Você está na página 1de 9

ServiciosPersonalizados

Articulo
pdfenEspaol
ArticuloenXML
Referenciasdelartculo
Comocitaresteartculo
Traduccinautomtica
Enviararticuloporemail
Indicadores
Linksrelacionados
SimilaresenSciELO
Permalink
IusetPraxis
versinOnlineISSN07180012
IusetPraxisv.14n.1Talca2008
http://dx.doi.org/10.4067/S071800122008000100012
RevistaIusetPraxisao14n1:319335,2008
DOCUMENTOS

INFORMESOBRELASUPUESTAINCONSTITUCIONALIDADDELARTCULO4
o
DE
LALEYN20.000,ENAUTOSSOBREREQUERIMIENTODEINAPLICABILIDADPOR
INCONSTITUCIONALIDAD,N9932007DELEXCMO.TRIBUNAL
CONSTITUCIONAL

JeanPierreMatusAcua
ProfesordeDerechoPenal,DirectorCentrodeEstudiosdeDerechoPenal,CampusSantiagoUniversidaddeTalca.Correoelectrnico:
jpmatusa@utalca.cl.
Semehasolicitadoinformaracercadelasupuestainaplicabilidadporinconstitucionalidaddelartculo4
o
delaLeyN20.000,
alegadaporelrecurrenteenlosautosrolN9932007delExcmo.TribunalConstitucional,conelargumentodequedichafigura
delictivacontendraunapresuncinsimplementelegalderesponsabilidadpenalqueinfringirafundamentalmentesugaranta
constitucionaldepresuncindeinocencia,yconsecuentemente,lasdeigualproteccinantelaleyylibertadyseguridadpersonal.
Lascuestionesrelevantesqueplanteaelrecursoson,enprimerlugar,lainterpretacinparticularquehaceelrecurrentedelartculo4
o
delaLey20.000comouna"presuncinlegal"deresponsabilidadpenalyensegundotrmino,laalegacindequedicha"presuncin
legal"infringiralagarantadela"presuncindeinocencia".Aestosaspectossereferirelpresenteinforme,pueslasrestantes
infraccionesconstitucionalesquealegaelrecurrenteseransimplementeconsecuenciadeaqulla.
1.Lainterpretacindelartculo4
o
delaLeyN20.000
1.1.Aspectosgeneralessobreelsentidoyalcancedelcastigopenaldel"microtrfico"dedrogasysustanciasestupefacientes
1
Comoesdepblicoconocimiento,unadelasprincipalesmodificacionesenmateriadetipospenalesintroducidaporlaLeyN20.000,
respectodeladerogadaLeyN19.366,eslaincorporacindeldelitodemicrotrficoensuartculo4
o
,quecastigasinhacer


respectodeladerogadaLeyN19.366,eslaincorporacindeldelitodemicrotrficoensuartculo4
o
,quecastigasinhacer
distincinentrelanaturalezadeladrogatraficada,conlapenadepresidiomenorensusgradosmedioamximoalque
"sinlacompetenteautorizacinposea,transporte,guardeoporteconsigopequeascantidadesdesustanciasodrogasestupefacienteso
psicotrpicas,productorasdedependenciafsicaosquica,odemateriasprimasquesirvanparaobtenerlas,seaquesetratedelas
indicadasenlosincisosprimeroosegundodelartculoI
o
[...]amenosquejustifiquequeestndestinadasalaatencindeun
tratamientomdicooasuusooconsumopersonalexclusivoyprximoeneltiempo"
imponiendo"igualpena",alque"adquiera,transfiera,suministreofaciliteacualquierttulopequeascantidadesdeestassustancias,
drogasomateriasprimas,conelobjetivodequeseanconsumidasousadasporotro".
Setratadeunafiguracuyopropsitodeclaradoesofreceralostribunaleslaposibilidaddeimponerunapenainferioralosdealers
callejeros,ocomolosdenominaelMensajeN232241de2.12.1999,queacompaaltextosometidoalCongreso,"personasque
comercializanpequeascantidadesdedrogasenpoblacionesurbanas".
SegnelMensajecitado,lanecesidaddeestareformaestaradetectadatantoenelinformedelaComisinEspecialdeDrogasdela
CmaradeDiputados(19982002),dondeseafirmque
"unadelasprincipalesdeficienciasquesehandetectadoenlaaplicacindelaley[N19.366],dicerelacinconlarigidezdelas
penasqueestableceparalostraficantes,loqueconllevaaunasaturacindelascrcelesdelpas,porlagrancantidaddepersonas
procesadasycondenadasportraficarpequeascantidadesdedrogas,yaquelaley,enestoscasos,nofacultaalosjuecesparaaplicar
penasalternativasdecumplimientodecondenas".
Tambinsealudeallalosresultadosdelos"talleresdeanlisisdelaleyN19.366,organizadosporelConsejoNacionalparael
ControldeEstupefacientesconMinistrosdeCortesdeApelacionesyJuecesdelcrimendeSantiago,SanMiguel,Arica,Iquiquey
Antofagastaelao1997"dondeseconcluy
"queesconveniente...concederaljuezfacultadpararebajarlaspenasendeterminadoscasosenqueporlascircunstanciaspersonalesy
lagravedaddeldelitoresultainjustaunapenamnimadecincoaosyunda,unidaalaimposibilidaddeotorgaraquellosbeneficios
queniegaestaley[N19.366]".
Conbasealoanterior,seafirmaendichoMensajequeelllamadomicrotrficonoseencontraba"apropiadamente"tratadoenlaleyN
19.366,puesendichaleylaspenas
"aparecendesproporcionadascuandosedebenaplicarporigualaquienestraficanconpequeascantidadesdedrogas,comoaaquellos
queenformaorganizadaytransnacionalproducenocomercializangrandesvolmenesodrogasanmspeligrosas,comoelLSDola
herona,utilizandoademsvariadosmediosyrecursos,traspasandolasfronteras,corrompiendofuncionariospblicosyenalgunos
casosejerciendoviolenciaparalograrsuspropsitos"alocualelMensajeagrega:
"muchasvecesestadesproporcin,tratndosedepersonasdeescasosrecursos,sinantecedentesdeactividadesdelictivasanteriores,a
vecesdeavanzadaedad,haderivado,comoquedestablecidoenlosinformesantesreferidos,enlanoaplicacindecastigo".
