Você está na página 1de 11

Agustino salsinha da costa oliveira/Cs III

Cristovo dos Santos Guteres/Cs I




Timor: 500 anos de sangue, cinzas, lgrimas e solido
Rosely Forganes
Os portugueses chegaram ao Timor entre 1512 e 1520, interessados principalmente no sndalo,
madeira nobre utilizada na perfumaria e mveis de luxo, que cobria praticamente toda a ilha. J
nessa poca o Timor era dividido em dois reinos, Samby, na parte oeste da ilha e Behale, no
leste.

S no sculo XVII Lisboa nomeou um governador, que dependia de Goa, outro territrio
portugus, na ndia. Depois de uma srie de disputas, os holandeses ficaram com a parte
ocidental da ilha, atualmente o Timor Oeste.

Em 1903 um australiano descobriu a existncia de petrleo na costa. No final da I Guerra
Mundial, o Japo tentou comprar o Timor, oferecendo uma boa soma, o que foi oficialmente
rejeitado por Salazar em 1932. O regime salazarista considerava os timorenses como "uma das
raas degeneradas e atrasadas" das colnias, o que serviu de pretexto para retirar os direitos
cvicos, ainda que mnimos, que tinham adquirido em 1822.

Territrio estratgico, entre a Austrlia, Indonsia, Filipinas, dando acesso China, o Timor foi
invadido durante a II Guerra Mundial, primeiro pelos australianos, que pretendiam organizar
uma resistncia no territrio, em seguida pelos japoneses, que criaram campos de concentrao,
cometeram atrocidades em larga escala e deixaram 60.000 mortos.

O historiador James Dunn, que foi cnsul da Austrlia em Dili de 1961 a 1963 afirma :"O Timor
Leste foi uma das piores catstrofes da Segunda Guerra Mundial em numero de mortos relativo
populao total, mas esse aspecto da Guerra do Pacfico nunca interessou ningum".

O Timor saiu da II Guerra Mundial praticamente arrasado, mas Portugal continuou no
investindo na colnia, preferindo Macau, mais lucrativa. Para o Timor, que produzia basicamente
caf- considerado um dos melhores do mundo- eram mandados os prisioneiros polticos e
dissidentes do salazarismo.

Por outro lado, a PIDE, a polcia poltica de Salazar, reprimia, prendia e exilava aqueles que, no
Timor, tinham veleidades nacionalistas.

Foi s nos anos 60 que Dili, a capital, comeou a ter luz eltrica e nos 70 um mnimo de infra-
estruturas, como gua, esgoto, escolas e hospitais.
Nos anos 70, 90% da populao vivia em zona rural. Dili tinha 30 mil habitantes e Baucau, a
segunda cidade do pas, 10 mil.

Em 1945, a Indonsia, sob o comando de Sukarno, conseguiu a independncia da Holanda,
passando a ser uma repblica em todo o territrio da antiga colnia, o Timor Oeste inclusive.
Mas o governo de Jacarta no manifestou qualquer pretenso sobre o Timor Leste, territrio
portugus.

Em outubro de 1966 o general Suharto derrubou o presidente Sukarno atravs de um golpe de
estado. Em plena guerra fria, Suharto comeou a "caa aos comunistas", uma represso
implacvel em todo arquiplago que fez 500.000 mortos diante da indiferena geral. O exrcito
indonsio, verdadeiro estado dentro do estado, comeou a tomar conta de tudo, inclusive da
economia, dividindo o pas em verdadeiros feudos controlados pelos generais.

Com a Revoluo dos Cravos, deflagrada no dia 25 de abril de 1974, tem incio o processo de
descolonizao. Portugal deixou aos timorenses a escolha entre a independncia e a integrao
indonsia. Imediatamente, a Austrlia, potncia regional, se manifestou a favor da integrao
Indonsia.

Os primeiros partidos polticos timorenses foram criados em maio de 1974. A poucos dias de
intervalo so criadas a UDT - Unio Democrtica Timorense, a ASDT, Associao Social
Democrata Timorense e a APODETI, Associao Popular e Democrtica Timorense, sendo que
esta ltima prega a integrao Indonsia, quei mediatamente recebe o apoio do general Suharto.
Em setembro a ASDT muda de nome para FRETILIM, Frente Revolucionria do Timor
Oriental. Em junho de 1974 o jovem Jos Ramos Horta, representando o Timor beira da
independncia, conseguiu ser recebido pelo ministro das Relaes Exteriores da Indonsia,
Adam Malik e obteve- por escrito inclusive- a promessa que o governo de Jacarta apoiaria a
independncia do Timor.
As duas eleies realizadas em fevereiro e maro de 1975 foram ganhas pela FRETILIM, com
55% dos votos. Mais de 90% dos timorenses votaram pela Fretilim ou a UDT, a APODETI,
apesar de financiada pela Indonsia conseguiu pouco mais que algumas centenas de votos. Os
boatos de um golpe de estado marxista que estaria sendo preparado pela FRETILIM precipitam o
Timor na guerra civil em agosto de 1975, fazendo 3.000 mortos. As tropas indonsias comeam
a se infiltrar no territrio pela fronteira com o Timor Oeste.

