Elektromanyetik Dalga Teorisi - Özet Ders Notları

1
EM242 ELEKTROMANYETK II.

Yrd. Do Dr. Hasan H. Balk
ELEKTROMANYETK II.
eemdersnotlari.tr.gg
www.eemdersnotlari.com
1. MANYETK ALANLAR I.
5
Yararlanlacak Kaynaklar
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Electromagnetic Fields and Waves (Paul Lorrain etc., W.H. Freeman

Company, ISBN :0-716-71869-3)
Electromagnetism (I. S. Grant etc., John Willey, ISBN : 0-471-92712-0)
Electromagnetsim for Engineers (P. Hammond, Pergamon Press, ISBN : 0-08022104-1)
Electromagnetic Fields (R. V. Buckley, Macmillian Press, ISBN : 0-333-306643)
The Priciples of Electromagnetic Theory (Attay Kovetz, Cambridge University
Press, ISBN : 0-521-39997-1)
Elektromagnetik Problemler ve Sayisal Yontemler (Levent Sevgi, Birsen
Yayinevi, ISBN : 975-511-223-5)
Elektromagnetik Alan Teorisi (Prof. Dr. H. Ergun Bayrakci, Birsen Yayinevi,
ISBN : 975-511-011-9
6
7
Haftalk Ders erikleri

1.
2.
3.
4.
5.
6.
Manyetik ak younluu ve vektr potansiyel, Biot-Savard yasas

Amper yasas, A ve B ile ilgili temel bantlar
Manyetik malzemeler, manyetizasyon ve manyetize olmu bir malzemenin manyetk
alan
Manyetik alan siddeti, Dielektrik ve manyetik malzemenin karlatrlmas, manyetik
duyarllk ve geirgenlik
Saysal rnek ve uygulamalar
Ykler zerindeki manyetik kuvvet ve akm, Lorentz kuvveti ve Hall etkisi, manyetik
alan iinde yklenmi paracklarn haraketi
8
Haftalk Ders erikleri

7.
8.
9.
10.
11.
12.
ki kapal devre arasndaki manyetik kuvvet, akm younluu zerindeki

manyetik kuvvet
Farday endksiyon yasas ve bast elektriksel jeneratrn almas, Lenz
yasas ve zamanla deien B iin faraday endksiyon yasas
V ve A cinsinden elektrik alan iddeti, rijit bir devrede endklenen
elektromotor kuvveti
Ortak ve self endktans, Neumann denklemi, M `nin ynnn bulunmas
9
Giri
Manyetik Monopoller
Manyetik Ak Younluu (B) ve Biot-Savart Yasas
Bnin Diverjans
Vektr Potansiyel (A)
Akm Dalmnn Manyetik Dipol Momenti
10
1.1 GR
Yk gurubunun uzayda haraket ettiini dnelim.Uzayda herkangi bir r noktasnda ve herhangi

bir t annda E(r ,t ) elektrik alan iddeti ve B(r,t ) manyetik alan iddeti mevcuttur ve aadaki
ekilde tanmlanr. Eger Q yk (r,t ) noktasnda ALAN NDE v hz ile haraket ederse Lorentz
Kuvvetine maruz kalr. Bu kuvvet
QE elektrik kuvveti Q ile orantl fakat v den bamszdr. Q v x B manyetik kuvveti hem v
hemde Bye diktir. Elektromanyetik I dersi iinde duraan yada ok az haraket eden yklerin
alan ile ilgilenilmitir. Duraan yklerin manyetik alan yoktur. Ykler haraket ettiklerinde
manyetik alan oluur.
Bu blmde sabit elektrik akmnn manyetik alan ile ilgilenilecektir. Ayrca elektriksel yk
younluu sabittir. Denklem 4.26 gerei Jnin diverjans da sfrdr. Ek olarak ortamda
manyetik malzemenn olmadda kabul edilmitir.
11
1.2 MANYETK MONOPOLLER
Manyetik alann sadece elektrik yklerinin haraketinden olutuunu kabul edelim. Bununla birlikte
Dirac 1931 de manyetik alann manyetik monopol ad verilen manyetik ykler tarafndan
oluabileceini spatsz olarak ortaya att. Byle bir partikllerin varl gnmze kadar
spatlanamamtr. Elemanter manyetik ykn teorik deeri
Burada h Plank sabiti e de elektronun ykdr. Duraan Q* manyetik monopol yknden r

kadar uzaklkta bulunan bir noktann manyetik alan
Ayrca Q*a ve Q*b gibi iki manyetik monopol yk arasndaki kuvvet
12
1.3 MNAYETK AKI YOUNLUU

(B) BE BOT-SAVERT YASASI
ekildeki gibi I akmn tayan C devresinden uzaktaki bir P
noktasnn manyetik alan
Burada r^ yn kaynaktan gzlem noktasna doru olan

birim vektrdr. 18.5 denklemine Biot-Savart yasas denir.
Denklemdeki integral basit geometriler iin analitik olarak
bulunabilir. 18.5 denklemi r/c (c: iik hz) oran zaman aralnn ok kk bir fraksiyonu ise
alternatif alanlarda da uygulanabilir. Manyetik ak younluunun biriimi Tesla dr. Teslann
boyutunu vB nin bolununun E ile ayn olduunu hatrlayarak bulabiliriz. Sonuta
1 volt-saniye 1 weber olarak tanmlanr. Tanim gerei boluun manyetik geirgenlii

dir.
13
I aknnn ok ince bir kablodan aktn kabul edelim. Eer akm

ekildeki gibi sonsuz kklkteki bir hacimden akarsa I yerine
jdA yazlabilir. ekilde J yn d A ile ayn olan akm younluu
vektrdr. P noktasnda JdAdl yerine Jdv yazlabilir. Bu
durumda
bulunur. Burada v akm kuatan hacim r de dv ile P noktas arasndaki mesafedir. J akm
younluu haraketli serbest ykleri, yaltkanda polarizasyon akmn ve manyetik malzemelerdeki
edeer akm kapsar.
18.8 denklemindeki integral akm dalmnn iindeki bir noktann B alann hesaplamada da
kullanlabilir.
A yzey alanndan akan manyetik ak
eklinde hesaplanr. Bu yzey genellikle aktr. Eer yzey kapal ise = 0 dr.
14
1.3.1 SPERPOZSYON KURALI

B iin 18.8 denklemi bir noktann net B manyetik ak younluunun Idl veya Jdv akm
elementlerinin Blerinin toplam olduunu ifade eder. Sperpozisyon kural elektrik alanlarda
kullanld gibi benzer ekilde manyetik alanlarda da kullanlabilir. Eer birden fazla akm
dalm varsa net B herbir akm dalmnn oluturguu Blerin vektrel toplamna eittir.
15
RNEK: UZUN DZ KABLONUN MANYETK ALANI

ekilde grlebilecei gibi I akmn tasyan sz kablonun dl
elementinn P(r, , ) noktasnda oluturduu manyetik ak
younluu
I ve B nin yn sa el kuralna uyar. Burada
dr. Sonu olarak
ekilinde bulunur. B alan izgileri merkezinde kablo olacak ekilde dairesel ve kabloya diktir.
Genlii 1/ ile der.
16
RNEK: DARESEL HALKANIN MANYETK ALANI

ekildeki gibi yarap a olan bir dairesel haklann ekseni
zerindeki manyetik alan hesaplamaya alalm. ekilden
de grlebilecei gibi Idl elementinin manyetik alan dB
dir. Simetri gerei toplam B nin yn eksen boyuncadr ve
z=0 da B=oI/2a dr ve z2>>a2 iin 1/z3 ile der.
17
RNEK: SELENID
Bir nceki slaytta gsterilen sonu ekildeki selenoidin
merkezindeki B yi herbir sarmn dB sini hesaplayarak
alann hesaplamada yardmc olur. Selenoid uzunluu L
metre bana sarm says N ve ap R olan sk sarmldr.
Merkezde
m ve e tamnlar iin ekile baklabilir. Bir uta ve eksen zerinde
Manyetik ak younluu merkezde kenarlardan daha byktr.

nk ularda ekilden de grlebilecei gibi salma olur. Uzun
bir selenoidin iinde kelerden uzakta B oNI dr. Kelerde
eksenden uzak noktalardaki Bnin hesab ok zordur.
18
1.4 BNN DVERJANSI
Blm 1.2deki manyetik monopollerin olmadn yada en azndan manyetik yk younluunun

heryerde sfr olduunu kabul edelim. Bu durumda btn manyetik alanlar elektrik akmlarnn bir
sonucu olur ve herbir akm elementinin B alan izgileri daireseldir. Sonu olarak kapal bir
yzeyden da doru akan net B manyetik aks sfrdr. yani
Diverjans teoremi 18.18 denklemine uygulanrsa
Bu Maxwell denklemlerinden bir tanesinin alternatif formudur. Dikkat edilirse 18.19 denklemi
verilen noktada Blerin uzaysal trevleri arasnda iliki kurarken 18.18 denklemi kapal yzey
zerinden manyetik ak ile alakaldr.
19
1.5 VEKTR POTANSYEL (A)
Denklem 18.19 da grdk ki Bnin diveryans sfrdr. Bu durumda
yazmak mmkndr. Burada A vektr potansiyeldir ve elektrik alanlardaki V skaler potansiyele

benzetilebilir. Bu tr yazmda Bnin diveryans otomatik olarak sfr olur nk matematiksel olrak
bir vektrn rotasyonelinin diveryans sfrdr.
Bu sonunun hemen ardndan herhangi verilen B iin sonsuz sayda muhtemel A bulunabili
Gerekte Aya rotasyoneli sfr olan herhangi bir deer Byi etkilemeden eklenebilir. Manyetik ak
younluu llebilir bir byklktr fakat A sadece adaptf terimler iinde bilinebilir. Manyetik
ak younluu ile vektr potansiye arasndaki elektrik alandaki
likisine benzetilebilir. Vektr potansiyel nemli bir byklktr ve skaler potansiyel gibi sklkla
kullanlr. Dikkat edilirse E nasl Vnin uzaysal trevlerinin bir fonksiyonu ise Bde Ann uzaysal
trevlerinin bir fonksiyonudur. Sonu olarak verilen bir P noktasnda Ann kuvvetini drr.
20
imdi Biot-Savart yasasndan Ann integral formunu kartabiliriz.
Buradan
Eitlii kullanlabilir. 18.23 denkleminin sa tarafndaki ikinci terim sfrdr nk J x,y,z nn

fonksiyonu olmasna ramen
x,y,z trevlerini ierir. Sonuta
ve
A iin bu ifade verilen bir akn dalm iin tanml bir deere sahiptir. Bir I akm C devresinden
akarsa (devrenin kapal olup olmad nemli degildir) A vektr potansiyel
Burada dl C devresinde bir element r ise P ile P arasndaki mesafedir. Yukardaki iki integral r/c
(c: iik hz) oran zaman aralnn ok kk bir fraksiyonu ise alternatif alanlarda da
uygulanabilir.
21
RNEK: UZUN DZGN KABLO CVARINDA A VE B
ekildeki gibi akm tayan dz kablonun nce A vektr potansiyelini

sonrada B alann hesaplayalm. mesafesinde
A vektr potansiyeli kabloya paralel ve ynde akmn ynndedir.