Enlaprctica,estepropsitolegislativoseresolvimediantelaincorporacindeunelementoespecializantedeltrficoilcitode
estupefacientes,lapequeacantidaddelassustanciastraficadas,quelotransformara,almenosnormativamente,enunaforma
especficayprivilegiadadeponeradisposicindeconsumidoresfinalestalessustancias:elmicrotrfico.Enefecto,lasolalecturade
losdosprimerosincisosdelartculo4
o
demuestraquelasconductasqueenlsemencionannosondiferentesdelafacilitacinde
sustanciasparaelconsumoajeno,eltrficoensentidoamplioyestricto,salvoporlamencindequesterecaigaenpequeas
cantidades.
Luego,todalacuestindogmticaradicaendeterminarquhadeentenderseporpequeascantidades.Alrespecto,laleyofreceuna
directrizclara:pequeacantidadeslanecesariaparasuusopersonalexclusivoyprximoeneltiempo.Enefecto,aunqueen
principioparecieraqueunacantidaddeesanaturalezaobligaraasancionarattulodeconsumoynodemicrotrfico,lociertoesque
staesprecisamentelaratiodelaley:castigarporestaformaprivilegiadademicrotrficoalquerealizaconductasdetrficoconlas
mismaspequeascantidadesquetendraensupoderelconsumidornotraficante,ocomosealaelinc.finaldeesteartculo4
o
dela
LeyN20.000:imponerpenasporestedelitoynoporlafaltadeconsumo"cuandolacalidadopurezadeladrogaposeda,
transportada,guardadaoportadanopermitaracionalmentesuponerqueestdestinadaalusooconsumodescritoocuandolas
circunstanciasdelaposesin,transporte,guardaoporteseanindiciarasdelpropsitodetraficaracualquierttulo".
Porsuparte,nuestraCorteSupremahadeclaradoqueladeterminacinltimadecundoestamosante"pequeascantidades",entanto
"conceptoregulativo",nohapodidoprecisarlamsanlaley,encontrndoseconstitucionalmentelegitimadosometersu
determinacinalajurisprudencia,ponderandotodaslascircunstanciasconcurrentesenelcasoconcreto.
2
1.2.Estestablecidoelmicrotrficodedrogasysustanciasestupefacientesenelartculo4
o
delaLey20.000comouna
"presuncinlegal"deresponsabilidadpenal?
Elrecurrentenoconsiderainconstitucionalelcastigopenaldeltrficodedrogasysustanciasestupefacientesengeneral,sino
nicamenteelmodoenqueelartculo4
o
delaLeyN20.000habrarealizadoladescripcindelafigurapuniblecorrespondiente,
alegandoquedichadisposicinestableceraunapresuncinlegalderesponsabilidadpenalcontrariaalagarantaconstitucional
"implcita"dela"presuncindeinocencia".
Enefecto,segnsealaafojas2desuescritodeinaplicabilidad,esta"presuncinlegal"seestableceramedianteeljuegodetresfrases
contenidasenladisposicincuyainaplicabilidadpretendeseadeclarada:a)laquedescribelaconductapunible("elque...")b)laque
imponelasancincorrespondiente("sercastigado")yc)laqueestableceunaespecialcausadeexencindelaresponsabilidadpenal
enestedelito("amenosquejustifique..."[elacusado]).Yagrega:
"lalectura[delartculo4
o
delaLey20.000]revelaquesiunapersonanoacreditaellatalesocualeshechosocondiciones,ser
consideradaautoradeunilcitopenalysancionadacomotal,encircunstanciasqueelsistemadesancinpenalqueconsagra
nuestroordenamientodiscurre[...]sobrelabasedequelaspersonasimputadasdedelitononecesitanacreditarhechoalgunoparano
sercastigadaspenalmente,enatencinaquetodalaactividadprobatoriahadeserincriminatoriayrecaeenhombresdelrgano
acusador"[eldestacadoesdelrecurrente]
Luego,conformealargumentodelrecurrente,lasbasesdela"presuncinlegal"delartculo4
o
delaLeyN20.000serannicamente
(a)laacusacinfiscalporeldelitodemicrotrficoy(b)lafaltadepruebadeinocenciaporpartedelacusado,liberndoseasdeprueba
laparteacusadorayrecayendotodaellaenladefensa,contrarindoseasel"principiodeinocencia".
UnanlisissuperficialdelasentenciadelaI.CortedeApelacionesdeTemucoenlacausaenqueincideelrecursodeinaplicabilidad
presentadoanteelExcmo.TribunalConstitucionalpodrallevaraunasimilarconclusin,puesalltambinseafirmaqueel
mencionadoartculo4
o
delaLeyN20.000estableceuna"presuncinlegalderesponsabilidad"(considerandos57),que"alterala
reglasdelOnusProbandiycabeenconsecuenciaalacusadoelacreditarlascausalesdejustificacinparalanoaplicacindela
sancinpenal",insistiendoque"esl[elacusado]quiendebeacreditarlacompetenteautorizacinoque[ladroga]estdestinadaala
atencindeuntratamientomdicooasuusooconsumopersonalexclusivoyprximoeneltiempo"(considerando6
o
).
Sinembargo,enningnmomentolaI.CortedeApelacionesdeTemucoconsideraquela"presuncinlegal"queentiendeexistenteen
elmencionadoartculo4
o
delaLey20.000tienecomobasesnicamenteesafaltade"pruebadeinocencia"delimputadoylamera
acusacinfiscal,sinolapruebaefectivaporpartedelMinisterioPblicodelcontenidodesuacusacin,estoes:
"Queelartculo4delaley20.000generaunapresuncinlegalderesponsabilidadapartirdelestablecimientodeloshechosquela
configuran,bsicamente:a.)Lafaltadecompetenteautorizacin,b.)Elposeer,transportar,guardaroportarc.)Quelaactuacin
antesdescritaincidaenpequeascantidadesdesustanciasodrogasestupefacientesopsicotrpicas,productorasdedependenciafsica
osquica,odemateriasprimasquesirvanparaobtenerla"[eldestacadoesmo,J.P.Matus].
