Você está na página 1de 26

14/2/2015

Darwiniana,nuevaseriePlantasaromticasconrganossubterrneosdeimportanciaculturalenlapatagoniaargentina:unaaproximacinasususosdesdelaetnobotnica,lapercepcinsensorialylaanatoma

Darwiniana,nuevaserie
versinimpresaISSN00116793

Darwinianavol.50no.1SanIsidrojun.2012

ServiciosPersonalizados
Articulo
ArticuloenXML
Referenciasdelartculo

ARQUEOBOTNICAYETNOBOTNICA

Plantasaromticasconrganossubterrneosde
importanciaculturalenlapatagoniaargentina:una
aproximacinasususosdesdelaetnobotnica,la
percepcinsensorialylaanatoma
SoledadMolares&AnaH.Ladio
InstitutodeInvestigacionesenBiodiversidadyMedioambiente,CONICETUniversidad
NacionaldelComahue,Quintral1250,8400Bariloche,RoNegro,Argentina
smolares@gmail.com(autorcorresponsal).

Resumen

Comocitaresteartculo
Traduccinautomtica
Enviararticuloporemail
Indicadores
CitadoporSciELO
Linksrelacionados
CitadoporGoogle
SimilaresenSciELO
SimilaresenGoogle
Bookmark
| Otros
Permalink

Seanalizalaetnobotnicayanatomadecincoespeciesaromticasdeusomedicinaly/ocomestiblealtamentevaloradasenla
Patagoniaargentina:Valerianaclarionifolia,V.carnosa(Valerianaceae),Azorellamonantha,OsmorhizachilensisyEryngium
paniculatum(Apiaceae).Elprincipalnfasishasidolacaracterizacindelasestructurassecretorasdesusrganossubterrneos
ysuposiblevinculacinconlaspercepcionessensorialesyusosdadosporlospobladores.Eltrabajoetnobotnicoserealizen
doscomunidadesindgenasMapuchesdelaProvinciadeNeuqunyenotrasdosdelaProvinciadeChubut,conuntotalde53
entrevistas.Eltrabajoanatmicoconsistienlaobservacinestructuralyultraestructuraldelasestructurassecretoras.Los
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100001&lng=es&nrm=iso&tlng=es

1/26

14/2/2015

Darwiniana,nuevaseriePlantasaromticasconrganossubterrneosdeimportanciaculturalenlapatagoniaargentina:unaaproximacinasususosdesdelaetnobotnica,lapercepcinsensorialylaanatoma

informantesindicaronqueE.paniculatumesprincipalmenteusadaparatratartrastornosdigestivosyhepticos,O.chilensispara
problemasdelavisinyA.monanthacomourinariayantitusivaademslosrganossubterrneosdeestastresespeciesse
consumencrudosy/ococidos.LasespeciesdeValerianasonusadasprincipalmentecomoanalgsicas,digestivas,antitusivasy
ensndromesculturales.Elsaboryelaromasonlasprincipalespropiedadessensorialesusadasparareconoceryusarlas
especiesdeValerianayO.chilensis.A.monanthayE.paniculatumsonreconocidasporsuscaractersticasmorfolgicas,aunque
tambinsevaloranporsusaboryaroma.Lasobservacionesmicroscpicasrevelanlapresenciadecavidadessecretoras
esquizgenasenO.chilensis,E.paniculatumyA.monanthayabundantepresenciadealmidn.EnlasespeciesdeValerianase
observalaperidermisconelevadocontenidodeaceitesesencialescomogotas.Seconcluyequeestascincoespeciesposeen
atributosorganolpticosoriginadosenestructurasanatmicasespecializadas,losqueenparteexplicaransusempleos
alimenticiosy/omedicinales.
Palabrasclave.AromaEstructurassecretorasMapuchePercepcionesorganolpticasSabor.
Abstract
Wehaveanalyzedtheethnobotanyandanatomyoffivearomaticspecieswithmedicinaloredibleuse,highlyvaluedinArgentine
Patagonia:Valerianaclarionifolia,V.carnosa(Valerianaceae),Azorellamonantha,OsmorhizachilensisandEryngiumpaniculatum
(Apiaceae).Wefocusedonthecharacterizationofthesecretorystructuresoftheundergroundorgansandtheirpossiblelinkto
sensoryperceptionsandusesgivenbythepeople.EthnobotanicalworkwasconductedintwoMapucheindigenouscommunities
oftheprovinceofNeuqunandintwocommunitiesofChubut,withatotalof53interviews.Theanatomicalworkconsistedof
structuralandultrastructuralobservationofthesecretorystructures.InformantsindicatedthatE.paniculatumismainlyusedto
treatdigestiveandliverdisordersO.chilensisforvisionproblems,andA.monanthaasurinaryandantitussivealsounderground
organsofthesethreespeciesareeatenrawand/orcooked.Valerianaspeciesaremainlyusedasanalgesic,digestive,antitussive
andinculturalsyndromes.ThetasteandsmellarethemainsensorypropertiesusedtorecognizeandusetheValerianaandO.
chilensisspecies.AzorellamonanthaandE.paniculatumarerecognizedbytheirmorphologicalcharacteristics,butalsoarevalued
foritstasteandsmell.ThemicroscopicobservationsrevealedthepresenceofschizogenoussecretorycavitiesinO.chilensis,E.
paniculatumandA.monantha,andabundanceofstarch.InspeciesofValerianaperidermisobservedwithahighcontentof
essentialoilslikedrops.Weconcludethatthesespecieshaveorganolepticattributesoriginatedinspecializedanatomical
structures,whichpartlyexplaintheirfoodand/ormedicinaluses.
Keywords.AromaMapucheOrganolepticperceptionsSecretorystructuresTaste.

INTRODUCTION
Lasracesyotrosrganossubterrneostalescomobulbos,rizomasytubrculos,reservanaguay
sustanciasdealtopesomolecular,almidonesyotrosazcares,queenmuchoscasosderivanensugran
valoralimenticio,econmicoysimblico,constituyendopartederitosyleyendasdediversassociedades
delmundo(Simpson&Ogorzaly,1986).Tambinpuedencontenercompuestosqumicamenteactivos
originadosporelmetabolismosecundariovegetal,dereconocidaimportanciamedicinal(Simpson&
Ogorzaly,1986).Losdiversosrganosvegetalesysuscompuestosqumicoshansidopercibidoscomo
tilesyposteriormenteseleccionadosparaseraprovechadosporloshumanosdesdetiempos
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100001&lng=es&nrm=iso&tlng=es

2/26

14/2/2015

Darwiniana,nuevaseriePlantasaromticasconrganossubterrneosdeimportanciaculturalenlapatagoniaargentina:unaaproximacinasususosdesdelaetnobotnica,lapercepcinsensorialylaanatoma

