Korbel Laboratorium

H
AG
BG
1643 pozycja wydawnictw dydaktycznych (Preprint)
Akademii Grniczo-Hurnicej im. Stanisawa Staszica w Krakowie
C Wydawnictwa AGH, Krakw 2002
ISSN 0239-6114
SPIS TRECI
WICZENIE LABORATORYJNE 2
Transformator impulsowy ..............................................................................................
14
Filtr quasi-gaussowski (CR)m - (RC)n ..........................................................................
20
Filtr aktywny wzmacniacza 1101 ..................................................................................
26
Ukad wykrywania i odrzucania spitrze (PUI/R).......................................................
31
Pasywne ukady przywracania poziomu zerowego (BLR).............................................
38
Przedwzmacniacz adunkowy ........................................................................................
42
Ukady koincydencyjne .................................................................................................
47
BG
AG
Ukady odczytu detektorw promieniowania jonizujcego............................................
Integratory liniowe .........................................................................................................
53
Integrator logarytmiczny A ............................................................................................
60
Integrator logarytmiczny B ............................................................................................
64
Ukady odbioru informacji czasowej .............................................................................
68
Szeregowo-rwnolega bramka liniowa.........................................................................
72
Mostkowa bramka diodowa............................................................................................
78
Liniowa bramka transmisyjna 1105 ...............................................................................
83
Stabilizator spektrometru................................................................................................
87
Filtr niestacjonarny z integratorem bramkowanym .......................................................
93
DODATEK A
Generatory szumw .......................................................................................................
98
DODATEK B
Generator impulsw przypadkowych ...........................................................................
106
DODATEK C
Wyznaczanie czasu rozdzielczego ukadw koincydencyjnych metod
koincydencji przypadkowych.......................................................................................... 110
AG
DODATEK D
Symulacje komputerowe bramki mostkowej ................................................................. 114
DODATEK E
Sonda scyntylacyjna SSU-70 ......................................................................................... 117
BG
DODATEK F
Subukady systemu autoregulacji stabilizatora spektrometru ........................................
DODATEK G
Deficyt balistyczny ........................................................................................................
119
122
DODATEK H
Pomiar impedancji wejciowej wzmacniacza ................................................................ 126
DODATEK I
Ilustracje pogldowe moduu oraz zestaww wiczeniowych......................................
130
Ukady odczytu detektorw promieniowania jonizujcego
Zakres wiczenia
Weryfikacja dowiadczalna dopenienia warunkw kryterialnych nakadanych na

przedwzmacniacze przeznaczone do pracy w systemie prdowym i napiciowym.
Porwnanie odpowiedzi uzyskiwanych w trzech systemach pracy ukadw odczytu
licznika scyntylacyjnego (prdowym, napiciowym i napiciowo-prdowym).
Badanie wasnoci ukadu pomiaru redniego poziomu.
Przedmiot wiczenia
AG
Przedmiotem wiczenia jest zestaw dowiadczalno-demonstracyjny obejmujcy licznik scyntylacyjny z krysztaem NaJ(Tl) oraz dwa przedwzmacniacze, przeznaczone do
pracy, odpowiednio, w systemie napiciowym oraz w systemach prdowym i napiciowo-prdowym.
Na rysunku 1.1 przedstawiono schemat wzmacniacza rekomendowanego do pracy
w systemie prdowym wzgldnie napiciowo-prdowym.
+6V
0.1
1.5H
10
TEST
BG
BF200
WE
51
51
200
WY
0.1
51
470
2N 3503
330
GND
-6V
Rys. 1.1. Schemat ideowy wzmacniacza przeznaczonego do pracy w systemie prdowym
Wzmacniacz pracujcy w tym systemie musi charakteryzowa si bardzo nisk rezystancj wejciow i odznacza szerokim pasmem przenoszenia. Istniej rne sposoby spenienia takich warunkw. W wiczeniu zastosowano stosunkowo prosty ukad ze stopniem
wejciowym o wsplnej bazie i kompensacj dwjnikow charakterystyki przenoszenia.
Do pracy w systemie napiciowym wymagany jest natomiast wzmacniacz o wysokiej
rezystancji wejciowej i relatywnie wszym pamie przenoszenia. Tego rodzaju wymagania spenia ukad, ktrego schemat ideowy przedstawiono na rysunku 1.2. Jest to konwencjonalny ukad super-alfa z bootstrapowaniem rezystora w obwodzie bazy pierwszego stopnia.
Dla wygody opisu w dalszej czci instrukcji obydwa przedzwzmacniacze bd

okrelane odpowiednio mianem wzmacniacza prdowego (CA current amplifier) oraz
wzmacniacza napiciowego (VA voltage amplifier).
-12V
TEST
10
100
10
BC179
10n
68k BC179
WE
50
68k
33k
100k
WY
1
1
510
MASA
Rys. 1.2. Schemat ideowy wzmacniacza do pracy w systemie napiciowym
BG
AG
Obydwa przedwzmacniacze zmontowano w identycznych obudowach. Rysunek 1.3

pokazuje schematycznie rozmieszczenie cz (gniazd i wtykw) na obudowach obu wzmacniaczy.
Symbole uyte na schemacie oznaczaj odpowiednio:
WE gniazdo wejciowe czce wzmacniacz z detektorem (za porednictwem skrzynki rozdzielczej),
WY gniazdo wyjciowe sygnau,
TEST gniazdo wejciowe dla pomiarw testujcych wzmacniacza,
NN zesp gniazd doprowadzajcych napicie zasilajce wzmacniacz,
POM gniazdo pomocnicze do pracy z pominiciem puszki rozdzielczej.
WE
WY
CA lub VA
POM TEST NN
Rys. 1.3. Rozmieszczenie gniazd i kontrwtykw na obudowie przedwzmacniaczy
Program wiczenia instrukcja szczegowa

Zadanie 1.1. Pomiary testujce przedwzmacniaczy
Celem tych pomiarw jest stwierdzenie, czy speniaj one zaoenia kryterialne kwalifikujce je do kategorii ukadw prdowych lub napiciowych. Zaoenia kryterialne dotycz w szczeglnoci rezystancji wejciowej Ri przedwzmacniaczy oraz ich szerokoci
pasma przenoszenia BW (Bandwidth).
Pomiar rezystancji wejciowej wzmacniacza prdowego

Pomiary rezystancji wejciowej wzmacniacza prdowego naley dokona uproszczon wersj metody standardowej, ktrej zasad ilustruje przedstawiony na rysunku 1.4
szczegowy schemat ukadu pomiarowego.
TDS 224
HP 33120 A
K
ViR,0
R
CA
Rys. 1.4. Ukad do pomiaru rezystancji wejciowej wzmacniacza prdowego
AG
Metoda ta polega na wyznaczeniu napi wejciowych ViR i Vio podawanych na

wejcie wzmacniacza odpowiednio za porednictwem wtrconej rezystancji szeregowej R
oraz w sposb bezporedni (tj przy zwartym kluczu K), dajcych na wyjciu tak sam
warto napicia Vo. Przy podanych w dodatku H zaoeniach upraszczajcych rezystancj
wejciow Ri opisuje zaleno
Vi 0
.
Ri = R
ViR Vi 0
BG
Dla zminimalizowania wpywu pojemnoci wejciowej wzmacniacza i pojemnoci

sprzgajcej ze rdem sygnau pomiarowego (10 F) pomiar naley przeprowadzi
sygnaem sinusoidalnie zmiennym o czstotliwoci f = 50 kHz i zastosowa rezystor zewntrzny o wartoci okoo dwukrotnie wikszej od spodziewanej wartoci rezystancji wejciowej wzmacniacza. Przypomnijmy, e rezystancja wejciowa stopnia ze wspln baz
pracujcego z relatywnie nisk opornoci obcienia w przyblieniu jest rwna wartoci
parametru h11b. Wedug danych katalogowych tranzystorw maej mocy, pracujcych
w ukadzie wsplnej bazy, ich pojemno wejciowa ksztatuje si na poziomie od kilku do
kilkunastu pikofaradw. Dla obliczenia staej czasowej obwodu wejciowego wzmacniacza
przyj szacunkowo Ci = 10 pF, a uzyskany wynik skonfrontowa z wymogami kryterialnymi. Staa czasowa wywietlania scyntylatora NaJ(Tl) wynosi 0,25 s.
Pomiar impedancji wejciowej wzmacniacza napiciowego
Impedancj wejciow wzmacniacza napiciowego naley wyznaczy metod poredni, przez pomiar staej czasowej obwodu rniczkujcego utworzonego przez ukad
rezystancji wejciowej wzmacniacza i wprowadzonej pojemnoci zewntrznej. W tym celu
naley zestawi ukad pomiarowy wedug rysunku 1.5.
Sygnaem pomiarowym jest w tym przypadku fala prostoktna o okresie wielokrotnie
przewyszajcym sta czasow obwodu wejciowego badanego wzmacniacza. Sygna
pomiarowy pobierany jest z generatora HP 33120A przeczonego w ten tryb generacji.
Warto amplitudy fali prostoktnej naley nastawi na poziomie 500 mV. Organami
regulacji oscyloskopu TDS 224 wyselekcjonowa do obserwacji i pomiaru przebieg zwizany z narastajcym zboczem fali prostoktnej, dobierajc wzmocnienie kanau pomiarowego oscyloskopu, oraz parametry ukadu podstawy czasu w taki sposb, aby uzyska
rozcignicie mierzonego sygnau (impulsu) na cay ekran. Korzystajc z moliwoci
pomiarowych oscyloskopu, dokona pomiaru szerokoci impulsu wyjciowego na poziomie 1/e jego amplitudy. Szczegy tej techniki pomiarowej zawarte s w instrukcji obsugi
oscyloskopu TDS 224. Zapozna si z odnonym jej fragmentem.
TDS 224
HP 33120 A
C1
C2
VA
PRZYSTAWKA
Rys. 1.5. Schemat ukadu do pomiaru impedancji wejciowej wzmacniacza napiciowego
AG
Dla wyznaczenia obu skadowych impedancji wejciowej wzmacniacza naley wykona dwa pomiary staych czasowych 1 i 2 przy dwch rnych wartociach pojemnoci
zewntrznych C1 i C2 (stanowisko wiczeniowe wyposaono w przystawk zawierajc
w zamknitej obudowie zesp wymaganych pojemnoci przeczanych wbudowanym do
niej przecznikiem P). Wyznaczone eksperymentalnie wartoci staych czasowych zwizane s z parametrami obwodu pomiarowego prostymi relacjami (patrz dodatek H)
BG
ik = (C k + C i ) Ri ,
gdzie:
k numer kondensatora,
Ri rezystancja wejciowa wzmacniacza,
Ci pojemno wejciowa wzmacniacza.
Ukad uzyskanych w ten sposb rwna pozwala obliczy wartoci obu szukanych
wielkoci.
Pomiar szerokoci pasma przenoszenia wzmacniaczy
Pomiar szerokoci pasma przenoszenia wzmacniaczy wyznaczy w ukadzie pomiarowym pokazanym na rysunku 1.6.
TDS 224
HP 32120 A
Rys. 1.6. Schemat ukadu do pomiaru charakterystyki amplitudowej wzmacniacza
Pomiar naley przeprowadzi metod punkt po punkcie w przedziale czstotliwoci

od 1 kHz do 15 MHz przy zaoonej staej amplitudzie napicia wejciowego mieszczcego si w zakresie liniowej pracy przedwzmacniacza. Zestawi tabelarycznie wyniki
pomiarw bezporednich, uzupeniajc tabel wartociami obliczonych wspczynnikw
wzmocnienia wzmacniaczy: napiciowego (kV = Vo/Vi) i prdowego (k=Vo/Ii), oraz prdu
wejciowego wzmacniacza prdowego (Ii=Vi/RS)
Wykreli w ukadzie podwjnie logarytmicznym przebiegi charakterystyk amplitudowych wzmacniaczy: prdowego - k(f) i napiciowego kV(j). Oceni czy rozporzdzalna
szeroko pasma jest wystarczajca dla przeniesienia bez znieksztace sygnau formowanego na wejciu przedwzmacniacza w danym systemie jego pracy.
Zadanie 1.2. Testowanie zespou detektor elektronika odczytu

Testowanie systemu prdowego
AG
Dokona pocze podzespow systemu prdowego (licznik scyntylacyjny, wzmacniacz prdowy, zasilacz WN fotopowielacza licznika scyntylacyjnego, zasilacz NN wzmac00niacza oraz linia transmisyjna) wedug uproszczonego schematu z rysunku 1.7.
CA
LICZNIK SCYNT.
G-6
G-1
ZAS.WN
G-2
G-4
G-5
ZWORA
OSCYLOSKOP
BG
ZAS.NN
Rys. 1.7. Schemat zestawu do badania pracy licznika scyntylacyjnego w systemie prdowym
UWAGA
Warto napicia zasilania licznika scyntylacyjnego nastawi wedug wskazwek
prowadzcego zajcia laboratoryjne!

Przed wczeniem zasilaczy starannie sprawdzi poprawno pocze!
Umieci kontrolne rdo promieniotwrcze w uchwycie na stanowisku

pomiarowym. Dokona obserwacji sygnau detektora za pomoc oscyloskopu pomiarowego TDS-224, nastawiajc odpowiednio wzmocnienie wzmacniacza odchylania pionowego i zakres podstawy czasu. Przeprowadzi obserwacje sygnaw dla rnych poziomw
wyzwalania podstawy czasu oscyloskopu. Sformuowa wnioski std wypywajce.
Wyznaczy sta czasow opadania impulsu wyjciowego i ewentualnie oszacowa

czas jego narastania tn.
Testowanie systemu napiciowego
Zamiast wzmacniacza prdowego wstawi (zgodnie ze schematem z rys. 1.8) wzmacniacz napiciowy i powtrzy poprzednio wskazane procedury pomiarowe.
VA
G-1
LICZNIK SCYNT.
G-3
G-4
G-2 G-5
OSCYLOSKOP
ZWORA
ZAS.NN
ZAS.WN
AG
Rys. 1.8. Schemat zestawu do badania pracy licznika scyntylacyjnego w systemie napiciowym
Testowanie systemu napiciowo-prdowego
BG
Przeczy podzespoy ukadu odczytu w napiciowo-prdowy tryb pracy zgodnie ze

schematem podanym na rysunku 1.9 wczajc w tor sygnau (midzy gniazda G-4 i G-5)
koncentryczny kabel transmisyjny.
CA
G-1
LICZNIK
SCYNT.
LINIA TRANSM.
G-6
P
OSCYLOSKOP
G-4
G-2 G-5
ZAS.WN
ZAS.NN
Rys. 1.9. Ukad do badania pracy licznika scyntylacyjnego w systemie napiciowo-prdowym
Wykona seri obserwacji i pomiarw szacunkowych, analogicznych jak w pomiarach testujcych systemu prdowego i napiciowego. Opisa zwile wyniki poczynionych
obserwacji i zestawi w tabeli rezultaty pomiarw.
10
Zadanie 1.3. Badanie wasnoci ukadu pomiaru redniego poziomu

Ukad pomiaru redniego poziomu zestawi wg rysunku 1.10 z zastpczym rdem
sygnau napiciowego (Generator PGP-6 + pasywny STRETCHER), wykorzystujc jako
wzmacniacz napiciowy, wejciowy wzmacniacz toru odchylania pionowego oscyloskopu
przeczony w (niezbdny w zaoonym reymie pracy) tryb sprze staoprdowych.
Rekomendowane
nastawy gener.:
Vi max < 5 V
ti = 500 ns
f = <2-20-200> kHz
Polarno dod.
TDS 224
PGP-6
2k
1n
200
Ri=1 M
Ci=20 pF
STRETCHER
AG
Rys. 1.10. Schemat stanowiska do badania ukadu pomiaru redniego poziomu
BG
Dla podanych wartoci elementw stretchera (ukadu wyduajcego) dokona obserwacji sygnau wyjciowego przedwzmacniacza i pomiaru jego poziomu redniego <Vo>
oraz napicia midzyszczytowego fluktuacji dla rnych czstotliwoci cigu licznikowych impulsw wejciowych. Odczytu wartoci mierzonych wielkoci dokona za pomoc organw pomiarowych oscyloskopu korzystajc z procedury MEASURE oraz wskaza
poziomu trygera (TRIGGER LEVEL). Uzyskane wyniki skonfrontowa z przeliczeniami
teoretycznymi wedug pierwszego i drugiego twierdzenia CampbellaFrancisa.
Opis ukadu licznika scyntylacyjnego

Wykorzystywany w wiczeniu licznik scyntylacyjny skada si z dwch podstawowych podzespow: scyntylatora NaJ(Tl) o wymiarach 20 x 20 mm oraz fotopowielacza typu EMI 9524 B.
Na rysunku 1.11 przedstawiono schemat pocze elektrycznych ukadu fotopowielacza.
2
11 x 2M2
3x1n
5
+WN
MASA
ANODA
EMI 9524 B
Rys. 1.11. Schemat ukadu zasilania elektrod (dynod i anody) fotopowielacza
11
Wczenia licznika scyntylacyjnego do pracy w wybranym trybie dokonuje si za porednictwem puszki rozdzielczej, ktrej schemat podano na rysunku 1.12. W zestawie
wiczeniowym jest ona zamontowana na specjalnych prowadnicach wsplnie z pozostaymi blokami (wzmacniaczami i licznikiem scyntylacyjnym).
PUSZKA ROZDZIELCZA
G-6
G -1
0.1
100 k
4700
K
LICZNIK SCYNTYLACYJNY
0.1
100 k
PRZE.
2
G-2
G-3
G-4
G-5
ZWORA lub LINIA TRANSMIS.
Rys. 1.12. Schemat pocze w poredniczcej puszce rozdzielczej
AG
Wzmacniacze wczane s w tor sygnau alternatywnie. Na rysunku 1.13 pokazano

umiejscowienie na prowadnicach wzmacniacza prdowego (CA).
Licznik scyntylacyjny
Puszka
rozdzielcza
WY
CA
WN
KABEL
PRZE.
WE
6V
BG
Rys. 1.13. Poczenie zespou blokw toru pomiarowego w systemie prdowym
Rysunek 1.14 przedstawia umiejscowienie w torze pomiarowym wzmacniacza w napiciowym systemie pracy.
Licznik scyntylacyjny
Puszka
rozdzielcza
WN
KABEL
WE
PRZE.
VA
-12V
WY
Rys. 1.14. Poczenie zespou blokw toru pomiarowego w systemie napiciowym
12
Wyposaenie stanowiska pomiarowego
Demonstracyjny zestaw wiczeniowy (obejmujcy licznik scyntylacyjny i wzmacniacze: prdowy i napiciowy)

Generator sygnaw okresowo zmiennych typu HP 33120 A
Generator impulsw typu PGP-6
Oscyloskop pomiarowy typu TDS 224
Minimodu przelotowy ukadu wyduajcego (STRETCHER)
Przystawka z pojemnociami C1 i C2
Zasilacz wysokiego napicia CAMAC-POLON 1904 lub STANDARD ZWN-21
Zasilacz niskiego napicia typu HP E36304
Wzorcowe (kontrolne) rdo promieniowania gamma 127Cs
Kable, przewody, elementy montaowe
Literatura pomocnicza
BG
AG
[1] Instrukcje obsugi aparatury pomiarowej uywanej w wiczeniu

[2] Korbel K.: Elektronika jdrowa. Cz. II. Ukady elektroniki jdrowej. Krakw, Wyd.
AGH 1985
[3] Korbel K.: Ukady elektroniki Front-End. Krakw, UWND AGH 2000
[4] Miwa H., Tohyama T.: Radiation-pulse transmission via a long cable without a preamplifier and/or a pulse transformer. Nuclear Electronics II, Conf. Proc., Belgrade
1961, 421
13
Transformator impulsowy
Zakres wiczenia
Identyfikacja parametrw elektrycznych transformatora impulsowego za pomoc

konwencjonalnych metod pomiarowych.
Wyznaczenie przebiegw charakterystyki amplitudowej oraz odpowiedzi skokowej
w oparciu o schematy zastpcze i rezultaty pomiarw identyfikacyjnych.
Pomiary charakterystyk amplitudowej i skokowej.
Przedmiot wiczenia
AG
Przedmiotem wiczenia jest zesp rdzeniowych transformatorw impulsowych, wykonanych na ferromagnetycznych rdzeniach kubkowych,
ze szczelin powietrzn (nr 1),
bez szczeliny (nr 2).
Obydwa transformatory uzwojono technik bifilarn; ich przekadnie zwojowe wynosz w konsekwencji
n = 1.
Zadanie 2.1. Identyfikacja parametrw elektrycznych transformatora
BG
Procedura identyfikacji parametrw elektrycznych transformatora zmierza do wyznaczenia wartoci nastpujcych wielkoci:
rezystancji uzwojenia pierwotnego r1 ,

rezystancji uzwojenia wtrnego r2 ,
indukcyjnoci gwnej L,
cznej indukcyjnoci rozproszenia L S ,
cznej pojemnoci wasnej C.
Pomiaru opornoci uzwoje naley dokona albo metod mostkow, posugujc si

w tym celu mostkiem technicznym RLC (E 317A), wzgldnie miernikiem automatycznym
(CHY41 lub CHY 29). Te same przyrzdy naley uy do pomiaru indukcyjnoci gwnej
transformatora, zapinajc przyrzd pomiarowy na zaciski uzwojenia pierwotnego przy
rozwartym uzwojeniu wtrnym.
Wyznaczenia wartoci L S oraz C mona dokona metod poredni przez pomiar
czstotliwoci drga wasnych generowanych w warunkach sabego (podkrytycznego) tumienia przy pobudzeniu skokowym.
14
Okres drga wasnych okrela formua