Luego,noestamosaquanteuna"presuncinlegal"deresponsabilidadpenalqueeximaalMinisterioPblicodelapruebadel
contenidodesuacusacinodealgunodesuselementosmediantelasimplenegativaadeclarardelacusadoolapruebadealgn
"indicio"o"basedepresuncin"diferente,sinosimplementeantelaexplicitacindelareglageneraldelonusprobandirespectodelas
eximentesderesponsabilidadpenalcontempladasenelartculo10delCdigodelramo,aplicadaalcontextodelestablecimientopor
elartculo4
o
delaLey20.000deespecialeseximentesdelaresponsabilidadpenal(competenteautorizacintratamientomdicoy
consumopersonalexclusivoyprximoeneltiempo),estoes,quelaseximentesyatenuantesdebenseralegadasyprobadasporquien
lasalega.
2.Lapretensindelrecurrenteenrelacinconelalcanceconstitucionaldeladistribucindelonusprobandi
enunsistemaacusatorio
SegnsealaelMinistroyactualPresidentedelExcmo.TribunalConstitucional,Sr.JuanColomboCampbell:
"Alsistemaestatallecorrespondeprobarloshechosfundamentalesdelprocesoqueson:
a)elhechopunible
b)laparticipacin
c)elgradodeejecucindeldelito
d)lascircunstanciasmodificatoriasderesponsabilidad.
Probadoloanterior,enmiopininsealteralacargadelapruebayalimputadolecorrespondeprobarsuinocencia,lascircunstancias
eximentesoatenuantesoinvocarnormaslegalesensubeneficio.AsloexpreselTribunalespaolensentenciade2dejuniode
1992.ConelnuevosistemapenalchilenosehadistribuidolalaborPblico,losquerellantesparticularesyelimputado,reservndosea
lostribunaleslavaloracindelaspruebasnecesariasparadecretarmedidasdeseguridady,altrminodesutramitacin,ladictacinde
lasentenciadefinitiva".
3
Enconformidadconestainterpretacin,sidespusdeunainvestigacinobjetivacabealFiscalelconvencimientodequeseha
cometidoundelito,suresponsabilidadesprobaranteelTribunalcorrespondiente"msalldetodadudarazonable"loselementos
objetivosysubjetivosdelmismocontenidosenlaacusacincorrespondindolealadefensalapruebadequetalescircunstanciasno
sepresentaronodelaseximentesque,segnsuteoradelcaso,seanalegadas.Naturalmente,sitalespruebascontralaacusacino
eximentesadicionalessonpresentadas,unacondenaslopuedeimponerseencasoque,apesardedichaspruebascontrarias,las
pruebaspresentadasporelFiscalpermitanalTribunaltenerporestablecidalaresponsabilidadpenaldelacusado"msalldetoda
dudarazonable".
Ellonodebieraenmodoalgunosorprendernos,puesladistribucindelacargaprobatoriaentrelaacusacinyladefensa,enlaforma
explicadaporColombo,noesunacaractersticaexclusivadeaquellossistemasprocesalesdemarcadocarcteracusatorio,comolas
jurisdiccionesdelcommonlaw(dondeseexpresaenladicotomaoffence/defenses)yel"nuevosistemapenalchileno"sinotambin
seencuentrapresenteenaquellossistemasprocesalesdecortecontinentaleuropeooinquisitivo(FranciayAlemania).
4
Sinembargo,elrecurrentehapuestoindirectamenteenentredichoestesistema,alcalificardeinconstitucionallaregladelartculo4
o
delaLey20.000,laque,comoacabamosdeexplicar,nohacemsquerepetirlaregulacindedichadistribucindelacargaprocesal
enelcasoparticularqueregula.
Alrespecto,cabesealarquehabiendosidoalegadaenlosEstadosUnidoslaincompatibilidadgeneraldeestadistribucindelacarga
probatoriaentrelaacusacin(offence)yladefensa(defenses)conelprincipioconstitucionaldelDebidoProcesoLegal,ellohasido
rechazadoporsuCorteSuprema,lacualrecientementehadeclaradomDixonvs.UnitedStatesqueobligaraladefensaaprobarla
excusadeduress(miedoinsuperable)esperfectamenteconstitucional,enlamedidaquelaFiscalasigaencargadadeprobarmsall
detodadudarazonableloselementosmaterialeseintelectualesdeldelito(actusreusymensrea)queexigensudescripcinlegal.
5
3.Conclusinpreliminar
Enconsecuencia,sloseraposibleexplicarqueelrecurrentehayacitadoenapoyodesurecursoeltextodelExcmo.Sr.Colombo
Campbell(fjs.8delrecursodeinaplicabilidad),sisepiensa(i)quelasreglasgeneralesdepruebanosonaplicablesacasosdondeel
legisladorestableceespecialescircunstanciaseximentes,comosucedeprecisamenteenelartculo4
o
delaLey20.000(ii)quedicha
disposicinhabraestablecido,portanto,unaespecial"presuncinlegal"deresponsabilidadpenaly(iii)quedicha"presuncinlegal"
sebasaranicamenteen(a)lapresentacindeunaacusacin(sinnecesidaddeprobarsucontenido)y(b)lafaltadepruebadela
inocenciadelacusado.