prehistricos.Paraalgunosautores,lasplantasconrganossubterrneostileshantenidounrol
destacadoenlaevolucinhomnida(Laden&Wrangham,2005).
Enlasltimasdcadassehasugeridoqueloshumanosserancapacesdepercibirapartirdesus
rganossensorialesyvalorarmediantedistintosparmetrosculturales,determinadosaromasy/osabores
delosvegetalesdesuentornonatural,comounmecanismobioculturaldereconocimiento,selecciny
usodeespecies(porejemplo,Johns,1990Brett,1998Anklietal.,1999Jernigan,2008Molares&
Ladio,2009a).Particularmentesehaestudiadoelvalordeestosmecanismosenladistincinentre
especiesmedicinalesynomedicinalesyentrealimenticiasytxicas(porejemplo,Pieroni&Torry,2007
Pieronietal.,2007Molares,2010).Porejemplo,sehapropuestoquelapercepcindelaastringencia,
unacaractersticanotableentrelasfamiliasbotnicasmsprimitivas,daralasealdeausenciade
componentespeligrosos,estimulandolaingestindeciertasplantas(Gottliebetal.,1996).Mientrasquela
sensacindelsaboramargodemuchasespeciesprovenientesdelasfamiliasmsevolucionadas,como
AsteraceaeyLamiaceae,amenudoinformarasobresuposiblevirtudmedicinal,limitandosuconsumoa
bajasdosisparafinesteraputicospuntuales(Anklietal.,1999Pieronietal.,2002Molares&Ladio,
2009a).Asimismo,ladeteccinyvaloracindelaromay/osaborbrindaraninformacinsobrelaformaen
quelosvegetalesactuaraninternamente,elmejormododeprepararlosyadministrarlos(Schmeda
Hirschmann&Yesilada,2005Molaresetal.,2009).Deestaforma,labsquedadenutrientesesenciales
(hidratosdecarbono,protenas,lpidos,vitaminas,etc.),comoastambindemetabolitosdeeficiente
accinmedicinal,noseraunaprcticaalazar,sinomsbienunacomplejaestrategiaevolutivaque
estarainfluenciadaporfactoresbiofsicosyecolgicos,comotambinsocioculturales(Leontietal.,2003
Molares&Ladio,20082009b).
Desdelaperspectivafitoqumica,elaromayelsabordelasplantassueleresponderalapresenciade
sustanciastalescomoterpenosysusderivados(Arrietaetal.,2003SchmedaHirschmannetal.,2005
SchmedaHirschmann&Yesilada,2005Pertinoetal.,2007),aunquetambinataninos,alcaloidesuotros
productosmetablicosdereconocidoefectomedicinal(Heinrichetal.,1992).Desdeelpuntodevista
botnico,vinculadoalasntesis,acumulacinyliberacindeestosproductosaromticos,seencuentran
normalmenteclulasuotrasestructurassecretorasespecializadas(Fahn,1979Duke,1994).Entrelas
msfrecuentessemencionanidioblastosyestructurasdemayorcomplejidad,externasointernas,tales
comotricomasglandulares,conductosy/ocavidadessecretoras(Fahn,1979).Puedenonocircunscribirse
auntipodetejidourganoyrevistenenmuchoscasosvalortaxonmico(Ascensaoetal.,1998).
Elconocimientoacercadelasespeciesaromticaspatagnicas,lascaractersticasdesusestructurasde
secrecinysurelacinconlosusosetnobotnicosesanincipienteenlareginpatagnica(Molareset
al.,2007,2009Molares&Ladio,2008,2009a).Encuantoalosrganossubterrneosenparticular,
distintosautoresdestacanlaimportanciaquehabrantenidocomorecursosalimenticiosymedicinales
paralospueblosindgenasquehabitaronenlaPatagoniaenelpasado(porejemplo,Casamiquela,1999
Ladio,2006cLadio&Lozada,2009Ochoa&Ladio,2011).
Sinembargo,laprcticaderecoleccinyelusoderganossubterrneossilvestrestilesestaransiendo
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100001&lng=es&nrm=iso&tlng=es

3/26

14/2/2015

Darwiniana,nuevaseriePlantasaromticasconrganossubterrneosdeimportanciaculturalenlapatagoniaargentina:unaaproximacinasususosdesdelaetnobotnica,lapercepcinsensorialylaanatoma

lentamenteabandonados(Ladio,2006a),y/oreemplazadosprincipalmenteporlacosechadehierbas
silvestresdefciladquisicin(Ladio&Lozada,2001).Adicionalmente,comoenotrospueblosdelmundo,
lascomunidadespatagnicasruralesobtienensusvegetalesalimenticiosenmayormedidadelas
prcticashortcolasy/odelacompradeproductosdelmercado(porejemplo,papas,cebollas,zanahorias,
etc.),comopartedelpatrnglobalalimentarioimperante(Eyssartieretal.,2011Molares&Ladio,2012a).
Enlapresentecontribucinseseleccionaronparasuestudiocincodelasprincipalesespeciesconraces
yrizomasdeusomedicinalymedicinalcomestibledelaPatagonia:Valerianaclarionifolia,V.carnosa
(Valerianaceae),Azorellamonantha,OsmorhizachilensisyEryngiumpaniculatum(Apiaceae).Estas
especiespresentanaltosconsensosdeusoentrelasespeciesaromticasconrganossubterrneostiles
delafarmacopeadelpuebloMapuche(Molares&Ladio,2009b),consideradocomoelgrupoindgena
actualmsnumerosodelaPatagoniaargentinochilena(ECPI,20042005).
Losobjetivosplanteadosfueron:1EncuatrocomunidadesMapuchesdelNOdelaPatagoniaArgentina,
indagarsobrelosusosylaspropiedadesorganolpticasatribuidasporlospobladoresaValeriana
clarionifolia,V.carnosa,Azorellamonantha,OsmorhizachilensisyEryngiumpaniculatum.2Describirla
anatomadelasestructurasresponsablesdelasecrecindeproductosaromticos.3Investigar
correspondenciasentrelascaractersticasanatmicas,laspercepcionesorganolpticasylosusosquelos
pobladorespatagnicoshacendelasespecies.
Elconocimientosobreestosrganosnosolopresentanotableintersculturalehistrico,sinotambin
relevanciaparalaseguridadmedicinalyalimentariadelospueblospatagnicos(Casamiquela,1999
Ochoa&Ladio,2011).Enrelacinconesteltimopunto,sehadichoquepreviamentealainclusinde
plantasalimenticiasomedicinalesasistemasoficialesdesaludoalimentacin,esprecisoun
conocimientoacabadodesuscaractersticasnutricionales,farmacolgicasymorfolgicoanatmicas
(Gattusoetal.,2000Molares&Ladio,2010).Estoesparticularmentenecesariocuandolaspartes
empleadassonlassubterrneas,lascualesamenudocarecendecaracteresmorfolgicosclaramente
distintivosquelasdiferenciendeotrasespecies(Ahmadetal.,2009).Asimismo,seharecomendadoque
estasdescripcionesbsicassecomplementenconcaracterizacionessensoriales,ymsespecficamente
dearomaysabor,afindereducirloserroresdeidentificacin(Ahmadetal.,2009).
Revisindelascaractersticasbotnicasyetnobotnicasdelasespeciesestudiadas
ValerianaclarionifoliaPhil.(Valerianaceae).Hierbaperenne,rosuladahastade70cmdealtura,con
rizomahastade1,5cmdedimetroyramasnumerosascubiertasderestosfoliares.Lashojasde20x23
cmsonpecioladas,profundamentelobuladas,coriceasyglutinosas.Lasinflorescenciassonlaxascon
largostallosflorferos.Lasfloressonperfectas,de34mm,concorolainfundibuliforme.Losfrutossonde
5x22,5mm,lageniformes,glabros,connerviosmarcadosybasealgoescotada(Borsinietal.,1999).
EspecieendmicaquehabitalaPatagoniaandinadelaArgentinayChile.EnlaArgentinaseencuentra
distribuidadesdeMendozahastaSantaCruz(Zuloagaetal.,2008).
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100001&lng=es&nrm=iso&tlng=es

4/26

14/2/2015

Darwiniana,nuevaseriePlantasaromticasconrganossubterrneosdeimportanciaculturalenlapatagoniaargentina:unaaproximacinasususosdesdelaetnobotnica,lapercepcinsensorialylaanatoma

Larazyelrizomahansidocitadoscomoanalgsicos,circulatorios,vulnerarios,hepticos,digestivos,
respiratorios,urinarios,antiinflamatorios,antidepresivos,yparaeltratamientodesndromesculturales
(Conticelloetal.,1997Molares,2010).Selaconocecomo"amkulawen",queenlenguaMapuche
significa"remediodelaguilucho".
ValerianacarnosaSm.(Valerianaceae).Hierbaperenne,rosuladahastade60cmdealtura,conraces
conramificacionesengrosadasytalloshastade2cmdedimetro,rizomatososyleosos.Lashojas
midenentre6y21cmdelongitudyestngroseramentedentadas.Lasinflorescenciasestncontradasy
enposicinterminaloaxilar,lasfloressoncampanuladasycarnosas(Borsinietal.,1999).Esunaespecie
endmica,comnentodalaPatagoniaargentinaychilena(Zuloagaetal.,2008).
Larazhasidocitadacomoheptica,respiratoria,circulatoria,urinaria,digestiva,analgsica,
antiinflamatoria,parasndromesculturales,antidepresivayvulneraria(MartnezCrovetto,1980Estomba
etal.,2006Igonetal.,2007).Estaspropiedadesagrupadasbajolospreceptosparticularesdelasociedad
Mapuche,habrandeterminadoquelaplantaseareconocidacomo"elremedioquecuralassiete
enfermedades".AligualqueV.clarionifoliatambinesampliamenteconocidacomo"amkulawen".Segn
Casamiquela(1999)seralaespeciemedicinalmspopulardelaPatagoniaargentina.
OsmorhizachilensisHook.&Arn.(Apiaceae).Hierbaperennede3040cmdealto,engeneralvellosa,con
hojasde5a15cmdelongitud,muydivididasyaserradas.Lasfloressonpentaptalasyserenenen
umbelasdecolorblancoverdoso.Losfrutosde12cmdelargo,sonlinealaguzadosydensamente
hspidosenlabase(Constance,1988).HabitaeneloestedeEstadosUnidosyenlossotobosques
subantrticosdelaArgentinayChile,cubriendobuenapartedelsuelodeestosambientes(Dimitri,1977).
Deacuerdocondiferentesregistrosetnobotnicos(MartnezCrovetto,1980Conticello,1997Rapoportet
al.,2003),estaespeciehasidoutilizadadesdeantaoporpoblacionesruralesdelaPatagoniaandinay
extraandinacomocomestible,condimentoymedicina.Enrelacinconelusomedicinal,larazseemplea
principalmentecomoanalgsica,desinflamatoriayoftlmica(Molares,2010)comocomestible,semastica
crudacomochicleycomocondimento,sepicansushojasyseagreganalascomidasenreemplazodel
ans(Rapoportetal.,2003).PopularmenteselaconocecomoCachodecabra,Amorseco,Kinkin,ukin
yAns(MartnezCrovetto,1980Conticello,1997Rapoportetal.,2003).
AzorellamonanthaClos(Apiaceae).Hierbaosubarbustoperenne,queformauncojnoplacade3a10
cmdealtura,deformacasicircularyhastade50cmdedimetro.Lashojassonsumamentedensas,de3
a10mmdelargo,lineales,dispuestasenrosetasalolargodelasramas.Lasfloresamarillasserenen
enumbelas.Losfrutossonovoidesde3a5mm,dorsalmentecomprimidos(Constance,1988).
PlantaendmicadelosAndesquehabitadesdeMendozahastaTierradelFuegoyMalvinas,desdeel
niveldelmarhastalos2000mdealtitud(Constance,1988),tambinenBoliviayChile(Zuloagaetal.,
2008).
Losexudadosdelasracestienenefectorespiratorio,analgsico,gastrointestinalyurinario(Ladio,2006b
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100001&lng=es&nrm=iso&tlng=es

