Mec

anica Cl
asica II
Tema 2: Movemento nun campo de forzas
centrais
Jose M. Sanchez de Santos
Departamento de Fsica de Partculas
Facultade de Fsica
USC

Notas de clase da materia Mecanica Clasica II do Grao en Fsica da USC

Tema 2: Forzas centrais

Jos
e M. S
anchez de Santos

Indice
1. Problema dos dous corpos
1.1. Lagrangiana e masa reducida . . . . . . . . . . . . .
1.2. Teoremas de conservacion e integrais do movemento
1.3. Conservaci
on da enerxa e potencial efectivo . . . . .
1.4. Clasificaci
on de
orbitas . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.5. Integraci
on do movemento polo metodo da enerxa .
1.6. Ecuaci
on do movemento . . . . . . . . . . . . . . . .

.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.

2. Forza inversamente proporcional ao cadrado da distancia.

Movemento planetario
2.1. Problema de Kepler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2. Soluci
on polo metodo da enerxa . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3. Integraci
on da ecuacion do movemento . . . . . . . . . . . . .
2.4. Ecuaci
ons cartesianas das orbitas . . . . . . . . . . . . . . . .
2.5. Leis de Kepler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.6. Lei da Gravitaci
on Universal a partir das leis de Kepler . . .
2.7. Estabilidade das
orbitas circulares . . . . . . . . . . . . . . .
2.8. Algunhas aplicaci
ons . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.8.1. Satelites en orbita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.8.2. Velocidade de escape . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.8.3. Satelites xeoestacionarios . . . . . . . . . . . . . . . .
2.8.4. Misi
ons a outros planetas . . . . . . . . . . . . . . . .

3
3
4
6
7
8
9

10
10
11
12
13
15
16
17
18
18
19
20
20

3. Colisi
ons. Secci
ons eficaces
21
3.1. Par
ametro de impacto e angulo de dispersion . . . . . . . . . 21
3.2. Secci
on eficaz de colision . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
3.3. Secci
on eficaz diferencial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
3.3.1. Exemplo: scattering de partculas puntuais contra esferas rxidas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
3.4. Dispersi
on de Rutherford . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

Mec
anica Cl
asica II

Grao en Fsica USC

Tema 2: Forzas centrais

1.

Jos
e M. S
anchez de Santos

Problema dos dous corpos

Neste tema hemos estudar o movemento dun sistema formado por dous
corpos que interact
uan mediante unha forza conservativa dirixida ao longo
da recta que une os centros de ambos (forza central) sen ningunha outra
forza exterior (o cal e sempre unha aproximacion). Exemplos poden ser un
sistema binario de estrelas, o movemento dos planetas en torno ao sol ou
outra estrela, satelites, o movemento do electron e o proton no atomo de
hidr
oxeno ou os movemento dos atomos nunha molecula diatomica. Nestes
dous u
ltimos casos xa sabemos que a mecanica clasica non e valida, pero
aprenderemos conceitos que seran u
teis cando vexamos estes sistemas no
contexto correcto da mec
anica cuantica.

1.1.

Lagrangiana e masa reducida

Un sistema composto de d
uas partculas en d
uas dimensions pos
ue 6
graos de liberdade, e por tanto vira descrito por 6 coordenadas xeralizadas,
que poderan ser, por exemplo, os vectores de posicion de cada partcula,
r1 , r2 . Como temos a opci
on de elixir as coordenadas do xeito que millor
nos conve
na, imos considerar outra posibilidade, que consiste en tomar as 3
coordenadas do vector de posicion do centro de masas R ademais das outras
3 correspondentes ao vector de posicion relativo entre as partculas, r2 r1 ,
R=

m1 r1 + m2 r2
m1 + m2

r = r2 r1 .
Podemos invertir estas relacions para obter os vectores r1 , r2 en funcion
de R e r:
m2
r1 = R
r
M
m1
r2 = R +
r,
M
onde M = m1 + m2 . Estas ecuacions (e as s
uas inversas) son as ecuacions
de transformaci
on que relacionan as coordenadas cartesianas (r1 , r2 ) coas
coordenadas xeralizadas (R, r) O primeiro que debemos facer para resolver este problema polo metodo lagrangiano e escribir a enerxa cinetica en
funci
on das coordenadas xeralizadas:
h
h
i2
i2
1
1
1
m2 r + 1 m2 R
+ m1 r .
T = m1 r1 2 + m2 r2 2 = m1 R
2
2
2
M
2
M
Expandindo os cadrados e simplificando obtemos a seguinte expresion para
a enerxa cinetica:
1 2 1 2
T = MR
+ r ,
2
2
Mec
anica Cl
asica II

Grao en Fsica USC

Tema 2: Forzas centrais

Jos
e M. S
anchez de Santos

m2
e unha constante con dimensions de masa chamada masa
onde = mm11+m
2
reducida. Cando os dous corpos te
nen masas moi diferentes (aproximacion
xeralmente v
alida no caso de que estemos considerando sistemas sol-planeta
ou planeta-satelite), po
namos m2 << m1 , enton a masa reducida e aproximadamente a masa do corpo mais pequeno m2 (no exemplo da Terra e
80
a L
ua, MT 80ML = 81
ML 0,988ML ).
Adem
ais, se a forza e central, o potencial non depende mais que da
distancia entre as partculas r = krk = kr2 r1 k e, enton, U (r1 , r2 ) = U(r)
e a funci
on lagrangiana escrebese:

1 2 1 2
L = T U = MR
+ r U (r)
2
2

1.2.

Teoremas de conservaci
on e integrais do movemento

Seguindo coa nosa an

alise lagrangiana do problema, o seguinte aspecto
que queremos analizar e a existencia de simetras e leis de conservacion. A
elecci
on de coordenadas xeneralizadas que vimos de facer e especialmente
axeitada porque as tres coordenadas asociadas ao vector de posicion do
centro de masas R son cclicas, xa que non aparecen na lagrangiana (so as
s
uas derivadas):
L
=0
R
e por tanto os correspondentes momentos canonicos conxugados P son constantes:
L
= cte.
P=
= MR

R
Este resultado non di outra cousa que a ausencia de forzas externas fai que o
sistema do centro de masas sexa un sistema inercial, e sen perder xeralidade,
podemos tomar dito sistema como sistema de referencia, ou equivalentemente fixar R = 0. Desta maneira, a lagrangiana e simplemente:
1
L = T U = r2 U (r).
2
Esta lagrangiana e equivalente a dunha partcula de masa que se move
no espazo de tres dimensi
ons con vector de posicion r sometida a un potencial
U (r). No caso particular en que un dos corpos te
na moita mais masa que o
outro, po
namos por exemplo de novo m2 << m1 , podese considerar que o
corpo de maior masa permanece en repouso na orixe de coordenadas mentres
que o corpo de masa pequena m2 e o que se move no potencial U , xa
m1
2
que neste caso, e no sistema CM: r1 = m
M r 0 e r2 = M r r.
Pero isto non e todo, xa que o sistema ten mais simetras. Da expresion da
lagrangiana, e dado que o potencial e central (depende somente da distancia
e non dos
angulos), vemos que o problema ten simetra esferica, e dicir,
e invariante baixo rotaci
ons, e por tanto o momento angular total e unha
Mec
anica Cl
asica II