Sinembargo,comosedesprendedeloantesexplicado,yerraelrecurrenteenestecaso,pues:
a)Elartculo4
o
delaLey20.000nohacemsquerepetirlasreglasgeneralesdedistribucindelacargaprobatoriacon
relacinalasespecialescircunstanciaseximentesderesponsabilidadpenalquecontempla(competenteautorizacin
tratamientomdicoyconsumopersonalexclusivoyprximoeneltiempo)
b)Lasreglasgeneralesdedistribucindecargaprobatorianosonincompatiblesconelprincipiodeinocencia
c)Enningncasoelartculo4
o
delaLey20.000eximealaFiscaladelanecesidaddeprobarenelJuicioOralloselementos
delhechopunible(porte,transporteoguardadesustanciasestupefacientes)y
d)Deningunaformaelartculo4
o
delaLey20.000impidealadefensaprobarquetaleshechosnohansucedidooque,de
acreditarse,concurreenelcasoconcretounaeximentegeneralderesponsabilidadpenal(artculo10Cdigopenal)oalgunade
lasespecialesquedichadisposicincontempla(competenteautorizacintratamientomdicoyconsumopersonalexclusivoy
prximoeneltiempo).
6
4.Excurso.Sobrelaconstitucionalidaddelas"presuncionessimplementelegales"enmateriaspenalesyla
"presuncindeinocencia"
Comoyahemossealado,elrecurrentealegaenestacausa,sobrelaenneabasedequeelartculo4
o
delaLey20.000contendrauna
"presuncinlegal"deresponsabilidadpenal,queelloharasuaplicacininconstitucional,dadoquecomotal"presuncinlegal"sera
contrariaala"presuncindeinocencia"quelaConstitucinrecogeracomogarantaconstitucionalimplcitaoexplcita.
Segnsealaafjs.7sdesurecursodeinaplicabilidad,paraelrecurrente,"lasmsimportantesconsecuenciasqueresultandela
vigenciaplenadelapresuncindeinocencia"seran,"enresumen",lassiguientes:
"a)Todapersonaimputadadedelitodebesertratadacomoinocente,entantonosedictesentenciafirmequeladeclare
culpable
b)[...]queelEstadoacusadorestablezcasuresponsabilidad[penal]sincolaboracinalgunadelimputado,loquesetraduceen
aspectospositivosynegativos:
b.l)ComocuestinpositivasereconocelacargadelEstadoacusadordeacreditarsinlacolaboracindelacusadolas
circunstanciasquejustificanlaimposicindelasancinpenalalparticular
b.2)Comocuestinnegativa,laprohibicindelainversindelacargadelaprueba,estoes,ladeimponeralciudadanoel
riesgodeserdeclaradoculpablesinoacreditasuinocenciay
c)Sielacusadornoescapazdeformarlaconviccintotaldeltribunal,elsujetodebersersiempreabsuelto".
Luego,afjs.19ytrascitarlaopinindeljuristaargentinoAlbertoBinder,
7
afirmaelrecurrentequeelartculo4
o
delaley
20.000infringiraelcontenidodedicha"presuncindeinocencia",vulneracinqueseexplicara"desdelassiguientesdos
perspectivas":
"i)laprimera,desdeque,admitiendoquelopenalmentesancionableeslacomercializacinynoelconsumodeestupefacientes,
lanormaenanlisis,apartirdeunsupuestopredeterminadoporlaleylaposesin,enestecaso,deunapequeacantidadde
marihuanapresumelaresponsabilidadpenaldelimputadoii)Alcanzandoesteresultado,elEstadoacusadorsedesligadesu
ineludibletareadeacreditartalresponsabilidadysujetaalapersonaalatareaimperiosadeprobar,ella,queesinocente,loque
constituyelainversindelacargadelaprueba,propiadetodapresuncinsimplementelegal".
Esdecir,conformealrecurrente,loqueinfringirala"presuncindeinocencia"enestecasoseraqueelartculo4
o
establecerauna

Esdecir,conformealrecurrente,loqueinfringirala"presuncindeinocencia"enestecasoseraqueelartculo4
o
establecerauna
presuncinsimplementelegalde"comercializacin"de"pequeascantidades"desustanciasestupefacientesopsicotrpicas,basadaen
lapruebaporelMinisterioPblicodelporte,transporteyguardadelasmismasyenlafaltadepruebadesuinocencia,porpartedel
acusado.
Estaargumentacines,sinembargo,errnea,ypordiversosmotivos,quepasamosaexponeracontinuacin:
4.1.LaConstitucinreconocelaconstitucionalidad,entrminosgenerales,deestablecer"presuncionessimplementelegales"de
responsabilidadpenal.
Enefecto,elConstituyenteoriginariosepronunciclaramentealrespecto,estableciendoenelartculo19N3,inc.6
o
delaCarta
Fundamentalnicamenteque"laleynopodrpresumirdederecholaresponsabilidadpenal",conelclaropropsitoderecogerlas
observacionesdelcomisionadoJorgeOvalleydelentoncesMinistrodeJusticia,MiguelSchweitzer,enordenaconsiderarlas
"presuncioneslegales"deresponsabilidadpenalajustadasalprincipiodeinocenciacontempladoenlagarantadeljustoyracional
procedimiento,puesellasnosloresultabannecesarias,sinoqueadems,noimpedanelejerciciodelderechoaladefensa,laque
siemprepodraprobarquesuspresupuestosnosecumplanoque,enelcasoconcreto,nosedabalaconsecuenciaprevistaporla
presuncinolaresponsabilidadpenalnopodaafirmarseporconcurriralgunacausalgeneraldeexculpacin.
8
Porsuparte,elCongresoNacional,apesardelasoportunidadesqueparaellohatenido,tantoenlasreformasgeneralescomoenlas
especficasreferidasalnuevoprocesopenal,nohahechovariacinalgunaaestadisposicin,nopudindosesinoentendersu
aprobacinimplcitaalamismayasusfundamentos.
Tampocoesdereciboenesteaspectolaargumentacingeneraldequeelrecursoalaspresuncioneslegalesseracontrarioalos
"tratadosinternacionales"enmateriadeDerechosHumanos,alosqueparecealudirelrecurrenteensusreferenciasalart.8.2.dela
ConvencinAmericanadeDerechosHumanos,quedispone:
"Todapersonainculpadadedelitotienenderechoaquesepresumasuinocencia,mientrasnoseestablezcalegalmentesu
culpabilidad"
alquecabraagregarladisposicin,establecidaensimilarestrminos,delart.14.2.delPactoInternacionaldeDerechosCivilesy
Polticos,quereza:
"Todapersonaacusadadeundelitotienederechoaquesepresumasuinocenciamientrasnosepruebesuculpabilidad
conformealaley".
