Você está na página 1de 13

COSTA, Ricardo da. A Cincia no Pensamento Especulativo Medieval. In: SINAIS Revista Eletrnica.

Cincias Sociais. Vitria: CCHN, UFES, Edio n.05, v.1, Setembro. 2009. pp. 132-144.

A Cincia no Pensamento Especulativo Medieval1


Ricardo da Costa (Ufes)

Resumo: O trabalho analisa o conceito de cincia na Idade Mdia, particularmente em


Isidoro de Sevilha, Hugo de So Vtor, Bernardo de Claraval, Toms de Aquino e
Ramon Llull.

***

Deus, Arquiteto do Universo


(Bblia moralizante, Codex Vindobonensis
2554, Frana, c. 1250, sterreichische
Nationalbibliothek)

A Idade Mdia herdou dos antigos o conceito de cincia (scientia). Aristteles (384322 a.C.) definiu-a como um conhecimento demonstrativo, isto , o conhecimento
da causa de um objeto e do por que o objeto no ser diferente do que ele .2

Palestra apresentada no Dia de Darwin na Ufes comemorao do bicentenrio de nascimento de


Charles Darwin. Abertura do calendrio acadmico do CCHN, dia 10 de maro de 2009.
2
Creemos que sabemos cada cosa sin ms, pero no del modo sofstico, accidental, cuando creemos

132

COSTA, Ricardo da. A Cincia no Pensamento Especulativo Medieval. In: SINAIS Revista Eletrnica.
Cincias Sociais. Vitria: CCHN, UFES, Edio n.05, v.1, Setembro. 2009. pp. 132-144.

Desde Bocio (480-524) autor muito lido e comentado nos sculos XII-XIII,
principalmente atravs dos escritos de Gilbert de Poitiers (c. 1076-1154) os
medievais ofereceram um sem nmero de definies do conceito.3 Uma das mais
recorrentes era a que se baseava nos graus de abstrao com que se contemplava
o objeto de estudo.4

J no sculo VII, em suas Etimologias, o bispo Isidoro de Sevilha (560-636) a havia


assim definido:
O termo disciplina recebeu seu nome de aprender (discere). Por isso tambm pode ser
chamado cincia: saber (scire) deriva de aprender (discere), j que ningum sabe (scit),
mas aprende (discit). Diz-se disciplina porque se aprende totalmente (discitur plena).

Tambm se chama arte, porque se baseia em normas e regras da arte. H quem defenda
que este vocbulo deriva do grego aret, isto , o que em latim chamamos virtus, e que
denominaram cincia (Etimologias, Livro I, 1, 1-2).5

conocer la causa por la que es la cosa, que es la causa de aquella cosa y que no cabe que sea de
otra manera. ARISTTELES, Analticos Segundos, Lib. I, 1. 71 b, 9, em Tratados de Lgica
(Organon), Madrid, Editorial Gredos, 1988, vol. II, p. 316. Nesta mesma obra, Aristteles explica que
cincia conhecer por meio da demonstrao (p.16-25): A la demostracin la llamo razonamiento
cientfico, y llamo cientfico a aquel (razonamiento) en virtud de cuya posesin sabemos. Si, pues, el
saberes como estipulamos, es necesario tambin que la ciencia demostrativa se base en cosas
verdaderas, primeras, inmediatas, ms conocidas, anteriores y causales respecto de la conclusin:
pues as los principios sern tambin apropiados a la demostracin. En efecto, razonamiento lo habr
tambin sin esas cosas, pero demostracin no: pues no producir ciencia.
3
Tambm conhecido como Gilbert de la Porre (1076-1154). Professor de Chartres e bispo de
Poitiers. Alm de utilizar a diviso das cincias proposta por Bocio, adotou tambm o que chamava
de matemticas. JOHN MARENBON (Cambridge), Mathematics and Metaphysics in the Division of
the Sciences: Gilbert of Poitiers and the Porretans, em Scientia und Disciplina im 12. und 13.
Jahrhundert. Wissenstheorie und Wissenschaftspraxis im Wandel. Internationale Konferenz (Cincia
e Disciplina nos sculos XII e XIII. Teoria do saber e teoria da prxis em evoluo). Conferncia
internacional realizada na Johann Wolfgang Goethe-Universitt e Hugo von St. Viktor-Institut,
Frankfurt am Main, Alemanha, 03 e 04 de dezembro de 1999. Para a filosofia de Gilbert de Poitiers e
o contexto da Escola de Chartres, ver ETIENNE GILSON, A Filosofia na Idade Mdia, So Paulo:
Editora Martins Fontes, 1995, p.319-326 e ALAIN DE LIBERA, A Filosofia Medieval, So Paulo:
Editora 34, 1999, p.327-331. Na Idade Mdia, o estudo da matemtica, alm de estar estreitamente
vinculado Fsica e Astronomia, tinha basicamente trs objetivos: 1) feitura de mapas celestes 2)
atender aos trabalhos de mecnica e 3) escriturao das contas comerciais.
4
O trabalho clssico sobre o tema D. C. LINDBERG, Science in the Middle Ages, Cambridge, 1978.
5
SAN ISIDORO DE SEVILLA. Etimologas I. Madrid: Biblioteca de Autores Cristianos (BAC), MM,
Libro I, 1, 1-2, p.276-277.

