Você está na página 1de 104

Ministerio de Educacin

Ministra de Educacin
Emma Patricia Salas OBrien
Viceministro de Gestin Pedaggica
Jos Martn Vegas Torres
Viceministro de Gestin Institucional
Fernando Bolaos Galds
Directora General de Educacin Intercultural Bilinge y Rural
Elena Antonia Burga Cabrera
Director de Educacin Intercultural y Bilinge
Manuel Salomn Grndez Fernndez
Directora de Educacin Rural
Rosa Mara Mujica Barreda
AKENKITSASHIRIAKOTERO OKANTAKOTA AANE
Autores
Leo Almonacid Leya, Elifelet Cabello, Marcos Cruz Santos, Hctor Lzaro Samani, Guilln
Castellanos Rodrguez, Enrique Casanto Shingari y Edgardo Santos
Revision final de estilo y contenido
Alicia Alonzo, Elfren Ramos Espritu y Leo Almonacid
Asesora y revisin tcnica
Edinson Huamancayo Curi, Karina Sulln Acosta, Mabel Mori Clement y Vidal Carbajal Sols
Equipo de Desarrollo Educativo de las Lenguas - DIGEIBIR
Ilustraciones
Enrique Casanto Shingari
Diagramacin
G. Axel Torres Queija
Hecho el Depsito Legal en la Biblioteca Nacional del Per: XXXXXXXXX
Primera edicin, octubre de 2013
Tiraje: XXXX ejemplares
Ministerio de Educacin
Calle Del Comercio N 193, San Borja - Lima, Per
Telfono: 615-5800
www.minedu.gob.pe
Impreso por: Corporacin Grfica Navarrete Carretera Central 759 km. 2 Sta. Anita - Lima 43
RUC: 20347258611
Todos los derechos reservados. Prohibida la reproduccin de este material por cualquier medio,
total o parcialmente, sin permiso expreso de los editores.
Impreso en el Per.

Estimada profesora y profesor:


La implementacin de la poltica de educacin intercultural bilinge
implica contar con un conjunto de herramientas normativas, polticas
y pedaggicas para su adecuada concrecin en las instituciones
educativas que atienden a nios, nias y adolescentes que pertenecen
a un pueblo originario y hablan una lengua originaria; y que por tanto
deben desarrollar una Educacin Intercultural Bilinge (EIB).

El Ministerio de Educacin, a travs de la Direccin General de Educacin


Intercultural Bilinge y Rural - Digeibir, viene elaborando estas herramientas
que ayuden a los maestros y maestras interculturales bilinges a desarrollar
un trabajo de calidad en las IIEE EIB y que permitan el logro de los
aprendizajes esperados en los y las estudiantes.

En esa perspectiva, y considerando que el aspecto lingstico es


fundamental en una institucin educativa EIB, se presenta en esta
oportunidad Akenkitsashiriakotero okantakota aane, que a partir del
enfoque comunicativo textual presenta un anlisis gramatical bsico de
la lengua ashaninka: fonologa, morfologa, morfosintaxis y semntica.

ASHANINKA

Esta gramtica pedaggica bsica, al igual que la gua de alfabeto


y el manual de escritura, permite a los y las docentes de EIB conocer
ms su lengua originaria, tener al alcance algunas normas de escritura
consensuadas y avanzar en la construccin de un estilo escrito o
estandarizado de la misma. Todo esto es necesario para desarrollar la
propuesta pedaggica de educacin intercultural bilinge y promover
competencias comunicativas en la lengua originaria como lengua
materna de los nios y nias.

Esta gramtica pedaggica bsica fue elaborada por docentes bilinges,


sabias y sabios, representantes de organizaciones indgenas, especialistas
de educacin intercultural bilinge, con el asesoramiento de lingistas y
educadores en talleres organizados por la Digeibir. Igualmente, se cont
con la participacin de hablantes de los diferentes dialectos de la lengua,
con el objetivo de reflexionar sobre la unificacin de la escritura. Los textos
seleccionados corresponden a temas relacionados con la cultura y la
cosmovisin del pueblo Ashaninka.

Ponemos este material a disposicin de los maestros y maestras de las ms


de 18 000 instituciones educativas que deben desarrollar una Educacin
Intercultural Bilinge de calidad.

ASHANINKA

NDICE
FONOLOGA Y ESCRITURA
Representacin grafmica

La tipologa silbica

12

Secuencias voclicas

22

El sustantivo y sus clases

28

La flexin en el nombre: el nmero

37

MORFOLOGA
Formacin de la frase nominal: el adjetivo
y otros modificadores 44
Los demostrativos en la frase nominal

54

Pronombres posesivos y los nombres con dueo

63

MORFOSINTAXIS Y SEMNTICA
La estructura verbal: la raz y afijos

70

La concordancia y las categoras del verbo

79

Las funciones sintcticas en la frase verbal

86

LOS SIGNOS DE PUNTUACIN

94

REFERENCIA BIBLIOGRFICA

103

ASHANINKA

NARRADORES Y NARRACIONES
1)

Marcos Cruz Santos

Kitairiki

2)

Edgardo Santos M.

Chamanto

3)

Enrique Casanto Sh.

Konoya ipoa Shempiri

4)

Hctor Lzaro Samani

Konarentsi

5)

Leo Almonacid

Imantari tampoki nocharine


Pokicho jero nosaro

6)

Leo Almonacid

Ari ikantari ebankari kayetsi

Leo Almonacid

Ipeantari ashaninka nijaki

Elifelet Cabello

Sharoni ipea atiri

Hctor Lzaro Samani

Okantakota nampitsi
inchatyakimashi

10)

Marcos Cruz Santos

Tsimatsi ashitariri tsimeri

11)

Marcos Cruz Santos

Aparoni entsi ikentsiri irokiki


manitsi

12)

Guilln Castellanos Rodrguez Ikantakota komitantsi

7)
8)
9)

ASHANINKA

1 Representacin grafmica

Kitairiki1
Kitairiki isaiki antamiki, osheki ikobaitiro ibatsa, tema iposhiniti. Irotake
ijatantari kobitsantsipaye antamishiki. Otimatye ikemisanteri tsikarika
ikaemaeyeni. Inoshikia netsikiroine irokakitantyarari, ikentantyariri
ichakopiteki. Kitairiki osheki iantsi.
Kitairiki te irantariperote, ebonkiri jinatsi. Okanta tsitonakitatya ikirimashi
orijaniki2 iyempita. Tekatsi itsinko, ochenkatatsi ibitsi otsonkatapakanta
okitamarotatsi. Imotokiki ari osaikiri ishankatyare.
Apite okanta otsiparia ishetaki, ochenkatati. Yobaro kaniri, tsirotsiki,
pitoka aisati3 pashiniyetatsiri obairentsipe.

Kitairiki/shintori
Orijaniki/oyanini
3
Aisati/ejatsi
1
2

ASHANINKA

A. Akenkitsashiriakotero okarati antsipe saikatsiri aaneki.

Aane tsimatsi4 osheki sankenarentsi, pamenero.

Poshinitake

Iyempita

Kemi

Pitoka

Sani

Isaiki

Mao

Samani

Tibana

Otsiti

Ibatsa

Pibito

Ts

Tsibeta

antsi

ts

Jetari

Ijatantari

Sh

Shima

Ikirimashi

sh

Ty

Tyapa

Tsankatyare

ty

Onairentsi

Tsonkiri

Ch

Cherepito

Nocharine

ch

aperori

Ianti

Yotantsipanko

Noyemine

Nenetsi

Inki

Tsimatsi/chora / enitatsi

ASHANINKA

Ashitarontsi

Pako

Etini

Mereto

Inchato

Kaniri

Otsiti

Pitoka

B.

Obetsikakota aane

Pamenero aisati pisankenate pashini antsipe.

i
i

a
a

k
k

a
e

m
m

a
a

r
r

o
o

s
s

h
h

e
e

k
k

a
o

s
s

h
h

i
i

r
t

o
o

i
i

r
r

i
i

ASHANINKA

C. Sampitantsipe

DD

Pakero sampitantsipe.

1.

Jaoka5 isaikiri kitairiki?


Isaiki antamiki.

2.

Paitari ijatantari kobitsantsi antamiki?


Ijatantari kobitsantsari antamiki ikenti kitairiki.

3.

Jaoka iberari kitairiki?


Kitairiki ebonkiri jinatsi.

4.

Tsimatsima irobaireki kitairiki? Jaoka opaitari?


Kitairiki tsimatsi irobari kemperi, kaniri, tsirotsiki,
pitoka aisati pashiniyetatsiri.

5.

Pairani acharinepe itsonkaperotiri ikentiri maroni


piratsipaye?, paitanikia?
Acharinepaye pairani te itsonkaperoteri ikenteri.
Piratsipaye tsimatsi ashitariri arika abamake osheki
aritake irobamake irirori.

5
6

Jaoka/ tsika/cha/jempe
Antamiki/tomirishiki

ASHANINKA

10

D. antsipe

DD

Pamenero antsipe.

1.

Kobintsantsi: Shirampari ijatsi antamiki ikobintsata.

2.

Antami: Tsimatsi osheki piratsipe antamiki.

3.

Itsinko: Kitairiki tekatsi itsinko.

4.

Kitairiki: Piratsi saikatsiri antamiki kemetariri ipirayetari.

5.

Iyempita: Ikemantari oyanini onatsi.

6.

Aisati: Nokobi shinki aisati pariantsi.

7.

Imotokiki: Imotokiki tsimatsi ishankatyari sankaitake.

8.

Ishetaki: Ishetaki otsiparia apite irotake yanitantari.

9.

Ibatsa: Kitairiki chora osheki ibatsa.

11

ASHANINKA

2. La tipologa silbica

Chamanto

ASHANINKA

12

Pairani Chamanto einiro yatiribeitani iake Kemishi ikobake iroyari.


Ipoashitaka ikantakeri ichareni Kontyari.
Charine, pintsimate ashinkotantyariri Kemishi. Te inkimisante Kontyari.
Ijatanake irirori Chamanto intsimate. Ichekapakero inchato chek, chek,
chek, kotari, kotari, aikiro osheki tsitsi, yamakero. Ipoa ikantakeri
icharine Kontyari: Charine, poeshiro, iroka tsitsi antashitantyarori
Kemishi.
Piyanaka irirori Chamanto yobapintsiro itsima. Ipoa oirikakeri Kemishi
shepi. Ikaimakeri icharine Kontyari ikantsiri: - Charine, pamake
shibitsa.
Jatanake irirori Kontyari yoirikake iyanini maranke. Iritake yoisotantakari
maroni irakoki Kemishi ipoa itsiki, onareakeri. Piyanaka Chamanto
iraye pashini tsitsi. Ipoa irirori Kemishi ikantakeri Kontyari:
Pashiriakotena kapicheni, ari nompakemiro noyempita poyari.
Pokapake iroaka Kontyari otsinkakeri kapicheni maranki itoki tsitok,
ankobirianaka. Shiyanaka Kemishi ikaemake iroaka Kontyari, ikantsi:
Api, shiyanaka Kemishi!
Tsankiperoini ipokapake Chamanto. Ikantapakeri Kontyari: Ipaitaka
ishiyantakari Kemishi?
Yoirikapakeri iroaka Kontyari, yokakeri pamariki pook tanaka
kapicheni itsiki. Ari itayiri pairani icharine ikisakotari Kemishi.