Sonsuz uzunluktaki bir kablo da r l olduu r nin byk deerleri iin
dA dl/l ile orantldr. Sonu olarak A logaritmik olarak sonsuza gitme
eilimindedir. Bununla birlikte fir fonksiyonunun sonsuza gitme
eiliminde olmas trevinin soznsuz olaca anlamna gelmez. Sonuta
A sonsuz olsa bile B sonlu olabilir. Ann sonsuze gitmesini nce sonlu
bir kablo uzunluu iin Ay hesaplayarak sonrada L>> atayarak
nleyebiliriz. ekili referans alarak grrz ki
22
Son ifade de ln(L / R ) terimini ihmal ettik ve R apnda keyfi olarak A=0 atadk. Ann
rotasyonelinden Silindirik koordinat sisteminde Byi Ann rotasyonelinden hesaplamak iin Ann
z eksenine paralel olduunu ve hem z hemde dan bamsz olduu unutulmamaldr. Bu
durumda daha nce zlen Slayt 14 deki rnekteki sonucun ayns
elde edilir.
23
RNEK: UZUN PARALEL AKIM FT

ekilde birbirlerinden D kadar ayrk bulunan iki uzun akm
tayan kablo grlmektedir. Ay hesaplamak iin 20. Slaytta
bulunan tek kablonun vektr potansiyeli kullanlp herbir kablo
iin kullanlacak ve 2 vektr potansiyel vektrel toplanacaktr:
A vektr potansiyelin yn hangi kabloya yakn ise onun

ynndedir ve tam ortada (a=b) sfrdr. Sonu olarak
ki kablonun ortas boyunca

dir.
24
RNEK: MANYETK DPOLN ALANI NDE A

Manyetik dipol I akmn tasyan bir halkadr.
lk nce A sonrada B hesaplanacaktr. Bu
bize elektrik dipol ile manyetik dipol
arasndaki ilgin ilikiye gtrecektir.
ekildeki P noktasnda
Simetir gerei A nn sadece y bileeninin

hesaplanmas yeterlidir ve
r n r ve nin fonksiyonu olarak ifade

edebiliriz. lk nce
25
imdi
Dikkat edilirse xcos/r 1 dir. r>>a olan noktalardaki alanla ilgilendiimiz iin 1/r n sonsuz
deriye aabiliriz ve a/r nn byk gl terimlerini ihmal edersek
burada
Atanmtr. Sonuta
26
a/r nin 3. ve byk kuvvetlerini ihmal edersek
bulunur. Sonu olarak 18.45 i 18.37 de yerine koyarsak
Parantez iindeki ikinci terim hayatta kalabilir ve
bulunur. Tanm gerei
Burada m manyetik dipol momentidir. Eer N sarml ise m N kere byktr. Sonuta A
bulunur.
www.eemdersnotlari.tr.gg
27
ekilde elektrik dipol ve manyetik dipoln alanlar gzkmektedir( (a): elektrik dipol (b):
Manyetik dipol ).
28
1.6 RASGELE AKIM DAILIMININ

MANYETK DPOL MOMENT
I akmn tayan dzlem bir halka dnelim. Daha sonra
Atayaym. Burada A dzlemsel halkann yzel alan z^ da halkaya

dik birim vektrdr ve sa el kuralna uyar. 18.51deki ifade
a3<<r3 (burada a halkann en uzun deeridir) iin A ve B iin
uygulanabilir. Ayrca
de yazlabilir. Burada integral yolunun yn akmn yndr. r
nin orjini herhangi bir yer olabilir. Eer akm tayan hat ekilde
de grlecei gibi bir dzleme oturmazsa bu dzlem sonsuz
kklkte dzlemsel hzrelere blnr ve herbir hcre I
akmnn kendi payna den ksmn tar. Bitiik akmlar birbirini yok eder ve C nin manyetik dipol
momenti herbir hcrenin dipol momentlerinin vektrel toplam olur.
29
Sonuta
18.52 ve 18.53 denklemleri herhangi kapal devreye uygulanabilir. Herhangi akm tayan devrennin
manyetik dipol moneti
Bu denklemde Idl JdA ile ve dA de dv ile yer deitirmitir. rnin orjini herhangi bir yer olabilir.
30
2. MANYETK ALANLAR II.
Giri
Kapal bir eri zerinden Adl nin izgisel integrali
Ann Laplas
Anin Diverjans
Bnin rotasyoneli
Amperin Devre Yasas
Bnn Laplas
31
2.1 GR
Manyetik alanlar hakkndaki bu ikinci komunuzda A vektr potansiyelinin direk sonular
tretilecektir. Adl nin kapal bir eri zerinden izgisel integrali sarmalanan manyetik akya eittir.
Bu sonu geneldir. Bununla birlikte bu blmde bulunan dier sonular sadece statik alanda
uygulanabilir.
32
2.2 Adl NN KAPALI BR ER

ZERNDEN ZGSEL NTEGRAL
ekil (a)daki gibi basit kapal bir eri dnelim. Bu C erisi boyunca Adl
integrali C nin sarmalad manyetik akya eittir.
Burada A C erisi tarafndan snrlanan yzeydir. 19.1 denkleminde Skotes

Teoremi uygulanmtr.
imdi de ikil (b)deki gibi N sarml bir nveyi (Coil) ele alalm. Nvenin
herhangi kesiti zeyinden, diyelimki P , eitli sarmlarn tamam hemen
hemen ayn Ann tesiri altndadr. Sonu olarak
Burada sarmal ak ve A da nive tarafndan snrlanan yzeydir. Sarmal

aknn birimi weber-sarmdr.
33
Eer devre ekil (c)deki gibi olursa
eklinde hesaplanr. Dikkat edilirse C tarafndan snrlanan yzeyin

bulunmas ok zordur. Fakat sarmal ak kolaylkla llebildiinden yzey ile
ok fazla ilgilenilmez.
34
RNEK: UZUN SELENODN ALANI NDE VEKTR

POTANSYEL A
Uzun bir selenoidin iinde ve dnda A nin nasl deitiini
hesaplayalm. Bunun iin blm 1.5de bulunan Ann
integral formunu kullanalm.
Selonoidin ekseni zerinde Idl nn dAs zt yndeki Idl

tarafndan yokedildilir. Sonu olarak uzun selenoidin ekseni
zerinde A sfrdr.
Selenoidin iinde ve eksenden uzaktaki bir P noktasnda P
noktasna yakn Idl nn katks en fazladr ve A r yarap
ile artar.
Selenoidin dndaki P noktasnda blm 2.6daki
rnektende grlecei gibi sfrdr. Fakat A sfr deildir
nk P noktasna en yakn Idl nn ektisi en fazladr.
Sonu olarak A B sfr olan blgelerde bulunabilir.
Selonoidin dnda selenoidin aksine A r ile der.
35
lk nce selenoidin iindeki bir noktay ile alalm. Selenoidin iinde ve kelerden uzakta eksene
paralel ve oNI dr. Blm 2.2 deki 19.1 denklemini kullanrsak selenoidin iindeki A
Bulunur. Selenoidin dndaki bir noktada ise
eklinde bulunur.
36
2.3 ANIN LAPLASI
Elektromanyetik I deki blm 2.5.1 ve blm 4.2 den
hatrlanabilir. lk denklem P(x,y,z) noktasnn V potansiyeli ile P2(x,y,z) noktasndaki yu birbirleri

ile alakalandrr. kinci denklem bir noktann potansiyelini o noktann yk younluu cinsinden
ifade eder.
Ayn benzerlii manyetik alanlarda da kurmak mmkndr. Ann integral formunun
Burada v btn akmlar evreleyen hacimdir. Bu denklemin x bileenini yazarsak
Bulunur. Denklem 19.7 deki benzerlikten

Benzer denklemler y ve z bileenleri iinde yazlabilir. Ve sonuta
Bu denklem skatik alanlarda geerlidir.
37
2.4 ANIN DVERJANSI

Statik alanlarda ve sonlu akmda A nn diverjansnn sfr olduunu ispatlamak iin ilk nce
Burada del operatr alan noktasnn (x,y,z) koordinatlarnda i yaparken J (x,y,z) kaynak
noktasnn bir fonksiyonudur. r ise her zaman olduu gibi bu iki nokta arasndaki mesafedir.
Vektr eitlikleri kullanlrsa
Zamandan bamsz alanda /t =0dr ve ykn korunumundan
.J=0 dr. Sonu olarak
Burada A alan v nn yzey alandr. Diverjans teoremi ilk integrali ikinci halne evirmek iin
kullanlmtr. kinci integral akm sfr yada teetsel olsa bile A zerinden sfrdr.
38
2.5 BNIN ROTASYONEL