5/26

14/2/2015

Darwiniana,nuevaseriePlantasaromticasconrganossubterrneosdeimportanciaculturalenlapatagoniaargentina:unaaproximacinasususosdesdelaetnobotnica,lapercepcinsensorialylaanatoma

Molares,2010).Lasracessoncomestibles(Casamiquela,1999Rapoportetal.,2003).Selaconoce
comoYareta,Leadepiedra,Kallfko,KuramamllyFolilkura(Casamiquela,1999Rapoportetal.,2003
Molares,2010).
EryngiumpaniculatumCav.&DombeyexF.Delaroche(Apiaceae).Hierbaperennede50a100cmde
altura,congruesosrizomasyuntalloramificadoenelextremosuperior.Lashojasbasalessongrandes,
lineales,debordesespinosos,de1,5x2080cm,yformanunarosetaenlaparteinferiordelaplanta.Las
hojassuperioressonmspequeasquelasbasalesyseencuentrandeformaalternayenvainandoal
tallo.Lasfloressonblancasyestnreunidasencabezuelasglobosasenelextremodeltallo.Elfrutoes
aplanadoconnumerosasescamas(Constance,1988).
EsunaplantanativadeBolivia,Brasil,Uruguay,ChileyArgentina.EnlaArgentinahabitadesdeelsurde
BuenosAireshastaChubut,tantoenlareginandinacomoenlaextraandina,desdelos100mhastalos
1000mdealtitud(Constance,1988Zuloagaetal.,2008).
Elrizomaylasracesseempleanmedicinalmentecomohepticos,gastrointestinales,urinarios,
dermatolgicosyensndromesculturales(MartnezCrovetto,1980Houghton&Manby,1985Estombaet
al.,2006).Comoalimento,secomenlosrizomasfermentados,crudosococidosalrescoldo(Rapoportet
al.,2003).PopularmenteselaconocecomoSut(Molares,2010),Cardoncillo,ChupallayAdcho
(Rapoportetal.,2003).
Revisindelascaractersticasfitoqumicasdelasespecies
Elestudiofitoqumicodelasespeciesqueconformanlafarmacopeamapuche,tantodelaPatagonia
argentinacomochilenaesanincipiente,careciendodedatosdelamayoradelasplantas(Molares&
Ladio,2009b).
EnelgneroValerianaalgunasinvestigacionessealanquelosprincipalesprincipiosactivosseranlos
valepotriatos,lignanos,flavonoides,taninos,cidosfenlicosyaceitesesenciales(Kutschkeretal.,2010).
Enparticular,hansidoinvestigadoslosaceitesesenciales,constituidosmayoritariamenteporelemol,
bornilacetato,bornilisovalereanato,isovalereanato,valerenona,entreotros(Babyetal.,2005).Entre
todaslasespeciespatagnicasqueconformanestegnero,elextractodelaplantaenterasecadeV.
carnosahasidoelmsextensamenteestudiado(Barbozaetal.,2009),encontrndosequesupatrnde
composicindevalepotriatos,especialmentevaltratos,seasemejanotoriamenteaV.officinalis(Kutschker
etal.,2010),especieeuroasiticadeimportanciaglobal,cuyosrganossubterrneossehallanincluidos
endiversasfarmacopeasdetodoelmundo(Kutschkeretal.,2010).Valerianaclarionifoliaencambio,
presentabajosvaloresdevaltratos,porloquesuempleocomorecursomedicinalpodradebersems
bien,aunaconfusinporpartedelosconsumidoresconV.carnosadadassuscaractersticasaromticas
semejantes(Kutschkeretal.,2010).
EnrelacinconO.chilensis,nosehanhalladoestudiosfitoqumicosrelacionadosasuempleomedicinal
hastaelmomento.Paratenerunaideaglobaldelacomposicindelosaceitesesencialesenelgnero
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100001&lng=es&nrm=iso&tlng=es

6/26

14/2/2015

Darwiniana,nuevaseriePlantasaromticasconrganossubterrneosdeimportanciaculturalenlapatagoniaargentina:unaaproximacinasususosdesdelaetnobotnica,lapercepcinsensorialylaanatoma

puedeconsultarseaKonoshimaetal.(1967).
TampocosehallarondescripcionesfitoqumicasespecficasparaA.monantha.Entrminosgenerales,
estegnerohasidodestacadoporlapresenciaderesinasyaceitesesencialesricosencompuestos
diterpnicosdenominadosazorellanos,mulinanosyyaretanosconactividadantibacterial,antiviral,
antihiperglucmica,antiinflamatoriayanalgsica(Loyolaetal.,2001Barbosaetal.,2009MolinaSalinas
etal.,2010).
Eryngiumpaniculatumporsuparte,tieneunaceiteesencialconstituidoporalmenosveintitrs
compuestos,siendo(E)anetol(52.6%)yapineno(19.1%)losmayoritarios(Cobosetal.,2002PalPal,
2002).Estudiosrelacionadosconotrasespeciesdelgnerohandescritodiversosflavonoides,cumarinas,
saponinasytriterpenosasociadosconlaaccinprincipalmenteantiinflamatoria(Kpelietal.,2006).
Sitiosdeestudio
LosdatosetnobotnicosyelmaterialdeherbarioseobtuvierondecuatrocomunidadesruralesdelNOde
laPatagoniaargentina,dossituadasenelbosquesubantrtico:LagoRosario(4315'Sy7121'O)y
CuynManzano(4045'Sy7110'O)ydosenlaestepapatagnica:Nahuelpan(43Sy71O)yCayulef
(3970Sy7060O).Fig.1.

http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100001&lng=es&nrm=iso&tlng=es

7/26

14/2/2015

Darwiniana,nuevaseriePlantasaromticasconrganossubterrneosdeimportanciaculturalenlapatagoniaargentina:unaaproximacinasususosdesdelaetnobotnica,lapercepcinsensorialylaanatoma

Fig.1..ZonadeestudiodondeseenclavanlascomunidadesMapuchesdeCuynManzanoyLagoRosario(bosqueSub
Antrtico),CayulefyNahuelpan(EstepaPatagnica)enlaPatagoniaargentina.
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100001&lng=es&nrm=iso&tlng=es

8/26

14/2/2015

Darwiniana,nuevaseriePlantasaromticasconrganossubterrneosdeimportanciaculturalenlapatagoniaargentina:unaaproximacinasususosdesdelaetnobotnica,lapercepcinsensorialylaanatoma