13

ASHANINKA

Ijatsi iroaka Chamanto oyatanakeri Kemishi irojatsi oirikantabariri,


amairiri. Ari isaiki irirori Kontyari ikematsitaro itakirira pamari.
Ipoa ikantapakeri icharine: Poirikeri Kemishi ishiyanakakeri.
Nashitabakerita shibitsa oisotantyariri.
Ijatsi iroaka Chamanto yakitsi antari maranke.
Japitakeri yoisotsiri Kemishi, yonariakeri, ipoa ikantanake
Chamanto: Iroaka ontsimatye nonchekakotashitabakeri pashini
tsitsi.
Ipoa irirori Kemishi ikantapakeri Kontyari. Pashiriabakotabakena
kapicheni7, eiro8 noshiya.
Ipoa ikantsi irirori Kontyari: Je, aitake
nashiriakotakemi.
Akero iroaka Kontyari aparoni inchaki otinkakeri
itoki maranke, ankobirianaka. Pirintanaka Kemishi,
ishiyanaka, ikajemake irirori Kontyari: Ani, apitaka
ishiya Kemishi.
Tsankiperoini ipokapake Chamanto. Ikisapakeri
Kontyari, ikantsiri: Kari pamenantari?.
Yashiriakotashitanaka apaniroini. Osheki

7
8

Kapicheni/kapichaje/echonkini
Eiro / ero /airo

ASHANINKA

14

itsarobanake Kontyari iajantake ari irapitakeri intayeri icharine.Ijatsi


iroaka Chamanto oyatanakeri Kemishi tema anentakeri imakore.
Eikiro oyampoiritatsiri irojatsi ikemantapakari pishitsi paitachari Konari,
ichekakotsiro pamaki konak konak, konak. Kaimapake Chamanto,
ikantsi: Ani, apata pichekiro oteba pamaki, namenabakerita jaka
Kemishi.
Ikantanake irirori pishitsi: Tekatsi pamene jaka. Abisanake inkaranki
Kemishi.
Eikiro ipokatsi okakini Chamanto yamemenatsiri Kemishi. Opoa
otebarianake iroaka ichekani pishitsi tebarerek obapakeri itoki
Chamanto pok. Ishitobanake osheki irirane irojatsi ipeantanaka
Chamanto. Tema irotake aantariri iroaka ikityonkashipitotsi itoki
ari obapakeriri pairani oteba pamaki ichekani pishitsi. Iroma pashini
kitamatatsi ikentsiki irotake itsatane.
Ari ikantakota pairani Chamanto einiro atsiribeta irirori, osheki oyatsiri
Kemishi iroberi iraye iroyari. Ari okarati.

15

ASHANINKA

A.

Akenkitsashiriakotero okarati antsipe saikatsiri aaneki

sh

1.

m
c

a
v

p
c

o
v

ch
c

a
v

ty
c

o
v

b
c

ts
c

i
v

m
c

e
v

m
c

p
c

2.

i
v

y
c

e
v
v

o
v

b
c

t
c

k
c

t
c

a
v

r
c

i
v

i
v

t
c

e
v

r
c

i
v

e
v

a
v

i
v

i
v

n
c

m
c

t
c

a
v

p
c

k
c

i
v

o
v

t
c

a
v

a
v

n o n k e n k i ts a t a k o t a n ty a r i r i
c v c c v c c v c v c v c v c v c c v c v c v

ASHANINKA

16

3.

4.

ch

17

ASHANINKA

B.

DD

DD

Obetsikakota aane

Papatotero antsipe aisati pankero antsipe.


ma

ti

mi

te

ma

tsi

shi

ma

yem

pi

sa

te

ta

ni

ke

ma

shi

Timatsi osheki antsi tsipanto. Pitsiparero.


tibanapankotsishimatyapaichakopitekanirinenetsiakoina

ne

ne

tsi

ti

ba

na

pan

ko

tsi

cha

ko

ka

ni

ri

tya

pa

na

shi

ma

ko

ASHANINKA

18

pi

te

C. Sampitantsipe9

DD

Pakero sampitantsipe.

1.

Janika kantakoyetachari antsikika?


Ikantakota Chamanto ipoa Kemishi.

2.

Janika iakeri Chamanto?


Iakeri Kemishi.

3.

Paitaka ikantakeriri icharine iramakeri


Chamanto?
Ikantakeri irame tsitsi.

4.

Paitaka yamakeniriri Chamanto


icharine iroisitantyari?
Yamakeniri icharine maranke
iroisitantyari.

5.

Paitaka ishinentakeriri Kemishi antyari?


Ishinetakeri irobityaniri iyempita.

-Pe / -paye / -paeni / -payeni

19

ASHANINKA

D. antsipe

DD

Pamenero antsipe:

1.

Maranke:

Osheki maranke antamiki.

2.

Tsitsi:

Irotake obosantsirori obaritentsi.

3.

Kontyari:

Iritake isheninka chamanto.

4.

Kemishi:

Kemishi irotake abintarontsi.

5.

Chamanto: Ikityonkatsi itoinaki chamanto.

6.

Shibitsa:

Shibitsa irotake oisotantarori pankotsi.

7.

Pishitsi:

Pishitsi iritake isheninka konakonatsi.

8.

Charine:

Nocharine ipaita Choribantsi.

ASHANINKA

20

21

ASHANINKA

3. Secuencias voclicas

Konoya ipoa
Shempiri

ASHANINKA

22

Nonkenkitsatakoteri ikantakota Konoya ipoa Shempiri. Ayoperotiri


Konoya, isaiki antamishiki irima Shempiri inashita, isaiki intsompoyaki
nija. Aparoni kitaiteri konoya ijatake Pareniki irire nija, yaretapaka
otapiki iapakeri iraniri Shempiri, ikantabakeri: Tsika pipoaka?.
Yakanakeri Konoya ikantiri: Nopoa tonkariki, nopoki nire nija.
Opoa Shempiri ikantakeri: - Ani, tsame aantabakaiya janika
anatikotantatsine. Yakanake Konoya ikantiri: Intsityami pikobirika,
petakantyaro tsika opaita pikobiri. Ikantanake Shempiri nokobi
aantabakaya tsikarika intsime amabeteroni iraenka te intsompo nijaki
asaike osheki kitaiteri. Yakanakeri iraniri ikantiri: Tsametyami amenero
okarati pikantakeri. Yetanakaro ipinkajetaiyanakeni apiteroite ikanta
isaikajetake intsompointa nijaki itsipatari iraniri, ishiyakanti Shempiri, ari
inkamake Konoyara, te onkantimaitya, Konoyara yaenkatiro tampia
kipatsiki aisati yaenkati intsompoyaki nija. Omonkaratapaka ikantakeri
kitaiteri yobajetaiyajini apiteroite, Shempirika ikobi impiyanakeme
shintsini nijaki Ikantabakeri iraniri:
Ani, tema tekerata amonkarabakayata iroaka nomatemi
abiroka noantyami, namenabakemi aririka pamabetakero okarati
aantabakantari nokemetakero naka. Ikantiri: Tsame iroaka
tonkariki, ontimatye asaike osheki kitaiteri pikemetakena abiroka aka
intsompoyaki nija, iroaka ontimatye pobakotyanaro okarati nobayetari
antamiki. Ayotiri Konoya yobayetaro shitobi piyantayetashiri
opoa kenashi, yentiri, kipatsi samakarapaye. Etanakarori kitaiteri
yobakapakari iraniri maroni okarati nopairiakeri jenokini; apitetanaintsiri
aisati; iro mabatapaintsiri yamabebetakaro, iro kantaincha
imantsiyatake shempirika, ari otsonkatapaka kinkitsarentsika.

23

ASHANINKA

A.

DD

Akenkitsashiriakotero okarati antsipe saikatsiri aaneki.

Pamenero

kitaiteri
paita
abisaintsiri
airori
ainijantero
intanakiaro
ipianakeri

oitsokipe
impoiji
poipakajena

ASHANINKA

24

iriori

nobariane

peirani
ikenkitsajeitake
yapatojeitaka
piajeitabakaro
ikenkeshiriajeitaka
yantajeitaka
eiro

B.
DD

Obetsikakota aane
Pisankenatero ai, ei, oi, ia, io.

1.

Kitaiteri (kitaiteri)

2.

___ro (eiro)

3.

___tsoki (oitsoki)

4.

Nobar___ne (nobariane)

5.

Tamp___(tampia)

6.

Apiter___te (apiteroite)

7.

Is___ki (isaiki)

8.

Yantaj___taka (yantajeitaka)

9.

Ir___ri (iriori)

10. Inoshik___ (inoshikia)


11. Otsipar___ (otsiparia)
12. Nob___ro (nobairo9)

nobairo / nobajiro / nopaita

25

ASHANINKA

C. Sampitantsipe

1.

Tsika ikashirika Konoya, Shempiri?


Ikashiri iranire.

2.

Tsika isaikika Konoya?


Isaiki antamiki.

3.

Tsika isaikika Shempiri?


Isaiki nijaki.

4.

Janika ikantiri Shempiri tsame aantabakaiya?


Shempiri ikantsiri Konoya.

5.

Paita yobarika Shempiri?


Yobari Shempiri shima.

6.

Paita yobari Konoya?


Yobaro kenashi.

7.

Tsika okantari shitobi?


Yobaro shitobi piyantatsiri.

8.

Janika intanakarori ipinkanake nijaki?


Ipinkanake Konoya.

ASHANINKA

26

D. antsipe

DD

Pamenero antsipe:

1.

Shima: Isaiki shima nijaki.

2.

Samakara: Yobaro Konoya samakara.

3.

Shitobi: Osheki opiyantsi shitobi.

4.

Kipatsi: Antaroite kipatsi asaikantari.

5.

Otsishi: Otsishinta opaita Manitsitoni.

6.

Tonkariki: Notonkairo otsishi tonkariki.

7.

Nija: Osheki jetari nijaki.

8.

antantsi: Namatiro Parenini noantyariri ani.

9.

Tampia: Irotake aantari tampia.

27

ASHANINKA

4. El sustantivo y sus clases

Konarentsi

ASHANINKA

28

Pairani, tsimatsi apani ashaninka itsipatari itomi Karoshi. Tekatsi joya!


Ikantsiri itomi: Notomi, tsame ankonate! Anta nija antaro. Panakero
koapi ejatsi pichekopite. Ari yaretapaka nijaki, ipechapakero iyoapite
pichek, pichek. Yora ashaninka ikantsi: Notomi pishintsite notashatsi
iroaka itomi janake iyantsire itsitsiatapake nijaki.
Inianabaita apaniroini: Mashero, mashero, mashero ari inkame
pishimanepaye.
Ari iabakeri ishitobanake osheki shimapaye jetari, kobana, chomenta,
shebori, kichetsi ejatsi iyotsipaye.
Yora ashaninka, ikantsi: Pasonki Paba, pipakena pishimane meka
nokimoshiretatsi, meka10 nakiyoteri maroni noshinenkapaye.

10

Meka / iroaka

29

ASHANINKA

A.

DD

Akenkitsashiriakotero okarate antsipe saikatsiri aaneki.

Noane tsimatsi osheki bairontsi, pamenero.