Vektrel eitliklerden
Bulunabilir. Blm 2.3 ve 2.4den
Bu denklem sadece statik alanlarda gecerlidir.
39
2.6 AMPERN DEVRE YASASI

Kapal bir C erisi zerinden B.dl integrali nemlidir.
Bu denklemler setinde ilk nce skotes teoremi uygulamltr. A herhangi bir

C erisi tarafndan snrlanan alandr. Daha sonra denklem 19.17 deki
bant kullanlmtr. Son olarak I C ers tarafndan snrlanan yzeyden
akan net akmdr. ekil (a) da grld gibi I akmnn yn in sa el
kural geerlidir. Bu Amperin Devre Yasasdr. Kapal bir yok zerinden
B nin izgisel integrali o yolun snrlad yzey tarafndan sarmalanan
akmn o katna eitittir.
ekil (b) deki gibi ayn akm C tarafndan snrlanan yzeyden birka
kere geer. Toplam sarmalanan ak sarm says kere akma eittir
ve birimi amper sarmdr.
Bu integral Byi hesaplamada eer B integrasyon yolu boyunca
dzgn olduunda uygulanabilir. Bu yasay Amper Yasasna
benzetmek mmkndr.
40
RNEK: UZUN SLNDRK LETKEN

ekildeki gibidzgn akm tayan iletkenin iindeki ve
dndaki Byi Amper Yasasn kullanarak hesaplayalm. I
akm iletken kesiti boyunca dzgn olsun. letkenin
dnda B
olur. letkenin iinde ise
Bulunur. Bnin deiimi ekilde gsterilmitir.
41
2.6 BNN LAPLASI

Bnin laplasn blm 2.3deki Ann laplasndan bulabiliriz.
sonuta
Rotasyonelin laplas laplasn rotasyoneline eittir. Sonu olarak
Bu denklemler de statik alanlarda geerlidir.
42
3. MANYETK ALANLAR III.
Giri
Manyetik Malzeme Tipleri
Manyetizasyon M
Manyetize olmu bnyenin manyetik alan
Manyetik malzemenin varlnda Bnin diverjans
Manyetik alan iddeti H ve Hn rotasyoneli
Manyetik malzemin varlnda Amperin devre yasas
Manyetik duyarllk ve bal manyetik geirgenlik
Snr koullar
43
3.1 GR
imdiye kadar yklerin haraketinden doan manyetik alanlarla ilgilenilmitir. Bu ve bundan sonraki
blm manyetik malzemeler hakknda olacaktr.
Btn atomlar manyetik alan reten dnen elektronlara sahiptir. Bu kesinlikle quantum-mekanik
etkidir. Bu iki blmn amac bu alanlar makroskobik terimlerle ifade etmektir.
Yalktan malzemelerde herbir atom ve molekl uygun ekilde ynlendirildii zaman mikroskobik
bnyeye net elektriksel moment veren elektriksel dipol momentine sahiptir. Benzer ekilde
manyetik malzemelerin atomlar ynlenebilen manyetik dipol momentlerine sahiptir. Manyetik
olarak ynlendirilmi bnyeye manyetize olmu denir. Ferromanyetik malzemeler dndaki
malzemelerin manyetik etkisi ok zayftr.
44
3.2 MANYETK MALZEME TPLER

Manyetik malzemeler ana tiptedir.
(1) Btn malzemeler diam agnetik tir. Bu manyetizim harici manyetik alann uygulanmasnn
faraday enfksiyon yasasna gre moment uyarr gereinden kar. Bu etki genellikle grlmez ve
manteyik alann kalkmas ile yok olur.
(2) Birok atomda atomlern yrngersel ve dnme haraketinden doan manyetik moment ler
birbirini yok eder. Eer bu yok etme tam olmazsa malzeme param agnetik tir. Termal salnmlar
bu bireysel momentleri dank ekilde ynlendirir fakat harici alann uygulanmas ile kismi olarak
ynlenirler.
(3) Demir gibi ferrom agnetik malzemelerde manyetizasyon diamagnetik veya paramagnetik
malzemelere gre ok byk olabilir. Bu etki domain ad verilen kk blgeler boyunca
momentleri dizen grup olay ile birlikte elektronlarn dnmesinden ortaya kar.
45
3.3 MANYETZASYON M
Manyetizasyon M bir noktada manyetize olmu malzemenin birim hacmi iin manyetik momenttir.
Birim hacimde N tane atom varsa ve herbiri verilen ynde m dipol momentine sahipse
manyetizasyon
Manyetik malzemelerdeki manyetizasyon yaltkandadi polarizasyona benzetilebilir.

Manyetizasyonun birimi Amper / metre dir.
46
3.4 MANYETZE OLMU

BNYENN MANYETK ALANI
Manyetize olmu bir bnyenin manyetik alann bulmak iin M manyetik momentin dA vektr
potansiyel ifadesini malzemenin dv hacmi zerinden integre edilmesi gerekir. Hesaplamalardan bu
alann
xM edeer hacim akm younluunu art Mxn^ yzey akm younlununun alanna eit
olduu grlr.
Ayn benzerlii yaltkanda da kurabiliriz. Polarize yaltkann alan bal hacim ve yzey yk
younluklarnn alanlarnn toplamna eittir.
Bu sonu ilgintir fakat kullanlamaz nk Min kendisi de Bnin
fonksiyonudur ve bilnmeyendir. Pratikte B ya yar-pratiksel
metodla yada bilgisayarda saysal yolla zlebilir.
ekildeki gibi manyetize olmu bir bnyenin dndaki bir P noktasnn
manyetik alann hesaplayalm. Akm loopunun m manyetik
momentinden r kadar uzaklktadi bir noktann vektr potansiyeli
47
r^ birim vektrn yn loopdan P noktasn iaret eder ve r loopun en uzun boyutundan daha
byktr. Sonuta manyetize malzemenin v hacmi iin
Manyetize bnyenin hacmi v ve bu hacmin yzeyi de A dr. Vektr eitlii ve Skotes teoremi
kullanlrsa
n^ vektr manyetize malzeminin A yzeyine dik ve yn da doru olan birim vektrdr. A iin
yukarda yazlan btn ifadeler birbirine edeerdir fakat son ifade bizi basir fiziksel yoruma
gtrr. Ak ekilde gzkr ki mantezite malzemenin civarndaki manyetik alan ayn deere
hacim ve yzey akm younluklarnn alanlarna eittir. Bu edeer akmlar
48
Manyetize malzemenin iinde yukardaki integrallerin hibiri raksar ve alan manyetize olmu
malzeme edeer akmlarla eitirilse de ayndr. Daha genel ifade ile
Burada Jf serbest yklerin akm younluu P/t polarizasyon akm younluudur. Benzer ekilde
Biot-Savart yasasnnda en genel halini aadaki gibi yazabiliriz.
49
RNEK: DZGN MANYETZE OLMU UBUUN

NDEK EDEER AKIMLAR
Diyelim ki M manyetizasyon dzgn ve eksene paraleldir. Bu
ideal bir durumdur nk elementer dipoller yaklak olarak
eksene paralel olan B boyunca kendilerini ynlendirirler. M
dzgn olduu iin
xM=0 dr ve edeer hacim akm
younluu yoktur. Ayrca M eksene paralel olduu iin silindir
yzeyindeki edeer akm M dir ve yn ekilde gsterilmitir.
Silindirin alt ve st yzeyinde akm yoktur. Sonuta manyetize
ubuk (rod) N I=M olan selenoid gibi davranr. ekle dikkat
edilirse B ve M ayn genel yn iaret eder.
50
3.5 MANYETK MALZEMENN

VARLIINDA BNN DVERJANSI
Manyetik alan ya yklerin mikroskobik haraketinden yada edeer akmlardan doar. Bu iliki
Dr. Bu blm 1.4 de bulunan denklemle ayndr ve manyetik malzemenin varlnda da

kullanlabilir. Bu Maxwell denklemlerinden bir tanesidir.
51
3.6 MANYETK ALAN DDET (H)

VE HIN ROTASYONEL
Blm 2.5de bulduk ki mantetik malzemenin yokluunda
Dr. Manyetik malzemenin varlnda
Bu denklem sadece manyetize malzemenin iinde (yzeyinde deil) uzaysal trevlerin olduu
blgelerde uygulanabilir. Sonuta
20.13 denkleminde parantez iindeki terim manyetik alan iddeti olarak adlandrlr.
52
Sonuta manyetik alan iddeti
Hem H hemde B amper/metre cinsinden ifade edilir. Sonu olarak
dr ve mantetize malzemenin iinde bile statik alanlar iin:
denklemi geerlidir.
53
3.6.1 YALITKAN (DELEKTRK) VE

MANYETK MALZEMELERN
KARILATIRILMASI
ve
Denklemlerini karlatralm. Aradaki tek fark

eksi iaretidir. ekil fark gstermektedir.
ekil (a)da dzlemsel kondansatr ke
etkileri ihmal edilirse yaltkann varlndan
etkilenmeyen serbest ykler tar. Sonuta D=f sabittir. Her vektrde ayn yndedir.Yaltkan
olmamas durumunda E=D/o olur. Yaltkann varlnda E daha kktr nk ba yklerin alan
serbest yklerin alanna zt yndedir. ekil (b) de ise her vektrde saa drudur. Manyetik
ekirdein yokluunda B=oH a eittir. Manyetik ekirdein varlnda B daha byktr nk
edeer akm serbest yklerin akmna yardm eder.
54
3.7 MANYETK MALZEMENN

VARLIINDA AMBER DEVRE
YASASI
Denklem 20.16y C erisinin snrlad A yzeyi zerinden integre edelim:
Denklemin sol tarafna Skotes teoremi uygulanrsa
Burada If C eresi tarafndan sarmalanan serbet yklerin akmdr. ntegrasyon yolunun ve z

ynnn bulunmasndan tornavida kural uygulanr. Dikkat edilirse If edeer akm iermez.
Denklemin sol taraf magnetomotor kuvvetidir. 20.19 denklemi genel bir denklem olup manyetik
malzemenin varlnda bile H n hesaplanmasnda kullanlabilir ve sadece duraan alanda geerlidir.
55
RNEK: MANYETK EKRDEE SARILMI