Grao en Fsica USC

Tema 2: Forzas centrais

Jos
e M. S
anchez de Santos

constante do movemento L = cte. Calculemos o momento angular, que para

o sistema de d
uas partculas e L = L1 + L2 = r1 m1 r1 + r2 m2 r2 . Como
m1
2
no sistema CM r1 = m
on de L
M r e r2 = M r, sustituindo na expresi
obtemos:
L = r r,
que e o momento angular respecto a orixe dunha partcula de masa , de
acordo coa interpretaci
on que fixemos anteriormente. Do producto vectorial
anterior, deducimos que a posicion r e velocidade r da partcula estan sempre
no plano perpendicular a L, que e sempre o mesmo plano, xa que L e un
vector constante. A conclusi
on a que chegamos utilizando este argumento
de simetra e, polo tanto, que o movemento dun sistema de d
uas partculas
sometidas a unha interacci
on central mutua ten lugar nun plano. O momento
angular e constante e perpendicular a dito plano, que, sen perder xeralidade,
podemos fixar como o z = 0, e a partir de agora utilizaremos coordenadas
polares para o movemento bidimensional resultante (r, ). A expresion da
nosa lagrangiana queda ent
on:

1  2
2 2
L = r + r U (r).
(1)
2
Nesta expresi
on vemos que a coordenada e cclica, o cal non e mais que
un remanente da simetra baixo rotacions. Efectivamente, temos fixada a
direcci
on e sentido da correspondente constante do movemento, que e o
momento angular, pero non o seu modulo. Vexamos que este e xustamente o
momento can
onico conxugado, que se conserva para esta coordenada cclica:



i
j
k 

r cos
r sin
0 
L = r r = 
 (r cos r sin )
(r sin + r cos )
0 


= k rr sin cos + r2 cos2 (rr sin cos r2 sin2 )
= lk.
= r2 k
que coincide xustamente
O m
odulo do momento angular e enton l = r2 ,
co momento can
onico conxugado acoordenada :
p =

L
= r2 = l.

importante salientar que, ao ser l = cte, r > 0 e > 0, > 0 a

E
partcula xira sempre na mesma direcci
on (sexa a dereitas ou a esquerdas,
esta convenci
on equivale a elexir o sentido do vector L), a traxectoria non
pode facer bucles ou lazos.
A conservaci
on do momento angular ten unha interpretacion xeometrica
sinxela. Se nos fixamos na figura vemos que a area sombreada, a que barre
Mec
anica Cl
asica II

Grao en Fsica USC

Tema 2: Forzas centrais

Jos
e M. S
anchez de Santos

o vector de posici
on nun tempo dt e:
dA =

rrd
d
= r2
2
2

e, dividindo por dt obtemos que a area barrida por unidade de tempo, a

velocidade areolar e:
1
dA
= r2 d.
dt
2

Esta cantidade e constante, xa que usando r2 = l,

dA
1
1l
= r2 =
= cte.
dt
2
2
Este resultado e o que comunmente se co
nece como segunda lei de Kepler,
e debemos destacar que e v
alida para calquera forza central, sexa ou non
outra maneira de
inversamente proporcional o cuadrado da distancia. E
enunciar a conservaci
on do momento angular.

1.3.

Conservaci
on da enerxa e potencial efectivo

Continuamos a nosa an
alise do problema de forzas centrais observando
que a lagrangiana non depende explcitamente do tempo , polo que a hamiltoniana e unha nova cantidade conservada: L
t = 0 H = cte. No noso
caso, dado que a forza e conservativa e ao non haber ligaduras mobiles, o
valor desta hamiltoniana coincide co da enerxa total, que sera polo tanto
unha constante
H = E = cte

1 
E = r 2 + r2 2 + U (r).
2
Temos un sistema con dous graos de liberdade e unha coordenada cclica ()
que pode reducirse a un cun s
o grao de liberdade eliminando dita coordenada
usando que r2 = l = rl 2
1
1
1
1
E = r 2 + r2 2 +U (r) = r 2 + r2
2
2
2
2
Mec
anica Cl
asica II

l
r2

2

1
l2
+U (r) = r 2 +
+U (r),
2
2r2
Grao en Fsica USC

Tema 2: Forzas centrais

Jos
e M. S
anchez de Santos

que tamen se pode po

ner como
1
E = r 2 + V (r),
2
onde

l2
+ U (r).
2r2
As expresi
ons anteriores equivalen a enerxa dunha partcula de masa
movendose nunha dimensi
on con coordenada r baixo a accion do potencial

V (r). E o que chamamos o problema unidimensional equivalente. O potencial

efectivo V (r) ten un termo que e o potencial central e outro que depende do
momento angular. Calculamos a forza que deriva deste potencial ou forza
efectiva:
V (r) =

Fef =

V
l2
U
= 3
= r2 + F (r) = Fc (r) + F (r),
r
r
r

xa que = Fc (r) = r2 e a forza centrfuga, e por iso ao termo do potencial

efectivo que depende de l ch
amaselle termo centrfugo, o cal se an
ula cando
non hai rotaci
on en torno ao centro de forzas e o momento angular e nulo,
l = 0 (o movemento e na direccion radial).

1.4.

Clasificaci
on de o
rbitas

Como xa sabemos, as solucions a este problema poderan clasificarse de

acordo
a gr
afica do potencial efectivo. Os puntos onde o valor da enerxa
e igual que o do potencial V (r) son os puntos de retorno, xa que neles a
enerxa cinetica an
ulase e a partcula equivalente esta en repouso. A ecuacion
E = V (r) pode ter entonces unha ou varias races ou puntos de retorno (ou
ningunha). Isto permtenos falar de distintos tipos de orbitas:
Se existen d
uas races rmin e rmax de xeito que para rmin < r < rmax ,
E > V (r), ent
on temos unha
orbita confinada nesa rexion anular
(en Mec
anica Cu
antica falaramos dun estado ligado, por exemplo un
electr
on do
atomo de hidroxeno). Lembremos que sempre > 0, e
adem
ais, como nos puntos de retorno r = 0, a orbita e sempre tanxente neles aos crculos r = rmin e r = rmax .
Para certas combinaci
ons dos valores de E, l para un potencial dado,
a ecuaci
on E = V (r) pode ter unha raiz dobre rmin = rmax = r = r0 e
r = 0 en todo instante, e dicir, unha orbita circular. Isto debe corresponder a unha soluci
on cun valor da enerxa igual a un extremo do
potencial efectivo, concretamente un mnimo se e unha orbita circular
estable. Da condici
on de mnimo:
V
(r0 ) = 0 Fc (r0 ) + F (r0 ) = 0 Fc (r0 ) = F (r0 )
r
Mec
anica Cl
asica II

Grao en Fsica USC

Tema 2: Forzas centrais

Jos
e M. S
anchez de Santos

o cal quere decir que a forza centrfuga equilibra exactamente a forza

central.
Se o movemento e periodico unha orbita confinada sera ademais pechada: tras un n
umero finito de viaxes entre rmin e rmax , a partcula
ter
a feito un n
umero tamen finito de rotacions respecto a coordenada
arredor da orixe e voltara ao mesmo punto coa mesma velocidade,
repetndose indefinidamente o movemento. No caso contrario, a orbita
nunca se repetir
a a si mesma e teremos unha orbita aberta.
Se existe s
o un punto de retorno ou ning
un, por exemplo porque a
enerxa e moi grande, as orbitas seran non acotadas (i en Mecanica
Cu
antica falaramos dun estado de colisi
on).