Kaniri
Parenti
Shinki
Tsitsi
Pitoka
Shima

Menkori
Inkani
Nija
Mapi
Tampia
Kipatsi
Inchato

ASHANINKA

30

Asankanentsi
Okitsi
Pankotsi
Kobitsi
Piarentsi
Poritsi

Noina
Piri
Noshinto
Charine
Ani
Iye
Atyo
Entyo
Isha

DD

Pantero potsotantsi aisati pisankenate pashini antsipe.


oito

31

ASHANINKA

B.

DD

DD

Obetsikakota aane

Tsipanto antsipe:

Jetarikobanasheborinoshaninkaichekopite
.............................................................................................

Nijakiokitsitsinkotsipishimanepayepankotsi
.............................................................................................

Meka pisankenate bajirontsipe.

ASHANINKA

32

DD

Pisankenate apanironi antsi:

1.

Noshaninka tsimatsi itomi __________.


Pibito
Kametsa
Pochari
Karoshi

2.

____________ antaro nonkenkitsatakoteri.


Sabari
Oyanirepaye
Aparoni
Maba

3.

Yobayetaro _________ kiteriri.


Itsinko
Obiare
Shirampari
Piyemine

33

ASHANINKA

4.

Pashini ______

5. Antaro ________

Mao

Tekerata

Janta

Antyashipari

Yora

Pako

Naka

Jenoki

ASHANINKA

34

C. Sampitantsipe

DD

Pakero sampitantsipe.

1.

Jaoka ikantsiriri ashaninka itomi?


Tsame ankonate anta nija antaro.

2.

Paitaka ikantsiri iriri?


Panakero koapi ejatsi chekopi.

3.

Tsika ipaitaka shimapaye shitobanajintsi nijaki?


Shitobanaje kobana, chomenta, shebori, kichetsi, jetari ejatsi
iyotsi.

4.

Paita ikantsiri itomi aririka inkonante?


Ikantsi:Mashero,mashero,mashero ari inkani pishimanepaye.

5.

Janika tsipatamiri aririka pishimatya?


Itsipatami apa, charine ejatsi noniro.

35

ASHANINKA

D. antsipe

11
12

1.

Konarentsi: Ijatsi charine ikonati nijaki.

2.

Koapi:

Ipankitati Karoshi osheki koapi.

3.

Shima:

Akipatiri koya shima.

4.

Kobana:

Poshinitatsi ibatsa kobana.

5.

Shebori:

Tekatsi ibentake shebori.

6.

Jetari:

Itotsiro jetari mapi.

7.

Chekopi11: Ibetsikiro apa chekopi.

8.

Iyantsire:

Itsitsiye noshaninka iyantsire nijaki.

9.

Nija12:

Ina okatatya nijaki

Chakopi/ chekopi.
Nija / nia/ a

ASHANINKA

36

5. La flexin en el nombre

Imantari Tampoki
nocharine Pokicho jero
nosaro Mashaji

Itinamani nocharine Pokicho ari ikajenamani: - Meka eiro oparitsi


inkani, osarentsitakebe!
Akanakeri nosaro: - kiariotatsi, antyashipari tsameketi amaite
Tampoki!, piabetaka tekatsi aya, irointi kaniri, tekatsi asomatea. Te
pinkejetajeaji perani osheki pamapinintana shimape, te nontikibeteji.

37

ASHANINKA

Jaaa, aitake! tsameketi ishabiniji, pobetsikanontyaketi. Eiro


pobinkajirotsi irobakerari kotsiro kempeni chapinkiranki, eiro
namanantajimpitsi. Yakanake nocharine.
Oshabijitanaka, nosaro Mashaji obetsikanontaka kametsa ari oyantireki
oteyetake: pashikarontsi, mantarentsi, kotsiro, tibi, kaniri, parenti
ora okoimentakeri irori. Aisati ikejetaka nocharine Pokicho, itetake
itsarateki: Icharijare, iyacharo13, ibocharote jero ibenkite Omanibenki.
Ari Tampoki yarejeitapaka imantyari yobetsikanontaka imantyari. Irori
nosaro shintsini oisapake pamari impoiniji akishitapake maba kaniri
aisati okotapake parenti. Oyotake nosaro Mashaji iriperori nocharine
irinti shimareanti ari irankachatake omani. Arimpa ashitanakero ibenki
Omanibenki.
Ari okatimatanaka otsitenijenkatanake, ijatake apaniro nocharine
Pokicho incharijate, ari osamanitanaka, ipiyaja yamapake osheki: jetari,
shima, chenkori, kitotsa aisati aparo kobiri.
Ikanti nocharine: Tsinane, pamakenaro noyacharo14, nomperita omani
yoka chenkori, osheki inebetari. Ari isatakeri motorek!, yaitaro ibenkite
yatsikakero inkishokantyarori ipakeri: kishooo, kishooo, kishooo!
Tsioji, pimpena aparo pibirabe eiro nochampireiritsi!

13

Iyacharo / ibitasaro

14

Noyacharo /nobitasaro

ASHANINKA

38

Yaitaro yoishonkakero ibitasaro shonka, shonka, shonka!


Yoipakakero otsareanake tsaaarererere! ojokapaka niyankija
tsapon!
Ari yoyakoti sabi, osamaniji, atiri sorororororo! Yaitaro
nocharine tinik!, imatakeri. Ari ikemapatiri niyankija tabon, tabon,
tabon! Yaitaro ibocharote yobakaro kapichaji15, impoiniji ikanti:
Meka nomatakeri!. Ari itsipatakaro nosaro Mashaji itimpatiri oman
timpa, timpa, timpa! Imaotakajeitakeri irosati yobatantakariri
antyari omani, ari ikantiro: Tsinane pamakero sabiri pinchekeri
ito. Ari: Akanakero nosaro.
Antyaroite okimoshiretake irori ari opionkabakotake te
amenasanoteroji ito omani ari opesakero nairotsa tsatik!
Ishebaperotanake omani ari ipinkanake jaite, yamajatanake.
Ari yamenabaka sorerere
Irosati anajiro otikine nosaro Mashaji.

15

Kapichaje / kapicheni

39

ASHANINKA

A.

DD

Akenkitsashiriakotero okarate antsipe saikatsiri aaneki.

Pamenero:

antsi antsi+paye16

16

Nosaro Nosaropaye

Kotsiro Kotsiropaye

Pashikarontsi Pashikarontsipaye

Mantarentsi Mantarentsipaye

Kaniri Kaniripaye

Inchato Inchatopaye

Parenti Parentipaye

Icharijare Icharijarepaye

Iyacharo Iyacharopaye

Ibocharote Ibocharotepaye

-Paye / -payeni / -paeni / -pe

ASHANINKA

40

B.

DD

DD

Obetsikakota aane

Pisankenate antsipe:

APANIROINI

OSHEKI

Yotantsipanko
Mapi
Kaniri
Koshiri
Pariantsi
Pankotsi

Yotantsipankope

Pintsipatero antsipe:

Shirampari

antaro

Tsinane

katsinkari

Mapi

santsari

Pariantsi

saboro

Oyanire

antyashipari

Ashaninka

katyokitantsi

Entsi

matsaro

Nobito

kipatsiri

Tyapa

antyashiparo

Obanko

obakerari

41

ASHANINKA

C. Sampitantsipe

DD

Pankero sampitantsipe:

1.

Jaoka imakeri nocharine Pokicho aisati nosaro Mashaji?


________________________________________________

2.

Paita icharijatakeri nocharine Pokicho?


________________________________________________

3.

Paita pinkanteriri nocharine Pokicho?


_______________________________________________

4.

Jaoka ankanteriri aibamayeri omani?


_______________________________________________

ASHANINKA

42

D. antsipe

DD

Pamenero antsipe:

1.

Tsinane: Otinkaka tsinane piarentsi imonkaratantakari


isarentsite otomi.

2.

Jetari: Opasakati jetari mamantsiki jero tsionti


Sanomorojaki.

3.

Ibenki: Ipankitiro ibenki niri irashi inkobintsatantyari.

4.

Nosaro: Ojati ameni kajebi nosaro Katepiro.

5.

Nocharine: Itimashitiri samani nocharine okimana


irobaneki.

6.

Icharijare: Yobinkakero icharijare yora mapokari Shintoriariki.

7.

Ibocharote: Sheripiari osheki yobaro pocharo


inkishokantyariri jokiyetatsiri.

8.

Yamapake: Yamake osheki chomoiki nojariri.

9.

Ishabiniji: Obametinkaro obametakena irosati ishabiniji.

10. Pamari: Yanake pamari nojariri intantyarori irobane.

43

ASHANINKA

6. Formacin de la frase nominal:


el adjetivo y otros modificadores

Ari ikantari shirampari


ebankari kayetsi

ASHANINKA

44

Ikenkitsatamanakena aninko antyashipari kametsa kenkitsarentsi


irashi maniti kaninari obantatsiri, opariantakari antyaroiteni
inkani irosati ojarantanakari pankotsi shetyaki imantari tyapa
aisati nokemantakarori okimojatanake intsipaiteni nijateni
Saboroshari, amayetapake amaritope pesato, inchatojanikipe aisati
yoimishiyantakarori ibito pesato naroki ashi nampitsi Saboroshari.
Ari ishironta iji,iji,iji,jejejejeeeyyyyyyy Ari nokantiri: Aninko
matsari, kenkibari paita pishirontaperotantari, pinkamantenaketi,
noshirontantyari aisati narori
Jaaa Aitaketiii iji,iji,iji pinkemisantabakenata majere.
Ikantana aninko antyashipari. Ari ikantari perani yora ashaninka
imanonkabeti iriori. Ijibetantyariri iriperori kobintsari onintantyariri
tsinane ebankaro kametsaperori iroperori tsamereanto,
kirikaberento, anojaberento, tijaberento jero pankiberento. Iro
kantacha yanirotakero, maperobetacha.
Osheki ikantapinintajeitiri ashaninka, yora kayetsi:
-Nosabikantaitari anta Pareniki, osheki nokobintsati
poshinirintsipe: kemari antyarikejitatsiri, jeri tsamiri batsanti
inejiki, oshekibe nokobintsatake pitoni antyari Iro kantacha
tekatsi naye nobametsantote nojina piterine irointi nopashiyetaro
airontsi tikintope.
Irosati ikantiri yora motyikiji ojariri ebankaro kametsaro, yora
iraniri: Ani antyarichoketa tsame pashiniki kashiri anta otishi
menkoritatsiri, ankentaiteta sankati kiramantsanairejitatsi
meka. Yakanake yora kayetsi peranti irinti pearentsinari:
Jaaaaa. Tsameketi pikoimpa nonkijakayempiji nobintsane!.