Elbosquesubantrticoesunbiomaubicadoentrelos37y55delatitudsuraproximadamente.Se
distribuyesobremontaasyvallesglaciarestransversales.Enlasreasdeestudioelclimaestempladoy
hmedo,conunatemperaturamediaanualde9.5Cyunaprecipitacinmediaanualde800900mm,
concentradamayormenteeninvierno(junioseptiembre).Lasespeciesarbreasquelocaracterizanson
NothofagusantarcticaylaconferaAustrocedruschilensisenlaszonasbajas,yN.pumilioenelpiso
altitudinalsuperior.OtrosrbolesquetambinseencuentransonMaytenusboaria,Schinuspatagonicusy
Lomatiahirsuta(Roig,1998).
Laestepapatagnicaseextiendedesdealrededordelos35delatitudsurhastaelsurdelpas.Cubre
mesetasymontaasbajas,bajounclimasecoyfro,convientosintensosdurantetodoelao.Las
precipitacionesoscilanentre100y270mmanualesyseconcentraneninviernoenformadenieve.La
vegetacindominanteeslaestepaarbustiva,conpredominiodeMulinumspinosum,Colliguaja
integerrima,TrevoapatagonicayespeciesdeNassauvia,Senecio,Schinus,ogramitoarbustivacon
especiesdePappostipa,Bromus,Poa,Festuca,entreotras,segnlascondicionesdehumedad(Roig,
1998).
Lasespeciesconsideradasenestetrabajocrecenenambosambientesfitogeogrficos,aexcepcindeO.
chilensisqueprefiereelsotobosquesubantrtico.
LaspoblacioneshumanasvisitadassehallanconformadasprincipalmenteporMapuchesyenmenor
medidacriollos(descendientesdecolonoseuropeosyMapuches).LalenguanativaeselMapuzungun
("lenguadelatierra"),aunqueactualmentesololosancianoslapracticanactivaayudamonetariaalas
mujeresconhijos,acambiomente(DazFernndez,2004).Suprincipalactividadeconmicaesla
ganadera,conlacradeovinosparalaproduccindelanaycarne.Ensegundamedida,losingresos
provienendelaventadeartesanasenmadera,cueroylana.Laeconomalocalescomplementadacon
lostrabajostemporariosquerealizanloshombresenlascampaasdeesquila.Adems,elestadoprovee
deplanesdeayudamonetariaalasmujeresconhijos,acambiodequeellasculminensusestudios
primarios,obien,realicendistintaslaborescomunitarias(Molares&Ladio,2008).Anas,entreuntercioy
unmediodelapoblacinruraladultanoposeeestudiosbsicoscompletosyviveensituacinde
necesidadesbsicasinsatisfechas(INDEC,2001).Losprincipalesproductosdelmercadoincorporadosa
ladietasonlaspapas,cebollas,yerbamate,azcar,harinayvino.Ningunadelascomunidadescuenta
conhospitalessinembargo,lamedicinaoficialestmarginalmentepresentemediantealgunospuestos
sanitariosdemuypequeaescala.Consecuentemente,lamayoradelasfamiliasrecurreasuspropias
prcticasytratamientosmdicos,losquesehallaninsertosenelsistemamdicomapucheysevalenen
granmedidadelempleodeespeciesvegetalessilvestres(Ladio,2006abMolares&Ladio,2009a).
MATERIALESYMTODOS
Etnobotnica
Elestudioetnobotnicoconsistienelanlisisintegralde81registrosprocedentesde53entrevistas
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100001&lng=es&nrm=iso&tlng=es

9/26

14/2/2015

Darwiniana,nuevaseriePlantasaromticasconrganossubterrneosdeimportanciaculturalenlapatagoniaargentina:unaaproximacinasususosdesdelaetnobotnica,lapercepcinsensorialylaanatoma

semiestructuradasylibresrealizadasalazarenlascomunidadesMapuchesCayulef(3),CuynManzano
(13),LagoRosario(23)yNahuelpan(14).Lainformacinanalizadafueaquellareferentealosnombres
criolloseindgenas,usosmedicinalesyalimenticios,otrosusos,formasdepreparacinyadministracin,
lugaresderecoleccinypercepcionesorganolpticasvinculadasalreconocimiento,seleccinyusodelas
cincoespeciesconsideradas.
Secalculelvalordeusomedicinaltotaldecadaespecieconlafrmula:UVis=SUis/nis,dondeUis=esel
nmerodeusossealadosporuninformanteiparalaespecies,ynis=elnmerodeinformantesque
mencionanlaespecies(Phillips,1993).
Ademsserealizaronrecorridosporlazonadeestudioparalarecoleccindemuestrasparalosestudios
anatmicosyparasuposteriordepsitoenelherbarioBCRUdelaUniversidadNacionaldelComahue.
Anatoma
SerealizaroncortestransversalesamanoalzadayconmicrtomodedeslizamientoyrotativotipoMinot
delosrganosestudiadosycoloracionesdelmaterialhistolgicoconsafranina2"fastgreen"
(D`Ambrogio,1986Molares&Ladio,2010).Paraladeteccindecontenidoscelularesycomponentesde
paredseutiliz:sudnIVparalpidosyaceitesesenciales,reactivodeLugolparadetectaralmidn,
pruebadefloroglucinaparadetectarlignina,clorurofrricoal10%/carbonatodesodioparaidentificar
taninos,cidosulfricoconcentradoparasaponinas,acetatocpricoparaoxalatodecalcioycloriodurode
cincparacelulosa(DAmbrogio,1986).Elmediodemontajeempleadofue,segnloscasos,agua
glicerinaygelatinaglicerina.
LasobservacionesserealizaronmedianteunmicroscopioLeitzBiomed,ysedocumentaronmediantela
tomadefotomicrografasconunacmaradigitalJVCGCQ.Adicionalmentesehicierondiagramasdelas
estructurasytejidossecretoressiguiendolasimbologaconvencionaldeMetcalfe&Chalk(1950).
Complementariamente,yafindevisualizarconmayorclaridadlapresenciadecristalesyclulas
secretoras,serealizaronobservacionesultraestructuralesconmicroscopioelectrnicodebarrido
ambiental(MEBA),paralocualsedispusierontrozosdelmaterialsinpreviotratamiento,directamente
sobrelaplatinadeunmicroscopioPhilipsXL30adosadoconmicrosondadispersivadeenergapara
anlisis,aplicandounaaceleracindevoltajede20,0kV(Molaresetal.,2009c).
Materialexaminado
OsmorhizachilensisHook.&Arn.
ARGENTINA.Chubut.Depto.Futaleuf,LagoRosario,27/I/2007,Molares16(BCRU).
ValerianaclarionifoliaPhil.
ARGENTINA.Chubut.Depto.Futaleuf,Nahuelpan,10/XI/2007,Molares169(BCRU).
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100001&lng=es&nrm=iso&tlng=es

10/26

14/2/2015

Darwiniana,nuevaseriePlantasaromticasconrganossubterrneosdeimportanciaculturalenlapatagoniaargentina:unaaproximacinasususosdesdelaetnobotnica,lapercepcinsensorialylaanatoma

ValerianacarnosaSm.
ARGENTINA.Chubut.Depto.Futaleuf,LagoRosario,I/2007,Molares106(BCRU).
AzorellamonanthaClosARGENTINA.Chubut.Depto.Futaleuf,LagoRosario,I/2007,Molares170
(BCRU).
EryngiumpaniculatumCav.&DombeyexF.Delaroche
ARGENTINA.Neuqun.Depto.CatanLil,LaCosta,12/I/1999,Ladio73(BCRU).
RESULTADOS
Etnobotnicaypercepcionesorganolpticas
Segnlasentrevistasenlascuatrolocalidades,lascincoespeciesderganossubterrneosseemplean
medicinalmente,cubriendounaampliagamadedolenciaspropiasdeloshabitantesdelaregin
patagnicacomolasdigestivas,hepticas,analgsicas,urinariasyrespiratorias.Engeneralselas
preparaendecoccin(Tabla1).Tresdeestasespecies(O.chilensis,E.paniculatumyA.monantha)
tambinsemencionancomorecursosalimenticios,quesegnlosealadoporlosentrevistadostuvieron
granimportanciaenladietadesusancestros,emplendoselascrudasy/ococidasenlaelaboracinde
ensaladas,jugosyestofados,especialmenteenpocadeescasezdeotrasplantasyanimalesdecaza.
Enlaactualidadelusoalimenticiosereduceasuempleoocasional,como"snack"o"tentempi"durante
lasjornadasdetrabajoocaminatasenelcampo(Tabla1).
Tabla1.Nombresvernculos,usosmedicinales,preparacinyadministracin,valordeusomedicinaltotal(UVis),usos
comestibles,otrosusosypercepcionesorganolpticasdeV.clarionifolia,V.carnosa,O.chilensis,E.paniculatumyA.monantha,
sealadosporpobladoresdeLagoRosario,Nahuelpan,CayulefyCuynManzano.

http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100001&lng=es&nrm=iso&tlng=es

11/26

14/2/2015

Darwiniana,nuevaseriePlantasaromticasconrganossubterrneosdeimportanciaculturalenlapatagoniaargentina:unaaproximacinasususosdesdelaetnobotnica,lapercepcinsensorialylaanatoma

