O

SISTEMA

CLIMTICO

O SISTEMA CLIMATICO
AMartnez Cortizas e F. Castillo Rodrguez

As mltiples interaccins,
retroalimentacins e
acoplamentos son unha das
caractersticas mis salientables
do sistema climtico; procesos
todos e/es dinmicos e que temos
que enmarcar nunha evolucin
temporal.

RETnUMMKlfftClllfc

clima foi considerado ata hai pouco

nos, biosfera, edafosfera, criosfera - , e a sa

como a expresin media dos elemen-

complexidade deriva das mltiples interaccins

tos climticos -temperatura, precipita-

entre os seus componentes -retroalimentacins,

cin, ventos, humidade relativa, etc.- que carac-

acoplamentos-

a distintas escalas espaciis e

terizan unha rexin do globo, os valores medios

temporais. A enorme variedade de interaccins

de almenos 30 anos. Nembargantes, para gran-

que poden ter lugar entre os componentes fan

des zonas da trra, os valores medios non repre-

que o sistema climtico amse un comportamcn-

sentan de xeito adecuado as condicins meteoro-

to e unha evolucin marcadamente non lineis.

lxicas que se suceden no tempo. Asumindo de

forma estricta esa definicin estatstica podcrasc

Entndese por interaccin calquera efecto na

chegar conclusin de que as latitudes medias

dinmica de un subsistema que consecuencia

non hai clima, ao seren tan cambiantes as condi-

das caractersticas ou dos procesos que ocorren

cins meteorolxicas e tan baixa a sa persisten-

noutro subsistema. Por exemplo, as barreiras

cia. O clima debe entenderse como a integracin

orogrficas elevadas poden xerar modificacins

da variabilidadc temporal amosada polos estados

importantes as propiedades das masas de aire

atmosfricos que se dan nunha rexin do globo

que baten con elas, xerando precipitacins abun-

ao longo do tempo e a sas repercusins sobre a

dantes; falaremos de interaccins entre o relevo e

superficie terrestre.

a atmosfera (ou ben de forma xenrica entre

litosfera e atmosfera). Cando a interaccin provo-

Hoxe o clima considerado como un sistema

ca modificacins nun subsistema como resultado

complexo. A sa natureza sistmica conferida

das cales o subsistema de partida se ve pola sa

pola multitude de componentes (ou subsistemas)

vez afectado, flase dun proceso de retroalimen-

que nel interven -enerxa solar, atmosfera, oca-

tacin. Se o efecto o de potenciar o cambio

A T L A S

C-L-i-M--J--C-O

D E

G-A-L-i-C-i-A

inicial dise que a retroalimentacin positiva,

frica, pola sa vez, incrementa a capacidade de

pero se o amortece dise que negativa. Cando as

almacenamcnto de auga da atmosfera e con iso a

variacins nun subsistema dirixen a evolucin do

sa humidade. O vapor de auga o gas atmosf-

sistema climtico cara a un estado, flase de

rico cunha maior capacidade de efecto inverna-

forzamento. Por fin, cando dous subsistemas

deiro ao captar radiacin infravermella polo que,

interactan, de tal xeito que a sa evolucin

xunto cunha troposfera mis quente, aumentan

temporal e a sa dinmica entran en fase, flase

as emisins infravermellas de volta cara trra,

de acoplamentos. ENSO, por exemplo

quentando anda mis a superficie do planeta.

Esta ganancia de calor contribe evaporacin

Os procesos de retroalimentacin estn na esen-

superficial, completando o ciclo de retroalimenta-

cia mesma do sistema climtico. Sbese que hai

cin do vapor de auga.

unha serie de procesos de retroalimentacin que

son o resultado do forzamento do clima debido

De calquera xeito, parece que este proceso ten as

ao quecemento invernadeiro. O forzamento

sas propias limitacins naturais que impiden un

provocado por gases como o CQ2 ou o CH4 sobre

quecemento incontrolado. Por un lado, o aumen-

a temperatura atmosfrica fai que no sistema

to da temperatura aumenta pola sa vez as

climtico tea lugar un cambio na temperatura

emisins santes e o enfriamento por radiacin de

superficial. Mais este aumento da temperatura

tipo corpo negro e, por outro, as variacins dos

dispara unha serie de procesos de retroalimenta-

gradientes trmico e higromtrico verticais da

cin que acentan ou diminen o forzamento

troposfera provocan unha conveccin de calor

invernadeiro. Como xa mencionamos, estes

cara s latitudes elevadas, disipando parte do

mecanismos son altamente non lineis e poden

exceso enerxtico e atemperando o quecemento

verse afectados uns por outros (interaccins de

forzado polo vapor de auga.

intraretroalimentacin).
As interaccins ocanos-atmosfera son mis
Os mis coecidos dos procesos de retroalimenta-

complexas e, tal vez, un dos factores individuis de

cin son o do vapor de auga, o efecto das nubes,

maior importancia na evolucin do sistema clim-

o do albedo superficial, a humidade do solo e a

tico. A circulacin termohalina dos ocanos est

vexetacin, as interaccins entre os ocanos e a

dirixida polos gradientes de densidade das augas

atmosfera e as interaccins no ciclo do carbono.