45

ASHANINKA

Ikajemaperoitanake yora kayetsi kachochokotariantyarojenka iane,


samejenka.
Okitaitamanake yobetsikajeitake osheki chakopi: katsempoki
tsekinto, kapiromeni tsampi tajarontsi joroito, aisati kiriki tsantsari.
Yobetsikajeitake ari pati ichakopite.
Aretaka kitaiteri ora ebankaro kametsajakiro kempeni
sanirijaki akishitakeri otsi kanirijaniki iroyari ojariri morintekiji
jeri ojime kariperori anta otishikinta. Ari ikantanake yora
kayetsi pearentsimotiantyarojenka iane: Nonkijakayeri ani,
pijaririmoityoki, nokentane, kametsatake nobametsantote? eiro
nokabintsairitsi nainti!.
Yarejeitapake otsempiki otishi timatsi pitotsiniro antyaro ari
iajeitapake osheki koshiri imatsenkayeti. Ikantitapaka yora
kayetsi peranti: Tsiketi chinchikiji, antikeri koshiri pishonke ara!
Ikemamorintetakeri iraniri kayetsi; yatsipereashitakari ikemisantiri,
ijitakeri iriperori.
Ijibatitaka kayetsi ikenteri koshiri aibetaka, mana tsekik!
Ara ojokashitapaka shibitsamashiki tsatayetatsiri. Meka
yora irijanikichonchokiji yaitaro ichakopite tsekik! Imatakeri
koshiri yoibariakeri moton! Ikajemaitapake yora kayetsi:
Nomatakeri, anijaniki paiteri pishintsite pinkijeri. Yora kayetsi
antyari shirampari inabeta, te impashibentyaji ikayetsitantari,
te inkobintsabeteji aparo irointi yoyakoti inkobintsayeterine,
itsinampabetaka.

ASHANINKA

46

Yakitanaka yora kentaperotakeriri koshiri kenkibari: Paitampa ani


narotakete kentakeriri koshiri te inkomityaji nochakopite potsotatsiri
jero aisati ishibanki sabaro kityonkari nobakotakeri.
Ikajemitapake kayetsi: Te narotake kentakeriri pijitakenampa
kayetsi, pinkijeri intsipaiteni!
Tekatsi irankeri iraniri osheki itsaroiri, ikijakeri majere, irosati
yaretapake antyaro pankotsiki isabikajeitiri. Ari ikantitapaka
kayetsiniro: Piakena, nokijakakeri naniri te nonkabintsayeriji,
meka pimpiteriketi, pishintsite pinkoteri nobametsaporote!
Ari imajeretakeme kametsatake iro kantacha te impashibentyaji
iyobetaka te inkenteriji anatapake kimojenka, koapake pearentsi
kachori imirete kempeni yointabeti kaniri. Te aneroji aisati irobane
tekatsi noka inashibeta. Osheki anairi ibera, irointi imapininti
pamariki.
Ari ikejetapinintiri iraniri ijatakapinintiri, ikantashitari, naro
kentakeriri poshinirintsi. Ijitake iriori yantyaritantari osheki
intsaroyeteri. Irosati aretantyariri kitaiteri, ishemanakeri yora
iranirijaniki shoityokiji.
Ari ijabetaka pashiniki otishi inkobintsatantyari. Ari iapake osheki
pitoni aisati inkejebetearime iranirimotyikiji. Ikajemabetakari
inkentantyariri pitonipe matsekayetatsiri iro kantacha yora
kobintsarijaniki te inkemisanteriji ari ishonkanake irosati
ijokanakeri, jaite, yanonkanake ari otapiki iapake maba shintori
ikati sampobatsa ari ikentapakeri tsekik! Yoisotakeri kametsa
ikijanakeri yanakeri, irosati yaretantapakari ara ibankoki yobapaka
kaniri aisati imiretapake pearentsi shimorejani.

47

ASHANINKA

Irinti meka yoka kayetsi, kajema, kajema, kajemabetake anta


inchatoshiki:-Kayetsiii, kamariii, kayetsiii, ojokanakena
tsinaneeee., nonkishempiii! Ari itimpinakake inchatoshiki te
iriotajeroji ikenantapakari, tempa iriori kayetsi irointi iyoti ianati
imaronkabetashita, imapokashita, kempeni iriperori kobintsari.
Ari itsarobanake ijoketanakeri apaniro yataitanakero santari ari
iranaka antyarojenka jooo, jooo, jooo, kempeni keniri,
akemisantapinintiri, kapicha kitaiteri. Ari imanake, itsonkakeri mao
osheki te inkabintsayeriji aisati yoimintsarobakeri maniti niyankite
tsiteniriki, ikajemimotakeri jaaannn jaaannn jaaannn!.
Okitaitamanake, ari ikanta, ikanta yanitapake ineabetake osheki
tsamiri, tsioni, sankati, ikentabetaka mana tserok, tserok,
tserok! Tekatsi inkenteji yaparatashitakaro ichakopite itsonkakero
maroni irointi yajirikake ibeane. Ari ikenkishireapake, ikanti:
- Paita nanakerori nojina ari ishirontetakena irosati iriyotantenari
osheki noanati tekatsi nonkenteji. Impoiniji itsobareayetake
tsirentsi yaitaro ishinkotakero, yoisotakero ikijanakero,
kantapake: Arompame tsinane ajatashitantyari pankotsi, irotake
tsirentsitsoba aisati17 shitobi, tatsinkirori kaniri, iro osomabetapajeri
nobametsaporote.
Yaretapaka pankotsiki, sokire!, kisaperotaka, kirasotani maroni
iyempita kirakempita ari ineajeitakeri maroni sorerere ari
ikajemapake: Ojokanakena tsinane, amatabitakena, tsinane,
manonkaro, eiro noijatajirotsi...! Ari ipabetapakaro ijina
tsirentsitsoba jero kajebi yamapakeri.

17

ejatsi / aisati / aijatsi.

ASHANINKA

48

Aitaro ijina ibishonkitetakeri, ikishetakeri, okantapakeri ijina:


Kayetsi, paparatashitaro piane naro kobintsari, naro kobintsari,
osheki nokentiri poshinirintsi kejitatsiri, irinti kentapinintatsiri
poshinirintsi nojariri, ari pikijashitakairi. Osaitekera poijatajeri
nojariri, abiro kijajerine iyobintsane pantyaritashitaka te
pinkobintsabeteji. Meka poya iyobintsane jaiji ikentake shintori
iri yamapakeri Arimeka natsipereashitakempi nakempi, Jero
piarentsi kachori pimirete irosati pointantajeari kaniri irointi piyoti
pianate aisati pishinkita!
Irosati ikijapinintiri iyobintsane iraniri motyikiji, chinchikiji.
Perani ashaninka te ininatabakayeaji, te inkisanentabakayeaji
ishaninka isabikajeiti, yobajeita aisati ishinkijeita kametsa.

49

ASHANINKA

A.

DD

DD

Akenkitsashiriakotero okarate antsipe saikatsiri aaneki.

Noaneki tsimatsi kantakotirori antsi.


Otsonkantapakari antsi -o irointi ashi tsinane;
otsonkantapakari antsi -i irointi irashi shirampari.
KANTAKOTIRORI 1

KANTAKOTIRORI 2

Antari / Antaro

Kametsa

Batsanti / Batsanto

Majere

Tsekinti / Tsekinto

Chinchikiji

Pankiberenti / Pankiberento

Kejitatsiri

Matsari / Matsaro

Kiteriri

Antyashipari /Antyashiparo

Kenashiri

Monkarari antsi
Apite kaniri

Koni kantiri

Apite chomenta

Tsa kitsokintsi

Otsi pitotsi

Otsi tsinane

Otsi shima

Maba parentsi

Pite shintsipa

Koni samani

Apite mapi

Aparo oriatsiri

Maba pashiki

Aparo ina

ASHANINKA

50

B.

Obetsikakota antsi

Kantakotirori aisati bajirontsi

Kantakotirori aisati bajirontsi

Maniti antari

Kametsa _________.

_______ batsanto

_________ majere.

_______ tsekinti

_________ chinchikiji

________ pankiberento

Kejitatsiri ________

Matsari __________

Kiterire __________

Antyashiparo _________

__________ kitamarori

__________ pankiberenti

Kenashiri _________

DD

Pisankenatero aisatsi pintsonkajero antsi.

Kametsa shempiri

_________tsinane

_________mapi

_________pariantsi

_________oyanire

_________ashaninka

_________entsi

_________nobitoki

_________tyapa

51

ASHANINKA

C. Sampitantsipe

DD

Pakero sampitantsipe:

1.

Jaoka ikarati ashaninka ijajeitake inkenabe otishikinta?


----------------------------------------------------------------------------

2.

Janika kobintsatakeriri, koshiri?


--------------------------------------------------------------------------

3.

Okametsati te ayoteji ankobintsateji?


-------------------------------------------------------------------------

4.

Jaoka pinkantyari abirori aririka pimpeake inchatoshiki?


--------------------------------------------------------------------------

5.

Paitakea ikantayetantari ashaninka kayetsi osheki


nokobintsayetiri poshiniri?
------------------------------------------------------------------------

ASHANINKA

52

D. antsipe

DD

Pamenero antsipe:

1.

Tsekinti:

Ojempeki irimaki irointi tsekinti.

2.

Majere:

Itimashitiri kobintsari samani majere.

3.

Matsari:

Noakeri shirampari matsari.

4.

Kenkibari:

Pinkajemeri otsiti kenkibari.

5.

Ebankaro:

Noakero tsinane ebankaro, tsamereanto oni.

6.

Kametsaperori: Nobetsikake kametsaperori kitsarentsi.

7.

Tsamereanto: Pinkajemero ora tsinane tsamereanto.

8.

Kirikaberento: Pinkamantaitero ora tsinane kirikaberento.

9.

Anojaberento: Pimpaitero ora tsinane anojaberento oka


kitsarentsi.

10. Antari18:

18

Antaro inchato ipoa antari jetari.

Antari / antyari

53

ASHANINKA

7. Los demostrativos en la frase nominal

Ipeantari ashaninka
nijaki

ASHANINKA

54

Sabikabetatsi kametsa ashaninka ara ibankoki itsipataro ijina jeri


aparo itomijaniki. Aapininti ara pariantsiki antyarojayetake nijatenipe
aisati opariapininti inkani eiro amatitsi ajate anta inchatoshiki
ankenabetantyari, tekatsi amate antabete.
Irokantacha ora ijina okisaka, okantiri ojime: Paitampame ayeari,
pijabeteketi anta Tampoki pimpitasataite terika pincharijataite paita
abakayeariri atomi.
Yakanakero iriori: Piabetaka tsinane opariapinti inkani tekatsi
nonkantya nompitasate. Aririka abisanake inkani ari nontimashitaiteri
tsimeri kachokirikinta.
Okisanaka ijina, okisakeri ojime okantiri: Bero, bero, bero.
Ari ikenkishireanaka shirampari ikanti: Noncharijataiteta tsiteniriki
antyarojantsiki, ariyata nake jetarijaniki, isomabetantyari notyomiji.
Ijatake tsiteniriki, yanake icharijare ari ineakero nijateni antyaroja,
ari ineapakero ishintipare oisota, yoisoreakero yaitaro inoshikiro,
okametsatapake itiatiro, ipomerentsitakaro. Ari yaretapaka
okametsatapakeri yaitaro icharijare icharijatapake chijan! Yapake
maba jetarijaniki. Ari isaikapake osamani bashire ara mapiporoki,
yoibotake. Impoiniji ikemapatiro pishiarere omoirejanake moirerere!
Nijateni ari itsarobanake irobetaintsi inkajeme inabeee! Iantapakaro
okontetapaka ashitariri shima irointi tsinaneniro kametsaro,
kametsarosanori, maroni oishi oboro ari amajatimotakeri, irosati

