Os Pinos (hino galego)

Os Pinos

Los Pinos

Qu din os rumorosos
na costa verdecente
ao raio transparente
do prcido luar?
Qu din as altas copas
de escuro arume arpado
co seu ben compasado
montono fungar?

Qu dicen los rumorosos

en la costa verdescente
al rayo transparente
de la plcida luz de la luna?
Qu dicen las altas copas
de la oscura pinocha arpada
con su bien compasado
y montono cimbrear?

Do teu verdor cinguido

e de benignos astros
confn dos verdes castros
e valeroso chan,
non des a esquecemento
da inxuria o rudo encono;
desperta do teu sono
fogar de Breogn.

De tu verdor ceido
y de los benignos astros,
confin de los verdes castros
y tierra valerosa.
Nunca te olvides
de la injuria y el rudo encono;
despierta de tu sueo,
hogar de Breogn.

Os bos e xenerosos
a nosa voz entenden
e con arroubo atenden
o noso ronco son,
mais so os iorantes
e fridos e duros,
imbciles e escuros
non nos entenden, non.

Los buenos y generosos

nuestra voz entienden,
y con arrobo atienden
nuestro ronco sonido,
pero slo los ignorantes,
los fieros y duros,
imbciles y oscuros
no nos entienden, no.

Os tempos son chegados

dos bardos das edades
que as vosas vaguedades
cumprido fin tern;
pois, donde quer, xigante
a nosa voz pregoa
a redenzn da boa
nazn de Breogn.

Ya ha llegado el momento
de aquellos antiguos bardos,
que a vuestras ilusiones
cumplido fin darn:
pues, donde quiere, gigante,
nuestra voz pregona
la redencin de la buena
nacin de Breogn.

Eduardo Pondal

HINO GALEGO
1. O Hino galego e o sistema cultural de Galicia. O Hino o smbolo acstico mais solemne e
transcendental de Galicia como comunidade poltica. Como un producto da cultura galega, reflexa o
ambiente social e cultural de Galicia, como un dos seus mais importantes testimonios. un Hino
que, dende a sa estrea en 1907, pasou por moitas vicisitudes, dende a prohibicin absoluta, en
tempos de restriccin espiritual e expresiva, ata a permisividade total, sen obstculos nin censura,
pasando por situacins intermedias, moitas veces ambiguas, nas que se tolerou a sa prctica, pero
interpretado como unha cancin mais dentro do rico folklore galego. Xurde en La Habana, froito
do espritu organizador dun linotipista emigrante, polo que, igual que a Bandeira* e o Escudo*,
est vinculado espritu creador da Galicia emigrante. o nico smbolo galego que non foi
contestado ou criticado, polo que esperta a adhesin de tdolos medios nacionalistas e rexionalistas
e de persoas que non se distingan por un excesivo celo centralista.
Galicia rica en smbolos acsticos ou sonoros de tipo ideolxico e poltico. Os berros ou gritos
son moitos e utilizanse con frecuencia, tanto en festas tpicas, como en actos patriticos. Algns
destes berros teen efecto rubricante, para rubrica-la culminacin dun acto poltico, como Terra a
Nosa! ou o de Galicia ceibe!. Mais que gritos ou berros de identificacin e de adhesin e
proselitismo son instrumentos de afirmacin e de profundizacin no espritu comunitario que se
vive nese momento no banquete no acto poltico ou cultural. Pode ser utilizado como medio de
contestacin, cando se atopan elementos de das forzas totalmente diferentes, na que unha se
distingue polo seu acusado centralismo e non acepta os smbolos de Galicia. Poden ser utilizados,
tamn, como divisas especiais, para distingui-la emocin que desperta calquer aspecto cultural de
Galicia.
Algns berros, gritos ou divisas son anteriores elaboracin e estrea do Hino. No s. XIX
utilizaronse algns moi especficos, sobre todo por Alfredo Braas, interesado na creacin dunha
simblica poltica para o rexionalismo galego. Surge et ambula!, explicao no seu discurso nos
Xogos Florais de Tui, porque esas palabras dos Evanxeus sern o lema das nosas libertades: Pro
libertate patria outro grito ou lema, que, na sa obra El Regionalismo di que se dieron la mano
las provincias y los pueblos gallegos antes aislados. O mais utilizado, sen embargo, e o de Deus
Fratresque Galleciae, non sempre escrito do mesmo xeito, pero dito en moitos discursos, como o
do banquete do 7 de maio de 1893 en Barcelona, no que dixo que: bien quisiera que al lema que
hemos adoptado de Deus fratresque gallaici se le aadiesen algunas palabras ms y resonase en los
valles y montaas de la nativa tierra este grito de guerra regionalistas: "Dios, los hermanos gallegos
y sus aliados los catalanes". No El Regionalismo di do lema o grito que s el santo lema de Deus
fratresque Galaicae, lacnico pero sublime resumen de nuestro credo regionalista. Este lema ou
grito aparece en varias ocasins, posteriormente, figurando, por exemplo, en Antfona da cantiga de
Ramn Cabanillas, publicada no ano 1951, en Vigo, para termina-lo seu prlogo, dicindo que:
Falo c-os que profesan con fe invencibre na groria e santidade da nosa anterga divisa: Deus
Fratresque Galleciae.
O destino do berro ou grito extinguirse no momento do acto patritico, cultural ou recreativo,
cumprindo a sa funcin integradora, rubricante ou exaltadora no acto mismo. Pero, moitas destas
exclamacins convertindo en divisas escritas e sendo, incluso, base para ttulos de libros e revistas.
Anda cando o seu destino primario o acto da sa pronunciacin, logo utilizanse en escritos de