T = 2
aL S C ,
gdzie:
a=
R2
,
R1 + R 2
R1 = r1 + R g
sumaryczna oporno po stronie pierwotnej,
r2 + Ro
sumaryczna oporno strony wtrnej przeniesiona na pierwotn,

n2
R g oporno rda sygnau (generatora),
R2 =
Ro oporno obcienia transformatora.
AG
Na rysunku 2.1 podano schemat ukadu pomiarowego okresu drga (oscylacji) wasnych.
TAS 465
BG
HP 33120A
Cd
TR
Rys. 2.1. Schemat ukadu do pomiaru okresu drga wasnych transformatora
rdem pobudzenia skokowego jest tu generator typu HP 33120A przeczony

w tryb generacji fali prostoktnej (okres przebiegu prostoktnego powinien by nieco duszy od dugotrwaoci przebiegu oscylacyjnego) do obserwacji odpowiedzi i pomiaru okresu oscylacji suy natomiast oscyloskop pomiarowy typu TAS 465 (w ikonce na rys. 2.1
ukazano przybliony ksztat odpowiedzi transformatora na wymuszenie impulsem prostoktnym).
Zadanie 2.2. Wyznaczenie charakterystyki amplitudowej w oparciu o modele

teoretyczne
Korzystajc z danych pomiarowych otrzymanych w pomiarach identyfikacyjnych
wyznaczy przebiegi charakterystyki amplitudowej w obszarze niskiej i wysokiej czstotliwoci, zgodnie z uproszczonymi schematami zastpczymi transformatora dla tych zakresw.
15
Schematy te przedstawiono na rysunku 2.2

a)
b)
R1
LS
R1
R2
R2
Rys. 2.2. Schematy zastpcze transformatora w zakresie niskich (a) i wysokich (b)
czstotliwoci
Poniej podano, w notacji uytej na rysunkach, formuy teoretyczne opisujce transmitancje obu ukadw zastpczych.
Dla zakresu niskich czstotliwoci (a) przyjmuje ona form

R2
p
F ( p ) NCz =
,
R1 R 2
R1 + R 2
p+
(R1 + R 2 ) L
AG
natomiast w obszarze czstotliwoci wysokich (b) opisuje j wyraenie

F ( p )WCz =
R2
p L S CR 2 + p (L S + CR1 R 2 ) + (R1 + R 2 )
2
BG
Transmitancje stanowi podstaw do opisu wasnoci transformatora w domenie czstotliwoci w formie charakterystyk amplitudowej F() i fazowej () oraz w dziedzinie
czasu jako charakterystyka impulsowa h(t) lub skokowa R(t). Zgodnie z zaoonym programem wiczenia przedmiotem zada szczegowych s dwie charakterystyki: amplitudowa i skokowa.
Proste procedury obliczeniowe prowadz do nastpujcych postaci charakterystyk
amplitudowych:
dla zakresu niskich czstotliwoci (a)
R o 2 R1 R 2
+
F () =
R1 + R 2
R1 + R 2
L 2
1
2
dla zakresu wysokich czstotliwoci (b)
F () = Ro (R1 + R 2 ) 2 L S CR 2
[LS + CR1 R2 ]
2 2
Obliczenia przeprowadzi korzystajc z dostpnego w laboratorium komputera PC;

sporzdzi wykresy czstkowych funkcji F() oraz cznej charakterystyki w penym
zakresie czstotliwoci i dokona ich wydruku.
16
Nieco bardziej zoone obliczenia pozwalaj wyznaczy charakterystyki skokowe R(t).

Wedug definicji stanowi one odpowied ukadu na wymuszenie skokowe 1H(t). Dostarczaj one, stosownie do przyjtego schematu zastpczego, informacji o przenoszeniu czoa
wymuszenia (stromoci i ksztatu) wzgldnie jego grzbietu. Na podstawie ukadu (rys. 2.2a)
stosunkowo prosto wyznaczy mona tzw. zwis (Z) przenoszonego impulsu prostoktnego.
Stanowi go spadek poziomu odpowiedzi skokowej R(t ) NCz w interwale rozcigoci czasowej ti takiego impulsu, przy czym
t
t
R(t ) NCz = a exp a 1 + ... ,

L (R1 + R 2 )
t
, a wynikajca std warto zwisu wynosi Z a i .
R1 R 2
Odpowied skokowa ukadu wedug schematu zastpczego (rys. 2.2b) uwarunkowana

jest wartociami biegunw funkcji operatorowej F ( p )WCz S one opisane ogln zale-
gdzie =
noci
2
k j
T
1 k 2 ,
p1, 2 =
AG
w ktrej parametr k reprezentuje wspczynnik tumienia uzaleniony od wartoci parametrw transformatora relacj
T R1
1
.
+
k=
4 L S R 2 C S
BG
atwo zauway, e dla dodatniej wartoci wyraenia podpierwiastkowego bieguny

stanowi par rzeczywist, za dla wartoci ujemnych sprzon par zespolon. Przy jej
wartoci zerowej istnieje natomiast tylko jeden, rzeczywisty biegun podwjny. Odpowiadajce powyszym przypadkom tumienia przyjto odpowiednio zwa tumieniem
podkrytycznym (k < 1), krytycznym (k = 1) i nadkrytycznym (k > 1). W konsekwencji dla
wyznaczonych w ten sposb wartoci k odpowiedzi skokowe przyjmuj istotnie odmienne
postaci.
W szczeglnoci:
dla k < 1
k
t
t
2 kt
R(t ) = a 1
sin 2 1 k 2 + cos 2 1 k 2 exp
,
T
T
T
1 k
dla k = 1

t
t
R(t ) = a 1 1 + 2 exp 2 ,
T
T

dla k > 1
4k 2
1
t
4 kt
R(t ) = a 1 2
exp
exp
+ 2
.
T
4k 1
kT 4k 1
17
Przebiegi odpowiedzi skokowej dla wyrnionych warunkw tumienia przedstawiono

pogldowo na rysunku 2.3.
Vo
k<1
k=1
k>1
Rys. 2.3. Przykadowe przebiegi odpowiedzi skokowej transformatora przy rnych tumieniach
AG
Na podstawie wynikw pomiarw identyfikacyjnych obliczy warto wspczynnika

tumienia jednego z transformatorw i stosownie do uzyskanego wyniku korzystajc
z grafiki komputerowej zobrazowa przebieg odpowiedzi skokowej.
Zadanie 2.3. Eksperymentalne wyznaczenie charakterystyki amplitudowej

transformatora
BG
Zestawi ukad pomiarowy wedug rysunku 2.4. Stanowi on modyfikacj ukadu z rysunku 2.1, w ktrym w miejsce pojemnoci C wczono rezystor obciajcy Ro natomiast
generator przeczono w tryb generacji sygnau sinusoidalnego.
TAS 465
HP 33120A
Ro
TR
Rys. 2.4. Schemat ukadu do pomiaru charakterystyki amplitudowej transformatora
Pomiar charakterystyki naley przeprowadzi metod punkt po punkcie, ze szczeglnym zagszczeniem punktw pomiarowych w pocztkowym i kocowym obszarze
pasma przenoszenia. Dla okrelenia tych obszarw skorzysta z wynikw poprzednich
pomiarw i oblicze numerycznych. Przyj amplitud sygnau wejciowego na poziomie
kilku woltw.
18
Przedmiotem bezporedniego pomiaru s w tym przypadku amplitudy sinusoidalnie

zmiennego sygnau wejciowego Vi ~ oraz wyjciowego V o~ . Pomiary te naley wykona za pomoc dwukanaowego oscyloskopu pomiarowego dla dwch skrajnie rnych
obcie transformatora (1 M i 100 ). Rezultaty pomiarw punktowych przedstawi
w ujciu tabelarycznym oraz wykrelnie, odwzorowujc wspczynnik transformacji
(wzmocnienie) w dB oraz czstotliwo w skali logarytmicznej.
Zadanie 2.4. Pomiar charakterystyki przenoszenia transformatora

Celem tego pomiaru jest wyznaczenie przekadni napiciowej transformatora oraz
zakresu jego liniowej pracy. Naley go przeprowadzi w ukadzie z rysunku 2.3 dla czstotliwoci f = 10 kHz, stosujc w tym przypadku generator sinusoidalny o szerszym zakresie
napi, a mianowicie generator RC typu PO-18. Wyznaczy charakterystyki VoVi obu
transformatorw oraz sprawdzi czy ich przekadnie s rwne jednoci. Okreli dopuszczalny poziom sygnau wejciowego, powyej ktrego pojawiaj si znieksztacenia.
Zadanie 2.5. Pomiar odpowiedzi transformatora na impuls prostoktny
AG
Pomiar ten przeprowadzi w ukadzie zestawionym uprzednio do pomiaru okresu

drga wasnych, uwidocznionym na rysunku 2.1.
Zmierzy czas narastania zbocza wiodcego i opadajcego odpowiedzi na wymuszenie
impulsem prostoktnym o czasie trwania timp = 1s oraz zwis odpowiedzi przy dugoci
impulsu wymuszajcego rwnej timp = 1ms. Pomiary te przeprowadzi dla dwch znaczco rnych wartoci opornoci obcienia transformatora, a mianowicie dla R2 =100 k,
oraz R2 = 100 . Przerysowa odpowiedzi z ekranu oscyloskopu.
BG
Wyposaenie stanowiska wiczeniowego

Modu wiczeniowy zawierajcy dwa transformatory impulsowe
Multimetr cyfrowy LCR-Meter: Mod. CHY41
Generator wielofunkcyjny typu HP 33120A
Oscyloskop pomiarowy typu TAS 465 wzgldnie TDS220
Generator sygnau sinusoidalnego: typ PO-18
Kable, przewody i elementy bierne
Oglnie dostpny komputer klasy PC
[2] Loveless E.C., Grossart J.: The use of pulse transformers with radiation detectors.
Conf. Proc. Nuclear Electronics II IAEA, Vienna 1962, 317
[3] Millman J., Taub H.: Pulse and digital circuits. N.Y., Toronto, London, McGraw-Hill
Book Company, Inc. 1956
19
Filtr quasi-gaussowski (CR)m - (RC)n
Zakres wiczenia
Badanie wasnoci filtracyjnych stacjonarnego, pojemnociowo-rezystywnego filtru

quasi-gaussowskiego.
Pomiary i obliczenia analityczne przepustowoci widmowej filtru.
Obserwacja modyfikacji widm szumowych oraz przebiegw czasowych impulsw
licznikowych przez proste i zoone struktury filtrw RC dla rnych wartoci ich
staych czasowych.
Pomiary wartoci redniej kwadratowej napicia szumw oraz amplitudy odpowiedzi
na wymuszenie impulsem licznikowym [typu A exp ( b t ) ] w zadanych konfiguracjach filtru RC.
Wyznaczenie zalenoci poziomu szumw wyjciowych od staej czasowej filtru dla
rnych konfiguracji filtru RC i dla rnych rodzajw szumu wejciowego (szum
biay, szum typu 1/f 2 , oraz ich suma).
Wyznaczenie zalenoci stosunku sygnau do szumu od wartoci staej czasowej zadanej konfiguracji filtru oraz zadanych przebiegw czasowych impulsu licznikowego i widma szumw.
AG
Przedmiot wiczenia
BG
Przedmiotem wiczenia jest zesp filtrw grno- i dolnoprzepustowych zmontowanych we wsplnym module wiczeniowym umoliwiajcym realizacje zadanych
tematem wiczenia ukadw. Na rysunku 3.1 przedstawiono uproszczony schemat tego
moduu oznaczanego skrtowo na schematach ukadw pomiarowych, wg terminologii
anglosaskiej, symbolem DUT 1 (Device Under Test).
II INT
I INT
I DIFF
III INT
II DIFF
WE
P1/2
P1/3
P1/4
C
1
P1/1
RA
RB
RC
RD
RE
P1/5
P2
WY
6
220
Rys. 3.1. Schemat ukadu moduu wiczeniowego
20
Modu wiczeniowy (DUT 1) zawiera dwa obwody rniczkujce i trzy obwody cakujce o identycznych, przeczanych wsplnie za pomoc przecznika P-1, wartociach
staych czasowych. Obwody te separowane s aktywnymi wtrnikami w konfiguracji
super alfa. Przecznik kciukowy P-2 pozwala wybra wyjciowy punkt pomiarowy,
stosownie do ktrego dokonuje si zarazem wyboru konkretnej konfiguracji filtru.
W szczeglnoci w pooeniu 1 WYJCIE moduu czone jest bezporednio z jego WEJCIEM, pozwalajc na obserwacj i pomiar sygnaowych i szumowych wymusze
wejciowych. W pooeniu 2 na WYJCIE moduu przekazywane s sygnay wyjciowe
pierwszego obwodu rniczkujcego (I DIFF), podlegajc w nim odpowiedniej modyfikacji. W kaskadzie z tym obwodem wczony jest trwale obwd pierwszego cakowania
(I INT), tworzc z nim filtr pasmowo-przepustowy CR-RC. T opcj ustala pooenie przecznika P-2 w pozycji 3. Kolejne ustawienia tego przecznika w pozycjach 4, 5
i 6 cz poszczeglne obwody odpowiednio w konfiguracje: CR-(RC)2, CR-(RC)3 oraz
(CR)2-RC.
Zadanie 3.1. Pomiar przepustowoci widmowej filtru
AG
Przedmiotem pomiaru s charakterystyki amplitudowe rnych konfiguracji filtrw

wyznaczane w konwencjonalnym ukadzie wobulatora. W tym celu wykorzystano moliwoci pomiarowe ANALIZATORA WIDMA [Tektronix - (7L5 + OPT25)].
Zestawi ukad pomiarowy wedug rysunku 3.2, czc wejcie filtru z wyjciem generatora sygnau o liniowo narastajcej w czasie czstotliwoci (OPT. 25), a wyjcie wybranej
konfiguracji filtru z wejciem analizatora (7L5).
BG
ANALIZATOR WIDMA
OPT 25
7L5
DUT 1
FILTR
RC
Rys. 3.2. Schemat ukadu do pomiaru charakterystyki amplitudowej filtrw
Ustawi przeczniki i pokrta regulacyjne ANALIZATORA WIDMA (7L5 + OPT.25)

w wymienionych poniej pooeniach:
rozdzielczo (resolution) 300 Hz,
zakres (frequency span)

20 kHz/dz.,
poziom (reference level)

10 mV/dz.,
pocztek zakresu (dot frequency) 100 kHz,
szybko przemiatania (sweep rate) max,
poziom sygnau wobulatora (tracking level) max.
21
Przeprowadzi seri pomiarw charakterystyk amplitudowych rozporzdzalnych

konfiguracji filtrw dla dostpnych wartoci staych czasowych. Obserwowane na ekranie
ANALIZATORA 7L5 przebiegi charakterystyk skonfrontowa z przykadowymi obliczeniami teoretycznymi.
Obliczenia takie przeprowadzi dla doranie wskazanego przypadku, wykorzystujc
w tym celu wyposaenie komputerowe LABORATORIUM.
Zadanie 3.2. Obserwacja rozkadw widmowych szumw
AG
Zestawi ukad pomiarowy wedug schematu podanego na rysunku 3.3. W ukadzie

tym szumy z obu generatorw przekazywane s na ukad badany (DUT 1) za porednictwem sumatora (MIESZACZA) mieszczcego si w module konstrukcyjnym
GENERATORA SZUMU CZERWONEGO (mianem szumu czerwonego przyjto nazywa
szum o gstoci widmowej mocy odwrotnie proporcjonalnej do kwadratu czstotliwoci
i oznacza go symbolem 1/f 2).
Podczenia obu rde szumu do sumatora naley dokona, stosownie do potrzeb,
przy pomocy zewntrznych pocze kabelkami koncentrycznymi. Do wizualizacji i pomiaru rozkadw widmowych badanych szumw suy analizator widma Tektronix 7L5 .
GEN.SZUMU BIAEGO
ANALIZATOR WIDMA
7L5
DUT 1
FILTR C-R - RC
BG
GEN.SZUMU 1/f2
+ MIESZACZ
Rys. 3.3. Schemat ukadu do obserwacji rozkadw widmowych szumw
Dokona obserwacji widm szumw w punktach wzowych badanego ukadu FILTRU

(w pozycjach 1, 2, 3, 4, 5, 6 przecznika P-2) dla rnych (wybieranych
przecznikiem P-1) wartoci staych czasowych w warunkach transmisji wycznie szumu
biaego, samego szumu czerwonego, oraz sumy obu tych rodzajw szumu. W szczeglnoci w pozycji 1 przecznika P-2 oceni warto naronej czstotliwoci szumw
(noise-corner frequency), tj. czstotliwoci, dla ktrej poziomy obu skadowych szumw s
takie same.
Blisze informacje dotyczce generatorw szumu zamieszczono w dodatku A.
Zadanie 3.3. Badanie efektu wybielania szumu kolorowego

Zestawi ukad pomiarowy wedug schematu podanego na rysunku 3.4. Podstawowy
modu wiczeniowy (DUT 1) zastpiono w nim prostym czwrnikiem rniczkujcym
22
(DUT 2) o regulowanej w sposb cigy staej czasowej. Przy ustalonej wartoci pojemnoci tego obwodu (C = 200 pF) zmian wartoci jego staej czasowej umoliwia potencjometr
wieloobrotowy (helipot) o rezystancji regulowanej pynnie (w zakresie 0 4,7 k).
Celem tego zadania jest obserwacja widma szumw na wyjciu czwrnika C-R, na
wejcie ktrego podano rwnoczenie szum biay i szum typu 1/f 2 (czerwony).
Zmieniajc stopniowo warto staej czasowej obwodu rniczkujcego uchwyci
moment wybielania zoonego szumu kolorowego.
GEN.SZUMU BIAEGO
ANALIZATOR WIDMA
7L5
DUT 2
CZWRNIK C-R
GEN.SZUMU 1/f2
+ MIESZACZ
Rys. 3.4. Schemat ukadu do obserwacji efektu wybielania szumw
AG
Odnotowa warto rezystancji helipotu i obliczy przynalen jej warto naronej

szumowej staej czasowej (noise-corner time-constant). Skonfrontowa uzyskany rezultat
z wynikiem pomiaru naronej czstotliwoci szumw.
Zadanie 3.4. Pomiary poziomu sygnau i szumu
BG
Zestawi ukad pomiarowy zgodnie ze schematem podanym na rysunku 3.5.

SYNCHROSKOP
GEN.SZUMU BIAEGO
GEN.SZUMU 1/f2
+ MIESZACZ
FILTR
TAS 465
RC
DUT 1
t
GEN.IMPULSW LICZNIKOWYCH
WOLTOMIERZ RMS
Rys. 3.5. Schemat ukadu do pomiaru stosunku sygnau do szumu
W ukadzie tym zesp generatorw szumu uzupeniono GENERATOREM

IMPULSW LICZNIKOWYCH o regulowanych parametrach sygnau: amplitudzie, czasie
narastania i czasie opadania. Sygnay wyjciowe filtru przekazywane s do dwch rw-
23
nolegych gazi pomiarowych: gazi pomiaru amplitudy przenoszonych impulsw licznikowych i wartoci midzyszczytowej szumw (OSCYLOSKOP) oraz gazi pomiaru wartoci redniokwadratowej szumw (WOLTOMIERZ RMS).
Podczy na wejcie MIESZACZA (w module GENERATORA SZUMU CZERWONEGO) tylko GENERATOR SZUMU BIAEGO i dokona nastpujcych pomiarw:
wartoci redniej kwadratowej napicia szumw na wyjciach wszystkich moliwych do zrealizowania konfiguracji filtrw,
wartoci midzyszczytowej napicia szumw na wyjciu konfiguracji RC-CR.
Podczy na wejcie MIESZACZA (jak uprzednio) wycznie generator szumu typu

1/f 2 (CZERWONEGO) i dokona analogicznych pomiarw jak w przypadku pomiarw
szumu biaego.
Podczy na wejcie MIESZACZA tylko GENERATOR IMPULSW LICZNIKOWYCH

i dokona pomiaru amplitudy impulsu licznikowego na wyjciach wszystkich moliwych
konfiguracji filtrw dla amplitudy impulsu wejciowego Vi max = 500 mV i czasu opadania to = 100 s, oraz czterech wartoci czasu narastania tn = 0,05 s, 0,1 s, 0,2 s
i 0,5 s.
AG
Rezultaty wszystkich pomiarw przedstawi tabelarycznie. Na ich podstawie obliczy

wartoci stosunku sygnau do szumu (cakowitego) SNR dla konfiguracji filtrw: CR-RC,
CR-(RC)2 oraz (CR)2-RC i wykreli odnone przebiegi zalenoci SNR = F().
Przeprowadzi pomiar sprawdzajcy poziomu szumu sumarycznego, podajc na
wejcie sumatora sygna szumowy z obu generatorw szumu.
Obliczenia wartoci SNR dla konfiguracji (CR)2-RC wykona wzgldem podstawowej
czci impulsu bipolarnego.
BG
Podczy na wejcie MIESZACZA obydwa generatory szumw i generator impulsw

licznikowych. Dokona obserwacji skaenia szumowego przenoszonych impulsw.
Przeszkicowa obraz z ekranu oscyloskopu.
24
Modu wiczeniowy: DUT 1 FILTR (CR)m-(RC)n. (wkadka STANDARD 70)

Modu wiczeniowy: DUT 2 CZWRNIK CR. (wkadka STANDARD 70)
Modu GENERATORA SZUMU BIAEGO (wkadka STANDARD 70)
Modu GENERATORA SZUMU 1/f 2 i MIESZACZA (wkadka systemu STANDARD)
Generator impulsw licznikowych typu RP1 (Berkeley Nucleonics Corporation)
ANALIZATOR WIDMA 7L5 + OPT.25 (Tektronix)
Woltomierz wartoci redniej kwadratowej typu HP 3400 (Hewlett-Packard)
Oscyloskop pomiarowy typu TAS 465 lub TDS 220
Obudowa ZNN-41 systemu STANDARD (z zasilaczem niskiego napicia)
Kable i przewody poczeniowe
Generator funkcji HP 33120A
[1] Instrukcje obsugi aparatury pomiarowej uywanej w wiczeniu
BG
AG
[2] Korbel K.: Profilaktyka i terapia antyszumowa ukadw elektroniki Front-End.