ocenicas, resultado das variacins da temperatu-

O do vapor de auga un dos poucos procesos

ra e salinidade do mar. Estes gradientes poden

sobre os que hai consenso sobre o signo do seu

verse modificados pola mestura de augas frescas

efecto (positivo) sobre o forzamento climtico.

co mar por aumento da precipitacin, por aumen-

Un aumento do CQ2 d lugar a un aumento das

to da contribucin fluvial ou pola fusin dos xeos

emisins infravermellas da superficie da trra,

as latitudes norte. Esta mestura d lugar a unha

elevando directamente a sa temperatura.

diminucin da salinidade e da densidade da auga

ganancia de calor interven no ciclo hidrolxico ao

do mar. Cmo consecuencia, merma o fluxo de

provocar unha maior evaporacin de auga dos

subsidencia das augas ocenicas e a formacin de

ocanos e augas continentais, aumentando a

augas profundas, o que afecta circulacin meri-

humidade

atmosfera.

diana das correntes ocenicas -implicadas na

Simultneamente, a calor latente que transferi-

redistribucin do excedente enerxtico das baixas

do atmosfera pola auga evaporada xera unha

latitudes-. A salinidade redcese nos polos debido

elevacin da temperatura atmosfrica tras a

a un fluxo salino mis limitado dende as latitudes

condensacin do vapor. A temperatura troposf-

baixas, o que atena ou bloquea o transporte de

rica tamn aumenta debido absorcin de radia-

calor iniciando unha cada da temperatura as

cin infravermella polo CQ2 e outros gases de

latitudes elevadas. Isto completa unha retroali-

efecto invernadeiro. A maior temperatura tropos-

mentacin negativa sobre o quecemento as

absoluta

da

24

O SISTEMA

CLIMTICO

rexins polares. A medida que descende a temperatura da superficie nestas rexins, tamn o far a
evaporacin, reducndose a salinidade que, pola
sa vez, poder potencia-lo bloqueo da circulacin ocenica meridiana e afectar o transporte de
calor cara aos polos por medio do acoplamento

Hidrolgico

ocanos-atmosfera. De feito, as investigacins

mis recentes suxiren que o enfriamento e quecemento dos ocanos parece estar implicado na
sucesin de perodos glaciares e interglaciarcs.
Por outra parte, CQ2 e vapor de auga son responsables do 95% do efecto invernadeiro. Mais o CQ2
un dos componentes esenciais do ciclo do
carbono e, en consecuencia, as sas variacins
deben entenderse dentro deste ciclo global, e os
procesos e mecanismos que lie afectan afectarn
potencialmente

o comportamento do sistema

climtico. O ciclo do carbono non sinxelo, e

convrtese nun claro exemplo da complexidadc
intrnseca do sistema climtico xa que nel interveen unha grande cantidade de elementos:
atmosfera, organismos vivos (balance entre fotosntese e respiracin, acumulacin de biomasa),
solos (respiracin e acumulacin de materia orgnica), actividade humana (deforestacin e queima
de combustibles fsiles) e intercambios ocanoatmosfera. Outra caracterstica que se trata dun
ciclo con numerosas fontes a sumidoiros, as

solos forestis (na secuencia solos de bosques

primeiras relativamente ben estudiadas, pero a

tropicais, solos de bosques temperados, solos de

comprensin dos segundos e dos fluxos entre

bosques boreais) e as turbeiras. En termos xerais,

ambos anda escasa.

o contido de materia orgnica dos solos depende

do clima e do

relevo e pdese expresar como

O fluxo de carbono entre a biosfera e a atmosfe-

unha funcin complexa da temperatura, precipi-

ra superior ao establecido entre os ocanos e a

tacin, evapotranspiracin e altitude.

atmosfera. Ademis, unha grande proporcin do

carbono acumulada nos sistemas edficos e

Os principis factores que afectan a acumulacin

liberada a tempos variables, mentres que a maior

e os fluxos de carbono entre os solos e a atmos-

parte do carbono que intercambiado entre a

fera a escalas curtas de tempo, dependen da acti-

atmosfera e os ocanos, de retorno rpido e tan

vidade humana: os cambios do uso da trra, a

s unha pequea proporcin incorporada como

drcnaxe de reas hidromorfas e turbeiras ou a

materia orgnica e carbonatos marinos. Os prin-

corta dos bosques. Estas actividades suponen un

cipis reservorios do carbono son os bosques e os

aumento da mineralizacin da materia orgnica e

solos. Nos bosques, a maior proporcin de fixa-

un incremento do fluxo de CQ2 cara atmosfera.