133

COSTA, Ricardo da. A Cincia no Pensamento Especulativo Medieval. In: SINAIS Revista Eletrnica.
Cincias Sociais. Vitria: CCHN, UFES, Edio n.05, v.1, Setembro. 2009. pp. 132-144.

Mais adiante, ele relacionou cincia Filosofia:


Filosofia o conhecimento das coisas humanas e divinas, acompanhado do estudo do bem
viver. Parece que consta de dois componentes: a cincia e a opinio. cincia quando uma
coisa conhecida em seu autntico fundamento. Trata-se de opinio quando uma coisa,
ainda no delimitada perfeitamente, permanece desconhecida e no se pode dar nenhuma
explicao definitiva sobre ela. (Etimologias, Livro II, 24, 1-2).6

O desenvolvimento do conceito de cincia na Idade Mdia pode ser dividido em trs


etapas:
1 Etapa (ss. VI-IX) poca tardo-romana. Com uma orientao mais pedaggica,
prosseguiu a tradio greco-romana e a classificao dos saberes continuou na forma do
Trivium (Gramtica, Retrica e Dialtica) e do Quadrivium (Aritmtica, Geometria, Msica e
Astronomia).7 Durante o Renascimento Carolngio ocorreu um primeiro esforo de
ordenao, como se pode observar nas propostas do monge Alcuno de York (735-804) e
Rbano Mauro (780-856), onde a Teologia era incorporada como cincia.

2 Etapa (ss. X-XII) Apogeu do monacato. Preeminncia da Teologia Sapiencial, quando


vigorava um conceito unitrio de cincia baseado no conceito aristotlico. A maior novidade
foi a incorporao do corpus grego-siraco-rabe, resultado do grande movimento de
tradues iniciado no final do sculo XI.

3 Etapa (ss. XIII-XIV) Perodo escolstico. Esta poca foi marcada pela consolidao das
universidades, que se estruturaram em um mtodo de investigao e transmisso dos
saberes.8

SAN ISIDORO DE SEVILLA. Etimologas I, op. cit., Libro II, 1, 1-2, p.394-395.
Para as artes liberais, ver COSTA, Ricardo da. . Las definiciones de las siete artes liberales y
mecnicas en la obra de Ramon Llull. In: Revista Anales del Seminario de Historia de la Filosofa.
Madrid: Publicaciones Universidad Complutense de Madrid (UCM), vol. 23 (2006), p.131-164.
Disponvel na Internet: http://www.ucm.es/BUCM/revistas/fsl/02112337/articulos/ASHF0606110131A.
PDF.
8
CELINA A. LRTORA MENDOZA, El Concepto y la Clasificacin de la Ciencia en el Medioevo (ss.
VI-XV), em LUIZ ALBERTO DE BONI (org.). A Cincia e a Organizao dos Saberes na Idade
Mdia, Porto Alegre, Edipucrs, 2000, p.57-83.
7

134

COSTA, Ricardo da. A Cincia no Pensamento Especulativo Medieval. In: SINAIS Revista Eletrnica.
Cincias Sociais. Vitria: CCHN, UFES, Edio n.05, v.1, Setembro. 2009. pp. 132-144.

I. A cincia na f: os monges vitorinos e Bernardo de Claraval

A fundao da abadia de So Victor em 1108 por Guilherme de Champeaux


(c.1070-1121) representou uma nova abordagem no desenvolvimento do conceito
de cincia e do sistema educacional basicamente em duas questes: 1) a
intermediao do intelecto na inquirio das coisas, e 2) a busca da santidade
pessoal. A cincia foi considerada o pr-requisito necessrio para a busca da
disciplina certa com a qual o letrado desenvolvia as virtudes necessrias para se
aproximar de Deus.9

Dentro dessa nova escola de intelectuais, surgiu a figura de Hugo de So Vtor


(c.1096-1141). Ele props um novo programa de estudos, e representa o maior
esforo sistematizador do sculo XII em relao tradio latina. Em duas obras, De
Institutione Novitiorum e, principalmente, o Didasclicon (um guia do conhecimento
que fornecia o essencial para a educao liberal e a Teologia), as sete artes liberais
deveriam dar espao s tcnicas cientficas e artesanais: a Tecelaria (lanificium), a
Arte Militar e a Arquitetura (armatura), a Navegao (navigatio), a Agricultura
(agricultura), a Caa e a Pesca (venatio), a Medicina (medicina) e o Teatro
(theatrica).10

