Amerikant m 1912: Isa Boletini, heroi q duhet ta njihni!

25 Tetor 2014 | Autor: Gazeta Shqip

Nj gazetare amerikane q e takoi at pak koh para shpalljes s pavarsis s
Shqipris, sjell nj korrespondenc interesante mbi bmat dhe karakterin e shqiptarit m
t madh pas Sknderbeut dhe lufttarit m trim, m t ndershm, m fisnik e m t
famshm t Ballkanit

Nga Armand Plaka
Ndr ta, m t famshmet jan rrfimet e diplomatit e shkrimtarit anglez, Aubrey Herbert, i cili e takoi
legjendn e shqiptarve n vitin 1912 n Mitrovic e pas nj viti n Londr, duke e prjetsuar pr
karakterin e virtytet q prfaqsonte, n kapitujt e ditarit t tij Ben Kendim (shih:Aubrey Herbert: Ben
Kendim, a Record of Eastern Travel London: Hutchinson & Co., 1924, fq. 198-213).
Por vitet e fundit, publiku shqiptar ka mundur t njoh, fal kontributeve individuale t t pasionuarve
t historis m shum, sesa zbulimeve t vet historianve profesionist, disa intervista t dhna
nga Isa Boletini n vitet 1908-1913, pr mediat ndrkombtare, e madje edhe ato ruse (shih: Intervist
e Isa Boletinit pr gazetn ruse Birzevijih Vjedomosti 20 korrik 1912,
gazeta Telegrafi, 13.06.2014). sht pikrisht kjo periudha kur emri i tij ishte br tashm nj legjend
e vrtet e motiv pr t lvizur shum larg redaksive e pr ta takuar, pr shum gazetar e
korrespondent, ndrsa
Shqipria po konsumonte formalisht ditt e saj t fundit nn pushtetin e Ports s Lart.
Ishte koha kur zienin kryengritjet e shqiptarve pr pavarsi e ishte pjekur gjithashtu nj frym e
qart kombtariste e ndrgjegjsim mbarpopullor, pr t arritur objektivat e prbashkt. Bota po i
njihte tashm shqiptart m nga afr me t gjitha vlerat e defektet e tyre, dhe aty ku mundej, shtypi po
bhej edhe reklamues i synimeve t tyre t drejta e t kahershme, duke i kaluar ksisoj kufijt e
kontinenteve e ar oqeanet.
N kt kuadr, vjen edhe nj korrespondenc speciale, q un e hasa fillimisht n arkivin e nj
gazete amerikane (shih: Fighting the Turks Monsieur Issa, Albanian Hero, Type of Warrior That
Threatens Ottoman Empire The Sunday Oregonian, Portland, USA, 27 tetor 1912, fq. 6), t tetorit
1912, e m pas t riprodhuar n nj distanc t vogl kohore, edhe n dy gazeta t tjera: njra
australiane e tjetra neozelandeze (shih:AN ALBANIAN BRIGAND The Mercury, Australi, e shtun
14 dhjetor 1912, fq. 9dhe gazetaPress, Zeland e Re, 23 nntor 1912, fq. 12).
Prmbajtja e tyre, q rezulton t botohet ksisoj pr her t par pr publikun shqiptar, sht nj risi
m vete, sepse na dshmon se deri ku kishte shkuar interesi publik ndrkombtar pr trajtimin e
shtjes shqiptare n terma gjeografik dhe, nga ana tjetr, na rrfen nj profil disi m ndryshe t
Isa Boletinit, t cilin edhe vet gazetarja amerikane, qysh n krye t hers e cilson gjithsesi si:
heroi m i madh shqiptar qysh prej Sknderbeut, n shekullin e pesmbdhjet. Ai sht m trimi, m
i ndershmi, m fisniku, m i ashpri dhe m i famshmi i lufttarve ballkanas.