Lascincoespeciessedistinguenporposeeroloresy/osaboresdetectablesportodoslosinformantes.
Estospudieroncaracterizarsetantoconexpresionesenespaolcomoensuidiomanativoelmapuzungun,
demostrndoseconellounamplioyacabadoconocimientodeestascualidadesorganolpticas,
particularmenteenaquellosinformantesdemayoredad(Tabla1).
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100001&lng=es&nrm=iso&tlng=es

12/26

14/2/2015

Darwiniana,nuevaseriePlantasaromticasconrganossubterrneosdeimportanciaculturalenlapatagoniaargentina:unaaproximacinasususosdesdelaetnobotnica,lapercepcinsensorialylaanatoma

Consecuentemente,seencontrquelasespeciesdeusoexclusivamentemedicinal(Valerianaspp.)son
fuertementeamargas,ytienenvaloresdeUVismayoresqueelrestodelasespecies(Tabla1).Segnlos
informantes,lapercepcindelsaboramargoesunindicadordegranefectividadteraputica,perotambin
depotencialpeligrosidad,porellosuelenusarlassololosadultosylasdosisempleadassonsumamente
controladasyespordicas.Adicionalmente,sedetectquelaespeciedeValerianaconmayorUVis(V.
carnosa)estambinlaquecuentaconmsajustadasdescripcionesorganolpticas.Porelcontrario,las
especiesquesonmedicinalesytambincomestibles,tienenvaloresdeUVisbajosysaboresyolores
suavesyagradables(Tabla1).Generalmenteestasespeciespuedenemplearseconfinesmedicinalesen
mayorescantidadesysuusoseextiendealosnios.
Larecoleccinporpartedelospobladoressecaracterizaporlabsquedadedichasplantasensitios
pedregososydealtaexposicinlumnicaconlaayudadeherramientassencillascomocuchillosopalas.
Engeneral,alasracesdelasdosespeciesdeValerianaselasprefiererecolectaraelevadasalturasen
loscerroscircundantesalascomunidades,luegoenelhogarsesecanalairelibreybajotecho,para
luegoconservarseenbolsasdetejidoabiertoodepapel.Estaprcticaaseguraladisponibilidaddeestas
valiosasespeciesenestadosecodurantetodoelao,particularmenteenelinvierno,estacinenlaquela
bsquedaderecursosnaturalesenloscerrospuededificultarseporlaacumulacindenieve.Osmorhiza
chilensis,E.paniculatumyA.monanthaencambio,seempleanmayormenteenestadofresco.Estas
especiesseencuentranfrecuentementeenlaszonasdevallesymesetasbajas,porloquesurecoleccin
eninviernonopresentadificultades(salvoO.chilensisquepierdesupartearea),ademsningunade
estasplantasseconsideracomorecursoimprescindibleporlosinformantes.
Anatoma
LainformacinmicroscpicaobtenidaparalascincoespeciesseresumeenlaTabla2yenlasfiguras2a
6.
Tabla2.Caracteresanatmicosgeneralesencortetransversalderganossubterrneosydetallesdelasestructurassecretoras
deV.clarionifolia,V.carnosa,O.chilensis,E.paniculatumyA.monantha.

http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100001&lng=es&nrm=iso&tlng=es

13/26

14/2/2015

Darwiniana,nuevaseriePlantasaromticasconrganossubterrneosdeimportanciaculturalenlapatagoniaargentina:unaaproximacinasususosdesdelaetnobotnica,lapercepcinsensorialylaanatoma

http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100001&lng=es&nrm=iso&tlng=es

14/26

14/2/2015

Darwiniana,nuevaseriePlantasaromticasconrganossubterrneosdeimportanciaculturalenlapatagoniaargentina:unaaproximacinasususosdesdelaetnobotnica,lapercepcinsensorialylaanatoma

Fig.2.Valerianaclarionifolia.A,diagramadeunsectordeperidermisexhibiendoclulasconaceitesesenciales.B,gotasde
aceiteesencialmostrandoreaccinpositivaconsudnIV.C,peridermisobservadaenMEBA.Todosloscortessontransversales.
ReglillasenA:125mm,enByC:250m.

Fig.3.Valerianacarnosa.A,diagramadeunsectordeperidermisyparnquimafloemticoexhibiendoclulasconaceites
esenciales.B,gotasdeaceiteesencialexhibiendoreaccinpositivaconsudnIV.C,floemainactivoyperidermisenMEBA.
Todoslocortessontransversales.ReglillaenA:100mm,enByC:200m.

http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100001&lng=es&nrm=iso&tlng=es

15/26

14/2/2015

Darwiniana,nuevaseriePlantasaromticasconrganossubterrneosdeimportanciaculturalenlapatagoniaargentina:unaaproximacinasususosdesdelaetnobotnica,lapercepcinsensorialylaanatoma

Fig.4.Osmorhizachilensis.A,diagramadeunacavidadesquizolisgena.B,cavidadsecretoraenMEBA.C,cavidadsecretora
exhibiendoreaccinpositivasuaveconsudnIV.D,floemainactivo,peridermis,espaciosdeaireenMEBA.ObsrveseenByD
laabundantecantidaddegrnulosdealmidn.ReglillasenA,ByC=100m,enD=250m.
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100001&lng=es&nrm=iso&tlng=es

16/26

14/2/2015

Darwiniana,nuevaseriePlantasaromticasconrganossubterrneosdeimportanciaculturalenlapatagoniaargentina:unaaproximacinasususosdesdelaetnobotnica,lapercepcinsensorialylaanatoma

http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100001&lng=es&nrm=iso&tlng=es

17/26

14/2/2015

Darwiniana,nuevaseriePlantasaromticasconrganossubterrneosdeimportanciaculturalenlapatagoniaargentina:unaaproximacinasususosdesdelaetnobotnica,lapercepcinsensorialylaanatoma

Fig.5.Azorellamonantha.A,diagramadeunacavidadsecretora.B,cavidadessecretorasexhibiendoreaccinpositivaconsudn
IV.C,xilema,floemaactivoeinactivo,cavidadessecretoras,espaciosdeaire,drusas.D,cavidadsecretoraobservadaenMEBA.
Todosloscortessontransversales.E,floemainactivo,sectorinternodeperidermis,cavidadessecretoras,espaciosdeaire,
drusas.ReglillaenA:25m,enB,C,DyE:50m.

http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100001&lng=es&nrm=iso&tlng=es

18/26

14/2/2015

Darwiniana,nuevaseriePlantasaromticasconrganossubterrneosdeimportanciaculturalenlapatagoniaargentina:unaaproximacinasususosdesdelaetnobotnica,lapercepcinsensorialylaanatoma

Fig.6.Eryngiumpaniculatum.A,diagramadeunacavidadsecretora.B,drusasenparnquimamedularobservadasconMEBA.
C,hacesvascularesenMEBA,obsrveseenngulosuperiorderechogotadeaceiteesencial.D,conductossecretores
exhibiendoreaccinpositivaconsudnIV.E,conductosecretorcongotadeaceiteesencialenMEBA.F,peridermis,corteza,
espaciosdeaire.Todosloscortessontransversales.ReglillaenA:75m,B:50m,CyF:450m,D:100myE:150m.

DISCUSINYCONCLUSIONES
Estetrabajomuestraquelascincoespeciesestudiadassonrecursosdeimportanciaculturaltantocomo
medicinay/oalimentoenlaspoblacionesconsideradas.Lainformacinobtenidasobrelosusos
medicinalesdemuestraunacabadoconocimientodelosrganossubterrneos,constatndoseuna
elevadariquezadediferentesaplicacionesdelasespeciesqueseasemejanalasyacitadasparaotras
poblacionespatagnicasargentinochilenas(Ladioetal.,2007Ochoaetal.,2009,Molares&Ladio,2009
a).Porotraparte,suusocomoalimento,tantocrudocomococido,aunqueespordicoenelpresente,
indicaquelasespeciessonricasencarbohidratosdefcildigestinyconstituyenunrecursode
emergenciaquediversificaralaofertaalimenticia.
Esdecirqueunaexploracinpormenorizadadeestosrganosdealmacenamientohaderivadoen
conocimientosespecficosquehansidotrasmitidossocialmentealolargodeltiempo.Tambinse
reconocendiferentessitiosderecoleccin,loscualesparecendiferirnosolodebidoacuestionesde
proximidadgeogrfica,sinoposiblementetambinaconcepcionesmgicoreligiosas.Valerianacarnosa
esrecolectadaensitiosaltos,yesto,paraalgunosautores(Molares&Ladio,2012b),estaravinculadoa
laimportanciamticayceremonialquedanlospueblosandinoscomoelpuebloMapucheaestossectores
delpaisaje,asocindolosenconsecuenciaconrecursosconmayoresvirtudescurativasysimblicas.Esto
indicanosololaimportanciaculturaldeestasespeciesanivelregionaly,porende,suvalor
etnofarmacolgico,sinoquetambinmostraralaintricadainterconexinentrelossaberes,losrecursos
vegetales,lospaisajesylacosmovisin.
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100001&lng=es&nrm=iso&tlng=es