SELENOD
ekildeki gibi manyetik ekirdee sarlm uzun bir
selenoid sargs hayal edelim. Kelerden uzakta ve
selenoidin iinde H eksene paraleldir. Selenoidin dnda
ise sfrdr. Sonu olarak ekildeki yol iin Amper devre
yasas uygulanrsa selenoidin iinde manyetik malzeme ne
olursa olsun
dr.
56
3.8 MANYETK DUYARLILIK (Xm)

VE MANYETK GERGENLK (r)
Manyetik duyarll
eklinde tanmlamak uygundur. Sonuta
Burada
manyetik geirgenlik olarak adlandrlr. Manyetik duyarllk saf diamagnetik malzemelerde
negatifdir ve 10-5 civarndadr. Paramagnetik malzemelerde duyarllk 10-3 ile 10-5 arasnda deiir.
Ferromagnetik malzemelerde duyarllk 106lara kadar kabilir. 20.15 denklemi geneldir fakat r ve
Xm denklemlerinde medya izotropik ve lineerdir. Baka bir deile M ile H ayn yndedir.
Ferromagnetik malzemelerde B ile H her zaman ayn ynde deildir ve ayn ynde olduklarnda da
r nin kuvveti ile olrantl deiebilir. Srekli muknatslarda B ve H kabaca zt yndedir.
57
3.8.1 FERROMAGNETK
MALZEMELERN
MANYETZASYON ERLER
Manyetize olmam malzewme kademeli
olarak artan H etkisi altnda braklrsa
ekilde de grlecei gibi B kabaca S izecek
ekilde artar. Bir sre sonra M artmad iin
malzeme doyuma gider. Birok
ferromagnetik malzeme iin doum yaklak
olarak 2 tesla civarndadr.
58
3.8.2 DEK BAL

GERGENLK TANIMLARI
Ferromagnetik malzemelerin davran o kadar komplexdir ki bail manyetik geirgenlik deiik
ekillerde tanmlanabilir. Burada bu tanmlardan en ok kullanlan 4 tanesinden bahsedilecektir.
Bunlar:
(1) Bal geirgenlik basite manyetizasyon erisi zerinde belli bir B ve H aral iin
B/oH oran olarak tanmlanabilir.
(2) Maksimum bal geirgenlik tanm ok aktr
(3) Balang bal geirgenlik alann kk deerlerindeki B/oH orandr.
(4) Difransiyel bal geirgenlik manyetizasyon erisi zerindeki herhangi bir noktada B/oH
orandr.
59
3.9 SINIR KOULLARI
ki medya arayznde hem B hemde H snr koullarna uyar.
ekil (a)da arayzde kusa bir Gauss hacmi grlmektedir.

Gauss yasasna gre st yzden dar akan net ak alt
yzden giren net akya eittir ve
olur. Yani Bnin dik bileeni arayz boyunca sreklidir.

imdi de ekil (b)yi dikkate alalm. Diktrtgensel yapal yolun bir
ksm bir medyada diyer parasda dier medyadadr. Amber
devre yasasna gre bu yol zerinden Hdi o yol tarafndan
sarmalanan net akma eittir. Eer I akm sfr ise Hn teersel
bileeni arayz boyunca sreklidir. yani
Bu iki denklem geneldir.
60
B=H atarsak 20.26 ve 20.27 denkleminden
Bu denklem lineer izotropik medyalarn arayznde

geerlidir.
61
4. MANYETK ALANLAR IV.
Giri
Ferromanyetik Malzemeler
Histerizis
Manyetik alan Hesaplar
Manyetik Devreler
62
4.1 GR
Bu blmde ferromanyetik malzemelerin zelliklerinden ksaca bahsedilecektir. Bu tr
malzemelerin bail manyetik geirgenlii ok byk fakat ar ekilde nonlineer ve kaypldr.
Sonu olarak ferromanyetik malzemelerin ierildeii manyetik alanlar kesin bir ekilde matematik
olarak analiz edilemez. Gnmzde alan izgilerini izen ve saysal hesaplamalar yapan zenle
hazrlanm bilgisayar programlar mevcuttur. Aksi halede burada da bahsedilecek olan yaklam
metodlar uygulanmaldr.
63
4.2 FERROMANYETK
MALZEMELER
Ferromanyetik ve ferroelektrik malzemeler (Elektromanyetik I. Blm 7.2.4) baz ynden birbirleri
ile ok benzerlikleri ierir. Ferromanyetik malzemeler verilen ynde harici bir alann yokluunda
bile doal olarak dizilen spin (dng) lerin bulunuduu mikroskobik blgelere (Domain)
blnebilir. Manyetize olunmam durumda eitli blgelerin spinleri tesadfi olarak dizilmitir ve
net makroskobik alan sfrdr.
Manyetik alann uygulanmas ile bu blgeler komu blgeyide iine alacak ekilde artarak doru
ynde ynlenirler. Sonuta doymaya yakn manyetizasyon enpoze edilen ynde dner.
Ferromanyetik malzemeler genellikle anizotropiktir.
64
4.3 HSTERZS
ekildeki gibi Rowlan Halkas ile B yi H n fonksiyonu
olarak llebilir. a sarm Na sarm ierir ve I akmn tair.
Bu akmla uygulanan eksenel manyetik alan iddeti
dir. ..burada r en byk yaraptr. Burada teroidin en

kk yarapn r ye gre ok kk olduu kabul
edilmitir.
B manyetik ak younl /A ya eittir. Burada

manyetik ak Ada nvenin kesitidir.
65
Eer manyetize olmams ferromanyetik malzeme ile balar ve a

sargsnn akmn arttrrsak B ekildeki gibi ab boyunda artar.
Bo ferromanyetik malzemenin manyetizasyon erisidir.
Sargnn akmn sfra doru drrsek B bc boyunda azalr.
Ccdeki B ye kalc manyetizasyon yada
remanence/retentivity denir. Eer akm yn deitirir ve
ters ynde artarsa B d noktasnda sfr olur. Bu noktadaki H
deerine coercive kuvvet denir. Eer akm ayn ynde artmaya
devam ederse e noktasna ulalr. Ulalan bu nokta b ile
simetriktir. Eer akm tesr ynde azalr sonra yn deitirir sonra
artarsa tekrar b noktasna ulalr. Bcdefgb kapal erisine
histerizis dngs denir.
Histerizis dng herzaman ayn genel ekilde olmasna
ramen birok deiik formda olabilir. ekildeki gibi dar veya
geni hatta dikdrtgensel bile olabilir.
Yumuak manyetik malzemeler yksek bal geirgenlie ve dar
histeirzis dngsne sahiptir. Bu tr manyetik malzemeler
transformatr, motor vs. yapmnda kullanlrlar. Sert manyetik
malzemeler geni histerizis erisi ile karakterize edilirler. Bu tr
malzemeler genellikle srekli miknats yapmnda kullanlrlar.
66
4.3.1 HSTERZS DNGSNDE

DAITILAN ENERJ
Bir ferromanyetik malzeme histerizis erisi etrafinda giderken enerji datr. Malzemenin birim
hacim bana dat enerji dngnn alanna eittir. Birimi Tesla-amper-Sarm /metre veya
Weber-Amper-Sarm / metre3 veya Joule / metre3 dr.
67
4.4 MANYETK ALAN

HESAPLAMALARI
Daha nce de bahsedildii gibi ferromanyetik malzeme ieren manyetik alan hesab analitik
olarak ok zordur.
Manyetik devre kavram uygulanabilirse genellikle bir haliyle daha realistik yaklam verir.
68
4.4.1 BAR MIKNATIS
Blm 3.4 deki rnekte grdmz gibi dzgn olarak manyetize olmu ideal bar mknatsn B
alan ayn boyuttaki ve NI=M olan selenoidde olduu gibi eksenine paraleldir.
ekilde bu alann genel zellii gsterilmitir. Dikkat edilirse silindir

yzeyinde B izgilerin nasl krldn gzleyebilirsiniz. Bununla
birlikte H izgileri silindir yzeyini bozulmadan delip geer. Bnin
dik bileeni ve Hn teetsel bileeni silindir yzeyi boyunda
sreklidir. Mknatsn iinde H=B/o M iken dnda H=B/o.
Dikkat edilirse mknatsn iinde kabaca B ve H zt yndedir.
69
Sol st taraftaki ekil gibi manyetik bir

sarmmzn olduunu dnelim. a
sarmndaki akmn sa sekildeki histerizis
dngs zerinde a dan b ye sonrada c ye
gezindirecek ekilde deitiini dnelim.
c noktasnda H=0 ve B=oM dr. Bu
durum uzun bay mknatsn ortasna yakn
yerdeki durumdur.
imdi sol alt taraftaki ekilde
grld gibi halkann bir ksmnn
kesilip kartldn dnelim. Amper
devre yasas gerei C erisi boyunca
Hdl integrali sfrdr. nk C
ersinin sarmalad akm sfrdr.
Darda H B ile ayn yndedir nk
B=oH dr. Sonu olarak ierde H B ile hemen hemen zt
yndedir. Sonu olarak srekli mknatsn ilem noktas
histerizis erisinin ikinci quadrantndadr. Uzun silindir
eklindeki srekli mknatsn alma noktas c noktasna
yakndr. Gdk mknatsn alma noktas d ye yakndr.
70
Gerek bar mknatsn alan bu kadar basit deildir. nk herbir atomon manyetik momenti B
alanna gre kendi kendini dizer ve M dolays ile edeer akm silindir yzeyinde ulara yakn
blgelerde ok zayftr. Ayrca M dzgn olmad iin mknatsn iinde de edeer akm bulunur.
Silindirin alt ve st kenarlar da MXn^ olduundan edeer akm bulundurur. Net sonu udur ki
ularda mknatsn dnda her bir yne B izgileri yayan kutuplara sahiptir. Bu kutuplar eer bar
uzun ve ince ise daha belirgindir.
71
RNEK: BAR MIKNATISLA BAR ELEKTRETN

KARILATIRILMASI
lk nce dzgn ekilde manyetize olmu silindirik manyetik malzeme (ekil (a)) ile onun
elektriksel edeeri olan dzgn polarize olmu yaltkan malzeme (ekil (b)) karlatrlacaktr.
Bar mknatsn B alan ekil (c)deki akm younluu NI=M olan selenoidin alanna edeerdir.
Sonuta H alann bulmak iin
likisi kullanlabilir.
72
Benzer ekilde elektretin alan ekil (d)deki gibi herbir yz paralel ve zt yklenmi diskler
ieren ce dzgn yk younluklar +P ve P olan yaltkann alanna benzer. Sonuta D elektrik ak
younluunu bulmak iin
Matematik olarak alanlar benzer denklemlere uyar. Bu denklemler
Gerekte mknatsn H alan herbir yznde manyetik kutup younluu +M ve M olan silindirin
alan gibidir.
73
4.5 MANYETK DEVRELER
zerinde ko kk bir blgesinde N sarm bulunan bir ferromanyetik halka dnelim.