55

ASHANINKA

okantapakeri: Shirampari noneakempi, pobashiretaka antyaroite,


aisati nokemapinitimpi pishironta anta pibankoki, meka pipokantakari
okisakempi pijina tempame, niyotakotakempi.
Ari imajeretanake yora shirampari, imasontitanake, yamenakero
sorerere Ari osamani ikantiro: Jaoka pikantakari piyotantakenari?
Akanake irori: Osheki niyotakotimpi aisati noneapinintimpi
pipokantari aka picharijatantari aisati pipitasatantari. Nonkantempi
nokoi nontsipatempi payena tsame nanakempi anta tsompoinaja.
Pinkenkishirempa osheki okisapinintimpi pijina. Naro eiro
nokisajimpitsi nonitapinintempi maroni kitaiteri, nakametsatempi.
Ari yoisotanakero ishintipare kametsa kobantishi aisati yoisotanakero
kametsa icharijare ara shintipaki, ari ijokanakero. Ijitake iriori ari
imaimotero maba kitaiteri irosati irisokijantyari irijatantyari ibankoki.
Anta tsompoinaja Ineayetapake kametsa osheki shima, mamori,
kobana, komairi, kobiri, maroni shimape yobapaka kametsa aisati
isaikabetapaka. Ari ikenkishireapakero ijina, abisake aparo kashiri.
Ikantiro ora tsinaneniro: Nokoityapakero nojina anta kipatsiki,
nojataiteta ari nompiyaje, poiyakena.
Akanakeri tsinaneniro: Pijitake ainirotatsi pijina, te aajeroji
peranitatsi pisabikake aka tsompoinaja. Aka tsompoinaja aparo

ASHANINKA

56

kitaiteri omonkarataro aparo osarentsi anta kipatsikinta. Kamake pijina


pitomi jaokarika itimakeri. Pijitake notseya pijateketi ari pimpiyaje eiro
pamatabitanatsi. Jeroka panakero tsibojaniki anta kipatsikinta eiro
pashireirotsi. Aririka pimpiyaje irosati ashitareiro aka tsompoinaja.
Yakanakero ashaninka: kametsatake, ari nompiyaje. Ari isokijapake
kipatsiki ineapatiro oshekitatsi obantsi aisati pankotsi te onkejetajeaji
perani inchatoshi.
Ari yobashiretasanotanake antyaroite iranaka. Ikenanake
isabikabeitani ari ineapake pashini pankotsi antyaroite marereapanko,
sabikapake birakocha.
Ikanti: Jaoka nonkantyari meka narori, tekatsitaji noshaninkasanori?
jaoka nonkenajeri?
Ari iapakero antyashiparo okibatsarati, ijatashitiro isampitantyarori,
isampitiro: Nosaro, jaoka osabikajiri tsinane peainchari ojime ara
nijakinta?.
Akanakeri kenkibaro: Peranitatsi okamake otomi ojokanakeri
ipimantanakero kipatsi yora birakocha. Yora otomi tsinane irinti iriri
niri nosari ini.
Ari yobashireperotanake ikanti: Jaoka nonkantyari meka?.
Irointiyata kireki tetachari najirikakeri tsiboki. Nashitareabakerota.

57

ASHANINKA

Yashitareakero shitare iatiro osokijapake kachari, kachajenkaite,


yoishokakeri atiri19, ari imatsatanake matsa, matsa, matsa, irosati,
ipeanaka tonkitsi, ari ipeanaka, peakoiteni.
Ari omonkarataka kashiri impiyantajeari
tsompoinajaki, te irareteaji
yoijashitakaro ora tsinaneniro
nijasato, Irosati okajemapinitiri
ora tsinaneniro maroni
okonijatantari kashiri:
Nonintaneee
pimpokaje, osheki
nokoitempi.
Iyojeitake yora ashaninka
sabikajeitatsiri, irointi
tsinaneniro nijasato
okajemiri onintane Irosati
okanta meka. Pineakerorika
kashiri okonijatantari, sokijake
tsinane okajimiri onintane.

19

Atsiri / atiri

ASHANINKA

58

A.

DD

DD

DD

Akenkitsashiriakotero okarate antsipe


saikatsiri aaneki.

Aaneki tsimatsi pashini antsi. Pamenero:

Yoka / oka

Yoka shirampari / oka tsinane

Yonta/ onta

Yonta shirampari / onta tsinane

Aaneki tsimatsi osheki antsi. Pamenero:

Aka

Aka pincharijateri

Ara

Ara ibankoki

Anta

Anta inchatoshiki

Aane tsimatsi pashini antsi. Pamenero:

Aka

-ka

inchatoka

Ara

-ra

inchatora

Anta

-nta

inchatonta

59

ASHANINKA

B.

DD

DD

Obetsikakota aane

Noaneki tsimatsi tsipatirori bajirontsi. Pamenero:

Shirampari

Shiramparika

Yomentantsinkaro

Yomentantsinkarora

Tsinane

Tsinaneka

Tsinanejaniki

Tsinanejanikika

Yometantsinkari

Yometantsinkarira

Noaneki tsimatsi tsipatirori bajirontsipe, pamenantyari:

Ashaninkara ibankoki itsipataro ijina jeri aparo itomijaniki.

Aririka abisanake inkani ari nontimashitaiteri tsimeri ____ kachokirikinta.

Ari imajeretanake _____ tsinane, imasontitanake, yamenakero


sorerere

Peranitatsi okamake otomi ijokanakero ____ ipimantanakero ___


kipatsi ___ birakocha, ____ otomi tsinane irinti iriri niri nosari iri.

ASHANINKA

60

C. Sampitantsipe

DD

Pakero pashini sampitantsipe:

1.

Janika iakeri shirampari nijaki icharijatantaitari?


2.

Ari pametakearo pisabike anta tsompoinaja nija


Paitakea?


3.

Okametsati antime pankotsiki ankisabakapiniteaji


Paitakea?

4.

Ora tsinane eirorikame okishiri ojime Paita abisatsineri?


5.

Eirorika yashitareirome shirampari tsibo Paita abisatsineri?


6.

Paitakea kari isabikantaja itomi ashaninka ara ipatsite?


61

ASHANINKA

D. antsipe

DD

Pamenero antsipe:

1.

Otsishiki20: Itonkake apa aparoni maniro otsishiki.

2.

Ibane: Itsamatiro apa ibane.

3.

Bakoshi: Opankitiro Shimaro osheki bakoshi.

4.

Parenti21: Otashitatsi Iroisa parenti.

5.

Kaniri: Onatsi choki kaniri.

6.

Osheki: Osheki inchatopaye antamiki.

7.

Piarentsi: Otsikatatsiro isha piarentsi.

8.

Pimakorie: Yometantsinkaro okantsiri otomi pimakorie.

9.

Ebankaro: Okatatya ebankaro nijaki.

10. Shimaro: Omantsiatake Shimaro.

20

Otishiki / otsishiki

21

Parenti / payanti/ pariantsi

ASHANINKA

62

8.

Pronombres posesivos y los nombres


con dueo

Sharoni ipea atiri

Aparoni ashaninka Tamposati, ijati itsametakotiro iyanire, yanake itsarate,


ichakopite aisati isabirite, ari yaretapaka irobaneki iapatiro kishetayetaka
iyanire, ikishetatakero sharoni, ari meka itsinampakeri ikantiri:
- Jibajibatake tsinane otsoki kaniri, kari opankitanta! Ari isaiki yamonkobeti
impoiniji itsamebetake. Ari ijatanaji itsimankaitetanake katsirinkaiteri.

63

ASHANINKA

Ari niyanki abotsi otimi nija, ikanti: - Masabirentsiteitake

nonkatabaketa. Ari isapokakero itsare impoiji ikemitabaka tik,tik,tik!

Ari ipitsokanaka iatiro aparoni tsinane kametsa, kametsaperori oishi


antyaro. Ari ojemirikapakeri jemiriri! Ikobapakero irayero irantero.
Ari isampitiro Jaoka pijateri? Iro akanakerime, oatiri ikenapake

ojime. Ari ikantapakeri: Paita pantiri, pinebetitakenaro nojina! Meka


tsameketi antabakayea iro pia piabetaiti inkaranki, pikisakotaro

piyanire. Ari yaitakari tok, tok, tok! Ipiyatanakari osamani yantabetakeri


ashaninkara, ari iparianake porok!. Ari ikenkishireaka amatantyariri

kamari ontimatye nantantyariri nampate. Ari yantitari ikenaitanake yora


sharoni porok! Ari ikaposabetakeri. Ikenajeitapake osheki ishaninkape
sharoni. Ikantapakeri ishaninka sharoni: Pijatanaje intsipaite,
noibamaimpikari naro22!

Ari meka atirika ijatanake ibankoki. Yaretapaka, te iriabetanajeji,


inareapaka ishitamenkoreki. Meka ijina oshintsitake osatabakeri,

okajokitabakeri, osakibentakeri. Ari yabisakotaji osamani kashiri, ari


opiyaja iane. Ari meka maroni ishaninkape ikimoshirejeitake iajiri
imatakotaja yabisakotaje.

22

Naro / naka.

ASHANINKA

64

A.

DD

Akenkitsashiriakotero okarate antsipe saikatsiri aaneki.

Aaneki tsimatsi ashitariri antsi.

n-

no- (Naka)

p-

pi- (Abiroka23)

ir-

i- (Irirori)

o-

(Irori)

a-

(Naka aisati abiroka)

Nashi

Pashi

Irashi

Ashi

Ashi

23

Abiroka / eroka

65

ASHANINKA

DD

Pantero potsotantsi, pisankenatero:

Otsiti

Iyempita

Iroki

Tsimeri

ASHANINKA

66

B.

DD

Obetsikakota aane

Pamenero aisati pashitakotero antsipe:

4
K

7
DD

Pintsipatero no- , n- , pi- , p- , i-, o- , a- aisati pisankenatero.

Asankanentsi

Nasankane Pasankane Irasankane Osankane Asankane

Okitsi

Kaniri

No.

Tsarato
Mapi
Kemi
Chenkotsi
Nampitsi

67

ASHANINKA

C. Sampitantsipe

DD

Pakero pashini sampitantsipe:

1.

Paita okantakotiri kenkitsarentsi?


Kenkitsarentsi okantakotiri sharoni ipea atiri.

2.

Paita ikantakeri ashaninka yaretantakari irobaneki?


Itsinampakeri sharoni.

3.

Jaoka okantari tsinane iakeri ashaninka?


Iakero ashaninka irointi kametsaperori antaro oishi.

4.

Paita abishimotakeriri ashaninka?


Yatiritimotakeri sharoni yantabetakeri.

5.

Paita kari okametsatanta antsinampayeri sharoni?


Te onkametsate antsinampayeri sharoni.

6.

Jaoka okantari oyotontabakariri tsinane mantsiyatakeya


ojime?
Oabakerira ibashiretaka, kiteshibani.

ASHANINKA

68

D. antsipe

1.

Ashaninka:

Ijati ashaninka antamishiki.

2.

Iyanire:

Ijati ashaninka itsametakotiro iyanire.

3.

Itsarate:

Tsimatsi Manoiri antaro itsarate.

4.

Ichakopite:

Isheronki Iroishi ichakopite.

5.