Krakw, Wyd. AGH 1997
[3] Korbel K., Dbrowski W.: Filtracja sygnau w spektrometrycznym torze pomiarowym.
Filtry analogowe. Krakw, Wyd. AGH 1992
[4] Masny S.: Laboratoryjna aparatura techniki jdrowej na obwodach scalonych
STANDARD. Warszawa, OIEJ, Bibl. PTJ, Seria Aparatura i technika pomiarowa,
nr 80 (598), 1976
25
Filtr aktywny wzmacniacza 1101
Zakres wiczenia
Badanie wasnoci transmisyjnych dolnoprzepustowego filtru aktywnego (FA) w konfiguracji SallenaKeya:
pomiar charakterystyki amplitudowej filtru,
pomiar odpowiedzi filtru na wymuszenie impulsem o zaniku eksponencjalnym,
porwnanie wynikw pomiaru z przebiegami wyznaczonymi teoretycznie,
pomiary charakterystyk filtru zoonego CRFA.
Przedmiot wiczenia
AG
Przedmiotem wiczenia jest ukad filtru SallenaKeya w wersji zastosowanej we

wzmacniaczu ksztatujcym typu 1101 systemu CAMAC-POLON. Uproszczony schemat
tego ukadu przedstawiono na rysunku 4.1
CB
WE
R1
R2
WY
+1
kV
BG
CA
Rys. 4.1. Schemat strukturalny filtru aktywnego SallenaKeya
Charakterystyki czstotliwociowe i impulsowe takiej konfiguracji ksztatowane s

przez celowy dobr wartoci parametrw elementw skadowych.
W przypadku filtru wzmacniacza 1101 zaoono:
R = R1 = R2 = 1 k,
C = CB = 4CA (dobierane stosownie do zakresu),
kV = + 1,
przy czym iloczyn RC = i okrela dominujc sta czasow filtru.

W module wiczeniowym podstawow struktur filtru uzupeniono wejciowym
wzmacniaczem szerokopasmowym (replikujc w ten sposb wybrany fragment wzmacniacza 1101) oraz wejciowym obwodem rniczkujcym CR umoliwiajcym syntez
filtru pasmowo-przepustowego.
26
Elementy te uwidoczniono na rysunku 4.2 przedstawiajcym schemat moduu

wiczeniowego. W takiej te postaci zamieszczono go na pycie czoowej moduu.
-12V
10k
1k
100
100
+12V
10n
CA
1k
BC179
1k
HA2540
WE-1
22
Cd
1k
WE-2
CB
-12V
WY
BC179
Rd
100
10n
+12V
680
+20V
Rys. 4.2. Schemat moduu wiczeniowego z filtrem SallenaKeya
BG
AG
Warto tu przypomnie, e w spektrometrycznym torze pomiarowym pierwotnym rdem sygnau jest detektor promieniowania, stanowicy impulsowe rdo prdowe. Generowane w nim impulsy prdowe s wstpnie cakowane w stowarzyszonych inercyjnych
obwodach wejciowych toru pomiarowego, ulegajc przeksztaceniu w proporcjonalne impulsy napiciowe. Traktujc z kolei pierwotne impulsy prdowe jako impulsy dirakowskie
{ID(t) = Q(t)},sygna na wejciu systemu filtracyjnego (na miar poczynionego uproszczenia) przybiera posta cigu impulsw heavisideowskich {Vi(t) = Q/C H(t)}. Ta forma sygnau podlega procesowi filtracji.
Wasnoci transmisyjne toru pomiarowego odnosi mona zarwno do pierwotnego
(rzeczywistego) prdowego rda sygnau, jak i do wtrnego (zastpczego) rda napiciowego. Std te wedug pierwszego podejcia okrelana jest tzw. globalna charakterystyka impulsowa h(t), opisujca odpowied caego toru (od detektora do wyjcia) na jednostkowy impuls prdowy. W przypadku alternatywnym, wobec wyczenia z toru pomiarowego ukadu wstpnego cakowania i wprowadzenia w jego miejsce zastpczego (wtrnego) rda napiciowego, korzystamy z charakterystyki skokowej {R(t)} pozostaej czci
toru. Dodajmy, e w konfiguracji {CR/FA} (obwd rniczkujcy C-R i filtr aktywny) jest
ona rwnowana odpowiedzi dolnoprzepustowego filtru aktywnego na wymuszenie impulsem o zaniku eksponencjalnym {Vi FA = 1 exp(t/RC)}. W szczeglnoci dla badanego
ukadu filtru SallenaKeya opisuje j funkcja
R(t )
CR FA
3
4
t
exp
t ,
1 cos
3
RC
RC
za jego charakterystyka amplitudowa dana jest rwnaniem

F () CR FA =
RC
1
0,0625 (RC ) 0,25 (RC ) + 1
4
1 + (RC ) 2
27

Zadanie 4.1. Pomiar charakterystyki amplitudowej filtru aktywnego FA
Zestawi ukad pomiarowy wedug rysunku 4.3. Dokona orientacyjnych pomiarw
charakterystyk przejciowej (na czstotliwoci 10 kHz)i amplitudowej (w rozporzdzalnym
zakresie czstotliwoci) wzmacniacza buforowego (przy wyczonych CA i CB). Dobra
wartoci doczanych pojemnoci CA i CB z warunku zaoonej wartoci dominujcej
staej czasowej i = 1 s. Pomiary charakterystyk filtru przeprowadzi przy poziomie
sygnau wejciowego rwnym w przyblieniu poowie zakresu dynamicznego ukadu.
HP 33120A
WE-1
TDS 220
DUT
AG
WE-2
Rys. 4.3. Schemat ukadu do pomiaru charakterystyki amplitudowej
BG
Waciwe pomiary charakterystyki amplitudowej filtru przeprowadzi przy racjonalnym pokryciu punktami pomiarowymi zakresu przenoszenia filtru; rzadszym w obszarze
paskim, natomiast zagszczonym przy kocu pasma przenoszenia.
W procedurze pomiarowej obejmujcej wycznie dolnoprzepustowy filtr aktywny
FA, sygna pomiarowy z generatora sygnau sinusoidalnie zmiennego (HP 33120A) poda
na wejcie bezporednie badanego ukadu, oznaczone symbolem WE-1. Powtrzy taki
cykl pomiarowy dla wartoci i = 2 s i 4 s.
Wykreli przebiegi pomierzonych charakterystyk w oglnie przyjtym sposobie
prezentacji (poziom w dB oraz czstotliwo w Hz).
Zadanie 4.2. Pomiar odpowiedzi FA na wymuszenie typu A exp( t/)

W poprzednio zestawionym ukadzie pomiarowym w miejsce generatora sygnau sinusoidalnie zmiennego wczy generator impulsw o zaniku eksponencjalnym (typu RP-1
lub RP-2).
Nastawi nastpujce wartoci parametrw sygnau:
amplituda
Vi = 100 mV,
czas narastania tr = 50 ns,
czas opadania
td = 1 s,
czstotliwo
f = 1 kHz.
28
Za pomoc oscyloskopu pomiarowego dokona pomiaru nastpujcych parametrw

odpowiedzi (impulsu wyjciowego):
amplitudy
Vo max,
czasu osignicia maksimum tmax,
tre.
czasu osignicia 1% Vmax

Pomiary przeprowadzi dla wartoci i rwnych 1 s, 2 s i 4 s. Przerysowa przebiegi odpowiedzi z ekranu oscyloskopu.
Zadanie 4.3. Pomiary charakterystyk filtru zoonego (CR)-(FA)

Przedmiotem pomiaru tego zadania wiczeniowego jest:
charakterystyka amplitudowa,
charakterystyka skokowa filtru.
AG
Pomiary naley przeprowadzi w warunkach wczonego w tor sygnau (na wejciu)

dodatkowego obwodu grnoprzepustowego (CR). Obwd taki jest trwale wmontowany do
ukadu moduu wiczeniowego, a jego praktyczne wczenie w tor sygnau dokonywane
jest przez podanie sygnau pomiarowego na drugie wejcie moduu oznaczone symbolem
WE-2.
Uzyskany w ten sposb filtr zoony jest filtrem pasmowo-przepustowym. Ze
wzgldu na ustalon a priori warto staej czasowej obwodu rniczkujcego, rwn
z zaoenia d = 1 s, warto dominujcej staej czasowej filtru aktywnego (FA) naley
nastawi take rwn i = 1 s.
BG
Pomiar charakterystyki amplitudowej filtru zoonego naley przeprowadzi dokadnie wedug procedury zadania 4.1.
W pomiarze charakterystyki skokowej filtru zoonego przeczy generator wielofunkcyjny HP 33120A w tryb generacji fali prostoktnej przy nastpujcych wartociach
parametrw sygnau:
amplituda
czstotliwo
Vi = 100 mV,
f = 1 kHz.
Przerysowa z ekranu oscyloskopu przebieg odpowiedzi filtru i porwna go z przebiegiem odpowiedzi samego filtru aktywnego (FA) na wymuszenie impulsem o zaniku
eksponencjalnym ze sta czasow rwn dominujcej staej czasowej filtru (uzyskanym
w pomiarze zadania 4.2).
Zadanie 4.4. Porwnanie wynikw dowiadczalnych z obliczeniowymi

Poda ogln posta transmitancji filtru SallenaKeya oraz wywodzce si z niej
funkcje charakterystyki impulsowej i amplitudowej.
29
Wyznaczy funkcje odpowiedzi skokowej i charakterystyki amplitudowej filtru

zoonego. W oparciu o powysze zalenoci teoretyczne, dla zadanych wartoci elementw ukadu, zobrazowa te przebiegi, korzystajc z grafiki komputerowej. Sporzdzi
wydruki charakterystyki i porwna je z odpowiednimi przebiegami wyznaczonymi eksperymentalnie.
Na gruncie znajomoci topologii badanego ukadu oraz wartoci elementw skadowych wyznaczy przebiegi tyche charakterystyk metod analizy komputerowej (wg programu SPICE), sporzdzi wydruki tych przebiegw i porwna je z charakterystykami
wyznaczonymi w poprzednich procedurach.
Modu wiczeniowy: FILTR AKTYWNY WZMACNIACZA 1101

Generator sygnaw okresowo zmiennych: typ HP 33120A
Generator impulsw typu TAIL PULSE Mod. RP-1
Oscyloskop pomiarowy: typ TDS 220
Zasilacz niskiego napicia: typ KB-60-01
Profesjonalny miernik automatyczny typu CHY 29 lub LCR-METER typu CHY 41
Komplet kondensatorw
Komputery z odpowiednim oprogramowaniem (w ramach oglnego wyposaenia Laboratorium Elektroniki Jdrowej oraz Katedry Elektroniki Jdrowej)
AG
[1]
[2]
[3]
[4]
30
BG
Biako M. (red.): Filtry aktywne RC. Warszawa, WNT 1979
Instrukcje obsugi aparatury pomiarowo-kontrolnej

Korbel K., Dbrowski W.: Filtracja sygnau w spektrometrycznym torze pomiarowym. Filtry analogowe. Krakw, Wyd. AGH 1992
Sallen R.P., Key E.L.: A Practical Method of Designing RC-Active Filters. IRE Trans.
on Circuit Theory, CT-2, 74, 1955
Ukad wykrywania i odrzucania spitrze (PUI/R)
Zakres wiczenia
Badanie wasnoci ukadu wykrywania spitrze w stochastycznym cigu impulsw

oraz odrzucania impulsw skaonych tym efektem.
Pomiar parametrw znamionowych ukadu:
pomiar czasu rozdzielczego dla dwch impulsw t res ,
pomiar interwau wykrywania (detekcji) spitrze TD.
Ocena efektywnoci wykrywania i odrzucania spitrze.
Przedmiot wiczenia
AG
Przedmiotem wiczenia jest modu dowiadczalny ukadu PUI/R (Pile-Up Inspector/

Rejector). Rysunek 5.1 podaje oglny schemat ideowy tego moduu, wyrniajcy trzy
(oznaczone odpowiednio symbolami A, B i C) bloki funkcjonalne.
300pF
100k
WE
1n
+15 V
3,5V
1n
100k
BG
-15 V
50 ns
+5 V
+5 V
2
1
15
14
T2
BF200
13
16
11
10
5
5
6
WY-A
WY-B
10k
SN74123
10n
120k
1k
CX
BF200
RX
50k
+ 24 V
T1
100 pF
2
3
J
K
8
6
SN7470
+5 V
1k 10n
200k
200k
T3
BF200
Cl
12
KONTR. 1 (TD)
KONTR. 2
Rys. 5.1. Schemat ideowy moduu wiczeniowego
Podstawow jednostk funkcjonaln moduu (blok A ) stanowi ukad wykrywania

spitrze w konfiguracji zaproponowanej przez C.J. Danielsa. Tworzy j zesp cyfrowych
31
ukadw scalonych TTL skadajcy si z monowibratora z impulsowym przeduaniem

czasu regeneracji (SN 74123) oraz synchronicznego przerzutnika jednozboczowego JK
(SN 7470). Ukad generuje sygna identyfikujcy i ewentualnie przedua go w przypadkach, gdy odlegoci kolejnych impulsw mieszcz si w tzw. interwale detekcji spitrzenia. Dugotrwao tego interwau podyktowana jest szybkoci zaniku impulsw
licznikowych i dopuszczaln dystorsj amplitud wywoan ich wzajemnym nakadaniem.
W ukadzie ustalaj j wartoci elementw biernych Rx i Cx, w obwodzie zewntrznym
monowibratora. W tym sensie monowibrator peni funkcj GENERATORA INTERWAU
DETEKCJI, przy czym rozcigo czasowa generowanego impulsu identyfikujcego
odpowiada cile interwaowi detekcji.

Monowibrator wyzwalany jest krtkimi impulsami startowymi przywizanymi do czoa kadego impulsu licznikowego, a jego odpowied o czasie trwania TD przenoszona jest na wejcie informacyjne J przerzutnika bistabilnego, przygotowujc go z okrelonym opnieniem transmisyjnym do zmiany stanu
przewodzenia. Opnienie reakcji monowibratora zapobiega przeczaniu przerzutnika
rwnoczenie w momencie pobudzenia monowibratora. Moe ono natomiast nastpi
dopiero pod dziaaniem kolejnego impulsu startowego, mieszczcego si w obrbie czasowym
wygenerowanego w monowibratorze impulsu wyjciowego (tj. w interwale detekcji), ktry powoduje zarazem przeduenie odpowiedzi monowibratorao warto TD,
a w konsekwencji podtrzymanie w tym okresie zmienionego stanu przerzutnika
1
2
BG
AG
Dla zilustrowania podanego opisu fenomenologicznego na rysunku 5.2 przedstawiono

schematycznie przebiegi sygnaw w wyrnionych punktach wzowych ukadu.
t
t
t
Rys. 5.2. Diagramy przebiegw sygnaw w wybranych punktach ukadu
Ukad wykrywania spitrze (pile-up inspector) skojarzony z bramk liniow wczon w tor sygnau spektrometru tworzy struktur zwan ukadem odrzucania spitrze
(pile-up rejector). W module wiczeniowym zastosowano prost bramk rwnoleg na
tranzystorze T3 (blok B ). Z chwil zmiany stanu przerzutnika podwyszony poziom na jego wyjciu Q wprowadza w stan nasycenia tranzystor T3 zwierajc tym samym do masy tor
transmisji sygnau spektrometrycznego.
32
W celu uproszczenia zestawu pomiarowego modu wiczeniowy wyposaono w ukad

symulacji impulsw licznikowych (blok C ). W odpowiedzi na wejciowy stochastyczny
cig krtkotrwaych impulsw prostoktnych (ti = 60 ns, Vin 3,5 V) generuje on analogiczny cig celowo wyduonych impulsw o zaniku eksponencjalnym, symulujcych
impulsy napiciowe sygnau spektrometrycznego. Przemiana ksztatu i rozcigoci czasowej impulsw dokonywana jest w konwencjonalnym ukadzie pompy diodowej
wsppracujcej z integratorem aktywnym (UC7741). Uformowany w powyszym ukadzie sygna przekazywany jest za porednictwem kaskady wtrnikw (T1 i T2) na wyjcie
bezporednie WY-A oraz wyjcie bramkowane WY-B. Umoliwiaj one obserwacj i pomiar odpowiednich cigw impulsw wyjciowych. Dodatkowe gniazdo wyjciowe
(KONTR. 1) przewidziano dla pomiaru INTERWAU DETEKCJI. Na pycie czoowej
MODUU WICZENIOWEGO dostpne jest rwnie pokrto potencjometru nastawczego
Rx obwodu ustalajcego warto czasu TD.
AG
Zadanie 5.1. Przygotowanie stanowiska pomiarowego
BG
Dla wykonania zada przewidzianych programem wiczenia niezbdne jest zestawienie zastpczego rda stochastycznego cigu impulsw na bazie rozporzdzalnej,
konwencjonalnej aparatury pomiarowej.
Stosunkowo prostym w praktycznej realizacji ukadem generacji cigu impulsw
o przypadkowym rozkadzie czasowym z moliwoci pynnej regulacji ich redniej
czstotliwoci repetycji jest tandem zoony z generatora szumu biaego i dyskryminatora
progowego. Zasada pracy takiego ukadu oparta jest na charakterystycznym dla szumu
biaego gaussowskim rozkadzie wartoci chwilowych amplitud. rednia czstotliwo
< f > przekroczenia przez szum zadanego poziomu Vprog opisana jest (patrz dodatek B)
zalenoci
2
V
1 prog
f = f 0 exp
,
2 V N rms
gdzie:
< f0 > tzw. pozorna czstotliwo procesu stochastycznego, tj. rednia warto czstotliwoci przejcia sygnau przez zero w kierunku jego narastania;
VNrms warto rednia kwadratowa napicia szumw.
Jeli z generatorem szumu biaego (GSB) skojarzy dyskryminator progowy (DP), na

wyjciu takiego ukadu uzyskuje si podany stochastyczny cig impulsw standardowych
o redniej czstotliwoci < f > uwarunkowanej poziomem dyskryminacji Vprog.
Wedug przedstawionej wyej koncepcji zestawi tego rodzaju generator korzystajc
z dostpnych MODUW FUNKCJONALNYCH, z rodziny wkadek systemu aparatury
jdrowej STANDARD-70.
33
Przeprowadzi obserwacje i pomiary testujce w ukadzie pomiarowym przedstawionym schematycznie na rysunku 5.3.
SYNCHROSKOP
GEN.SZUMU BIAEGO
TDS 220
DP-21
GSB
P-41
Rys. 5.3. Schemat ukadu do formowania i pomiarw cigu impulsw przypadkowych
W szczeglnoci:
Dokona oceny charakteru cigu impulsw na podstawie obserwacji oscylograficznej
na oscyloskopie z pamici (Tektronix TDS-220 lub 314), powtarzajc kilkakrotnie
(w trybie pojedynczego wyzwalania podstawy czasu) obserwacje fragmentw generowanego cigu.
Przeprowadzi seri pomiarw redniej czstotliwoci impulsw generowanego cigu

dla kilku wartoci progu dyskryminacji.
W pomiarach posuy si technik zliczania impulsw w zaoonym przedziale czasu, Wyniki pomiarw zestawi w tabelce oraz wykreli w postaci charakterystyki
Vprog vs. ln < f >.
W ramach czynnoci przygotowawczych przetestowa subukad symulacji impulsw

licznikowych (blok C) oraz ich tor transmisji do wyjcia WY-A (blok B). W tym celu
zestawi ukad pomiarowy wedug schematu z rysunku 5.4
BG
AG
DUT
PGP-6
SYNCHROSKOP
TDS 220
PUI&R
Rys. 5.4. Schemat zestawu do formowania i pomiarw cigu impulsw licznikowych
Oscylograf zapi na wyjcie WY-A ukadu wykrywania spitrze. Generator

impulsw przeczy w tryb normalny (cig impulsw pojedynczych), a za pomoc jego
organw regulacyjnych nastawi nastpujce parametry generowanego cigu impulsw:
34
szeroko impulsw
amplituda impulsw
polarno impulsw
czstotliwo cigu
ti = 60 ns,
Vi = 3,5 V,
dodatnia,
f = 1 kHz.
Ustali tryb pracy oscylografu i dobra jego zakresy pomiarowe. Oceni wierno
aproksymacji impulsu licznikowego. Dokona pomiaru amplitudy obserwowanego impulsu, czasu jego narastania oraz staej czasowej jego zaniku. Wyznaczy warto
szerokoci t(1%) impulsu na poziomie 0,01 jego amplitudy.
Zadanie 5.2. Pomiar interwau detekcji spitrze
W ukadzie pomiarowym z rysunku 5.4 przeczy wejcie oscylografu na gniazdo

wyjciowe KONTR 1 (TD) ukadu PUI&R. Dokona pomiaru rozcigoci czasowej i poziomu odpowiedzi monowibratora SN 74123 na wymuszenie impulsem startowym pobieranym z generatora PGP-6. Przyj identyczne jak w poprzednim zadaniu pomiarowym
wartoci parametrw sygnau generatora impulsw.
Dobra zakresy pomiarowe i tryb pracy oscylografu. Za pomoc potencjometru nastawczego skorygowa szeroko impulsu determinujcego interwa detekcji spitrze do
wartoci TD = t (1%).
AG
Zadanie 5.3. Sprawdzanie dziaania ukadu generacji sygnau wzbronienia
BG
Do pomiaru wykorzysta ten sam zestaw pomiarowy jak w zadaniu poprzednim.