Sarmdan akan akm I olsun. Daha sonra halkann kesitinden akan aksn hesaplamak
isteyelim.
lk bakta sarma yakn yerlerdeki Bnin sarmdan uzak yerlerdeki Blerden byk olduu
dnlr. Fakat haklann her yerinde B genlii sabittir. Bunun nasl olduunu anlamak g
deildir. I akmnn manyetik alan sarma yakn blgeyi manyetize eder ve bu manyetizasyon
hem B yi arttran hemde halka boyunca yayan edeer akm verir. Bu dahada manyetizasyonu
dolays ile B yi arttrr ve yayar.
B izgilerinin bir ksm havaya kaar ekirdee dner ve ekirdekten tekrar dar kar. Buna
kaak ak denir bazen ihmal edilebilir bazende ihmal edilemez.
Eer sarm halka boyunca uzanrsa Blm 4.3de olduu gibi
ve
74
Manyetik ekirdekli halkann alan manyetik ekirdeksiz halkann alanna gre r amper-sarm
kere daha fazladr.
Eer R1 halkann yarap R2 de kesitinin yarapdr. Bu durumda
eklinde bulunur. Bu benklemi Ohm Yasas na benzetirsek ve NI ya manyetomotor kuvveti

dersek manyetik devre direnci ( relktans )
eklinde yazlabilir. Burada L uzunluk A da kesit alandr. Sonu olarak

Manyetik ak = Manyetomotor kuvveti / relktans yazmak mmkndr. Relktansn tersi
permeanstr. Elektriksel devre parametrelerinin manyetik devre edeerleri
Akm I
Akm Younluu J
letkenlik
Uygulanan Gerilim V
Elektrik Alan iddeti E
Diren R
lektenlik G=1/R
Manyetik Ak
Manyetik Ak Younluu B
Manyetik Geirgenlik
Manyetomotor NI
Manyetik Alan iddeti H
Relktans R
Permeans 1/R
75
Elektrik ve manyetik devre arasnda bir nemli fark vardr: elektrik akmnn iletken yolu takip
ettii gibi manyetik aky manyetik devreyi takip ettirmek mmkn deildir. Manyetik devre iki
ucu tuzlu suya batrlm kabloya benzer. Akmn bir ksm bileenlerden geri kalanda turlu sudan
akar.
Eer tasarmda dikkatli olunmazsa kaak ak faydal akdan ok byk olabilir. Baka bir deile
elde ettiimiz aknn byk bir ksmn havaya karabiliriz.
76
5. MANYETK ALANLAR V.
Giri
Lorentz Kuvveti
Akm tasyan kablo zerindeki Manyetik Kuvvet
ki kapal devre arasndaki Manyetik Kuvvet
Akmn hacimsel dalm zerindeki Manyetik Kuvvet
77
5.1 GR
Manyetik kuvvetleri iki blm halinde inceleyeceiz. Bu ilk blmde QvxB den doan kuvvet
incelenecektir. Bir sonraki blmde manyetik kuvvetlerle ilgili daha genel bilgiler verilecektir.
QvxB kuvveti kendini elektronlar ve iyonlar stnde ak bir ekilde ortaya karr.
Televizyonlardaki iyon hzlandrclarlarn kuvvetleri ve elektrik motorlarndaki src kuvvet bu tr

bir kuvvettir.
78
5.2 LORENTZ KUVVET

Deneyler gstermitirki hem elektrik hemde manyetik alann bulunduu bolukta Q yk v hzyla
haraket ederse bu yke etkiyen kuvvet
Formul ile hesaplanr. Bu kuvvete Lorentz Kuvveti denir. Bu denklem v hz k hzna

yaklasa bile uygulanabilir. E, B ve v deikenleri zamana baml olabilir fakat hepsi ayn referans
ereveye gre tanmlanmaldr.
QvxB terimi manyetik kuvvettir. Dikkat edilirse manyetik kuvvet v ye diktir. Sonu olarak bu
kuvvet v nin ynn deitirir fakat hzn genliini ve paracn inetik enerjisini deitiremez.
Ksaca bu blmde greceimiz gibi faydal bir i yapar.
79
RNEK: HALL ETKS
ekil (a) veya (b)deki gibi elektrik ve

manyetik alann tesiri altndaki iletken
malzemenin iinde yk tayclar boyuna
srklenirler. Bu yk tayclar ayrca QvxB
tesiri ile kenarlara doru da srklenirler. .
Sonuta alt ve st elektrod arasnda bir
potansiyel fark oluur. Boyuna manyetik
alanda yk tayclarn kenarlara doru
srklenme eilimine Hall Etkisi denir. Eer
st ve alt elektrod arasna bir voltmetre
balanrsa elektrodlar ok kk bir akm
srer ve plakalar enine elektrik alan enine
srklenmeyi durduruncaya kadar yklenir.
Sonuta ekilden de grlecei gibi ykler
zerindeki net enine kuvvet sfr olur.
Eer harici uygulana B hem dzgn hemde I akmnn alanndan byk ve ke etkileride ihmal
edilirse V gerilimini hesaplamak ok basittir.
80
lk nce enine srklenme yatrsa
Burada b ekildeki rnein kalnl ve v de boyuna srklenme hzdr. Bylece

Eer yayclarn haraketlilii (mobilitesi) M ise ve boyuna elektrik alanda Elong ise
Gerilim haraketlilikle doru orantldr. ekillere dikkat edilirse yk tayclarn ykleri pozifit yada
negatif olmasndan bamsz olarak yk tayclar aaya doru srklenir. Sonu olarak V
geriliminin yn tamanen yk tayclarnn iaretine baldr.
Hall etkisin kullanarak Byide lebiliriz. Hatrlanaca gibi har iletkenlerin yk tayclarnn
mobilitesi iletkenlere gre ok ok byktr. Sonu olarak Hall etkisine gre alan chazlarda
yar iletkenler kullanlr.
81
RNEK: MANYETOHDRODNAMK GENERATR
Manyetodidrodinamik (MHD) generatr Hall

etkisinin byk olekli uygulamasdr. MHD generatr
scak gazn kinetik enerjisinin bir ksmn elektrik
enerjisine evirir. Scak gaz soldan 1000 metre/saniye
civarnda girer. Scak gaz yksek scaklkta pozitif iyon
ve elektron formunda hzlca iyonlaan K2CO3 gibi tuz
ierir. Scaklk 3000 Kelvin civarna ular ve iletkenlik
100 simens/metre civarndadr. Gaz ntr kalr.
Pozitif iyonlar aa doru bklr elektronlar yukar.

Sonuta I akm R yk zerinden akar. Bu ekildeki gibi
elektrik alan oluturur.
MHD generatrn ak avantaj gaz dnda haraketli para iermemesidir. Bir baka avantajida
eer kan scak gaz allagelmi trbn generatr beslerse toplam hidrodinamik verimlilii
%50 yi geecek ykseklikte bir giri scakl ile altrlabilir. Allagelmi hidrodinamik
generatrlerin verimlilii %30-33 arasndadr.
82
Bir tasnabilir MHD generatr geofiziksel aramalar iin 10.000 Amperlik akm darbeleri retmek
iin hizmet verir. Gnmzdeki en byk MDH generatr yapm aamasndadr ve 500 MWattlk
elektrik retir.
Gazn ktlesel haraketi ile alakal kinetik enerjisinin bir ksm asada aklanan yolla elektrik
enerjisine dnr. Ykl paracn zerindeki manyetik kuvvet v ye diktir ve kinetik enerjine
bir etkisi yoktur. Manyetik kuvvetin fonksiyonu positif paracklar pozitif elektroda negatif
paracklarda negatif elektroda gitmeye zorlamaktr.
ekilde gsterilen kuvvetlerin etkisi altnda
elektronlar ve iyonlar zorlanarak haraket eder
ve yavalar. Sonuta paracklarn yavalamas
ktlenin kinetik enerjisini drr.
deal olarak ykl parack elektroda
ulatnda hz sfr olur fakat gerekte sonlu
bir hz vardr. Sonuta elektrodlar snr ve
ancak kinetik enerjisinin birksm elektrk
enerjisine dnbilir.
Diyelim ki B, E ve parack hz v dzgn ve generatrn iinde 6. slaytdaki ekilde grld gibi
birbirine dik olsun. Bu kabller ham yaklamlardr.
83
Q ykne etkiyen Q (E+vxB) Lorentz kuvveti sanki ayn yke E+vxB elektrik alan etkiyormu
gibidir. Sonuta gazn iletkenlii iin
Burada I ve R 6. slayttaki ekilde grld gibidir ve A da elektrodlarn birinin yzey alandr.

zersek
Dikkat edilirse vBb ak devre k gerilimi ve b/A da enine ynde gazn direncidir. ler dlar
arpm yaparak k gerilimini IR dir. ler dlar arpm ile
V gerilimi lineer olarak I ile azalr.