No dia 16 de outubro de 1975 cinco jornalistas estrangeiros foram assassinados pelo exrcito
indonsio na cidade de Balibo, na fronteira, quando tentavam cobrir os movimentos de tropas
indonsia no Timor Leste.

Diante da gravidade da situao, a FRETILIM declarou a independncia no dia 28 de novembro
de 1975, esperando com isso obter apoio internacional contra a invaso indonsia. No dia 7 de
dezembro, o exrcito indonsio comeou a bombardear Dili e a invadir o pas, diante da
indiferena geral. A Assemblia Geral da ONU condenou a invaso indonsia numa resoluo
aprovada no dia 12 de dezembro de 1975, mas que ficou sem qualquer efeito. Apenas um pas, a
Asutrlia, reconheceu a autoridade indonsia sobre o Timor Leste. Comea a represso que vai
resultar na morte de 200 a 300 mil timorenses, seja pela violncia direta, a fome programada, o
deslocamento forado de populaes inteiras, a com criao de verdadeiros campos de
concentrao. A Cruz Vermelha Internacional, conhecida pela discrio, chegou a descrever a
situao no Timor como "pior que a de Biafra".

A FRETLIM cria um brao armado, a guerrilha FALINTIL, que chegou a controlar 80% do
territrio. Apesar da superioridade numrica esmagadora, do equipamento mais moderno
vendido pelos Estados Unidos, Inglaterra, Frana e Austrlia, os indonsios nunca vo ganhar a
guerra contra as Falintil, que resistem 24 anos. O governo indonsio no hesitou em utilizar
toneladas se napalm - o mesmo empregado no Vietnan- contra a resistncia e incendiar boa parte
das florestas do pas para que os guerrilheiros no tivessem onde se esconder, nem onde comer.
Vilarejos inteiros foram massacrados, cabeas decepadas de suspeitos de colaborar com as
FALINTIL exibidas por toda parte.

Durante anos, o Timor Leste ficou totalmente fechado ao mundo, tanto ao mais que a Coria do
Norte. O Congresso Judeu dos Estados Unidos chegou a considerar o que aconteceu no Timor
Leste como o maior genocdeo - proporcional populao- do sculo XX, logo aps o
holocausto nazista.

Certos especialistas consideram que foi ainda mais vasto, eliminando 44% da populao do
Timor.

No dia 31 de dezembro de 1978 o exrcito indonsio matou Nicolau Lobato, o lder da
resistncia e comandante das Falintil. Comea ento a liderana de um de seus companheiros,
Jos Alexandre Gusmo, conhecido na guerrilha como Ray Kala Xanana. Ele vai transformar as
FALINTIL numa frente ampla de resistncia a partir de 1987 e no ano seguinte criar o CNRT, o
Consleho Nacional da Resistncia Timorense, que rene todos os partidos.

Em 1989 a Indonsia deu incio a uma abertura relativa do territrio, que vivia num isolamento
total. Em outubro, o papa Joo Paulo II visita o Timor, marcada por manifestaes pr-
independncia, duramente reprimidas. No dia 12 de novembro de 1991 o exrcito indonsio atira
na multido que prestava homenagem a um estudante morto pela represso no cemitrio de Santa
Cruz. Pelo menos 200 pessoas so assassinadas no local e outro tanto na caada humana que
continuou dias e noites, inclusive nos hospitais. As imagens do massacre, realizadas por
jornalistas estrangeiros, fazem com que o mundo descubra a tragdia do Timor.

Em novembro de 1991 Xanana Gusmo preso em Dili e levado para Jacarta, onde condenado
priso perptua em 23 de maio de 1993 num julgamento considerado uma farsa por
observadores estrangeiros. Em outubro de 1996 a causa do Timor ganha reconhecimento
internacional com a atribuio do Premio Nobel da Paz ao bispo Carlos Ximenes Bello e Jos
Ramos Horta . Em julho de 1997 o presidente Nelson Mandela visita Xanana na priso e comea
a fazer presso para uma soluo negociada. No mesmo ano comea a crise econmica na sia,
que afeta duramente a Indonsia. O regime Suharto comea a ruir, com manifestaes cada vez
mais violentas nas ruas, que levam demisso do general em maio de 1998 e ascenso de
Yusuf Habibie.