diverso tipo, como libros, revistas, adhesivos e outros medios nos que predomina a escritura. Cun
variante, o grito de Terra a nosa escrbese nunha folla solta do 30 de maio do 1921, asinada por
Xavier Soto e Manuel Antonio, na que no seu encabezamento escrbese Terra ceibe! e termina
coa rbrica citada de Terra a nosa!. Esta folla importante para establecer unha relacin entre o
Hino e a Bandeira, porque se dirixe s bos galelos para explicar como a Mocidade galeguista de
Vigo pedira Concello desta cidade que nos actos oficiais lado da Bandeira espaola figurase a
galega, e como a peticin foi unnimemente votada en contra.
Outros smbolos acsticos ou sonoros poden sustituir, nalgunhas ocasins, Hino galego. O aspecto
conxuntivo do Hino, antes da sa creacin en 1907, logrbase por medio dalgunhas famosas
cancins galegas, sobre todo con Negra sombra, msica de Juan Montes e letra de Rosala de
Castro, feito que se documenta perfectamente no Manifiesto para la Solidariedad gallega, firmado
na Corua o 14 de septembro de 1907, e nas que as ltimas palabras dise o seguinte: Decid, pues:
si ahora no es la hora de reflexionar hondo y revolverse firme para salir de casa y hacer la unin
gallega, la de todos los gallegos que sienten un nudo en la garganta al escuchar Negra sombra y
energa en su alma al oir un viva a Galicia. decid. cundo ser?. Os coros e orfens tian que
utilizar estas canciones galegas, sobre todo a mencionada polo seu sentimiento e capacidade
conxuntiva, en sustitucin do Hino, pero logo quedaron no seu debido lugar, como excelentes obras
da msica galega. para interpretar dentro da sa autntica finalidade artstica e cultural.
Desde o ano 1968 a cancin folk, titulada Venceremos, utilizada segn a versin de Joan Baez,
ocupou en moitos casos o lugar do Hino galego, en circunstancias especiais, sobre todo en intres
nos que predominaba o ambiente propicio de protesta. Cantrono especialmente, pblicos xuvens,
case sempre como un modo de protesta, de afirmacin e de reivindicacin fronte centralismo, a
inxustiza e a dominacin de Galicia.
Moitos smbolos acsticos, como os berros, as cancins en xeral de alusin poltica, os slogans,
divisas e lemas, nalgns movementos de masas, de tipo poltico, ou en actividades como as do Da
de Galicia, ou da Patria Galega, nense e forman unha totalidade acstica de tipo simblico que
culmina xeralmente co Hino galego.
O hino galego, pois, forma parte dun complexo simblico, como un subsistema do sistema poltico
galego, pero non limitado expresin oral ou acstica. Con motivo da promulgacin do Estatuto de
Galicia, aprobado o 21 de Decembro de 1980, a Federacin de Sociedades Filatlicas de Galicia,
conseguiu a emisin dun selo do Estado, no que o lema foi o Hino galego. O boceto foi realizado
por Xos Guitin Seixo e, como sucede nestes casos en Galicia, cando se inauguran placas, etc., non
estivo exento de polmica. Foi unha importante contribucin difusin do Hino galego,
reproducindo a partitura do mesmo no mapa de Galicia, co Escudo lado, co fondo azul no mar e o
branco no chan galego. Editouse un sobre especial, co Hino ocupando a sa terceira parte; logrouse
un mataselos especial tamn, cos retratos de Pondal e Veiga, con motivo do 17 de Maio de 1981 e a
revista da federacin adicou especial atencin tema do Hino.