Stosownie do wymaga tego zadania podczy kana I i II oscylografu odpowiednio do
gniazda WY-B oraz KONTR 1 badanego ukadu PUI&R oraz zmieni odpowiednio warunki pracy generatora PGP-6 i oscylografu TDS-220. Wyzwalanie podstawy czasu zwiza
z czoem impulsu ustalajcego interwa detekcji spitrze. W szczeglnoci:
przeczy generator impulsw PGP-6 w tryb generacji impulsw podwjnych,

przy zachowaniu poprzednich wartoci ti oraz Vi zada warto odstpu impulsw
w parze (opnienie) rwn ti = 0,5 ms oraz okres repetycji Ti = 5 ms.
Pomiar oscylograficzny odpowiedzi ukadu na wymuszenie par impulsw przeprowadzi w trybie wyczekujcej podstawy czasu synchroskopu.
Obserwujc na ekranie oscylografu sygnay z wyj WY-B i KONTR 1 ukadu
PUI&R stopniowo redukowa warto opnienia midzy impulsami ti a do momentu zetknicia impulsw interwau detekcji spitrze. Stwierdzi czy momentowi
temu towarzyszy spowodowany wygenerowaniem impulsu wzbronienia zanik na wyjciu
WY-B drugiego impulsu pary. Dodatkowe wyjcie kontrolne KONTR 2 umoliwia obserwacj tego impulsu.
Zadanie 5.4. Obserwacje skutkw spitrzania impulsw

Obserwacji skutkw spitrzania impulsw dokona w tym samym co uprzednio ukadzie pomiarowym. Manifestuj si one na sygnaach, zarwno wejciowym, jak i wyjciowym ukadu PUI&R, odbieranych odpowiednio z jego gniazd WY-A oraz WY-B.
Dla przeprowadzenia obserwacji efektu spitrzania na pierwotnym cigu impulsw

licznikowych naley dokona odpowiedniego przeczenia na wejciu kanau I oscyloskopu. Nastpnie, kontynuujc zmniejszanie dystansu ti dzielcego par impulsw gene-
35
ratora PGP-6 zaobserwowa spitrzanie impulsw na krawdzi opadajcej poprzednika

(na ogonie) a do nasunicia drugiego impulsu pary na krawd czoow impulsu
pierwszego. Opnienie ti jest wwczas rwne czasowi narastania impulsw licznikowych tn.
Skutek dalszego zmniejszania odlegoci midzy impulsami pary mona obserwowa na sygnale wyjciowym ukadu. Naley zatem na wejcie kanau I synchroskopu
doprowadzi sygna z gniazda WY-B badanego ukadu. W miar skracania interwau ti
nastpi pogbiajca si degradacja amplitudy wiodcego impulsu pary na skutek
obcinania go przez sygna wzbronienia przed osigniciem wartoci maksymalnej.
Przeszkicowa obserwowane przebiegi ilustrujce ewolucj dystorsji przenoszonego impulsu. Sformuowa i uzasadni wnioski odnonie ogranicze dziaania ukadu.
Powysze obserwacje mona przeprowadzi rwnie w warunkach rwnoczesnej
obserwacji obu sygnaw (z WY-A i WY-B), uzaleniajc wyzwalanie podstawy czasu
synchroskopu od sygnau z toru A.
Zadanie 5.5. Pomiar (inherentnego) czasu rozdzielczego dla pary impulsw

wejciowych
BG
AG
Do wykonania tego zadania posuy si rwnie zestawem pomiarowym podanym na

rysunku 5.4. Obserwujc na ekranie oscylografu sygna wyjciowy ukadu PUI&R, stopniowo redukowa warto opnienia midzy impulsami pary wymuszajcej, osigajc
kolejno stan wygaszenia drugiego impulsu pary, stopniowej degradacji i zaniku impulsu
pierwszego a do momentu ponownego pojawienia si odpowiedzi na czne wymuszenie
pokrywajcej si niemal cakowicie pary wejciowej. Wyznaczona w ten sposb graniczna warto opnienia tigr okrela rozdzielczo czasow ukadu dla impulsw o skrajnie
niskim (zerowym) czasie narastania tn. W warunkach gdy tn > ti czas rozdzielczy podyktowany jest przez czas narastania impulsu licznikowego.
Zadanie 5.6. Ocena efektywnoci wykrywania/odrzucania spitrze

Szkodliwym rezultatem wzajemnego nakadania si impulsw licznikowych jest
dystorsja widma amplitudowego cigu tych impulsw. Jej wielko i zasig zaley zarwno
od stopnia przecienia czstotliwociowego (tj. od redniej czstotliwoci impulsw), jak
te od charakteru impulsu (bez przerzutu lub z przerzutem).
Prostym sposobem jakociowej oceny dziaania ukadu odrzucania spitrze jest porwnanie spektrogramu cigu obarczonego spitrzeniami, uzyskanego w warunkach eliminacji spitrze, z analogicznym spektrogramem zdjtym w warunkach braku odrzucania
spitrze. Dla oceny skutecznoci dziaania badanego ukadu PUI&R posuy si podanym wyej sposobem. W tym celu naley dokona pomiaru rozkadw amplitudowych
cigu impulsw przypadkowych w podanych wyej warunkach alternatywnych, dla dwch
wartoci redniej czstotliwoci impulsw: < f1 > = 1 kHz i < f2 > = 100 Hz, korzystajc
z (zestawionego uprzednio) ukadu pomiarowego podanego na rysunku 5.5
36
SYM.IMP.LICZN.
GEN.SZUMU
GSB
DP-21
A-22
GEN.IMP.PRZYPADKOWYCH
PUI
BR
P-41
ANALIZATOR AMPLITUDY
DUT
Rys. 5.5. Schemat zestawu pomiarowego do oceny efektywnoci dziaania ukadu PUI/R
Pomiary takie naley wykona rutynow metod punkt po punkcie, wykorzystujc

w tym celu uwidoczniony na schemacie ukadu pomiarowego zestaw ANALIZATORA
AMPLITUDY. Dobra czas akumulacji zlicze w przeliczniku kierujc si wymogiem uzyskania dokadnoci pomiaru na poziomie 1%. Szeroko okna analizatora przyj na poziomie 200 mV. Przy nastawianiu wartoci czstotliwoci cigu impulsw przypadkowych
skorzysta z krzywej kalibracyjnej (Vprog ln < f >) wyznaczonej w ramach zadania 5.1.
Skomentowa uzyskane rezultaty oraz przedstawi je tabelarycznie i graficznie.
Modu wiczeniowy: UKAD WYKRYWANIA I ODRZUCANIA SPITRZE PUI&R

Modu wiczeniowy: GENERATOR SZUMU BIAEGO GSB
Dyskryminator progowy DP-21 wkadka STANDARD 70
Obudowa systemu STANDARD 70 z zasilaczem niskiego napicia
Przelicznik impulsw P-41 samodzielna jednostka systemu STANDARD 70
Generator impulsw PGP-6
Oscyloskop cyfrowy TDS-220 (Tektronix)
Analizator jednokanaowy A-22 wkadka systemu STANDARD 70
BG
AG
[1] Daniels C.J.: An integrated circuit pile-up rejector. The Review of Scientific Instruments, vol. 46, No.1, 1975, 102
[2] Gillespie A.B.: Signal, Noise and Resolution in Nuclear Counter Amplifiers. Oxford,
London, New York, Paris, Pergamon Press 1953
[3] Gray T.S., Walker R.M.: Design of a retriggerable IC one-shot. IEEE Journal of Solid
State Circuits, vol. SC-5, No. 4, 1970, 141
[4] Instrukcje fabryczne pomocniczej aparatury elektronicznej.
AGH 1985
[6] Korbel K.: Monowibrator s impulsnym udlinienijem gienierirujemych impulsow. Pribory i Tiechnika Ekspierimienta, Nr 6, 113, 1968
37
Pasywne ukady przywracania poziomu zerowego (BLR)
Zakres wiczenia
Badanie efektu przesuwania poziomu podstawy impulsu przez czwrnik rniczkujcy CR.
Badanie wasnoci pasywnych ukadw przywracania poziomu zerowego (BLR Base Line Restorer).
Pomiar zalenoci przesunicia linii podstawy impulsu Vo od czstotliwoci repetycji f przy zaoonej szerokoci impulsu ti.
Przedmiot wiczenia
AG
Przedmiotem wiczenia s dwie wersje ukadw pasywnych przeznaczonych odpowiednio do minimalizacji efektu przesunicia podstawy impulsw monopolarnych i bipolarnych. Pierwsz stanowi ukad z diod obcinajc, drug natomiast ukad dwudiodowy
wedug koncepcji Robinsona. Schematy obu tych konfiguracji, zmontowanych we wsplnym module wiczeniowym, przedstawiono odpowiednio na rysunku 6.1.
b)
+12 V
BG
28 k
I1
1n
WE
D1
WY
30
BC159
a)
C6V2
WE
1k
10
D2
1n
WY
Uod
I2
100k
BC109
100k
30
1k
56k
C6V2
10
- 12 V
Rys. 6.1. Schemat ukadw moduu wiczeniowego: a) prostego obcinacza diodowego; b) dwudiodowego restorera pasywnego w konfiguracji Robinsona.
38
Pierwszy z nich wyposaono w wycznik (W) umoliwiajcy odczenie diody

obcinajcej (D), drugi natomiast w zesp gniazd dla ewentualnego pomiaru kontrolnego
prdw I1 i I2 obu tranzystorw.

Zadanie 6.1. Badanie efektu przesunicia linii zerowej w obwodzie C-R
Zestawi ukad pomiarowy wedug schematu podanego na rysunku 6.2, wstawiajc
jako blok oznaczony symbolem DUT ukad z diod obcinajc Wycznik W w gazi
diody przeczy w pozycj WY.
PGP-6
TDS 220
RP-1
AG
DUT
Rys. 6.2 Schemat zestawu do badania przesunicia linii zerowej w czwrniku C-R
BG
Generator impulsw PGP-6 przeczy w tryb generacji cigu impulsw polarnoci

dodatniej o amplitudzie Vmax = 5 V i szerokoci ti = 5 s. Obserwacje i pomiary przeprowadzi dla czstotliwoci repetycji impulsw f = {1, 5, 10, 50 i 100} kHz.
Przedmiotem pomiarw oscyloskopowych jest ksztat odpowiedzi czwrnika C-R oraz
przesunicie linii zerowej VO cigu impulsw (pomiar w kanale B oscyloskopu TDS 220).
Obydwa wejcia (A i B) oscyloskopu winny by przeczone w pozycj sprzenia bezporedniego (staoprdowego).
Wyniki pomiarw zestawi w tabelce [ f VO ] oraz przedstawi w formie wykresu
zalenoci VO od log f .
Zadanie 6.2. Badania wasnoci ukadu z diod obcinajc (C-R-D)

Zakres tego zadania obejmuje badania odpowiedzi ukadu skracajcego z diod obcinajc (C-R-D) na trzy rodzaje impulsw wejciowych: monopolarnego impulsu o polarnoci dodatniej, monopolarnego impulsu o polarnoci ujemnej oraz impulsu bipolarnego.
W przypadkach impulsw monopolarnych badania naley przeprowadzi w ukadzie pomiarowym stosowanym w zadaniu 6.1 w warunkach wczonej diody obcinajcej (z zamknitym wycznikiem W).
39
Zadanie 6.2a. Badanie odpowiedzi ukadu C-R-D na impulsy dodatnie
Wykona serie pomiarw wedug programu zadania 6.1 dla cigu monopolarnych impulsw, dodatnich.
Przerysowa przebieg odpowiedzi ukadu.
Rezultaty pomiarw przesunicia linii zerowej przedstawi w takiej samej formie jak
w zadaniu 6.1.
Zadanie 6.2b. Badanie odpowiedzi ukadu C-R-D na impulsy ujemne
Poda na wejcie badanego ukadu cig impulsw o polarnoci ujemnej i maej czstotliwoci repetycji (np. f = 1 kHz).
Zaobserwowa przebiegi odpowiedzi ukadu dla rnych szerokoci impulsw wejciowych.
Przerysowa i skomentowa ksztat odpowiedzi.
Uzupeni zestaw pomiarowy dodatkowym podzespoem funkcjonalnym sucym do

formowania impulsw bipolarnych. Stanowi go ukad ze zwart lini opniajc
o czasie opnienia TD = 2,5 s i impedancji charakterystycznej Z0 = 1 k. Schemat
zmodyfikowanego w ten sposb zestawu pomiarowego przedstawiono na rysunku 6.3.
AG
Zadanie 6.2c. Badanie odpowiedzi ukadu C-R-D na impulsy bipolarne
BG
PGP-6
DL
TD, Zo
TDS 224
SONDA
1k
DUT
Rys. 6.3. Schemat zestawu do obserwacji odpowiedzi obcinacza na impulsy bipolarne
Dokona obserwacji przebiegw wejciowych i wyjciowych cigu impulsw o amplitudzie Vmax = 5 V (dowolnej polarnoci), szerokoci ti = 5 s i czstotliwoci repetycji f = 1 kHz.
Przerysowa obserwowane przebiegi i skomentowa ich charakter.
Zadanie 6.3. Badanie wasnoci ukadu Robinsona
40
Zewrze do masy gniazdo oznaczone symbolem Uod ustalajc warto spoczynkow napicia wyjciowego na poziomie potencjau masy.
Sprawdzi rozpyw prdw w gaziach zasilajcych rde prdowych wczajc do

ich obwodw (w punktach oznaczonych symbolicznie I1 i I2) mikroamperomierze o zakresie pomiarowym ok. 200 A. W razie potrzeby skorygowa wartoci prdw za pomoc potencjometru nastawczego w obwodzie emitera grnego rda
prdowego (I1).
Wykona serie pomiarw poziomu przesunicia linii zerowej dla cigu impulsw
monopolarnych i bipolarnych, odpowiednio w ukadzie z rysunku 6.2 lub 6.3, przyjmujc nastpujce wartoci parametrw sygnau wejciowego: Vm = 5 V, ti = 5 s
oraz f = {1, 5, 10, 50, 100} kHz.
Wyniki pomiarw przedstawi w formie tabelarycznej i wykrelnej.
Wyznaczy dowiadczalnie maksymaln czstotliwo impulsw, przy ktrej przesunicie poziomu zerowego nie przekracza zaoonej wartoci (przykadowo 25 mV).
Rezultat pomiaru skonfrontowa z wartoci obliczeniow.
AG
Modu wiczeniowy: UKADY PRZYWRACANIA POZIOMU ZEROWEGO

Generator impulsw typu PGP-6
Oscyloskop typu TDS 224 z sond pomiarow
Modu wiczeniowy: LINIA OPNIAJCA
Zasilacz niskiego napicia typu KB-60-01
Woltamperomierze uniwersalne
Przystawka formujca impulsy licznikowe (unipolarne i bipolarne)
BG
[1] Instrukcje pomocniczej aparatury pomiarowej

AGH 1985
[3] Kowalski E.: Elektronika Jdrowa. Warszawa, OIEJ, Dodatki do Postpw Techniki
Jdrowej, nr 76 (559), 1973
[4] Nicholson P.W.: Nuclear Electronics. London, New York, Sydney, Toronto John Wiley & Sons 1974
[5] Robinson L B.: Reduction of Baseline Shift in Pulse-Amplitude Measurements. Rev.
Sci. Instr., vol. 32, 1961, 1057
41
Przedwzmacniacz adunkowy
Zakres wiczenia
Pomiar podstawowych parametrw znamionowych przedwzmacniaczy adunkowych;

zapoznanie si z odnonymi przepisami normalizacyjnymi.
Przedmiot wiczenia
AG
W zakres wiczenia wchodz nastpujce procedury pomiarowe:

pomiar czuoci adunkowej (energetycznej) kq,
pomiar rozmycia szumowego 1/2 i rozdzielczoci energetycznej (FWHMSi) przedwzmacniacza,
pomiar pojemnociowego przyrostu rozdzielczoci energetycznej (FWHM).
pomiar pojemnoci dynamicznej Cdyn,
pomiar czasu narastania tn i opadania to odpowiedzi wzmacniacza.
Przedmiotem wiczenia jest laboratoryjny model przedwzmacniacza adunkowego

w wersji z rezystywn ptl adunkowego sprzenia zwrotnego. Jego schemat ideowy
przedstawiono na rysunku 7.1.
0.1
50
BG
5k
0.1
50
100
2p
KONTR
D
1H
T2
2N3823
2N3964
1n
2.2
108
2N3964
T3
T1
WE
2k2
2k7
18k
18k
+14V
100
0.1
470
50
2N2484
T4
T5
2N3505
330
100
18k
WY
50
18k
0.1
5k6
2k7
50
100
-14V
0.1
Rys. 7.1. Schemat ideowy badanego przedwzmacniacza adunkowego
Sekcj wejciow wykonano w ukadzie konwencjonalnym. Obejmuje ona w pierwszym stopniu tranzystor polowy JFET-T1 z obcieniem dawikowym (D) oraz w stopniu
drugim, tranzystor bipolarny T2 pracujcy w ukadzie OB (ze wspln baz). Sekcj
42
wyjciow tworzy kaskada tranzystorw T3, T4 oraz T5 stanowica wzmacniacz o wzmocnieniu jednostkowym (kv = 0,9999), bootstrapujcy rezystor obcienia tranzystora T2.
Ukad ten jest wzorowany na oryginalnym projekcie E. Coiantego.

