WIAT NA OPAK

. v ', .

. ftttr Burke

C' 'y' ** , -, * .

*''
WIAT NA OPAK.
' ROZWALANIA O KULTURZE LUDOWEJ

".""'
V

wiat na opak
':

'

Czsto spotykany motyw, czy te wiele motyww

w rkopisach i na cianach kociow w XIV i XV wieku, a na
sztychach i drzeworytach w wiekach XVII, XVIII i XIX, to
wyobraenia wiata na opak. S to przedstawieniu od
wrcenia dosownego, gdzie ludzie stoj na gowach, ryby
fruwaj, a jedziec siedzi na swym rumaku zwrcony w stro
n ogona. Spotykapiy te przedstawienia odwrcenia rl
ludzi i zwierzt: zajc, ktry wlecze za sob myliwego, ko
jako stajenny, wl jako rzenik, ryba poerajca rybaka. S
to wreszcie obrazy odwrcenia stosunkw midzy ludmi
dotyczce rnic wiekowych, relacji midzy pciami, czy le
statusu spoecznego. Ucze wymierza tu kar nauczycielowi,
sucy wydaje polecenia swym panom, ludzie wieccy
wygaszaj kazania do kleru, biedni wspomagaj bogatych,
a m przdzie i bawi dziecko, podczas gdy ?ona pali fajk,
trzymajc w rkach strzelb. Odmiany tematu s niezliczone
i mona je znale w caej Europie, od Anglii po Rosj, pod
nazw wiata na opak**: il mondo alla rovescin", le monde
renvrse"rel mnndo "al rves", the world turned upside
down", Die verkehrte Welt" itp.
"' Temat wywodzi si ze staroytnoci. Grecki poeta
Archilochus skomentowa zamienie soca w 648 roku
p.n.e. mwic, e teraz nie ma ju nic niemoliwego, a delfiny
mona napotka w grach. Hcrodot, Aryslofaacs i Lukian
wykorzystuj do wasnych celw niotyw wiata odwrcone
;...- go do gry nogami. Motyw len wystpuje rwnie w Starym
' Testamencie, chocia jest on sabiej zaakcentowany w Wul-

"68".- ,. /-'

i>acie ni w oryginale hebrajskim czy w niektrych tumacze- ,

niach narodowych z XVI i XVII wieku. Tak jest na przykad
w przypadku proroctwa Izajasza o kocu wiata. W thir.a-,
czeniu angielskim brzmi ono: Behold, The Lord mu ket h the '}
earth empty, and maketh it waste, and turneth it upside > "down" (Ecce Dominus dissipabit terrain; ct nudabit earn, et <
aflligcl faciem cius, cl dispergel habitatores eius", Izajasz, ' <
24,1 ) 7 . Temat ten pojawia si ponownie w Nowym Testamencie, na przykad w stwierdzeniu, e pierwsi bd ostatnimi,; ,
a ostatni pierwszymi" (Erunt novissimi primi, et primt
novissimi". Mateusz, 20, 16) lub, e Bg strci wadcw.
.
z tronw, a wywyszy ponionych" (Deposuit po len tes de > ; ".
sede, Et exalta vit humiles", ukasz, 1, 52) czy te w ydw- ;
skim opisie pierwszych chrzecijan, jako tych co uczynili
zamt w caym wiecie" (qui urbem concitant", Dzieje.'
apostolskie, \1, 6).
.,'...
< , ,.. ,;<.<.
Zarwno w tradycji klasycznej, jak i judeo-chrzecijas-,
kiej motyw wiata na opak jest silnie zaakcentowany i bardzo
podny. Ale co on oznacza? A cilej mwic, co znaczy dla '
rozmaitych ludzi i spoeczestw w rnych czasach? Motyw "
ten oddziauje tak silnie wanie dlatego, i jest ambiwalentny
i wieloznaczny. czy elementy, ktre do celw analizy
moemy podzieli na odwrcenie formalne, odwrcenie \;
komiczne, odwrcenie rytualne i odwrcenie spoeczne
Podobnie jak motyw powtrzenia, odwrcenie jest
jednym z wielkich rde struktur i wzorw. Stwarza ono " *
czsto efekty komiczne, wic nic dziwnego, e tacy pisarze
humoryci jak Aryslofanes, Lukian, Ben Jonson, Henry Fielding i inni wykorzystuj przy rnych okazjach motyw.}
ony triumfujcej nad mem czy sdziego postawionego .
przed sdem.
;
4 ;' .-.; r:, -..,-'.,u &\
Jednake komedia wywodzi si z obrzdku i aby j *-v
zrozumie, a take poj komiczne motywy wiata na opak, y .'
trzeba pamita, e we wczesnonowoytnej Europie, tak jak -?-. >
i w staroytnej Grecji, podczas licznych uroczystoci, szcze-j,-golnie w karnawale, wystpowao co takiego jak rytualne
odwrcenie rl spoecznych. Mczyni przebierali si wtedy ^ ; ;
za kobiety, kobiety za mczyzn i codzienne tabu, odnoszce #*xsi do objawienia podanja seksualnego czy,te agresji, 5 -'";/,
przestawao czasowo obowizywa. W obecnoci czcigd-:u>"*

PETER MIRK

nych dam wolno byo piewa sprone piosenki, stosunkowo

bezkarnie kpi z wadz, a zamaskowani przebieracy mogli
obija niewinnych przechodniw. Karnawa by czym, co
moemy nazwa okresem zinstytucjonalizowanego niepo
rzdku lub uywajc tradycyjnego angielskiego terminu
' misrule" rzdami bezhblowia. W Anglii, w okresie wit
Boego Narodzenia do Trzech Krli w kadym domostwie
wybierano krla bezhoowia", czsto by to sucy, ktry
w tym krtkim okresie mg gra rol pana. Gdzie indziej
w Europie byli to: Abbs* de Maugouvert, Princes i\cs Sois
Up. W niektrych rejonach Francji i Woch,, a take gdzie
indziej, wito Modziankw, przypadajce 28grudnia, byo
znane pod nazw wita Gupcw i obchodzone poprzez
starannie wypracowany obrzdek odwrcenia rl czy te
przedstawianie wiata wywrconego do gry nogami. Du
chowni odprawiali wwczas msz w ornatach wywrconych
na ew stron, trzymali mszay do gry nogami i przeklinali
swoich wiernych zamiast ich bogosawi.
Karnawa i wito Gupcw byy zazwyczaj zabawami
niefrasobliwymi, natomiast w obrzdku kociej muzyki",
znanej w wielu czciach wczesnonowoytnej Europy pod
r
rnymi nazwami (charivari", mattinata". Katzenmu:
- sik", cencerrada"), jednostka naruszajca normy, zwasz
cza seksualne normy spoecznoci, stawiajc jej wiat na
gowie na przykad starzec, ktry polubi mod kobiet
bya publicznie pitnowana. Wystpy odbywajce si
;
przed jej domem obok gonej i faszywej muzyki (muzyka na
opak) zawieray teatralne przedstawienie wystpku, ktry
wywoa dezaprobat wsi, parafii czy le ich samozwaczych
trybunw.
*
Na czym polega znaczenie, waga i funkcja tych wszyst
kich obrzdkw odwrcenia? Wystpuj one nie tylko
l w Europie, a grupa socjoantropologw, z Maxem Gluckmanem i Victorem Turnerem na czele, podhala dokadnej
'analizie przede wszystkim dwudziestowieczne obrzdki Af"rykK Gluckman, ktry w Suazi interesowa si czym, co
nazwa obrzdkami buntu", krytyk krla wygaszan
publicznie z okazji pewnych wit, udowadnia, i te pozorne
'protesty przeciwko istniejcemu porzdkowi w rzeezywisto1
ci ^zmierzay do utrzymania, a nawet wzmocnienia ustano

WIAT NA OPAK

wionego porzdku". Turner w studium porwnawczym

obrzdkw odwrcenia statusu spoecznego doszed do
podobnego wniosku: Poprzez czynienie maych wielkimi,
a wielkich maymi potwierdzano zasad hierarchii". Czaso
we odwrcenie codziennych norm rodzi poczucie ekstazy, ale
wkrtce po ekstazie nastpuje trzewy powrt do nowo
oczyszczonych i oywionych struktur". Na korzy tego
durkheimowskiego i funkcjonaistycznego argumentu prze
mawia fakt, e obrzdki tego rodzaju rozkwitaj najpeniej
w spoeczestwach autorytarnych. Staroytne Saturnalia
wspistniay z niewolnictwem. W niektrych czciach
Hiszpanii i Grecji, w spoeczestwach, gdzie kobiety doid '
traktuje si jako istoty zalene, raz do roku, najczciej
z okazji dnia witej Agaty, przebieraj si one za mczyzn.
We wspczesnej Wielkiej Brytanii obrzdek odwrcenia
do dnia dzisiejszego przetrwa w armii i w czasie wit
Boego Narodzenia oficerowie usuguj przy stole o
nierzom. By moe wic system autorytarny nie moe
przetrwa bez czego, co zwyko si okrela klap bez
pieczestwa, bez sposobw, ktre pozwalaj grupom zale
nym przynajmniej raz w cigu roku da wyraz nagromadzo
nym niechciom.
j
.. ; . ;. :
Jednake motyw wiata postawionego na gowie spoty- :
kamy nie tylko w komedii i obrzdach. Jest rzecz do
powszechn, i uczestnicy jednej kultury odczuwaj odmien
ne kultury jako odwrcenie swojej wasnej. I Jerodot podaje '
klasyczny opis obyczajw egipskich, traktujc je jako prze
ciwiestwo obyczajw greckich: Kapani bogw gdzie
indziej nosz dugie wosy, a w Egipcie je strzyg (...)
Hellenowie pisz litery i rachuj kamykami, prowadzc rk
od lewej strony do prawej, Egipcjanie za od prawej do
lewej"8. W okresie wczesnonowoylnym Europejczycy w po-'
doby sposb traktowali Turkw. Podobnie jak kultury
zagraniczne, obce subkultury postrzegano jako odwrcenie
naturalnego porzdku, czyli innymi sowy porzdku akcept ';'
towanego przez samych postrzegajcych. To czsto spotyka-;
ne zjawisko zdaje si dobrze ilustrowa intelektualn zasad .
najmniejszego wysiku, gdy atwiej jest sprowadzi obce?
wierzenia i obyczaje do przeciwiestwa swoich wasnych ni .
wnika w ich struktur. W redniowieczu przedstawiano *>

PETER UURK

WIAT NA OlAK \*

i -.)

czsto ydw jadcych tyem na kozic lun wini. W wieku

XVI popularne we.Woszech strofy gosiy:

* *
*
,' *.
Ludzie z Bergamo s krgli i grubi
".
' .. , , Z natury zarozumiali
'!-: : ,- Jedi konno nu odwrt.
\"
i

*"-~J:C:'<

"

-i- Take diabe by rozumiany jako pewnego rodzaju

odwrcone pojecie Boga, przy czym wierzono, e heretycy
i czarownice czcz go uywajc swoistej, odwrconej liturgii.
Przypuszczano, i wyznawcy zamiast w usta caowali diaba
pod ogon i podawali mu lew rk zamiast prawej. Lewa bya
stron za, stron, na ktra, w Dzie Sdu przejd potpieni.
- w . Nic wic dziwnego, e we wczesnonowoylnej Europie
przeciwnicy przemian religijnych, politycznych tspoecznych
zawsze je okrelali, tak jak ydzi wczesne chrzecijastwo,
jako prby przewrcenia wiata do gry nogami. Katolicy
wysuwali to oskarenie przeciwko Lutrowi, Luter przeciwko
powstacom chopskim w 1525 roku, francuscy katolicy
przeciwko kalwinistom, podczas gdy ci odpowiadali, i
wanie przeladowanie prawdziwej religii wskazuje, e wiat
postawiony jest na gowie, u istot prawa Etanowi nie
sprawiedliwo. Te wyobraenia nadaway poszczeglnym
aktom protestu przeciwko ustanowionemu porzdkowi wy
mow kosmiczn, czc je w niektrych [przypadkach
z nadcigajcym kocem wiata i nadejciem Antychrysta
(bdcego uosobieniem za, przeciwiestwem osoby Chrys
tusa). .Jest to w kadym razie prosty, ale skuteczny sposb
postpowania, gdy dany porzdek spoeczny identyfikuje si
z porzdkiem natury, zakadajc tym samym, e jakikolwiek
porzdek alternatywny jest w rzeczywistoci nieporzdkiem.
Oczywicie dla historyka wane jest pytanie kto kogo
w okrelonym miejscu i czasie oskara o taki, nieporzdek.
W wielu przypadkach z epoki wczesnonowoylnej, chocia
nie zawsze, to klasa panujca oskaraa k!asy poddane
o wywracanie wiata do gry nogami, przy czym uycie
terminw wyszy" i niszy", wbudowanych ju jakoby
, w sam jzyk, czynio to oskarenie bardziej uzasadnione. Tak
byo w przypadku wojny chopskiej 1525 roku, kiedy to
opisujcy j Marcin Luter uywa takich wanie poj.