1.5.

Integraci
on do movemento polo m
etodo da enerxa

O noso problema quedou reducido a un cun so grao de liberdade: unha

partcula nunha dimensi
on. Como temos unha constante do movemento (a
enerxa), podemos separar variables na ecuacion de conservacion:
r
1 2
dr
2
E = r + V (r) r =
=
[E V (r)]
2
dt

e integrar entre t0 = 0 y t:
Z t
Z r
q
dt = t =
0

r(0)

dr

[E V (r)]

r(0)

dr
r h
2
E U (r)

l2
2r2

i.

Para cada potencial concreto U (r), esta integral danos t = t(r), e, invertindo,
r = r(t). Unha vez co
necido r = r(t), sustituiramos na ecuacion l = r2
e, integrando de novo:
Z
Z t
l
l
= d =

d = 0 =
dt.
2
2
dt
r (t)
0
0 r (t)
Con isto teramos explcitamente resolto o problema en forma parametrica,
obtendo r = r(t) e = (t). Sen embargo, vainos interesar mais obter
directamente a ecuaci
on explicita da traxectoria ou orbita na forma r = r()
(ou = (r)). Para isto facemos o seguinte cambio de variable independente
de t a :


dr
dr d
dr
l
dr

=
=
=
,
2
dt
d dt
d
r
d
co cal a integral que d
a a solucion para a orbita transformase en:
Z
l
dr
r2
r h
(r) =
i.
l2
2
E

U
(r)

2r2
Mec
anica Cl
asica II

(2)

Grao en Fsica USC

Tema 2: Forzas centrais

Jos
e M. S
anchez de Santos

Nunha
orbita acotada, o seu caracter aberto ou pechado depende da variacion do
angulo cando a traxectoria realiza media oscilacion entre rmin e
rmax :
Z rmax
l
dr
r2
r h
=
i
rmin
2
l2
E

U
(r)

2r2
e a traxectoria ser
a pechada so cando sexa unha fraccion racional de 2:
=

m
2 n = 2m,
n

o cal quere dicir que despois de n viaxes de rmin a rmax a orbita tera completado un n
umero enteiro de voltas e o movemento repetirase a si mesmo
(lembremos que rmin e rmax son puntos de retorno onde e sempre r = 0).

1.6.

Ecuaci
on do movemento

Unha vez que utilizamos todas as simetras e leis de conservacion existentes no noso problema para reducilo a un cun so grao de liberdade, fumos
quen de resolvelo polo metodo da enerxa. Poren, anda non escribimos as
ecuaci
ons diferenciais de segunda orde do movemento. Fagamolo agora. Da
lagrangiana da ec.(1), as ecuacions de Euler-Lagrange son:
(
r r2 2 ) =

dU
= F (r)
dr

e lembremos que = rl 2 con l unha constante do movemento. De novo,

para obtermos a ecuaci
on explcita da orbita r = r(), facemos o cambio de
variable independente:


 
dr
dr d
dr
l
dr
l d 1
r =
=
=
=
=

dt
d dt
d
r2 d
d r

 
 
2
dr
d
l d 1
l
d2 1
dr
r =
=
=

= 2 2 2
,
dt
d
d
d r
r d
r
expresi
ons que, substituidas na ecuacion do movemento nos levan a seguinte
forma da mesma:
 
d2 1
1
r2
+
=

F (r).
(3)
d2 r
r
l2
Esta e a chamada ecuaci
on de Binet, que e valida para calquera forza central
F (r). As soluci
ons desta ecuacion son as mesmas que obtemos mediante o
metodo da enerxa resolvendo a integral ec.(2). No caso especialmente simple
en que F (r) r12 o segundo membro da ecuacion e constante e as solucions
correspondentes, as
orbitas do problema de Kepler, son doadas de obter.
Outras veces a ecuaci
on de Binet e u
til para obter a forza central cando se
co
nece a
orbita.
Mec
anica Cl
asica II

Grao en Fsica USC

Tema 2: Forzas centrais

2.
2.1.

Jos
e M. S
anchez de Santos

Forza inversamente proporcional ao cadrado da

distancia. Movemento planetario
Problema de Kepler

Todo o que temos visto ata agora e xenerico para calquera potencial
central. Como aplicaci
on podemos considerar o exemplo en que a forza e a
dada pola lei da gravitaci
on universal, o chamado problema de Kepler do
movemento dos planetas arredor do Sol:
F (r) =

k
Gm1 m2
= 2,
2
r
r

ou sexa

k
U (r) = ,
r
con k = Gm1 m2 . O potencial efectivo e:
l2
k
,
V (r) = +
r
2r2
que est
a definido salvo unha constante aditiva que se fixa de xeito que V (r =
) = 0. Representemos graficamente este potencial para un valor fixo non
nulo do momento angular l:

Podemos clasificar cualitativamente os distintos tipos de orbitas segundo

o valor da enerxa E:
Se E = E1 0, o movemento non esta acotado. Unha partcula que se
move cara ao centro de forzas ((choca)) contra a barreira de potencial
no punto de retorno r1 e non pode facer outra cousa que volver cara
atr
as, alonx
andose indefinidamente.
Se E = 0, estamos no caso anterior cando a partcula acada o infinito
con velocidade asint
oticamente nula.
Se E = E2 0, o movemento esta acotado entre os puntos de retorno
r2 e r3 .
Mec
anica Cl
asica II

10

Grao en Fsica USC

Tema 2: Forzas centrais

Jos
e M. S
anchez de Santos

Se E = E0 , coincidindo co valor mnimo do potencial efectivo, enton r

e constante r = r0 e temos unha orbita circular. O raio destas orbitas
circulares e doado de calcular, xa que da condicion de mnimo V 0 (r0 ) =
0 obtense:
l2
r0 =

(4)
k

2.2.