Nessa perspectiva, cincia era o vislumbre com o qual se atingiriam as duas metas
descritas acima apesar do desprezo que os filsofos dedicavam s artes
mecnicas, inclusive o prprio Hugo de So Victor, que qualificou a cincia
mecnica de adltera (adulterina): o verbo grego mchanaomai (fazer mquinas) foi
traduzido em latim para moechari (ser adltero), para opor as artes mecnicas s
artes liberais.11 As artes liberais eram denominadas artes, pois implicavam no
9

RALF M. W. STAMMBERGER (Hugo von Sankt Victor Institt, Frankfurt), Via ad ipsum sunt
scientia, disciplina, bonitas. The Theory and Practice of the Formation of Novices in Saint Victor in the
XII century, em Scientia und Disciplina im 12. und 13. Jahrhundert. Wissenstheorie und
Wissenschaftspraxis im Wandel. Internationale Konferenz, op. cit.
10
CELINA A. LRTORA MENDOZA, El Concepto y la Clasificacin de la Ciencia en el Medioevo (ss.
VI-XV), op. cit., p. 66 e JACQUES LE GOFF, Os intelectuais na Idade Mdia, So Paulo: Brasiliense,
1993, p 54.
11
ALAIN DE LIBERA, Pensar na Idade Mdia, op. cit., p. 279; RALF M. W. STAMMBERGER (Hugo
von Sankt Victor Institt, Frankfurt), Via ad ipsum sunt scientia, disciplina, bonitas. The Theory and
Practice of the Formation of Novices in Saint Victor in the XII century, op. cit.

135

COSTA, Ricardo da. A Cincia no Pensamento Especulativo Medieval. In: SINAIS Revista Eletrnica.
Cincias Sociais. Vitria: CCHN, UFES, Edio n.05, v.1, Setembro. 2009. pp. 132-144.

somente o conhecimento, mas tambm uma produo que decorria imediatamente


da razo, tal como a funo da construo (a Gramtica), dos silogismos (a
Dialtica), do discurso (a Retrica), dos nmeros (a Aritmtica), das medidas (a
Geometria), das melodias (a Msica), dos clculos, sobre o uso dos astros (a
Astronomia).12

Embora Bernardo de Claraval (1090-1154) j houvesse dado a definio para as


artes mecnicas (... a carpintaria, a arte da edificao e outras que so exercidas
para a utilidade da vida neste mundo13), Hugo de So Vtor foi o primeiro a situar as
cincias mecnicas na Filosofia: no Didasclicon (1127)14, ele props uma nova
diviso quaternria filosfica: 1) terica (teologia, matemtica, fsica), 2) prtica
(individual, privada, pblica), 3) mecnica (l, armadura, navegao, agricultura,
caa, medicina, lazer), 4) lgica (gramtica, raciocnio).15 Este destaque s artes
mecnicas era o reflexo dos novos tempos, das cidades comunais e de seu trabalho
urbano. O antigo esquema trifuncional atribudo a Adalberon de Laon (oratores,
bellatores, laboratores16) j no dava conta para representar a multifacetada
sociedade medieval do sculo XII.17

Por sua vez, Bernardo de Claraval baseou seu conceito de cincia conjugado com o
amor: sem ele, para o monge, a cincia era intil:

Nessa vida, se a cincia no se baseia na caridade, no serve para nada, porque,


como disse o Apstolo: A cincia incha.18 Mas, se acompanhada pela caridade,
ela ser benfica, porque a caridade edifica. Alguns a buscam para saber: isso
curiosidade. Outros sabem para serem conhecidos: isso vaidade. H quem sabe

12

JACQUES LE GOFF, Os intelectuais na Idade Mdia, op. cit., p.57.


BERNARDO DE CLARAVAL, Sermo sobre o conhecimento e a ignorncia., em LUIZ JEAN
LAUAND (org.), Cultura e Educao na Idade Mdia. Textos do sculo V ao XIII, So Paulo, Martins
Fontes, 1998, p.263.
14
HUGO DE SO VTOR. Didasclion. Da arte de ler. So Paulo: Editora Vozes, 2001.
15
ANTONIO MARCHIONNI, Notas para uma Teoria do Trabalho no Didascalicon de Hugo de So
Vtor, em Signum. Revista da ABREM 2 (Associao Brasileira de Estudos Medievais), So Paulo,
FAPESP, 2000, p.115.
16
GEORGES DUBY, As trs ordens ou o imaginrio do feudalismo, Lisboa: Editorial Estampa, 1982.
17
Ver ANTONIO MARCHIONNI, Notas para uma Teoria do Trabalho no Didascalicon de Hugo de
So Vtor, op. cit., p.117-121.
18
1Cor 8,1.
13