Comopuedeapreciarsedelasolalecturadeambasdisposiciones,laculpabilidaddelimputadohadeestablecerselegalmenteo,loque
eslomismo,probarseconformealaleydecadaEstado,nohacindosereferenciadirectaoindirectaquepermitaconconcluirqueello
suponeprohibirallegisladordecadaEstadoestablecer"presuncioneslegales".Dehecho,nielrecurrentenilaaisladadoctrinaque
tambinsustentaestaposicin
9
hanpodidoinvocarniunsolopronunciamientodelaCorteInteramericanadeDerechosHumanos
rechazandoelusodelaspresuncioneslegales,puesnoexistenfallosenesesentido.Esms,dichotribunalconsistentementerecurrea
laspresunciones(ensucaso,judiciales)comomediosprobatorioslegtimosensuspropiasresoluciones.
10
lluego,una"presuncinsimplementelegal"enmateriaspenales(incluyendoelartculo4
o
delaLey20.000,sirealmentecontuviese
una)sera,enprincipio,formalmenteadecuadatantoalaConstitucincomoalosTratadosInternacionalesenmateriasdeDerechos
Humanos,yentantoactolegislativoemanadodeunrganoexpresivodelasoberana,segnlohadeclaradorecientementenuestro
Excmo.TribunalConstitucional,
"seencuentradotad[a]deunprincipiodelegitimidadevidentedesuertetalquesucontrariedadconelcontenidodelaley
fundamentaldebemanifestarseclaraycategricamenteynocabeinferirladesimplescontradiccionesaparentes".
11
Porotraparte,unapresuncinlegalosimplementelegalesmaterialmenteacordeconlaConstitucin,puesnoimponealacusadola
obligacindedeclararparajustificarsuinocenciaodepresentarpruebasparadesvirtuarlaacusacin,liberandoalMinisterioPblico
desucargaprobatoria:unapresuncinsimplementelegalnoesmsquelaproposicindeaceptarporprobadounhechodescritoenla
leycomoconsecuenciadequesehayaprobadoelqueconstituyelabasedelapresuncin.
12
Estosignifica,enmateriaspenales,que
slooperarauna"presuncinsimplementelegal"siemprequeelMinisterioPblicopruebe,msalldetodadudarazonable,elhecho
basedelapresuncin,noproducindosealrespectodeestapruebaningunaalteracinenelonusprobandi.
Luego,slopodrahablarsedeunainfraccinal"principiodeinocencia"mediantelainversindelacargaprobatoria,sisedemostrase
queuna"presuncinlegal"haliberadoalMinisterioPblicodelanecesidaddeprobar,msalldetodadudarazonable,loshechos
basesdelapresuncinoqueprobadosstos,noseadmitaalacusadoprobarlainexistenciadelhechoquededucelaley.
EsporelloqueenelsistemafederaldejusticiacriminaldelosEstadosUnidos,dondesindudaparecereconocerselapresuncinde
inocencia,mediantelaexigenciadequeloshechosdelaacusacin(labasedelapresuncin)debanprobarse"msalldetodaduda
razonable",nosediscutalaadmisindeestaclasedepresunciones,quesondenominadasportantopermissivepresumptions.
13
As,
porejemplo,sehaconsideradoajustadoalaConstitucinFederalinstruiralosjuradosencasosdehurto,paraquepresuman"autor"
delmismoaquiennopuedejustificarlaposesindelascosasrobadas.
14
4.2.Enparticular,elartculo4
o
delaLey20.000noinfringeformalnimaterialmentelaConstitucin
Formalmente,esclaroqueeltextodelartculo4
o
delaLey20.000noinfringepreceptoconstitucionalalguno.Tampocolohace
Formalmente,esclaroqueeltextodelartculo4
o
delaLey20.000noinfringepreceptoconstitucionalalguno.Tampocolohace
materialmente,anasumiendolafalsaafirmacindelrecurrentedequeendichadisposicinlegalseestablecerauna"presuncin
legal"de"comercializacin"de"pequeascantidades"desustanciasestupefacientesopsicotrpicas.
Enefecto,porunaparte,anentalsupuesto,elartculo4
o
delaLey20.000noliberaalMinisterioPblicodesuobligacindeprobar,msall
detodadudarazonable,queelacusadohaposedo,
portado,guardadootransportadopequeascantidadesdesustanciasestupefacientesopsicotrpicas,recayendo,portanto,en"elEstado
acusador"lacargadelapruebadeloshechospunibles.
Yporlaotra,comosealalaI.CortedeApelacionesdeTemuco(apesardecalificarerrneamentedichadisposicincomouna
"presuncinlegal"),ellanoimponeunacargaprobatoriaespecialalimputado,sino,alcontrario,
"lareferidapresuncin,novulneralapresuncindeinocenciaquebeneficiaatodoimputado,yaquelaalteracindelpesodela
pruebaqueellaconllevanoimpideaquienseveafectadoporellalaposibilidaddedemostrarlainexistenciadelhechoquesepresume
odelosantecedentesocircunstanciasdedondesededuceestoshechos".
15
4.3.Elartculo4
o
delaLey20.000tampocoestableceuna"presuncin"de"comercializacin"
Elrecurrentepretendeeludirlasconclusionesanteriores,agregandoqueelartculo4
o
delaLey20.000presumira"la
comercializacin"delassustanciaspsicotrpicasoestupefacientesguardadasoposedas.
Sinembargo,noessteelsentidodeladisposicin,puesla"comercializacin"esslounmododeponeradisposicinde
consumidoresfinaleslassustanciasprohibidasy,enningncaso,unelementodelafigurapenaldelmencionadoartculo4
o
delaLey
N20.000,nitampocodesufigurabase(elartculo3
o
),queadmitelatransferenciaacualquierttulodelasmismascomoconstitutiva
delhechopunible.