Grali z Ureno i Somlrio oskaronych o czary} kult szatana "

w latach I518 1523, tak jak wielu innych nieszcznikw. .>
a zwaszcza kobiety, obwiniano w wiekach XVI i XVII . ,.
o podobne zbrodnie. Wrd gwnych orodkw' kultury"
ludowej za siedliska bezholowia, rozpusty, zbrodni i anarchii '
klasy wysze uznaway przede wszystkim tawerny,' ktre- "
jeden z angielskich purylanw w 1631 roku okreli jako
gniazda szatana, w ktrych czaj si czarne kruki bezho-.
noci i wykluwa si wszystko zo". Mona bez przesady
stwierdzi, i klasy uprzywilejowane traktoway nisz kul
tur ludow juko postawion na gowic odmian kultury'.
wyszej. Przekonanie to, bdce zasadniczo samousprawied- .
liwieniem, byo te bez wtpienia umotywowane powszech
noci ludowych obrzdw odwrcenia. '"
"'' ' " '* '
Oczywicie, dobrze by byo wiedzie czy pogld ten
akceptoway same klasy zalene, lo jest czy do okrelenia
swoici wasnych zachowa i kultury przyjmoway powsze
chnie panujce pojcia, bdce w rzeczywistoci pojciami
panujcych. Trudno jest jednak sobie wyobrazi, aby his-.
torycy badajcy t epok byli kiedykolwiek w stanie znale
jakie wiarygodne wiadectwa mogce na to pytanie od
powiedzie. Wielu ludzi oskaronych o czary wyznawao, i
naprawd stali si sugami szatana, ale mogli tak mwi
w susznym zreszt przekonaniu, e przesuchujcy ich
sdziowie to wanie spodziewali si i chcieli usysze.
Z drugiej jednak strony, proci ludzie czsto pojmowali
konwencjonalny zwrot wiat postawiony na gowie" wcale
nie w jego konwencjonalnym znaczeniu. Przekrcali oni lub
te wanie odwracali" pojcie odwrcenia", a cilej
mwic zwracali si w stron innych tradycyjnych rozumie
tego wieloznacznego pojcia, takich jak raj czy utopia.
W ludowych wyobraeniach Kraina Szczliwoci (Cock
aigne", Cuccagna", SchlaraTenland", Luilekkerland" ;
itp.), to ziemia, w ktrej rzeki pyny miodem, pieczone
i smaone zwierzta czekay gotowe do spoycia, ludziom
pacono za spanie i gdzie urzdzano wycigi; w ktrych
nagrod na mecie otrzymywali ostatni9. Ostatni bd
pierwszymi". Millenium czasy powszechnego szczcia
nieuprzywilejowani pojmowali czsto w kategoriach
odwrcenia. W Europie midzy rokiem 1300 u 1800spotyka-

"

72

...

::

sto

PETER BURKE

H!

WIAT NA Ol'AK

my nie tylko opisane przez Gluckmana i Turnera rytuay

buntu, po ktrych spenieniu wszystko pozostao nie zmie
nione, ale take. bunt zrytuaizowany, bardzo od nich
odmienny, zby ju nie powiedzie bdcy jego od
wrceniem. I tak na przykad w 1476 rokii w Nicklashauscn
w pobliu Wrzburga pasterz i wiejski muskani Hans
Bhm gosi, i nadejdzie czas, kiedy ksita i panowie
bd pracowa na chleb powszedni". W 1670 roku w Vivarais w Langwedocji buntownicy ogosili, e szlachta ..powinna
teraz [...] sta si ich sugami: czas przepowiedni si speni;
mwili, e naczynia gliniane powinny tuc elazne". W poo
wie XVII wieku, w czasach rewolucji angielskiej,- przeciwnicy
oskarali religijnych radykaw, takich jak kwakrzy. e chc
wywrci wiat do gry nogami. Ale jak zauway to jeden
z ich przywdcw,. William Pcnn, byli oni takimi od
wracaczami" w tym samym sensie jak pierwsi chrzecijanie,
gdy chcieli tylko przywrci rzeczy do ich pierwotnego
i susznego porzdku". By moe wspomnieniem tych oskar
e byo wczenie w XVIII wieku Quacchcri" (kwakrw)
do rzymskiego karnawau.
1
! Istniao jednak kilka przyczyn, dla ktrych k lasy wysze
traktoway kultur ludow jako wiat na opak. Po pierwsze,
by to, jak ju wspomniaem, sposb postrzegania odmien
nej, obcej kultury, ktra, jak to si postaramy dowie,
w latach 1300-1800 stawaa si dla klas wyszych coraz
bardziej obca. Po drugie, zdawano sobie spraw, e kulturu
ludowa staje si przynajmniej od czasu do czasu kul
tur kontestacji, buntu, szyderstwa lub innych-przejaww
cicej nad poddanymi hegemonii. Po trzecie, nawet wtedy
gdy hegemonia ta bya akceptowana, znaczenie wczonych
do kultury ludowej elementw kultury owieconej w nowym
kontekcie zmieniao si do tego stopnia, e przedstawiciele
klas wyszych musieli traktowa j jako odwrcenie. Stawia
to zasadnicze dla bada tradycyjnej kultury ludowej pytanie
o znaczenie czy raczej znaczenia parodii.
.

Znaczenie parodii! '

>., i

&
.s.c-r

W kulturze ludowej wczesnonowoytnej Europy paro : -"^ - ;.

dia wydaje si by wszechobecn. Popularne piosenki czsto -' ; '."
przyjmoway form Ojcze Naxz lub litanii. W jarmarcznych -, ; ' *
przedstawieniach mona si byo spotka z odczytywaniem ' . :' '.%.
ostatniej woli, na przykad testamentu karnawau lub zwie- .-*'*;
rzcia. choby wini. Ludowe obrzdy inicjacyjne zawieray
V . czsto chrzest na niby. Bitwy na niby, procesy na niby, T.J.1'
egzekucje i pogrzeby na niby byway take czsto skadowy- j. -*:
mi czciami repertuaru festynw ludowych. Jakie-byo
;,<j\
znaczenie owych pieni i obrzdkw?
'
',*"^ J ;.%\!-~
t
Gdybymy opisywali, je w terminach parodii czy prze- .".^'.'j
drzeniania. to w istocie rzeczy przyjlibymy tylko inter- ':'...
pretaejc zewntrzne, z ca pewnoci w wielu przypadkach .
bdne. Bardziej na miejscu byoby okrelenie tych procesw
zapoyczania jako wykorzystanie dobrze znanych/pozos
tajcych w dyspozycji czowieka oficjalnych rodkw wyra
zu do nowych nieoficjalnych celw. Skoro ' jarmarczne
przedstawienia zazwyczaj byy. bardziej spontaniczne ni
" ,,
7. gry przygotowane i zaleay od wspudziau publicznoci, istnienie w nich takich staych skadnikw, jak czytanie .testamentu, bitwy i chrzty, uatwiao orientacj i wasny , .:.';
wspudzia w tym, co si dzieje. Takie wykorzystanie .
;
w kulturze ludowej form oficjalnych moe rwnie wskazy- ;
v
wa na kulturaln hegemoni rzdzcych, tak w Kociele,' .';
jak i w pastwie, nie wspominajc ju o prawie. Jeli wic *
panujca ideologia powodowaa, i klasy poddane trak- '.A*
towaly sw wasn kultur pogardliwie jako wiat na opak, *: i; >'
moga je take skania do naladowania innej, 'lepszej" > (^.|kuitury.

/v

,;

\*.:'.\-'T,;'Z'i\i : "';y'-'

.;.:,V-Vv*-*

Jednake kilka przykadw moe wyjani, e "owe '- .

zapoyczenia i parodie kultury oficjalnej miay rne przy- '*%' <
czyny, poczynajc od artobliwych, a na wywrotowych <,' ; X
koczc'
'" "'_ ' '
,,';.' ' '.l""'\"t ""- Z- '. " '}.Q iC.-^v " Na przykad w 1538 roku kilku modych wieniakw"j'.>;,-:
z Guadalajary w Hiszpanii cigno na siebie za in teref" ';*$
sowanie Inkwizycji, gdy wyrwawszy przydrony, krzy '}.!', f
urzd/iii parodi procesji."podczas ktrej zamiast litanii':?',%'$'
piewali blazeskie piosenki. Treci tych piosenek, niestety, . ^ > ^

T,1 '

WIAT NA OPAK

PETER UURKE

'V^-- me odnotowano. Znamy natomiast dokumenty dotyczce

'-.
podobnego wydarzenia, rozpatrywanego przez Swilc Olfic,l
j
jum
w roku 1586. Zawieraj, one parodie litanii piewanej
e
i,'przy tej okazji:. , / ' " / . . '
;
. -.

'" .. J"

. Wszyscy Iwici pijacy

M&dlce si za nami,
wity Diable
Mdl si za nami....

Pytanie o.sens tego wystpku posta win ju sobie sami

.,?';
w .inkwizytorzy. Orzekli oni, e modzi ludzie, ktrzy po.,. chodzili nie ze wieo nawrconych muzumaskich czy
f . ; ydowskich, ale ze starych rodzin chrzecijaskich, nie mieli
*..na myli niczego zego i wypuszczono ich po ,agodnym
^ ukaraniu. Innymi sowy, inkwizytorzy nic sdzili, aby ci
,u ; wieniacy zamierzali wyszydza religi, a ta parodia bya
tyko zabaw, nie za krytycznym komentarzem do kociel
nych ceremonii. Byo to niewinne odwrcenie, art w duchu
wita Gupcw.
j
! Jednake w innych przypadkach elementy zaczerpnite
z kultury oficjalnej wykorzystywano w celach bardziej
buntowniczych. Na przykad w 1585 roku w Neapolu tum
zlinczowa
znienawidzonego urzdnika. Poprowadzono go
V'.'
ulicami miasta siedzcego tyem na koniu, lak jakby uczest
niczy w kociej muzyce". Potem go zabito, u ciao' wleczono
-^ po ulicach, naladujc oficjalny sposb karania^zdrajcw.
t.. Moemy w tym wypadku bez obawy stwierdzi, e or~., ganizatorzy tej nieoficjalnej akcji przyjli rytua oficjalnego
'postpowania w celu legitymizacji, to jest p to, aby
,, pokaza, e ich postpek nie by morderstwem, lecz egzeku,'J cj. Zawarty by w tym wprawdzie element szyderstwa, ale
*,, nie wyszydzano tu rytuau, tylko zdrajc.
,..,"-."",' W innych przypadkach wywrotowoc sigaa dalej.
v ] v W 1524 roku w Buchholz w Saksonii urzdzono parodi
/procesji w celu upamitnienia kanonizacji przez papiea
pochodzcego z tych stron witego Benona. W procesji
^,. niesiono jako relikwie" koci rnych zwierzt. Inni uezesi"v, nicy zamiast piewnikw dwigali s/achownicc. Odbya si
'*" te niby-msza odprawiona przez niby-biskupa. Wszystko to
"76

wyglda troch podobnie do wita Gupcw, a przebieg .

wydarze by bez wtpienia na nim wzorowany. Rnica leaa w kontekcie, gdy zacza si ju luteraska/
reformacja. W latach dwudziestych tego stulecia propaga
nda luteraska czsto wykorzystywaa form kultury
.i)
ludowej. Ta szczeglna procesja miaa jasno wykaza
gupot wiary w relikwie i witych. W podobny sposb
w poreformacyjnej Anglii ludzie, ktrzy sdzili, e Koci
angielski nie zosta wystarczajco zreformowany i za
chowa zbyt wiele pa pislowskich" ceremonii, parodiowa
li chrzty i pogrzeby, chrzczc lub grzebic krowy, winie, ..
koty, psy czy konie. Mona to okreli jako nadawanie
powanego znaczenia parodiom oficjalnej liturgii rodem
z festynw ludowych.
Co najmniej w niektrych przypadkach znaczenie ta
kich trawestacji byo jeszcze bardziej zoone i w peni
zrozumiae tylko dla wspczesnych obserwatorw, ktrzy
znali uczestnikw i lokalne konteksty. W 1716 roku na
przykad we wsi Westonbirt w Gloucestershire mczyzna
przebrany za kobiet udawa, e rodzi dziecko, ktre nastp- '.
nie ochrzczono" na podwrcu kocielnym. Miejscowy
dziedzic napisa oburzony, e jacy ludzie zebrali si, by
. naladowa i wymiewa obrzdy i ceremonie kocielne".
Nie wspomnia jednak o tym, co odkry niedawno pewien
historyk, e celem tego maego przedstawiemVbylo omie
szenie i zawstydzenie niepopularnej osoby, miejscowego .
bajlifa, o ktrym wiedziano, e jest homoseksualist. W tym
przypadku parodia chrztu speniaa funkcj kociej mu
zyki". *
.