Zadanie 7.1. Pomiar czuoci adunkowej i energetycznej
Zestawi ukad pomiarowy wedug schematu podanego na rysunku 7.2.
ORTEC 419
Co
KONTR
TAS 465
DUT
AG
PRZEDWZMACNIACZ ADUNKOWY
z wbudowanym
ADAPTOREM ADUNKOWYM
Rys. 7.2. Schemat zestawu do pomiaru czuoci adunkowej przedwzmacniacza
BG
Dla zaoonej wartoci amplitudy sygnau wejciowego Vp pobieranego z generatora

impulsw wzorcowych ORTEC 419 dokona pomiaru amplitudy odpowiedzi Vo max
przedwzmacniacza za pomoc synchroskopu pomiarowego TAS 465. Pomiar ten wykona dla kilku rnych poziomw sygnau wejciowego mieszczcych si w zakresie
liniowej pracy przedwzmacniacza (20 100 mV).
Wzmocnienie (czuo) adunkowe wyznaczy na podstawie definicji tej wielkoci,
przy czym adunek wejciowy iniekowany poprzez adaptor adunkowy Qi okrela prosty
zwizek
Q i = Vi C 0 ,
gdzie:
C0 pojemno przelotowa adaptora adunkowego,
Vp amplituda impulsu napiciowego generatora wzorcowego.
Na podstawie uzyskanych danych pomiarowych wyznaczy warto czuoci energetycznej odniesionej do detektora krzemowego (WSi = 3,6 eV/ par e-h), zgodnie z relacj
A Si = 4,44
Vo max
V pC0
[mV/MeV]
przy czym amplituda impulsu generatora wzorcowego Vp oraz impulsu wyjciowego

Vo max wyraone s w mV, za pojemno adaptora adunkowego C0 w pF.
43
Zadanie 7.2. Pomiar energetycznej zdolnoci rozdzielczej

Pomiar ten jest rwnoznaczny z pomiarem rozmycia szumowego przedwzmacniacza.
Midzynarodowe zalecenia normalizacyjne przewiduj dwie metody pomiarowe: metod
wielokanaowego analizatora amplitudy oraz metod woltomierza wartoci redniej
kwadratowej i oscyloskopu.
Stanowisko wiczeniowe wyposaone jest w aparatur do pomiaru drug z wymienionych metod. Schemat ukadu pomiarowego wedug tej metody podano na rysunku 7.3
ORTEC 450
ORTEC 419
KONTR
Co
TDS 220
DUT
Rys. 7.3. Schemat zestawu do pomiaru energetycznej zdolnoci rozdzielczej przedwzmacniacza
BG
AG
Procedura pomiarowa obejmuje dwa etapy. W pierwszym dokonuje si pomiaru

wartoci redniokwadratowej napicia szumw VN rms na wyjciu toru pomiarowego (tj. na
wyjciu wzmacniacza ksztatujcego) przy odczonym generatorze impulsw wzorcowych. W drugim etapie, przy zachowaniu takich samych warunkw pracy wzmacniacza
gwnego, przeprowadzany jest pomiar amplitudy impulsu wyjciowego wzmacniacza
gwnego Vo max stanowicego odpowied na wejciowy impuls wzorcowy Vp. Pomiar ten
wykonywany jest za pomoc oscyloskopu pomiarowego.
Przeprowadzi kilka penych cykli pomiarowych dla rnych wartoci staych czasowych wzmacniacza gwnego (ksztatujcego) w warunkach identycznoci staych
czasowych rniczkowania i cakowania.
Obliczy wartoci FWHMSi dla wybranych wartoci staych czasowych = d = i
korzystajc z formuy
C0 V p VNrms
[keV],.
FWHM Si = 0,053
Vo max
gdzie:
Vp, VN rms w mV,
C0 w pF,
Vo max w V.
Rezultaty pomiarw przedstawi w formie wykresu zalenoci FWHMSi od wartoci staej
czasowej .
Zadanie 7.3. Pomiar przyrostu pojemnociowego rozmycia szumowego

Pomiary przeprowadzi w tym samym ukadzie pomiarowym (rys. 7.3) dla szeregu
doczanych na wejcie (WE) przedwzmacniacza dodatkowych pojemnoci. Wykona je
44
przy staych czasowych wzmacniacza gwnego rwnych d = i = 2 s. (Uwzgldni

wpyw pojemnoci szeregowej 1 nF w tej gazi przedwzmacniacza!).
Wyniki pomiarw zestawi tabelarycznie i przedstawi w formie wykresu zalenoci
rozmycia szumowego (FWHM) od pojemnoci wejciowej.
Zadanie 7.4. Wyznaczenie pojemnoci dynamicznej przedwzmacniacza

Podstaw do wyznaczenia wejciowej pojemnoci dynamicznej przedwzmacniacza
stanowi podstawowe formuy wynikajce z analizy sygnaowej ukadu, a mianowicie:
Cdyn = (1+Kv) CF,
Kq =
KV
V
= o ,
C B + (1 + K V ) CT Qi
AG
gdzie:
Cdyn wyznaczana pojemno dynamiczna,
CB ukadowa pojemno rwnolega,
CF pojemno w ptli sprzenia zwrotnego,
Kv
wzmocnienie sekcji adunkowej w otwartej ptli,
Vo
napicie wyjciowe przedwzmacniacza,
Qi
adunek wejciowy iniekowany do wzmacniacza.
BG
Cykl pomiarowy obejmuje dwie identyczne procedury pomiarowe w warunkach takiego samego wymuszenia (Qi = const); pierwsz bez doczanej pojemnoci zewntrznej
i drug przy doczonej dodatkowej pojemnoci wejciowej.
Oznaczajc symbolem Vo1 napicie wyjciowe otrzymywane w pierwszym przypadku tj. dla CB = 0 , za symbolem Vo2 napicie wyjciowe w przypadku drugim, na
podstawie podanych wyej zalenoci mona wyznaczy nastpujc formu
C dyn = C B
Vo 2
.
Vo1 Vo 2
Pomiary powysze przeprowadzi w ukadzie podanym na rysunku 7.2

Przy dostatecznie duej wartoci wspczynnika wzmocnienia napiciowego KV
czuo adunkowa (wzmocnienie adunkowe) z dobrym przyblieniem mona wyrazi jako
odwrotno pojemnoci CF. Na miar tego przyblienia mona zatem wyznaczy warto
wspczynnika KV , korzystajc z formuy opisujcej zaleno pojemnoci dynamicznej od
KV i CF.
Wyznaczone w powyszych procedurach wartoci KV i CF przy zadanej wartoci
CB pozwalaj oceni zapas wzmocnienia przedwzmacniacza Kres.
Rezultaty pomiarw i odnonych oblicze zestawi w tabelce.
45
Zadanie 7.5. Pomiar czasu narastania i zaniku impulsu wyjciowego

Pomiarw dokona w ukadzie zestawionym do pomiaru czuoci adunkowej (wedug rys. 7.2), odczytujc z ekranu oscyloskopu wsprzdne czasowe impulsu wyjciowego niezbdne dla obliczenia wartoci wyznaczanych parametrw.
Czas narastania tn wyznaczy wedug kryterium 10 i 90% amplitudy impulsu, natomiast czas zaniku to wedug kryterium spadku poziomu sygnau do 1% amplitudy.
Ze wzgldu na subiektywno odczytw powtrzy powysze pomiary wielokrotnie
i wyznaczy wartoci oczekiwane zgodnie z zasadami opracowywania wynikw pomiaru.
Przedwzmacniacz adunkoczuy (DUT)

Wzmacniacz ksztatujcy: typ ORTEC 450 (Research Amplifier)
Oscyloskop pomiarowy: typ TDS 220
Woltomierz wartoci redniokwadratowej: typ HP 3400 (RMS Voltmeter)
Generator impulsw wzorcowych typu ORTEC 419
Zasilacz niskiego napicia: typ HP E3630A
Komplet pojemnoci zakapsuowanych w obudowie wtyku BNC
Dbek T., Korbel K.: Parametry przedwzmacniaczy adunkowych i metody ich pomiarw. Raport INT 141/E, Krakw 1979
[2] Electrical Measuring Instruments Used in Connection with Ionizing Radiation. Draft
- Standard test procedures. Amplifiers and preamplifiers for semiconductor radiation
detectors. Genewa, International Technical Commission. Technical Committee
No. 45
AGH 1985
BG
[1]
AG
46
Ukady koincydencyjne
Zakres wiczenia
Pomiary podstawowych parametrw znamionowych ukadw koincydencyjnych.
Pomiar wspczynnika wyboru ukadu koincydencyjnego.

Pomiar czuoci koincydencji.
Wyznaczenie krzywej koincydencji opnionych; pomiar czasu rozdzielczego.
Pomiar czasu martwego.
Przedmiot wiczenia
Przedmiotem wiczenia s dwa rodzaje ukadw koincydencyjnych:

trjkanaowy, rwnolegy ukad Rossiego z kanaem koincydencyjno-antykoincydencyjnym;
2) ukad mostkowy Schradera.
AG
1)
Schematy obu tych konfiguracji przedstawiono odpowiednio na rysunkach 8.1 i 8.2.

Ukad Rossiego umoliwia trzy tryby pracy:
2)
3)
praca w systemie koincydencji dwusygnaowej (2-kanaowej),

praca w systemie koincydencji trjsygnaowej (3-kanaowej),
praca w systemie koincydencyjno-antykoincydencyjnym.
BG
1)
W przypadku 1) i 3) przecznik [K-AK] jest utrzymywany w pozycji [KA], natomiast w przypadku 2) w pooeniu [K]. Zasadniczy ukad koincydencyjny, wykonany na tranzystorach T1 , T2 i T3 , jest uzupeniony stopniem wtrnikowym na tranzystorze T4.
AK
+7 V
1k
390 k
10k
10k
0.3
10k
WE1K
T4
0.3
WY
WE2K
0.3
WE3
T1
T2
T3
47k
100
K/AK
0.3
Rys. 8.1. Schemat ukadu koincydencyjnego/antykoincydencyjnego wg Rossiego
47
Ukad Schradera wykonano w formie zmodyfikowanej z odbiorem sygnau z mostka

za porednictwem rnicowego wzmacniacza operacyjnego.
WE-1
R1
500
WE-2
D1
0.3
R2
D2
500
WY
R3
D3
1k
0.3
Rys. 8.2. Schemat ukadu koincydencyjnego wg Schradera
UWAGA
AG
Przedstawione na rysunkach 8.1 i 8.2 konfiguracje stanowi podstawowe czony

funkcjonalne ukadw koincydencyjnych okrelane mianem UKADW WYBIERAJCYCH (UW). Peny ukad koincydencyjny zawiera nadto regeneracyjny stopie
formujcy, z reguy wykonany w formie monowibratora z progiem wyzwalania
(dyskryminatora progowego).
BG
Zadanie 8.1. Pomiar wspczynnika wyboru

Zestawi ukad pomiarowy wedug rysunku 8.3
PGP-6
TDS 220
x
DP-21
1
2
3
P-44
UW
Rys. 8.3 Schemat zestawu do badania wasnoci ukadw koincydencyjnych
Za pomoc organw regulacyjnych generatora impulsw PGP-6 przeczy tryb jego

pracy w pozycj IMPULSY POJEDYNCZE oraz nastawi nastpujce wartoci parametrw generowanego sygnau:
48
dla ukadu Rossiego:

Vg = 2,0 V,
ti = 5,0 s,
f = 10 kHz;
dla ukadu Schradera:

Vg = + 2,0 V,
ti = 5,0 s,
f = 10 kHz.
Dokona pomiaru amplitudy odpowiedzi UKADU WYBIERAJCEGO Vn dla warunku penej koincydencji, tj. przy podaniu impulsw generatora na oba wejcia ukadu,
oraz odpowiedzi Vn-1 dla przypadku krotnoci koincydencji k = (n Q1).
Obliczy wedug definicji warto wspczynnika wyboru .
AG
W przypadku ukadu mostkowego Schradera poziom odpowiedzi Vn-1 mona sprowadzi do zera poprzez staranne zrwnowaenie mostka. Dokonuje si tego za pomoc
regulowanego rezystora R3. Ze wzgldu na brak cisego pokrywania si charakterystyk
V-I diod warto R3 zapewniajca zbalansowanie mostka zaley od amplitudy sygnau
wejciowego. Pomiar wspczynnika wyboru przeprowadzi w warunkach niezupenego
zrwnowaenia.
Zadanie 8.2. Pomiar czuoci koincydencji
BG
Pomiar przeprowadzi w identycznym jak poprzednio ukadzie pomiarowym, przyjmujc za pocztkowe wartoci parametrw sygnau ustalone procedur pomiaru wspczynnika wyboru.
Poczynajc od zadanego, pocztkowego poziomu sygnau wejciowego zmniejsza
stopniowo amplitud impulsw generatora a do momentu zaniku odpowiedzi ukadu
wybierajcego. Ta graniczna warto poziomu sygnau wyznacza czuo koincydencji
badanego ukadu. Podana procedura dotyczy bez adnych uwarunkowa ukadu
koincydencyjnego Rossiego.
W ukadzie Schradera nie wystpuje efekt zaniku odpowiedzi czonu wybierajcego.
Czuo koincydencji mona w tym przypadku wyznaczy w penym ukadzie koincydencyjnym obejmujcym prcz czonu wybierajcego UW rwnie dyskryminator progowy. Dla wykonania pomiaru naley przenie punkt obserwacji odpowiedzi z wyjcia
czonu wybierajcego na wyjcie dyskryminatora DP-21 (punkt x na rys. 8.3)
Zadanie 8.3. Wyznaczanie krzywej koincydencji opnionych

Rozbudowa ukad pomiarowy do postaci podanej na rysunku 8.4. W ukadzie tym
zastosowano dwa identyczne generatory impulsw typu PGP-6, stanowice rozdzielne
rda sygnau obu kanaw ukadu koincydencyjnego. Pierwszy generator pracuje w systemie autogeneracji, dajc na swym wyjciu impulsy pomiarowe i dostarczajc nadto
49
impulsowego sygnau odniesienia dla wyzwalania drugiego generatora. Drugi generator

pracuje w trybie sterowania zewntrznego, replikuje wic z regulowanym opnieniem
identyczny cig impulsw wejciowych dla drugiego kanau ukadu koincydencyjnego.
PGP-6 (I)
TDS 220
PGP-6 (II)
x
DP-21
P-44
1
2
3
UW
AG
Rys. 8.4. Schemat zestawu do pomiaru krzywej koincydencji opnionych
BG
Zesp generatorw PGP-6 dostarcza w rezultacie dwa czasowo powizane cigi impulsw umoliwiajce wyznaczenie krzywej koincydencji opnionych.
Dwukanaowy synchroskop TDS 220 suy do pomiaru parametrw impulsw
(amplitudy, czasu trwania i wzajemnego opnienia) obu tych cigw. Po ustaleniu
rekomendowanych wartoci wymienionych parametrw wejcie B oscyloskopu naley
przeczy na wyjcie ukadu wybierajcego UW. Odpowied ukadu wybierajcego podlega wwczas rwnoczesnej wizualizacji oscyloskopowej oraz rejestracji cyfrowej w przeliczniku P-44.
Pomiary przeprowadzi przy nastpujcych wartociach parametrw sygnau:
dla ukadu Rossiego:

Vg = 2,0 V,
ti = 5,0 s,
f = 10 kHz;
dla ukadu Schradera:
Vg = + 2,0 V,
ti = 5,0 s,
f = 10 kHz.
Prg dyskryminacji dyskryminatora DP-21 ustawi na poziomie rwnym poowie

amplitudy odpowiedzi ukadu wybierajcego uzyskiwanej w warunkach penej koincydencji.
Nastawi tryb pracy przelicznika P-44 w pozycji PRESET TIME (przedwybr czasu
zliczania) oraz warto czasu zliczania tak rwn 10 s.
50
Dokona pomiaru iloci zlicze N w zaoonym interwale akumulacji tak dla rnych wartoci opnienia impulsw w jednym z kanaw ukadu wybierajcego UW
(poczonym z generatorem II). Przedziay opnie dobra z uwzgldnieniem czasu trwania impulsw i pokry je w miar rwnomiernie dziesicioma punktami pomiarowymi.
Przeczy generatory impulsw w alternatywny tryb sterowania UW przez zamian
pocze generatorw z wejciami WE-1 i WE-2 i powtrzy pomiary wedug podanego
wyej przepisu. Wykreli krzyw koincydencji opnionych i wyznaczy warto czasu
rozdzielczego.
W dodatku C podano alternatywn metod wyznaczania czasu rozdzielczego ukadu
koincydencyjnego.
Ukad pomiarowy z dwoma sprzonymi generatorami umoliwia cig regulacj
czasu pnienia TD. Znana z podrcznikw, konwencjonalna metoda pomiaru krzywej
koincydencji opnionych korzysta z jednego tylko generatora oraz linii opniajcej
z odczepami. Sposb ten, zilustrowany schematycznie na rysunku 8.5, charakteryzuje si
skokow zmian czasu TD.
KANA 1
PGP-6
AG
KANA 2
Z0
DL
Z0
Rys. 8.5. Konwencjonalny sposb realizacji opnienia impulsw wejciowych

stosowany w pomiarach krzywej koincydencji opnionych
BG
Zadanie 8.4. Pomiar czasu martwego

Pomiaru tego parametru dokona tylko dla ukadu Rossiego korzystajc z zestawu
pomiarowego z rysunku 8.3. Jedyn zmian jak naley w tym przypadku wprowadzi
jest przeniesienie punktu obserwacji oscyloskopowej odpowiedzi ukadu koincydencyjnego z wyjcia ukadu wybierajcego UW na wyjcie dyskryminatora amplitudy
DP-21 (punkt x na schemacie).
Przeczy generator PGP-6 w tryb generacji impulsw podwjnych. Nastawi nastpujce wartoci parametrw impulsw generatora:
Vg = 2,0 V,
ti = 200 ns,
fg = 10 kHz.
Obserwujc na ekranie oscyloskopu odpowied penego ukadu koincydencyjnego
(UW + DP-21), zwiksza stopniowo wzajemne przesunicie czasowe generowanej pary
impulsw poczynajc od wartoci minimalnej a do momentu pojawienia si odpowiedzi
wyranie replikujcej form wymuszenia. Dokona pomiaru oscyloskopowego tego
dystansu czasowego pary impulsw wejciowych, ktry reprezentuje w istocie czas martwy
ukadu tm.
51
Zadanie 8.5. Sprawdzenie dziaania ukadu Rossiego w trybie koincydencji

3-kanaowej i antykoincydencji
Kierujc si podanym wczeniej oglnym opisem 3-kanaowego ukadu Rossiego
zaproponowa sposb pomiaru w warunkach koincydencji trjsygnaowej oraz koincydencji dwusygnaowej ze wzbronieniem antykoincydencyjnym. Sprawdzi dziaanie ukadu w obu trybach pracy.
Modu wiczeniowy: UKAD KOINCYDENCYJNY ROSSIEGO

Modu wiczeniowy: UKAD KOINCYDENCYJNY SCHRADERA
Generatory impulsw typu PGP-6
Synchroskop pomiarowy typu TDS 220
Dyskryminator progowy typu DP-21
Przelicznik impulsw typu P-44
Zasilacz niskiego napicia typu HP E3630 lub KB-60-01
[2]
[3]
[4]
52
Korbel K.: Elektronika jdrowa. Cz. III. Ukady i systemy elektroniki jdrowej. Krakw, Wyd. AGH 1987
Kowalski E.: Elektronika jdrowa. Warszawa, OIEJ 1973
Massalski J.M.: Detekcja promieniowania jdrowego. Warszawa, PWN 1959
Sanin A.A.: Elektroniczne przyrzdy fizyki jdrowej. Warszawa, WN 1964
BG
[1]
AG
Integratory liniowe
Zakres wiczenia
Praktyczne zaznajomienie si z podstawowymi konfiguracjami analogowych integratorw liniowych, pomiar ich wspczynnikw konwersji, czasowej zdolnoci rozdzielczej, nieliniowoci cakowej, oraz wyznaczenie nominalnego (roboczego) zakresu
pomiarowego.
Przedmiot wiczenia
AG
Przedmiotem wiczenia s cztery konfiguracje konwerterw czstotliwo-napicie

stosowane w komercyjnych ukadach analogowych integratorw impulsw. Dwie z nich
stanowi ukady z iniekcj standardowych porcji adunku do obwodu cakujcego za
porednictwem kluczowanych rde prdowych. Kolejne dwie, to klasyczny ukad
ElmoraSandsa oraz bardziej zaawansowany ukad CookeaYarborough i Pulsforda, wykorzystujce do dozowania adunku pompy diodowe. Wymienione dwie grupy ukadowe
zostay zmontowane w formie oddzielnych moduw wiczeniowych.
BG
Rysunek 9.1 przedstawia schematy ideowe integratorw pierwszego typu w oryginalnych wersjach ukadowych zastosowanych odpowiednio w torze liniowym INTEGRATORA
LINIOWO-LOGARYTMICZNEGO ILL-41 systemu STANDARD-70 (ukad A), oraz w INTEGRATORZE LINIOWYM typu 1301-A systemu CAMAC (ukad B). Podstawowe struktury,
stanowice waciwy przedmiot wiczenia uzupeniono ujtymi w ramki stowarzyszonymi subukadami funkcjonalnymi zwizanymi bd z ekstrakcj sygnau wyjciowego (A) bd z popraw liniowoci charakterystyki (B).
W obu konfiguracjach zastosowano identyczny sposb dozowania adunku, polegajcy
na iniekcji do obwodu uredniajcego R-C standardowych impulsw prdowych o zadanej
amplitudzie i rozcigoci czasowej. W obu te ukadach zastosowano taki sam standaryzator dugotrwaoci impulsu prdowego, wykorzystujc w tym celu monowibrator
scalony typu SN 74121N. Rnice dotycz realizacji sterowanych rde prdowych.
W przypadku (A) funkcj t peni prosty, sterowany napiciowo stopie OE (T1A),
wspomagany obwodami ustalajcymi stan jego odcicia (dioda D1A i tranzystor T2A).
Warto prdu tego rda jest podyktowana przez wartoci rezystorw (staego R7A oraz
nastawczego RxA) w obwodzie emiterowym tranzystorw T1A i T2A. Alternatywne rozwizanie (B) w charakterze rda prdowego wykorzystuje stopie wzmacniajcy w kon-figuracji OB (tranzystor T2B) z regulacj poziomu w obwodzie emiterowym (sterowany dzielnik
T1B R2B, komutujcy napicie wejciowe stopnia T2B, oraz rezystor szeregowy RxB).
W odmienny sposb realizowany jest rwnie pomiar odpowiedzi obu konwerterw.
Wersja (A) dokonuje go w systemie napiciowym przez pomiar napicia na obwodzie
cakujcym Ri-Ci, natomiast w wersji (B) przedmiotem bezporedniego pomiaru jest prd
w gazi rezystorowej tego obwodu. (w module wiczeniowym przewidziano moliwo
53
pomiaru napicia na zaciskach obwodu cakujcego obwd pomiaru prdu w przypadku

braku zewntrznego mikroamperomiera naley wwczas zewrze na krtko).
Dla zadanych elementami nastawczymi wartoci parametrw wejciowych impulsw
prdowych (Ii, ti) relacj midzy wymuszeniem (<f >) a odpowiedzi (<Vo>) wyznacza
rwnanie bilansu prdw obwodu cakujcego (akumulatora z odpywem). Prowadzi ona do
prostej zalenoci liniowej
V o = Ri I i t i f ,
w ktrej czynnik przed symbolem redniej czstoci zlicze stanowi podstawowy parametr
integratora liniowego zwany wspczynnikiem konwersji (przemiany) kp.
+5V
RN
+24V
CN
+6V
34401 A
A)
13 12
11
10
1k
SN 74121N
1
Ci
10n
Ri
3M3
BFP519
1k2
WE
VM
1k
<Vo >
BFP519
T1A
R7A
7k5
27p
+24V
BZYP 11
C6V2
30k
200
2N2905A
6k98
VM
-24V
-24V
RxA
-24V
100
R3B 820
+24V
BZP630C12
BG
R2B
1k
0.1
+24V
AG
T2A
BAY55
20k
B)
2N3823
500
D1A
<f>
+24V
H
14
10
BSYP07
10n
R4B 100A
100k AM
BSXP93
BFP519
BFP519
BSYP07
RxB
R1B
1k
T2B
T1B
Ci
100
VM
BAYP 95
do 12V
<Vo> <I0>
Rys. 9.1. Schematy integratorw zmontowanych w module INTEGRATORY LINIOWE
Kolejny rysunek (rys. 9.2) przedstawia schematy ideowe pary konwerterw drugiej
grupy z iniekcj adunku do obwodu uredniajcego za porednictwem pompy diodowej.
Podstawow wersj (ukad C) wedug oryginalnej koncepcji ElmoraSandsa reprezentuje
tu ukad stosowany w torze liniowym INTEGRATORA LINIOWO-LOGARYTMICZNEGO
typu ILL-21 wchodzcego w skad systemu aparatury jdrowej STANDARD-70. W stopniu
standaryzatora impulsw wejciowych wykorzystuje on monowibrator zrealizowany na
54
czterech bramkach logicznych ukadu scalonego UCY 7400N. Generowane w nim impulsy
po wzmocnieniu w konwencjonalnym stopniu OE przekazywane s do pompy diodowej
(kondensator dozujcy Cd, dioda D2C oraz poczony w ukadzie diody tranzystor T1C)
iniekujcej okrelone porcje adunku do obwodu cakujcego Ri Ci. Formowana w tym
obwodzie odpowied napiciowa konwertera <Vo> jest w oglnoci nieliniow funkcj
wymuszenia (tj. redniej czstoci zlicze <f>). Zaleno t opisuje charakterystyka
przenoszenia ukadu pompy diodowej
Vo = Vi
f Ri C d
,
1 + f Ri C d
ktra dla wartoci

