In het tegenwoordige strafrechtwetenschappelijke onderzoek

lijkt nog betrekkelijk weinig belangstelling te bestaan voor

rechtsfilosofische reflectie. Gelukkig zijn er uitzonderingen op
deze regel: strafrechtwetenschappers die de lange traditie van
rechtsfilosofisch onderzoek voortzetten en trachten hedendaagse
ontwikkelingen in een breder perspectief te plaatsen, teneinde
daarmee tot een onderzoekskader te komen om op basis daarvan
complexe vragen over het strafrecht te lijf te gaan.

Ferry de Jong, werkzaam aan de Universiteit Utrecht, is zon
strafrechtwetenschapper. Van zijn hand verscheen in 2011 in de
essayreeks Oratio van uitgeverij Sjibbolet Straf, schuld &
vrijheid. Pijlers van ons strafrecht. Het boeiende essay
behandelt het thema van schuld in het strafrecht. Wanneer een
strafrechtjurist aan schuld denkt, denkt hij aan het kunnen
toerekenen van een wederrechtelijke gedraging aan een persoon,
wat het opleggen van straf mogelijk maakt. In het strafrecht
zeggen we dan: geen straf zonder schuld. Dat wil zeggen: geen
straf zonder dat een wederrechtelijke gedraging kan worden
toegerekend aan een persoon die niet verantwoordelijk kan
worden gehouden voor het plegen van die gedraging. Strafrecht
is daarmee onlosmakelijk verbonden met de aloude notie van
wilsvrijheid.

Het schuldbeginsel staat tegenwoordig onder meer onder druk
als gevolg van de opkomst van de neurowetenschappen.
Daaronder wordt een verzameling van verschillende
onderzoeksvelden verstaan die gericht is op het verklaren van
menselijk gedrag in termen van activiteit in de hersenen. De
neurowetenschappen hebben een hoge vlucht genomen. In de
Verenigde Staten woedt al een kleine twintig jaar een debat over
de gevolgen van de resultaten van neurowetenschappelijk
onderzoek voor onder andere het strafrecht. De meest radicale
consequentie van dat onderzoek lezen we in de titel van de
bestseller van Victor Lamme, De vrije wil bestaat niet (2010).

Deze provocerende titel maakt duidelijk dat het aloude ideaal
van wilsvrijheid, waarop ook het met moeite opgetuigde
staketsel van strafrechtelijke begrippen is gefundeerd, niet
zonder meer nog wordt omarmd. Concreet heeft dat ertoe geleid
dat verdachten verweer hebben gevoerd tegen een door hen
gepleegd delict dat neerkomt op my genes made me do it. Als
het kennelijk de genen (of hersenen) zijn die iemand tot bepaald
gedrag brengen, dan kan van schuld voor dat gedrag geen sprake
zijn en kan er dus niet worden gestraft. Hoewel onsuccesvol,
hebben deze verweren tot veel debat geleid.

De neurowetenschappen hebben een dominante positie
verworven. Het strafrecht is in de verdediging gedrongen. De
Jong probeert een uitweg te vinden door tot een herwaardering
van de begrippen schuld en toerekeningsvatbaarheid te komen.
Juristen moeten niet pretenderen te weten dat wilsvrijheid
bestaat, noch dat zij exact kunnen omschrijven wat daaronder
zou moeten worden verstaan, maar moeten volgens De Jong wel
durven uitgaan van de redelijkheid van een notie als
wilsvrijheid, die het noodzakelijke sluitstuk vormt van het
totale strafrechtelijke begrippenstelsel.