W adnym wypadku historyk nie moe by zupenie

pewny znaczenia tych przedstawie, nawet jeli byy one
jednoznaczne dla wszystkich uczestnikw. Jednake zakres
moliwych znacze takich parodii jest wystarczajco wielki,
podobnie jak i atwo, z jak jedno znaczenie mogo'
przechodzi w inne. Wieloznaczno odgrywaa zreszt
niepoledni rol w sile oddziaywania i atrakcyjnoci tego
rodzaju widowisk. Tak wic zarwno pleban i dziedzic, jak
i klasy panujce jako cao mieli prawdopodobnie racj,
podejrzewajc, e kpi si wanie z nichniezalenie od lego '
kto w danym przypadku zosta wybrany na ofiar."
1
. i

77 ?

rnriiR BURKI , . . t

, Problemy kultury ludowej

WIAT NA OPAK"

Wieloznacznoci ludowych przedstawie s;| zjawiskiem.

z ktrym historyk musi si po prostu pogodzi i sprbowa je
zrozumie. Z drugiej jednak strony niedopuszczalne jest
istnienie wieloznacznoci w naszym wasnym aparacie poj
ciowym (outillage mental"). Niestety, pojcie kultury
ludowej" nie jest tuk oczywiste, jak by si to na pierwszy r/ul
oka mogo wydawa. Zarwno pojcie ludowy", jak i kul
tura", to terminy odpowiadajce rnym znaczeniom.
Kultura" to pojcie od dawna wieloznaczne, ktre dla
niektrych uczonych.i krytykw, takich jak na przykad
Malheus Arnold czy Jakob Ourckhardt, byo jednoznaczne
ze sztuk, podczas gdy inni. zwaszcza amerykascy* antro
polodzy kultury stosowali je do wszystkich dziaa spoecz
nych, rozpatrywanych z punktu widzenia ich znaczeniu.
Prbujc definiowa obiekt moich wasnych bada kultury
ludowej wczesnonowoytnej Europy, staraem si 'mwi
raczej o wytworach sztuki" ni o sztuce", i o .'.przed
stawieniach" raczej, ni o literatur/e", po to, aby mc tu
wczy wyobraenia, narzdzia, budowle, pieni, opowieci
i obrzdki. Definicj t krytykowano jako wci nazbyt
zawon i burekhardtowsk. Jest z pewnoci prawd, e
gwat, zapobieganie ciy czy obarstwo s rwnie znacz
cymi aktami spoecznymi, wyraajcymi rne nastawienia
umysowe, jednake przyjmujc definicj wytworw sztuki
i przedstawie", z koniecznoci musimy je wyeliminowa.
Zwaszcza rewolty ludowe s zbiorowymi dziaaniami po
zwalajcymi ujawni walory spoecznoci, w chwili kiedy
walory te s lub wydaj si by obiektem ataku.
Take sowo ludowa" stwarza problemy. Pojcie kul
tura ludowa" zostao ukute pod koniec opisywancj*.epoki,
u schyku XVIII wieku na okrelenie wszystkiego, co nie
miecio si w kulturze owieconej. Sedno kontrastu i"sprze
cznoci midzy tymi dwoma kulturami warstwy owiecone
wyraay uprzednio w sposb bardziej ywioowy i bezpore
dni, okrelajc kultur ludow juko zbir przesdw i bajan
(tabulae anies") lub opisujc j wanie jako wiat po
stawiony na gowie. Mniej pogardliwie, u nawet protek
cjonalnie brzmi termin popularcs traditiunculae**,: uyty

- , . . '

78

przez bollandystw w 1755 roku. Jest on prawie identyczny ^ t ;

z terminem maa tradycja", stworzonym dwiecie lat p-^:- 5 .^
niej przez untropologa spoecznego Roberta Redfielda./T *'-
Pierwszy, ktry wprowadzi w obieg termin kultura ludo-'* .
wa" (Kultur des Volkes") byl Johann Goitfiied Herder, ;~ : ';f
a wybr przez niego tej nazwy wyraa nowy, pozytywny7;.,. ' *;
stosunek do samego zjawiska.
'
C,*^ . /
Wieloznacznoci jednak pozostaj. W omawianym }'
okresie termin len by uywany zwaszcza w jzykach ro-mskich (populus", popolo". peuple"). Na nieszczcie ; - .
rozmaite grupy spoeczne uyway tego sowa w sposb^ :-t,.;
rny. Dla duchowiestwa lud to ludzie wieccy, dla ^
^
szlachty . gmin, dla bogaczy biedacy. Lud to zazwyczaj 'l V V
oni", nie za my", chocia od reguy tej odstpili mieszka-/ ."'[
cy Florencji, krzyczc na ulicach: Lud i Wolno" (Popolo ^ ;'":'
e Libcrt").
"
" '" j' .
Wspczesny historyk moe zdefiniowa lud w sposb / bardziej precyzyjny, na przykad jako rzemielnikw i chlo-. *-.
pw, ale laki wybr nadal nie usuwa problemu. Lud bywa ^
definiowany jako przeciwiestwo elity, ale elity te bywaj ,<_.
rne. Bogaci, dysponujcy si, dobrze urodzeni, wreszcie ., -;wyksztaceni to grupy o podobnych, ale nie zbienych ."V.- -,
interesach. Istnieli te liczni porednicy kulturalni, zacieraj- ** .
cy rnic midzy ludem a elit, tacy jak minstrele, suba \- ,
domowa, notariusze, kler parafialny itp. W kadym razie V, /
byoby bdem przypuszcza, e rzemielnicy i chopi tworzy-*"/"{: ?\
li grup kulturalnie homogeniczn. Kultury ich dzieliy si 2e"y,S '\
wzgldu na region, ple, wiek i religi. Aby za spraw jeszcze '.:?' .*?
bardziej skomplikowa, kobiety i dzieci z klas wyszych "
uczestniczyy czsto w rozrywkach, ktre doroli mczyni,^ S i <
zwaszcza po roku 1650, odrzucali jako ludowe: .. ' . ^ir.i*
^
'
Historycy religii byli zawsze szczeglnie wiadomi pi oifcblemw stwarzanych przez dwuwarstwowy model kultury y^S**
owieconej i ludowej, niszej i wyszej. Uwaali om 'za 'k/M
niemoliwe uycie terminu religia ludowa" bez wywoania *K
. .\. ^
raw
faszywych nastpstw znaczeniowych. Jednake nie mogli si
te zgodzi na aden jego substytut. Wrd proponowanych^
ostatnio terminw znajduj si: religia folklorystyczna < ^
.religia klas ludowych", religia lokalna* i religia f n i e - ^ | ^
ne trudnoci
%^
klerykalna". Kade z tych poj rozwizuje pewne
i
*t".
*<H

PETER DURK

za cen tworzenia nowych. Podobnie juk granica pomidzy

wyszym" a niszym", granice midzy centralnym*'
a lokalnym", klerykalnym" a laickim" nie mog by
traktowane jako ustalone, lecz juko pynne. Moemy wic
rwnie dobrze pozosta przy modelu dwuwarstwowym,
posiadajcym dla historyka powane zalety, pod warun
kiem, i stosuje si go ostronie i z pen wiadomoci
stwarzanych przeze problemw. Wcale nic najmniejsz
zalet jst to, e w model dostarcza nam jeyka umo
liwiajcego opis przemiap kulturowych w pojciach opada
nia" i wznoszenia si".
Teoria opadania" kultury znana jest lepiej i'U wid ucz
nia ona efekt przesczania si" poszczeglnych zjawisk
kultury na d", od szlachty do kupcw, od kupcw do
rzemielnikw, od rzemielnikw do bogatych chopw itd.
Rzucajcym si tu w oczy przykadem jest przenikanie na
d* romansw rycerskich. Opowieci o rycerzach pisane
przez rycerzy i przeznaczone do czytania lub wysuchiwania
przez rycerzy i ich damy w wiekach XVI. XVII, XVIII,
a nawet jeszcze w XIX i XX przenikay w formie
popularnych broszur do szerszego grona odbiorcw, podob
nie jak rozprzestrzeniay si one dziki sycylijskiemu teat
rowi lalek.
Wznoszca" teoria przemian kulturowych bya do
niedawna traktowana przez uczonych niezbyt powanie,
niemniej nietrudno zilustrowa j przykadami ^wykorzys
tywania ludowych motyww i przysw przez Pietera Bruegela i Franois Rabelais'go lub te przenikaniem do gry"
niektrych tacw ludowych, na przykad walca, ktry
zanim zyska renom by tacem rdzennie chopskim.
Opadanie" i wznoszenie" to pojcia godne zapamita
nia, jednak s one take mylce jako nazbyt mechaniczne,
2byt hydrauliczne", gdy stwarzaj wraenie jakoby wy
twory sztuki" i przedstawienia" przemieszczay si nie
zmienione w gr i w d po drabinie spoecznej, podczas gdy
w rzeczywistoci ulegay przeksztaceniom, dopasowujc si
do nowych sytuacji. Problem z uyciem metafor opadaniu
i wznoszeniu polega na tym, e sugeruj nanvone brak
udziau samego ludu w procesach zmian, ktre wydaj si
automatyczne. Bardziej uyteczna jest tu staru przenonia

WIAT NA OIAK.

- *.-.,_

zapoyczania" i nowa o przywaszczaniu", gdy przypo-' ;.<y :

minuj one o udziale czowieka i caych grup ludzkich v,i
w wieloprzyczynowym procesie przenikania si kultur, i ;.
Grupy usytuowane niej w hierarchii spoecznej mog --> .
naladowa grupy wysze wanie dlatego, e znajduj si - :
pod ich kulturaln hegemoni ulbo w nadziei nu awans,.'*
spoeczny, albo, jak ju to zauwaylimy, w .celu wy- O*
:
szydzenia owych grup wyszych. Ze swej strony grupy. *
wysze naladuj nisze rwnie z przyczyn niejedno-, .znacznych.
. . ' '. :.-.. \
Motyw przywaszczaniu" bdzie gwnym tematem ..'
;
rozwaa nu stronach nastpnych: Zawieraj one proste, > t
chronologiczne zestawienia niektrych zasadniczych
przemian w europejskiej kulturze ludowej w lutach . i,.1300 IK00. Omawianie na kilku stronach p tysiclecia t .
kultury wikszoci mieszkacw Europy pociga za sob -.
nieuchronnie ogromny stopie uproszczenia. To, co nupi- >
sz, naley wic traktowa jako-model" omawianych .;,
przemian, model w znaczeniu celowo uproszczonego ob- :
razu, w ktrym z koniecznoci pominito niewtpliwie .
istotne rnice regionalne, chyba e s lak ogromne, jak ...
rnice midzy Europ pnocn a rdziemnomorsk czy.-,.
te wschodni u zachodni po obu stronach Laby. Prze- y,
miany zachodziy na tych wszystkich obszarach kulturo*,-,:
wych, lecz nie w tym samym tempie, tak e czsto ktra ..
z czci Europy pozostawaa w tyle w stosunku do
pozostaych. Na przykad w Polsce procesy czarownic'-)
przybieray na sile i surowoci pod koniec XVII wieku, gdy .;
w tym czasie nastpowa ich schyek we Francji i Anglii. *
Niezalenie od tych rnic wydaje si uyteczne podzieli .<
w pisetletni okres na trzy gwne fuzy: 1300-1500, '/>
1500-1650. 1650 1K00. Znaluzloby si le oczywicie,.!,
uzusadnienie dla wybrania troch innego podziau, jak na <.y
przykad lata 1347-1521 (od czarnej mierci do.eks--*
komuuikowania Lutra), ale przemiany kulturalne nie >-.
podlegaj nagym zmianom pod wpywem nawet najbar-;K'
dziej dramatycznych i wstrzsajcych wydarze. Poza tym * przewaga liczb okrgych polega na-.tym, e s one&
w sposb oczywisty ustalane arbitralnie i dlatego trudno, V
T-s.
si o nie spiera.
<
' r. -.. ;- .. , i., i. U'-KA*"**
r
*..--...y; t * ^ ^