cin atpase nos de latitudes elevadas, seguidos

dos de latitudes baixas e medias; no caso dos

As taxas de descomposicin da materia orgnica

solos, as proporcins mis elevadas atpanse nos

dos solos estn relacionadas positivamente coa

0 ciclo hidrolgico constite un

elemento importante do sistema
climtico, xa que nel interveen os
dous subsistemas que, a distintas
escalas temporas, exercen maior
control na expresin climtica.
A partir dos efectos catastrficos
do episodio do SVSO (B Nio
Szuthern Qscillation) do ano 1972,
ten aumentado
extraordinariamente o interese,
non soamente cientfico, por este
fenmeno que exemplifica o
acoplamento atmosfera-ocanos
"E Nio" o quecemento anmalo
da superficie do mar ao longo da
lia ecuatorial nos sectores central
e oriental do Facfico, o que xera
unha vasta fluctuacin da presin
atmosfrica -a oscilacin surentre ambos os flancos do ocano.
Esta fluctuacin baromtrica d
lugar a anomalas meteorolxicas
trascendentes (sequas e
inundacins). A sa ocorrencia
cclica, pero non peridica.

A-T'L-A-S

C L i M T * *C O

DE

GA L i C i A

O clima, como sistema complexo

que , amosa un componente de
forzamento ordeado e un
cocompoente de
comportamento catico
(dinmica non lineal). Fbr isto, a
evolucin de calquera dos
elementos que caracterizan o
clima -como a temperaturapresenta sensibilidade s
condicins iniciis, dicir,
pequeas variacins as
condicins de partida dan lugar
a resultados sustancialmente
diferentes a escalas de tempo
moderadas, facendo moi difcil a
prediccin climtica. A isto se He
conoce popularmente como o temperatura, e dun modo mis complexo, coa
efecto mariposa (modificado de humidade. Que os solos acumulen materia orgTsonis, 1991).

Todos estes exemplos ponen de relevo a forte

nica bloqueando o CQ2 ou que amosen unha

amosa unha tendencia a oscilar entre uns poucos

emisin neta positiva, depender do balance

estados. Considrese, por exemplo, a evolucin

entre produccin e descomposicin. a resposta

paleoclimtica durante as glaciacins -que se

diferencial destes dous procesos aos efectos

describen no ltimo captulo desta obra-. O

combinados da temperatura e a humidade, o que

patrn de cambios sorprendentemente coinci-

determinar o cambio no contido de materia

dente para os ltimos 420.000 anos, con mni-

orgnica dos solos. Algns estudios suxiren, que

mos de temperatura que a penas se diferencian

para un determinado aumento da temperatura, o

nun grao centgrado e tendencias durante os

aumento das taxas de descomposicin da mate-

quecementos moi semellantcs. Os cambios nos

ria orgnica supera o correspondente aumento na

parmetros orbitais, que gobernan o inicio dos

produccin vexetal, sendo o balance final unha

cambios climticos son, nembargantes, cseque

emisin

neta

de

CO2 cara

dependencia do sistema climtico dos mecanismos e procesos que ocorren, principalmente, na

superficie da Terra -litosfera e troposfera- e do
fluxo externo que representa a enerxa solar. Para
algns investigadores, o clima observado resultara pois da combinacin dun forzamento ordenado e dun comportamento catico. A evolucin
dos estados atmosfricos altamente sensible s
sas condicins iniciis -pequeos cambios na
situacin de partida orixinan condicins finis
ben diferenciadas-, polo que o comportamento
tende a ser catico e difcil de predicir, anda que

atmosfera.

peridicos ao igual que o forzamento solar.

Nembargantes, tamn hai evidencias de que un

aumento do CO d lugar a un aumento da

As pois, hora de abordar a caracterizacin

biomasa vexetal enterrada -races- e reduce a

climtica dunha pequea porcin do globo,

taxa de descomposicin do follasco, co conse-

conveniente ter en conta esta complexidade e

cuente aumento na acumulacin e no tempo

tratar de analisar os factores e mecanismos que

medio de residencia do carbono nos solos.

inflen na expresin do clima. Polo tanto e como

non podera ser menos, a realidade climtica de

Outras evidencias inciden na complexidade das

Galicia s pode comprenderse como o resultado

relacins, as, un aumento da temperatura pode

da interaccin dos diversos factores en xogo

dar lugar a un aumento no consumo da auga da

nunha rexin xeogrfca situada as latitudes

reserva dos solos que, de non ser acompaado

medias, coa circulacin atmosfrica tan dinmica

por un aumento na oferta pluviomtrica, provo-

(baixa persistencia) que as caracterizan, e o papel

cara unha maior sequa, unha maior taxa de aire-

desenvolvido polas augas e correntes do ocano

acin e un aumento da liberacin de OQ2 por

Atlntico que nos afectan, as como cun relevo

oxidacin da materia orgnica. Resultados que

que produce unha marcada diferenciacin meso e

suxiren que o ciclo do carbono e, en particular, a

microclimtica.

dinmica do carbono nos medios edficos,

esencial para a compresin do funcionamento do
sistema climtico.

26