer unha pose que
transmite esa idea da muller perfecta para a sociedade patriarcal do sculo XIX.
Rosala e a sa familia non queran asustar mis do necesario, queran escribir
e vender a sa obra. E as, aquela muller de pensamento e obra realmente
revolucionaria, adopta a pose de muller convencional do seu tempo. Non deixa
de ser tamn outra captatio benevolentiae, un recurso para predispoer ao
pblico no seu favor, que a escritora utiliza nos limiares de Cantares gallegos e
Follas novas, como ten sinalado o profesor Angueira.
A nosa escritora aparece na fotografa de Sellier co sorriso amplo, tentando
mostrarse como unha persoa amable; o vestido escuro indica discrecin e
como toque feminino un pequeno e grcil toucado sobre o cabelo. A modelo
olla directamente ao observador nunha imaxe tomada de fronte, que amortece
as sombras e esvaece as faccins, unha sionoma que s coeceremos a partir
da difusin do retrato de Brocos e da nova fotografa aparecida o ano pasado.
Pero a clave do retrato de Sellier a cabeza ladeada. Cando redactaba estas
lias lembrei unha chiscadela que facamos en Pontedeume cando rapaces.
Ladebamos a cabeza e preguntbamos: Quen son? Don Pedro, dican todos
de contado. Don Pedro Casteleiro era o severo crego da parroquia que en
misas e procesins compoa sempre unha estampa de impostada humildade.
Darwin, no seu libro As emocins no home e nos animais, publicado en 1872,
o primeiro en relacionar o aceno de baixar a cabeza para indicar armacin co
feito de parecer mis baixo, dicir non ameazante e, por tanto, mostrarse
sumiso ante os demis.
O aceno de ladear a cabeza estaba xa codicado na tradicin pictrica
ocidental do retrato. Un grupo de tres profesores italianos publicou un estudo
no que analiza retratos entre o sculo XIII e o XIX, conclundo que onde mis
cabezas ladeadas aparecen nos retratos dos relixiosos e nos das mulleres
(Costa, Menzani, Ricci Bithi, Head canting in paintings: an historial study, Journal
of Noverbal Behavior, 2001)
Para rematar este asunto, moi ilustrativo acudir a un blog popular de
autoaxuda e ler os comentarios sobre a linguaxe corporal: Ladear a cabeza
nunha muller o signo mis inequvoco de rendicin, de afecto sincero, de
interese, de querer interesar.
A difusin deste retrato de Rosala condicionou a recepcin da obra da
escritora. En el gesto, en la inclinacin de la cabeza, Azorn viu un sentimiento
suave, de resignacin y conformidad con el espectculo del mundo (Azorn,
Rosala de Castro, ABC, 18-1-1914) Vela a lectura mis comn que moitos
INICIO ROSALA A FUNDACIN A CASA MUSEO NOVAS WEB VELLA
2 de 5 13/08/2014 01:23 p.m.
melancola, a da chorona, a da nai agarimosa e mesmo tamn a da
santia que Xos Mosquera ten que venerar para poder construir este
santuario que a Casa-Museo, a s once anos da Guerra Civil.
Foi quizais nun da de 1872, cando Rosala bota a andar desde a sa casa da
ra do Prncipe da Corua e nalgn lugar da Pescara entra na Fotografa de
Pars. Luis Sellier indcalle a pose que cre mis axeitada, ela debe manter o
aceno uns segundos, e mentres o fotgrafo descobre o obxectivo da cmara
para a toma, a muller lembra aquela carta que escribira ao seu marido
(16-12-1861):
Si yo fuese hombre, saldra en este momento y me dirigira
a un monte, pues el da est soberbio; tengo, sin embargo
que permanecer en mi gran saln, sea!.
Para rematar coa Rosala de Sellier, quero convidar a vostedes a realizar un
pequeno experimento nas sas casas. Prendan o seu computador, busquen na
rede esta imaxe, lvena ao Photoshop ou a un programa semellante e
reencadren a foto tentando endereitar a cabeza. Vern vostedes aparecer
outra persoa, a mesma Rosala, pero totalmente distinta, tal como gura na
pequena vieta que preside a cabeceira da pxina web desta Fundacin Rosala
de Castro.