Portugal e a Indonsia negociam a realizao de uma consulta popular. Uma misso das Naes
Unidas, a UNAMET, se instala no territrio para supervisionar a realizao de um plebiscito.
Sentindo que vai perder o territrio, a ala mais dura do exrcito indonsio, recruta e treina
milcias armadas que espalham o terror entre a populao. Apesar de todas as ameaas, no dia 30
de agosto de 1999, mais de 98% da populao vai s urnas, votar nu silncio que os observadores
internacionais so unnimes em chamar de impressionante. O resultado no deixam margem
dvida: 78,5% dos timorenses escolheram a independncia.

Antes mesmo da proclamao dos resultados, as milcias, protegidas pelo exrcito indonsio,
desencadeiam uma violncia indita at nessa terra que acreditava j ter visto tudo. Homens
armados de catanas ( imensos faces) e fuzis caam e matam nas ruas todos aqueles que supem
ter votado pela independncia. Milhares de pessoas so separadas das famlias, colocadas fora
em caminhes que ningum sabe para onde vo. A populao comea a fugir para as montanhas
ou buscar refgio nas igrejas e prdios de organizaes internacionais. Mas as milcias cercam e
depois invadem a sede da Cruz Vermelha e as Naes Unidas. Todos os estrangeiros acabam
sendo evacuados, deixando o Timor entregue fria das milcias e dos militares indonsios.

A ONU decide formar uma fora internacional para intervir, mas espera a autorizao da
Indonsia, que negocia as condies. Os 2.000 solados da INTERFET s entram em Dili no dia
20 de setembro e encontram um pas totalmente devastado e incendiado. Quando Xanana
Gusmo volta Dili, no dia 22 de outubro, ao ver o que sobrou do Timor, diz: "Eu achei que
amos ter que comear do zero. Mas muito pior do que eu pensava". RF




D. Boaventura de Manufahi - Uma pequena historia de um grande Timorense
Naqueles tempos, os Liurais de Timor eram chamados todos os anos a
Dili. Numa desas ocasioes, D. Boaventura, acabado de casar, trouxe com ele a esposa para Dili.
Um dia, enquanto o marido (D. Boaventura) estava numa das celebracoes, o Governador
Capito-tenente Alfredo de Lacerda Maia mandou chamar a mulher de D Boaventura e violou- a.
Este Governador nao so violou a esposa de D Boaventura mas tambem a Irma de D. Luis de
Oecussi que estava a estudar naqueles tempos num colegio em Dili.
De regresso a casa as mulheres confessaram ao marido e a outra ao irmao do que tinha
acontecido.
D. Boaventura e D. Luis ficaram muito zangados pelos abusus feitos as mulheres e decidiram
armar uma cilada ao tal Governador atraindo-o com falsas informacoes deque as princesas
estavam a tomar banho numa das nascentes em Dili.
Ouvindo esta noticia o Governador foi a tal nascente espreitar as princesas, mas em vez de ser as
princesas, encontrou D. Boaventura que, depois de confirmar o acontecido, matou o Governador
Capito-tenente Alfredo de Lacerda Maia.
Dai comecou a guerra de Manufahi. (1887 - 1912) .

corresaun halo ba Administrador ba Governador.


7 de Outubro de 2008 11:29
Nota.: Tirado de um Comentario Anonimo deixado neste Blog
Posted by Timor-Leste de Manufahi at 05:09
42 comentrios:
Annimo disse...
Sbado, Maro 10, 2007
FUNU MANUFAHI
Funu Manufahi no Dom Boaventura nudar simbol nacionalista Timor Loro sae nian.
Saida maka Funu Manufahi? Se maka Dom Boaventura? Tansa maka ASDT/Fretilin liu
hus ninia diresauni: Nicolau Loubato, Xavier do Amaral, Ramos Horta, Borje da Costa,
Leopoldo Joaquim, Jos Luis Guterres ba hasoru malu ho Dom Boaventura ninia Ferik
Oan iha Kakuit Betano-Manufahi iha fulan Juni tinan 1974?