Soluci
on polo m
etodo da enerxa

Imos resolver a integral da ec.(2), onde po

nemos U (r) = kr :
l
dr
r2

Z
(r) =

r h
2
E+

e facemos o cambio de variable u = 1r :

Z
(u) = q

k
r

l2
2r2

du

2E
l2

2k
u
l2

u2

Tendo en conta que



Z
dx
b + 2cx
1

= arc cos
,
q
c
a + bx + cx2
2
onde q = b2 4ac > 0 e a = 2E
, b = 2k
e c = 1, temos que q = ( 2
) ,
l2
l2
onde ven dado por ec.(4) e definimos:

2 = 1 +

2El2
.
k 2

(5)

Finalmente o resultado da integral e:


(r) 0 = arc cos

1



,

onde 0 e a constante de integracion. Invertindo este resultado obtemos a

ecuaci
on das
orbitas:

.
r() =
1 +  cos( 0 )
Esta soluci
on acada o seu valor mnimo rmin cando cos( 0 ) = 1, ou sexa,
cando = 0 . Fixar a constante de integracion 0 = 0 equivale enton a
establecer que o rmin sucede sobre o eixo X, e as o faremos no sucesivo:
r() =

Mec
anica Cl
asica II

.
1 +  cos

11

(6)

Grao en Fsica USC

Tema 2: Forzas centrais

Jos
e M. S
anchez de Santos

A ecuaci
on (6) e a dunha c
onica en coordenadas polares con  a excentricidade. O valor mnimo da enerxa e tamen o mnimo do potencial efectivo,
que corresponde a r = r0 dado por ec. (4):
Emin = V (r0 ) =

k 2
k
l2
=

+
,
r0 2r02
2l2

polo que o valor mnimo de  e:

2min = 1 +



2
2l2 k
2l2

= 0,
k 2
que corresponde a unha circunferencia. Para E = 0 temos  = 1, que corresponde a unha par
abola, mentres que para os valores negativos da enerxa,
0 <  < 1, e temos que as
orbitas acotadas son elipses. Para valores positivos
de E,  > 1 e as
orbitas ser
an hiperbolicas. Resumindo:
2

E = Emin = k
 = 0, orbitas circulares.
2l2
2

k
< E < 0 0 <  < 1, orbitas elpticas.
2l2
E = 0  = 1,
orbitas parabolicas.
E > 0  > 1,
orbitas hiperbolicas.

2.3.

Integraci
on da ecuaci
on do movemento

A ecuaci
on de Binet (3) para o caso F (r) = rk2 convrtese na ecuacion
lineal de segunda orde non homoxenea:
 
1
k
d2 1
+ = 2.
2
d
r
r
l
cuia soluci
on e:

1
k
= 2 + A cos( 0 ),
r
l
onde A e 0 son as constantes de integracion. A solucion pode escribirse
igual que en (6):

,
r() =
1 +  cos( 0 )
2

l
onde = k
e  = Al
k = A. De novo, podemos fixar a constante 0 = 0,
o cal implica que o valor mnimo de r se acada para = 0, e dicir, sobre o
eixo X:

rmin = r(0) =
.
1+
A outra constante A (ou ) pode relacionarse coa enerxa, evaluando esta en
r = rmin dado pola ecuaci
on anterior:

E=

l2
k
l2 (1 + )2 k(1 + )
k2 2

=
( 1),
2
rmin
22

2l2
2rmin

e, despexando  recuperamos outra vez a expresion (5).

Mec
anica Cl
asica II

12

Grao en Fsica USC

Tema 2: Forzas centrais

2.4.

Jos
e M. S
anchez de Santos

Ecuaci
ons cartesianas das o
rbitas

Nesta secci
on imos escribir as ecuacions das orbitas do problema de Kepler en coordenadas cartesianas para os distintos valores de . Da ecuacion
en coordenadas polares (6), podemos escribir r = r cos , que en cartesianas e:
p
x2 + y 2 = x,
e que, elevando ao cadrado e reordenando, queda:
y2
(1 2 ) 2 2
x
+
=1
x
+
2

2
Vexamos que
orbita representa esta ecuacion para cada rango de valores de
:
=0
Neste caso a ecuaci
on red
ucese a
x2
y2
+ 2 =1
2

que e unha
orbita circular de radio
=1
y2
y2

2
x+ 2 =1x=
+ ,

2
2
e unha par
abola co vertice en ( 2 , 0), que se abre cara a esquerda. Os
puntos de corte co eixo X son (0, ).

<1
Ent
on 1 2 > 0 e podemos completar cadrados:
(1 2 ) 2 2
y2
x
+
x
+
=
2

Mec
anica Cl
asica II

1 2

x+

1 2

13

!2

2
y2
+
= 1,
1 2 2

Grao en Fsica USC

Tema 2: Forzas centrais

Jos
e M. S
anchez de Santos

ecuaci
on que se pode arranxar para po
nela como:
"


12

12

x+

#2

"
+

#2

12

= 1.

Esta e a ecuaci
on dunha elipse da forma
(x + a)2 y 2
+ 2 = 1,
a2
b
onde os semieixos maior e menor a e b ve
nen dados por:
a=

b=
.
2
1
1 2

(7)

Substituindo nestas expresions e  como funcions da enerxa e o

momento angular, ecs. (4) e (5) obtemos:
a=

k
l
b=
.
2E
2E

(8)

O semieixo maior a depende so da enerxa, e e mais grande canto

maior sexa esta (E < 0). O semieixo menor depende tamen do momento angular, e para unha enerxa dada, aumenta con el. A elipse
esta centrada en (a, 0), e ten un foco na orixe de coordenadas: a
distancia focal e a. A mnima distancia da elipse ao foco e por tanto
a(1) e sucede sobre o eixo X positivo de acordo coa nosa eleccion de
constantes de integraci
on. A distancia maxima e, polo tanto, a(1 + ).
Os puntos de corte co eixo Y son (0, ).

 > 1 An
alogamente ao caso anterior, podemos completar cadrados,
tendo agora que 2 1 > 0:
y2
(2 1) 2 2
x

x
=
2

Mec
anica Cl
asica II

2 1

x
2

 1

14

!2

2
y2

= 1,
2 1 2

Grao en Fsica USC

Tema 2: Forzas centrais

Jos
e M. S
anchez de Santos

ecuaci
on que se pode arranxar para po
nela como:
"
#2 "
#2
x 2
y
1

= 1.

2 1

2 1

Esta e a ecuaci
on dunha hiperbola da forma
(x a)2 y 2
2 = 1,
a2
b
onde agora a e b ve
nen dados por:
a=

2

b=
,
2
1
 1

(9)

ou en funci
on de l, E:
a=

k
l
b=
.
2E
2E

(10)

Neste caso a hiperbola esta centrada no punto (a, 0), tendo un dos
focos na orixe de coordenadas: a distancia focal e a. A hiperbola ten
d
uas ramas, con asntotas de ecuacion y = ab (x a). Fsicamente,
unha das ramas corresponde a traxectoria dunha partcula atrada
polo centro de forzas situado na orixe de coordenadas. A outra rama
sera a dunha partcula sometida a unha forza repulsiva da mesma
magnitude (con k < 0). Os vertices destas ramas (puntos de retorno)
est
an situdados sobre o eixo X a distancias a( 1) respectivamente.

2.5.