136

COSTA, Ricardo da. A Cincia no Pensamento Especulativo Medieval. In: SINAIS Revista Eletrnica.
Cincias Sociais. Vitria: CCHN, UFES, Edio n.05, v.1, Setembro. 2009. pp. 132-144.

para vender: isso simonia perversa. Mas outros sabem para edificar a si e aos
outros, e isso piedade caridosa (Terceira Srie de Sentenas, 108).19

Toda cincia boa se se apia na verdade (Sermo 36 sobre o Cantar dos


Cantares, II.220), mas no a alcanamos somente com livros e inteligncia, mas com
o afeto de uma alma boa e com uma conscincia reta (Terceira Srie de Sentenas,
57).21 Com o fundamento da verdade aplicado cincia, Bernardo faz eco a
Aristteles ( justo chamar a filosofia de cincia da verdade, porque o fim da cincia
teortica a verdade, enquanto o fim da prtica a ao, Metafsica, Livro II, 1,
993b, 19-21).22

II. A cincia para Pedro Lombardo e os dominicanos

J para Pedro Lombardo (1160), o conceito de cincia englobava a divina


onipotncia, o conhecimento humano e dos anjos.23 Por sua vez, o dominicano
Alberto Magno (c. 1190-1280) considerava cincia como a investigao das causas
das coisas naturais (especialmente pela via aristotlica)24, numa clara base de
observao emprica25; seu discpulo Toms de Aquino (1225-1274) inclua a cincia

19

SAN BERNARDO DE CLARAVAL. Obras Completas VIII. Madrid: Biblioteca de Autores Cristianos
(BAC), MCMXCIII, p.293.
20
SAN BERNARDO DE CLARAVAL. Obras Completas V, MCMLXXXVII, p.293.
21
SAN BERNARDO DE CLARAVAL. Obras Completas VIII, op. cit., p.293.
22
ARISTTELES, Metafsica, So Paulo, Edies Loyola, vol. II, 2005, p.73.
23
MARCIA L. COLISH (Oberlin College), Discipline and Science in Peter Lombard, em Scientia und
Disciplina im 12. und 13. Jahrhundert. Wissenstheorie und Wissenschaftspraxis im Wandel.
Internationale Konferenz, op. cit. Ver tambm MARCIA L. COLISH, Medieval Foundations of the
Western Intellectual Tradition, 400-1400 (Intellectual History of the West), Yale University Press, 1999.
24
GIOVANNI REALE e DARIO ANTISERI, Histria da Filosofia, So Paulo: Edies Paulinas, 1990,
volume I, p. 552. Mestre em Teologia pela Universidade de Paris e bispo de Regensburg, Alberto
Magno considerado o ...principal ator da aculturao filosfica do Ocidente latino no sculo XIII (...)
Seu projeto filosfico o de Bocio: transmitir Aristteles aos latinos. ALAIN DE LIBERA, A
Filosofia Medieval, op. cit., p. 395. Ver tambm FRANCISCO BERTELLONI, Individuo y sociedad en
el Prologus del Super Ethica de Alberto Magno, em LUIS ALBERTO DE BONI (org.), Idade Mdia:
tica e Poltica, Porto Alegre: Edipucrs, 1996, p.169-186.
25
ERWIN THEODOR, A Alemanha no mundo medieval, em LNIA MRCIA MONGELLI (coord.),
Mudanas e Rumos: o Ocidente medieval (sculos XI-XIII), So Paulo: Editora bis, 1997, p.142.

137

COSTA, Ricardo da. A Cincia no Pensamento Especulativo Medieval. In: SINAIS Revista Eletrnica.
Cincias Sociais. Vitria: CCHN, UFES, Edio n.05, v.1, Setembro. 2009. pp. 132-144.

como uma das trs virtudes intelectuais especulativas (as outras eram a sapincia
e o intelecto):

Como j dissemos, pela virtude intelectual especulativa que o intelecto


especulativo se aperfeioa para considerar o que verdadeiro. Nisto consiste a
retido de sua atividade. Ora, o verdadeiro pode ser conhecido sob um duplo
aspecto: por si mesmo ou por um intermedirio. Enquanto conhecido por si mesmo
desempenha o papel de princpio e percebido imediatamente pelo intelecto. Por
isso, o hbito que aperfeioa a inteligncia para tal conhecimento do verdadeiro
chama-se intelecto, que o hbito dos princpios.