I. Tansa maka Mosu Funu no faktor-faktor saida maka sai hanesan causa ka sebab husi
Funu Manufahi nian
a) Revolta tamba hasae imposta (logika ekonomika) Waihira iha funu tamba iha ninia
deskontentamentu, hanesan mos tuir autor sira balun nia hakerek konaba ba Funu
manufahi, hanesan Geoffrey Gunn haktuir katak Funu Manfuhai ne mosu tamba
autoridade hasae Imposto husi pataka ida sae ba pataka rua ho manu tolun sanulu. Tuir
hakerek iha Portugues nune: A proposta das autoridades coloniais de aumentar de
impostos de capitao de uma pataca para duas patacas e dez ovos (in Gunn, 1999: pp.
201). Iha revolusaun ka revolta hotu hotu motif ekonomika ba funu sempre iha, hanesan
mos funu Manufahi.
b) Mudansa Regime Iha Portugal husi Regime Monarka ba Republika. Hanesa faktor
seluk maka kontribui hudi mosu Funu Manufahi mos katak tamba mudansa regime iha
Portugal Husi Monarkia ba Republika. Tamba mudansa ba regime ne maka hanesan
provoka resentimentu kontra ka funu hasoru kolonial iha timor liu husi Funu Manufahi.
Maibe hare ba historia mos katak, Dom Boaventura funu hasoru malae mutin
kaKolonial Portugal iha Timor Loro Sae, tamba funu Manufahi no funu sira seluk iha
Timor halo hasoru malae mutin, Funu iha Luca, iha Baucau,no fatin seluk no funu iha
Manufahi ida uluk (I) iha tinan 1895 Dom Duarte da Costa nebe nia oan maka Dom
Boaventura, Funu Manufahi dala rua(II) iha tinan 1907 no ikus Funu Manufahi iha tinan
1911/12 (III).
c) Influensia husi Ideiais independencia hudi funu duni Malae Mutin husi Timor.
Ligasauan ho movimentu libertasaun ka independentista sira iha Iha Filipina, Indonesia
ninia influencia tama iha Timor. Tuir autor Frances Plissier iha nia livru Timor en
guere dehan katak Funu Manufahi mosu iha biban nebe maka iha mos funu iha fatin sira
hanesan iha Flores, haktuir autor: Ao segundo Pliser aponta, que das rebilies armadas
hajam ecloidido na ilha das flores entre 1911 e 1912 (Plisser,19; pp. 293). No mos
hanesan hakturi iha livro Geoffrey Gunn katak: tambm legitimo especular sobre se
num circulo de uma dzia de individuos em Dili haver quem dejesasse a independncia
de Timor; seria Dom Boaventura uma desses Homens (Gunn, 1999: pp. 202).
Influensia husi Ordem Manico nebe sira ninia lema maka Trilogia Liberdade-
Igualdade-Fraternidade nebe tuir autor Frances (cita) dehan katak Dom Boaventura iha
ligasaun ho Ordem Manico nebe maka iha tempo neba mos hahu kuda sira nia
Hanoin (pensamento,red) no harii sira nia knua iha Dili. Ordem Manica sira ninia
funu ba transformasaun no revolusaun barak hanesan iha mundo,hare ba Revolusaun
Liberal nebe materializa liu husi Revolusaun Industrial iha, influensia ba Deklrasaun ba
Independencia iha Estado Unidos Amerika (USA) nebe sira nebe maka proklama
independencia Amerika nian hanaran -Brother Foundation/ Irmas Fundadores-
hanesan Thomas Jefferson,Jorge Washington sira hotu pertence ba Ordem
Manica,Revolusan Frances nebe maka ordem ne iha ninia influensia hudi deklara
prinsipiu ba revolusaun Francese maka tuir lema ordem manica nian
maka:Liberdade-Igualdade-Fraternidade, no ikus maka ordem manica mos iha ninia
papel importante hudi halo konspirasaun ba transformasaun husi regime Monarka iha
Portugal ba Repblika.Baseia ba autor Frances ne ninia hakerek katak,argumentu nebe
maka Malae sira uja hudi hakerek katak Funu Manufahi ne tamba iha konsekuensia husi
Transformasaun ba regime iha Portugal ne,laos atu mantem regime nebe maka utiliza
meios represiva maibe hakarak halo mudansa liu husi duni sai Malae Mutin (kolonial
Portugal,red) tan saida:
1. Dom Boaventura ninia ligasaun ho Ordem Manica,tamba ordem ne maka kria
konspirasaun hudi halo transformasaun ba regime husi Monarka ba Republika iha 1910