Anttese: A Rosala de Portela
Pero este retrato de Sellier axia tivo unha rplica. Aqueles galegos que non
deban nin queran chamarse espaois, concebiron outra Rosala. o poeta
Alberto Garca Ferreiro quen desde as pxinas de La Patria gallega anuncia xa
outra muller, nuns versos publicados no mesmo nmero especial sobre a sa
traslacin a Bonaval, en 1891. Vela a Cantora que altiva / coa branca bandeira
/ da nosa Galicia / risoa e trunfante / na vanguardea iba. Once anos despois,
en 1902, xurde a Rosala de Antonio Portela (1865-19279), como ben descubriu
Lois Rodrguez. Recomndolles a lectura do seu traballo, publicado nesta
mesma web. Pois ben, resultou que non era unha fotografa, como moitos
supoan, senn unha idealizacin moi ben trabada por un fotgrafo e
debuxante, discpulo de Sellier e formado tamn por Isidoro Brocos, o irmn
mis vello de Modesto, na Escola de Artes da Corua.
Portela constre deliberadamente un autentico ideograma. Mantn os rasgos
fundamentais do retrato tirado por Sellier pero realiza nas faccins da escritora
unha verdadeira operacin de ciruxa esttica, logrando unha face mis
atractiva. Pero ademis, Portela retralle a Rosala o vestido e o toucado
femininos e vstea con gabn masculino. Imaxinamos Rosala de Sellier
sentada, a de Portela est de p. Vela unha Rosala erguida, risoa e
trunfante como quera Garca Ferreiro. Na imaxe aparece ladeada, pero non
a cabeza que se abaixa, non hai sumisin, todo o corpo o que se inclina para
reforzar o parecido coa fotografa tirada por Sellier. O acabado esvado polas
beiras imita tamn aos acabados fotogrcos. probablemente un debuxo ao
carbn, pero non se sabe, a peza orixinal, realizada para o Centro Galego de
Madrid, perdeuse. Coecida s por reproduccins en branco e negro de mala
calidade, creouse a confusin e chegou a considerarse un autntico retrato
fotogrco, mesmo a vera icona da nosa ecritora. A convinccin forma parte da
expresin e desde logo Antonio Portela un convencido rexionalista. A sa
INICIO ROSALA A FUNDACIN A CASA MUSEO NOVAS WEB VELLA
3 de 5 13/08/2014 01:23 p.m.
Cando en 1917 se erixa o monumento a Rosala en Santiago, a vestimenta da
escritora ser a de Portela, tampouco hai xa toucado, pero a cabeza ladeada,
agora apoiada nunha man, a ollada perdida, e o corpo esfondado nunha
cadeira de brazos volven recrear a melancola da Rosala de Sellier. Cabanillas
canoniza esa gura e o Orfen Valverde canta o seu poema Nosa Virxe do
Consolo na inauguracin do monumento; a santia ten xa unha advocacin
asignada. A Rosala de Portela deber agardar a sa petricacin a 1957, cando
o discpulo de Asorey, Xos Mara Mateos, realiza o monumento de Padrn.
Agora si, Rosala aparece en p, serea como tamn quera Cabanillas que
cantramos o dereito libre nova vida.
Sntese: A Rosala de Brocos
Vela o cadro que se pode ver desde febreiro de 2014 no sobrado desta
Casa-Museo, cedido pola Deputacin da Corua. Vela unha obra que tardou en
coecerse e mesmo hoxe en da anda case descoecida.