Isabirite:

Ipeakero Karoshi isabirite.

6.

Irobaneki:

Opankiti Irosa koricha irobaneki iri.

7.

Sharoni:

Ipea sharoni atiri.

8.

Tsinane:

Okiriki tsinane ampeji.

9.

Kaniri:

Okasati ina kaniri.

10. Katsirinkaiteri: Isaiki katsirinkaiteri jenoki.


11. A
botsi:

Itsametiro apa abotsi.

12. Nija:

Iri Marita nija onkojarentsi.

69

ASHANINKA

9. La estructura verbal: la raz y afijos

Okantakota nampitsi
Inchatyakimashi

ASHANINKA

70

Okantakota pairani, tsimatsi apani yoberari ashaninka paitachari


Sampo itsipataro choki paitachari Shimaro. Isaikabentani inteina
otsishiki ara nijaki Masareiteki, ipesabaiti antaroite irobane ipankite
antayari osheki bakoshi, koapi, kaniri aisati kapicheni parenti.
Irokantsimaintatya kishinkari inatsi ipokabaibetya isheninkapaeni
ikobakotsiri ibakoshite, iyoapite.
Jaretya ibankoki ikemiri: Noshaninka, saikatsime, ishitobanatya,
ikatsiye jakobetatsiro ichakopite.
Abiroka Ikantsiri: Paita pikobiri?. Nokobatsiro kapicheni
pibakoshite ejatsita piyoapite. Janika pitsipatari? Notsipataro
noshintopaye ibankaro, orijaniki aisati nojina.
Je, je, ikimoshiretabake. Ikantsiri: Pabishe, pabishe. Pimakorie,
kematsirori irishinto Shimaro. Choki Shimaro pipokajeite shintsine
pitsikatero piarentsi tsame, ire kapicheni.
Jirika shiramparika te inimoteri jiiri isheninka ipokajeite apaniroeni
ari ikisa shintsine.
Abisanake osheki osarentsi, jakero mantsiarentsi obamakeri.
Ijokanakero iritsiro Shimaro apaniroeni. Ejatsi abisanake kapicheni
kashiri obashiretakotanakari ojariri Sampo.

71

ASHANINKA

Ani, ani, anibaitanake antamimashiki tsiteneripaye, ari


omantsiatanake irosati okamantakari.
Meka ipokajeitapake ashaninkapaye yameniro kipatsi ari
isaikapake, yantapake ibanepaye, pankotsipaye ejatsi
yotantsipanko. Ipokapake obametantatsiri ibameteri entsijanikipaye,
tsimatsi obamentantatsiri te irobametantaperoteji, iroentsi
ikenkishireiro ijina.
Chapinki osarentsi tsimatsi yometantsinkari ibametakeri kametsa
entsijanikipaye. Ari okantakota nampitsi Intyatyakimashiki.

ASHANINKA

72

A.

Akenkitsashiriakotero okarate antsipe


saikatsiri aaneki.

DD

Pamenero antayetantsipaye:

NO

NO-CHARIJ-I

PI

PI-CHARIJ-E
CHARIJANTSI

I-CHARIJ-I
O-CHARIJ-I
A-CHARIJ-I

NO-

NO-....- I
PI-.. -I
I- -I
O-...-I
A--AJEITI

PII-

..ANTSI

OA-

73

ASHANINKA

NO-

NO-POK -I
PI-POK-I
I-POK-I
O-POK-I
A-POK-AJEITI

PII-

POKANTSI

OA-

NO-

NO-. -I
PI-... -I
I- -I
O-. -I
A- -AJEITI

PII-

..ANTSI

OA-

ASHANINKA

74

B.

Obetsikakota aane

DD

Pamenero antayetantsipaye aisati pisankenate:

Chekantsi

Nocheki

1. Pok
2. Kib
3. Saik
4. Jat
5. Sampit
6.
7. Amen
8. Ob
9. Nint

DD

Pisankenate pashini antayetantsipaye:


NPYNPIOA-

AMENANTSI

NAMENE

ANTABAITANTSI

YANTABAITI

75

ASHANINKA

DD

Pobametsantero, antsipe aisati pisankenatero ari


oberapaka:

Inkiteki menkori Naminero naka jero

osheki shirampari Te noeri

Parentsi pibitoki Yanake

Ojate isha obaneki

Pareniki Nokibi noshimanepe

antyashiparo Icheki inchato

ire Tsame piarentsi

tonkariki notomi Ijati

akishirentsi Nokobi aparo

ASHANINKA

76

C. Sampitantsipe

DD

Pakero sampitantsipe:

1.

Janika arejeitaintsiri nampitsiki Inchatyakimashiki?


Sampo aisati iritsiro Shimaro.

2.

Tsika opaitaka nampitsi?


Opaita Inchatyakimashi.

3.

Janika kamitaintyari/ kamaintsiri?


Kamitaintyatari Sampo.

4.

Paitaka ikimoshiretantari Sampo?


Iakeri pokaintsiri ibanko ashaninka itsipataro ijina,
irishintopaye, jiriro kapicheni piarentsi.

5.

Paita abitsatsiri ikamantakari Sampo aisatsi iritsiro?


Pokapake ashaninkapaye saikapake nampitsi,
ibetsikapaka ibanko aisatya ibane, ipoeniji
ikenkishiriaka ibetsikakero apani yotantsipanko, meka
tsimatsi yometantsi ibamentseri entsipaye.

77

ASHANINKA

D. antsipe

DD

Pamenero antsipe:

1.

Charijantsi: Ijate koki incharijate anta Mamiriki.

2.

Pitasantsi: Ijate iye impitasate mereto Potsitakiriato.

3.

Sokijantsi: Isokijanake sharoni irosati ishiyanaka.

4.

Pokantsi: Ipokake23 ashaninka Kobiriasati yamapake osheki


5.

sankiro.

Tsametantsi: Otsameti nosaro anta irobaneki ani. Pijitake


notseya.

6.

Jatantsi: Ijatanake kokiji anta tonkariki irineri apa.

7.

Tseyantsi: Osheki otseya ora choro.

8.

Kajemantsi: Okajemiri ina iye iroyea shima shinkorentsi.

9.

Kantantsi: Tsinane kametsaro nonkantempi osheki nonintimpi.

10. Koiteantsi: Osheki nokoiteiro noniro aririka nosabikake arejiki.

23

Ipokake / ipokaje.

ASHANINKA

78

10.

La concordancia y las categoras


del verbo

Tsimatsi ashitariri
tsimeripe

Okitaitamanake ikantakero kobintsantsi ijina, nojataiteta intaina otishiki


nopibaitaiteta. Aka okakinika tekatsitake tsimeripe aisati piratsipe
tekatsi ayari. Shiramparika janakero ibiane aisati ichakopite. Janakero
itonkamento iro kantimaitacha ipiakotanakaro baraki.

79

ASHANINKA

Iberaka niyanki abotsiki iatsiri okakini tsamiri te ishiyeji.


Jobanitanakero ichakopite, ipasakanake itsarateki tekatsi
baraki tsamirika aranake. Anitanaji shirampari oshabijitanake
ishintsitanake yanitsi, yaretapaka otishiki. Jobetsikapake
ibankosheta japake shintsini tsitsi, jake ichenkiro jobamatake
pamari. Jake ishitashi ari inaria akitsitaro pamari. Jobakaro
ityomeri.
Kitaitetaji ikisoshiriake ikanti kimetaka ero nokentsi tsimeri,
tekatsi nanaje nobankoki oyakena notsipatari, nanajenero batsatsi
irokantimaitacha te onimoteri. Janakero ibiane aisate ichakopite,
jatanake ipibaiti, atsiri tsamiri ikentake obanaja iatsiri shonkiri,
ikentakeri osheki ikentake onimotanakeri. Jataji ibankoshetaki,
ishinkotapakeri ikentayetakeri.
Tekera okitaitete ikemakeri iake shonkiri, shonkiri shonkiri
Jokotakeri okakini jobata inchatebake kitainentanake, jatsi
irameneri shonkiri apatsiri jobata inchatebake. Ishetariakeri iboriki
parianake osabiki, shiyanaka shetak, shetak yoijatanakeri ikobi
irairikabajeri. Ikiantanakaro oshi kompiroshi itsinapakero kompiroshi
iramenashitanaka janto iatsiri shirampari isaiki ibankoki yajirikiri
shonkiri jabintsiri iboriki. Okantapaintsiri tsinkarereki ipiyanaja
ikantanake noakeri ashitariri tsimeripe. Jataji ibankoshetaki
josotapakeri iyobintsane jataji ibankoki, aretapaka apajiro
ijina ikantapakero noataikeri ashitariri tsimeripe. Ero iroaka
nopipiyataja antamiki. Jantanakari ashitariri tsimeripe nokamikari.

ASHANINKA

80

A.

DD

Akenkitsashiriakotero okarate antsipe


saikatsiri aaneki.

Pamenero aisati papitero:

Te ieri shiramparika sanipe.




Antayetantsi

Atiri

Yameniro Karoshi menkori inkiteki.


Antayetantsi Atiri

Panake abiroka parentsi.


Antayetantsi

Atiri

Ojati isha obaneki.



Antayetantsi Atiri

81

ASHANINKA

DD

Tsimatsi atiri25 antayetantsiki, pamenero:

Akibi chenkotsipe.

Naka aisati abiroka


Nokibi chenkotsipe.

Naka
Ichekake inchato.

Irirori

Ichekajetake inchato.

Irirori

Okotsitsi osheki koritsi.

Irori

Okotsijeitsi osheki koritsi.

Irori
25

Atiri /atsiri

ASHANINKA

82

B.

DD

Obentsikakota aane

Pamenero antayetantsipe, tsimatsi atiri:

Te ieri

shiramparika sanipe.

Antayetantsi

Yantabaiti

Atiri

charine obaneki.

Antayetantsi

Atiri

Pisaiki

isha

jaka.

Antayetantsi

Atiri

83

ASHANINKA

C. Sampitantsipe

DD

Pisankenatero sampitantsipe aisati pamenero antayetantsi.

1.

..?

2.

..?

3.

..?

4.

..?

5.

..?

6.

..?

ASHANINKA

84

D. antsipe

DD

Pamenero antsipe:

1.

Kantakero: Ikantakero irishinto : Pijatakite obantsiki pakite


mapocha.

2.

Aranake: Iabetaka paba chori sankatsi, aranake.

3.

Janakero: Janakero koki janakero pitotsi.

4.

Nanaje: Okantake tsinane nanaje sanko.

5.

Ikisoshiriake: ikisoshiriake apa irijate ishimatya.

6.

Aisate: Ijataiyine ikata onkochapaki aisati Obai.

7.

Ikobi: ikobi karoshi iatsatya.

8.

Itinakero: Ashiro itsinakero ibito iriro.

9.

Ikantanake: Pitsitsiro ikantanake nokachataiteta inkareki.

10. Irokantimaitatya: Ijate shirampari irakachate irokantimaitatya


te iranakero itsarateki ichamairote.

85

ASHANINKA

11.