iha Portugal.Ita bele dada hanesan iha ligasaun tamba tuir Tuir Luis Mateus,hakerek livro
konaba Manaria em Lisboa 2003 haktuir katak Fernando Ossorio,Jurista nebe maka
forma iha Universidade Coimbra ba servisu iha Administrasaun Dili. Haktuir tan autor
katak Fernando Ossorio maka harii knua Loja Ocenia Dili,Timor 1991,no.321,Grande
Oriente Luzitano (Mateus,2003;pp.86).
2. Ideal nebe maka inspira Dom Boaventura ne maka duni sai malae mutin ka kolonial
Portugal, tamba iha momentu nebe hanesan haktuir ona iha movimentu independencia
iha rai-rai iha Asia,hanesan Filipina,Indonesia,no sst.nebe iha ona ligasaun.
3. Dom Boaventura mos laos foin partisipa iha Funu maibe nia mos ajuda nia Aman Dom
Duarte hudi halo funu hasoru malae mutin iha tinan 1895. Tuir Abilio Araujo dehan iha
ninia livru katak:O rei de Manufahi,Dom Duarte,enviou o seu filho Dom Boaventura a
Cailaco,Atsabe,Balibo e outros reinos ao fim de obter apoios para uma revolta em larga
escala (Araujo;1977;pp.147). Funu hasoru malae mutin ne hahu ona husi nia aman to
oan. Hatutan tan Abilio Araujo katak:D.Boaventura representou o smbol de um esforo
patriotico na conjugao dos reinos de Timor para uma aco unitaria
(Araujo;1977:pp.158).
Neduni ho argumentu sira hatudu katak Funu Manufahi iha ninia inspirasaun politika
maka Oinsa maka duni Malae Mutin husi ita nia rain. Kontrariu ba argumentos
kolonialista nian katak tamba rescentimentu tamba iha mudansa regime iha
Portugal.Argumentus sira koloanialista nian hakarak deit Menimiza historia Funu
Manufahi.
Ita bele halo hanesan analisa komparativa ida,oinsa maka procesu independncia iha
Haiti iha tinan 1804,ne resultadu husi Funu atan (Escravo,red) sira too ikus sira
proklama Independncia iha loron 1 fulan janeiru tinan 1804.
II. Efeitu ka akibat husi Funu manufahi
a) Emar barak maka mate no material (husi Manufahi no Kolonial). Iha funu hotu-hotu
kustus humanos,emar mate barak,barak maka kaer ba kastigu . Husi sorin Manufahi oinsa
maka organiza resistensia hudi funu hasoru Malae ka Kolonial Portugues. Autoridade
Kolonial Portugues hahu fulan desembro Funu nakfera iha Manufahi no dait too tinan
1912 iha Timor Loro Sae tomak. Hanesa haktuir Abilio Araujo iha loron 5 fulan
Outubro tinan 1911,Governador Filomeno da Cmara konvida Leurai sira hotu husi
Timor tomak mai halo festa hudi komemora halo tinan ida proklamsaun Republika.
Hatutan tan Abilio (idem) Iha biban ne Leurai sira halo juramentu hudi halo funu hasoru
Malae iha Timor laran tomak. Neduni Funu waihira nakfera iha Manufahi mos dait ba
fatin hanesan funu hasoru Malae iha Baucau,Venilale,Lospalos,Viqueque,Suai,no ikus liu
maka iha Oecussi,ne katak iha asaun nebe maka iha koordenasaun nasional. Autoridade
kolonial Portugues konsentra liu sira nia forsa ba iha Funu Manufahi. Kustus
materiais,implikasauan ekonomika bot hudi halo operasaun kontra Funu
Manufahi.Governador Filomeno da Cmara husu tulun husi Angola, Mozambique, Goa
no Macau. Governador mos hahu ona konvoka Mordor sira husi Manatutu no Laklo iha
Dili. Hahu estrategia militar hudi ataka Manufahi husi frente tolu: ida,konsentra forsa
husi Ainaro ho koloborasaun husi Liurai Ainaro nian maka Naikau hudi ataka Manufahi
husi sorin loro monu.Rua,husi Divisaun Infanteria nebe husu reforso husi Macau no Goa
nebe mesak Malae Portugues tau sira nia base iha Aileu, forsa husi Angola no
Mozambique maka ataka husi Maubissi ba Aitutu hudi ba Kablaki. Iha Kablaki Funu
Nain nebe maka Dom Boaventura tau nudar komanda Funu iha neba naran Asae
Maunkoli nia iha surik rua ida naran Beri Sika no ida seluk Naran Bere Laka.Tamba
autoridade kolonial ninia forsa makas liu,neduni Kablaki mos la tahan,Kablaki monu ba
liman autiridade kolonial iha loron 27 Maio tinan 1912. Tolu,Ataka husi Manatutu ba