Por outro lado, o verdadeiro que conhecido por um intermedirio no


apreendido imediatamente pelo intelecto, mas pela perquirio da razo e
desempenha o papel de termo. E isto pode ser de dois modos: como o que num
determinado gnero ltimo, e como o que ltimo relativamente ao conhecimento
humano total. E como aquelas coisas que, com relao a ns, so posteriormente
conhecidas so por natureza primrias e mais conhecidas segundo a sua natureza,
como j se disse em I Fsica, lec. 1, o que ltimo relativamente ao conhecimento
humano total o que por natureza primrio e cognoscvel por excelncia. Ora,
sobre isso versa a sapincia (ou sabedoria), que considera as causas altssimas,
segundo j se disse em I Metaf. lec. 1 e 2. Da que ela julgue e ordene
convenientemente todas as coisas, pois o juzo perfeito e universal no possvel
seno pela resoluo nas causas primeiras.

Por fim, a cincia aperfeioa o intelecto para aquilo que ltimo neste ou aquele
gnero de cognoscveis. Da que tantos so os hbitos das cincias quanto os
diversos gneros de cognoscveis, ao passo que a sapincia uma s. (os grifos
so meus).26

26

TOMS DE AQUINO, Suma Teolgica, Porto Alegre: Escola Superior de Teologia So Loureno
de Brindes, Livraria Sulina Editora, Caxias do Sul, Universidade de Caxias do Sul, 1980, volume III, q.
57, p.1.439-1440.

138

COSTA, Ricardo da. A Cincia no Pensamento Especulativo Medieval. In: SINAIS Revista Eletrnica.
Cincias Sociais. Vitria: CCHN, UFES, Edio n.05, v.1, Setembro. 2009. pp. 132-144.

Toms de Aquino ainda inclua a Teologia como uma cincia27 na perspectiva


medieval, a Teologia articulava e explicava todos os aspectos do conhecimento
humano.28 De fato, isso era mais um desdobramento natural da filosofia de
Aristteles: para o Estagirita, o filsofo que faz Metafsica aproxima-se de Deus, e
isto a mxima felicidade do ser humano, pois ...todas as outras cincias sero
mais necessrias do que esta, mas nenhuma lhe ser superior29, j que s a
Metafsica chamada livre, pois s ela fim para si mesma.30

E mais do que isso. Para Aristteles, a sapincia, forma mais elevada de saber, tem
carter divino.31 Buscada por puro amor, sem qualquer utilidade prtica, ela livre, e
divina porque o tipo de cincia que Deus possui e porque tem o prprio Deus
como objeto.32

27

STEPHEN F. BROWN (Boston College), The Establishment of a Scientific and University Theology
in the late 13th Century, em Scientia und Disciplina im 12. und 13. Jahrhundert. Wissenstheorie und
Wissenschaftspraxis im Wandel. Internationale Konferenz, op. cit.
28
Para Hugo de Saint-Victor, esse hibridismo (entre teologia e filosofia) a prpria sabedoria, o
maior de todos os bens, o instrumento para que o homem reconhea a si mesmo; enfim o que o
torna semelhante a Deus. HILRIO FRANCO JR., A doce Frana, em LNIA MRCIA
MONGELLI (coord.), Mudanas e Rumos: o Ocidente medieval (sculos XI-XIII), op. cit., p.74.
29
ARISTTELES, Metafsica, Livro 1, 983a, 10, Volume II, op. cit. p.13.
30
ARISTTELES, Metafsica, Livro 1, 982, 25, Volume II, op. cit. p.13.
31
Para Plato, a sabedoria era a virtude superior da alma, sua parte mais elevada: ...a justia era
qualquer coisa neste gnero, ao que parece, excepto que no diz respeito actividade externa do
homem, mas interna, aquilo que verdadeiramente ele e o que lhe pertence, sem consentir que
qualquer das partes da alma se dedique a tarefas alheias nem que interfiram uma nas outras, mas
depois de ter posto a sua casa em ordem no verdadeiro sentido, de ter autodomnio, de se organizar,
de se tornar amigo de si mesmo, de ter reunido harmoniosamente trs elementos diferentes,
exactamente como se fossem trs termos numa proporo musical, o mais baixo, o mais alto e o
intermdio, e outros quaisquer que acaso existam de permeio, e de os ligar a todos, tornando-os, de
muitos que eram, numa perfeita unidade, temperante e harmoniosa, s ento se ocupe (se que
se ocupa) ou da aquisio de riquezas, ou dos cuidados com o corpo, ou de poltica ou de contratos
particulares, entendendo em todos estes casos e chamando justa e bela aco que mantenha
e aperfeioe estes hbitos, e apelidando de sabedoria a cincia que preside a esta aco; ao
passo que denominar de injusta a aco que os dissolve a cada passo, e ignorncia a opinio que a
ela preside. (os grifos so nossos) PLATO. A Repblica. Lisboa: Fundao Calouste Gulbenkian,
1996, 443d-e, p.204-205.
32
...nem se deve pensar que exista outra cincia mais digna de honra. Esta, de fato, entre todas, a
mais divina e a mais digna de honra. Mas uma cincia s pode ser divina nos dois sentidos seguintes:
(a) ou porque ela cincia que Deus possui em grau supremo, (b) ou porque ela tem por objeto as
coisas divinas. Ora, s a sapincia possui essas duas caractersticas. De fato, convico comum a
todos que Deus seja uma causa e um princpio, e, tambm, que Deus exclusivamente ou em sumo
grau, tenha esse tipo de cincia. ARISTTELES, Metafsica, Livro 1, 983a 4-10, Volume II, op. cit.
p.13.
A passagem deve ser meditada atentamente porque essencial. Nela Aristteles diz claramente que
a sapincia cincia de coisas divinas e do divino, isto , teologia (...) A dimenso teolgica da
metafsica est, portanto, presente desde o incio. (os grifos so nossos) REALE, Giovanni.
Sumrios e Comentrio Metafsica. In: ARISTTELES, Metafsica, op. cit., Volume III, p.16.