19/26

14/2/2015

Darwiniana,nuevaseriePlantasaromticasconrganossubterrneosdeimportanciaculturalenlapatagoniaargentina:unaaproximacinasususosdesdelaetnobotnica,lapercepcinsensorialylaanatoma

Particularmente,serevelacomodegranvalorculturalyetnofarmacolgicolaexistenciadedistintos
nivelesdediferenciacinorganolpticadelasespeciesentrelospobladores.Porejemplo,sedistinguen
organolpticamenteespeciesdeValeriana,quesibienlospobladoresreconocencomoemparentadas(lo
cualsededuceporqueambasrecibenelmismonombrevulgar),seasocianconusosyvaloraciones
distintas.Deformacuriosamentesimilar,atravsdeestudiosdelaboratoriorealizadosconnarices
electrnicas,sehanencontradodiferenciasenlosperfilesaromticosdeV.carnosayV.clarionifolia,lo
cualestaradeterminadoporlasdiferenciasqumicasexistentesentreespecies(Babyetal.,2005).
Lasespeciesconmayorvalordeusomedicinaltotalentrelosentrevistadospresentaronmayorcantidad
deapreciacionesdesaboryaroma.SegnShepard(2004),estotienegranrelevanciaenlaconservacin
delconocimientoherbolariolocal,yaquelasplantasconsideradasmseficientesyquesonmsfcilesde
recordarporalgnatributoorganolpticotendranmayoresposibilidadesdeserusadasyretenidasenla
tradicinoral.Esto,adems,resaltaralacualidadnemotcnicadelaromayelsaborcomounodelosejes
fundamentalesenlatransmisindelconocimientobotnicotradicional(Shepard,2004).
Sinembargo,ladisponibilidadyusoefectivodeestasplantasconrganossubterrneostilesnodejande
servulnerablesaperderse.Estefenmenodecambiodeusohasidorelevadoenotrascomunidades
patagnicasyhasidoasociadoafactoressocioculturalesyecolgicoambientales(Ochoa&Ladio,2011).
Enrelacinconesto,paraV.carnosayA.monanthaexistenevidenciasdeunamenorabundanciaenlos
ambientesnaturalesyunamayordificultadparasubsquedaenlaactualidaddebidoalaperturbacinde
losambientes(Ladio,2006byc).ParaV.carnosa,sucomercializacindesreguladaenlazonacomo
recursoherbolario(Cuassolo,2009),yparatodaslasespecies,delmarcadodesintersentrelosms
jvenesporaprendersobrelosusosdelasplantas(Lozadaetal.,2006).Todoestoindicaralanecesidad
depropiciaraccionestendientesaunamayorconcientizacindelvalorbioculturaldeestosrecursostanto
enpoblacionesurbanascomoruralesdelaregin.
Encuantoalaanatoma,entodosloscasoslascavidades,conductossecretoreseidioblastoscon
glbuloslipdicosencontrados,cuyareaccinconsudnIVfuepositiva,soncoherentesconlapresencia
deproductosvinculadosaaromasysaboresreconociblesporlossereshumanos(Fahn,1979Duke,
1994).Lossaboresamargosseencontraronmsasociadosalasplantasmedicinalesylossuavesy
agradablesalascomestibles,comotambinhasidosealadoporPieronietal.(2002)yPieronietal.
(2007).Laabundantepresenciadealmidnenlasespeciescomestiblestambinjustificarasuusoeneste
sentido.Dadoqueelalmidneslafuentedecalorasporhidratosdecarbonoporexcelenciaenladieta
humanayquelastresespeciessonperennesyseencuentranenmayoromenormedidadisponibles
durantetodoelaoenlazonadeestudio,lasmismaspodranconsiderarsecomopromisoriasparala
seguridadalimentaria,enespecialdelaspoblacionespobresdelaPatagonia.
Enestesentido,estetrabajopuedeserdeutilidadenfuturastareasdevalidacinycontroldecalidadde
losrganosvegetalesestudiados,porlainformacinbrindadareferenteaalgunoselementosdiagnstico
(elementosdeperidermis,estructurassecretoras,cristales,almidones,entreotros)(Gattusoetal.,2000).
Sinembargo,serindispensablerealizarestudiosfarmacolgicosymdicosquecorroborenlaeficaciay
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100001&lng=es&nrm=iso&tlng=es

20/26

14/2/2015

Darwiniana,nuevaseriePlantasaromticasconrganossubterrneosdeimportanciaculturalenlapatagoniaargentina:unaaproximacinasususosdesdelaetnobotnica,lapercepcinsensorialylaanatoma

dosisdetoxicidaddelextractoacuosodelasplantasmedicinales,entreotrasinvestigacionespertinentes,
quepermitanenelfuturounapromocinoficialdesusvirtudesteraputicasyalimenticias.
Finalmente,sedestacacmolosdatosanatmicosesclarecenycorrelacionanconaspectos
etnobotnicosrelevantes.Deestaforma,estetrabajopuedeserunaportealdesarrollodeenfoques
integradoresdelaanatomaylaetnobotnica,quecontribuyanalacomprensinmsacabadadelos
factoresbiolgicosyculturalesqueintervienenenlosprocesosdeseleccinyusodelasespecies
medicinalesycomestiblesutilizadasporlospueblosaborgenes(Rodrguez,2000Molaresetal.,2007
2009Molares&Ladio,2010).
AGRADECIMIENTOS
AgradecemosaloshabitantesdelascomunidadesdeLagoRosario,Cayulef,NahuelpanyCuynManzanoporsuamistosa
disposicinygenerosacolaboracin.EstainvestigacinfuefinanciadaporelConsejoNacionaldeInvestigacionesCientficasy
Tcnicas(CONICET,PIP0337),porlaUniversidadNacionaldelComahueyelFondoNacionaldeCienciayTcnica(FONCYT)de
Argentina(PICT0702289).
BIBLIOGRAFA
1.Ahmad,M.M.A.Khan,U.Rashid,M.Zafar,M.Arshad&S.Sultana.2009.Qualityassuranceofherbaldrugvalerianby
chemotaxonomicmarkers.AfricanJournalofBiotechnology8(6):11481154.[Links]
2.Ankli,A.O.Sticher&M.Heinrich.1999.Yucatecmayamedicinalplantsversusnonmedicinalplants:Indigenous
characterizationandselection.HumanEcology27(4):557579.[Links]
3.Arrieta,J.J.Benitez,E.Flores,C.Castillo&A.Navarrete.2003.Purificationofgastroprotectivetriterpenoidsfromthestem
barkofAmphipterygiumadstringensroleofprostaglandins,sulphidryls,nitricoxideandcapsaicinsensitiveneurons.Planta
Medica69:905909.[Links]
4.Ascensao,L.A.C.Figuereido,J.G.Barroso,L.G.Pedro,J.Schripsema,S.G.Deans&J.J.C.Scheffer.1998.Plectranthus
madagascariensis:morphologyoftheglandulartrichomes,essentialoilcomposition,anditsbiologicalactivity.International
JournalofPlantSciences159:3138.[Links]
5.Baby,R.E.M.Cabezas,A.Kutschker,V.Messina&N.E.WalsedeReca.2005.Discriminationofdifferentvaleriantypes
withanelectronicnose.TheJournaloftheArgentineChemicalSociety93(13):4350.[Links]
6.Barboza,G.E.J.J.Cantero,C.Nez,A.Pacciaroni&L.ArizaEspinar.2009.Medicinalplants:Ageneralreviewanda
phytochemicalandethnopharmacologicalscreeningofthenativeArgentineFlora.Kurtziana34(12):7365.[Links]
7.Borsini,O.R.A.Rossow&M.N.Correa.1999.Valerianaceae,enM.N.Correa(ed.),FloraPatagnica.ColeccinCientfica
delInstitutoNacionaldeTecnologaAgropecuaria6:448468.[Links]
8.Brett,J.A.1998.Medicinalplantselectioncriteria:Theculturalinterpretationofchemicalsenses.AngewandteBotanik72:70
74.[Links]
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100001&lng=es&nrm=iso&tlng=es

21/26

14/2/2015

Darwiniana,nuevaseriePlantasaromticasconrganossubterrneosdeimportanciaculturalenlapatagoniaargentina:unaaproximacinasususosdesdelaetnobotnica,lapercepcinsensorialylaanatoma