PETER BURKE

^ ' * : Kultura ludowa pnego redniowiecza 1300-1500

x

-f . , Przyjmujc"za* punkt wyjcia wieki XIY i XV nie

*^ ! : moemy da si zwie przekonaniu, jakoby w okresie tym
,. ! nie zachodziy adne przemiany. Nie mona te popa
' :. ' w jeszcze wiksze niebezpieczestwo traktowania tego okre*- , ; su, w wietle naszej wiedzy o tym co nastpio pniej,
w
" v w sposb anachroniczny, to jest. jak go okrelaj historycy
;* *f' Kocioa, jako okresu przedreformacyjnego". Cho byoby
r
:' interesujce wiedzie o katoliccy i protestanccy reformato' / rzy z pocztkw XVI stulecia uznawali za zlc w tradycyjnej
v-:. kulturze ludowej, nie bdziemy tego w stanie zrozumie,
*'''-' zanim nic pozbdziemy si takich etykietek jak'"zabobon".
;'; '- religiu powierzchowna* czy mechaniczna" modlitwa. Nai:
'*. wet Johan Huizinga, pomimo wiadomego wyboru ctnologi\ A; cznego punktu wiyzcnia, w swej cieszcej si zasuon saw
i'' '"' pracy Jesie redniowiecza nie potrafi si ustrzec od pa. "'* trzenia na pne redniowiecze z perspektywy prolestantyz" ' mu. Musimy wic przynajmniej sprbowa przybliy si do
:
"kultury ludowej pnego redniowiecza patrzc od we\ wntrz, stawiajc pytanie: co ona znaczya dla wszystkich
. ""' "'- ludzi, mczyzn i kobiet, mieszkacw miast i wieniakw,
ktrzy w niej uczestniczyli.
v> Sjjjj nccZy zaj- si naley na pocztek religi ludow,
'-'* nazywan te niekiedy religi nieklerykaln, chocia w oma"
'
' owianych czasach dystans dzielcy niewyksztacon jeszcze
r
'"' w seminariach wikszo duchowiestwa parafialnego od ich
''owieczek nie by zbyt wielki. Owa religia ludowa bya religi
; v ' f " lokaln w tym sensie, i z zasady przyjmowaa ona formy
,
-" lokalne. Modlitwy* do Najwitszej Marii Panny czsto
. **-" adresowano do konkretnego obrazu Dziewicy w konkret;''*' ' nym kociele, na przykad w Forli, Ratyzbonic c.zy w Walsin' " 'gham. Ludzie wyksztaceni czsto wymiewali si z lej
* 'f ]' regionalizacji kultu, twierdzc, e wieniacy;rozrniaj
;';] rozmaite Marie.'Alfons Daudet zwraca uwag na istnienie
. V.*. fCgo zjawiska jeszcze w XIX wieku. Historykowi trudno jest
%.*"-/ dzi' powiedzie, czy twierdzenie takie byo uzasadnione,
']-*;*[ czy te'nie. Jest to jednak wielce wartociowa wskazwka
i ; V'^v istnienia rnic kulturalnych midzy klasami wyszymi
%-^:$"a ludem, jednake szlachta i kler mogli si czy w poparciu

WIAT NA OlAK

- sprawy kanonizacji miejscowych witobliwych mczyzn : :'"

i kobiet, juk to si zdarzyo na przykad podczas kanonizacji J ; .
Katarzyny ze Sieny, dokonanej przez papiea Piusa II.:, C
' w poowie XV wieku. Pius pochodzi oczywicie z tego. ^*;
samego regionu co Katarzyna, co wskazuje na si od--.v/^;
dziaywania lokalnych uczu religijnych nawet w centrum ;.
'
chrzecijastwa. Podobnie jak miasta i wsie narody take >-.
miay swoich witych patronw,: na przykad Francja . ^
witego Dionizego, Hiszpania witego Jakuba, Anglia ^
witego Jerzego. Dla prestiu takiego na przykad Coventry -.
czy Valenciennes wane byo, aby uroczystoci religijne . "
powicone ich patronom wypady bardziej okazale ni O J
urywali.
;
.' " ' : ' "
V ^.{
Rola, jak odgrywali wici patroni poszczeglnych . "";
ludzi, cechw, bractw, jak rwnie miast i wsi, duo nam
mwi o religii ludowej pnego redniowiecza. Wydaje si, e
rola ta wiadczy o tym, i wiat nadprzyrodzony widziano na
podobiestwo wiata doczesnego jako system patronw i ich.
klientw, w ktrym do Doga lepiej zwraca si przez
porednika, ni prbowa dotrze do niego bezporednio. ,..
-akt, e do witych zwracano si czsto w podobny sposb
jak do rodzicw chrzestnych obrazuje przeniesienie kategorii
spoecznych wiata doczesnego w wiat wieczny. Formy,
jakie kult witych przyjmowa w pnym redniowieczu, 'y'
wskazuj take na poczucie niepewnoci i potrzeb uzys
kania ochrony. W caej katolickiej Europie umieszczano .
w miejscach publicznych dobrze widoczne obrazy lub rzeby
przedstawiajce witego Krzysztofa, gdy wierzono, i ..'_"
kady, kto na niego spojrzy, bdzie a do koca dnia '.
" zabezpieczony od nieszczcia. witych uwaano powsze-..,
chnic za uzdrowicieli, a poszczeglnym witym przypisywa- ;>M
no moliwoci leczenia konkretnych chorb i ochrony przed <
nimi. wity Baej byl specjalist od blu gania, wity ':>?
Roch od dumy itp. Wierzono, e Agnus Dci (wyobraenie!';"
Baranka Boego) zapewnia ochron przed burz. Wzywano],^
cudownej pomocy nie tylko dla mczyzn, kobiet i dzieci, ale *
- take dla zwierzt domowych i plonw. I luk na przykad,.?-;^
aby uyni pola kropiono je wicon wod. vi t - t ^
> Skoncentrowana w lokalnych orodkach religia ludowa ^r
przyjmowaa podobne formy w caej katolickiej E u r o p i e , ^

>^d

PETER BURKE

chocia miejsca pielgrzymek byy rozmieszczone nierw

nomiernie. Na przykad w Bawarii zagszczenie miejsc
witych byo o wicie wiksze ni w Niemczech pnocnych.
Zrnicowaniu temu powicono jednak dotychczas niewie
le bada porwnawczych.o
.:,: Historycy okrelali czsto ludow religi pnego red
niowiecza jako magiczn", animistyczn" i pogask",
traktujc j jako odpowied na wiat niebezpieczestwa
i niepokoju. Wszystkie te okrelenia pochodz z zewntrz,
zakadaj wyszo kultury historyka i to, e gdy oni"
bdzili, nasza wersja chrzecijastwa jest jedynie poprawna,
albo te to, e my rozwizujemy nasze problemy w sposb
racjonalny i naukowy, podczas gdy oni" bdcjdo tego
niezdolni uciekali si do magii lub do quasi-magiczifj religii.
Etnocentryczno takiego podejcia jest oczywista. By
moe wyjania" ono pnoredniowieczn religi, ale nie
pomaga nam jej zrozumie. W kadym razie kluczowe dla
tego podejcia pojcie magii*; animizmu" i pogastwa"
s raczej nieatwe do zdefiniowania. Jeli za chodzi o strach
i niepewno, to spotykamy si z nimi zawsze i wszdzie
i cho w pewnych epokach zjawiska te mog przybiera na
sile, to ich intensywnoci nie sposb zmierzy.
,
By moe, aby nic pobdzi, naleaoby przyj bar
dziej umiarkowane stanowisko nie zakadajce istnienia
obiektywnej racjonalnoci ani adnej prawdziwej" religii
i powiedzie po prostu, e ludowa religia pnego.redniowiecza bya religi, w ktrej bardzo istotn rol odgrywali
widzialni i niewidzialni porednicy, religi koncentrujc si
wok okrelonych miejsc i przedmiotw, traktowanych
jako wite lub wito symbolizujce. Rya religi tworzc
system praktyk opartych na wierze w co. co mon nazwa
doran skutecznoci obrzdku, czyli na wierze;, w mo
liwo wywoywania poprzez obrzdek zmian w doczesnym
wiecie widzialnym.
\
. Jeli chodzi o brak poczucia bezpieczestwa jest oczywi
cie prawd, i w pnym redniowieczu, tak jak i pniej
w latach 15001750, gd by zjawiskiem powszechnym,
a miertelno, mierzona wedug wspczesnych norm za
chodnich, wysoka. Tak wic troska o urodzaje i bezpiecze
stwo wydawaa si jak najbardziej uzasadniona. Sugerowano
84 ;

WIAT NA OPAK

'* -l'

Jake, jakoby zmiany w praktykach religijnych w okresie lat '','.'-,'';

1300-1500 odzwierciedlay kryzysy" pnego redniowie-' ;
cza. Kryzys" to kolejne niezbyt precyzyjne pojcie, ukocha-1 V
ne przez historykw bez wtpienia ze wzgldu na zawary ;;. -J
w nim dramatyzm i rang, jak nadaje epoce, w ktrej akurat /.
si specjalizuj. Lata 1378-1382 byy wiadkami licznych >
zaburze spoecznych w Anglii, Francji, Flandrii, Morencji . J
(powstanie ciompich"), Lubece, Gdasku i gdzie indziej,";
podczas gdy czarna mier w latach 1347 1348 bya na
pewno kryzysem bez wzgldu na przyjte kryteria. Nustp- \
stwem czarnej mierci i caego cigu pniejszych epidemii
by niewtpliwie wzrost kultu witych: Sebastiana i Rocha,
tradycyjnego i nowego, witych od dumy". W niektrych
regionach nastpi te oglny wzrost pobonoci, jeliby za
wskanik takiego wzrostu przyj'zwikszenie si liczby
miejskich bractw religijnych lub wznoszenie rzebionych
i malowanych otarzy, takich jak wielki otarz Wita Stwosza
w kociele Mariackim w Krakowie, czy le masowo ;
pielgrzymek i sprzeday odpustw. Od polowy XV wieku
moemy wykaza postpujcy wzrost tych wszystkich zja
wisk na obszarach niemieckojzycznych.
;:
Tak wic mieszanina braku poczucia bezpieczestwa
i nadziei kryy si za objawami ludowej pobonoci, na co
wskazuj dziaajce pod koniec XV wieku ruchy millenary*-"
tyczne. Najlepiej znany jest ruch florencki zwizany z Giro-7
lamo Savonarola. Fakt, e jego zwolennikami byli zarwno "'
humanici, jak i rzemielnicy, przypomina nam o midno-'
ciach definiowania kultury ludowej. By to niewtpliwie ruch .
o charakterze lokalnym, gdy Savonarola, cho sam byl
przybyszem z zewntrz (pochodzi z Ferrary), identyfikowa * .
si ze sw przybran ojczyzn i gosi florcniyczykom, i s'
ludem wybranym. Dokadnie w tym samym czasie oczekiwa- .
nia millenarystyczne dochodziy do gosu w Hiszpanii i Nictn- ' V,
czech, w obu przypadkach czc si z atakami na ydw, J /'.
w ktrych znajdowano koza ofiarnego za nieszczcia epoki, * ',,'
gd i zarazy, interpretowane jako oznaki Boego gniewu na'? ..'
ludzko.
" - :',''" : :r ': "/",V"
Byoby jednake bdem sprowadzanie ludowej religii **
pnego redniowiecza do wyniku obaw przed dum i in- "* r ; :
nymi klskami. Wan innowacj lego okresu; przynaj-^'

r.
S

'.