Materiali i mposhtm sht sjell i prkthyer i plot nga gazeta amerikane n fjal, ku gjendet edhe
nj foto vrtet sa interesante aq edhe e padokumentuar m par e Isa Boletinit, veshur me kostum
tosk, gj e cila n fakt mund t ngrej edhe shum pikpyetje. Ndrkoh q varianti neozelandez e
ai australian (ku nuk gjenden foto), jan prcjell thuajse t njjt n prmbajtje, me disa ndryshime t
vogla e t pakonsiderueshme, si jan pr shembull prllogaritja e vlerave t dhuruara nga sulltani Isa
Boletinit, nga dollar amerikan, n paund britanik, pr tiu prshtatur sigurisht lexuesit prkats.
Interesante sht gjithashtu prqasja e autores s shkrimit, e cila megjithse i v n dukje
personazhit t saj, shum karakteristika pozitive, shkon m thell e sjell detaje mbi jetn e tij
personale q ndoshta nuk hasen npr intervista, rrfime apo materiale t tjera dokumentare,
pavarsisht se anekdotat pr Boletinin, dihet se kan qen nj material i mir dhe i pasur pr shum
platforma t asaj kohe. Kshtu, pr shembull, ndrsa e cilson si nj njeri me shum humor, ajo v n
dukje sqimn, sipas saj, t tepruar, por t justifikueshme t liderit t madh t shqiptarve. Po ashtu,
ajo aludon edhe pr nj arsye dytsore q e oi n vitin 1904, Isa Boletinin dhe etn e tij, t vriste
konsullin rus n Mitrovic, pr t cilin historia ka dhn sigurisht versionet q tashm dihen nga t
gjith, e q lidheshin me rolin e tij trsisht negativ pr fatet e shqiptarve n Kosov.
Po ashtu, nj informacion pr tu marr n konsiderat sht edhe prania e nj antari serb t
shqiptarizuar n radht e ets s Boletinit, q kishte dhunti prej rapsodi. Shoqruar kjo me fiksimin
e Isa Boletinit pr tu paraqitur si zotni apo Monsieur, e bn kontributin e panjohur deri m tani pr
shqiptart, t gazetares amerikane, Bertha Spencer, t gzoj pra disa vlera t veanta. Sidomos
shum mbreslns, rezulton parashikimi i saj mbi fundin e nj heroi t till, ndrsa e mbyll artikullin
me fjalt: Nj njeri i till, nuk mund t ket nj karrier t zakonshme. Ai sht i destinuar t vdes n
trekmbsh ose n betej.
Sidoqoft, leximi i plot i korrespondencs n fjal, sjell tashm m shum se 100 vite pas botimit n
origjinal, na zbulon shum m tepr rreth figurs s Isa Boletinit, si e kemi dhe si nuk e kemi njohur
kurr m par.
***
Si i ka udhhequr lideri shqiptar n mnyr t suksesshme njerzit e tij kundr forcave turke,
ai refuzon t mundet dhe turqit tashm kan humbur do shpres pr ta shtn n dor Ja
historia e karriers s tij t gjall

The Sunday Oregonian:
Monsieur Isa, heroi shqiptar q krcnon Perandorin Otomane
Nga Bertha Spencer
Stamboll, 27 tetor 1912 (Korrespondenc speciale) Monsieur Issa de Boletini sht shum i
gzuar. Ai m n fund ka nj shans pr tu hakmarr ndaj armiqve t tij t mom, turqve. Ai ka nj
dobsi pr vdekjen, plakitjet, kalorsin, humorin dhe q t thirret Monsieur: prballja n fush t
mejdanit me turqit, ka prmbushur nj ambicie t mome t Iss. Ai pr nj koh t gjat i ka
rindrtuar me gur stralli kullat e tij t goditura shpesh nga plumbat dhe ka mprehur shpatn pr
betejn finale mbi turqit. Monsieur Isa sht heroi m i madh shqiptar qysh prej Sknderbeut, n
shekullin e pesmbdhjet. Ai sht m trimi, m i ndershmi, m fisniku, m i ashpri, dhe m i
famshmi i lufttarve ballkanas. Dhe ai e di kt. Kur lindi n nj mngjes t ftoht marsi t vitit 1870,
e ma e tij i kishte thn se ai do t jetonte n gjak, por do t vdiste n paqe. Dhe n moshn
trevjeare, Isa i shndetshm u gjend duke luajtur rreth gjakut t nj shqiptari t vrar nga hajdutt,
q e kishin ln at n rrug. Me kt ia nis tregimit t tij Isa.