2. O Hino e as relacins polticas e criptopolticas. O da 20 de Decembro de 1907, no Gran

Teatro da Habana, estreouse o Hino galego. Nun da moi solemne, en homenaxe pstumo a
Pascual Veiga, co fin de recadar fondos para elixir un monumento sa memoria en Mondoedo,
puido ser cantado por primeira vez. En 1908, o da 13 de Decembro, a Xunta Xeral do Centro
Galego, declarou Hino oficial Hino, para todas as actividades en que os organismos da famosa
entidade interviesen. A medida que o rexionalismo avanzaba e an despertando as ansias
rexionalistas en Galicia, botbase de menos un hino emotivo e expresivo vez. Os intentos de
Alfredo Braas e de Luis Taibo, as como os de Galo Salinas e Varela Silvari non pasarn de meros
intentos, pero expresaban xa claramente a intencin de ter un Hino en Galicia, como Catalua tia
Els Segadors. En 1890, tal como conta A Nosa Terra, no seu nmero do 1 de Setembro de 1927,
celebrouse en A Corua un certame musical, no que foi presidente Pascual Veiga e primeiro
secretario Francisco Tettamancy, co fin de premiar unha Marcha Rexional Galega, para a que
Eduardo Vicenti regalou unha pluma de ouro. Pero, ata ese momento do 20 de Decembro de 1907,
en pleno xito rexionalista e cando o agrarismo e o solidarismo efectuaran un gran avance, non se
puxo en prctica e estreouse debidamente.
O Hino galego, foi o resultado dun gran esforzo de coordinacin de Xos Fontenla Leal. Primeiro,
pediu a letra a Curros Enrquez, a gran figura galega na Habana nese momento, e a msica a Castro
Chan, pero o non conseguilo coa premura que necesitaba, escolleu o poema Os Pinos de Pondal,
estableceu contacto con Pascual Veiga e o resultado foi un hino entre literario e patritico, non moi
comn en canto s seus smbolos e, dende logo, non moi comn no sentido de que foi aproveitado
un poema xa escrito, parcialmente, e non un poema xa escrito, especialmente para facer un hino.
Fontenla Leal chamoulle Hino Rexional Galego, as como en 1890, chamouselle Marcha
Rexional Galega, pero inmediatamente pasou a chamarse o Hino a Galicia e xa definitivamente o
Hino galego, sen que falten s veces denominacins como Hino de Galicia.
Dende 1907 ata 1923 o rexionalismo e agrarismo cantaron o Hino galego nos seus actos e, o mesmo
tempo, foi aceptado por moitos galegos non radicalmente centralistas, os cales non logran asimilalo
ata a campaa electoral de 1977, etapa na que o usan polo menos formalmente. O impulso dado
rexionalismo polo nacionalismo, coas Irmandades da Fala fronte, fixo que o Hino galego se
incorporase normalmente actividade poltica. Na Semana Catalana. por exemplo, celebrada en
Decembro de 1917, coa asistencia e activa participacin de Francisco Camb, o Hino a Galicia
interpretouse en varias ocasins. A Gaceta de Galicia, de Santiago, do da 17, explica como a banda
municipal de Betanzos o interpretou na Estacin de ferrocarril cando os parlamentarios catalns se
trasladaban a A Corua. Nesa cidade, d o mesmo diario, na metade do banquete, que o pblico
irrumpiu no comedor instalado no Palacio municipal, e cantouse o Hino a Galicia, repitindose
ante o local das Irmandades da Fala, izndose a bandeira galega no balcn.
Previamente, unha comisin galega estivo en Catalua, e a Gaceta de Galicia do da 17 conta como
rematar Camb o seu discurso no Centro Autonomista de Dependentes cantouse Els Segadors,
seguindo o diario compostelano describindo o acto con estas palabras: Rematado o canto nacional
cataln os ilustres expedicionarios formando un grupo cantan o Hino Galego, letra de Pondal e
msica de Veiga. As notas delicadas da melodiosa cancin son escoitadas con delectacin, estando
todos en p e descubertos. Nas eleccins parlamentarias de 1918, os rexionalistas e nacionalistas
fixeron uso amplo do Hino. Os berros e o Hino soaron largamente durante a campaa. O mesmo
peridico composteln conta, na sa edicin do 5 de marzo de 1918, como ao rematar unha sesin

poltica do tipo galeguista, gritar Terra a nosa! o pblico mostrou un entusiasmo

indescriptible, tras a conferencia de Camb. O pblico acompaou s oradores ata o hotel
cantando o Hino a Galicia. dicir: que o Hino foi cantado por individuos especficos e por masas,
foi interpretado por coros e orfens ou foi soamente tocada a sa msica polas bandas de algns
pobos.
Ata 1923, o Hino galego rubricar os actos do rexionalismo, do nacionalismo e do galeguismo
como elemento, indispensable, pero, ese ano comezarn as dificultades, cando, polo Real Decreto
do 18 de setembro de ese ano de 1923, prohbense as bandeiras, afectando a tdolos smbolos
rexionais, ata que por Real Decreto de 9 de Xuo de 1930 se deroga o mencionado Real Decreto. As
sociedades galegas de Amrica, como sucede cando arrecia a censura en Galicia, intensificaron o
seu interese pola expresin pblica dos smbolos. O nivel simblico do Hino quedou, sen embargo,
en p, anda que, en tales situacins de represin simblica o Hino se transforma nunha cancin
galega.
A chegada da II Repblica intensificou o amor Hino, como expresin primeiro dunha vontade de
Estado dentro dol Estado Federal que se preva, pero logo xa como unha Rexin dentro do Estado
Integral que se constituiu. Por falla de ensaio suficiente para moita xente o Hino era casi estrao, e,
polo menos, poucos o saban completo, tanto no seu canto como na sa letra. Por iso, tal como
conta A Fouce, de Bos Aires, do 1 de Xuo de 1931, un grupo de mozos xoves fundaron un
Comit pr espallamento do Hino Gallego, apuntando como tamn o Centro Gallego de Bos
Aires fixera algo polo estilo, apostillando que: O hino e a bandeira-galega, levada sta decote no
primeiro termo, son os que mester dar a coecer entre os galegos emigrados. Dende 1931 a
1936, pois, o Hino galego cumpriu a sa funcin integradora, cantndose, incluso, en actos de
exaltacin republicana, tal como resea Claridad, no seu nmero do 24 de marzo de 1934,
describir os actos de conmemoracin do Pacto de Lestrove, e na parte referente s hinos d: Os
hinos galego e de Riego poen fin parte pblica do acto sinxelo e emocionado.
Dende 1936 a 1960, o Hino convrtese en criptopoltico, e, todo o mais, pode figurar nalguns actos
culturais, sempre coma unna cancin mais dentro do variado folklore galego. Desde ese ano, mais
ou menos, comeza a interpretarse en actos de maneira mis explcita, pero sempre cun matz
limitado, disimulando os seus aspectos mais ideolxicos. Nos actos de folklore celebrados en
Santiago de Compostela, durante as festas do Apstolo, comenzou en 1975 a levantarse a xente
durante a interpretacin do Hino, inicindose o costume na Caixa de Aforros de Santiago, para o
ano seguinte, na Quintana de Santiago, facelo as autoridades locais e, con elas, tdolos asistentes s
actos. A inhibicin de tantos anos foi eliminando a condicin solemne do Hino, polo que se trataba
sen consideracions especiais, hasta eses actos, nos que os asistentes seguiron a lia aberta polos
mis conscientes. Pode dicirse que o Hino, sen ter oficialidade formal, volveu a recuperala sa
oficialidade emocional, como a que tivera entre 1907 e 1923, e 1931 e 1936.