Tampocoesefectivoque"elconsumo"detalessustanciassea,encualquiercircunstancia,lcito.
Comosedesprendedelcontenidodelosartculos4
o
y50delaLey20.000,elconsumopersonaldetalessustanciassloeslcito
cuandosepracticaenlugaresquenoseanpblicosoesnecesarioparauntratamientomdico,aadiendolaLeyque,paratal
eventualidad,seadmitelalicituddelaposesindelascantidadesnecesariasparaelconsumo"exclusivoyprximoeneltiempo".Y
porellosepermitealacusadolapruebadetalescircunstancias,conelfindeimponerleunapenainferior(cuandoelconsumoes
pblico)oeximirledeella(cuandoelconsumoesprivadooestdestinadoauntratamientomdico,siemprequesloseposeanlas
cantidadesestrictamentenecesariasparapracticarloexclusivamente[sinpeligrodedifusinaterceros]yenuntiempoprximo).
16
Adems,sedebeconsiderarquelatipificacindelconsumodetalessustanciascomodelitoseencuentraexpresamenteprevistaenla
ConvencindeVienade1988,delacualnuestropasessignatarioyparte,laquedisponeensuArtculo3
o
:
"2.Areservadesusprincipiosconstitucionalesyalosconceptosfundamentalesdesuordenamientojurdico,cadaunadelasPartes
adoptarlasmedidasqueseannecesariasparatipificarcomodelitospenalesconformeasuderechointerno,cuandosecometan
intencionalmente,laposesin,laadquisicinoelcultivodeestupefacientesosustanciaspsicotrpicasparaelconsumopersonalen
contradelodispuestoenlaConvencinde1961,enlaConvencinde1961ensuformaenmendadaoenelConveniode1971."
5.Conclusiones
1.Elmencionadoartculo4
o
delaLey20.000seajustaplenamentealaConstitucin,tantoentrminosgeneralescomoensu
aplicacinalcasoconcretoenqueelrecursopresentadoincide,porcuantoladistribucindelacargaprobatoriaenl
contempladacorrespondealrgimengeneraldelsistemaacusatoriovigenteenChile.
2.Elartculo4
o
delaLey20.000noseestableceninguna"presuncinlegal",ydehacerlo,ellonoescontrarioala
ConstitucinPolticadelaRepblica,quelaspermiteimplcitamente,anenmateriaspenales.
3.Elartculo4
o
delaLey20.000noestableceuna"presuncindecomercializacin"desustanciasestupefacienteso
psicotrpicas.Adems,noesla"comercializacin"lamateriadeprohibicindedichaley,sinolapuestaadisposicin
incontroladayacualquierttulodetalessustanciasaconsumidoresfinalesy
4.Elartculo4
o
delaLey20.000nocontravienela"presuncindeinocencia",nianenlostrminosenquestahasido
expuestaporelrecurrente.Enefecto,segnexponeelrecurrente,losrequisitosdedicha"presuncin"seran:
a)"Todapersonadebesertratadacomoinocente."
Nadaenelartculo4
o
delaLey20.000permitededucirunaconclusincontrariaalrespetodeestapremisa
b)"QueelEstadoacusadorestablezcasuresponsabilidadsincolaboracinalgunadelimputado".O,comosealaS.S.E.
JuanColombo,que"alsistemaestatallecorrespondeprobarloshechosfundamentalesdelprocesoqueson:a)elhecho
punibleb)laparticipacinc)elgradodeejecucindeldelitod)lascircunstanciasmodificatoriasderesponsabilidad."
Elartculo4
o
delaLey20.000noliberaalMinisterioPblicodesuobligacindeprobar,msalldetodadudarazonable:a)las
circunstanciasqueconstituyenelhechoquesesanciona(elporte,transporteoguardadepequeascantidadesdesustancias
estupefacientesopsicotrpicas)b)laparticipacinpunibledelacusadoentaleshechos,comoautor,cmpliceoencubridorc)el
carcterdeconsumado,frustradootentadodeldelitoyd)lascircunstanciasmodificatoriasagravantesdelaresponsabilidadpenalque
contraelimputadosealeguen.
c)"Prohibicindelainversindelacargadelaprueba,estoes,ladeimponeralciudadanoelriesgodeserdeclarado
culpablesinoacreditasuinocencia"
Nadaenelartculo4
o
delaLey20.000imponealacusadolaobligacindedeclararopresentarpruebasparaevitarel"riesgo"de"ser
declaradoculpablesinoacreditasuinocencia"antelasolaacusacinfiscal.Comoacabamosdesealar,dichadisposicinnoalterala
reglageneraldequecorrespondealMinisterioPblicolacargadeprobarloshechosconstitutivosdeldelitoylaparticipacinpunible
delacusadoenellos.
Porlotanto,ancuandoelacusadonopresentepruebaalgunadedescargo,sielMinisterioPbliconoescapazdeprobar,msallde
todadudarazonable,loshechosconstitutivosdeldelitodelartculo4
o
delaLey20.000ydelaparticipacinpunibledelacusadoen
ellos,elacusadodebieraserabsuelto.
Pero,comosealaS.S.E.JuanColombo,"probadoloanterior[...]sealteralacargadelapruebayalimputadolecorrespondeprobarsu
inocencia".
Estoes,sielMinisterioPblicohacumplidoconsuobligacindeprueba,msalldetodadudarazonable,deloshechosconstitutivos
deldelitodelartculo4
o
delaLey20.000ydelaparticipacinpunibleenellosdelimputado,correspondeasteprobarsus
alegacionesrespectoalaseventualescircunstanciasgeneralesoespecficasqueeximenoatenanlapena,loquesuponeacreditar,en
estecasoespecfico,quetalessustanciasestabandestinadasalconsumopersonalprximoyexclusivoeneltiempooauntratamiento
mdico.