Las funciones sintcticas de la frase verbal

Aparoni entsi ikentsiri


irokiki manitsi

ASHANINKA

86

Aparoni Koya okantanakeri otomi, pisaikaiteya pankotsiki,


nojataiteta obantsiki naye kaniri.
Osamanitanake entsika jatanake iajantero iriniro. Janakero ibiane,
koni chakopi. Niyanki abotsi jamenake itapiki, jiatsiri aparoni
manitsi kiteriri kisaponkari ibitsi entsika shintsini josotanakero
ichakopite itsipatanakero ibiane jataitanekero orianini obato kisikiri,
tsantsari inchato.
Aisatsi manitsi jataitanakero obato antaro inchato, okakitsirori
jataitanakeri entsi. Entsika iroaka jomitsiyapakero ibiane.Tekerata
imitajashiteri manitsi tema imonkarapaka entsika, shintsini
janakero ichakopite itsarianakero ibiane inetsanatakero iroki
manitsi ikentsitakeri. Parianake manitsi osabiki, ipipinatapa, te
iabajeri tsika ikenanaji.
Yanirianaji entsi iabajatsiro iriniro opiyaja. Okijajiro oyanire.
Ikamantakero maroni okarati abishimotakeriri. Jonijakero
ibonkitapaka maniti.
Jamitakotanajiro iriniro janaji tson kaniri. Aretapaja obankoki.
Notomi!, iriperori pinati. Pitsinampakeri maniti. Iroaka notsakemi
aba pitsare kisari, aisati kityonkari pitsarate.
Pasonki ina. Jakanakero iriniro.
Antaroite okimoshirebentanakeri iriniro.

87

ASHANINKA

A.

DD

Akenkitsashiriakotero okarate antsipe


saikatsiri aaneki.

Pamenero antayetantsipe:

Atiri
1.

Yoba entsi kaniri.

2.

Ami parentsi pibitoki.

3.

Yoba kemari kanirira pochari.

Antayetantsi
4.

Nokemi noane kametsa.

5.

Akibiro nojina ochenko kipatsiri.

6.

Nameniro Parenira antaro.

Pashini antsipe
1.

Ami parentsi pibitoki.

2.

Yoba kemari kanirira pochari.

3.

Nameniro Parenira antaro.

ASHANINKA

88

B.

DD

DD

Obetsikakota aane

Pisankenatero kenkishiriantsiperori:

1.

Itsipataro

2.

Inebetaro

3.

Ikobintsata

4.

Pintashitena

5.

Ipiapaja

6.

Ikemapakero

7.

Nokemiro

8.

Ishianatapaki

9.

Nokibiro

Pamenero atiri:

Arete asaro.
Imayi nentsite batsanti.
Amajeiti Pareneki.
Ipoki Shempiri antamishiki.

89

ASHANINKA

DD

Pintsapatakotero antayetantsipe kenkishiriantsipeki:

Yanitsi noyotantsipankoki.
Pantabaitake obaneki Marita.
Isaiki Cherepito Pareniki.
Amenake koni kotsiropaye obakerari.
Iriro entsi batsanti piarentsi pochari.

DD

Pamenero aisatsi pashitakotero:

Nokibiro noitsare.
Akotsitsi piyeminepaye.
Okibakeri Joria oshimane Pareneki.
Onoshikiro Mara oshinkine otsarateki kisare.
Yoba kaniri notsitsite matsari.

ASHANINKA

90

C. Sampitantsipe

DD

Pakero sampitantsipe:

1.

Tsika okantanakeriri otomi koya?


Okantakeri notomi pisaikaiteya pankotsiki.

2.

Tsika ojateka koya?


Koya ojate obantsiki aye kaniri.

3.

Tsika okarati chakopi janakeri entsi?


Entsi janake koni chakopi.

4.

Paita ikentantakariri entsi irokiki maniti?


Ikentantakariri irokiki imijashitarikari, aritake irobareakeri.

5.

Paita kari okisantari iriniro?


Kari okisantari iriniro, tema itsarobapainti antaroite
iantakariri maniti.

91

ASHANINKA

D. antsipe

1.

Obantsiki: Atyoini ojati obantsiki.

2.

Iajantero: Ijati apa nijaki ianjantero ina.

3.

Ibeane: Yoisotiro Aroshi ibeane.

4.

Kametsari: Timatsi inchatyaki kametsari.

5.

Chakopi: Ijatsi apa jayi chakopi saboromashiki.

6.

Iriperori: Iriperori shirampari te itsarobanete.

7.

Ikamantakero: Ikamantakero pabachori iina ijatantyare


iyomparitya.

8.

Itapiki: Ikantana pabachori poijateri pirentsi itapiki.

9.

Okimoshirebentakeri: Okimoshirebentakeri otomi tsinane.

10. Antarite: Oakeri choki antarite kemari.

ASHANINKA

92

93

ASHANINKA

12.

Los signos de puntuacin

Maniti ejati etini

ASHANINKA

94

Okitaetamani kametsa, ikanta etini ikobake rarobia, jatanaje


iapake antaro mapi nijacheraki. Onimotapakeri, saekapake,
rapakero ishobirite shobiribaetapake, ikabeabaitiri maniti. Ikanta
maniti ikemakeri, ijatashitanakeri iapakeri etini.
Jaaaoooommm! Iroakakia noyami! Ari etini ikemamintsatiro
ishetakipaye okasanakeri ibatsaki ari ramenakeri iroki. Paita
pikabeantanari?
Etini intsipaite ikenkishirianaka jaoka ikantya ishiyantyari, tema
iaka ero omata. Itsarobankakini Ikantanaka etini.
Nokompa kashekari nokobi nonarie, kametsa pinkene poyana,
papakabakena ikanta ishirinkanaka.
Jaka, jaka!, aribe! Iroakakia poyana kametsa, tekatsi
ashirenkemine. Ikanta maniti ibetsikashitanakari,
imijashitantyaririme.
Ayabe! Ayabe! Katsitorinibe! Ero omatatsi poyana kametsa ari
ratsitsikatakemi katsitori.
Jatanake antamishiki; etini ramenabeta omorona ikiantyari,
temaita ie.

95

ASHANINKA

Jaka, kashekari aritake jaka poyanari kametsa.


Maniti ibetsikashitanakari, ikobimi imijashiterime.
Akayabe!, akayabe! Osheki aeri, tsame ashirinkanente, tsame
amene pashine kipatsi.
Ikanta maniti ikobashiriakiri iroyari.
Pamene etini! irotaintsi obamaena notashe!, pinareya jaka ero
pishebata!
Etini inareanaka iatiro okariki omorona, ikanta maniti
imiashitapakari, etini kianake omoronakiki iminkiabetanakaro
irako maniti, rairikabetabakari irishiki.
Jejeeeeeee! Maniti pairikashitakaro inchaparitsa, kari norishi!,
jejeeeeeeeee.
Ikanta maniti rapankanakero, iatsiro okianake sorok!
Ari ikisanaka antaro rirabaetanaka ejatsi ibashiretanaka,
yoyabetajari. Ikanta etini ikianakero kipatsi shitobanake intaena
te iajeri maniti.

ASHANINKA

96

antsi shiyabakachari
DD

Pitsapatero osheninka antsi:

.
.
.
.

Onimoshiriapakena.

Makoreantsi.

Omorona.
Kantashiriantsi.

.
.
.
.

omonaki.
kantashibaetantsi.
onimotantsi.
inarea.

Akematsatero aanatakeri
DD Pisankenatero ( I ) Irotake terika ( K ) Kari antsipaeni
sankenataenchari:

1.

Etini iyatanake imireteri nija ateniki

( )

2.

Maniti okobimi royari etini

( )

3.

Jaaammm! Iroaka noyami! Ikantake maniti ( )

4.

Etini shirontanaka airikantapakeri iti

97

ASHANINKA

( )

DD

Pitsapatero anarentsi iroperotaintsiri sankenarentsi:

1.

Ita26 ishitobantanakari etini rarobia?


Ikatsirenkatanake.
Robanaka osheki.
Okobi imampayari ishobiri.
Oyatiri maniti.

2.

Ita ikantakeri etanakiari imatabitantari etini


iraniri maniti?
Ikantakeri osheki aeri.
Ikantapakeri osheki katsitori.
Ikantapakeri isaikapake okakini ateniki.
Ikantapakeri nokobi noyami.

26

Ita / itaka / paita / paitaka

ASHANINKA

98

3.

Itaka abisakeri etini imitantakari omoronaki?


Maniti airikapakeri itoki.
Etini okianake tekatsi otsikeniri.
Maniti airikapakeri irishi.
Etini imampaka kametsa mampantsi.

4.

Ita pikenshireri eroka ikanta etini?

DD

aperori.

Kametsari.

Itsaroberi.

Antabaereantsi.

Yotantaneri.

Pochokintsi.

Pikenshireya ejatsi pakeri:

1.

Itakia okobantari maniti royari etini?

2.

Itakia itsaeyantari etini ikantari osheki katsitoripaeni?

99

ASHANINKA

3.


DD

Aririka pimpeya maniti. Ita panteri aririka pairikapakeri irishi?

Akenkishiria ejatsi aatsabaete


Pisankenatero tapotaencharinta aparope bajirontsi rashi
piratsipayeni isaikinta pinampi.

Pisankenate ikantabaita etini.

ASHANINKA

100

Pamenaperotero antsi konompitayetachari:

Omorona
Maniti
Etini
ateniki
Shobiri
Aeri
Katsitori

101

ASHANINKA

DD

Pisankenatero antsi aparopaye shiyakantsi ejatsi pitsapateri


kityonkari ANTAKERIRI ejatsi kenashiri RANTAKERI:

DD

Pashitakotero kityonkari INIYANKI ANTAKERIRI ejatsi kenashiri


INIYANKI RANTAKERI irokapaeni sankenarentsi:
a)

Tashinkari maniti iapakeri etini.

b)

Etini ishitobanake rarobia ejatsi ishobiribaete.

DD Pamenaperoteri antsi manainchari, ari piapakeri


kamantantsi:
A
1

B
2
O
11

CH
3
P
12

...

...

E
4
R
13

...

I
5
S
14

...