3. O Hino galego e o autonomismo en Galicia. Nas etapas de autonomismo constitutional, o Hino

galego adquire unha oficialidade fctica ou legal dentro do territorio de Galicia, compartindo co
Hino nacional ou do Estado espaol os correspondentes honores, lugares, funcins e privilexios.
Entre 1931 e 1936 desenrolouse a primeira etapa de bsqueda de autonomismo constitucional,
abeiro da Constitucin republicana de 1931. Dende 1978, abeiro da Constitucin, desenrrlase a
segunda etapa de creacin autonmica, neste caso cunha situacin intermedia denominada
preautonoma, e cun proceso de elaboracin do proxecto de Estatuto totalmente diferente, sen a
participacin directa do pobo e sen a intervencin dos Concellos galegos. Na segunda etapa, debido
exclusin das forzas extraparlamentarias, grande parte do proceso autonmico produciuse fora das
institucins oficiais, polo que o Hino, ademais de ser un instrumento de integracin formal, foi,
tamn, un instrumento de militancia e de protesta.
Nas etapas autonmicas, o Hino do Estado espaol ou Hino nacional e o do ente galego, sea rexin,
como en 1931 ou sexa nacionalidade, coma en 1978, adquiren certa equiparacin, sen excluirse
mtuamente, completndose dentro dun mesmo acto. Sen embargo, en certas ocasins, produciuse
algn incidente, debido a que os organizadores, de boa fe ou con calquer intencin omitiron a un
deles. Na Asemblea dos Concellos de Galicia, preparatoria do proxecto de Estatuto, produciuse
precisamente un incidente desta natureza, na sesin inagural do da 17 de decembro de 1932,
segundo consta nas actas, publicadas no libro El Estatuto de Galicia. Actas y documentos (A
Corua, 1976) de Baldomero Cores Trasmonte, a Banda Municipal de Santiago de Compostela,
situada no baixo do Palacio de Raxoi, interpretou o Hino Galego, cantandollo os asemblestas. Un
asemblesta dixo, nembargantes: Noto la ausencia del Hino Nacional y ruego al Presidente ordene
que se toque. Es de lamentar que sea un asemblesta quien tenga que hacer esta advertencia. Pero,
tal como din as Actas, coincidiendo con estas ltimas palabras, la Banda interpreta el Hino de
Riego.
O presidente da Asemblea, Osorio e Tafall, interviu para dicir: Una breve explicacin necesaria y
conveniente. La orden recibida por la Banda Municipal del Presidente de la Comisin, era que
tocase ambos Hinos. Precisamente, como se habr notado, ha coincidido el ruego del seor
asemblesta con la interpretacin del Hino Nacional. Terminou dicindo: Queda, pues, complacida
la asemblea, pero que tenga la seguridad, que el Hino de Riego se ha tocado, no por el ruego
formulado, sino porque ya era ese el propsito, co cal rubricuse con aplausos.
As intencins estn moi claras. As forzas espaolistas acusan s galeguistas e pro-galeguistas de
dominar a Asemblea e comezan por plantexar o problema dos smbolos. Que non foi un acto
intrascendente, omisin dos msicos nada mis, senn que para tales forzas era unha omisin
deliberada, aprbase coas palabras dun tenaz contradictor do Estatuto, cal foi Vicente Sierra, quen,
en El Progreso, de Pontevedra, do 28 de marzo de 1933, ao discutir con Bveda, tratando de
explicar o que pasou na Asemblea de Santiago: O Sr. Bveda non quere ter en conta que o que
pasou daquela foi o que decidiu Partido Radical a opoerse Estatuto. O olvido de tocar o Hino
nacional despois do galego que esixiu a protesta do partido radical-socialista e que fixo vibrar a
parte da Asamblea unha vez cumplida a peticin daquel partido con gritos de Viva a Repblica
espaola! e Viva Espaa! Poda pesar, tamn, o recordo da asamblea preparatoria, celebrada en
Santiago o 4 de xuo dese mesmo ano, baixo a presidencia de Xaime Quintanilla. El Compostelano
conta que a Banda Municipal interpretou o Hino Galego, coreando polos asemblestas, e
coincidiendo con estas ltimas palabras, la Banda interpreta el Hino de Riego, pero naquel intre

todo discurriu sen problema algn.