NOTAS
1
Reproduzcoaqu,enloesencial,loquehemosescritoalrespectoennuestrasPOLITOFF/MATUS/RAMREZ.Leccionesde
DerechoPenalChileno.ParteEspecial.2
a
Ed.Santiago:EditorialJurdicadeChile,2005,621p.Paraunavisingeneraldeotros
problemasdeinterpretacinqueestafigurapenalhacausado,vasetambinMATUS,JeanPierre."Dosproblemasdeaplicacin
retroactivadelaleypenalfavorableenelderechoylajusticiadeChile",RevistadeDerechoPenal(Espaa).N19(2006),pp.59
98.[Links]Yengeneral,sobretrficoilcitodeestupefacientes:POLITOFF,Sergio/MATUS,JeanPierre(Eds.):
Tratamientopenaldeltrficoilcitodeestupefacientes.Estudiosdedogmticayjurisprudencia(Santiago:Conosur,1998)Lavado
dedineroytrficoilcitodeestupefacientes(Santiago:Conosur,1999)Grancriminalidadorganizadaytrficoilcitode
estupefacientes(Santiago:Conosur,2000).
2
SCS19.07.2005,RolN20055,especialmentesusconsiderandos910,quereproduzco:9
0
....naturalmente,cabepreguntarsesiun
procedimientolegislativodetipificacindeconductascomoeldescritoesconstitucionalmenteaceptable,habidaconsideracindela
precisinexigidaaladescripcindelhechopunibleporelartculo19N3
o
incisooctavodelaCartaFundamental.Aesterespecto,
caberecordarque,refirindosealasleyespenalesenblancosehadichoyasloharesuelto,adems,elTribunalConstitucionalque
estassonadmisiblessiemprequeelncleodelaconductaalacual,bajodeterminadascircunstanciasseasociarunapena,se
encuentredebidamenteprecisadoenlanormalegal,abandonandoaunaeventualinstanciadeinferiorjerarquanicamentela
precisindelospresupuestosbajoloscualesellohabrdeocurrir.Puesbien,siesoesposiblecuandoelreenvosedirigeaun
reglamento,unaordenanzao,incluso,unadecisinderganosadministrativossubalternos,resultarazonableconvenirenquetambin
hadeaceptrselocuandosudestinatarioeseljuez,siemprequesecumplanenlaleyformallosmismospresupuestosdedeterminacin
delcomportamientopuniblenuclear,ysloseabandonealamagistraturalafacultaddellenarlosespaciosmarginalesparaprecisar
circunstanciasquenopuedenserlosinoatendiendoalaspeculiaridadesdelcasoconcreto.10.Que,enelcasoquenosocupa,la
situacincorrespondealodescritoenelconsiderandoprecedentepues,enefecto,ensuartculo3
o
incisoprimero,laLeyhadescrito
categricamenteelhechoalqueseimpondrunapena(traficar)y,enelartculo4
o
incisosegundo,mediantelareferenciaalconcepto
puramenteorientador(regulativo)delapequeacantidad,haentregadoaljuezladecisinrelativaabajoqupresupuestosse
acreditaralautorunareduccindelcastigo.Porsupuesto,conelloseintroduceenladeterminacindelascondicionesquedarn
lugaralaprivilegianteunmargendeincertidumbrepero,conarregloaloquesehaexpresadomsarriba,elloesinevitable."
3
COLOMBOCAMPBELL,Juan."ElInocenteDelincuente.GarantasConstitucionales.Presuncindeinocencia".Informativo
JurdicoEditorialJurdicadeChile.N37(2006),p.58,p.7.[Links]Enhttp://www.editorialjuridica.cl/actualidad
juridica/informativojuridico/[visitadoel15.12.2007].Unaversinampliadadeestetexto,conelttulode"Garantas
Constitucionalesdeldebidoproceso.Presuncindeinocencia".AnuariodeDerechoConstitucionalLatinoamericano.2007,p.345
369.Disponibleenhttp://www.juridicas.unam.mx/publica/rev/indice.htm?r=dconstla&n=20071[visitadoel15.12.2007].Eltexto
citadoseencuentraenp.359s.FLETCHER,GeorgP."TwoKindsofLegalRules:aComparativeStudyofBurdenofPersuasion
PracticesinCriminalCases".TheYaleLawJournal.Vol.77(1968),p.880935.[Links]Laposibilidaddeentenderdeestemodo
ladistribucindelacargaprocesal,anconotrasistemticadogmtica,comolaalemana,puedeverseenESER,Albin.Justification
andExcuse:AKeyIssueintheConceptofCrime".EnInESER,Albin
4
FLETCHER,GeorgP.(Hrsg.).RechtfertigungundEntschuldigungBandI.Freiburgi.Br.:MaxPlanckInstitufrauslandischesund
internationalesStrafrecht,1987.p.1766,p.6163.[Links]
5
Dixonv.UnitedStates.USSupremeCourt(fallodeCertioraryde22.06.2006),No.057053.En
http://www.supremecourtus.gov/opinions/05pdf/057053.pdf[visitadoel15.12.2007].Comopuedeapreciarseenelfallocitado,ni
anenelvotodelosnicosdosMagistradosdisidentesseafirmalainconstitucionalidaddeimponeraladefensalacargadelaprueba
dealgunaexcusa,sinoslodiscutenelalcanceactualdelasreglasvigentesalrespectoenelcommonlaw,yparticularmente,siunavez
presentadayprobadaporladefensaunaexcusa,debeonolaFiscalapresentarpruebasencontrario"msalldetodadudarazonable"
parapoderobtenerunveredictocondenatorio.
6
Esporelloque,aunqueerrneamentelaI.CortedeApelacionesdeTemucotambincalificaestadisposicincomouna"presuncin
legal",noseequivoca,encambio,alafirmarque"lareferidapresuncin,novulneralapresuncindeinocenciaquebeneficiaatodo
imputado,yaquelaalteracindelpesodelapruebaqueellaconllevanoimpideaquienseveafectadaporellalaposibilidadde
demostrarlainexistenciadelhechoquesepresumeodelosantecedentesocircunstanciasdedondesededuceestoshechos"
(Considerando1delaSentenciade17.10.2007).