I !

'i
I

l>bTR BURKE

mniej w miastach, byo upowszechnienie si obchodw .

wita Boego Ciaa. Ustanowione formalnie przez papiea
w 1264 roku wito to obchodzono w wiekach XIV i XV
przez organizowane w wielu miastach widowiska i parady,
na przykad w Chester, Troyes, u take w Heidelbergu,
Rzymie i Sewilli. To nowe zaakcentowanie osoby Chrystusa
i witego Sakramentu nic wydaje si mie wiele wsplnego
z niepokojem. Wyglda raczej na przejaw mieszczaskiej
dumy, a by moe take wyraz poczucia mieszczaskiej
jednoci, przy czym ciao Chrystusa symbolizowao tu ciao
spoeczestwa".
Innym sposobem uniknicia prymitywnej interpretacji
kultury pnego redniowiecza w kategoriach strachu jest
zbadanie rnych form kultury wieckiej. Pnoredniowie
czne rewolty byy inspirowane przez wiele konkretnych,
praktycznych dijc, na przykad przez ch zmniejszenia
obcie podatkowych, zniesienia poddastwa ub prag
nienie jakiego udziau w polityce municypalnej (l-'lorcncja.
1378 rok). Niektre z tych \buntw powinno si wic
rozpatrywa w kategoriach rosncych oczekiwa, ii nie
strachu czy pawlowowskiego odruchu wobec godu. Czy
denia te rzeczywicie zawieray myl o wywrceniu wiata
do gry nogami przez zmian uprzywilejowanych?
Musimy zwrci uwag take i na to, co znakomity
rosyjski krytyk Micha Bachtin nazwa kultur ludowego
humoru" albo wiatem miechu". Rzeczywicie, humor len
mona byo spotka tak w kociele, jak i na targu. Nie mona
poj ludzi redniowiecza bez uwiadomienia sobie tego. co
Johan Huizinga nazywa familiarnoci" w ich podejciu do
witoci, wczeni ludzie przeprowadzali zupenie rny od
wspczesnego podzia midzy sacrum a profanum. Przebie-,
gal on te mniej ostro od tego, jaki mieli ustanowi religijni
reformatorzy w XVI wieku. Mona byo nazywaj witego
Jzefa gupcem czy nawet rogaczem bez specjalniblunierczych intencji. Ta kultura Judowego humoru, ktra podczas
kolejnych festynw stawiaa symbolicznie wiat na gowie.
; ujawniaa si szczeglnie w okresie karnawau w, miastach
rdziemnomorskich, od Sewilli po Wenecj. W Brytanii
. i Skandynawii karnawa nie odgrywa a takiej rpli, u jego
miejsce zajmoway wita Boego Narodzenia, wjto majo

WIAT NA OPAK.

we i wigilia witego Jana. Karnawa by w tym okresie '

witem chopw i mieszkacw miast, a jego zasadnicza ,
symbolika bya w istocie bardzo ziemska" i koncentrowaa '...
si wok spraw plonw i pici, a wic wok, podnoci. "
W tych czasach klasy wysze, podobnie jak w przypadku tuk.,'
zwanej religii ludowej", nie byy wykluczone od udziau.*, .
w humorze ludowym". Od Montpellier do Wittenberg!'I'
studenci wraz z innymi ludmi odgrywali znaczn rol ;_.
w zabawach karnawaowych, Lorenzo de Medici, Niccol v
Machiavclli i inni florenccy intelektualici pisali teksty
karnawaowych piosenek. Mona powiedzie, e jeeli nawet *
w Europie pnego redniowiecza istniay dwie kultury, to ',
nie czyy si one cile z dwoma gwnymi kulturowymi,
i spoecznymi grupami ludzi owieconych i nieowieconych ..
lub te panujcych i poddanych. Istniaa tu wielka asymetria.. :.
Proci ludzie byli rzeczywicie wyczeni z owieconej kul-'*
tury, gdy nie znali aciny i nie uczszczali do szkl i uniwer
sytetw kultur t przekazujcych. Z drugiej strony, ludzie ,
wyksztaceni mogli uczestniczy i czsto uczestniczyli w kul- ,'
turze ludowej, piewajc karnawaowe piosenki i rzucajc ..'
jajkami, jak zrobi to opisany przez lialdassare Castiglione
w Dworzaninie kardyna Bibhienna; le na to patrzya tylko ..
mniejszo owieconych".
'.
i
. . .
W XIV i XV wieku istniaa j u pewna grupa ludzi,
wyksztaconych, przede wszystkim ksiy, ktra dystan
sowaa si od kultury ludowej i pragna j oczyci lub v
zreformowa. Wikszo kleru wydawaa si do zadowolo- ;'
na noszc maski i zabawne kostiumy, jedzc, pijc i taczc
z okazji waniejszych wit wraz ze swoimi parafianami, ale \[
niektrzy nie byli skonni tego pochwala.,We. Francji'/ '
naleeli do nich Nicholas de Clamangcs i Jean Gerson,*"^
Savonarola we Woszech, w Niemczech Geiler von Ku y ser- '
berg, w Anglii Reginald Pecock, a w kocu lego okresu ~,0
Erazm z Rotterdamu w Niderlandach. Potpiali oni wita *'-^'* - .. u*
ludowe, uwaajc je za zbyt frywolne. Przeciwstawiali sic%
take codziennemu yciu religijnemu, gdy dostrzegali w nim. *"- '\
wyobraenia i ohrzdy bdce ciaem a nic duchem, poWlokaj T;.:1
a nie jdrem. Ludzie ci i inni im podobni przeciwstawiali tym, ' ^ %
wyobraeniom i obrzdom powag niszy, sil sowa pisanego*/- 'J'
i mwionego oraz pobonych traktatw, ktre dziki prasie ' S !
*>-, t:

JPV.-V:'!

,<4fi.::< i-ur: .;: l, ...

*.\;f, ,*, '

n-r > PETER BURKE

'*&*druknrskiej zaczy wanie.w drugiej polowie XV wieku
'-$&&& kry po Europie. Traktatw takich, jak przypisywany
3fe . witemu Bonawenturze Devote meditazionisopi a lapassione
**** (swoisty bestseller we Woszech) czy niemiecki traktat o Mjftv': ce Paskiej lortulus unimae. ktry w latach 1500-1520
V - ' ^ & J d o c z e k a si ponad dwudziestu wyda. Krytyka Lutra
-M\ -skierowana przeciwko religii ludowej bya tylko czci
ASu oglnego trendu. ;.
Religijne reformy kultury ludowej
Y ff,> * , Reformatorzy Kocioa z pierwszych dziesicioleci XVI
V*v; wieku pragnli, aby ich nauka docieraa do wszystkich,
-tfser-jf a nowy rodek przekazu druk by im w (tym bardzo
-... f pomocny. Luter zwrci si do wieckich monowladcw
c.', ,w swoim majcym si sta bestsellerem pamllecie Do chrzci?':> cijaskiej szlachty narodu niemieckiego. Bdc zwolennikiem
'\t ; doktryny kapastwa wszystkich wiernych Z myl o Hcrr
ivv, Omnes", czyli o zwykych mczyznach, kobietach i dzie V < ciach, napisa prac /fc g modli. Instrukcja dla dzieci
*i*'-h. i oczywicie swj synny may" i duy" katechizm oraz
'r.-^f. t u m a c z y . B i b l i e na jzyk niemiecki. Luter wiedzia bardzo
}y-,.v dobrze, e wikszo udzi nie umie czyta i dlatego przy"^j- kada wielkie znaczenie do propagowania swej nauki w inM'>: . nych formach, na przykad przez naboestwa i Uroczystoci
? ; : w stylu karnawaowym, takie jak wspomniana ju szydercza
rrrtfj procesja pod patronatem witego Benona czy odbywajce
l/i? \- si na ulicach polowania na niby na ludzi przebranych za
/*'.> papiea i kardynaw. Jak stwierdzi Luter, propaganda za
: v . . pomoc obrazw i rycin interesowaa go przede wszystkim
"frj, 3 dla dobra dzieci i prostego ludu, ktry latwiej'si wzrusza
it>Ui widzc histori biblijn w obrazkach i przedstawieniach ni
f& v wsuchych sowach i doktrynach". Zauwaa te prawdziw
>\iir przyjemnoci, e prosty czowiek jest teraz tuk szeroko
*-,,;% poinformowany i zaawansowany w swej wiedzy . i e ksia s
*,& ' j u niepotrzebni, co a nazbyt dobrze wida z wielu powie'.%*?:< dzonek i satyr, a wizerunki mnichw i ksiy spotyka si
-'$.*'& nawet na kartach do gry, ludziom za robi si niedobrze, gdy
%ii-!&[ tylko widz lub sysz ksidza". Aby sprawdzi stan wiedzy
L' - ' l i

A/t

WIAT NA OPAK

religijnej owych prostych udzi,'odbyway si wizytacje"/ ;

pi

czyli regularne inspekcje parafii. ' - > f ; ^ ; i : k "*' - > ' .

:, W kalwiskiej czci Europy w podobny sposb prbo- >"
wano dotrze do ludu poprzezfl/M/'ege#ie7t, a zwaszcza
. dobrze znane i piewane przy wszystkich okazjach psalmy, a take przez Katechizm Jana Kalwina i przedstawienia i '
. sceniczne (i to pomimo potpiania ich przez samego Kaiwina). Kalwin znacznie bardziej podejrzliwie od Lutra ,
odnosi si do zabaw ludowych, przypisujc do pochopnie
nieszkodliwej zabawie pogastwo lub papizm. Kalwiskie \ *''.& 1
synody we Francji, Republice Zjednoczonych Prowincji
Niderlandw i w innych krajuch usioway zakaza tacw '
i przedstawie teatralnych nawet na tematy biblijne. Wy
klinay walki kogutw, majowe tace wok supa, u przede
lfc*iv U
wszystkim karnawa. Moemy sobie wyobrazi te zgroma- 'CM- D
dzenia odzianych w czer nobliwych mw, wydajcych
wyroki na rozrywki brueghclowskich wieniakw. -7
W usiowaniach zreformowania kultury ludowej w tuki - . v i
.* ?.
- .sposb, aby zmieni wierzenia i praktyki kulturowe prostych
ludzi, protestanccy reformatorzy szli w lady wspomnianych..
ju swoich pnoredniowiecznych poprzednikw, takich
jak Nicholas dc Clamanges, Gciler von KayserbergiSavonarola. Rnica oprcz faktu, e reformatorw protestanc
kich byo znacznie wicej leaa w tym, i protestanci
wizali ludowe przesdy" i ^pogastwo" z Kocioem
.katolickim.

'' ' - : *' " - /' *> "."
Mi
Jednake w katolickiej czci Europy istnia podobny . / - v?
ruch reform wywodzcy si zarwno z tradycji pnored niowiecznej, jak i stanowicy reakcj na zagroenie stwarza- 'ne przez protestantyzm, podobnie jak Luter i Kalwin, jezuici
vr/,Peter Canisius i Roberto Bellarmino napisali katechizm, : ktry szeroko rozpowszechniano. W niektrych orodkach
zaoono oparte na protestanckich wzorach szkki niedziel- '
ne, takie jak istniejca od 1584 roku szkol w Valenciennes.
Wizytacje biskupie, podobnie jak wizytacje lutcruskie, .:
w wikszym stopniu skupiay uwag na wierzeniach ludzi v
"' wieckich ni na stanie kociow i pooeniu, duchowie- '
stwa. Wzorowi biskupi, tacy jak Giberti z Werony i Kurni
Boromeusz z Mediolanu, pragnli oczyci wierzeniu i pruk- 'i'
' tyki swych owieczek, stawiajc ponownie na nogach wiat y' >*"*

.m\

PtnURHURKE

postawiony na gowie. Boromeusz w rwnym stopniu jak

Kalwin potpia karnawa, tace i przedstawienia, widzc
w nich liturgi diabelsk". W Hiszpanii i we Woszech
wanym instrumentem reform stal si inkwizycja. Dziki
Ginzburgowi znamy dobrze histori mynarza Menocchio
i jego niekonwencjonalne pogldy na kosmos. Jednake
archiwa witego Officjum z Wenecji. Toledo i innych
miejscowoci wykazuj, e byy setki albo i tysice takich
Menocchiw, moe nie tak wymownych i oryginalnych
prostych ludzi, ktrym powiedziano, i ich wierzenia s
nieortodoksyjne, wic musz je zmieni. We Francji,' gdzie
inkwizycji nie byo, a energia katolikw koncentrowaa si
w toku wojen religijnych koca XVI wieku na iwalec
z protestantami, nie zajmowano si powanie reformowa
niem kultury ludowej a do roku 1600.
f
Tak wic w latach 15001650 dostrzegamy w wielu
czciach Europy podejmowane przez elit, zwaszcza elit
duchown, wysiki zmierzajce do zmiany wartoci i obycza
jw akceptowanych przez lud. Pod W2gldem skali i rod
kw, jakimi dysponowao duchowiestwo,, wysiki te byy
bezprecedensowe. Bdem byoby jednak mniema, e przy
niosy one cakowity sukces. Tradycyjna kultura ludowa
okazaa si ogromnie ywotna. Do niektrych czci Europy
nowe idee przenikay w sabym stopniu, w innych spotykay
si z apatyczn reakcj, jeszcze gdzie indziej natrafiay na
otwarty opr.