Foi Juan Naya Prez, xornalista, Arquiveiro-Bibliotecario que foi da Real
Academia Galega e herdeiro de Gala Murgua de Castro, a persoa que a dou a
coecer o cadro no libro Inditos de Rosala, publicado en 1953 polo antigo
Patronato Rosala Castro. S cando Gala enferma e as visitas se achgan ao
seu leito, nun cuarto durmitorio da na sa casa da ra de San Agostio da
Corua, o cadro aparece vista por primeira vez, fra do mbito familiar (Juan
Naya Prez, El nal de una estirpe: Rosala de Castro y Manuel Murgua, BRAG,
n 356, 1974). De seguro que aquela obra non foi do agrado da familia e por
este motivo non se pendurou na sala de estar desta morada, desde logo non
gura en ningunha das fotografas tiradas a Gala nesta estancia, nos anos
sesenta.
Velaqu o nico cadro para o que Rosala posa. o propio Modesto Brocos
(1852-1936) quen conta que en 1880, volta de Pars, de novo no seu Santiago
natal, desprzase a Padrn en tres ou catro ocasins para subir s Torres de
Hermida de Lestrobe, onde mora Rosala (Modesto Brocos, Uno de los
monumentos ms antiguos del mundo, Almanaque Gallego, 1924). Non unha
encomenda, Brocos quere pintar sa amiga, as o declara, a unha amiga que
admira, que xa unha escritoria galega recoecida. Pero ademais os Brocos,
Modesto e Isidoro, son tamn correlixionarios de Rosala e Murgua, Isidoro
ser membro do Comit Rexionalista creado na Corua en 1891.
Modesto volve a Santiago cunha formacin plstica realizada en medio mundo,
tamn en Madrid e Pars, unha formacin que logo completar en Roma. O
artista ten xa a habelencia, a experiencia e o coecemento e, para retratar
escritora, elixe unha pose case idntica que el mesmo elixir anos despois
para pintar os seus catro autorretratos, un anda novo, dous na madurez e
outro xa con moitos anos. Brocos non pinta a unha muller convencional, pinta
a unha igual.
No encadre en tres cuartos, o artista recolle toda a sionoma da modelo, non
quere edulcorar as sas faccins, Modesto practica o realismo. (Quero facer
aqu un parntese para indicar que por este cadro sabemos agora que os ollos
dela non son profundamente negros, nin siquera escuros, senn dun verde
lixeiramente acastaado. ste un pormenor que dou moito que discutir a
INICIO ROSALA A FUNDACIN A CASA MUSEO NOVAS WEB VELLA
4 de 5 13/08/2014 01:23 p.m.
trascendencia ningnha, ags para min, porque a mesma cor dos ollos da
mia muller). Volvendo ao asunto, no cadro a escritora olla directamente ao
observador, pero a diferenza dos autorretratos do autor, que sempre mostran
un aquel de certa inquedanza, Rosala aparece serea e segura de si, recha pero
non arisca. Coma todo retrato, xa o dixemos, a modelo d o consentimento
pose elixida, pero probablemente ela non veu rematada a obra. A morte da
escritora colle ao pintor en Italia e cando ste manda o psame a Murgua,
avisa: que ningun toque o cadro, cando el volte quere rematalo (Modesto
Brocos, carta a Murgua, Venecia 29 de setembro de 1885).
Pero a de Brocos non a muller que Murgua cre que debe proxectar para que
a escritora sexa querida. Esta Rosala non altiva, nin arrogante, pero
tampouco unha doce e prcida dona. ste o retrato dunha muller
intelectual galega. Teo para min que sta vai ser a Rosala do porvir.
Se algunha vez podemos realizar o proxecto museolxico e museogrco
aprobado para renovar esta Casa-Museo, o leo de Brocos presidir o cuarto
titulado Quen Rosala? Pero na Casa estarn tamn as Rosalas de Sellier e
de Portela, porque, tal coma o falcn aquel do Falcn malts, todas as tres
Rosalas son da materia da que estn feitos os soos.
(Texto lido na Casa de Rosala o 15 de xullo de 2014)
A Matanza, s/n
15917 Padrn
Galicia
Tel. +34 981 811 204
Ir pxina de Contacto
Fundacin e Casa Museo Rosala de Castro 2013
INICIO ROSALA A FUNDACIN A CASA MUSEO NOVAS WEB VELLA
5 de 5 13/08/2014 01:23 p.m.