9.Casamiquela,R.M.1999.ProyectoetnobotnicodelaPatagonia:PrimerInforme,enE.Surez,R.H.Fortunato,M.Elechosa,
R.Casamiquela,E.Saavedra&B.N.Timmermann(eds.),AspectosTcnicos,Culturales,PolticosyLegalesdela
bioprospeccinenArgentina,pp.91134.BuenosAires:ICBG.INTA.CENPAT.UNP&UA.[Links]
10.Cobos,M.I.J.L.Rodrgues,A.Petre,E.Spahn,J.Casermeiro,A.G.Lpez&J.A.Zygadlo.2002.Compositionofthe
essentialoilofEryngiumpaniculatumCav.JournalofEssentialOilResearch14:8283.[Links]
11.Conticello,L.R.Gandullo,A.Bustamante&C.Tartaglia.1997.ElusodeplantasmedicinalesporlacomunidadMapuchede
SanMartndelosAndes,ProvinciadeNeuqun.Parodiana10(12):165180.[Links]
12.Constance,L.1988.Umbellifereae,enM.N.Correa(ed.),FloraPatagnica.ColeccinCientficadelInstitutoNacionalde
TecnologaAgropecuaria5:310379.[Links]
13.Cuassolo,F.2009.Estudioetnobotnicodelasplantasmedicinalesnativasyexticascomercializadasenlaciudadde
Bariloche,Patagonia,Argentina.TesisdeLicenciaturaUniversidadNacionaldelComahue.[Links]
14.DAmbrogio,A.1986.Manualdetcnicasenhistologavegetal.BuenosAires:Ed.HemisferioSur.[Links]
15.DazFernndez,A.2004.DescripcindelmapuzungunhabladoenlascomunidadesdeldepartamentoFutaleuf:Lago
RosarioSierraColoradayNahuelpn.Tesisdoctoral.UniversidadNacionaldelSur.[Links]
16.Dimitri,M.J.1977.PequeaflorailustradadelosParquesNacionalesAndinoPatagnicos,publicacintcnicaN46,2
edicin.BuenosAires:ServicioNacionaldeParquesNacionales.[Links]
17.Duke,S.O.1994.Glandulartrichomes.Afocalpointofchemicalandstructuralinteractions.InternationalJournalofPlant
Science155(6):617620.[Links]
18.ECPI(EncuestaComplementariadePueblosIndgenas).20042005.http://www.indec.gov.ar.[Consulta:noviembre2009].
[Links]
19.Estomba,D.A.Ladio&M.Lozada.2006.MedicinalwildplantknowledgeandgatheringpatternsinaMapuchecommunity
fromNorthwesternPatagonia.JournalofEthnopharmacology103:109119.[Links]
20.Eyssartier,C.A.H.Ladio&M.Lozada.2011.Traditionalhorticulturalknowledgechangeinaruralpopulationofthe
Patagoniansteppe.JournalofAridEnvironments75:7886.[Links]
21.Fahn,A.1979.Secretorytissuesinplants.London,NewYork,SanFrancisco:AcademicPress.[Links]
22.Gattuso,S.L.DelVitto&G.E.Barboza.2000.Datospreliminaressobreeldesarrollodelconocimientodelamorfoanatoma
delasplantasmedicinalesenArgentina,enA.G.Amat(ed.),FarmacobotnicayfarmacognosiaenArgentina19801998,pp.185
203.LaPlata:Ed.CientficasAmericanas.[Links]
23.Gottlieb,O.M.R.Borin&B.M.Bosisio.1996.TrendsofplantsusebyhumansandnonhumansprimatesinAmazonia.
AmericanJournalofPrimatology40:189195.[Links]
24.Heinrich,M.H.Rimpler&A.N.Barrera.1992.IndigenousphytotherapyofgastrointestinaldisordersinalowlandMixe
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100001&lng=es&nrm=iso&tlng=es

22/26

14/2/2015

Darwiniana,nuevaseriePlantasaromticasconrganossubterrneosdeimportanciaculturalenlapatagoniaargentina:unaaproximacinasususosdesdelaetnobotnica,lapercepcinsensorialylaanatoma

community(Oaxaca,Mexico):Ethnopharmacologicevaluation.JournalofEthnopharmacology36:6380.[Links]
25.Houghton,P.&J.Manby.1985.MedicinalplantsoftheMapuche.JournalofEthnopharmacology13:89103.[Links]
26.Igon,P.A.Ladio&M.Lozada.2007.PlantasmedicinalesutilizadasenlascomunidadesdeVillaTrafulyCuynManzano.
UNCo.Bariloche:Ed.Imaginaria.[Links]
27.INDEC(InstitutoNacionalDeEstadsticayCensos).2001.CensoNacionaldePoblacin,HogaresyViviendas.Argentina.
http://www.indec.gov.ar/webcenso/index.asp.[Consulta:noviembre2008].[Links]
28.Jernigan,K.A.2008.TheimportanceofchemosensorycluesinAguarunatreeclassificationandidentification.Journalof
EthnobiologyandEthnomedicine4:12.[Links]
29.Johns,T.1990.Withbitterherbstheyshalleatit:Chemicalecologyandtheoriginsofhumandietandmedicine.Tucson:
UniversityofArizonaPress.[Links]
30.Konoshima,M.K.Hata&Y.Ikeshiro.1967.Pharmacognosystudieson"Japanesegaoben".II.Chemicalinvestigationon
essentialoilsoftherhizomeofOsmorhizaaristataMakinoetYabe.YakugakuZasshi87(9):11381141.[Links]
31.Kutschker,A.C.Ezcurra&V.Balzaretti.2010.Valeriana(Valerianaceae)delosAndesaustrales:biodiversidadycompuestos
qumicos,enM.L.Pochettino,A.H.Ladio&P.M.Arenas(eds.),TradicionesyTransformacionesenEtnobotnica,pp.219224.
LaPlata:CYTED.[Links]
32.Kpeli,E.M.Kartal,S.Aslan,E.Yesilada.2006.Comparativeevaluationoftheantiinflammatoryandantinociceptiveactivity
ofTurkishEryngiumspecies.JournalofEthnopharmacology107:3237.[Links]
33.Laden,G.&R.Wrangham.2005.Theriseofthehominidsasanadaptiveshiftinfallbackfoods:Plantundergroundstorage
organs(USOs)andaustralopithorigins.JournalofHumanEvolution49(4):482498.[Links]
34.Ladio,A.2006a.EtnobotnicaenlaPatagonia:Conocimientolocaleimportanciaactualdelosrecursosvegetalesenlas
comunidadesrurales.RevistadelaAsociacinColombianadeCienciasBiolgicas18:1329.[Links]
35.Ladio,A.2006b.GatheringofwildplantfoodswithmedicinaluseinaMapuchecommunityofnorthwestPatagonia,enA.
Pieroni&L.L.Price(eds.),Eatingandhealing:Explorationsoftraditionalfoodasmedicines,pp.297321.USA:HaworthPress.
[Links]
36.Ladio,A.2006c.UsoyconservacindeplantassilvestresconrganossubterrneoscomestiblesencomunidadesMapuche
delaestepapatagnicaargentina,enU.P.Alburquerque,J.F.A.Maris&C.F.C.R.Almeida(eds.),Tpicosemconservacaoe
etnobotanicadeplantascomestveis,pp.5372.Brasil:NUPEEA.[Links]
37.Ladio,A.H.&M.Lozada.2009.Humanecology,ethnobotanyandtraditionalpracticesinaruralpopulationoftheMonte
region,Argentina:Resilienceandecologicalknowledge.JournalofAridEnvironments73(2):222227.[Links]
38.Ladio,A.H.&M.Lozada.2001.NontimberforestproductuseintwohumanpopulationsfromNWPatagonia:Aquantitative
approach.HumanEcology29(4):367380.[Links]
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100001&lng=es&nrm=iso&tlng=es

23/26

14/2/2015

Darwiniana,nuevaseriePlantasaromticasconrganossubterrneosdeimportanciaculturalenlapatagoniaargentina:unaaproximacinasususosdesdelaetnobotnica,lapercepcinsensorialylaanatoma