1
Ri C d
wykazuje akceptowaln w praktyce pomiarowej liniowo.
f
AG
Dla uzyskania podanych, dostatecznie duych wartoci napicia wyjciowego w warunkach ograniczenia zakresu pomiarowego do pocztkowej zaledwie czci charakterystyki przenoszenia niezbdne jest odpowiednie zwikszenie napicia impulsw wejciowych Vi. W omawianym ukadzie celowi temu suy wanie stopie wzmacniajcy T1C.
Na schemacie pominito rozbudowany ukad elektronicznego woltomierza z odczytem
analogowym oznaczajc go jedynie umownym symbolem graficznym.
+6V
C)
D1C
BAYP95
390
+24V
1T
240
11
10
BG
14 13 12
10/60
UCY7400N
WE
BC211
1k2
<f>
200
Cd
BC527
100
390
1M
D2C
BAYP95
34401A
CiD
10
RiD
100k
+15V
D2D
<Vo>
D1D
BAYP95
10
T2C
T1C
D)
Cd
100p
<Vo>
Ri - Ci
A 741
BAYP95
- 15V
10k
1k
34401A
Rys. 9.2. Schematy integratorw zmontowanych w module INTEGRATORY LINIOWE
II
55
Woln od niedostatkw prostego ukadu z pomp diodow jest konfiguracja zaproponowana przez CookeaYarborough i Pulsforda, stanowica tandem pompy diodowej i cakujcego wzmacniacza operacyjnego. W module wiczeniowym wykorzystano jej zmodyfikowan replik (ukad D) wykonan cakowicie na elementach i podzespoach
wspczesnej techiki pprzewodnikopwej. Odpowied konwertera (<Vo>) na wymuszenie
(<f>) opisana jest w tym przypadku zalenoci
Vo = Vi
f Ri C d
1 + f Ri C d
1 +
kv
ktra przy odpowiednio wysokim wzmocnieniu napiciowym kv wzmacniacza sprowadza

si z dobrym przyblieniem do zwizku liniowego. Wspczynnik konwersji integratora
okrelony jest wwczas iloczynem Vi Ri Cd . Wersja ta korzysta z tego samego normalizatora impulsw, jaki uyto w integratorze ILL-21. Wobec inherentnie szerokiego zakresu
liniowego nie jest tu wymagane dodatkowe wzmacnianie impulsw.
AG
Zadanie 9.1. Pomiary charakterystyk przenoszenia integratorw
BG
W ukadzie pomiarowym przedstawionym schematycznie na rysunku 9.3 dokona

pomiaru charakterystyk przenoszenia wskazanych przez prowadzcego wiczenia konfiguracji ukadowych. Rekomendowany jako rdo sygnau wejciowego generator impulsw PGP-6 ustawi w trybie generacji impulsw pojedynczych. Ustali polarno
impulsw oraz ich amplitud zgodnie z wymaganiami dodatniej logiki TTL. Kadorazowo
nastawion czstotliwo generowanych impulsw pomierzy przy pomocy przelicznika
P-41, dobierajc czas zliczania impulsw wedug kryterium 1% dokadnoci pomiaru.
PGP-6
<f>
KB-60-01
<Io>
DUT
<Vo>
34401A
P-41
Rys. 9.3. Schemat zestawu do pomiaru charakterystyk przenoszenia integratorw
56
Napicia niezbdne do zasilania moduw wiczeniowych ustali, korzystajc z organw nastawczych zasilacza KB-60-01 i kierujc si praktyczn wskazwk pocze dla
obu grup integratorw, podan na rysunku 9.4. W szczeglnoci dla grupy pierwszej
(INTEGRATORY LINIOWE I.) odnone poczenia ukazuje rysunek 9.4a. natomiast grupy
drugiej (INTEGRATORY LINIOWE II) rysunek 9.4b.
a)
b)
+6V
+18V
+6V
+24V
-12V
-12V
-24V
+6V
+9V
+6V
+15 V
+9V
+24V
-15V
-15
Rys. 9.4. Ukady pocze zasilacza KB-60-01 do zasilania moduw wiczeniowych I i II
AG
Waciwe pomiary poprzedzi pomiarami orientacyjnymi dla zgrubnego wyznaczenia

obszaru grnego zakrzywienia charakterystyki i okrelenia nominalnej wartoci maksimum
odpowiedzi. Warto t, okrelajc zakres pomiarowy, przyj wstpnie rwn okoo 90%
poziomu nasycenia.
Okrelone w ten sposb przedziay czstotliwoci pokry co najmniej dziesicioma
rwnomiernie rozoonymi punktami pomiarowymi. Wyniki pomiarw przedstawi tabelarycznie i wykrelnie w formie charakterystyk < V >(< f >) wzgldnie < Io >(< f >).
BG
UWAGA
W pomiarze napicia wyjciowego integratora w konfiguracji (A) uyty w tym
celu woltomierz elektroniczny podczy w trybie wiszcym (zaciski H-L)
Zadanie 9.2. Wyznaczenie wspczynnikw konwersji kp i nieliniowoci cakowej i integratorw
Na podstawie uzyskanych rezultatw pomiarowych wyznaczy:

warto wspczynnika konwersji dla zaoonego a priori zakresu pomiarowego,
nieliniowo cakow i dla tego zakresu,
wg kryterium zadanej wartoci i (np. i = 1%) okreli nominalny zakres pomiarowy
oraz przynalen mu warto wspczynnika konwersji.
Globalnym parametrem opisujcym nieliniowo ukadu jest tzw. wspczynnik

nieliniowoci cakowej i. W domenie odpowiedzi napiciowej ukadu z mocy definicji
wyraa si on zalenoci
def V
o
i =
,
Vo max
57
gdzie:
Vo
maksymalne odchylenie charakterystyki przejciowej od idealizowanego
przebiegu liniowego,
Vo max maksymalna warto nominalna odpowiedzi.
W praktyce metrologicznej upowszechniy si trzy sposoby okrelania odchyki Vo

Zilustrowano je na rysunku 9.5.
<Vo>
<Vo>max
VoC
VoBC
VoA
B
A
<f>
<f>max
AG
Rys. 9.5. Ilustracja oglnych definicji liniowoci przenoszenia ukadw
BG
Najwiksz popularno zyska sposb, w ktrym Vo stanowi naturaln, maksymaln odlego punktw charakterystyki rzeczywistej i idealnej (VoA) lecych na
wsplnej rzdnej, przy czym referencyjn charakterystyk idealn reprezentuje prosta A
przechodzca przez skrajne punkty charakterystyki rzeczywistej. Drugi sposb przyjmuje za
odniesienie prost B rwnoleg do A, stanowic symetraln punktw charakterystyki
rzeczywistej (VoB). Wedug tego sposobu wyznaczana jest nieliniowo cakowa urzdze
systemu aparaturowego STANDARD. Najrzadziej stosowany, trzeci sposb, za reprezentatywn odchyk (VoC) przyjmuje odlego midzy punktem przecicia stycznej do
charakterystyki rzeczywistej w zerze C z poziomem <Vo>max, a lecym na wsplnej
rzdnej punktem charakterystyki rzeczywistej. Ze wzgldu na niezgodno wartoci i
wyznaczanych rnymi sposobami dane katalogowe odnonych urzdze zawieraj z reguy informacj jakim sposobem w danym przypadku si posuono.
W ramach wiczenia naley dokona wyznaczenia wspczynnika nieliniowoci
cakowej metod graficzn wedug sposobu pierwszego. Prost odniesienia jest w tym przypadku charakterystyka idealna wykrelona od pocztku ukadu wsprzdnych do punktu
o wsprzdnych < f >max i <Vo>max. Zauwamy, e wsprzdne kocowe charakterystyki
idealnej determinuj zarazem warto wspczynnika konwersji (przemiany) kp zgodnie
z oczywist relacj
Vo max
kp =
= tg .
f max
W zadaniu tym posuy si metod kolejnych przyblie, wyznaczajc wartoci
wspczynnika nieliniowoci cakowej przy stopniowo zawanym zakresie pomiarowym.
58
Zadanie 9.3. Pomiar czasu rozdzielczego integratorw

Pomiar przeprowadzi w ukadzie podanym na rysunku 9.3. Przeczy generator
impulsw PGP-6 w tryb generacji impulsw podwjnych (pary impulsw). Nastawi
czstotliwo repetycji impulsw na wartoci odpowiadajcej rodkowi zakresu pomiarowego integratora. Pomiar rozpocz od minimalnej odlegoci czasowej pary impulsw,
zwikszajc j stopniowo a do momentu (skokowego) dwukrotnego wzrostu wskaza integratora. Odpowiadajcy temu momentowi odstp czasowy pary impulsw okrela wyznaczany czas rozdzielczy integratora.
Zadanie 9.4. Rekalibracja integratora
Dla zadanych parametrw znamionowych (zakres czstoci zlicze, staa czasowa)

obliczy wartoci elementw nastawczych wskazanej przez prowadzcego zajcia konfiguracji integratora (z grupy drugiej), wmontowa je do ukadu i sprawdzi dowiadczalnie
uzyskane rezultaty.
Modu wiczeniowy: INTEGRATORY LINIOWE I (A-B)

Modu wiczeniowy: INTEGRATORY LINIOWE II (C-D)
Generator impulsw: typ PGP-6
Woltomierz cyfrowy: typ HP 34401 A
Mikroamperomierz laboratoryjny
Przelicznik impulsw serii STANDARD 70: typ P-44
Podzespoy elektroniczne
Kable i przewody czce
BG
AG
[1] Instrukcja obsugi: Integrator linearno-logarytmiczny typ ILL-41. Warszawa, ZZUJ
POLON 1973
[2] Instrukcja obsugi: Integrator liniowo-logarytmiczny - typ ILL-21a. Zielona Gra,
ZZUJ POLON 1979
[3] Instrukcja obsugi: Integrator liniowy typ 1301A. Warszawa, ZZUJ POLON 1976
[4] Instrukcje obsugi pomocniczej aparatury pomiarowej
[5] Korbel K.: Elektronika jdrowa. Cz.III. Ukady i systemy elektroniki jdrowej. Krakw, Wyd. AGH 1987
59
Integrator logarytmiczny A
Zakres wiczenia
Badanie wasnoci integratorw o skali logarytmicznej z formowaniem charakterystyki przenoszenia za pomoc diody (zcza) pprzewodnikowej w obwodzie wejciowym oraz w ptli sprzenia zwrotnego wzmacniacza operacyjnego.
Pomiar charakterystyki przejciowej [<Vo> fi ].
Pomiar dyspersji odpowiedzi w funkcji czstotliwoci.
Pomiar szybkoci reakcji integratora na skokow zmian czstotliwoci.
Przedmiot wiczenia
AG
Przedmiotem wiczenia s dwie wersje ukadowe integratora logarytmicznego:

1) wersja z diodowym dwjnikiem wejciowym (konfiguracja Goodyeara),
2) wersja z diod formujc w gazi ujemnego sprzenia zwrotnego wzmacniacza operacyjnego.
BG
Na rysunku 10.1 przedstawiono schemat ideowy pierwszej konfiguracji. Stanowi ona

emulacj pprzewodnikow ukadu lampowego Goodyeara. Elementem ksztatujcym
charakterystyk konwersji integratora jest dioda pprzewodnikowa pracujca w reymie
przewodzenia. Pyncy przez ni prd pozyskiwany z ukadu dozujcego z pomp diodow
daje na niej spadek napicia proporcjonalny do logarytmu redniej wartoci czstotliwoci
impulsw wejciowych. Uzyskanie dobrej logarytmiki przetwarzania uwarunkowane jest
ograniczeniami wnoszonymi przez ukad pompy diodowej oraz wpyw rezystancji bocznikujcych diod logarytmujc.
WE
Vi
<f>
CF
Cd
D2
DLOG
_
+
WY
<Vo>
Rys. 10.1. Schemat integratora logarytmicznego w konfiguracji Goodyeara
Alternatywnym sposobem wykorzystania dwjnika ksztatujcego do formowania charakterystyki logarytmicznej analogowego integratora impulsw jest wczenie go w ptl
60
ujemnego sprzenia zwrotnego wzmacniacza operacyjnego. Pod wzgldem funkcjonalnym tego rodzaju konfiguracja stanowi tandem zoony z pompy diodowej oraz prdowo-napiciowego konwertera logarytmujcego. Rysunek 10.2 podaje jej schemat ideowy.
CF
WE
Vi
<f>
D1
Cd
D2
DLOG
_
+
R
WY
<Vo>
Rys. 10.2. Schemat integratora logarytmicznego z aktywnym formowaniem charakterystyki
AG
Pomiary w zakresie dwch pierwszych zada przeprowadzi rwnolegle w ukadzie

pomiarowym przedstawionym schematycznie na rysunku 10.3.
VMRMS
TDS 220
BG
VMDIGIT
VMANAL
HP33120A
DUT
Rys. 10.3. Schemat ukadu do pomiaru wasnoci integratorw logarytmicznych
Wsplne dla obu zada rdo sygnau stanowi generator sygnaw okresowych HP
33120A przeczony w tryb generacji fali prostoktnej. Jej amplitud ustali na poziomie
Vi = 5,0 V i kontrolowa stale w trakcie pomiarw przy
pomocy oscyloskopu
pomiarowego TDS 220.
Cykl pomiarowy obejmuje liczny zesp pomiarw punktowych dla zaoonych, pokrywajcych obszar kilku dekad, czstotliwoci sygnau wejciowego. Wartoci czstotliwoci w obrbie kadej dekady przyj wedug postpu 1-2-3-4-5-6-7-8-9.
61
Zadanie 10.1. Pomiar charakterystyki przejciowej integratorw [<Vo> fi ]

Dla podanych w programie wiczenia parametrw sygnau wejciowego dokona pomiaru odpowiedzi integratorw (oznaczanych na schemacie symbolem DUT) za pomoc
woltomierzy staoprdowych: cyfrowego (DIGIT) i wychyowego (ANALOG). Mona rwnie w tym celu wykorzysta drugi kana pomiarowy oscyloskopu.
Wyniki pomiarw zestawi w tabelce oraz sporzdzi wykres zalenoci <Vo>
w funkcji logarytmu czstotliwoci impulsw wejciowych fi.
W przedziale dobrej logarytmiki wyznaczy metod regresji liniowej funkcj wic
te dwie wielkoci.
Zadanie 10.2. Pomiar dyspersji odpowiedzi integratorw
AG
Do pomiaru tej wielkoci przewidziano w wiczeniu dwie moliwoci:

1) pomiar za pomoc woltomierza wartoci redniej kwadratowej (VMrms),
2) pomiar metod oscyloskopow skadowej fluktuacyjnej odpowiedzi.
Korzystajc z wynikw pierwszego zadania obliczy wartoci wzgldnego bdu
pomiaru odpowiedzi. Rezultaty pomiarw i oblicze przestawi w ujciu tabelarycznym
i wykrelnie.
Zadanie 10.3. Pomiar szybkoci reakcji na skokow zmian czstotliwoci
BG
Za miar szybkoci reakcji integratora przyjmiemy czas po upywie ktrego, poczynajc od momentu zadziaania wymuszenia skokowego, poziom odpowiedzi osignie 90%
swej wartoci ustalonej. Pomiar ten sprowadza si do rejestracji przebiegu procesu
przejciowego i odczytu wartoci wsprzdnej czasowej t90 . Na rysunku 10.4 podano
schemat ukadu pomiarowego wykorzystujcego w charakterze rejestratora procesu nieustalonego oscyloskop cyfrowy (TDS 220) pracujcego w trybie zewntrznego wyzwalania podstawy czasu (START-STOP).
HP 3004
VMRMS
TDS 220
START - STOP
HP 33120A
DUT
Rys. 10.4. Schemat zestawu do pomiaru szybkoci reakcji integratora
Skokow zmian czstotliwoci impulsw wejciowych (od pocztkowej wartoci

zerowej do aktualnie zadanej) uzyskujemy poprzez kolejno nastpujce odczanie i przyczanie do badanego integratora cigu impulsw generatora PGP-6. Ponownego w tej
sekwencji przyczenia naley dokona w zerowym stanie ustalonym bezporednio po
62
uruchomieniu sygnaem START biegu podstawy czasu oscyloskopu. Sygna STOP

zamraa na ekranie zarejestrowany do tego momentu przebieg.
Pomiary naley przeprowadzi dla czstotliwoci 10 Hz, 100 Hz, 1 kHz i 10 kHz.
Wyniki pomiarw przedstawi w tabelce oraz w formie wykrelnej zalenoci t90 od czstotliwoci fi.
Modu wiczeniowy: INTEGRATOR LOGARYTMICZNY A

Generator sygnaw okresowo zmiennych: typ HP 33120A
Woltomierz cyfrowy: typ HP 34401 A
WIELOZAKRESOWY WOLTOMIERZ ANALOGOWY
Woltomierz wartoci redniej kwadratowej: typ HP 3004 A
Oscyloskop cyfrowy typ: TDS 220
Kable i przewody
AG
BG
[1] Instrukcja obsugi: Integrator liniowo-logarytmiczny typ ILL-21. Zielona Gra, ZZUJ
POLON 1979
[3] Korbel K.: Elektronika jdrowa. Cz. III. Ukady i systemy elektroniki jdrowej. Krakw, Wyd. AGH 1987
[4] Sanin A.A.: Elektroniczne przyrzdy fizyki jdrowej. Warszawa, WNT 1967
63
Integrator logarytmiczny B
Zakres wiczenia
Badania wasnoci integratora logarytmicznego w ukadzie CookeaYarborough.