;. .
' W tak zwanych Iuteraskich Niemczech szesnasfowieczne dokumenty powizytacyjne ujawniaj na przykad, e
prawie wszystko wygldao niedobrze. W niektrych miejs
cowociach mwiono wizytatorom o niskiej frekwencji w ko
cioach: Wicej ich mona znale owicych ryby ni na
naboestwie". Wizytatorzy odkrywali take, e dzieci nie
miay pojcia o teologii, e niewielu ludzi umie si modli i e,
jak donosi sprawozdanie wizytacyjne 2 Wiesbaden i 1594
l
roku,; praktykowanie czarw jest tak rozpowszechnione
wrd ludu (...) i aden mczyzna ani kobieta nic zaczyna
"ani "nie podejmuje si niczego, nic robi niczego ani nie
zaprzestaje niczego czyni (...) bez uycia specjalnych Bogo
sawiestw, zakl i czarw bd innych takich pogaskich

WIAT NA OPAK

Luterascy wizytatorzy w Niemczech nie.byli osamot-

nicni w odkrywaniu ywotnoci kultury ludowej. Kalwiskie synody w Niderlandach trapiy si podobnym problemem. ,.
Na przykad na Synodach w Groningen midzy rokiem 1572 ;
a 1620 mwiono 14 razy o Vastenavond" (czyli o ostatkach .i
przed Popielcem) i 23 razy o duivelbaiiners" (egzorcystach) >,
l
i waarseggers", czyli wrbitach. '
'-''->

'
Wydaje si, e ruch formacyjny najwiksze sukcesy
odnis w miastach i na takich obszarach wiejskich, jak Z
zwingliaski rejon wok Zurychu, kalwiskie Sewenny i tak V.
zwane purytaskie okrgi Anglii: Kent i Gasi Anglia.
W Kencie i w niektrych czciach Sussexu wyrazem przeni-.?
kania wartoci protestanckich byo nadawanie dzieciom..;,
niekonwencjonalnych imion, lakich jak: Muehmercy" (a
ski pclcnl, Zealous" (arliwy), Flesin" (Grzechw odpusz-
czenie). Trudniej by byo znale przypadki caych obszarw :
kraju przeniknitych w laki sam sposb ideami reformacji
katolickiej, chocia okoo roku 1600 takim przykadem moe
by Cambrsis. a dokumenty Inkwizycji Kastylii odnotowu-/
j pod koniec XVI wieku wzrost wiedzy religijnej. Oskareni
przez Inkwizycj potrafili lepiej ni kiedy recytowa Ojcze ,
,V.y, Skad Apostolski. Zdrowa Mario i Salve Regina,
a nawet i Dziesicioro przykaza.
>
W sumie wydaje si, e elita duchowna rozszerzya :
w tym okresie swoj kulturaln hegemoni czy te kontrol ;
ideologiczn nad ludem, narzucajc mu ostrzejsze rozgrani
czenie pomidzy sfer witoci i profastwa. Innym przeja-.
wem tych przemian byo przejcie przez kler bractw religij-,
nycli, ktre w pnym redniowieczu organizowali ludzie
wieccy. Niektrzy historycy zajmujcy si tym okresem,,
powoujc si na porwnanie, jakie wczesny kler robi
midzy ciemnot wiernych z Nowego wiata a co bardziej
zapadych regionw Woch i Hiszpanii, posuwaj si tuk -.
daleko, e dziaania reformacji katolickiej okrelaj mianem
dckulturalizacji", chocia kulturalny dystans midzy du
chowiestwem a ludem by daleko mniejszy w Andaluzji ni
powiedzmy w Pen.
/.' , : ,/. ..: : -. v.-V,;>..
Musimy jednake uwaa/ aby niev operowa,.zby
uproszczonym dwuwarstwowym modelem aktywnej elily-

-fcTR UURKE

w szerzeniu idei reform mg odgrywa pobony rzemielnik

kawinista 2 Lyonu czy katolik 2 Mediolanu. W Anglii
bardziej tradycjonalistycznie nastawieni kaznodzieje dcnuncjowali niektrych swych purytuskich kolegw, zarzucajc
; im zbytni ludowo*. Nie mona te zapomina o subkul
turze, a cilej mwic kontrkulturzc anabaptystw z jej
odrzuceniem obrzdw, wojny i podatkw, kontrkulturzc
oddziaujcej gwnie na warstwy nisze.
,
'wv. Naley take zdawa sobie spraw, e od 1520 roku
;
rwnie sama elita musiaa si przystosowa do nowych idei,
take nawet kler musia si edukowa protestanci na
nowych luteraskich uniwersytetach i w kalwiskich ukadcmiach, katolicy za w tworzonych po soborze trydenckim
seminariach. Jednak nowe idee atwiej trafiay do umiejcej
czyta elity ni do prostego ludu, ktry czsto bywa hardziej
skonny przystosowywa si do nich, ni je przyjmowa lub
reinterpretowa je podobnie jak to uczyni mynarz Menocchio czy te niemieccy chopi, tak gorzko oskarani przez
. Lutra o niezrozumienie jego nauki. W rzeczywistoci zro
zumieli go oni, ale nie w sposb, jaki by sobie lego yczy.
Jedn z przyczyn tej reinterpretacji by z pewnoci.fakt, e
oralne i wizualne rodki przekazu nic s, w przeciwiestwie
do pisma i druku, rodkami komunikacji przystopowanymi
do przekazywania precyzyjnych rozwaa teologicznych.
rodek przekazu sta si tym samym przesaniem"; Rezul
tatem zastosowania tradycyjnych rodkw przekazu byy
wizerunki Lutra jako swego rodzaju witego, z aureol
wok gowy. By moe chopi rozumieli w wystpieniach
Lutra to, co chcieli usysze. Sawne 12 artykuw" \ wojny
chopskiej roku 1525 gosio, e naley znie poddastwo,
gdy Chrystus umar za wszystkich ludzi, a Bihlia n\ow\t e
wszyscy wolni.
, ; Poniewa idee reform trafiay atwiej do umiejcej
czyta elity ni do innych, zarwno protcsiancka, jak
i katolicka. reformacja, cho w zaoeniu bya ruchem
zmierzajcym do nawrcenia wszystkich, poszerzaa w spo
sb niezamierzony rozdzia midzy kultur owiecon a kul
tur ludow. Potrzeba istnienia wyksztaconego duchowie
stwa, ktre mogoby gosi ludowi sowo Boe, przewaya
nad radykaln ide Lutra, kapastwa wszystkich wiernych.

92

WIAT NA OPAK

Wyksztaceni na uniwersytetach lub w seminariach ducho- ,

wni stali dalej od ludu ni ich pnoredniowieczni poprzed
nicy. Czytali wicej ksiek i trzymali si bardziej z daleka od
lakich rozrywek ludowych, juk przedstawienia i tace, A/ ..
("By moe, gdyby nie wycofanie si kleru z uczestnictwa
w kulturze ludowej, nigdy nie miaoby miejsca wielkie ,
szalestwo polowania na czarownice, jakim to mianem
okrelaj niektrzy historycy ogromny wzrost liczby proce
sw o czary w Europie Zachodniej w latach 15501650..
Czarami zajmiemy si dokadniej w rozdziale nastpnym. Tu
tylko chcemy przypomnie czytelnikowi, e wiara w moc ..
pewnych osb, szczeglnie starych kobiet nazywanych cza-,
rwnicami ('witches", streghe", Hexen", sorcires"), wyrzdzania szkd rodkami nadprzyrodzonymi (maleficia")
bya bardzo stara, jednak wizanie czarownic z diabem
i z postawionym na gowie diabolicznym wiatem jest.
stosunkowo wiee. Mamy tu do czynienia z wakim przy
kadem reinterpretacji kultury ludowej przez elit, reinierpretacji zawierajcej pewnego _rodz^u_knkrctyzacjeJSil :
juidprzyrodzonych, ktre, uprzednio.lrakjowanp jako co
samoistnego, ajbeem wizano 2 diabem. Interpretacj t
'narzucono stopniowo cafemu spoeczestwu, w tym take
i osobom oskaronym o czary. Bya to reinicrpretacja
o katastrofalnych konsekwencjach, ktrych rozmiaru nawet
inkwizytorzy nie potrafili sobie wyobrazi. W pewnym sensie
oni sami stali si terminatorami diaba...-..;
Inkwizytorzy aktywnie uczestniczyli w procesach czaro- wnic, j)ie_mieli iedtuk-inononolu polowania na czarownice.
Obszary tych oww leay zarwno na terenach protestanc
kich, jak i katolickich, a w polowaniu obok duchownych
brali udzliwieccyjir^dnicxsdowi. Podobnie jak i ducho
wiestwo, warstwy elitarne zaczy si w tym czasie wycofy-^
wa z udziau w kulturze ludowej; szczeglnie z udziau
w zabawach ludowych, w ktrych doid tradycyjnie uczest- ,
niczyy. Jeli nawet nie potpiay one karnawau czy nie- ktrych jego elementw (jak uczyni to na przykad doa
Grilli, klry w 1525 roku zakaza tradycyjnego szluchlowania 12 wi na placu witego Marka), to zaczy si :
w kadym razie trzyma 2 daleka od co bardziej plebejskich * "
rozrywek, organizujc w zamian podobne wasne, czsto ;
111

;'i '; ;."

t'trrtR BURKK

konkurujce o miejsce z zabawumi tradycyjnymi. 1 tak na

przykad z okazji rzymskiego karnawau w 1634 roku
kardyna Antonio Barberini zorganizowa na Piazza Navona
starannie przygotowan i kosztown imprez pod nazw
.' giostra del Saraccno", rugujc stamtd ludow, aba wy
gazzara*.
]
| Siedemnaste stulecie byo wedug Bachtina wiekiem
koca miechu", czyli innymi sowy czasami zaamania si
dawnej, szeroko rozpowszechnionej kulturyjueoficjalnego.
kontestacyjnego humoru. Tego rodzaju uoginjejcjesl
trudne do zweryfikowania'na" szersz skal, ale w kadym
razie mona wykaza wply wyTjakie cenzura czy atttocenzura
wywara na takie jednostki prbujce kontynuowa w po
cztkach XVII wieku tradycje ludowej komedii, jak Julio
Cesare Croc z Bolonii. Parodia bya nieodcznym elemen
tem takich przedstawie, jak Teslatnento di Llpo.Moppo.
Processo dlccirnevalc i innych, jednake Crocc wyeliminowa
ze swego repertuaru parodiowanie witoci. wito Gup
cw i jego odpowiedniki naleay ju do przeszoci.
" Nie jest natomiast jasne, czy w prawosawnej czci
Europy (gdzie duchowiestwo parafialne pozostawao nie
wyksztacone i nadal byo zwizane z ludem) przemiany
humoru byy rwnie silne, jak na terenach katolickich
i protestanckich. W kadym razie car Aleksy wydaj! w 1648
roku proklamacj O poprawin obyczajw i zwalczaniu przes
dw, w ktrej potpiono takie ludowe rozrywki, jak noszenie
masek i wystpy niedwiedzi, uznajc je za praktyki diabel
skie ". Ciarlatani", tacy jak Croce, musieli ograniczy swj
repertuar, a bdcy ich odpowiednikiem rosyjscy skomorochy" zostali wyjci spod prawa. Czy postanowienia tej
proklamacji byy w caej Rosji rzeczywicie przestrzegane,
trudno powiedzie.
-
\
' -" Pomimo wszystkich wysikw wadz nie monfti byo
cakowicie wypleni zabaw przyjmujcych formy wywroto
we i protestw przyjmujcych formy zabawy. Podobhic jak
w pnym redniowieczu, w latach J500.=165QLniLvviv,kszoci obszarw[Europy, wybuchay, male i due buntyjL.zamie"ki. Byy to zarwno rewolty miejskie, takie jak powstanie
^cSmuneros" w Hiszpanii w latach dwudziestych XV l wieku,
grande rebene'* w Lyonie w 1529 roku, rewolta w Neapolu