Allereerst formuleert De Jong een antwoord op de vraag hoe en
binnen welk interpretatief kader oordelen over strafrechtelijke
verantwoordelijkheid tot stand worden gebracht. Het
schuldoordeel is niet alleen een feitelijk oordeel, maar bevat ook
normatieve waarderingen die op elkaar betrokken zijn. Voor het
vaststellen van schuld gaat het niet om absolute zekerheid.
Schuld kan slechts worden vastgesteld als de gedraging in
termen van een verhaal wordt verteld, waarin de dader optreedt
als acteur. In een verhaal krijgen feiten een bepaalde normatieve
lading; de ordening van de feiten is een constructie waarin onder
andere een relatie wordt gelegd tussen de feiten en de acteur.
Schuld is dus niet natuurgegeven, maar gevormd in een
ordening van de feiten in een verhaal.

Vervolgens veronderstelt De Jong, volgens mij niet onterecht,
een bepaald, diep in onze cultuur verankerd mensbeeld, dat
wordt gekenmerkt door het vermogen tot symbolisering, dat wil
zeggen de mogelijkheid om met behulp van taal de
werkelijkheid op een bepaalde manier te duiden en betekenis te
geven. Daardoor ontstaat een zekere afstand tussen de
werkelijkheid en de mens, waardoor de mens in staat is op de
wereld om hem heen te reflecteren en datgene wat de ander zegt
en doet te interpreteren. Die mogelijkheid tot reflectie duidt op
vrijheid, die volgens De Jong zodanig is ingeslepen dat een
notie van vrijheid kan worden onderkend.

Ook recht geeft betekenis en duiding. Dit is mogelijk doordat
het recht begrippen gebruikt waarmee sociale feiten juridische
feiten worden. Juridische begrippen zijn altijd onderbepaald.
Dat betekent niet dat ordening door middel van het recht
onmogelijk is: recht veronderstelt ordening. Ordening is nodig
om het vertrouwen binnen een gemeenschap te bewaren en te
bevorderen. De Jong legt uit dat juist het strafrecht voor dat
vertrouwen van belang is. Onderbepaaldheid betekent ook dat
altijd een kritische distantie wordt bewaard tegenover de
alledaagse leefwereld en de juridische ordening daarvan.
Volgens De Jong betekent deze opvatting dat de notie vrijheid
niet van nature is gegeven, maar een binnen de juridisch-
symbolische denkwijze gevormde contrafactische voorstelling
is. Vanuit die opvatting bezien, gaan wij mensen er ook van uit
dat we verantwoordelijk kunnen worden gehouden voor ons
handelen. Ook al is dat projectie, het is daarmee nog geen holle
frase.

De aanval van neurowetenschappers kan volgens De Jong
worden afgeslagen omdat moet worden onderkend dat
strafrechtjuristen niet uitgaan van natuurgegeven vrijheid, maar
van vrijheid als projectie van het zelfbeeld van een
samenleving op de persoon die het strafrecht ter zake van een
schending van een van zijn normen tot de orde roept. Het is de
vraag of deze opvatting neurowetenschappers na lezing van het
essay zal weten te overtuigen. Dat komt wellicht doordat hij de
finesses van het neurowetenschappelijk onderzoek niet altijd
even goed naar voren laat komen, zoals hij ook zelf erkent. Dat
bevreemdt mij toch een beetje, nu hij aan het begin van zijn
betoog stelt te willen zoeken naar een gedeeld kader voor
gedachtevorming. Een kader voor gedachten is inderdaad
gevormd, maar ik kan niet goed beoordelen of
neurowetenschappers zich binnen dat kader voldoende gehoord
voelen. De Jong vertelt zijn verhaal overigens op een manier die
de lezer op de proef stelt. Van eenvoudig taalgebruik is geen
sprake. Dat is niet onoverkomelijk, maar hij had dit deels
kunnen vermijden door meer met voorbeelden te werken om de
actualiteit van de problematiek van schuld in het strafrecht (en
vrijheid en verantwoordelijkheid) aan te geven. Met die
voorbeelden in de hand had hij mogelijk ook kunnen testen of
zijn ideen strafrechtelijke schuld weer in ere helpt herstellen.
De Jong zou die vraag in een volgend essay kunnen
beantwoorden.