84
imdi de verimlilii inceleyelim. Gazn ktle kinetik enerjisinden elektrik enerjiye dnmedeki
verimlilii hesaplamaya hazr deiliz. Bununla birlikte gazn iinde olanla R direncinde harcanan
Joule kayplarn kyaslayabiliriz. Verimlilii
Rdeki Joule Kayplar
Rdeki Joule Kayplar+Gazdaki Joule Kayplar
Yukardaki I ve IR ifadelerinden
Sonu olarak verimlilik I=0 veya R olduunda 1e eit =AvB veya R=0, V=0 olduunda
sfrdr.
85
5.3 AKIM TAIYAN KABLO

ZERNDEK MANYETK
KUVVET
Kesiti A olan duraan bir kablo baka bir yerden doan B manyetik alannn bulunduu bir
blgede I akmn tasn. Kablo herbirinin yk Q olan ve v hznda srklenen metre3 bana N
tane yk taycs ihtiva etsin.
Kablonun dl uzunluundaki elementi ANdl tane yk taycs ierir. Sonuta dl zerindeki
mnyetik kuvvet
I kablonun v uzunluunda bulunan yke eit olduundan ANQv yerine I yazlmtr. Sonuta I
akmn tayan kablonun birim uzunluk bana manyetik kuvvet IxB ye eittir
86
imdi de yk tayclari zerindeki kuvveti hesaplamak isteyelim. ekilde

de grld gibi yk tayclar kuvvetin etkisi ile kenarlara doru
haraket eder ve Hall etkisi oluturur. Kablonun iindeki Hall alan E pozitif
yklerin kafesini sola doru eker.
Kapal bir C devresi manyetik alan iinde I akmn tayorsa toplam
manyetik kuvvet
Eer B dzgn ise net manyetik kuvvet sfrdr.
87
RNEK: FLOATNG-WRE HODOSKOP

Floating-wire hodoskop manyetik alanda bulunan ykl
paracn yrngesini simle etmek iin kullanlan bir alettir.
Diyelimki ktlesi m, yk Q ve hzda v olan ykl bir parack
manyetik alanda belli bir yrnge zerinde a noktasndan b
noktasna gitsin. Sonuta ekilde grlen I akmn tayan
sabit a noktas ile makara zerinden b noktas arasna
sabitlenmi olan hafif bir kablo eer
ise o yrngeyi takip eder. Burada T kablodaki gerilmedir. Bu

ifade aktr ve spat da kolaydr. Folating-wire hodoskobun
avantaji deneyinin iyon masna gre ok daha kolay
olmasdr.
88
ekil (a)daki gibi Bye dik may dnelim. Sonuta eer Rt yrnge
erisinin yarap ise
imdi de ekil (b)deki gibi kabloda Bye dik olsun. Rw yarapndaki dl

elementi eer da doru BIdl kuvveti ie doru olan T gerilme kuvvetine
eitse dengededir.
Eer
ise iki yarap eittir. Dikkat edilirse eer parack aaya doru saparsa
manyetik kuvvet aaya dorudur. Fakat eer kuvvet yukar doru ise
kablo aaya doru kvrlr.
Eer B dzgn deilse ve eer smada B ye dik deilse sonuta kablo herzaman yrngeyi takip
etmez. Mesela manyetik kuvvet iyon smasnn hem sapmasna hemde odaklanmasna hizmet
eder. Sonuta ismadaki odaklama kuvveti kabloda saptrma kuvveti olur ve kablo yrngeden
sapar.
89
5.4 K KAPALI DEVRE

ARASINDAK MANYETK
KUVVET
Grdk ki I akmn tayan duraan kabloya etkiyen kuvvet I

kere dlxB nin izgisel integralidir. Daha sonra Biot-Savart
yasasn ekil iin uygularsak
elde edilir. Burada r dla ile dlb arasndaki mesafedir ve r^ birim vektr dla dan dlbye
dorudur.
90
lk bakta FabFba izlenimine varlabilir ki bu Newton Yasasna aykrdr. Bu integrali Fab=-Fba

olduu grnecek hale getirebiliriz. lk nce l vektrel arpm
eklinde aabiliriz. Sonra terimleri yeniden dzenlersek
Sadaki integral aadaki nedenden dolay sfrdr. Bu dr/r2 nin basit integralidir ve b devresi
kapal olduundan sfrdr. Sonuta ift katl integral
Bulunur. Bu integralden Fab=-Fba olduu kolaylkla bulunabilir nk r^ nn yn kaynaktan

hedefe dorudur. 20.23 denklemini ou zaman analitik olarak hesaplamak ok zordur ancak
bilgisayarlarda sembolik hesaplamalarla bulunabilir.
91
RNEK: K PARALEL AKIM ARASINDAK KUVVET

ekildeki gibi iki uzun kablo arasnda birim uzunluk bana
kuvveti iki katl inegral almadan hesaplamak isteyelim. Ib
noktasndaki Ba oIa/2D dir ve ynde ekildeki gibidir.
Sonuta b kablosunun birim uzunluuna etkiyen kuvvet
Formlden de grlecei gibi akmlar ayn ynde ise kuvvet

ekici bir kuvvet akmlar zt ynde ise kuvvet itici bir kuvvettir.
92
5.4.1 o, AMPER, COULOMB

VE o IN TANIMLARI
Blm 1.3de tanmland gibi
Dir. Eer Ia=Ib=I amper ise birim uzunlua etkiyen kuvvet
Olur. Bu denklem Amperi tanmlar. Coulomb ise yk 1 amper tarafndan 1 saniye tanrsa deeri 1
Coulombdur eklinde tanmlanr. o ise
Burada c k hzdr. Sonuta
93
5.5 HACMSEL AKIM DAILIMI

ZERNDEK MANYETK
KUVVET
5. blmde iletkenlik akmnn ince bir kablodan akt kabul
edilmitir. Manyetik kuvvet younluunu da ok kolaylkla
bulabiliriz. ekildeki gibi dl uzunluunda A kesitinde J ye
paralel hacim elementi dnelim. Bu elemente etkiyen kuvvet
Ve birim hacime etkiyen kuvvet
Bulunur. v hacmini kaplayan iletkenlik akm dalmnn toplam manyetik kuvveti sonuta
Elde edilir.
94
RNEK: HOMOPOLAR MOTOR

ekil (a) da grld gibi homopolar motor aa yukar dzgn
eksenel manyetik alann iinde dnen bakr diskden oluur. Diskin
iinden radyal olarak akan akm zerindeki manyetik kuvvet src
bir tork oluturur.
Homopolar motor yaps gerei dk voltaj yksek akm aletidir.
Genellikle doru akmda alrlar. Genellikle dk hz yksek tork
gerektiren yerlerde mesela gemi itmelerinde kullanlrlar. Akm dizel
generatr, gerilim drc devre ve kontrol devresi tarafndan
salanr. Eksenel B de speriletken nveden salanr.
Burada diskin iindeki eletrik alan saf radyal olarak kabul edilmitir.
ekil (b) de ise nve ile birlikte homopolar motorun kesiti
verilmitir. Burada BR fradr.
95
ekil den de grlecei gibi

(1) Q yk tayclar r erisel hza sahiptir
(2) Sonuta yk tayclar QrB radya manyetik kuvvetinin etkisi
altndadr.
(3) Yk taiyclar ayrca QE radyal kuvvetin etkisi altndadir.
(4) Sonu olarak onun radyal hz M(E-rB) e eittir. Burada M
mobilitedir. Yk tayclarnn mobilitesi Qv nin kuvvete blnmne
eittir. Bu radyal hz r ye gre ok ok kktr.
(5) Bu kk radyal hz Q[M(E-rB)] erisel kuvveti verir.
Sonuta r yarapndaki birim hacim bana erisel (azimuthal) kuvvet
Bu kuvvet basite |JxB| ye eittir ve ynde ekilde

grld gibi saat ynnn tersi istikamettedir. S
kalnlndaki disk iin yk tayclarna uygulanan birim
hacim bana tork rxF dr ve saat ynnn tersi ynde
toplam tork
96
Burada a ve b sras ile diskin akm tayan blgesinin i ve d yaraplardr.

Hala E rnin fonksiyonu olrak bulunmaldr. Rakyal akm r den bamsz olduundan E yi bulmak
kolaydr:
Daha sonra
Sonu olarak,
Bu yk tayclar zerine uygulanan saat ynnn tersi yndeki torkdur. Bu ayrca disk zerine
de uygulanan torktur da nk tayclar srekli olarak krstal kafesin atomlar ile arprlar.
Burada vurgulanmas gereken ilgin noktalar vardr.
(1) Manyetik kuvvetin erisel (azimuthal) bileeni olduu iin burada faydal bir i yapar. Yk
tayclarnn kinetik enerjisini etkilemedii geregi yersizdir.
(2) Denklem 22.35 gsterir ki E r nin zel bir fonksiyonudur:
97
Hacimsel yk younluu
Bu yk younluu dzgndr. Slayt 25deki (a) eklindeki B ve iin pozitiftir. Bu vxB alannn
sonucudur.
(3) a ve b arasna uygulanan kuvvet
I nn katsays diskin a ve b yaraplar arasndaki direntir. nn katsays da daha nce

bulduumuz torkun I ya blnmdr. Sonuta
Bu sonu beklenen sonutur. Her iki taraf I ile arparsak

98
Bu denklem basite kaynak tarafndan verilen VI gc mekanik kuvvet T art diskte harcanan
I2R gcne eit olduunu syler. Burad adier kayplar ihmal edilmitir.
Denklem 22.42 gsterir ki verilen bir V iin =0 iin I maksimumdur. Denklem 22.36dan akm
maksimumken dolays ile =o ken T maksimumdur. Sonuta mekanik kuvvet sfrdr. Tersi olarak
denklem 22.40 dan
Olduu zaman hem I hemde T sfrdr. Bu maksimum asal hzdr. Mekanik gde sfrdr. Bu
hzn tesinde alet generatr gibi davranr. Mekanik gcn maksimum olduu noktay bulmak iin
Atanr ve sonuta
Ve mekanik kuvvet Joule g kayplarna eittir.
99
Mekanik g kaynan enerjisinin yars s olarak harcandnda manksimum olur. Sonuta verim
%50 dir ve maksimum gteki asal hz
veya max/2 dir.
100
RNEK: HOMOPOLAR GENERATR

Homopolar generatr homopolar motor gibi dk voltaj yksek akm
aletleridir. Uygulama alanlarndan biri endstride elektrolizde metal
saflatormak iin yksek akm gerektiinde kullanlmasdr.
Slayt 20deki ekil soldaki ekilde olduu gibi imdiki generatr
durumunda rB > E hari uygulanabilir. Motor iin yaptmz
hesaplamalar ayn artlarda burada da uygulanabilir.
F g younluu imdi saat ynndedir. Yk tayclar zerine
uygulanan manyetik tork
Da ayn zamanada saat ynndedir ve harakete kar koyar.