Leis de Kepler

No caso dos planetas que orbitan arredor do Sol, temos enton orbitas
pechadas con E < 0, e dicir, elipses co Sol nun dos seus focos. Esta e a
primeira lei de Kepler. Os semieixos ve nen dados polas ecs. (7) e (8) e os
apsides (perihelio e afelio):

= a(1 )
1+

=
= a(1 + ).
1

rmin =
rmax
Mec
anica Cl
asica II

15

(11)
(12)
Grao en Fsica USC

Tema 2: Forzas centrais

Jos
e M. S
anchez de Santos

(No caso de tratarse de satelites que orbitan arredor da Terra estes apsides
denomnanse perixeo e apoxeo).
Lembremos que para calquera forza central e como consecuencia da conservaci
on do momento angular, a velocidade areolar e unha constante do
l
movemento: dA
dt = 2 (segunda lei de Kepler). Isto vainos permitir, ademais,
calcular o periodo das
orbitas, xa que da ecuacion anterior temos dt =
e integrando nun perodo:
T =

2
l dA

2
2
A=
ab,
l
l

onde usamos que a

area dunha elipse e A = ab. Se elevamos ao cadrado a
2
expresi
on anterior para o periodo e usando que b2 = 1
2 = a:
T2 =

4 2 2 3 4 2 2 l2 3

4 2
a =
a = 4 2 a3 =
a3 .
2
2
l
l
k
k
G(m1 + m2 )

Este e o resultado analtico exacto. En realidade a terceira lei de Kepler

afirmaba que o cadrado do periodo e proporcional ao cubo do semieixo maior
da elipse, coa constante de proporcionalidade igual para todos os planetas.
Isto e s
o aproximadamente certo, xa que se m1 = mSol e m1 = mPlaneta ,
temos que para mSol >> mPlaneta :
T2 =

4 2 3
a .
GmSol

1
Planeta
No caso do planeta m
ais grande, X
upiter, mm
1000
e a correccion
Sol
e relativamente importante.
Hai que ter en conta que Kepler (1571-1630) publicou as s
uas leis primeira e segunda en Astronomia Nova (1609) e a terceira en Harmonicus Mundi
(1619), en todo caso uns 80 anos antes das leis de Newton (1643-1727), que
se publicaron en 1687. De feito as leis de Kepler son leis experimentais deducidas a partir das observacions de Tycho Brahe (1546-1601), que morreu
antes de que Galileo (1564-1642) construise o primeiro telescopio en 1609.
Hist
oricamente foi Newton o que co
necendo as leis de Kepler utilizounas para deducir a s
ua lei da Gravitacion Universal, e non ao reves como o vimos
de presentar nestas notas.

2.6.

Lei da Gravitaci
on Universal a partir das leis de Kepler

Da segunda lei de Kepler de constancia da velocidade areolar temos que

dA
r2
=
= cte,
dt
2
e, polo tanto:
d 2

(r ) = 0 = r[r + 2r ].
dt
Mec
anica Cl
asica II

16

Grao en Fsica USC

Tema 2: Forzas centrais

Jos
e M. S
anchez de Santos

O termo entre corchetes non e mais que a compo

nente angular da aceleracion
en coordenadas polares, a = 0, polo que a aceleracion so ten compo
nente
radial e a forza e central, f = f (r).
Da primeira lei sabemos que as orbitas son elpticas con ecuacion dada
por ec. (6). Basta substituir dita ecuacion da orbita na ecuacion de Binet
(3) para obter que
k
f (r) = 2 ,
r
a forza e inversamente proporcional ao cadrado da distancia.
O resultado que obtivo Kepler na s
ua terceira lei,
T2 =

4 2 3
a ,
GmSol

mentres que para a partcula que se move nunha elipse, o resultado que
obtivemos xeometricamente era:

T 2 = 4 2 a3 .
k
Comparando ambas expresi
ons, despexamos k = GmSol mPlaneta e:
f (r) =

2.7.

GmSol mPlaneta
Gm1 m2
=
2
r
r2

Estabilidade das
orbitas circulares

Os planetas describen
orbitas elpticas, pero en xeral moi pouco excentricas, e dicir, case circulares. Estas orbitas son, evidentemente, estables baixo
pequenas perturbaci
ons. Isto e caracterstico da forza newtoniana, pero non
necesariamente certo para outras forzas centrais. Vexamos baixo que condicions existen
orbitas circulares estables.
Para que existan
orbitas circulares de radio r0 , o potencial efectivo
l2
V (r) = U (r) + 2r
ha
de ter un mnimo en r = r0 :
2
dU
l2
dU
l2
dV
(r0 ) =
(r0 ) 3 = 0
(r0 ) = f (r0 ) = 3 .
dr
dr
dr
r0
r0

(13)

E ademais:
d2 V
3
d2 U
3l2
(r
)
=
(r
)
+
> 0 f 0 (r0 ) + f (r0 ) < 0,
0
0
4
dr2
dr2
r
r0
0
e dicir, a frecuencia angular das pequenas oscilacions na direccion radial ten
que satisfacer:


1 00
1 0
3
2
0 = V (r0 ) =
f (r0 ) + f (r0 ) > 0.
(14)

r0
Mec
anica Cl
asica II

17

Grao en Fsica USC

Tema 2: Forzas centrais

Jos
e M. S
anchez de Santos

Consideremos potenciais tales que dan lugar a forzas da forma:

f (r) =

k
.
rn

Neste caso 02 = 1 k(n 3)r0n1 e as condicions (13), (14) restrinxen os

casos en que as
orbitas circulares existen a
n < 3.
Podemos calcular a velocidade angular das orbitas circulares de radio r0 .
Como l = r02 :
l2
(r02 )2
k
f (r0 ) = 3 = 3 =
r0
r0
r03
temos que
2 =

k n1
r
,
0

e, comparando coa frecuencia das oscilacions pequenas:

02
0
=3n
= 3 n.
2

A
orbita ser
a pechada se o cociente 0 e un n
umero racional, o cal sucede
so no caso en que 3 n sexa un cadrado perfecto 3 n = m2 . Nese caso
a orbita realizar
a m oscilaci
ons radiais completas mentras da unha volta a
redor do centro de forzas e acaba pechandose. Se chamamos ao angulo entre
dos
apsides (perihelios), este e = T , onde T e o periodo das oscilacions
radiais, T = 20 , ou sexa:

= 2
0
Como ademais n < 3, os potenciais que admiten perturbacions estables e
pechadas das
orbitas circulares son: n = 2 ( = 2) (Kepler), n = 1

( = ) (oscilador harm
onico), n = 6 ( = 2
3 ), n = 13 ( = 2 ), etc.
No caso contrario, a
orbita sera acotada, pero aberta. Calquera desviacion da lei de Newton dar
a lugar a este fenomeno (precesi
on dos perihelios).
Newton sabiao e propuxo a s
ua medida como comprobacion da s
ua lei da
gravitaci
on. Einstein tamen propuxo a medida da precesion dos perihelios
dos planetas como test das s
uas prediccions ao aplicar as leis relativistas.