Turiskai, sai tun ba Tutuluru too ba iha Betano hudi cerku Manufahi. Tamba ataka maks
husi fatin hotu-hotu,neduni iha loron 22 fulan Juli tinan 1912 Foho Riak monu ba
kolonial sira nia liman. Hanesan haktuir testemunya Jaime Inso nebe nudar exercito
Portugues nebe participa iha ataka ba Manufahi katak operasaun ne envolve emar
barak,hatun bomba ba foho Leo laku nebe maka sei resiste. Hanesan haktuir iha Abilio
Araujo ninia Livro katak: Jaime do Inso que participou nesta guerra de 1912 como
oficial da Marinha servindo na conhoneira Patria que tambm bombardeou Manufahi
relata-nos que os sitiados eram em grande nmero talvez mais de 12000. No dia 9 de
Agosto choveram balas sobre o ltimo reduto em resistncia (Araujo;1977;pp.156).
b) Hahu ona hari leurai no cefe suku sira nebe maka obedece ba knar Kolonial nian.
Autoridade Kolonial Portugues halo mis tiha ita nia Leurai no Dato sira be hudi rai
moris maka Ukun Timor Loro Sae. Nebe autoridade sira hili sira nebe maka hanesan
fiel ba koloniala maka nudar Leurai hudi Ukun,hudi troka Leurai ka Dato sira nebe
maka Reno rasik maka hili.Sira uja ona sistema oinsa maka kontrola emar Timor buka
tau sira nebe maka sira nebe maka fiel ba kolonialista Portugues.
c) Reforsu ba autoridade kolonial liu husi Administrasaun lokal,militar,no sst. Hahu ona
harii administrasun lokal nebe maka bele ukun no kontrola populasaun. Iha parte Militar
nian hahu ona harii forsas ba rua maka: Forsa Permeira Linya no Segunda Linya. Ninia
objectivu maka oinsa maka bele envolve emar Timor oan rasik iha defesa ba Bandeira
no autoridade Portugal nian.
III. Konsekuensia ba Funu Manufahi
a) Politika Kolonial nian maka Divide Et Impera
Oinsa maka bele Ukun no hametin sira nia knar buka tau pratika politika Kolonial nian
maka divide Et Impera ka Dividir para Reinar. Hili sira nebe maka fiel maka Ukun
ka nudar leurai,foti sira nebe maka fiel ba ukun iha reino sira nebe maka Funu hasoru
kolonialista. La respetu ba knar politika,sosial no ekonomika emar rai nain nian nebe
hudi rai moris iha kedan ona. Hanesan ne maka sira bele ukun,tamba hamis tiha knar
nebe maka emar rai Timor iha hudi rai moris mai.
b) Manufahi oan ba servisu nudar atan ka escravo. Hudi servisu nudar aselear ba
malae hudi servisu ba tos komunal ka estadu nian. Tuir Geoffrey Gunn haktuir katak :
hahu loron 23 fulan Agusto tinan 1912, Governador Filomeno da Cmara,disidi regiaun
Raimera, Riak no Leo laku sai nudar sasan estadu nian no kuda sasan sira nebe maka fo
ba autoridade kolonial sira nian,hudi tau naran tuir autoridade kolonial sira nian
(in,Gunn,1999;pp.205).
c) Heransa husi Funu Manufahi nebe rai hela iha realidade Timor nian maka
Sub-distritu Fatudu tama ba Ainaro
Hahu Funu Manufahi,husi funu ida dala uluk (I) iha tinan 1895 too ikus iha tinan 1911,
Ainaro maka hatudu ninia fidelidade ba autoridade kolonial sira. Ainaro serve hanesan
base ba forsa kolonial nian hudi ataka Manufahi. Hanesan haktuir Capitaun Jose
Martinho iha ninia Livru Timor quatro sculo de Colonizao Portugal,katak iha
regulos barak maka hanesan fiel ba Malae hudi halo Funu hasoru manufahi hanesan autor
dehan : E entre eles,h que distinguir o velho Nai-Cau do Sru,que da tranqueira de
Ainaro,exposta aos ataques do Boaventura,mandou um dia a Atsabe,ao comandante
Cndido Bernardo, que ai dirigia as operaes de ataque aos scu rebeldes,emissrios
com este recado; dificilmente nos poderemos aguentar sem auxilio. Mas se formos
vencidos,procurem o meu corpo debaixo das pedras da tranqueira, (
Martinho,1943:pp.69). Buat nebe maka Nai-Cau halo ba Malae Mutin,sira mos la
haluha kolen nebe maka hudi tulun ba Funu Manufahi. Grato ( Imbalan,red) nebe maka