7
Segnlacual,"(la)redaccin(delartculo4
o
)estramposa...(ella)establecequelaposesindedrogaaunqueseamnimasepresume
queesparacomercializarla,yaquelaposesinparausopersonalhasidollevadaalcampodelajustificacinyseleotorgaunvalorde
presuncinabsolutaalasimpleposesin".Yagrega:"lanorma[...]quiereaprovecharsedeesejuegodecargasparahacertrampay
evadirlaprohibicindepenarelconsumo(por1que)hayquehacer,meparece,unrazonamientocircularparamostrarlatrampadela
normaalosprincipiosdecargadelaprueba"(fjs.18delrecursodeinaplicabilidaddeautos)
8
VansealrespectolasActasOficialesdelaComisindeEstudiosdelaNuevaConstitucinPolticadelaRepblica,sesin124de
27.05.1975,p.15.DisponibleenInterneten:http://actas.minsegpres.gob.cl/aocencpr/archivo.asp?codigo=143[Visitadael
15.12.2007].LalargadiscusinpreviapuedeverseenlasActasdelassesiones122(20.05.175)y123(22.05.1975),publicadasen
InternetporlaSecretaraGeneraldeGobierno(http://actas,minsegpres.gob.cl/aocencpr/actfrmbuscar.asp).EltextoaprobadoenelActa
124(p.17)eraelsiguiente:"Todapersonatienenderechoaquesepresumasuinocenciamientrasnosepruebejudicialmentesu
culpabilidadenconformidadalaley.stanopodrpresumirdederecholaresponsabilidadpenal".Elincisoasaprobadofue
rechazadocompletamenteporelConsejodeEstadoensusesinN60de15.12.1978,aindicacindelConsejeroJulioPhilipi(Actas
delConsejodeEstado,p.355s.,enhttp://actas.minsegpres.gob.cl/aocesancpr/archivo.asp?codigo=741[visitadael15.12.2007]),
siendolaJuntaMilitardeGobiernodelapocaquienlorepusoenlaformahastahoyvigente,estoes,eliminadolafraseinicialque
consagrabaengeneralelprincipiode"presuncindeinocencia".
9
TORCHESUREZ,Marcelo."Presuncioneslegalesypresuncindeinocenciaenelnuevoprocesopenal."En:Universidad
CatlicadeTemuco.SeminarioEvaluacinyDesafosFuturosdelaAplicacindelaReformaProcesalPenal.26,27deOctubre.
2001.[Links]Enhttp://64.233.183.104/search?q=cache:KuSbOtlOdOJ:www.acceso.
uct.cl/congreso/docs/mtorche.doc+presunciones+legales+constitucin+chile&hl=es&ct=clnk&cd=18&lr=lang
_de|lang_ca|lang_es|lang_en|lang_it&client=safari[visitadoel15.12.2007].
10
VeralrespectoBOVINO,Alberto.LaactividadprobatoriaantelaCorteInteramericanadeDerechosHumanos.En:
http://www.surjournal.org/esp/conteudos/artigos3/esp/artigo_bovino.htm[visitadoel15.12.2007].[Links]
11
STC30.03.2007,autosrol529(537538)2006,Considerando10.
12
VasealrespectoMENDOCA,Daniel."Presunciones".Doxa.Vol.21(1998),p.8398,[Links]especialmentep.97,quien
demuestraqueinclusoenlallamadas"presuncionesdederecho"esposibledestruirsuefectopresuntivomediantelapruebade
queelhechobasedelamismanosehaproducido.Disponibleen213.0.4.19/servlet/SirveObras?portal=0&urlPropia=16964
[visitadoel15.12.2007].
13
DRESSLER,Joshua.UnderstandingCriminalLaw.NuevaYork:1992,p.60s.[Links]
14
WRIGHT,Charles.FederalPracticeandProcedure.Vol.2.43"ED..St.Paul:2000,p.24.Alrespecto,verelleadingcaseBarnes
v.U.S.,412U.S.837(1973):"[pjossessionofrecentlystolenproperty,ifnotsatisfactorilyexplained,isordinarilyacircumstancefrom
whichyoumayreasonablydrawtheinferenceandfind,inthelightofthesurroundingcircumstancesshownbytheevidenceinthe
case,thatthepersoninpossessionknewthepropertyhadbeenstolen"(En:http://supreme.justia.com/us/412/837/case.html[visitado
el15.12.2007]).
15
Considerando1delaSentenciade17.10.2007.Unaanteriorcuestin,planteadaaliniciodelaReformaProcesalPenalenregiones
porlaSCATemucode4.11.2002(vaRevistaProcesalPenal.N5(2003),p.41)acercadesiel"nuevosistemaprocesal"derogaba
"orgnicamente"laspresuncionessimplementelegalesanteriormentevigentes,noesaplicableaestecasopordosrazones:primero,
porquetalderogacin"orgnica"enrealidadnohaexistido,atendidoloexpuestoarribaeneltextosobreelverdaderoalcancedelas
presuncioneslegalesylaobligacindelMinisterioPblicodeprobarmsalldetodadudarazonableloshechosbasedela
presuncinysegundo,porqueanencasodehaberexistido,ellanopodraserextensiblealeyesposteriores,comoelartculo4
o
dela
LeyN20.000,aquendiscusin,yaquehabremosdesuponerqueellegisladorhaqueridoprecisamenteestablecerlasupuesta
"presuncinlegal"quedichanormacontendra,teniendoencuentaelordenamientoexistentealmomentodesupromulgacin.
16
Veralrespecto,NILO,JoaqunMATUS,JeanPierre(Prof.Gua).Elconsumopersonaldedrogasilegalesysutratamientoen
laleyN"19.366quesancionaeltraficoilcitodeestupefacientesysustanciaspsicotrpicas.MemoriadeGrado:Universidadde
Talca,1999.187p.[Links]
2014UniversidaddeTalca,FacultaddeCienciasJurdicasySociales
2Norte685
Talca
Telfono:(5671)200299
revistapraxis@utalca.cl

Você também pode gostar