2.8.
2.8.1.

Algunhas aplicaci
ons
Sat
elites en
orbita

Para determinar a
orbita dun satelite necesitamos dous parametros dos
que poidamos extraer as constantes do movemento E e l. En particular, as

Mec
anica Cl
asica II

18

Grao en Fsica USC

Tema 2: Forzas centrais

Jos
e M. S
anchez de Santos

condici
ons (rmin , v0 ) no seu punto mais cercano (perixeo) seran suficientes.

l2
Dado que rmin = k
, = k
e l = rmin v0 :
=

rmin

1=

rmin v02 1
k

1
Para m1 = msat e m2 = MTerra temos que k GM
. Esta combinacion
T
aparece repetidamente neste tipo de aplicacions. A mi
udo utilizaremos que,
Tm
,
dado que calquera masa sobre superficie da Terra ten un peso mg = GM
R2
T

ent
on GMT = gRT2 , expresi
on u
til dado que habitualmente lembramos mellor os valores numericos do radio da Terra e a aceleracion da gravedade
(RT 6400 km, g = 9,8 m/s, GMT 9,8 (6400 103 )2 40 1013 m3 /s2 ).
Para  = 0 temos unha orbita circular de raio r = rmin e velocidade
constante vc2 = rkmin polo que a excentricidade podese escribir:

=

v0
vc

2
1

e a ecuaci
on da
orbita ser
a:
 2
v0
vc

r = rmin
1+

 
2
v0
vc


.
1 cos

Na pr
actica, este sera o procedemento para enviar un satelite a unha orbita
elptica desexada, partindo dunha orbita circular de raio r = rmin e encendendo os motores para aumentar a velocidade de xeito instantaneo e na
direcci
on do movemento (perpendicular a r) ata v = v0 . Analogamente poderase obter a
orbita cun par distinto de datos iniciais como a distancia e
velocidade no apoxeo (rmax , v00 ), os dous apsides (rmin , rmax ), etc.
A velocidade nun punto calquera dunha orbita elptica pode obterse en
funci
on da distancia do feito de que a enerxa e constante e a s
ua relacion
co semieixo maior:
1
k
k
E = mv 2 = ,
2
r
2a
de onde:




1
1
1
1
2
2
v = 2GMT

= 2gRT

r 2a
r 2a
2.8.2.

Velocidade de escape

Chamamos velocidade de escape a velocidade necesaria para que un

satelite acade o infinito con v = 0 dende a superficie da Terra, e dicir, a
velocidade necesaria para incrementar a s
ua enerxa total ata un valor nulo e poder entrar nunha
orbita non acotada. Despexando a velocidade da
Mec
anica Cl
asica II

19

Grao en Fsica USC

Tema 2: Forzas centrais

Jos
e M. S
anchez de Santos

ecuaci
on E = 0, obtense doadamente:
r
p
2GMT
ve =
= 2gRT 11km/s
RT
Podemos considerar tamen aquela velocidade necesaria para que un obxecto
poida escapar da atracci
on do sol, abandonar o sistema solar e chegar ao
infinito partindo dunha distancia igual ao raio da orbita terrestre. Neste caso
falamos de velocidade de escape do sistema solar e se pode calcular se na
ecuaci
on anterior substituimos MT por MSol e o raio da terra polo da orbita
terrestre. O resultado e:
r
2GMSol
vess =
42 km/s.
Rorb
2.8.3.

Sat
elites xeoestacionarios

Para algunhas aplicaci

ons conven ter en orbita satelites que permanezan
inm
oviles con respecto a un punto da Terra, por exemplo no caso dos sateli o que se chama un satelite xeoestacionario. Dado que
tes de televisi
on. E
calquera punto sobre a superficie da Terra ten compo
nentes radial e polar da
velocidade nulas, os satelites xeoestacionarios deben ter tamen vr = v = 0
e a mesma velocidade angular . A orbita sera enton perpendicular ao eixo
da Terra. Como ademais o plano da orbita conten ao centro de forzas, neste
caso o centro da Terra, este plano ten que ser o plano ecuatorial.
A condici
on de equilibrio entre os termos central e centrfugo da forza e:
GM m
= m 2 (RT + h),
(RT + h)2
onde M e a masa da Terra, RT o seu radio e a velocidade angular de rotacion (unha volta cada da). Introducindo nesta expresion os datos numericos,
podemos despexar a altura sobre a superficie da Terra, h, a que deben situarse os satelites xeoestacionarios:
h 36000 km.
2.8.4.

Misi
ons a outros planetas

Supo
namos que queremos enviar unha nave a outro planeta dende a
Terra. Para que unha nave poida chegar aos confns do sistema solar deber
a proporcion
arselle unha velocidade proxima a velocidade de escape do
sistema solar vess 42 km/s. Se o lanzamento se fai na direccion da velocidade orbital da Terra arredor do Sol, a velocidade de lanzamento pode
reducirse moito, xa que a velocidade orbital da Terra na s
ua orbita case
circular de radio R (R = 1 UA) e periodo T (T = 1 ano) e VT = 2R
T 30
km/s, co cal, cunha velocidade de 42 30 = 12 km/s, a nave escapara
Mec
anica Cl
asica II

20

Grao en Fsica USC

Tema 2: Forzas centrais

Jos
e M. S
anchez de Santos

do sistema solar. Para enviala a calquera planeta do mesmo, a velocidade

sera menor, tendo en conta que, en calquera caso, necestase a velocidade
de escape da Terra.
O metodo para a misi
on interplanetaria e colocar a nave nunha orbita
elptica con perihelio na
orbita da Terra e afelio na orbita do planeta. A
nave debe lanzarse no momento axeitado para que nave e planeta cheguen
necesario calcular os datos da
ao mesmo tempo ao punto de encontro. E
orbita elptica e o tempo de voo.

3.

Colisi
ons. Secci
ons eficaces

Os experimentos de colisions, dispersion ou scattering son unha das ferramentas fundamentais na investigacion da estrutura dos obxectos atomicos
ou subat
omicos. O experimento mais famoso seica e o de Rutherford, que
lanzou partculas contra
atomos de ouro e descubriu que a maiora da masa
do
atomo est
a concentrada nun n
ucleo no seu centro. Tamen hai situacions
de colisi
ons a nivel macrosc
opico (bolas de billar, cometas, etc.), ainda que a
principal aplicaci
on e a teora cuantica de colisions. Os conceptos principais
introduciremolos aqu a nivel clasico. A maior complicacion e que cuanticamente non se pode seguir a traxectoria individual de cada proxectil, que
choca contra un albo. O que se fai e mandar moitos proxects, que son dispersados en diferente direcci
ons, e facer un estudo estatstico. Isto leva ao
concepto de secci
on eficaz de colisi
on.

3.1.