fo ba Nai-Cau no Ainaro maka ne Waihira hotu Funu manufahi,sira be fo tulun ba Funu
Manufahi lori emar Manufahi ba sai hanesan atan (escravo/budak,red), maibe Nai-Cau
husu ba Governador Filomeno da Cmara katakAmi Same-Ainaro mesak feto san uma
deit neduni haketa maka rai mai ami.hahu iha neba Fatudu tama ba Ainaro.
Fatukuak fo ba sira Laklo (Manatutu). Iha Funu Manufahi mos,autoridade kolonial sira
mos mobiliza Mordor sira husi Manatutu ho Laklo hudi ba ataka Manufahi. Nebe tuir
Cap. Jose Martinho dehan katak: Filomeno da Cmara, num largo golpe de vista, orden
a concentrao,em Dili, de todos os elementos que possivel trazer de leste,
principalmente recrutados entre Moradores de Manatutu e Lcl (
Martinho,1943;pp.60). Murdor sira ninia komandante maka Luiz Noronha nebe atake
tun husu Manatutu ba sai husi Betano. Waihira Funu hotu Governador Filomeno da
Cmara fo hanesan knar no ukun iha Fatuk-Kuak ba sira husi Laklo.Hametin liu tan knar
no Ukun husi sira Laklo iha Betano,liu husi Mestre Mario Noronha husi Manatutu ba
kaben ho Dom Boaventura nia oan Feto, atu nune ligitima liu Knar no Ukun.Neduni
Fatuk-Kuak iha Betano fo ba sira husi Laklo maka kaer.
IV. Funu Manufahi nudar simbol Nasionalista
1 - Dimensaun Funu nian kompara ho funu sira seluk,ninia konsekuensia material no humanos
bot husi sorin Manufahi.Husi sorin Kolonial nian mos dala uluk maka hasoru funu bot ida ne tuir
autor sira balun nia hakerek. Tamba iha esperiencia Portugal nian iha ninia kolonia sira foin dala
ida maka hasoru Funu ida nebe ninia dimensaun bot iha momentu neba.Obriga Portugal hasai
osan hudi mobiliza operasaun ba Funu Manufahi. Osan hudi selo forsa nebe maka desloka husi
Afrika hanesan Angola no Mozambique,Macau no Goa,nebe maka iha ninia kustus ekonomika
ba operasaun ne bot ba Portugal.
2 - Funu hasoru Malae Mutin nebe maka Ukun Emar Timor. Ideal nebe maka Funu Manufahi
representa simbol nasionalista tamba ninia principiu fundamental maka oinsa maka duni Malae
Mutinhusi Timor Loro Sae.
3 - Fretilin maka banati tuir dalan nebe maka Dom Boaventura ninia dalan. Iha fulan Juni tinan
1974,delegasaun ASDT/Fretilin ba hasoru malu ho Dom Boaventura nia ferik oan iha Kakuit
Betano.Iha neba Nicloau Loubato,Xavier do Amaral,Ramos Horta,Borja da Costa,Jos Luis
Guterres no sst.ba hatou ba Leurai feto katak Ami halo tuir buat nebe maka ami nia Avon Dom
Boaventura maka mata dalan.Hanesan iha nebe dadoli nain ida nebe maka naran Bere Siku
tatolin lian nudar lian nain hudi simu delegasaun husi ASDT/Fretilin nune: Loriku rain
nain,lian daudaun!(Araujo;1977;pp.8).
V. Dom Boaventura Mate no Nia Rate iha Nebe?
Tuir autor barak koalia,tuir Geoffrey Gunn dehan katak: iha kemungkinan ka hipotes rua,Dom
Boaventura kastigu iha Atauro ka Ai-pelu, iha neba maka nia mate iha kadeia. Tuir Emar
Manufahi,Boaventura sai hanesan mitu katak:Nia lakon mosu,ka mate moris.Iha ne bele
justifikasaun tamba saida maka nem autoridade kolonial iha momentu neba hatudu katak ninia
Rate iha nebe,kala mate maibe rate laek.
Iha versaun/versi husi Avon sira balun husi Manufahi konta katak : Dom Boaventura Malae
Kaer iha foho Ria tu-Manufahi,lori ba kastigu iha Ai-Pelu (besik Likisa). Emar sira be hein
kadeia Ai-Pelu ne emar Metan sira husi Afrika (Angola),Angola oan sira mesak lanu tem deit
(hemu tua dor). Hatutan Avon nebe iha momentu Funu Manufahi sei kiik ho tinan nem (Nia
Mate ona iha Tinan 1989 iha Same) katak (idem) Waihira Dom Boaventura Malae kaer lori ba
dadur iha Ai-Pelu, sira husi reno no uma Lulik Webikun (Atambua ho Kupang,red) mai buka
kedan Dom Boaventura ne iha nebe,sira hetan iha Ai-Pelo,tamba sira hare katak Malae Metan
sira husi Angola oan mesak lanu tem deit,sira ba husu ba Malae metan sira nune Se maka ema