Pomiar charakterystyki konwersji <f> <Vo>.
Pomiar dyspersji odpowiedzi integratora.
Pomiar szybkoci reakcji integratora na skok czstotliwoci impulsw wejciowych.
Wyznaczenie charakterystyki globalnej na podstawie pomiarw charakterystyk subukadw.
Przedmiot wiczenia
WE
0.1
AG
Stanowicy przedmiot wiczenia modu laboratoryjny jest replik sekcji logarytmicznej integratora impulsw typu ILL-41 wchodzcego w skad systemu aparatury jdrowej
STANDARD. Schemat ideowy badanego ukadu integratora przedstawiono na rysunku 11.1.
1M
1k
1M
10n
1M
BG
2k7
0.1
10k
100k
315k
200
WY
10k
080
10k
1M
10k
200
0.1
100
1M
0.5
1n
47k
1M
10k
0.3
20n
1M
15
10n
Rys. 11.1. Schemat integratora logarytmicznego w ukadzie CookeaYarborough
Ukad zawiera 6 strukturalnie identycznych subukadw wykonanych w formie

konwerterw czstotliwo-napicie z pompami diodowymi, zaczonych na wejcie
wzmacniacza operacyjnego w trybie sumowania odpowiedzi czstkowych. Celowo zrni-
64
cowane wartoci pojemnoci dozujcych umoliwiaj osignicie dobrej logarytmiki

w obrbie 5 dekad czstotliwoci (102 106 imp/min). Modu wiczeniowy oprcz zasadniczego, wielotorowego ukadu integratora zawiera dodatkow, osobn komrk z wymienialnymi kondensatorami dozujcymi.
Do pomiaru charakterystyk przenoszenia (konwersji sygnau) indywidualnych komrek integratora oraz jego penej konfiguracji zestawi ukad pomiarowy podany
schematycznie na rysunku 11.2. rdem cigu impulsw o nastawialnej czstotliwoci
jest generator impulsw typu PGP-6. Nastawi warto napicia impulsw generatora na
poziomie Vi = 10 V, kontrolujc j bieco w trakcie pomiarw za pomoc oscyloskopu
TDS 220. Dobra odpowiednio rozcigo czasow impulsw wejciowych.
Konwencjonalne ukady integratorw impulsw (w tym rwnie, bdcy wzorem
moduu wiczeniowego, integrator typu ILL-41) wyposaone s z reguy w analogowe
(wychyowe) mierniki poziomu odpowiedzi. W zestawie wiczeniowym obok tego sposobu indykacji odpowiedzi (miliwoltomierz VMANAL) przewidziano nadto pomiar za pomoc woltomierza cyfrowego (VMDIG) oraz oscyloskopu pomiarowego.
AG
VMRMS
TDS 220
VMANAL
HP33120A
BG
VMDIGIT
DUT
Rys. 11.2. Schemat zestawu do pomiaru charakterystyk przenoszenia integratora
Zadanie 11.1. Pomiar charakterystyki konwersji indywidualnych komrek

integratora
Przedmiotem pomiaru (DUT) jest w tym przypadku wyodrbniona na module wiczeniowym podstawowa komrka integratora z pomp diodow. Dokona pomiaru charakterystyki konwersji sygnau komrki dla rnych wartoci pojemnoci kondensatora
dozujcego, doczanego na zewntrz moduu do gniazd oznaczonych na pycie czoowej
moduu symbolem Cx. Wartoci tych pojemnoci przyj rwne odpowiednim wartociom podanym na schemacie globalnym. Wykreli przebiegi pomierzonych charakterystyk
w ukadzie wsprzdnych Vof oraz Volog (f). Wyznaczy wartoci czstotliwoci
impulsw wejciowych, przy ktrych poziomy odpowiedzi s rwne poowie swych wartoci maksymalnych.
65
Zadanie 11.2. Pomiar charakterystyki konwersji penej konfiguracji

integratora impulsw
Na podstawie znajomoci wartoci elementw ukadowych oszacowa maksymaln
warto odpowiedzi integratora przy zaoonych parametrach sygnau wejciowego
(Vi = 10 V i f = fmax). Dokona pomiaru charakterystyki konwersji sygnau w zakresie
czstotliwoci od 10 Hz do 100 kHz. Wyniki pomiarw przedstawi w formie graficznej
w ukadzie wsprzdnych <Vo> log <f>.
Zadanie 11.3. Pomiar dyspersji odpowiedzi integratora
Pomiary przeprowadzi rwnie w ukadzie z rysunku 11.2, wykorzystujc gazie

pomiarowe oznaczone liniami przerywanymi (oscyloskop TDS 220 i woltomierz wartoci
redniej kwadratowej VMRMS). Naley je wykona na poziomach odpowiedzi (<Vo>)
odpowiadajcych czstotliwociom impulsw wejciowych wyznaczajcych granice dekad
zakresu pomiarowego. Wyniki pomiarw zestawi w tabelce.
AG
Zadanie 11.4. Pomiar szybkoci reakcji na skokow zmian czstotliwoci

Miar szybkoci reakcji na skokow zmian czstotliwoci jest interwa czasu, po
upywie ktrego, liczc od momentu zadziaania wymuszenia skokowego, poziom odpowiedzi osignie 90% swej wartoci ustalonej. Pomiar sprowadza si do rejestracji przebiegu procesu przejciowego i odczytu wartoci wsprzdnej czasowej t90. W tym celu naley zestawi ukad pomiarowy wedug schematu podanego na rysunku 11.3.
BG
VMRMS
HP 3004
TDS 220
START - STOP
PGP-6
DUT
Rys. 11.3. Schemat ukadu do pomiaru szybkoci reakcji integratora
W charakterze rejestratora procesu nieustalonego uy oscyloskop cyfrowy TDS 220

pracujcy w trybie zewntrznego wyzwalania podstawy czasu (opcja START-STOP).
Skokow zmian czstotliwoci impulsw wejciowych (od pocztkowej wartoci zerowej
do aktualnie zadanej) uzyskujemy poprzez kolejno nastpujce odczanie i przyczanie do
badanego integratora cigu impulsw generatora PGP-6. Ponownego w tej sekwencji przyczenia naley dokona w zerowym stanie ustalonym bezporednio po uruchomieniu
sygnaem START biegu podstawy czasu oscyloskopu. Sygna STOP zamraa na
ekranie zarejestrowany do tego momentu przebieg.
66
Pomiary naley przeprowadzi dla czstotliwoci wyznaczajcych granice dekad zakresu pomiarowego integratora. Wyniki pomiarw zestawi w tabelce oraz przedstawi
w formie wykresu zalenoci czasu t90 od czstotliwoci f.
Zadanie 11.5. Konstrukcja charakterystyki globalnej na podstawie

charakterystyk subukadw
Przedstawi na wsplnym wykresie zesp charakterystyk wyznaczonych w zakresie
zadania 11.1 oraz sumacyjn charakterystyk wypadkow. Porwna uzyskan na tej
drodze charakterystyk globaln integratora z charakterystyk wyznaczon w zadaniu 11.2.
Metod regresji liniowej wyznaczy parametry charakterystyki idealnej oraz okreli
zakres dobrej logarytmiki integratora.
AG
Modu wiczeniowy: INTEGRATOR LOGARYTMICZNY - B

Generator impulsw: typ PGP-6
MILIWOLTOMIERZ
Woltomierz cyfrowy typ HP 34401 A
Woltomierz wartoci redniej kwadratowej: typ HP 3004 A
Oscyloskop cyfrowy: typ TDS 220
Kable, przewody i komplet kondensatorw (CWYM)
BG
[1]
Instrukcja obsugi: Integrator linearno-logarytmiczny ILL-41. Warszawa, ZZUJ POLON 1973

[3] Sanin A.A.: Elektroniczne przyrzdy fizyki jdrowej. Warszawa, WNT 1964
67
Ukady odbioru informacji czasowej
Zakres wiczenia
Badanie efektu wdrowania (ang. walk effect) i efektu drenia (ang. jitter) w pomiarach technik dyskryminacji na czole LED (ang. Leading Edge Discrimination)
Badanie efektu wdrowania i nieoznaczonoci ekstrakcji informacji o czasie zdarzenia w pomiarach technikami dyskryminacji staofrakcyjnej:
wierno-staofrakcyjnej TCF (ang. True Constant Fraction)
dyskryminacji z kompensacj amplitudy i czasu narastania ARC (ang. Amplitude and Risetime Compensation).
Przedmiotem wiczenia s dwa rodzaje dyskryminatorw napicia:

dyskryminator progowy,
dyskryminator staofrakcyjny.
AG
Przedmiot wiczenia
BG
Pierwszy z wymienionych stanowi wkadk (DP-21) systemu elektronicznej aparatury

jdrowej STANDARD drugi natomiast MODU WICZENIOWY wykonany rwnie
w formie wkadki tego systemu.
Na rysunku 12.1 przedstawiono schematycznie podstawow cz ukadu dyskryminatora progowego DP-21, zawierajc wtrnik sygnau wejciowego (WTWE) , wtrnik
napicia progowego (WTPR) oraz komparator (KOMP) z histerez, jak rwnie regulowane
rdo napicia progowego VPR.
WTWE BF519
RF = 75k
WE
SN 72710
WY
WTPR BF519
KOMPARATOR
do ukadu
formowania
VPR
Rys. 12.1. Uproszczony schemat dyskryminatora progowego
Rysunek 12.2 przedstawia z kolei schemat ideowy dyskryminatora staofrakcyjnego.

Linia opniajca z odczepami DL o maksymalnym opnieniu transmisyjnym tD = 2s
umoliwia przeczenie ukadu w tryb pracy dyskryminatora wierno-staofrakcyjnego
68
(TCF) wzgldnie dyskryminatora staofrakcyjnego z kompensacj amplitudy i czasu

narastania (ARC).
WE
WY
( )
DL
12k 100
100k
10
10
P-1
DL
500
L1
1k
SN 72710
7271
10
10x200ns
1200
20
200
69k
1k2
1,5
1k2
74121
KONTR.
Rys. 12.2. Schemat ideowy dyskryminatora staofrakcyjnego w module wiczeniowym
BG
AG
Obwd wejciowy dyskryminatora tworz dwie gazie: dzielnik rezystorowy (P-1),

oraz dopasowana linia opniajca (DL) z odczepami. Za ich porednictwem przekazywany jest sygna na wejcia ukadu odejmujcego (subtraktora). Uformowany w nim sygna rnicowy kierowany jest z kolei do detektora przejcia przez zero, zrealizowanego
w ukadzie konwencjonalnym na komparatorze SN 72710. Zmiana stanu na wyjciu tego
komparatora pobudza monowibrator wyjciowy SN 74121, generujcy impuls informacji
czasowej.
Trzy gniazda wyjciowe [DL, (), WY] pozwalaj obserwowa i mierzy sygna
w wybranych punktach ukadu, stosownie do zalece szczegowego programu wiczenia.
Dla celw serwisowych, na pytce montaowej ukadu dostpny jest dodatkowy punkt
pomiarowy oznaczony na schemacie symbolem (KONTR).

Zadania pomiarowe wiczenia dotycz dwch zagadnie:
1) wpywu czasu narastania impulsu wejciowego oraz jego amplitudy na opnienie
czoa, generowanego w odpowiedzi, standardowego impulsu wyjciowego (ang. walk
effect);
2) wpywu zakce fluktuacyjnych (szumw) na nieoznaczono tego opnienia (ang.
jitter).
Zadanie 12.1. Badanie efektu wdrowania w dyskryminatorze progowym

Zestawi ukad pomiarowy wedug schematu podanego na rysunku 12.3. Symbolem
DUT oznaczono na nim badan wkadk dyskryminatora progowego DP-21. Naley j
wstawi do (nieuwidocznionej na schemacie) obudowy systemu STANDARD, zawie-
rajcej autonomiczny, stabilizowany zasilacz niskiego napicia.
69
GL-3 (RP-1)
TAS 465
DUT
Rys. 12.3. Schemat ukadu do pomiaru efektu wdrowania
Wykona serie pomiarw przesunicia t odpowiedzi dyskryminatora na wymuszenie

impulsem wejciowym o rnych wartociach czasu narastania tn (0,5 s, 1,0 s, 2,0 s
i 5,0 s) oraz amplitudy Vm (2 V; 3 V; 4 V i 5 V), dla zaoonej wartoci progu
dyskryminacji VPR = 1 V. Wyniki pomiarw przedstawi tabelarycznie, a na ich podstawie
wykreli przebieg zalenoci t = f(tn) przy Vm .= const oraz t = f(Vm) przy tn = const dla
dowolnie wybranego zespou danych pomiarowych.
AG
Zadanie 12.2. Badanie efektu drenia w dyskryminatorze progowym

Uzupeni poprzedni zestaw pomiarowy miernikiem wartoci redniej kwadratowej
napicia (VMrms) oraz moduem wiczeniowym generatora szumw (GENSZ) wedug
schematu podanego na rysunku 12.4.
VMRMS
TAS 465
BG
GENSZ
GL-3
DUT
Rys. 12.4. Schemat zestawu do obserwacji i pomiaru efektu drenia
Dokona obserwacji odpowiedzi dyskryminatora dla impulsu wejciowego o amplitudzie VM = 2,0 V i czasie narastania tn = 5s dla progu dyskryminacji Vpr = 1 V, przy rnym poziomie szumu VN rms. Przerysowa obserwowane przebiegi i oceni nieoznaczonoci pomiarw czasu aparaturowego. (Badany efekt wystpuje wyraniej w przypadku
uycia generatora fali trjktnej, np. typ POF-10 lub HP 33120 A).
70
Zadanie 12.3. Badanie wasnoci dyskryminatora wierno-staofrakcyjnego

TCF
Badania przeprowadzi w ukadzie pomiarowym z rysunku 12.4. Dla zaoonej

wartoci czasu narastania impulsu wejciowego tn (np. 1,5 s) dobra warto opnienia
sygnau tD w gazi odejmujcej subtraktora, zapewniajcej wierno-staofrakcyjny tryb
pracy dyskryminatora. Za pomoc potencjometru P-1 nastawi zaoony (optymalny) stopie attenuacji sygnau (f) wejciowego w drugiej gazi wejciowej subtraktora.
Dokona obserwacji sygnau w wyrnionych punktach wzowych dyskryminatora
i wykona wedug programu poprzedniego zadania wiczeniowego pomiary nastpujcych
parametrw znamionowych:
czasu aparaturowego,
nieoznaczonoci czasu aparaturowego.

Rezultaty pomiaru przesunicia czasowego odpowiedzi dyskryminatora zestawi w tabelce. Sformuowa wnioski wynikajce z tych pomiarw. Wyniki bezporednich pomiarw efektu drenia skonfrontowa z wartociami teoretycznie oczekiwanymi.
Zadanie 12.4. Badanie wasnoci dyskryminatora staofrakcyjnego typu
AG
ARC
Skorygowa ukad do postaci odpowiadajcej warunkom dyskryminacji z kompensacj czasu narastania i amplitudy (ARC). Przeprowadzi zesp obserwacji i pomiarw, analogiczny jak w przypadku dyskryminatora (TCF). Wyniki bada przedstawi
jak w zadaniu 12.3.
Wkadka dyskryminatora progowego typu DP-21

Modu wiczeniowy DYSKRYMINATOR STAOFRAKCYJNY (wkadka STANDARD)
Generatory impulsw typu GL-3 (RP-1) oraz fali trjktnej POF-10 (HP 33120A)
Oscyloskopy pomiarowe: analogowy TAS 465 oraz cyfrowy TDS 220
Woltomierz wartoci redniej kwadratowej typu HP 304 A
Modu wiczeniowy: GENERATOR SZUMU BIAEGO (wkadka STANDARD)
Obudowa z zasilaczem systemu STANDARD
Kable i przewody
BG
[1]
[2]
Instrukcja obsugi: Dyskryminator progowy typ DP-21. ZZUJ POLON, Warszawa
Instrukcje obsugi pomocniczej aparatury pomiarowej
[3] Korbel K.. Elektronika jdrowa. Cz. II. Ukady elektroniki jdrowej. Krakw, Wyd.
AGH 1985
[4] Nicholson P.W.: Nuclear Electronics. London, New York, Sydney, Toronto, John
Wiley & Sons 1974
[5] Techniques for Improved Time Spectrometry. ORTEC Application Note AN-41
71
Szeregowo-rwnolega bramka liniowa
Zakres wiczenia
Pomiar parametrw znamionowych bramki:

wspczynnika przenoszenia bramki Kon,
czasu narastania i opadania tn i to,
poziomu przesuchu VSFT,
piedestau VPED.
Zestawienie prostego systemu pomiarowego z bramkowaniem sygnau.
Przedmiot wiczenia
AG
Przedmiotem wiczenia jest ukad szeregowo-rwnolegej, liniowej bramki transmisyjnej w konfiguracji zaproponowanej przez F.S. Gouldinga. Rysunek 13.1 przedstawia
jej peny schemat ideowy.
5k1
5k1
BC177
12k
WE
15k
BC177
BC108
T6
BG
T8
GATE
620
BC108
3k
10k
BC177
T1
5k
+15V
5k1
I7
I6
D1
T9
WY
BC108
100
T2
D2
T3
T4
BC108
10k
BC108
T7
10k
T5
BC108
10k
51
15k
100n PIEDEST
5k1
I5
4k3
5k1
10k
-15V
Rys. 13.1. Schemat ideowy bramki szeregowo-rwnolegej wg Gouldinga
Bramka ta naley do kategorii bramek monopolarnych, przeznaczonych do transmisji

impulsw (sygnaw) polarnoci dodatniej. Podstawowymi jej elementami funkcjonalnymi
s dwa klucze tranzystorowe: szeregowy T1 oraz rwnolegy T2. S one przeczane
72
BG
AG
komplementarn par sygnaw formowan w stopniu rnicowym T3,T4,T5 w odpowiedzi na zewntrzny sygna bramkujcy. Sygna ten podawany jest na baz tranzystora T3 za
porednictwem sieci rezystorowej, umoliwiajcej uzgodnienie potencjaw sprzganych
galwanicznie obwodw rda sygnau bramkujcego i stopnia rnicowego. Tranzystory
T6, T7 i T5 peni funkcje rde prdowych, przy czym ich wydajnoci prdowe I6 , I7 oraz
I5 pozostaj w relacji: I6 = I7 < I5. Dziki temu nadwyka prdu w gazi przewodzcej
(T3,T6 lub T4,T7), spywajc przez przynalen diod (D1 lub D2), daje na niej spadek
napicia utrzymujcy w stanie odcicia odpowiednio tranzystor T1 (klucza szeregowego)
lub, w przypadku alternatywnym, tranzystor T2 (klucza rwnolegego). Oczywicie,
stanowi odcicia jednego z kluczy tranzystorowych towarzyszy stan nasycenia drugiego
klucza, uwarunkowany skierowaniem do jego bazy penego prdu przynalenego rda
prdowego.
W stanie spoczynkowym, tj. przy braku sygnau bramkujcego, bramka wedug zaoenia projektowego pozostaje zamknita. Klucz szeregowy jest wwczas rozwarty
(odcity), za klucz rwnolegy zwarty. Taki stan zapewnia odpowiednie ustalenie
spoczynkowych wartoci potencjaw baz tranzystorw T3 i T4 wymuszajce przewodzenie
tranzystora T3. Otwarcie bramki nastpuje pod dziaaniem ujemnego sygnau bramkujcego
(VB = - 3V) zmieniajcego stan przewodzenia tranzystorw stopnia rnicowego i powodujcego w dalszej konsekwencji odcicie tranzystora T2 klucza rwnolegego i wprowadzenie w nasycenie tranzystora T1 klucza szeregowego.
W tor sygnau wczono nadto separatory wtrnikowe, wejciowy (T8) i wyjciowy
(T9), zapewniajce waciwe dopasowanie ukadu do rda sygnau i jego odbiornika.
Dodatkowa ga (PEDEST) w obwodzie emitera tranzystora T2 umoliwia wprowadzenie
napicia kompensujcego efekt piedestau.

Zadanie 13.1. Okrelenie zakresu dynamicznego bramki
i pomiar jej wspczynnika przenoszenia
Dokona wyznaczenia wartoci wspczynnika przenoszenia bramki KON urednionego na caym liniowym obszarze charakterystyki przejciowej. W tym celu zestawi ukad
pomiarowy wedug schematu podanego na rysunku 13.2. Ustali warunki pracy bramki
w trybie trwaego przewodzenia czc jej wejcie (GATE) ze rdem napicia staego
VG = 3,0 V.
Generator impulsw PGP-6, wykorzystywany w wiczeniu jako rdo sygnau
przeczy w tryb generacji cigu impulsw pojedynczych. Za pomoc organw regulacyjnych ustawi nastpujce wartoci parametrw sygnau:
szeroko impulsw
timp = 1 s,
czstotliwo impulsw f = 1 kHz,
polarno impulsw dodatnia (odbir z odpowiedniego gniazda wyjciowego).
73
Pomiar przeprowadzi standardow technik punkt po punkcie, mierzc kadorazowo amplitud sygnau (impulsw) wejciowego Vi i wyjciowego Vo bramki, oraz wyznaczajc na bieco przebieg charakterystyki przenoszenia a do zaobserwowania
znaczcego odstpstwa od liniowoci. Metod regresji liniowej wyznaczy idealizowany
przebieg charakterystyki przenoszenia oraz okreli nominalny zakres napi wejciowych
wedug kryterium dopuszczalnej nieliniowoci cakowej na poziomie 1%. Wyznaczy dla
tego obszaru warto wspczynnika KON.
TDS 220
KB-60-01
-3V +15V -15V
PGP-6
VG
GATE
DUT
WY
WE
AG
Rys. 13.2. Schemat zestawu do pomiaru zakresu dynamicznego oraz wspczynnika

przenoszenia bramki liniowej
Zadanie 13.2. Pomiar czasu narastania bramki
BG
Czas narastania bramki r okrelany jest definicyjnie tak samo, jak czas narastania
wzmacniacza. Zgodnie z definicj jest to zatem czas narastania odpowiedzi bramki na
wymuszenie skokowe. W praktyce pomiarowej zamiast sygnau skokowego posuy si
mona sygnaem prostoktnym [typu (t)] dostatecznej szerokoci i stromoci zboczy.
Pozwala on nadto wyznaczy szybko zaniku odpowiedzi, poprzez pomiar czasu opadania d.
Pomiar obu tych parametrw naley przeprowadzi w tym samym co poprzednio,
ukadzie, stosujc jako wymuszenie cig impulsw prostoktnych o czstotliwoci
f = 10 kHz, o szerokoci ti = 1s i maksymalnej amplitudzie znamionowej Vi max = + 4,0 V.
Korzystajc z moliwoci pomiarowych oscyloskopu cyfrowego (TDS-220) dokona
pomiaru czasw narastania i opadania zarwno impulsw wejciowych jak i wyjciowych
i na gruncie tych danych wyznaczy wartoci parametrw r i d.
Zadanie 13.3. Pomiar napicia przesuchu bramki