WIAT NA OPAK.'

w 1S85 roku, jak i bunty na wsi, takie jak bunt Roberta Keta : > ,
w East- Anglii w 1549 roku, rebelia moryskw w grachy**
Alpuhary w 1568 roku lub Va-Nu-Pieds w Normandii .V
w 1639 roku. Lata czterdzieste XVII wieku, a zwaszcza ''
okres 1647-1649, byy czasami wielkich ludowych niepoko- ;
jw, a take bumw arystokracji i btiruazji w Anglii,- -...
Francji, Hiszpanii, Palermo i Neapolu, a nawet daleko na :<:
wschodzie na Ukrainie i w Stambule. Oczywicie powstaje ..
pytanie, na ktre niesychanie trudno odpowiedzie, czy te '
wyraajce wiadomoci ludu rewolty rni si czym**
rzeczywicie od podobnych wystpie w pnym rednio- ''
wieczu.
:":.-'.'
f -'-'
Istniej uderzajce dowody wiadczce o politycznej ..';'
wiadomoci ludu na pewnych obszarach, zwaszcza na tych, ~
gdzie istniay tradycje wiejskiej samorzdnoci. wiadomo
polityczn wykazywali nawet uczestnicy zamieszek godo
wych. Historyk zajmujcy si zamieszkami z 1629 roku !
w Maldon w Essex stwierdzi niedawno: Rozruchy rzadko
lub by moe nigdy nie s prost i spontaniczn reakcj na '
gd i niedostatek. Rozruchy godowe, jako ostateczna ;
polityczna bro hiedakw, byy czsto uwieczeniem po
przedzajcych je przetargw z rzdzcymi, podczas ktrych ,
groba ludowej przemocy nie potrafia skoni wadz do :'
dziaa na rzecz biedoty". Innymi sowy zamieszki byy jedn
z form przetargu. Zadaniem historyka jest rozstrzygn, czy
te polityczne umiejtnoci byy czym nowym czy te s one
po prostu lepiej udokumentowane ni, powiedzmy, taktyka <
postpowania wieniakw z Kentu i Essex podczas wielkiego '/_'
powstania w 1381 roku. Na bardziej oczywisty przykad
wzrostu wiadomoci politycznej prostego ludu musimy -.
poczeka a do czasw rewolucji ; angielskiej, gdzie jej
przykadem bdzie rola odgrywana przez armi, a cilej .''
udzia zwykych onierzy w tak zwanych'Putney Debates'* ".
na temat konstytucji w 1647 roku. W tym wanie momencie v'
dochodzimy do punktu zwrotnego historii kultury ludowej, '
a w rzeczywistoci i caej europejskiej historii. ^
' -' *>-;: f.'
^'Sitk

*>>>
*.''*

' .- ... ^iJ.;-, ;

> ; -
f* \i< >':', n

WIAT NA OHAK

PETER UURKI

Kultura ludowa 1650-1800

* ' Po 16S0 roku duchowiestwo kontynuowao tradycyjne
ju wysiki zmierzajce do zreformowania kultury ludowej.
Przykadem mog by tacy biskupi, jak Caulet z' ramiers
w poudniowej Francji czy Crispino z Amelii w pou
dniowych Woszech, metodyci w Anglii i Walii ub piclyci
w Skandynawii. Jednake gwn role w wysikach zmierza
jcych do zmiany ludowych pogldw i obyczajw od
grywaj teraz ludzie wieccy, przy czym przesanki te s
raczej wieckie (polityczne, ekonomiczne czy estetyczne),
a nie religijne. Na przykad w Anglii w kocu XVII wick u i na
pocztku XVIII powstao wiele stowarzysze dla poprawy
obyczajw". Sil rzeczy ich zainteresowania koncentroway
si wok problemw moralnych. Z kolei w czasach Colheria
kampani wadz francuskich, zmierzajc do zlikwidowania
niektrych uroczystoci ludowych, z pewnoci inspirowao
pragnienie zwikszenia wydajnoci produkcji gospodarczej.
W Niemczech, Austrii i Hiszpanii lacy intelektualici, jak
Johann Christoph Gottsched, J. von Sonnenfels i Caspar de
Jovellanos powodowani przesankami estetycznymi i moral
nymi prbowali reformowa teatr ludowy. Sztuki tego teatru
krytykowano ze wzgldu na wulgarno i brak smaku.
Jovellanos potpia walki bykw, podobnie jak angielscy
reformatorzy atakowali walki kogutw i szczucie niedwie
dzi psami, czciowo za ich okruciestwo, czciowo za
dlatego, i wywoyway niepokoje. Ludowe nolowjinia na
czarowjiicecoraz; czciej byy ]cjwJdzj_ajiej)rzezjjxzcUQikw
sdowych, ktr^chjjoprzednTcyna ych urzdach. ska&Ui na
smierc"fakTwielejczarownic..Na przykad we Francji wydany
w"*I682~rku Ordonnance gnrale uznawa, e czary s
. oszustwem i tylko jako oszustwo podlega mog! jakiej
karze. W Szwabii owy na czarownice skoczyy si 1684
roku, podczas gdy ostatni proces o czary w Genewie odby
si w 1691 roku. W Anglii ostatni taki proces przed sdem
cywilnym odnotowano w 1717 roku w Leicester. W Polsce
ostatni proces o czary mia miejsce w 1776 roku1'1', a nie.
jak to si czasami podaje, w 1793. rok u. W Szwajcarii
' ostatnia legalna egzekucja czarownicy wydarzya si
'; w 1782 roku.
'

Tak jak motywowane religijnie reformy kultury ludo

wej, zastpujcy je teraz ruch bardziej wiecki mia swoje
strony pozytywne, polegajce na wniesieniu do kultury ;
ludowej takich wartoci Owiecenia, jak racjonalno, cywi
lizacja i nauka lub przynajmniej ich szersze rozpowszech- :
nienie (Wolter nie wierzy, e bdzie mona nauczy wszyst-.
kie dzieci czyta i pisa). Podobnie jak ruch religijny, tak V
i reformy wieckie napotykay aktywny i bierny opr. Walki
bykw i kogutw bynajmniej w okresie tym nie zanikaj, ,
a chocia kpj\za^_pjocesy czarownic, gdy sdy od
mawiay wspdziaania z oskarycielami, podejrzani o czary
bywali karani bez sdu, a w Anglii, Danii i innych krajach
czasem nawet ich linczowano. Dystans pomidzy kultur
owiecon a ludow powiksza si coraz bardziej, zwaszcza
gdy teraz, szczeglnie w wielkich miastach, zwikszay si ,
rnice midzy bogatymi a biednymi. Oznak tego dystansu
moe by francuski termin peuple", ktry kiedy odnosi si
do wszystkich ludzi, a w XVIII wieku zaczto go stosowa
wycznie w odniesieniu do klas niszych. W rezultacie
istnienia tego oddalenia, ktre, przynajmniej w zachodniej
Europie, mojna okreli jako wycofywanie si elity z jej
dotychczasowego udziau w drugiej kulturze, pnoosiemnastowieczni intelektualici, tacy jak Herder, mogli odkry
kultur ludow jako co malowniczego i egzotycznego,:
stanowicego w istocie rzeczy odwrcenie kultury owieco
nej, odwrcenie nic intelektualne, ale emocjonalne, natural
ne a nie sztuczne, niewinne a nie zepsute. Tak wic znowu
elita dostrzega kultur ludow jako wiat postawiony na
gowic, lecz tym razem nie patrzono na ni z pogard czy
jawn odraz, ale jrczej.z sympali^jipjialgijub czym
yyjwjzaiiLprotekjkmalnc^o podziwu.
W drugiej poowie XVIII wieku lacy odkrywcy kultury
ludowej, jak Herder i jego przyjaciele wierzyli, e wszystkie
badane przez nich ludowe wierzenia i obyczaje s bardzo
stare. Byli oni niewiadomi preemian, jakie zaszy w XVI,
XVII i XVIII wieku, a zwaszcza w okresie od 1650 do 1800
roku. Pomimo oporu stawianego przez lud wobec czynio
nych przez duchowiestwo i warstwy elitarne usiowa
zreformowania tego, co dla wikszoci byo cakowicie
odpowiednie, przemiany technologiczne, ekonomiczne, spo-

r -^

V ; <"

PETER niJRKE

' ccznc i polityczne zaczy podwaa spoisto tradycyjnej

kultury ludowej. ,,.,-, ;.,
vi;' Jednym z najpotniejszych czynnikw przemian, kul' turowych, zwaszcza w pnocno-zachodniej Europie, bya
prasa drukarska. Okoo 1850 roku tylko 10% dorosych
- Rosjan i 25% Wochw i Hiszpanw umiao czyta i pisu,
podczas gdy dla Prus i Szkocji liczba ta wynosia okoo 80%,
. a dla Szwecji 90%. Jak wykazano, szwedzki przeom na rzecz
powszechnej pitniennoci lub przynajmniej umiejtnoci
czytania mia miejsce pod koniec XVII i na pocztku XVIII
wieku/ Duchowni wizytatorzy egzaminowali ca ludno
w Szwecji, dom po domu, nie'tylko z wiedzy religijnej, ale
take z umiejtnoci czytania biblijnych wersetw.
Z chwil gdy proci ludzie zdobywali umiejtno
czytania nie ograniczali jednak swoich lektur do Biblii.
W Anglii, Holandii, Danii, Szwecji, pnocno-wschodniej
Francji i w niektrych czciach Niemiec jedni) z gwnych
przemian w kulturze ludowej okresu lat 1650 1800* by
wzrost liczby tak zwanych Mhapbppks",_n.\alych, tanich
ksicczek_w_papierowych okadkach, roznoszonych po
wsiach przez wdrownych kramarzy. Niektrzy' katoliccy,
alakc rprteiranccy duchowni dobrze rozumieli znaczenie
tego nowego rodka przekazu dla szerzenia nauki chrze
cijaskiej, lecz pcodukcja i zbyt chapbooks" znajdowaa si
w rkach przedsibiorstw prywatnych, firm drukarskich,
z ktrych najbardziej znana jest chyba naleca do rodziny
Outdot drukarnia w Troyes. Mona wic przyj, e chap
books" nie stanowiy narzdzia adnej celowej propagandy.
Drukarze byli zainteresowani produkcji) tego, co wedug
kramarzy chcieliby kupi czytelnicy. Jak mona wic byo
oczekiwa produkcja ta opieraa si o zasad co jdla
kadego i bya mieszanin tematw tradycyjnych i wsp
czesnych, religijnych i wieckich. Drukowano skrcone
wersje romansw rycerskich, jak Bem z Hampton czy
Czterech synw Aymona, zbiory dowcipw, ksiki religijne
(ywoty witych we Francji, rozprawki o alu za grzechy
", w Anglii), yciorysy synnych przestpcw, takich jak fran
cuski przemytnik Mandrin czy angielski rozbjnik Dick
;. Turpin. Najwaniejszy ze wszystkiego byl almanach, ktry
{ byl czym wicej ni kalendarzem nadchodzcego roku zy
~* * 'i fC-

WIAT NA OPAIC v;

'-V.i'.
<">*$:

przepowiedni przyszych wydarze. Almanach stanowi co f * ;

W rodzaju kieszonkowej encyklopedii zawierajcej informa-^
'Kil'
cjc religijne, medyczne, polityczne, historyczne i wszystkie r | 4 _.
Tl
inne. W Anglii popularyzowa on take odkrycia i t e o r i e ^ ^ . ; .
r
naukowe XVII stulecia.