nia aman nebe imi futu iha lutu laran ne? Malae Metan sira hatan Nia maka Leurai Manufahi
nebe maka Funu hasoru Kolonial,tamba ne maka ami futu nia hudi hatama iha sela ka kadeia ne.
Sira husi Reno no Uma Lulik Webikun dehan nune ba Malae metan sira Ami iha Tua sabu se
imi hakarak ami fo ba imi hudi troka ho katuas ne fo mai ami lori. Hatutan tan Avon ne Metan
sira hare tua kaben sulin no hamrok hanesan be,sira hemu tua to lanu,no sira reno husi Uma
Lulik Webikun lori kedan halai Dom Boaventura ba mota sorin (Atambua-Kupang,red).
Versaun ne hatudu katak,husi autoridade kolonial sira mos la fo sai katak Dom Boaventura nia
mate los iha nebe,ninia rate mos la iha,la iha historiador ida maka hakerek konaba ninia mate iha
sa tinan no hakui iha rate nebe. Tamba ninia rate la iha,maka mosu versaun ida husi emar
Manufahi katak Dom Boaventura ne Mate-Moris ka Lakon- Mosu.
VI. UKUN RASIK AN NE MEMORIA KOLEKTIVU
Haknauk ba hakerek Nain ka Poeta Timor oan ida naran Fernando Sylvan katak A
Independencia a memoria de um Povo que no Morre. No tuir matenek nain ida naran
Frederick Engel ninia hateten katak A emancipao de um povo ser a obra do prprio povo .
Banati Fernando Sylvan no F.Engel katak ita nia Funu ba Ukun rasik an laos foin hahu ho
revolusan 25 de Abril 1975iha Portugal,no laos foin hahu waihira Indonesia autoriza ita halo
referendum,maibe hahu hudi uluk kedan husi gerasaun Dom Boaventura nian hanesan Mata
Dalan, too iha iha gerasaun Nicolau Loubato,Vicente Reis Sahe no sira seluk hudi Funu duni
kolonial Portugal no hasoru Indonesia no ikus Gerasaun Xanana no emar Timor oan tomak funu
hudi duni sai Indonesia husi Timor no ita Ukun An (Independncia,red) liu husi Referendum iha
Loron 30 fulan Agusto tinan 1999. Neduni respeito no homenagen ba historia-Loron 24 Fulan
desembro ne loron nasional ka loron Kebangkitan Nasional. Ne husik ba disisaun politika husi:
Governu no Fretilin nebe maka hahu foti Dom Boaventura no Funu Manufahi nudar simbol
Nacionalismo. Homenagen no respeitu ba historia hanesan iha hafahe (divisaun,red) ba
provincia ka wilayah bele tau kapital ba provincia zona centro nian iha Manufahi ka Same.
Hanesan Igreja atu loke dadauk Diocese iha Same,ne hatudu ba respeitu ba ita nia memoria
historia nudar emar (Povo,red) no Rai (nasaun,red). Iha Fundasaun hudi naran Dom Boaventura
(Fundaboa),iha Universidade maka hanaran Universidade Dom Boaventura, iha loron ukun rasik
an ka Independncia iha dia 20 Maio 2002 hanesan homenagen ba Funu Manufahi liu husi Tebe
ka dansa Funu Manufahi. Ikus husik ba autoridade rai Timor nian hanesan:Governu,Parlamentu
no Prezidente RDTL maka foti loron 24 Fulan Desembro iha tinan 1911 hahu Funu nakfera iha
Manufahi sai hanesan loron bot ka nasional.
Funu Manufahi mos,sai hanesan simbol ba klosan sira nebe maka Funu hasoru iha Indonesia nia
Ukun iha Timor.Hanesan Fernando Lasama,eis-Secretario Geral Renetil no Prezidente Partido
Demokratiku (PD) nian waihira Indonesia sira kaer ba Kadeia iha Jakarta nia ba defende ninia
Pleidoi iha Tribunal Jakarta katak Ami nia Funu laos foin hahu iha tinan 1975 maibe hahu
husu Dom Boaventura iha Funu Manufahi.
Ba Libnio Soares,estudante Cincia Politica iha Universidade Nova Lisboa no Militante Partido
Socialista Timorense (PST) katakFunu Manufahi maka hanesan ita nia patrimonia
historika,neduni ita buka respeitu no fo homenagen ba loron ida nebe maka ita nia bein ala sira
halo funu hudi duni kolonialista husi ita rain.
Tuir Francisco Guterres, estudante iha Faculdade Economia Universidade Coimbra no militante
Fretilin dehan katak Uluk Fretilin ninia formasaun politika-idiologika maka hanorin konaba
Funu Manufahi nian no Dom Boaventura nian.
VII . Bibliografia/Fontes

Você também pode gostar