39.Ladio,A.H.M.Lozada&M.Weigandt.2007.ComparisonoftraditionalwildplantsusebetweentwoMapuchecommunities
inhabitingaridandforestenvironmentsinPatagonia,Argentina.JournalofAridEnvironments69:695715.[Links]
40.Leonti,M.F.Ramirez,O.Sticher&M.Heinrich.2003.MedicinalfloraofthePopoluca,Mxico:Abotanicalsystematical
perspective.EconomicBotany57(2):218230.[Links]
41.Loyola,L.A.J.Brquez,G.Morales,J.Araya,J.Gonzlez,J.Neira,H.Sagua&A.SanMartn.2001.Diterpenoidsfrom
Azorellayaretaandtheirtrichomonicidalactivities.Phytochemistry56(2):177180.[Links]
42.Lozada,M.,A.H.Ladio&M.Weigandt.2006.CulturaltransmissionofethnobotanicalknowledgeinaruralcommunityofNW
Patagonia.EconomicBotany60(4):374386.[Links]
43.MartnezCrovetto,R.1980.ApuntessobrelavegetacindelosalrededoresdelLagoCholila.PublicacinTcnicadela
FacultaddeCienciasAgrarias1:122.[Links]
44.Metcalfe,C.&L.Chalk.1950.AnatomyofDicotyledons,vol.1.Oxford:ClarendonPress.[Links]
45.Molares,S.2010.FloramedicinalaromticadelaPatagonia:caractersticasanatmicasypropiedadesorganolpticas
utilizadasenelreconocimientoporpartedelateraputicapopular.TesisDoctoral.UniversidadNacionaldelComahue.
[Links]
46.Molares,S.&A.Ladio.2009a.ChemosensoryperceptionandmedicinalplantsfordigestiveailmentsinaMapuchecommunity
inNWPatagonia,Argentina.JournalofEthnopharmacology123:397406.[Links]
47.Molares,S.&A.Ladio.2009b.EthnobotanicalreviewoftheMapuchemedicinalflora:Usepatternsonaregionalscale.Journal
ofEthnopharmacology122(2):251260.[Links]
48.Molares,S.&A.Ladio.2008.PlantasmedicinalesenunacomunidadMapuchedelNOdelaPatagoniaArgentina:clasificacin
ypercepcionesorganolpticasrelacionadasconsuvaloracin.BoletnLatinoamericanoydelCaribedePlantasMedicinalesy
Aromticas7(3):149155.[Links]
49.Molares,S.A.H.Ladio&G.Vobis.2007.EtnobotnicayanatomafoliardelasespeciesdeChiliotrichumCass.(Asteraceae:
Astereae):Ch.rosmarinifoliumLess.yCh.diffusum(Forst.)O.Kuntze.Kurtziana33(2):516.[Links]
50.Molares,S.S.Gonzlez,A.Ladio&M.A.Castro.2009.Etnobotnica,anatomaycaracterizacinfsicoqumicadelaceite
esencialdeBaccharisobovataHook.etArn.(Asteraceae:Astereae).ActaBotnicaBraslica23(2):578589.[Links]
51.Molares,S&A.H.Ladio.2010.Mtodosmicrogrficosaplicadospesquisaetnobotnica,enU.P.Albuquerque,R.F.P.
Lucena&L.V.F.C.Cunha(eds.),MtodoseTcnicasnaPesquisaEtnobiolgicaeEtnoecolgica,pp.381399.Brasil:Nuppea.
[Links]
52.Molares,S.&Ladio,A.H.2012a.TheusefulnessofedibleandmedicinalFabaceaeinArgentineandChileanPatagonia:
environmentalavailabilityandothersourcesofsupply.EvidenceBasedComplementaryandAlternativeMedicine2012:12pages,
id901918,doi:10.1155/2012/901918.[Links]
53.Molares,S.&Ladio,A.H.2012b.MapucheperceptionsandconservationofAndeanNothofagusforestsandtheirmedicinal
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100001&lng=es&nrm=iso&tlng=es

24/26

14/2/2015

Darwiniana,nuevaseriePlantasaromticasconrganossubterrneosdeimportanciaculturalenlapatagoniaargentina:unaaproximacinasususosdesdelaetnobotnica,lapercepcinsensorialylaanatoma

plants:AcasestudyfromaruralcommunityinPatagonia,Argentina.BiodiversityandConservation21(4):10791093.
[Links]
54.MolinaSalinas,G.M.J.Brquez,A.Ardiles,S.SaidFernndez,L.A.Loyola,A.SanMartn,I.GonzlezCollado&L.M.
PeaRodrguez.2010.Antituberculosisactivityofnaturalandsemisyntheticazorellaneandmulinanediterpenoids.Fitoterapia81:
5054.[Links]
55.Ochoa,J.&A.Ladio.2011.Pasadoypresentedelusodeplantasconrganossubterrneosdealmacenamientocomestible
enPatagonia.Bondplandia20(2):159178.[Links]
56.Ochoa,J.Ladio,A.H.&M.Lozada.2010.Usoderecursosherbolariosentremapuchesycriollosdelacomunidadcampesina
deArroyoLasMinas(RoNegro,PatagoniaArgentina).BoletnLatinoamericanoydelCaribedePlantasMedicinalesyAromticas
9(4):269276.[Links]
57.PalPal,J.2002.ContribucinalconocimientodelosaceitesesencialesdelgneroEryngiumL.,enlaPennsulaIbrica.
TesisDoctoral.UniversidadComplutensedeMadrid.[Links]
58.Pertino,M.G.SchmedaHirschmann,J.A.Rodrguez&C.Theoduloz.2007.Gastroprotectiveeffectandcytotoxicityof
terpenesfromtheparaguayancrudedrug"yaguarova"(Jatrophaisabelli).JournalofEthnopharmacology111(3):553559.
[Links]
59.Phillips,O.1993.Thepotentialforharvestingfruitsintropicalrainforests:NewdatafromAmazonianPeru.Biodiversityand
Conservation2:1838.[Links]
60.Pieroni,A.&B.Torry.2007.Doesthetastematter?Tasteandmedicinalperceptionsassociatedwithfiveselectedherbal
drugsamongthreeethnicgroupsinWestYorkshire,NorthernEngland.JournalofEthnobiologyandEthnomedicine3:21.
[Links]
61.Pieroni,A.L.Houlihan,N.Ansari,B.Hussain&S.Islam.2007.Medicinalperceptionsofvegetablestraditionallyconsumedby
SouthAsianmigrantslivingsinBradford,NorthernEngland.JournalofEthnopharmacology113:100110.[Links]
62.Pieroni,A.S.Nebel,C.Quave,H.Mnz&M.Heinrich.2002.Ethnopharmacologyofliakra:traditionalweedyvegetablesof
theArbreshoftheVultureareainsouthernItaly.JournalofEthnopharmacology81:165185.[Links]
63.Rapoport,E.H.A.H.Ladio&E.Sanz.2003.PlantasnativascomestiblesdelaPatagoniaAndinaargentinochilena.Parte
II.CentroRegionalUniversitarioBariloche.ProgramadeExtensinUniversitaria,UniversidadNacionaldelComahue.[Links]
64.Rodrguez,M.F.2000.WoodyplantspeciesusedduringthearchaicperiodintheSouthernArgentinePuna.Archaeobotanyof
QuebradaSeca3.JournalofArchaeologicalScience27:341361.[Links]
65.Roig,F.A.1998.LavegetacindelaPatagonia,enM.N.Correa(ed.),FloraPatagnica.ColeccinCientficadelInstituto
NacionaldeTecnologaAgropecuaria1:48166.[Links]
66.SchmedaHirschmann,G.&E.Yesilada.2005.Traditionalmedicineandgastroprotectivecrudedrugs.Journalof
Ethnopharmacology100:6166.[Links]
http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100001&lng=es&nrm=iso&tlng=es

25/26

14/2/2015

Darwiniana,nuevaseriePlantasaromticasconrganossubterrneosdeimportanciaculturalenlapatagoniaargentina:unaaproximacinasususosdesdelaetnobotnica,lapercepcinsensorialylaanatoma

67.SchmedaHirschmann,G.L.Astudillo,J.A.Rodrguez,C.Theoduloz&T.Yez.2005.Gastroprotectiveeffectofthe
MapuchecrudedrugAraucariaaraucanaresinanditsmainconstituents.JournalofEthnopharmacology101:271276.
[Links]
68.Shepard,G.H.2004.ASensoryecologyofmedicinalplanttherapyintwoamazoniansocieties.AmericanAnthropologist106
(2):252266.[Links]
69.Simpson,B.B.&M.C.Ogorzaly.1986.Economicbotany:Plantsinourworld.NewYork:McGrawHill,Inc.[Links]
70.Zuloaga,F.O.O.Morrone&M.J.Belgrano.2008.CatlogodelasplantasvascularesdelConoSur.
http://www2.darwin.edu.ar/Proyectos/FloraArgentina/FA.asp.[Consulta:mayo2010].[Links]

2015IBODACONICET
CasilladeCorreo22
(B1642HYD)SanIsidro(Pcia.deBuenosAires)
RepblicaArgentina
Tel.:(+5411)47434800/Fax.:(+5411)47474748
sdenham@darwin.edu.ar

http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100001&lng=es&nrm=iso&tlng=es

26/26

Você também pode gostar