' "' ' " V \ : -. J/.* ''i" v

Trudno powiedzie jak szeroko rozpowszechniy si ^
owe chapbooks", gdy byy tak lichej jakoci, ze po caych J*jX:
wydaniach nie pozosta dzi aden lad. Jest take niemoz-^V
liwc (wyjwszy kilka nielicznych przypadkw) stwierdzi, co"
\ X.
o tych ksieczkach myleli czytelnicy. Prba* zrekon
struowania jedynie na podstawie treci tych ksieczek ''
wartoci uznawanych przez lud byaby tak samo karkolom- .,
na, jak usiowaniu iistoryka w XX1 stuleciu odtworzenia'
ludowej mentalnoci lat osiemdziesitych naszego wieku na " "[
podstawie kilku ocalaych tam magnetowidowych z pro
gramami telewizyjnymi. Wane jest, aby pamita, e chap
books" stanowiy tylko wycinek kultury ludowej wspist
niejcy z kultur tradycyjn, a by moe suyy im obu.
Zarazem jest jednak prawdopodobne, e dugotrwale od
dziaywanie chapbooks" w istotny sposb przeksztacao. ,.,
kultur ludow. Moemy zaryzykowa twierdzenie, e druk .
wytworzy trzeci kultur, usytuowan pomidzy kultur ' ,
owiecon a ludow. Bya to kultura rzemielnikw i boga- ..
tych chopw. Przyj jednak trzeba zaoenie, e owe trzy ,
kultury nic byy od siebie izolowane, a chapbooks". uat
wiay wzajemne przenikanie si wyszej" kultury owieco
nej i niszej" ludowej.
*''."
.".'-'..'
Chapbooks" produkowano na potrzeby rynku, -,
a wzrost ich liczby i znaczenia w latach 16501800 byl ... -K
elementem szerszego procesu, ktry mona okreli mianem ;
komercjalizacji kultury ludowej. Bya to midzy innymi v.
.V.'*"* -J'
komercjalizacja kultury materialnej, wynikajca w pewnych
regionach ze cilejszego powizania rodzin chopskich z go- [..
spodark rynkow. Rodziny te kupoway ubrania i naczy
nia, ktre uprzednio same by wyprodukoway, oraz przy
swajay sobie nowe dobra konsumpcyjne, takie jak szafy .
V -it*'
(zastpiy one tradycyjne skrzynie) i zegary szafkowe. B y o - * } ,
by moe przesad mwi o musowej produkcji tych dbr,;,
'
odnotowa jednak naley standaryzacj wyrobw i wzrost/,
!-*i*<
podziau pracy. I tak na przykad biao-niebieskie kalle.

''-"* -;..'

'-*;
**.\

PETER BURKE

LV- * '
t ?tn. ; ktrymi Holendrzy ozdabiali kominki, malowano rcznie,
[ i ^ ^ a l e malarze uywali szablonw, aby przyspieszy produkcj,
$w**\;.i.' obniy cen i umoliwi zakup kafli wikszej liczbie nabyw:
fc**fK cw. Wystawna konsumpcja stawaa si sposobem, dziki
t-Pf"* .'ktremu, wzorem klas wyszych, rzemielnicy i chopi mogli
\ :*"f"J*' zaznaczy swoj odrbno od innych.

f;S ts,ti..
w okresie tym spotykamy si rwnie (przynajmniej
t"- -V w wielkich miastach, takich jak Pary, Londyn czy Madryt)
^, .Vw z tendencj, ktr mona nazwa komercjalizacj czasu
.ffcV; j wolnego. Zaczto oddziela ludowe rozrywki od wikszych
$V*. "uroczystoci i organizowano je w sposb planowy,' nie jak
'.--' ; dotd na terenach otwartych, ale czsto we wzniesionych
;-*'.-' : w tym c c f u pomieszczeniach. Przedsibiorcy zaczli w roz,', l1'" I- '''- rywki inwestowa znaczne sumy pienidzy, a e umiejtno
czytania wzrastaa, opacao im si drukowa w gazetach i na
plakatach ogoszenia o rnego rodzaju imprezach. Jak
wykazay ostatnie badania, w latach bezporednio poprze
dzajcych rewolucj francusk Pary przeywa zalew jar
marcznych rozrywek (wystpy akrobalw, kukieki, egzoty
czne zwierzta i zabawki mechaniczne). W Londynie tacy
^artyci", jak siacz Thomas Topham i bokser Daniel
Mendoza, stali si ulubiecami posplstwa. Na tej samej
A'.zasadzie prawdziwym gwiazdorem sta si w Madrycie
1
torreador Pedro Romero. Skomercjalizowano niektre z tra" dycyjnych festiwali, a zwaszcza karnawa w Wenecji, ktry
w XVIII wieku, jeli nawet nie wczeniej, sta si impreza,
organizowan przede wszystkim dla goci z zewntrz.
Inn tendencj widoczn w tym okresie, zwaszcza
i
w pnocno-wschodniej Europie, stao si upolitycznienie
kultury ludowej idce w parze ze wzrostem wiadomoci
politycznej prostego ludu. Jak ju mielimy si okazj
przekona, bunty ludowe, nawet na tak masow skal jak
w Niemczech w 1525 roku, nie byy niczym nowym:, .Nowo
ci natomiast sta si prawie jednoczesny wybuch zamieszek
,. na terenach rozcigajcych si oU. Londynu a po'Neapol
i towarzyszcy im zalew drukowanych odezw skierowanych
do ludu. W Anglii Restauracja Karola II nic bya w stanie
zlikwidowa wyrosej w cigu dwch dziesicioleci wojny
domowej tradycji angaowania si ludu w wydarzeniu polity
czne. Zarwno wigowie, jak i torysi zwracali si doludu za

100

WIAT NA OPAK

im

~x
proce-'i%&&

pomoc nie tylko pamfletw, ale take rycin, ballad i

sji. Te ostatnie nawizyway do ludowych obrzdw, l e c z ^ ''}>'
nadawano im tre polityczn, przedstawiajc w nich prze-},l
ciwnikw politycznych jadcych na koniu twarz do ogona "&.
ilp. Londyski motoch", jak go nazywano (mobile vul-! ^ f g f
gus"), sta si elementem systemu politycznego. Kulminacyj-''/j&&
ny punkt tych politycznych manifestacji osignito podczas )'**%$,
demonstracji poparcia dla Johna Wilkesa, ktry stura si ; ; ^ . ^
odgrywa rol obrocy angielskiej wolnoci. We Francji ,
podobne upolitycznienie kultury ludowej dostrzegamy po
1789 roku. Przykadem moe by rycina przedstawiajca:
chopa uginajcego si pod ciarem siedzcych mu na
grzbiecie ksidza i szlachcica. Obrazek ten drukowano wraz
z innym, na ktrym chop dosiada ich obu i mwi: wiedzia,
e przyjdzie take jego kolej dugo oczekiwane czasy,
wiuiu na opak.
'..
......
Podsumowanie

Ze wzgldu na obie rewolucje: francusk i przemysow, * * '*

wygodnie jest zamkn przegld przemian w europejskiej
kulturze ludowej na kocu XVIII wieku, cho jesl rzecz
oczywist, e te wszystkie wydarzenia i procesy nie wszdzie
w Europie oddziayway w tym samym czasie i w tym samym
'-* 'c'
stopniu. W innych krajach, poza Francj i Angli, struktury
tradycyjnej kultury ludowej przetrway w wieku XIX. We
Woszech, na przykad, lepsz dat przeomow ni rok 1800
stanowiby rok I860, w Niemczech 1870, w Rosji 1917.
Jak wykazay niedawne badania, nawet we Francji
i Anglii przetrwao wiele z tradycyjnej kultury ludowej, V-'\1."
, * h '.: v
mimo e jej stara struktura rozsypaa si w gruzy. Jeden ze
wspczesnych historykw utrzymuje, e przemiana wie
niakw, przejawiajcych dotd tylko poczucie przynale
noci regionalnej w uwiadomionych narodowo Francuzw,
nastpia dopiero pod koniec XIX wieku wraz z obowiz
t'
kowym szkolnictwem i rozpowszechnieniem umiejtnoci
czytania. W Anglii tradycyjne odpusty i jarmarki przetrway
w ssiedztwie takich miast przemysowych, jak Manchester '' * C>
i Birmingham a do schyku XIX wieku, u w prowincjonui-

v mi

&
*

* 1

PETER RURKB

nych miasteczkach takich, jak Lewes w Sussex wci ywe

''j pozostay obrzdki odwrcenia, zwizane z dniem 5 lis-. topada rocznic nieudanej prby wysadzenia w powietrze
parlamentu w 1605 roku przez Guya Kawkesa i innych
katolickich spiskowcw.
.-; {Relikty te nie powinny nam jednak przesania wielkich
przemian, jakie zaszy w XIX wieku. Klasy panujce nadal
; prboway reformowa kultur ludow w imi religii, po
rzdku publicznego, przyzwoitoci i wstrzemiliwoci, cz
ciowo poprzez represje (uywajc policji jako nowej siy),
czciowo przez popieranie takich nieszkodliwych form
aktywnoci, jak zebrania abstynenckie i wycieczki mad
morzc^ednak najwiksze znaczenie miao zastpienie* do
tychczasowej opozycji midzy kultur owiecon a ludow
nowym konfliktem pomidzy klas redni i klas robot
nicz, ktra, jak na to midzy innymi wskazuje ruch
artystw, nabieraa coraz wikszej samowiadomoci
i wiadomoci politycznej:'W 1833 roku z jej czoowych
dziaaczy, Bronterre O'Brien, napisa: Klasa robotnicza
myli o cakowitej przemianie spoeczestwa, przemianie
prowadzcej do zupenego przewrcenia istniejcego' po
rzdku wiata. Pragnie znale si na szczycie, a nie na dnie
spoeczestwa, lub raczej sdzi, e nie powinno by adnego
dna ani szczytu"*. Tak w czartystowskiej Anglii, jak i w rewo
lucyjnej Francji idea rwnoci wyaniaa si z koncepcji
wiata na opak.
*'
" .'.."<'.
'
*
'' r ...
Z Jzyka angielskiego przcioiyl
' y .
Wojciech Kwiryn Siewierski

s: * .V. *i
, sv * *

- - - f

\-v ,*i-y,':..- "

'' ' '"'* ' T.C-Z' " ' ' '

,v.-v :-..;,. fes.-' s*. :>;; w-

'^ ,,
-.' ,

Athun Manikowski

LUKSUSOWE NIEPOROZUMIENIA

:/:r
c ..

Luxus albo zbytek, ktry, by nasporzej nakad, jako

morze wszystko porze" pisa jeden z polskich siedemnasto
wiecznych publicystw gospodarczychu.-Ta zdecydowanie
negatywna, czasami wrcz apokaliptyczna wizja luksusu
w.yciu spoeczestw nowoytnych, bya wtedy podzielana
przez zdecydowan wikszo polskich i europejskici pisa
rzy zajmujcych si problematyk spolcczno-gospodarcz.'
Pewn tolerancj w stosunku do rozwoju produkcji ar
tykuw zbytku przejawiali oni jedynie wwczas, gdy stano
wia ona konkurencj dla ich importu, stwarzajc jednocze
nie warunki do rozwoju krajowego rzemiosa i zatrudniania
uboszych warstw ludnoci. W takich sytuacjach produkcja
ri
luksusowa odgrywaa rol mniejszego za, wpywajc na
popraw bilansu handlowego danego kraju. W gruncie
rzeczy ten rodzimy luksus i tak stanowi kontrast z powcig
liwoci konsumpcyjn dawnych czasw". . t . 'y
*;-.'
Niech nowoytnych reformatorw do nadmiernego
.V !
-
przepychu i zbytku wydaje si zreszt zrozumiaa. Wyraany
przez nich program poszukiwania dodatkowych rde
kapitau na lak szczytne cele, jak walka z ubstwem,
-v.inwestycje w rodzimym rzemiole i handlu, wreszcie na
rozwj potgi i zamonoci ich ojczyzny, musia wskazywa
na ograniczenie niepohamowanej ekstrawagancji konsump
:-?: > * :
cyjnej, bdce najpewniejszym i najbardziej oczywistym ;,l-,v-|V'sposobem uzyskania tego kapitau. Wystarczy wic, aby L'* ^ 1 *
moni ograniczyli swe nieposkromione potrzeby konsuinp- \'^%y*^f
cyjne, u ju zostan stworzone warunki do rozwoju g o s - r ; p ^ l