J
6

K
7

SH
15

M
8

T
16

Y
17

N
9

10

TS
18

13

TY
19

16

ASHANINKA

102

DD

Akenkitsashiriakotero okantakota aane:

_________________________________________________________

_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________

103

ASHANINKA

CARTA DEMOCRTICA INTERAMERICANA


I
La democracia y el sistema interamericano

IV
Fortalecimiento y preservacin de la institucionalidad democrtica

Artculo 1
Los pueblos de Amrica tienen derecho a la democracia y sus gobiernos la obligacin de promoverla y defenderla. La democracia es esencial para el desarrollo social, poltico y econmico
de los pueblos de las Amricas.
Artculo 2
El ejercicio efectivo de la democracia representativa es la base del estado de derecho y los
regmenes constitucionales de los Estados Miembros de la Organizacin de los Estados Americanos. La democracia representativa se refuerza y profundiza con la participacin permanente,
tica y responsable de la ciudadana en un marco de legalidad conforme al respectivo orden
constitucional.
Artculo 3
Son elementos esenciales de la democracia representativa, entre otros, el respeto a los derechos humanos y las libertades fundamentales; el acceso al poder y su ejercicio con sujecin al
estado de derecho; la celebracin de elecciones peridicas, libres, justas y basadas en el sufragio universal y secreto como expresin de la soberana del pueblo; el rgimen plural de partidos
y organizaciones polticas; y la separacin e independencia de los poderes pblicos.
Artculo 4
Son componentes fundamentales del ejercicio de la democracia la transparencia de las actividades gubernamentales, la probidad, la responsabilidad de los gobiernos en la gestin pblica,
el respeto por los derechos sociales y la libertad de expresin y de prensa. La subordinacin
constitucional de todas las instituciones del Estado a la autoridad civil legalmente constituida y
el respeto al estado de derecho de todas las entidades y sectores de la sociedad son igualmente fundamentales para la democracia.
Artculo 5
El fortalecimiento de los partidos y de otras organizaciones polticas es prioritario para la democracia. Se deber prestar atencin especial a la problemtica derivada de los altos costos
de las campaas electorales y al establecimiento de un rgimen equilibrado y transparente de
financiacin de sus actividades.
Artculo 6
La participacin de la ciudadana en las decisiones relativas a su propio desarrollo es un derecho y una responsabilidad. Es tambin una condicin necesaria para el pleno y efectivo ejercicio
de la democracia. Promover y fomentar diversas formas de participacin fortalece la democracia.
II
La democracia y los derechos humanos

Artculo 17
Cuando el gobierno de un Estado Miembro considere que est en riesgo su proceso poltico institucional democrtico o su legtimo ejercicio del poder, podr recurrir al Secretario General o
al Consejo Permanente a fin de solicitar asistencia para el fortalecimiento y preservacin de la
institucionalidad democrtica.
Artculo 18
Cuando en un Estado Miembro se produzcan situaciones que pudieran afectar el desarrollo del
proceso poltico institucional democrtico o el legtimo ejercicio del poder, el Secretario General
o el Consejo Permanente podr, con el consentimiento previo del gobierno afectado, disponer
visitas y otras gestiones con la finalidad de hacer un anlisis de la situacin. El Secretario General elevar un informe al Consejo Permanente, y ste realizar una apreciacin colectiva de la
situacin y, en caso necesario, podr adoptar decisiones dirigidas a la preservacin de la institucionalidad democrtica y su fortalecimiento.

Artculo 7
La democracia es indispensable para el ejercicio efectivo de las libertades fundamentales y los
derechos humanos, en su carcter universal, indivisible e interdependiente, consagrados en las
respectivas constituciones de los Estados y en los instrumentos interamericanos e internacionales de derechos humanos.
Artculo 8
Cualquier persona o grupo de personas que consideren que sus derechos humanos han sido
violados pueden interponer denuncias o peticiones ante el sistema interamericano de promocin y proteccin de los derechos humanos conforme a los procedimientos establecidos en el
mismo. Los Estados Miembros reafirman su intencin de fortalecer el sistema interamericano de
proteccin de los derechos humanos para la consolidacin de la democracia en el Hemisferio.
Artculo 9
La eliminacin de toda forma de discriminacin, especialmente la discriminacin de gnero, tnica y
racial, y de las diversas formas de intolerancia, as como la promocin y proteccin de los derechos
humanos de los pueblos indgenas y los migrantes y el respeto a la diversidad tnica, cultural y religiosa en las Amricas, contribuyen al fortalecimiento de la democracia y la participacin ciudadana.
Artculo 10
La promocin y el fortalecimiento de la democracia requieren el ejercicio pleno y eficaz de los
derechos de los trabajadores y la aplicacin de normas laborales bsicas, tal como estn consagradas en la Declaracin de la Organizacin Internacional del Trabajo (OIT) relativa a los
Principios y Derechos Fundamentales en el Trabajo y su Seguimiento, adoptada en 1998, as
como en otras convenciones bsicas afines de la OIT. La democracia se fortalece con el mejoramiento de las condiciones laborales y la calidad de vida de los trabajadores del Hemisferio.
III
Democracia, desarrollo integral y combate a la pobreza

Artculo 11
La democracia y el desarrollo econmico y social son interdependientes y se refuerzan mutuamente.
Artculo 12
La pobreza, el analfabetismo y los bajos niveles de desarrollo humano son factores que inciden negativamente en la consolidacin de la democracia. Los Estados Miembros de la OEA se
comprometen a adoptar y ejecutar todas las acciones necesarias para la creacin de empleo
productivo, la reduccin de la pobreza y la erradicacin de la pobreza extrema, teniendo en
cuenta las diferentes realidades y condiciones econmicas de los pases del Hemisferio. Este
compromiso comn frente a los problemas del desarrollo y la pobreza tambin destaca la importancia de mantener los equilibrios macroeconmicos y el imperativo de fortalecer la cohesin
social y la democracia.
Artculo 13
La promocin y observancia de los derechos econmicos, sociales y culturales son consustanciales al desarrollo integral, al crecimiento econmico con equidad y a la consolidacin de la
democracia en los Estados del Hemisferio.
Artculo 14
Los Estados Miembros acuerdan examinar peridicamente las acciones adoptadas y ejecutadas
por la Organizacin encaminadas a fomentar el dilogo, la cooperacin para el desarrollo integral y el combate a la pobreza en el Hemisferio, y tomar las medidas oportunas para promover
estos objetivos.
Artculo 15
El ejercicio de la democracia facilita la preservacin y el manejo adecuado del medio ambiente.
Es esencial que los Estados del Hemisferio implementen polticas y estrategias de proteccin
del medio ambiente, respetando los diversos tratados y convenciones, para lograr un desarrollo
sostenible en beneficio de las futuras generaciones.
Artculo 16
La educacin es clave para fortalecer las instituciones democrticas, promover el desarrollo del
potencial humano y el alivio de la pobreza y fomentar un mayor entendimiento entre los pueblos. Para lograr estas metas, es esencial que una educacin de calidad est al alcance de
todos, incluyendo a las nias y las mujeres, los habitantes de las zonas rurales y las personas
que pertenecen a las minoras.

Artculo 19
Basado en los principios de la Carta de la OEA y con sujecin a sus normas, y en concordancia
con la clusula democrtica contenida en la Declaracin de la ciudad de Quebec, la ruptura del
orden democrtico o una alteracin del orden constitucional que afecte gravemente el orden democrtico en un Estado Miembro constituye, mientras persista, un obstculo insuperable para la
participacin de su gobierno en las sesiones de la Asamblea General, de la Reunin de Consulta, de los Consejos de la Organizacin y de las conferencias especializadas, de las comisiones,
grupos de trabajo y dems rganos de la Organizacin.
Artculo 20
En caso de que en un Estado Miembro se produzca una alteracin del orden constitucional que
afecte gravemente su orden democrtico, cualquier Estado Miembro o el Secretario General podr solicitar la convocatoria inmediata del Consejo Permanente para realizar una apreciacin colectiva de la situacin y adoptar las decisiones que estime conveniente. El Consejo Permanente,
segn la situacin, podr disponer la realizacin de las gestiones diplomticas necesarias, incluidos los buenos oficios, para promover la normalizacin de la institucionalidad democrtica. Si las
gestiones diplomticas resultaren infructuosas o si la urgencia del caso lo aconsejare, el Consejo
Permanente convocar de inmediato un perodo extraordinario de sesiones de la Asamblea General para que sta adopte las decisiones que estime apropiadas, incluyendo gestiones diplomticas, conforme a la Carta de la Organizacin, el derecho internacional y las disposiciones
de la presente Carta Democrtica. Durante el proceso se realizarn las gestiones diplomticas
necesarias, incluidos los buenos oficios, para promover la normalizacin de la institucionalidad
democrtica.
Artculo 21
Cuando la Asamblea General, convocada a un perodo extraordinario de sesiones, constate que
se ha producido la ruptura del orden democrtico en un Estado Miembro y que las gestiones
diplomticas han sido infructuosas, conforme a la Carta de la OEA tomar la decisin de suspender
a dicho Estado Miembro del ejercicio de su derecho de participacin en la OEA con el voto afirmativo
de los dos tercios de los Estados Miembros. La suspensin entrar en vigor de inmediato.
El Estado Miembro que hubiera sido objeto de suspensin deber continuar observando el cumplimiento de sus obligaciones como miembro de la Organizacin, en particular en materia de
derechos humanos.
Adoptada la decisin de suspender a un gobierno, la Organizacin mantendr sus gestiones diplomticas para el restablecimiento de la democracia en el Estado Miembro afectado.
Artculo 22
Una vez superada la situacin que motiv la suspensin, cualquier Estado Miembro o el Secretario
General podr proponer a la Asamblea General el levantamiento de la suspensin. Esta decisin se
adoptar por el voto de los dos tercios de los Estados Miembros, de acuerdo con la Carta de la OEA.
V
La democracia y las misiones de observacin electoral
Artculo 23
Los Estados Miembros son los responsables de organizar, llevar a cabo y garantizar procesos
electorales libres y justos. Los Estados Miembros, en ejercicio de su soberana, podrn solicitar
a la OEA asesoramiento o asistencia para el fortalecimiento y desarrollo de sus instituciones y
procesos electorales, incluido el envo de misiones preliminares para ese propsito.
Artculo 24
Las misiones de observacin electoral se llevarn a cabo por solicitud del Estado Miembro interesado. Con tal finalidad, el gobierno de dicho Estado y el Secretario General celebrarn
un convenio que determine el alcance y la cobertura de la misin de observacin electoral de
que se trate. El Estado Miembro deber garantizar las condiciones de seguridad, libre acceso
a la informacin y amplia cooperacin con la misin de observacin electoral. Las misiones de
observacin electoral se realizarn de conformidad con los principios y normas de la OEA. La
Organizacin deber asegurar la eficacia e independencia de estas misiones, para lo cual se
las dotar de los recursos necesarios. Las mismas se realizarn de forma objetiva, imparcial y
transparente, y con la capacidad tcnica apropiada. Las misiones de observacin electoral presentarn oportunamente al Consejo Permanente, a travs de la Secretara General, los informes
sobre sus actividades.
Artculo 25
Las misiones de observacin electoral debern informar al Consejo Permanente, a travs de la
Secretara General, si no existiesen las condiciones necesarias para la realizacin de elecciones
libres y justas. La OEA podr enviar, con el acuerdo del Estado interesado, misiones especiales
a fin de contribuir a crear o mejorar dichas condiciones.
VI
Promocin de la cultura democrtica
Artculo 26
La OEA continuar desarrollando programas y actividades dirigidos a promover los principios y
prcticas democrticas y fortalecer la cultura democrtica en el Hemisferio, considerando que
la democracia es un sistema de vida fundado en la libertad y el mejoramiento econmico, social
y cultural de los pueblos. La OEA mantendr consultas y cooperacin continua con los Estados
Miembros, tomando en cuenta los aportes de organizaciones de la sociedad civil que trabajen en
esos mbitos.
Artculo 27
Los programas y actividades se dirigirn a promover la gobernabilidad, la buena gestin, los valores democrticos y el fortalecimiento de la institucionalidad poltica y de las organizaciones de
la sociedad civil. Se prestar atencin especial al desarrollo de programas y actividades para la
educacin de la niez y la juventud como forma de asegurar la permanencia de los valores democrticos, incluidas la libertad y la justicia social.
Artculo 28
Los Estados promovern la plena e igualitaria participacin de la mujer en las estructuras polticas de sus respectivos pases como elemento fundamental para la promocin y ejercicio de la
cultura democrtica.

Você também pode gostar