Noutros actos solemnes, sen embargo, dado o contido cultural e ideolxico no conflictivo, puido
cantarse s o Hino Galego. No acto de entrega do Monumento a Curros na Corua, celebrado o da
11 de agosto de 1931, todo-los coros mesturados e dirixidos pol-o direitor de "Cntigas da Terra"
cantaron o hino galego que o pbrico en p a descuberto, escoitou respetosamente, apraudindo
entolecido cando finou, tal como se d na resea recollida por Lus Carr Alvarellos, en Manuel
Curros Enrquez. Sa vida e a sa obra, publicada por Ediciones Galicia, de Bs Aires, no ano
1953. En outras ocasins, non moitas, cantaron os coros en conxunto, tal como o fixeron tantas
veces os coros Clav, pero nese momento tivo que ser emocionante, en presencia do Presidente da
Repblica, Niceto Alcal Zamora, quen pronunciou un importante discurso, sen que se plantexase
conflicto algn con respecto Hino.
Sen embargo, no Estatuto de Galicia de 1932, aprobado plebiscitariamente en 1936, non existe
ningunha alusin Hino galego, como non exista, tampouco, nos Estatutos de Catalua e do Pas
Basco. A Constitucin de 1931, no seu artigo primeiro, precisaba as cores da Bandeira republicana,
pero non se refera Escudo nin Hino. Os estatutos mencionados tampouco se refiren Bandeira,
polo que toda a simblica solemne deixouse para unha legalizacin ordinaria ou regulamentaria
interna. A Constitucin de 1978, no seu artculo 4, mas explcita, porque se refire Bandeira
espaola e potestade dos Estatutos para recoecer bandeiras e enseas propias das comunidades
autnomas, pero non alude s Hinos nin os Escudos. Ser o artigo 6 do Estatuto para Galicia,
aprobado por referndum do 21 de decembro de 1980, o cal describa a bandeira e diga
expresamente que Galicia ten hino e escudo de seu, polo que corresponder, tamn s poderes
pblicos precisaron as caractersticas, elementos e formas dos smbolos fundamentas. Pola sa
parte, a Xunta preautonmica de Galicia, no seu regulamento provisional, artculo 6, non describe a
Bandeira, pero d que se colocar coa de Espaa na sede da Xunta.
No nmero Cero do Boletn Oficial da Xunta de Galicia publicouse o regulamento; no mesmo
nmero publcase e describe o Escudo Oficial de Galicia e o presidente da Xunta, Antonio Rosn
no seu discurso da inauguracin das actividades da entidade preautonmica, aceptou a oficialidade
real do Hino concluir as sas palabras: Minas donas e meus seores: como dixo o bardo Pondal e
cantamos todos no noso Hino: Os tempos son chegados. Os Estatutos de Catalua e do Pas
Basco soamente institucionalizan a Bandeira, a cal describen, no seu artculo 4 e 5, respectivamente
pero non se refiren Escudo nin Hino. O Estatuto de Galicia non describe mis que a Bandeira,
limitndose a dicir con respecto s outros smbolos solemnes, que os ten propios, o cal quere dicir
que pode describilos por leis ou reglamentos emanados dos seus propios poderes.
O anteproxecto da Alianza Popular referiuse, no seu artculo 3, a que Galicia adopta a Bandeira, o
Escudo e o Hino tradicionais, correspondendo s leis fixalos; o P. S. de G. (P. S. O. E.) e o P. S. G.
describiron con detalle a bandeira, pero gardaron silencio sobre Escudo e Hino. Nas Bases da
Academia Galega de Xurisprudencia e Lexislacin figura xa a expresin, Galicia tendr bandera,
escudo e himno propio, que, pasando polo proxecto de U.C.D., como Galicia tendr bandera,
escudo a himno propios, entrar definitivamente a completala descripcin da bandeira no artigo 6
do Estatuto. No proxecto da Asemblea de Parlamentarios e no publicado no Boletn Oficial da
Xunta de Galicia (marzo, 1980) usase xa a expresin Galicia ten hino e escudo de seu.
Soamente dous dos anteproxectos fan referencia explcita a Os Pinos, como Hino de Galicia. No

artigo 9 do proxecto do Partido Obreiro Galego, de novembro de 1978, dise: O hino galego o
denominado Os Pinos. No artigo 8 do proxecto do Movemento Comunista de Galicia, de
decembro de 1978, dise expresamente que: O hino galego Os Pinos. Anque o concepto de
propio poidera interpretarse en sentido circunstancial, no caso do Hino existe unanimidade en canto
adopcin de Os Pinos como o Hino oficial, polo que co Estatuto de 1980 adquire oficialidade
xenrica e implcita, que soamente normas e disposicins posteriois detallarn no seu da.
oficialidade real uniuse a oficialidade xenrica e soamente falta, ou todava falta, a oficialidade
formal, para precisar os honores e privilexios correspondentes.