139

COSTA, Ricardo da. A Cincia no Pensamento Especulativo Medieval. In: SINAIS Revista Eletrnica.
Cincias Sociais. Vitria: CCHN, UFES, Edio n.05, v.1, Setembro. 2009. pp. 132-144.

Portanto, existiam diversas nuanas a respeito da definio do conceito de cincia


at o final do sculo XIII.33 Ela englobava tambm a arquitetura, a astronomia, a
alquimia, a tica, a construo de relgios34, e at as tcnicas de cunhagem de
moedas. A maior parte dos avanos cientficos deste perodo resultou da experincia
prtica (no da ao educacional das escolas ou universidades).35 Era a retomada
da metfora estica do mundo-fbrica, da reabilitao do trabalho atravs do homofaber, agora recontextualizado no novo e efervescente ambiente urbano dos sculos
XII-XIII.36

III. O conceito de cincia para o filsofo Ramon Llull (1232-1316)

Ramon tinha tambm sua prpria noo de cincia, que se baseava em trs
pressupostos:

1) a concepo aristotlica (cincia conhecimento demonstrativo a partir de princpios);


2) a observao emprica (como Alberto Magno e os de seu tempo, como foi visto), Llull
disse que s o homem considera gnero e espcie, e faz a cincia discorrer, segundo o
que temos experincia37;
3) no prprio ideal clssico de cincia, isto , um organismo unitrio no qual cada afirmao
era interligada outra e nenhuma delas poderia ser retirada, anexada ou alterada.38 Esta
inter-relao entre todas as partes do sistema caracterstica da concepo luliana de
cincia que estrutura a obra rvore da Cincia.

Por outro lado, Llull apresentou em muitas obras a idia de que sua Arte era uma

33

Para uma exposio detalhada destas questes, ver CELINA A. LRTORA MENDOZA, El
Concepto y la Clasificacin de la Ciencia en el Medioevo (ss. VI-XV), op. cit.
34
Ver DAVID LANDES, Riqueza e pobreza das Naes, Rio de Janeiro, Editora Campus, 1998, p.4364 e especialmente ALFRED W. CROSBY, A mensurao da realidade. A quantificao e a
sociedade ocidental 1250-1600, So Paulo, Unesp, 1999.
35
DAVID NICHOLAS, A Evoluo do Mundo Medieval. Sociedade, Governo e Pensamento na
Europa: 312-1500, op. cit., p.376.
36
JACQUES LE GOFF, Os intelectuais na Idade Mdia, op. cit., p.54.
37
Sol home consira genre e spcia, e fa scincia discurrent, segons que n havem experincia.
RAMON LLULL, Libre de Anima Racional, em ORL, vol. XXI, 1950, p.169.
38
NICOLA ABBAGNANO, Dicionrio de Filosofia, So Paulo: Martins Fontes, 1998, p.136.

140

COSTA, Ricardo da. A Cincia no Pensamento Especulativo Medieval. In: SINAIS Revista Eletrnica.
Cincias Sociais. Vitria: CCHN, UFES, Edio n.05, v.1, Setembro. 2009. pp. 132-144.

cincia universal. Na Ars generalis ultima (1305-1307), ele defendeu essa idia:
A Arte (como) arte geral cincia universal porque todas as questes possveis se reduzem
a dez regras gerais (...) O assunto dessa Arte responder a toda classe de questes (...)
Pois assim como o entendimento humano est estabelecido mais na opinio que na cincia,
porque cada cincia tem seus prprios princpios e diferentes dos princpios das outras
cincias, o entendimento exige e apetece que haja outra cincia universal para todas as
cincias. (os grifos so meus).39

Assim, Ramon partia da idia de que cincia era um conhecimento a partir de


causas (ou princpios) e que se valia da observao emprica, baseando-se ento
primordialmente na definio aristotlica. Alm disso, ele entendia que cada cincia
tinha sua prpria terminologia e, portanto, era preciso compreender perfeitamente
este vocabulrio para poder utiliz-la (no que chamava de vocbulos particulares).