Enerjinin korunumu
Olamsn gerektirir. Burada T generatr nesleyen mekanik
gtr. VI da yk direncine verilen elektriksel gtr ve I2R de
termal g harcanmdr.
101
Burada dier kayplar ihmal edilmitir. T nin deerini yerine yazp basitletirirsek
Sonuta homopolar generatr k dirennci diskin direnci R olan ve gerilimi de B(b2-a2)/2 olan
ideal gerilim kayna gibi davranr.
102
6. MANYETK ALANLAR VI.
Giri
letken olmayann iinde vxB alan
Haraketsel Elektromotor. vxB alan iin Faraday Endksiyon Yasas
Lenz Yasas
Zamana Baml B iin Faraday Endksiyon Yasas. E nin Rotasyoneli
V ve A potansiyel terimleri cinsinden E elektrik alan iddeti
E, V, -A/t ve vxB alanlar
Farday Endksiyon Yasasnn iki formunun alakalandrlmas
Alt Anahtar denklem
103
6.1 GR
Manyetik Alanlar 5de manyetik alanda haraket eden ykl parack veya akm zerine etki eden
manyetik kluvvetler hakknda idi. Bu kuvvetler QvxB formundadr.
Bu blmde haraket eden makroskobik bnye iinde vxB nin etkisi aratrlacaktr. Greceizki
iletken bnyede vxB E gibi davranr. Ayrca greceiz ki zamana baml manyetik alan elektrik
alan iddetini arttracaktr ve xE=-B/t dir. Faraday endksiyon yasas her iki olay gzelce
guruplandrr.
104
6.2 LETKEN OLMAYAN NDE

vxB ALANI
(1) Diyelim ki sabit manyetik alann iinde manyetik ve iletken olamayan malzeme tesadfi olarak
haraket etsin. Sonuta Q yk manyetik ak younluu B olan blgese v hznda bnyenin iinde
tanr ve QvxB kuvvetinin etkisi altnda kalr.
Blm 5.2de bahsedildii gibi v koordinat sisteminin ve zamann herhangi fonksiyonu olabilir. Hz
bnye iinde dzgn olabilir veya zamanla birlikte bir noktadan dier noktaya deiebilir.
Bninn kendisi koordinat sisteminin herhangi bir fonksiyonu olabilmesine ramen hipotez gerei
burada sabittir. Daha sonra zamanla deien manyetik alanlarada gelinecektir.
QvxB kuvvet boyutunda olduundan vxB E boyutundadr. Gerekte eer ortamda E varsa vxB E
ye eklenir. Bu durumda polarizasyon
eklinde verilir.
105
(2) Eer iletken olmayan manyetik ise edeer akmlar haraket eden medyay takip eder fakat
eer evreleyen B dzgn deilse zamann fonksiyonu olabilirler. Sonuta bu durum complex
olabilir.
106
6.3 HARAKETSEL
ELEKTROMOTOR. vxB N
FARADAY ENDKSYON YASASI
ekildeki gibi manyetik alan iinde btn olarak haraket eden ve

bir yolla biimini deitiren kapal bir C devresi dnelim.
Sonuta endklenen veya haraketsel elektromotor
(elektromotance)
Negatif iaretin anlam terimlerin dairesel srasn deitirdiimiz

iindir. vxdl bir saniyede dl tarafndan sprlen alandr.
Sonuta B. (vxdl) dl nin haraketi nedeni ile devrenin
sarmalad manyetik sarmal akdaki art orandr.
107
Komplex devre zerinden integralle endklenen elektromotor kuvvetinin devrenin sarmalad

manyetik sarmal aknn zaman oran ile orantl olduu bulunur:
v ve iin pozitif yn sa el kuralna uyar. Devre sanki V voltajl gerilim kayna balanm
devreymi gibi davranr.
Bu vxB alan iin Faraday Endksiyon Yasasdr. Bu yasa nemlidir Burada sabit B iin
uygulanmasna ramen gerekte blm 6.5de greceimiz gibi genel bir denklemdir. ounlukla
yi hesaplamak zordur vu yzeden V yi elde etmek iin devre civarnda vxB integre edilebilir.
Eer C devresi ak ise akm yklerin
toplanmasndan oluan elektrik alan
vxB alann yok edinceye kadar akar.
108
RNEK: BAST GENERATR
Elektrik generatr genellikle iletken

kabloyu manyetik alana dik ynde
dndrerek mekanik enerjiyi elektrik
enerjisine evirir. En basit (en pratik
olmayan) generatr tipi ekil (a)da
gsterilmitir. Balant eleman (link)
kat dzlemine dik dzgn B alan iinde
v hznda (v2<<c2) saa doru
kayar.Hattn en solundaki diren R ve
linkin i direncide Ri dir. Enine kablonun
direnci sfrdr.
Elektromotor kuvveti
Burada I akmnn kendisinden doan manyetik alan ihmal edilmitir. Baka bir deile R
byktr. Bylece
109
Linkin iindeki iletkenlik elektronlar v hznda takip eder ve vxB alan

aaya doru drter. Bu drtme hz srekli sartlar altnda vr dir ve likle
alakal olarak kesinlikle dikinedir. Aksi halde negatif ykler linkin bir
ucunda sonsuz potansiyele sebep olacak ekilde birikebilirdi. Bu durum
yandaki ekilde gsterilmitir.
Sabit belirli bir S referans erevesi iinde Q ykndeki iletkenlik elektronu zerine etkiyen kuvvet
Lorentz kuvvetidir. Sonuta link iinde
imdide S iindeki V yi hesaplayalm. 7. Slayttaki (a) eklindeki b noktasnda Vb=IR dir. Herbir
boyuna kabloda J=E sonludur. Hipotez gerei olduu iin E=0, V=0 olmaldr ve
110
R ve Rl iinde y eksenine gre gerilim
Rl boyunca Vc gerilimi IR dir:
Bunun anlam linkin haraketi vBD gerilimi retirken akm IRl gerilim dm oluturur.
ekildeki gibi linkin iki ucuna bir voltmetre baladmz

dnelim. Voltmetrenin i direnci Rv (Rv>>Rl ) olsun. Bu
deren I akmn hemen hemen hi etkilemez.
111
Voltmetrede okunacak gerilimi bulabilmek iin (b) eklini inceleyelim.

Bilinen odur ki B=-Bz^ dir ve bunu reten akm belirtilmemitir. Diyelim
ki
Burada n saf saydr. Eer n=0 B yi reten akmn tamam diktir. Eer
n=-1 ise akmn tamam boyunadr. Ekseni z eksenine oturan selenoid
iin n=1/2 dir. Sonuta R veRl iinde
imdide kendi S referans erevesi iinde linkin iinde ne olduunu grelim.
112
Dikkat edilirse A ve V deerleri sadece n deerine baldr. Baka bir deile Byi reten nvenin
zel geometrisine baldr. imdi
Burada
Sonuta
Genelde -A/t vxBye eit deildir. Dikkat edilirse n kayboldu. Bu byle olmaldr nk E
manyetik alan reten nvenin konfigrasyonundan bamsz olmaldr. E n direk olarak v2<<c2
iin E den tretebiliriz.:
113
E n direk olarak v2<<c2 iin E den tretebiliriz:
Yukardaki gibi bulabiliriz. Bu gsterirki linkin haraket eden referans frami iinde E E art vxB ye
eittir.
I akm I akmna eittir ve S framinde bulunan gzlemcinin voltmetrede okuduu deer S deki
gzlemcinin okuduu deere eittir.
114
RNEK: ALTERNATF AKIM GENERATR

ekildeki gibi ereve dzgn B manyetik alan iinde asal
hznda dnsn. Endklenen elektromotor kuvvetini (V ) nce vxB
den sonrada -d/dt den heaplayalm.
(a) erevenin sa taraf boyunca
erevenin sol tarafnda da retilen elektromotor kuvveti ayndr
fakat ekildende grlecei gibi aa dorudur. st ve alt kenarda
vxB kabloya diktir. Bu elektronlarn kenarlarda birikmesine neden
olur dolays ile direnci farkedilmeyedek derecede arttrr fakat
elektromotor kuvvetine bir katks olmaz. Sonuta
Dikkat edilirse t=n (n: tamsay) iin elektromotor kuvveti sfrdr. Sonuta v ve B paralel ve vxB
sfrdr.
(b) Manyetik ak younluunun zaman zerinden trevi ayn sonucu verir:
115
6.4 LENZ YASASI
Yukardaki ekil incelenirse linkin saa doru kaymas sarmalanan aky arttrr fakat endklenen
akm onu azaltma eilimindedir. Sonuta endklenen elektromotor kuvveti alan sarmalanan net
manyetik akda zt ynde olan akm srer. Buna Lenz Yasas denir. Eer iletken sper iletken ise
sarmalanan ak sabit kalrd. Lenz yasasna tekrar geri dnlecektir.
116
6.5 ZAMANLA DEEN B N