Par
ametro de impacto e
angulo de dispersi
on

Xeralmente consideramos partculas ou proxects lanzados contra albos

en repouso. Inicialmente o proxectil atopase moi lonxe do albo e o consideramos unha partcula libre, polo que so tera enerxa cinetica. Cando se
achega ao albo, experimentara a interaccion do mesmo e voltara a alonxarse, volvendo a ser asint
oticamente libre. Exemplos que consideraremos son
o choque contra unha esfera rxida, a orbita aberta dun cometa ao entrar
no sistema solar e interaccionar co campo gravitatorio de sol ou a repulsion electrost
atica entre partculas cargadas no experimento de Rutherford.
Conven definir os seguintes conceptos:

o angulo que forman as diAngulo

de dispersi
on ou scattering, : E
recci
ons entrante e sante, as li
nas rectas da traxectoria do proxectil
moito antes e moito despois da colision. = 0 e equivalente a ausencia
de colisi
on. = e o valor maximo de dito angulo (rebote cara atras).
a distancia perpendicular entre a direccion
Par
ametro de impacto, b: E
de incidencia e o albo, e dicir, a distancia a que pasara o proxectil de
non haber interacci
on. Dalg
un xeito, o parametro de impacto mide a

Mec
anica Cl
asica II

21

Grao en Fsica USC

Tema 2: Forzas centrais

Jos
e M. S
anchez de Santos

((puntera)) do lanzamento. Se b = 0, a puntera e perfecta e o proxectil

vai dirixido directamente contra o albo. A mi
udo isto implica que =
En xeral, a cada b corresponderalle un distinto. O principal calculo
teorico que poderemos facer e precisamente a obtencion da relacion entre
estas variables: = (b). Nos experimentos de fsica (sub)atomica, o caracter
de b e e moi distinto: mdese doadamente (fotos de camaras de neboa
ou burbullas, detectores), pero b nunca se pode medir directamente. Por iso
e necesario definir a secci
on eficaz.

3.2.

Secci
on eficaz de colisi
on

Se co
necesemos = (b) ou b = b() saberiamos todo sobre a interaccion, pero como non podemos medir o parametro de impacto o que facemos
e observar moitas colisi
ons entre proxects e albos similares (por exemplo,
enviando feixes de proxects contra moitos atomos nun solido ou un gas).
Consideremos por un intre un so proxectil lanzado contra un conxunto
de esferas rxidas. Sexa nb o n
umero de albos por unidade de superficie,
vista dende a direcci
on incidente. Se A e a area total do conxunto de albos,
ent
on o n
umero deles e nb A. Sexa agora a area ou seccion de cada albo
vista dende a direcci
on de incidencia (r2 no caso das esferas). A area total
dos albos e nb A. A probabilidade de que un proxectil impacte contra alg
un
albo ser
a:
Probabilidade dun choque =

Area
dos albos
nb A
=
= nb

A
Area total

Se enviamos un feixe con moitos proxects incidentes Ninc , o n

umero deles
que chocan ou son dispersados Nsc sera:
Nsc = Ninc nb
Esta e a relaci
on fundamental da teora de colisions.Como Ninc , Nsc e nb
se poden medir, esta relaci
on danos o tama
no ou secci
on eficaz dos albos,
e dicir, a
area efectiva do albo para interaccionar co proxectil. Normalmente
a situaci
on e m
ais complexa que no caso de partculas puntuais que chocan
contra esferas rxidas. A secci
on eficaz conten informacion sobre os proxects,
sobre os albos e sobre a interaccion.
Consideremos esferas rxidas de raio R1 que interaccionan por contacto
claro que
con albos que
a s
ua vez son tamen esferas rxidas de raio R2 . E
para que exista un choque, o parametro de impacto debe ser b < R1 + R2 ,
ou sexa, o centro do proxectil debe estar dentro dun crculo de raio R1 + R2
perpendicular
a direcci
on de incidencia, e polo tanto a seccion eficaz sera =
2
(R1 + R2 ) . Vemos as que a seccion eficaz depende do tipo de albo, pero
tamen do tipo de proxectil.

Mec
anica Cl
asica II

22

Grao en Fsica USC

Tema 2: Forzas centrais

Jos
e M. S
anchez de Santos

Para argumentar que tamen depende da interaccion consideremos o

seguinte exemplo: supo
namos que lanzamos dardos contra unha diana circular. A secci
on eficaz ser
a simplemente a da diana, R2 . Imaxinemos que a
diana est
a trucada e atrae aos dardos. Esta claro enton que cun parametro
de impacto maior (menor puntera) sera suficiente para acertar na diana.
Esta parece m
ais grande do que e en realidade: a seccion eficaz e maior que
a area da diana. Se a diana o que fai e repeler os dardos, a situacion e a
contraria: anda con boa puntera no lanzamento (parametro de impacto pequeno) ser
a dificil acertar co dardo na diana, que aparenta ser mais pequena
(secci
on eficaz menor que a s
ua area real).
En experimentos reais, poden suceder mais cousas que o simple choque
por contacto ou dispersi
on das partculas debido a interaccion. Por exemplo,
cando lanzamos feixes de electrons contra atomos, estes poden desviar o
electr
on (dispersi
on), pero tamen poden capturalo, ionizarse e perder alg
un
outro electr
on, etc, polo que en xeral falaremos de distintos tipos de seccions
eficaces. A este nivel f
alase xeralmente de colisi
ons el
asticas no primeiro dos
casos e de colisi
ons inel
asticas cando hai cambios no albo (se ioniza, fusiona,
etc.).
Para rematar esta secci
on mencionaremos que nos experimentos a nivel
atomico, como a secci
on eficaz ten dimensions de area e o tama
no do n
ucleo
14
atomico e de 10
m, u
sase como unidade para medir seccions eficaces o
barn:
1 barn = (1014 m)2 = 1028 m2 .

3.3.

Secci
on eficaz diferencial

Na definici
on de da seccion anterior contamos o n
umero total de
partculas que interaccionan, independentemente da direccion na que son
dispersadas. Para ter isto en conta definiremos a secci
on eficaz diferencial.
Parametrizamos a direcci
on de dispersion dando os angulos polares e
respecto
a orixe situada no albo. Como non ten sentido falar do n
umero de
partculas que se dispersan exactamente nesa direccion, falamos do n
umero
de partculas que se dispersan en direccions contidas nun cono estreito ou
elemento de
angulo s
olido centrado en (, ).
O elemento de
angulo s
olido en coordenadas esfericas e:
d = sin dd
de xeito que a esfera completa subtende un angulo solido igual a 4, pois:
Z
Z 2 Z
=
d =
sin dd = 4

Usamos a ecuaci
on fundamental neste o caso para o n
umero de partculas
dispersadas nun elemento de angulo s olido d:
dNsc (en d) = Ninc nb d(en d)
Mec
anica Cl
asica II

23

Grao en Fsica USC

Tema 2: Forzas centrais

Jos
e M. S
anchez de Santos

Como d e proporcional a d escribimos

d(, ) =

d
(, )d,
d

e precisamente o factor
d
(, )
d
e o que chamamos secci
on eficaz diferencial.
Temos ent
on
(, ) =

dNsc (en d) = Ninc nb

d
(, )d.
d

Se integramos dNsc (en d) a todos os angulos, recuperamos o n

umero total
de partculas dispersadas Nsc :
Z
Z
d
(, )d = Ninc nb
Nsc = dNsc = Ninc nb
d
onde