Dessa forma, o contedo desta cincia especfica poderia ser mais bem entendido.
Na obra Libre del gentil e dels tres savis (1274-1276?)40, Ramon j demonstrara a
necessidade da adequao destes vocbulos particulares: as palavras certas
integradas s coisas ditas para que o contedo de uma obra fosse considerado
cincia:
Cada cincia possui vocbulos (de seu) ofcio, com os quais manifestada. E porque esta
cincia demonstrativa tem vocbulos obscuros (de seu) ofcio que os homens leigos no
utilizam, fizemos este livro aos homens leigos, para que brevemente e com plenos
vocbulos falemos desta cincia.

Confiamos na graa daquele que cumprimento de todos os bens, e tenho esperana que,
dessa mesma maneira alonguemos o livro com mais vocbulos apropriados aos homens
letrados, amantes da cincia especulativa; porque seria injria feita a esta cincia e a esta
Arte se no fosse demonstrada com os vocbulos que lhe convm, e no seria significada

39

ROL, tom. XIV, 1986, 5, 7. Traduo: Prof. Esteve Jaulent (Instituto Brasileiro de Filosofia e Cincia
Raimundo Llio).
40
Uma obra de Ramon Llull que teve grande popularidade na Baixa Idade Mdia 02 manuscritos
nos sculos XIII-XIV e nove no sculo XIV. Ver BONNER, Antoni. Introducci. In: OS, vol. I, pp.91105.

141

COSTA, Ricardo da. A Cincia no Pensamento Especulativo Medieval. In: SINAIS Revista Eletrnica.
Cincias Sociais. Vitria: CCHN, UFES, Edio n.05, v.1, Setembro. 2009. pp. 132-144.

com as razes sutis pelas quais mais bem demonstrada. (os grifos so meus).41

Ainda assim existiam neste perodo imbricaes entre os conceitos de cincia e arte.
Por exemplo, a jurisprudncia definida no sculo XIII como o conhecimento das
coisas divinas e humanas era entendida no s como cincia, mas tambm como
arte. Em contrapartida, para os juristas, arte era a imitao da natureza (no incio
do redescobrimento do direito romano no sculo XII, parece ter sido costume definir
arte segundo uma frase atribuda a Porfrio [233-300], filsofo neoplatnico42). Para
os juristas da escola de Bolonha, o direito era uma cincia, estudada como um
sistema jurdico coerente e completo, parte do Trivium.43 Na rvore Imperial,
Ramon tambm considera o direito como uma cincia, que, de certa forma, o
associa concepo jurdica bolonhesa.

III.I. A rvore da Cincia (1295-1296)

O objetivo dessa obra proporcionar ao homem o hbito do saber e um


entendimento geral em relao a todas as cincias44. Ela consiste numa aplicao
do mtodo de analogia simblica um dos cinco mtodos propugnados em sua
Logica Nova45. A rvore da Cincia possui estreita conexo com a Arte Geral; seria
mesmo uma nova exposio da Arte sem os tecnicismos anteriores das figuras, do

41

Cada cincia ha mester los vocables per los quals sia manifestada. E cor a aquesta cincia
demostrativa sien mester vocables escurs, e que los hmens lecs no han en s; e cor ns fassam
aquest libre als hmens lecs, per a breument e ab plans vocables parlarem desta cincia. E
confiats en la grcia daquell qui s compliment de tots bns, havem esperanaque per esta manera
meteixa alonguem lo libre ab pus apropriats vocables als hmens letrats, amadors de la cincia
especulativa; cor injria seria feta a aquesta cincia e a aquesta Art si no era demostrada ab los
vocables qui li covenen, e no era significada ab les sutils raons per les quals mills s demostrada.
OS, vol. I, p.108. Traduo: Profs. Adriana Zierer e Ricardo da Costa.
42
Ver ERNST H. KANTOROWICZ, Os dois corpos do rei. Um estudo sobre teologia poltica medieval,
So Paulo: Companhia das Letras, 1998, p.97.
43
Ver JOHN GILISSEN, Introduo Histrica ao Direito, Lisboa, Fundao Calouste Gulbenkian,
1986, p.343.
44
Ramon, l bit d aquesta SCIENCIA ab que l pot hom conservar? Sol. Ab sovn ymaginar e
membrar los especials Arbres d aquest ARBRE general, pot hom conservar lo general hbit de
sciencia que hom pot per ell haver. ORL, vol. XIII, tom. III, p.514.
45
MIGUEL CRUZ HERNNDEZ, El pensamiento de Ramon Llull, Valencia, Fundaci Juan
March/Editorial Castalia, 1977, p.125.