4. Os Pinos e a sa estructura morfoideolxica. O Hino galego componse da letra do poema Os

Pinos, de Eduardo Pondal, e da msica de Pascual Veiga. Como o poema non foi escrito
directamente para Hino, senn que era un poema que Pondal escribira faca algn tempo, o nmero
de estrofas non o mesmo que a parte que se canta. O poema Os Pinos ten dez estrofas, das cales,
en condicins de permisivilidade, se cantan catro soamente, quedando reducidas a das en pocas
de maior restriccin intelectual e cultural. A pesares da reduccin a catro estrofas normalmente, a
parte que se canta expresa de maneira superficial o contido e a mensaxe do poema. As outras
estrofas son variacins sobre un mismo tema, nas que o motivo central moi sinxelo: que Galicia
esperte do seu soo e emprenda o camio da libertade. Como natural, anda cando o poema e
intelixible perfectamente nas sas catro primeiras estrofas, correspondentes Hino, convinte
interpretalo seu contido luz de todo o poema, polo menos para entende-los matices ideolxicos
que o poeta quixo darlle.
Eduardo Pondal escribira un poema con tres estrofas previamente, no que resume a idea
fundamental do poema. Debeu ser un borrador inicial, que ven a resultar logo como un resumo,
pero no seu intre debeu ser o punto de partida para tan largo poema de dez estrofas. Apareceu entre
os papeis inditos do bardo, pero non teen data que poda permitila sa datacin adecuada. O
poema Os Pinos, pois, unha idea que Pondal tia moi pendente, que expresa con bastante
claridade o seu propio pensamento, o sentimento, sobre Galicia, e que con estes antecedentes
completase, de modo que pdese percibir a sa ideoloxa e a sa importancia dentro da obra potica
do bardo de Ponteceso.
O poema, baixo o ttulo de Os Pinos, est recollido por Amado Ricn na sa obra Eduardo Pondal:
Novos poemas. O poema Os Pinos, est escrito en octavillas italianas de versos heptaslabos, libres
o primeiro e o quinto, agudos e rimando entre s o cuarto e oitavo, e formando pareados o segundo e
o terceiro, e o sexto e o stimo axustndose esquema fixo de -a a b' -c c b', tal como explica
Benito Varela Jcome, na La mtrica de Pandal, publicado en Cadernos de Estudios Galegos, fascculo XV, 1960. En que estexa en octavilla italiana, con metros menores, puido influir en
Fontela Leal para elixi-lo o poema, debido tanto a sa sonoridade, como divulgacin que a este
tipo de metros dbanlle os poetas romnticos espaois, anque na poesa de Pondal hai abundancia
de hexaslabos, octoslabos e outros moi propicios para ser cantados coa comodidade que un Hino
necesita. Incluso nalgunhas ocasins, remate do poema, ser cantado cunha cadencia grave, ir
ascendendo afoga a algunhas persoas, polo que, axudado pola emocin do momento, producense
con frecuencia faltas de acorde, co cal non sucede, naturalmente, cando o cantan os coros

acostumados a telo nos seus repertorios.

O Hino galego comeza cunha pregunta que os pinos, chamados rumorosos (pero na sexta estrofa
se lles chama soantes pinos, autocitndose prosopopxicamente os mesmos pinos), fan en xeral
raio transparente, na noite de la. Certo xito subxacente do poema pode proceder do uso da
prosopopeia, facendo falar s pinos e raio transparente na noite de la, ambente apto para unha
interpretacin galega da cultura inmersa na natureza. A pregunta faina o propio poeta, Pondal,
anque ben puidera facela en calidade de bardo, pero o non dicirse nada, parece coma que se quere
transferir propio lector o cantor, polo que hbilmente se introduce no ambente do poema, feito que
pode contribuir, asimesmo, adhesin que o home da ra prestou poema e Hino en xeral.
O tringulo coloquial est constituido, pois, polo interrogador, que o proprio poeta, que pode ser o
bardo ou que, por transposicin, pode ser o pblico; polos pinos, los rumorosos, no que o nome
est citado no poema, pero da ttulo tamn mesmo poema e, incluso, Hino completo, coa letra e
msica, e polo raio transparente, todo elo na noite de la, todo o cal, para un psicoanalista podera
ser motivo de interpretacin nunha relacin masculino (pino, raio, copas) e feminino (costa, la,
verdor), que puidera servir tamn de apoio subxacente para explicar o xito popular do poema e do
Hino.
Para os adversarios do Hino, os centralistas extremos, calquer esforzo para desmerece-la letra e a
msica para impedir ou obstaculiza-la sa interpretacin, foron esforzos frecuentes. Por exemplo
Orientacin Gallega, de Bos aires, no seu nmero de xuo de 1964, nun artculo asinado polo P.P e
titulado Bandera e Hino Gallegos, revela as, presins polticais que discreta ou indiscretamente se
realizaron contra o Centro Galego para modifica-la sa conducta ante os smbolos fundamentais.
Sen embargo, dende o punto de vista formal, da propia estructura formal e morfolxica do poema,
ningunha crtica alcanza a calor airada da efectuada polo marqus de Sabuz, en De Literatura
Galaica, nun captulo inadecuadamente chamado La poltica del gallego y de los hinos galicianos.
Logo de criticar irnica e sarcsticamente a obra de Pondal, limita os seus comentarios Hino, con
palabras que por ser inefables merecen extensa reproduccin: Sobre todas las anteriores descuella
Os Pinos, un monstruoso engendro que ha tenido el alto honor de que Pascual Veiga lo pusiera en
msica y que los emigrantes cubanos lo canten como si fuese el hino regional de Galicia. En esa
produccin, o lo que sea, el bardo encrase con los pinos, escchalos atentamente, oye su zumbar
misterioso y se interroga todo espantado....
O son do comentario seguir ata que se reproduce logo o poema, pero o importante aclarar agora
no que o comentario significa como crtica, senn coma a actitude do centralismo extremo criticara
non so a funcin do Hino, a sa relacin co Hino espaol ou nacional e a mesma morfoloxa do
poema pondaliano, ou, mellor dito, o contido subxacente no poema, e na medida en que era a
expresin dun rexionalismo xa ben asentado, cuia afirmacin fxose, posteriormente, mis activa
por medio do nacionalismo e do galeguismo. As coma se tratou de nega-la lexitimidade Bandeira,
aducindo que e de recente factura, tamn se an manifestando expresins de crtica contra a mesma
letra do Hino, coa que con inxuria y rudo encono fai o marqus de Sabuz.
Anda cando o poema parece un monlogo formalmente, porque o poeta ou o pblico fan soamente
a pregunta e despois son os pinos os que falan, acollendose recurso da prosopopeia, preciso dicir
que se trata dun dilogo implcito, no que unha parte escoita atentamente o que se di outra. Pondal