Shprthimi i par politik i Iss, ishte hakmarrja e tij ndaj konsullit rus, Serbina. Kjo ndodhi nnt vjet
m par. Isa po ngrinte furtunn n zemrat e burrave dhe grave t Mitrovics; dhe ai ishte
veanrisht i zemruar, pr shkak t vajzs zeshkane me emrin Lime, q shrbente n shtpin e
konsullit. Isa krcnoi Mitrovicn. Atje, Qamil Pasha kishte 12 batalione rreth 700 burra ndrsa
Isa kishte 1500. Megjithat ai krcnoi se do ta sulmonte qytetin. Kur Serbina dgjoi se Isa po fliste
shum dhe po krcnonte se do ta rrmbente shrbtoren e tij, ai i krkoi Qamilit t kthente artilerin
e tij n drejtim t kodrave ku qndronte Isa. Predha e par kaloi pr pak mbi kokn e vllait t tij prej
gjaku, Burhanit. Isa pa aty ti afrohej shansi i vet. Ai i kujtoi vllait t Burhanit se shqiptart e mir nuk i
harrojn plagt. Vllai shkoi posht n Mitrovic. Prdori aftsi pr ta zn n prit Serbinn. Dhe e
qlloi at n kok.
M pas, Mr. Isa fitoi fam e madhshti, e Abdul Hamiti, duke mos i gjetur forcs asnj ila, u prpoq
me metodn e tij t zakonshme: ryshfetin. Ai e ftoi Isn n Yildez. E quajti at me prkdheli
Monsieur, dhe i ofroi 14 000 dollar n muaj dhe nj harem pr t jetuar si nj mysliman i mir n
Stamboll. Isa i refuzoi 14 000 dollart dhe madje edhe haremin. Un merrja frym npr qytete, tha
ai. Abduli i lidhi atij nj pension dhe e drgoi at mbrapsht pr n shtpi.
Ndau gjithka me shokt
Rrugs pr n Mitrovic, Isa, duke mbajtur 12000 dollar kesh me vete nj shum kjo e papar deri
m ather n Shqiprin e Veriut si ryshfet u sulmua nga shtat grek. Shoku i tij i vetm u qllua
pr vdekje. Isa arriti t shptonte. Grekt e ndoqn. Isa gjeti nj hon t thell, dhe u struk aty pas nj
shkmbi. E qlloi grekun e par q i doli prpara dhe e la t vdekur n vend. T tjert pas tij ia
mbathn me nxitim. Isa qlloi edhe nj grek tjetr, duke e ln t vdekur dhe plagosi nj t tret,
ndrsa t katrtin e qlloi n sy. Ata q mbijetuan, ia mbathn me t katra. Isa u kthye shndosh e
mir n vendlindje, me 12 000 dollart dhe trofe t muara me vete si revolver, shpata dhe nj karro
greke.
Ai e ndau mallin e tij n mnyr bujare me shokt e vet, gjithka kishte: 12 000 dollart, revolvert
dhe karron greke. Isa ishte betuar n Stamboll se do ta donte Abdul Hamitin, dhe e mbajti premtimin e
tij. Ai e mbajti at duke u shpallur luft xhonturqve. Ky ishte edhe shkaku i kryengritjeve shqiptare t
vitit 1910 dhe 1912. Kur n prill 1910, Shefqet Pasha me 20 000 burra ia nisi nga Shkupi deri n
Verisovi t luftonte Isn, Isa ia preu linjn hekurudhore dhe mbajti t ndaluar t gjith trenat. Ai e
mbrojti pr nj jav qafn e Kaanikut dhe u trhoq vetm ather kur u krcnua nga prapavija. Ky
sht pra ai lloj armiku, me t cilin turqit duhet t ken t bjn n luftn aktuale.