Z
=

d
(, )d
d

e a secci
on eficaz total.
Para o c
alculo da secci
on eficaz diferencial, supo
namos que o problema
e axialmente simetrico e que, polo tanto, non temos dependencia en . Sexa
un proxectil incidindo con parametro de impacto b. Calculando a traxectoria,
poderemos atopar o
angulo de scattering = (b) e, resolvendo, b = b().
De acordo coa figura, o n
umero dNsc (en d) de partculas dispersadas nun
angulo s
olido d centrado nun angulo son aquelas que pasan polo anel
circular correspondente a un parametro de impacto comprendido entre b e
b + db, e dicir, aquelas que inciden sobre unha area
d = 2bdb
e que emerxen cun
angulo entre e + d nun angulo solido
d = 2d.
A secci
on eficaz diferencial sera daquela:
d
2bdb
b
=
=
d
2 sin d
sin

 
 db 
 ,
 d 

d
onde o valor absoluto introd
ucese para que d
sexa positiva, dado que a
db
mi
udo dimin
ue con b e d e negativo. O calculo teorico require a ecuacion
da traxectoria para obter a derivada que nos da a seccion eficaz.

Mec
anica Cl
asica II

24

Grao en Fsica USC

Tema 2: Forzas centrais

3.3.1.

Jos
e M. S
anchez de Santos

Exemplo: scattering de partculas puntuais contra esferas

rxidas

Usaremos a lei de que as partculas se dispersan un angulo igual ao de

incidencia sobre a superficie da esfera, como se amosa na figura. A relacion
entre o par
ametro de impacto e o angulo de dispersion obtense doadamente
xa que b = R sin , pero como 2 + = , = 2 2 polo que b =
R sin( 2 2 ) = R cos 2 e ent
on:
 
b  db  R2
d
=
.
=
d
sin  d 
4
A secci
on eficaz e isotr
opica neste exemplo, o n
umero de partculas desviadas
nun
angulo s
olido e igual para todas as direccions. Integrando a seccion eficaz
diferencial sobre todos os
angulos solidos temos que
Z
Z 2
d
R
R2
=
=
d =
4 = R2 ,
d
4
4
como era de agardar ao tratarse de esferas rxidas.

3.4.

Dispersi
on de Rutherford

Imos considerar a dispersion de partculas lixeiras de masa m e carga

Ze (partculas , Z = 2, m = 4, n
ucleos de He) contra blancos pesados de
0
0
carga Z e (n
ucleos de ouro, Z = 79). As partculas incidentes te
nen unha
enerxa co
necida E, que ven dada pola s
ua enerxa cinetica cando estan
suficientemente lonxe do albo e se propagan con velocidade v. O potencial
e:
ZZ 0 e2

U (r) = K
= ,
r
r
con K unha constante que depende das unidades e = KZZ 0 e2 > 0. Neste
caso, a forza e repulsiva e o potencial sempre positivo, polo que a enerxa
total e tamen sempre positiva e todas as orbitas son necesariamente hiperb
olicas, vindo dadas por:
r=

,
1 +  cos

como corresponde
a rama repulsiva das hiperbolas que estudamos en seccions
anteriores. Chamemos momentaneamente B ao parametro de impacto para
Mec
anica Cl
asica II

25

Grao en Fsica USC

Tema 2: Forzas centrais

Jos
e M. S
anchez de Santos

evitar confusi
on co par
ametro b na ecuacion cartesiana da orbita. Pretendemos obter B = B() para deducir unha expresion teorica da seccion eficaz.
Poren, tendo en conta que o momento angular l das partculas incidentes
pode expresarse en funci
on do parametro de impacto B como l = mvB e
que a enerxa das mesmas e E = 12 mv 2 , temos:
l
mvB
b=
=q
=B
2mE
2m( 21 mv 2 )
resultando que b = B.
Da figura e claro que + = , onde e o angulo de dispersion no
caso repulsivo, mentres que sera o correspondente angulo de dispersion
se miramos a rama atractiva da hiperbola. Temos enton a relacion:

= .
2
2 2
Por outra banda, a pendente da asntota e:
tan

=
b = a tan = a cot =
cot ,
2
a
2
2
2E
2

onde tivemos en conta a expresion de a en funcion da enerxa. De aqu tamen

podemos obter a excentricidade
como funcion do angulo de dispersion se

temos en conta que b = a 2 1, resultando:

r
1
b
=

1 + ( )2 =
.
a
sin 2
Unha vez obtido o par
ametro de impacto como funcion do angulo de dispersion podemos obter a secci
on eficaz diferencial:
 
d
b  db 
2
() =
=
,
=


d
sin d
16E 2 sin4 2
ou sexa:
d
() =
=
d

4E

2

1
,
sin4 2

con = KZZ 0 e2 , que e a f

ormula de Rutherford.
Nesta expresi
on observamos que a seccion eficaz e importante para angulos pequenos, diminundo rapidamente para angulos grandes. No experimento de Rutherford se ti
na E = 6,5 MeV, cun fluxo de partculas de
8
Ninc = 6 10 lanzadas contra unha lamia de ouro de 1 m de espesor. A
area da pantalla era de 1 mm2 a unha distancia de 1 cm do albo, subtendendo un
angulo s
olido de 0,01 sr. As medicions da seccion eficaz daban,
0
por exemplo ( = 150 ) = 2,1 105 barns
sr , mentres que ( = 150 ) = 0,88
barns
sr , varias ordes de magnitude inferior.
Mec
anica Cl
asica II

26

Grao en Fsica USC

Tema 2: Forzas centrais

Jos
e M. S
anchez de Santos

A distancia mnima
a que as partculas incidentes poden achegarse ao
centro de forzas e:
rmn = a(1 + ) =

).
(1 +
2E
sin 2

Algunhas partculas ((rebotan)) cara atras, para as cales o rmn e simplemente

proporcional ao inverso da enerxa:
rmn =

.
2E

Todo o c
alculo anterior e v
alido so para rangos de enerxa tales que o rmn
sexa maior que o raio da distribucion de carga positiva do n
ucleo albo, estimado da mesma orde que o tama
no do atomo (108 m aproximadamente),
e dicir ata enerxas da orde de E 108 , dado que no interior dunha distribuci
on de carga uniforme, o campo electrico pasara a ser linear en lugar
de coulombiano e a secci
on eficaz tera unha forma diferente. Sen embargo,
as medidas experimentais concordaban co calculo teorico moito mais ala do
esperado, ata enerxas moi superiores E 1012 , indicando que a carga
positiva do n
ucleo dos
atomos de ouro estaba concentrada nun raio moito
mais pequeno do que se pensaba. Isto levou a formular o modelo do atomo
tal como o co
neceriamos m
ais tarde.

Mec
anica Cl
asica II

27

Grao en Fsica USC