usa o monlogo en E ti, campanas de Anllns, Dous rapaces, non sei onde y otros moitos poemas,
pero neste caso o monlogo convirtese en dilogo pola participacin expectante do raio
transparente. O ton indicativo e persoal do poema, cun mandato contnuo para que Galicia cambie o
seu rumbo, avala esta interpretacin do poema coma un dilogo asimtrico basado no tradicional
recurso tcnica da prosopopeia. A longa descripcin dos pinos, en tono directo e moi persoal, ten
unha excepcin na segunda estrofa, onde se contina a descripcin paisaxstica, o cal parece unha
anomala formal dentro da forma do poema. E anda cando o poema completo ten numerosos
matices, variacins sobre o mesmo asunto, interpretados na sa totalidade adquiren un sentido
patritico trascendente.
En canto msica son moitos os aspectos que hai que interpretar facer unha anlise adecuada.
Coros, orfens, a xente espontneamente, os polticos coma Porteiro e outros en circunstancias
especiais, interpretrono de moitas diversas maneiras, en mltiples circunstancias, nuns casos
soamente a msica, e, noutros, a letra e a msica. O disco conta xa cunha boa coleccin de
aportacins de filarmnicas, orfens, coros e outras agrupacins. Numerosos coros e bandas teen
discos sobre o tema do Hino. A distribucin da letra e da msica por casas comerciais, en
calendarios de man, facilitan a difusin do Hino, de modo que se vai facendo familiar para todo o
pobo galego.

5. O Hino galego e as sas mensaxes: mesianismo popular e redencin galega. A mensaxe

manifesta do Hino xurde no quinto verso da segunda estrofa, cando se lle pide a Galicia que non
esqueza as inxurias histricas e que desperte do seu soo. Na terceira estrofa establcese unha
distincin: Bs e xenerosos/iorante, fridos duros, imbceles e escuros, anque sen excesivo
maniqueismo ideolxico, para destacar coma os primeiros entenden a mensaxe e os segundos
opense seu entendemento. A cuarta estrofa un canto espranza, onde se establece outro
campo asociativo: escravitude presente/redencin. Os ingredentes son, pois, moi aptos para un bo
Hino, porque a mensaje explcita ou manifiesta est clara, sinxela e pode ser intelixible polo pobo
comn sen demasiado esforzo. A mensaxe implcita, naturalmente, xurde da propia obra do poeta
Pondal, nese intre o cantor do pasado galego, o recordo e o trato de amor da paisaxe quizis a forma
coti do uso de interrogatorio e da prosopopeia e a, por veces, linguaxe conflictiva contrapoer
das formas de vida, das maneiras de entender a Galicia e dous mundos ideolxicamente
diferentes.
O nome de Galicia non aparece nunca no poema, como normal en toda a obra de Pondal. No Hino
chmaselle Fogar de Breogn e na segunda estrofa, Nazn de Breogn na cuarta estrofa. Nas
restantes estrofas aldese en Rexin de Breogn, Grei de Breogn Fillas de Breogn, Arpas de
Breogn, Armas de Breogn y Eidos de Breogn, que son os versos con que rematan cada unha das
estrofas do poema. Noutros poemas, Pondal emprega Ilustre, Xente, Fala, Fillos, Forte, Raza,
Eidos, de Breogn, segundo os casos e de acordo co contido do verso. O recurso a unha linguaxe
tropolxica desta natureza, na que se mesturan sincdoques e metonimias, segundo as
circunstancias, dbese a unha necesidade ideolxica de ilustrar o futuro por medio do pasado e de
comparar a disfuncin do presente coma o pasado dourado de tipo cltico.