N Kaanik, Isa mori fam pr guxim e ashprsi t papar. Kur njerzit e tij shiheshin t bnin me
shenj, ai turrej mbi kreshtn e kodrs dhe shfaqej papritur. Nj her, nj predh arriti ta kap n
kmishn e tij. Kur nipi i tij 13-vjear u prpoq tia mbathte, Isa qlloi nj breshri pas tij dhe e rrzoi
at prtok. Pas Kaanikut, ai shkoi n Mal t Zi, pr t shkaktuar trazira kundr xhonturqve. Kjo
ishte vizita e tij e katrt atje. Ai e kaloi dimrin n Podgoric, dhe bri propagand me aq trimri e
krenari mes malsorve, saq ata u ngritn n kryengritje t prgjakshme. Isa nxitoi pr n Kosov,
pr t trhequr njerzit e tij n betej. Atje u zhgnjye.
Inteligjenca ka ishte pra, Partia e re Nacionaliste, ishte n krye t punve. Isa u mor me pjesn e
tij t punve, dhe u betua se do ta mbronte me besnikri shtjen kombtare kundr xhonturqve
(turqve t rinj) apo dhe atyre t vjetr. Kur Sulltan Mahmudi V kreu pelegrinazhin e tij n varrin e
Sulltan Muratit, ai nxori nj dekret amnistie. Isa Boletini u fal. Ai u thirr n Shkup dhe iu ofrua nj
pension. E refuzoi pensionin dhe faljen gjithashtu. far krkon ti? pyetn turqit. Arm, tha Isa. Ai i
mori ato, por jo nga negociatort. Tri dit m von, ai sulmoi nj tren turk me armatime. 30 turqit
luftuan. Ata u rrethuan. Isa u ofroi mbrojtje. Turqit lan armt n tok. M pas nj turk budalla u
prpoq tia mbathte. T dorzuarit qlluan.
Ata qlluan derisa t 30 turqit u shtrin pr vdekje. Isa u akuzua pr tradhti. Armt u shkrepn
aksidentalisht, tha ai. Kjo sht mnyra e Iss. Ai sht nj humorist i kulturuar. Kur luftonte Shemsi
Pashn, ai i shkroi komandantit turk vargje n zarfe t zbukuruara me lule, dhe ia drgoi atij letrn n
jug t Kuprilit, ku atje u sistemuan e u postuan me post t rregullt. Ai e dinte se Qamili ishte nj
dashnor grash dhe kishte pasur shum t dashura n Kupril e Krushev; letrat ishin shkruar n nj
shqipe t palatuar dhe kur Shemsiu i kishte prkthyer ato, pa se ato ishin deklarata lufte, e jo
dashurie.
Shtat her brenda dekads s fundit, turqit e qlluan apo rrzuan prtok kulln q i prkiste Iss.
Isa as nuk i rindrtoi ato e as nuk ua ndrroi vendin. Kur kulla e tij e tret u pushtua nga Shefqet
Pasha, turqit gjetn plumbat n dhomn e Iss t stolisur me vargje prqeshse. Ata ishin shkruar
nga rapsodi dhe vllai pr gjak i Iss, serbi i shqiptarizuar, Kovi. Edhe n shqipen e nns, Isa nuk
sht se ia thot shum. Jan treguar histori t panumrta pr Isn, disa prej tyre t vrteta e disa t
rreme, si vet fjala e Iss. Nse ai do t ishte nj anglez, do t mbante mbi gjoks nj duzin me kryqe
viktoriane, nse do t ishte nj gjerman, do t ishte poseduesi krenar i plot kryqeve t hekurt, sa pr
t br nj top me to.
Forcat e tij variojn n numr, por gjithsesi jan t shumta, dhe zor se gjen nj antar t tyre q nuk
do tju thot ju se ai e ka ln jetn e tij n duart t fatit, duke iu falur trimris s Isa Boletinit. Ai sht
i vetmi burr n bot, emri i t cilit ngjall terror n zemrat e turqve trima e fanatik. N mendjet e
ushtarve turq, ai shkon nj jet plot privilegje, e fushatat kundr tij jan thjesht nj koh dhe
municione t shkuara dm. Kjo sht edhe arsyeja e vrtet se pse turqit nuk do ta luftojn at, e
nse gjejn rast, madje do ta shmangin.