FARADAY ENDKSYON YASASI
VE ENN ROTASYONEL
ekildeki gibi iki kapal rijit devre dnelim. Pasif b

devresi rasgele yolla a devresine doru haraket ederken
aktif a devresi sabittir. Ia akm sabittir. Blm 6.3den b
devresinde endklenen elektromotor kuvveti
Burada b yi sarmalayan manyetik akdr. Bu nemsiz gibi grlebilir fakat

deildir nk d/dt a veb devreleri her ikiside duraan Ia akm uygun ekilde
deiken olmas ile ayn olurdu. Bunun anlam Faraday endksiyon yasas
Sabit B iinde haraket eden iletkenlere uygulanabildii gibi zamanla deien B iinde duraan
iletkenlere de uygulanabilir.
117
Zamanla deien manyetik alan iersinde bulunan duraan C devresinde endklenen

elektromotor kuvveti
Birinci integralden ikinci integrale geite Skotes Teoremi kullanlmtr. A C erisi tarafndan
snrlanan tesadfi yzeydir. Son integralde B hem koordinat sisteminin hemde zamann
fonksiyonu olabileceinden ksm trev kullanlmtr. ntegrasyon yolunun iletken malzeme
iinde olmas gerekmez. inc ve son terimin anlam
Bu da maxwell denklemlerinden bir tanesidir. Bu denklemde 9.15 ve 18.9 denklemlerinde olduu

gibi btn deikenler ayn referans framinde tanmlanm ise geerlidir.
118
6.5.1 TEKRAR LENZ YASASI

23.28 VE 23.30 denklemlerindeki negatif iareti nemlidir. Eer kat dzleminde ieri dru
ise d/dt kat iini gsterir. Sa el kuralna gre negatif iaretinin anlam endklenen
elektromotor kuvveti saat ynnn tersi yndedir.
Dikkar edilirse endklenen elektromotor kuvveti ak deiimine zt ynde manyetik alan retme
eyilimindedir.
119
6.5.2 SARMAL AKI

Eer kapal devre N sarml ise herbiri ayn manyetik aky sarmalar. Sonuta endklenen
elektromotor kuvveti N kere daha kuvvetlidir. Nylece N sarmal ak eklinde ifade edilir:
Tabiki devrenin geometrisi ve alann konfigrasyon ok komplex olabilir. Sonu olarak bu denklem
hala uygulanabilir ve nn geometrik anlam belirsiz olabilir fakat V dolays ile hala llebilir
byklktr.
120
RNEK: ROWLAN HALKASI LE BNN LLMES
Blm 4.3de grdmz Rowlan halkasnda rnek ferromanyetik malzemenin histerizis

dndsn gzlemleyebilmek iin Bnin deiimini bulmaya alalm. ekildeki a devresine alak
frekansl bir akm verelim. Bu akm
eklinde olsun. Blm 3.7den a devresinin sarm says Na ise H sinzoidal bir fonksiyondur.
Burada kk yarap byk yarapa gre ok kktr. Sonuta r ana yaraptr. Eer
manyetik ak younluu kesit boyunda ortalama ise manyetik ak BA ve iaretleride gz ard
edersek Nb sarml b sargsnda endklenen elektromotor kuvveti ise
121
Bu gerilim eer l aleti sfr akm ekerse b nin ularnda lt gerilimdir. B yi elde
edebilmek iin b ye integral alc devre balanmtr. Sonuta A>>1 olan operansyonel
kuvvetlendirici ile ve eer ARC>>1 ise
Burada t=0 da V=0 alnmtr. Sonu olarak integral alc devrenin sonunda B bilinen katsay
arpm ile elde edilir.
122
RNEK: HSTERZS DNGSNDE KAYBOLAN

ENERJ
ekilde verilen ferromanyetik malzemenin histerizis dngsndeki
enerji kaybn hesaplamak isteyelim. Bunun iin blm 4.3de
verilen Rowland Halkas dikkate alnacaktr. Eer Ia akm artarsa
ekirdekdeki artar ve lenz kuralna gre endklenen -Nad/dt
elektromotor kuvveti a sargsnn bu artna kar duru. Sonuta
kaynak tarafndan gnderilen extra g eer A rnein kesit alan
ise
Olur. Ayrca
dr. Burada v=2rA rnekin hacimidir.

123
ekilde g den b noktasna gitmek iin kaynak tarafndan verilen enerji
ekilinde bulunur. Bu integral agbh noktalar tarafndan tanmlanan alana ve kaynak tarafndan
birim hacme verilen enerjiye eittir.
Eer akm ayn ynde ve azalrsa endklenen elektromotor kuvvetinin polaritesi ters dner ve b
den cye giderken enerji
Kaynaa geri dner. Bu ilemi dng boyunca devam ettirirsek kaynak tarafndan salanan
enerji
Olur yani hacim kere dngnn alan olur.

Elektromanyetik Dalga Teorisi - Özet Ders Notları

Enviado por

Dados do documento

Direitos autorais

Compartilhar este documento

Compartilhar ou incorporar documento

Opções de compartilhamento

Você considera este documento útil?

Este conteúdo é inapropriado?

Direitos autorais:

Elektromanyetik Dalga Teorisi - Özet Ders Notları

Enviado por

Direitos autorais:

1

EM242 ELEKTROMANYETK II.

Electromagnetic Fields and Waves (Paul Lorrain etc., W.H. Freeman

Haftalk Ders erikleri

Manyetik ak younluu ve vektr potansiyel, Biot-Savard yasas

Haftalk Ders erikleri

ki kapal devre arasndaki manyetik kuvvet, akm younluu zerindeki

Yk gurubunun uzayda haraket ettiini dnelim.Uzayda herkangi bir r noktasnda ve herhangi

1.2 MANYETK MONOPOLLER

Burada h Plank sabiti e de elektronun ykdr. Duraan Q* manyetik monopol yknden r

Ayrca Q*a ve Q*b gibi iki manyetik monopol yk arasndaki kuvvet

1.3 MNAYETK AKI YOUNLUU

Burada r^ yn kaynaktan gzlem noktasna doru olan

1 volt-saniye 1 weber olarak tanmlanr. Tanim gerei boluun manyetik geirgenlii

I aknnn ok ince bir kablodan aktn kabul edelim. Eer akm

1.3.1 SPERPOZSYON KURALI

RNEK: UZUN DZ KABLONUN MANYETK ALANI

I ve B nin yn sa el kuralna uyar. Burada

dr. Sonu olarak

RNEK: DARESEL HALKANIN MANYETK ALANI

z=0 da B=oI/2a dr ve z2>>a2 iin 1/z3 ile der.

m ve e tamnlar iin ekile baklabilir. Bir uta ve eksen zerinde

Manyetik ak younluu merkezde kenarlardan daha byktr.

1.4 BNN DVERJANSI

Blm 1.2deki manyetik monopollerin olmadn yada en azndan manyetik yk younluunun

Diverjans teoremi 18.18 denklemine uygulanrsa

1.5 VEKTR POTANSYEL (A)

Denklem 18.19 da grdk ki Bnin diveryans sfrdr. Bu durumda

yazmak mmkndr. Burada A vektr potansiyeldir ve elektrik alanlardaki V skaler potansiyele

imdi Biot-Savart yasasndan Ann integral formunu kartabiliriz.

Eitlii kullanlabilir. 18.23 denkleminin sa tarafndaki ikinci terim sfrdr nk J x,y,z nn

RNEK: UZUN DZGN KABLO CVARINDA A VE B

ekildeki gibi akm tayan dz kablonun nce A vektr potansiyelini

A vektr potansiyeli kabloya paralel ve ynde akmn ynndedir.

RNEK: UZUN PARALEL AKIM FT

A vektr potansiyelin yn hangi kabloya yakn ise onun

ki kablonun ortas boyunca

RNEK: MANYETK DPOLN ALANI NDE A

Simetir gerei A nn sadece y bileeninin

r n r ve nin fonksiyonu olarak ifade

a/r nin 3. ve byk kuvvetlerini ihmal edersek

bulunur. Sonu olarak 18.45 i 18.37 de yerine koyarsak

Parantez iindeki ikinci terim hayatta kalabilir ve

bulunur. Tanm gerei

1.6 RASGELE AKIM DAILIMININ

Atayaym. Burada A dzlemsel halkann yzel alan z^ da halkaya

2. MANYETK ALANLAR II.

2.2 Adl NN KAPALI BR ER

Burada A C erisi tarafndan snrlanan yzeydir. 19.1 denkleminde Skotes

Burada sarmal ak ve A da nive tarafndan snrlanan yzeydir. Sarmal

Eer devre ekil (c)deki gibi olursa

eklinde hesaplanr. Dikkat edilirse C tarafndan snrlanan yzeyin

RNEK: UZUN SELENODN ALANI NDE VEKTR

Selonoidin ekseni zerinde Idl nn dAs zt yndeki Idl

Bulunur. Selenoidin dndaki bir noktada ise

2.3 ANIN LAPLASI

Elektromanyetik I deki blm 2.5.1 ve blm 4.2 den

hatrlanabilir. lk denklem P(x,y,z) noktasnn V potansiyeli ile P2(x,y,z) noktasndaki yu birbirleri

Burada v btn akmlar evreleyen hacimdir. Bu denklemin x bileenini yazarsak

Bulunur. Denklem 19.7 deki benzerlikten

2.4 ANIN DVERJANSI

Zamandan bamsz alanda /t =0dr ve ykn korunumundan

.J=0 dr. Sonu olarak

2.5 BNIN ROTASYONEL

Bulunabilir. Blm 2.3 ve 2.4den

Bu denklem sadece statik alanlarda gecerlidir.

2.6 AMPERN DEVRE YASASI

Ayrca Qa ve Qb gibi iki manyetik monopol yk arasndaki kuvvet