As relacins dos elementos a que alude falar de Breogn explican o desexo de ofrecer unha
explicacin total de Galicia. Cada un dos elementos teen implicacins sobre aspectos da realidade
social. Fogar/Patria, Nazn/Estructura sociopoltica, Rexin/mbito, Arpas/Cultura, Fillas/Sexo,
Grei/Poboacin, Armas/Defensa e Eidos/Territorio, poden deducirse fcilmente da totalidade dos
versos finais, polo que o poema completo supn unha descripcin esquemtica e emocional de
Galicia a orde territorial, demogrfico cultural e social. Sen poder completar con outras referencias
da obra do poeta, pero soamente coas recollidas en Os Pinos pdese captala intencin profunda do
bardo de Ponteceso. No poema, os dous mis totalizadores, como o sentimental do Fogar e o
poltico de Nazn resumen tdolos demis, polo que o Hino pode ser interpretado tamn dentro do
seu proprio cerco intencional.
Das frases do poema Os Pinos, cantadas cando se canta o Hino longo, tiveran especial pregnancia
na cultura galega, desvinculadas do Hino mesmo, anda no seu campo semntico e ideolxico, Os
bs e xenerosos, do primeiro verso da terceira estrofa, e Os tempos son chegados, primeiro verso da
carta estrofa utilizouse e utilzase en moitas ocasins, sen aludir sequera sa procedencia coma
tpicos, clichs ou estereotipos ideolxicos e polticos, nuns casos aplicados con xustiza e noutros
casos, dado o ambiente emocional en que soen pronunciarse ou escribirse, con demasiada
prodigalidade. Os bs e xenerosos se opone a los iorantes, fridos, duros embciles e escuros, polo
que existe certo maniquesmo, anque non se precisa explcitamente quen son, nin se repite logo en
todo o poema, porque ten mis sentido positivo que negativo, ten mis de mesinico que de
maniqueo.
Os tempos son chegados implica unha visin o desenrrolo histrico, que non foi captado claramente
na obra de Pondal, limitados, xeralmente, a explica-lo seu helenismo, o seu celtismo, o seu
berberismo e outros aspectos externos, cando, en realidade, o importante o sentido dinmico do
tempo histrico subxacente, perfectamente captable no poema e, quizis, no Hino, sen necesidade
de acudir totalidade da sa obra, entendendo o Hino coma un microsistema total da ideoloxa
pondaliana e de quen a comparta e a comparten, esbozada sintticamente. Frente presente
oprobioso, oclocrtico de decadencia, impnse a redencin futura, mesinica, partindo do pasado
glorioso, comparable a unha idade dourada. Sen alcarzar un sentido dialctico claro, menos, este
sentido do tempo ten un matiz evolutivo de indudable dinamismo.
Por menciona-la presencia de estereotipos pregnantes na cultura galega, bastarn dous exemplos
soamente. Ramn CabaniIlas, en De que morte morreu nosa prenda?, referirse a Castelao,
remata o poema exclamando: Morreu do mal dos bs e xenerosos!/Morreu do amor Terra!.
Nunca mellor aplicada a expresin tpica a Castelao, pero non sempre se empregan con tanta
precisin. En canto tpico ou clich, Os tempos son chegados, e sexa cal fora o xuicio que mereza
o caso, pdese recorda-lo remate do discurso de Antonio Rosn, coma presidente da Xunta de
Galicia, no acto de constitucin oficial, celebrado o 18 de abril de 1978, no Pazo de Xelmrez de
Santiago de Compostela. Sera interminable a relacin de actos e momentos nos que foron
pronunciadas tales frases clich pero anda cando non chegaron os tempos e os bos e xenerosos non
proliferaron, indican que a linguaxe do Hino tivera certa eficacia cultural e cumprira unha funcin
divulgadora con bastante pregnancia comunicativa. O mesianismo do Hino galego un aspecto do
mesianismo patrocinado por Eduardo Pondal en toda a sa obra. Pdeselle a Galicia, Fogar de
Breogn, que desperte dun so, que non esquenza as inxurias e que escoite a voz dos rumorosos

pinos; dicir, tamn a voz do pobo galego. O circuito ideolxico do Hino est claro: frente
presente oprobioso, oclocrtico, de decadencia absoluta, simbolizada pola inaccin do soo, o pobo
galego, a grei de Breogn, a nazn de Breogn, teen que reaccionar e busca-la sa redencin. Non
existe ningunha personalizacin no poema. o pobo sinxelo e chan a quen se apela:
personalidade bsica e elemental, que se fai o chamamento porque nela reside a condicin de bo e
xeneroso, dos adxectivos que Pondal usa con algunha frecuencia na sa obra potica.
Na segunda estrofa soamente se insina esta relacin entre a accin e a decadencia, dicir que
Galicia valerosa, valeroso chan, di, que Galicia est durmida, que a inxuria impxose e maniatou,
pero que ten que espertar. A relacin desperta/sono moi estreita e moi explicativa. Nas estrofas
tres e cinco a idea est xa moi clara e pode ser entendida con toda claridade. O Mesas esperado o
pobo mesmo, democrticamente sen lderes absolutos nin relativos, o pobo chan en busca da sa
propia libertade e da sa identidade cultural.
Sera demasiado esaxerado ver na obra de Pondal un sentido dialctico da historia, pero, menos,
pode atoparse un sentido histrico subxacente moi profunco. O celtismo, o helenismo e outros
revestimientos histricos son algo anecdtico e circunstancial, perfectamente transmutables uns por
outros: o importante o sentido ntimo da historia. Dunha historia que ten un presente oclocrtico
ou catico e decadente, un futuro de redencin cando os tempos son chegados, e un pasado, Idade
de ouro, que preciso acudir, non como unha tradicin estereotipada, senn como o fundamento
primario da personalidade do pobo. Todo o poema Os Pinos unha amplificacin desta idea que,
sinxelamente, se esboza xa na segunda estrofa ata onde, nos ltimos anos, chegaron os coros
cantar o Hino. pobo bstalle con frecuencia as insinuacins, cando nelas est implcito o sentido
da libertade da convivencia profunda dentro dunha cultura coma a galega. En parte, o xito e a
pregnancia do Hino hai que atribulos a esta capacidade para penetrar nos sentimentos e nas
emocins dun pobo, expresando os seus ideais e as sas aspiracins fundamentais.
Bibl: Xon Barreiro, As Nosas Letras, Barcelona, 1978; Luis Carr Alvarellos, Manuel Curros
Enrquez. Sa vida e a sa obra, Buenos Aires, 1953; Baldomero Cores Trasmonte, Sociologa
poltica de Galicia, La Corua, 1976; 0 Carroncho de David, Santiago, 1961, y El modelo
sociobibliotecario y la proyeccin internacional del libro, en Boletn de la Sociedad de
Bibliotecarios de Puerto Rico, 1974; Juan Naya Prez, El Himno Gallego. Notas para su historia,
en Galicia, Buenos Aires, 1971. (B. C. T.)