Pa fund jan shpenzuar para nga turqit pr t bler vrasjen e Iss me ryshfete, por m kot. Xhonturqit
kan vn nj shprblim prej 20 000 dollarsh pr kokn e tij, por parat ndodhen n Selanik, akoma
t pamarra n dorzim nga askush edhe sot e ksaj dite. Vlen m shum se 20 000 dollar pr t
shtn n syt q shklqejn t Monsieur Boletinit, sidomos kur atje sht nj shans i madh pr
vrassin, duke ardhur si i dyti n takim.
Plag e thell pa u ankuar
Si pasoj e faktit, shum tentativa jan br pr ti dhn fund Isa Boletinit, duke dshtuar. Por
tentativa t bra nga turqit q adhurojn Allahun e mendjendritur, dhe jo nga tradhtart brenda kampit
t tij. N nj rast, kur ai u sulmua nga pas shpine, tehu i gjat i thiks u thye nga zemra e madhe e
luanit t Shqipris, fal nj medalje t argjendt q ai mbante n gjoks. Me shpejtsi, Isa u kthye mbi
t dhe e kapi agresorin e tij prej qafe; pastr dhe me siguri, thika e tij e gjat u kthye mbrapsht n
destinacionin fillestar dhe Isa shkoi prgjat bregut t lumit dhe lidhi plagn q ia kishte shpuar trupin
e tij aq thell, saq dikush mund t tentonte t fuste aty brenda edhe gishtin.
Fiksimi i Iss pr tu thrritur Monsieur, sht nj fragment i dobsis s tij madhshtore. Ai pr her
t par dgjoi pr kt fjal n Cetinjen e civilizuar. Isa atje veshi pr her t par veshje europiane,
kreu vizita e priti diplomat dhe aspiroi n dobsin e tij t madhe, t ishte nj europian. Urdhroi t
shtypeshin kartvizita me mbishkrimin Monsieur Issa de Boletini dhe ua shprndau ato diplomatve,
shitsve t dyqaneve, postierve e malsorve malazez. Gjithashtu, ai msoi 50 fjal n frngjisht
dhe u prpoq tua impononte diplomatve turq nga Parisi. N fakt, Isa ishte goxha sqimatar.
Por sqima e Iss ishte e falshme. Ai ishte nj burr jashtzakonisht i kndshm, i tipit t rebelve
klasik, me nj trup fin, sy t mdhenj e t errt, dhe nj krekosje vrastare pr grat. Ai m mir
shfaqet i veshur me nj kostum malsorsh sesa n nj kapot gjermane, dhe arma e tij i jep atij
shum m tepr respekt, sesa kartvizita e tij. Monsieur Issa. Isa nuk i tregon 42 vitet mbi supe,
dhe fal Zotit, ai ka para vetes nj jet t gjat ndr beteja, plakitje, tradhti, menuri e polites
franceze. Nj njeri i till nuk mund t ket nj karrier t zakonshme. Ai sht i destinuar t vdes n
trekmbsh ose n betej.
***
Faksimile e artikullit mbi Isa Boletinin botuar n faqen 6 t gazets amerikane The Sunday
Oregonian, 27 tetor 1912.
Nj version modern i Isa Boletinit u shfaq srish prkrah babait t kombit shqiptar, Ismail Qemalit,
102 vjet pas shpalljes s pavarsis s Shqipris si rrall her n zemr t Beogradit, gjat
ndeshjes Serbi-Shqipri, m dat 14 tetor 2014, duke u cilsuar simbolikisht nga shkrimtari i madh
shqiptar, Dritero Agolli, si tifozi m i madh i Kombtares Kuq e Zi.
Gazeta Shqip te 25 Tetor 2014. Ndryshe.