142

COSTA, Ricardo da. A Cincia no Pensamento Especulativo Medieval. In: SINAIS Revista Eletrnica.
Cincias Sociais. Vitria: CCHN, UFES, Edio n.05, v.1, Setembro. 2009. pp. 132-144.

alfabeto e da tbua46. Em outras palavras, a rvore da Cincia a literalizao (em


forma de exemplum) da filosofia luliana, isto , a transmutao da cincia em
literatura ou talvez Ramon imaginasse a forma literria como outra modalidade de
cincia.47

De qualquer modo, apenas alguns anos mais tarde, Llull mudaria a perspectiva de
seus escritos, passando de uma viso cntrica-europia (de carter mais
especulativo) para uma viso cntrica-mediterrnea (de cunho mais prtico e
popular48). A redao da rvore da Cincia se deu neste momento de transio da
forma de seu pensamento.

O filsofo dividiu essa obra em dezesseis rvores, quatorze principais e duas


auxiliares, partindo dos elementos da natureza e subindo a hierarquia csmica at a
Teologia. So elas:

rvore da Cincia
1.

rvore Elemental
Cosmologia)
2. rvore Vegetal
3. rvore Sensual
4. rvore Imaginal

natureza

5. rvore Humanal

6.
7.
8.
9.

as plantas (Botnica, com aplicaes na Medicina)


os seres sensveis
as coisas imaginadas e suas aplicaes s artes
mecnicas e liberais
a natureza humana, em seu duplo aspecto corporal e
espiritual (Antropologia e Psicologia)
descrio das virtudes e vcios humanos (tica)
o governo dos prncipes (Filosofia poltica)
o papado e o governo eclesistico
a natureza dos corpos celestes e sua influncia
(Astronomia e Astrologia)
a natureza dos anjos e suas obras
o Paraso e o Inferno
a Virgem Maria (Mariologia)
Cristo (Cristologia)
Teologia

rvore Moral
rvore Imperial
rvore Apostolical
rvore Celestial

10. rvore Angelical


11. rvore Eviternal
12. rvore Maternal
13. rvore de Jesus
14. rvore Divinal

46

propriedade

das

coisas

(Fsica

TOMS I JOAQUN CARRERAS I ARTAU, Introducci, em RAMON LLULL, OE, p.550.


ROBERT D. F. PRING-MILL, Els Recontaments de LArbre Exemplifical de Ramon Llull: La
Transmutaci de la Cincia en Literatura, em Estudis sobre Ramon Llull (1956-1978), Catalunya,
Curial Edicions Catalanes, Publicacions de lAbadia de Montsserrat, 1991, p.307-318.
48
FERNANDO DOMNGUEZ REBOIRAS, Introduccin General. La vida de Ramon Llull alrededor
del ao 1300, In: ROL (ed. DOMNGUEZ REBOIRAS, Fernando) Turnhout: Typographi Brepols
Editores Pontificii, 1993, tomo XIX, p. XV.
47

143

COSTA, Ricardo da. A Cincia no Pensamento Especulativo Medieval. In: SINAIS Revista Eletrnica.
Cincias Sociais. Vitria: CCHN, UFES, Edio n.05, v.1, Setembro. 2009. pp. 132-144.

rvores auxiliares
15. rvore Exemplifical

16. rvore Questional

exemplos das rvores anteriores (Para a arte da


predicao)
resoluo de questes referentes aos assuntos
tratados anteriormente49.

Ramon Llull criou sua rvore da Cincia baseado no consenso medieval do conceito
de enciclopdia, que, por sua vez, era tambm fundamentado em Aristteles (a
distino entre necessrio e possvel. O necessrio [o que no pode ser diferente do
que ] objeto das cincias tericas: filosofia, fsica e matemtica. O possvel
objeto das cincias prticas [tica e poltica] e das disciplinas poticas [ou
produtivas], as artes50). A Idade Mdia sempre permaneceu fiel ao sistema
cientfico-enciclopdico de Aristteles.

49

TOMS I JOAQUN CARRERAS I ARTAU, Introducci, em RAMON LLULL, em OE, op. cit., p.
550-551.
50
ARISTTELES, tica a Nicmaco, Bauru, SP: EDIPRO, 2007, VI, 3, p.180-181.

144

Você também pode gostar