Zmodyfikowa ukad pomiarowy z rysunku 13.2, odczajc wejcie sygnau bramkujcego od rda napicia staego (3,0V) i zwierajc go na krtko do masy. W ten
sposb bramka zostaje wprowadzona trwale w stan odcicia.
74
Poda na wejcie sygnau informacyjnego cig impulsw prostoktnych o maksymalnie dopuszczalnej amplitudzie. Zaobserwowa na oscyloskopie przebieg wyjciowy
i ewentualnie pomierzy jego amplitud (VFST).
Stosunek VFST do Vi max wyznacza zarazem warto wspczynnika przenoszenia
bramki w stanie jej odcicia tj. KOFF.
Zadanie 13.4. Pomiar i kompensacja piedestau
KB-60-01
Efekt piedestau uwarunkowany jest niezgodnoci potencjaw na wyjciu bramki

w stanie pasywnym (odcicia) i aktywnym (przewodzenia). Eksperymentalnie atwo wyznaczy jego wielko obserwujc i mierzc zmiany poziomu na wyjciu bramki przy okresowym przeczaniu jej stanu przewodzenia sygnaem bramkujcym w warunkach zwartego wejcia sygnau informacyjnego (WE). Dla realizacji tego zadania wiczeniowego
przeczy ukad pomiarowy do postaci podanej schematycznie na rysunku 13.3.
TDS 220
PGP-6
AG
REG
01 V
+15V -15V
GATE
VG
DUT
WE
WY
BG
Rys. 13.3. Schemat ukadu do pomiaru piedestau bramki liniowej
Generator impulsw PGP-6 przeczy w tryb generacji unipolarnej fali prostoktnej

(ti = T/2) o amplitudzie nominalnej VG = 3,0 V i polarnoci ujemnej. Oscylograficzny
pomiar wysokoci piedestau VPED przeprowadzi w warunkach otwartego wejcia (PED).
W przypadku stwierdzenia nadmiernego piedestau (powyej 100 mV) dokona prby jego
skompensowania napiciem (w przedziale < 01 V>) pobieranym z zasilacza oglnego
(w sposb podany na schemacie).
Zadanie 13.5. Obserwacja efektu przenikania sygnau bramkujcego

Dua stromo krawdzi impulsw bramkujcych sprawia, e poprzez pasoytnicze
sprzenia pojemnociowe te szybkie zmiany sygnau mog przenika na wyjcie bramki
manifestujc si w formie ostrych szpilek (ang. spikes) w momentach przeczania bramki.
Zaobserwowa ewentualne wystpowanie tego efektu w trakcie pomiarw napicia
piedestau. Przedstawi zwile wyniki dokonanych obserwacji.
75
Zadanie 13.6. Realizacja prostego systemu z bramkowaniem sygnau

Liniowe bramki transmisyjne s szeroko stosowane w rnych systemach selekcji
czasowej sygnau. Dobrymi przykadami ich wykorzystania w obszarze fizyki i techniki
jdrowej s spektrometryczne systemy pomiarowe z bezporednim uzalenieniem czasowym oraz z uzalenieniami koincydencyjnymi. Proponowana realizacja symuluje wasnoci pierwszej grupy. Jej zadaniem jest wyodrbnienie fragmentu sygnau odlegego od
chwili jego wzbudzenia w rdle o znany interwa czasowy.
Rysunek 13.4 przedstawia schemat blokowy takiego systemu pomiarowego, w ktrym
generator impulsw RP-1 symuluje przebieg sygnau generowanego w rdle.
KB-60-01
GATE
+15V -15V
PGP-6
TRIN
TDS 220
WY
DUT
TROUT
t
WE
AG
RP-1
BG
Rys. 13.4 Schemat prostego systemu transmisji sygnau z bramkowaniem
Zamy, e nonikiem podanej informacji jest kocowy fragment tego przebiegu

opniony o t wzgldem czoa sygnau (zawarty w zacienionym polu ikonki w bloku
RP-1) i tylko on powinien by przeniesiony przez bramk. Konieczne jest zatem blokowanie toru transmisyjnego w okresie poprzedzajcym wybran cz sygnau i nastpujcym po jej zakoczeniu. Funkcj t spenia, wyzwalana czoem sygnau rda, bramka liniowa otwierana z opnieniem t na czas trwania wydzielonej frakcji sygnau. Podane
opnienie oraz dugo interwau otwarcia bramki zrealizowano w ukadzie generacji sygnau bramkowania, wykorzystujcym moliwoci funkcjonalne generatora impulsw
PGP-6. Dla osignicia postawionych wymaga rekomenduje si nastpujce ustawienia
generatorw RP-1 i PGP-6:
Generator RP-1
76
amplituda impulsw
czas narastania
czas opadania
czstotliwo
polarno
4,0 V,
0,1 s,
1,0 s,
10 kHz,
dodatnia;
Generator PGP-1
amplituda
3,0 V,
opnienie
1,5 s,
szeroko
10 s,
polarno
ujemna,
typ cigu
impulsy pojedyncze,
tryb pracy wyzwalanie zewntrzne impulsami TROUT generatora RP-1.
Zadanie ma charakter jakociowy i polega na obserwacji przebiegw: pierwotnego,

generowanego w rdle (RP-1) i wtrnego uzyskiwanego na wyjciu bramki. Skomentowa
wyniki tych obserwacji.
Modu wiczeniowy: BRAMKA LINIOWA GOULDINGA

Generator impulsw licznikowych: TAIL PULSE GENERATOR typu RP-1 lub RP-2
Oscyloskop pomiarowy typu TDS-220
AG
BG
[1] Goulding F.S.: A Fast, High Performance Linear Gate, Rev. Sci. Instr., vol. 38, 1967
[3] Korbel K.: Elektronika jdrowa. Cz.III. Ukady i systemy elektroniki jdrowej. Krakw, Wyd. AGH 1987
[4] Kowalski E.: Elektronika jdrowa. Warszawa, OIEJ, PTJ, Seria Aparatura i technika
pomiarowa, nr 76 (359), 1973
77
Mostkowa bramka diodowa
Zakres wiczenia
Diagnostyka staoprdowa bramki.

Pomiar parametrw znamionowych bramki.
Przedmiot wiczenia
Przedmiotem wiczenia jest uproszczona wersja konfiguracji mostkowej bramki transmisyjnej w ukadzie Avrahamiego, Grinberga i Seidmana, wykonana w formie laboratoryjnego MODUU WICZENIOWEGO. Na rysunku 14.1 podano jej peny schemat ideowy.
+7V
390
510
AG
BC107
0.3
T3
BC177
T1
D1
WE
D2
BG
390
BC177
T4
D3
D4
1k2
1k5
BC107
T2
5k
1k
75
WY
PIEDEST
0.3
560
3k
-7v
GATE
Rys. 14.1. Schemat ideowy mostkowej bramki diodowej
Ukad ten stanowi jedn z wielu moliwych realizacji mostkowych bramek

diodowych. Ich centralnym podzespoem funkcjonalnym jest mostek penodiodowy lub
diodowo-rezystorowy. Stan przewodzenia na przektnej transmisyjnej takich ukadw
wymuszany jest na ich drugiej przektnej sygnaem bramkujcym; z reguy par sygnaw
(impulsw) komplementarnych, wprowadzajcych diody w sytuacjach alternatywnych
w stan gbokiego nasycenia wzgldnie gbokiego odcicia. W wersji bdcej przedmiotem wiczenia dla uproszczenia ukadu dopuszczono asymetri sygnau bramkujcego.
78
Przybiera on odpowiednio wysoki poziom w przypadku dodatniej polaryzacji diod (dla

bramki przewodzcej), zapewniajcy ich wprowadzenie w stan gbokiego nasycenia.
Zamknicie bramki nastpuje natomiast w rezultacie odczenia rda sygnau
bramkujcego, tj. przy zerowej polaryzacji diod.
Formowanie sygnau przeczajcego dokonywane jest w zespole komplementarnych
rde prdowych (T1-T2), przy czym ich zasilanie ze rde zasilania oglnego uzalenione jest od stanu przewodzenia, sterowanej sygnaem GATE, zwory tranzystorowej
(T3-T4). W ukadzie przewidziano moliwo niewielkiej zmiany wydajnoci prdowej
jednego rda prdowego (T2) dla ewentualnej kompensacji efektu piedestau. Sucy
temu celowi potencjometr 5 k oznaczono na schemacie etykietk PIEDEST.
W peni symetryczne konfiguracje mostkowe bramek diodowych oprcz zdolnoci
przenoszenia sygnau informacyjnego dowolnej polarnoci (impulsw dodatnich, ujemnych
i bipolarnych), charakteryzuj si generalnie bardzo dobrymi wasnociami. Jakiekolwiek
odstpstwa od zupenego zbalansowania ukadu powoduj mniejsz lub wiksz ich
degradacj. Tak te prostota ukadowa badanej bramki okupiona zostaa pogorszeniem jej
wasnoci, w szczeglnoci za wydatnym wzrostem efektu przesuchu.
AG

Zadanie 14.1. Pomiary staoprdowe
BG
Celem tych pomiarw jest wyznaczenie zalenoci potencjaw w zaznaczonych

wzach bramki w funkcji napicia sterowania bramki VG w jej stanie jaowym
(bez sygnau informacyjnego) oraz charakterystyki statycznej przenoszenia bramki
VWY= = f(VWE=) w warunkach jej otwarcia ustalonych zadan (sta) wartoci nominaln
napicia VG(ON) = 0. Ukad pomiarowy dla wykonania pierwszego zadania ilustruje schematycznie rysunek 14.2.
PUNKTY POMIAROWE
WE
GATE
WY
DUT
+7V
34401A
-7V
V-540
VG
KB-60-01
Rys. 14.2. Schemat ukadu do statycznych pomiarw parametrw bramki
Wykorzystano w nim zestaw zasilaczy niskiego napicia KB-60-01 zarwno do zasilania elementw aktywnych bramki (+ 7 V, 7 V), jak rwnie w charakterze regulowanego
rda napicia bramkujcego VG. Oprzyrzdowanie tej serii pomiarw stanowi dwa
wielozakresowe woltomierze cyfrowe: pierwszy do pomiaru napicia bramkujcego, a dru-
79
gi, podczany stosownie do potrzeb wiczenia, do odpowiednich zaciskw na pycie czoowej moduu wiczeniowego do pomiaru istniejcych w tych punktach napi.
Pomiary przeprowadzi w zakresie napi bramkujcych od 0 do 6,0 V z dobieranym poskokiem napicia stosownie do wielkoci wywoywanych nim zmian napi
mierzonych. Rezultaty pomiarw przedstawi graficznie w formie zalenoci VC = f(VG),
VD = f(VG), oraz {VA VB} = f(VG). Na podstawie ich przebiegw sformuowa ewentualne
wnioski i uwagi. Odnotowa dla sprawdzenia wartoci napi VE i VF.
Rysunek 14.3 pokazuje schemat ukadu do statycznego pomiaru charakterystyki

przenoszenia bramki. Korzysta on z tych samych urzdze pomiarowych i zasilajcych,
jakie zastosowano w przypadku poprzednim. Przez zwarcie gniazda wejciowego (GATE)
do masy wymusza si trwale stan przewodzenia bramki. W tak zdeterminowanych
warunkach naley przeprowadzi pomiary poziomu napicia wyjciowego bramki VWY=
dla stopniowo zwikszanych wartoci poziomu napicia wejciowego VWE=. Pomiarami
obj cay zakres nominalny napi wejciowych (3 V + 3 V) z poskokiem poziomu
VWE= 0,2 V.
KB-60-01
VG
34401A
34401A
-7V
AG
+7V
WY
WE
DUT
GATE
Rys. 14.3. Schemat zestawu do pomiaru charakterystyki przenoszenia bramki
BG
Na podstawie uzyskanych wynikw wykreli charakterystyk przejciow

VWY= = ,f(VWE=) oraz wyznaczy dla tych warunkw warto wspczynnika przenoszenia
bramki KON=.
Zadanie 14.2. Pomiar opnienia otwarcia bramki tON

Zestawi ukad pomiarowy wedug rysunku 14.4.
KB-60-01
TDS 220
VG
34401A
PGP-6
+7V
-7V
CH.1.
CH.2.
WE
DUT
GATE
WY
Rys. 14.4. Schemat zestawu do pomiaru opnienia bramki
80
Wejcie transmisyjne bramki spolaryzowa staym napiciem o poziomie + 3,0 V,

a na wejcie sterujce (GATE) poda z generatora impulsw PGP-6 uformowan w nim
unipolarn fal prostoktn ujemnej polarnoci o amplitudzie VG = 2,0 V i okresie
Ti 2 s. Sygna ten poda rwnolegle na kana wiodcy (z przywizan synchronizacj
podstawy czasu) oscyloskopu, a na jego kana podporzdkowany, sygna wyjciowy bramki
VWY. Dokona oscylograficznego pomiaru wzajemnego przesunicia czasowego obu
obserwowanych przebiegw. Wielko ta okrela wyznaczany parametr bramki tON.
Zadanie 14.3. Pomiar poziomu przesuchu bramki
Niniejsze zadanie wiczeniowe wykona rwnie w ukadzie pomiarowym z rysunku

14.4. Pomiar przeprowadzi w warunkach odcicia bramki (VG = 2 V) dla dwch
poziomw sygnau informacyjnego: maksymalnie dopuszczalnego (+/- 3,0 V) oraz poowy tej wartoci. Skomentowa wyniki pomiaru.
AG
Zadanie 14.4. Pomiar czasu narastania tr i wspczynnika przenoszenia

sygnaw impulsowych KON~
Zmodyfikowa ukad pomiarowy wykorzystywany w poprzednim zadaniu do postaci
przedstawionej na rysunku 14.5. (Podczy generator PGP-6 na wejcie transmisyjne
bramki (WE), natomiast wejcie sterujce (GATE) zewrze z mas)!
TDS 220
BG
KB-60-01
PGP-6
+7V
-7V
CH.1.
CH.2.
WY
GATE
DUT
WE
Rys. 14. 5. Schemat zestawu do pomiaru czasu narastania i wspczynnika przenoszenia bramki
W ten sposb bramka utrzymywana jest w stanie trwaego przewodzenia (VG = 0).
Standardow technik 1090% przeprowadzi dwie serie pomiarw czasw narastania
odpowiedzi (VWY) bramki na wymuszenia (VWE) impulsami prostoktnymi polarnoci
dodatniej i ujemnej o amplitudzie rwnej odpowiednio 3,0 V.
W tym samym ukadzie dokona pomiaru charakterystyki przejciowej VWY~ = f(VWE~)
dla sygnau impulsowego zadanego w formie bipolarnej fali prostoktnej. Generator impulsw naley w tym celu przeczy w odpowiedni tryb pracy. Pomiary poziomu wymuszenia i odpowiedzi przeprowadzi za pomoc oscyloskopu pomiarowego TDS 220.
81
Wyniki pomiarw bezporednich zestawi w tabelce, a na ich podstawie wyznaczy

warto wspczynnika KON~. Porwna uzyskan warto z rezultatem zadania 14.1
(KON=).
Zadanie 14.5. Pomiar i kompensacja piedestau
AG
Efekt piedestau, to jest rnica poziomu jaowego bramki na wyjciu w jej alternatywnych stanach przewodzenia, powstaje w wyniku niedoskonaego zbalansowania ukadu.
Pomiar tej wielkoci daje si wic zrealizowa w prosty sposb na gruncie powyszego
okrelenia, mierzc skok potencjau na wyjciu bramki przy przeczaniu jej stanu pracy
nominalnym sygnaem bramkujcym (VG(ON/OFF) ) w warunkach zerowego sygnau wejciowego (VWE = 0). Praktycznie naley wykorzysta w tym celu ukad pomiarowy
z rysunku 14.4, odczajc tylko wejcie transmisyjne bramki od rda sygnau. W tym
przypadku przedmiotem obserwacji i pomiaru oscylograficznego bdzie amplituda formowanej na wyjciu bramki odpowiedzi.
W razie stwierdzenia zbyt duej wartoci napicia piedestau naley dokona
kompensacji tej wielkoci za pomoc przewidzianego w tym celu potencjometru
nastawczego (helitrimu dostpnego pod pyt czoow moduu od strony wycznika).
Uzyskane wyniki pomiarw porwna z rezultatami symulacji komputerowej
zamieszczonymi w dodatku D.
Modu wiczeniowy: BRAMKA LINIOWA BIPOLARNA

Woltomierze cyfrowe typu HP 34401 A
Oscyloskop pomiarowy typu TDS-220
BG
[1] Avrahami Z., Grinberg J., Seidman A.: A fast active linear gate. Nuclear Instruments
and Methods, vol. 95, 1971, 61
[2] Instrukcje obsugi konwencjonalnej aparatury elektronicznej uywanej w wiczeniu
[4] Kowalski E.: Elektronika Jdrowa. Warszawa, OIEJ, Postpy Techniki Jdrowej,
Seria: Aparatura i technika pomiarowa, nr 76 (359), 1973
82
Liniowa bramka transmisyjna 1105
Zakres wiczenia
Pomiar wasnoci i parametrw znamionowych bramki:

pomiar wspczynnika przenoszenia bramki KON,
pomiar nieliniowoci cakowej i,
pomiar czasu narastania tn i opadania to odpowiedzi na wymuszenie impulsem (t),
pomiar napicia przesuchu VSFT,
pomiar napicia piedestau VPED,
pomiar przenikania sygnau bramkujcego VGFT.
Przedmiot wiczenia
AG
Przedmiot wiczenia stanowi bramka liniowa systemu CAMAC-POLON typu 1105.

Konfiguracja ta jest wzorowana na prototypie zrealizowanym przez Battist wedug
koncepcji Fairsteina. Jej uproszczony schemat ideowy przedstawia rysunek 15.1. Zasada
Ro
8k06
T1
WEN.INV PRZECZNIK
POLARNOCI
T2
T4
T3
18p
18p
22
4k02
GATE
3k6
11k
1k8
T6
T5
1k
680
BF519
17pF
WZM.WY.
BF519
1k
VK
T7
TRIG.
W
4k02
BF519
+ Vzas
2k2
8k06
22
2 x 2N3680
T8
BSXP93
10p
1k2
BG
WEINV
+ Vzas
510
2k2
BZP630C16
- Vzas
Rys. 15.1. Schemat ideowy liniowej bramki transmisyjnej 1105
pracy tej bramki polega na sterowanym blokowaniu elementu aktywnego w torze transmisji
sygnau, co kwalifikuje j do kategorii bramek aktywnych. Dwa identyczne stopnie rni-
83
cowe (T1, T2, T5 oraz T3, T4, T6) pracuj przemiennie na wspln rezystancj obcienia Ro,
przeczane dziaaniem sygnau bramkujcego. Dziki temu, przy starannym ich zbalansowaniu, efekt piedestau zostaje maksymalnie zredukowany. Wysok stabilno ukadu i liniowo przenoszenia sygnau zapewnia ujemne sprzenie zwrotne obejmujce przeczane stopnie rnicowe oraz wyjciowy wzmacniacz operacyjny.

Zadanie 15.1. Pomiar wspczynnika przenoszenia i nieliniowoci cakowej
bramki
W celu wyznaczenia wartoci wspczynnika przenoszenia bramki KON naley zdj

jej charakterystyk przejciow WEJCIE WYJCIE. Na jej podstawie naley rwnie
okreli zakres liniowoci bramki oraz jej nieliniowo cakow i. Pomiary przeprowadzi
w ukadzie podanym schematycznie na rysunku 15.2.
TDS 220
AG
ZAS.CAMAC
CFG 280
+6V -6V +24V -24V
VG
GATE
DUT
CH.1
CH.2
WY
BG
WE
Rys. 15.2. Schemat ukadu do pomiaru podstawowych wasnoci bramki
Generator funkcji (CFG 280) przeczy w tryb generacji sygnau sinusoidalnie

zmiennego i nastawi jego czstotliwo na warto f = 10 kHz.
Wybra tryb pracy bramki ustawiajc odpowiednio pooenia przecznikw
INV/NONINV oraz OPEN/CLOSED.
Na wejcie bramkujce GATE INPUT badanej bramki poda z oglnego zasilacza
niskiego napicia (CAMAC) napicie +6V, wprowadzajc bramk w stan otwarcia.
Sygna z generatora funkcji poda na wybrane uprzednio wejcie sygnaowe bramki
oraz na wejcie drugiego kanau CH-2 oscyloskopu cyfrowego (TDS 220).
Wejcie pierwszego kanau CH-1 tego oscyloskopu poczy z wyjciem sygnaowym
bramki OUTPUT.
Dokona pomiaru amplitud sygnau wyjciowego i wejciowego w zakresie od 0,5 do
12 V co 0,5 V. Wyniki zestawi w tabelce oraz w formie wykresu charakterystyki
przejciowej bramki. Metod regresji liniowej wyznaczy przebieg charakterystyki idealnej
84
oraz warto wspczynnika przenoszenia KON. Na tej podstawie wyznaczy

wspczynnika nieliniowoci cakowej i.
warto
Zadania 15.2. Pomiar czasu narastania r i czasu opadania d

Korzystajc z tego samego zestawu pomiarowego, przeczy generator funkcji w tryb
generacji cigu impulsw prostoktnych [(t)]. Nastawi wartoci amplitudy Vi max i czasu
trwania ti impulsw generatora odpowiednio rwne: Vi max = 10 V oraz ti = 1s. Za pomoc oscyloskopu cyfrowego dokona pomiaru czasw narastania i opadania zarwno
impulsw wejciowych, jak i wyjciowych. Oceni opnienia wnoszone przez bramk.
Zadanie 15.3. Pomiar napicia przesuchu bramki
AG
W zestawie pomiarowym z rysunku 15.2 odczy wejcie bramkujce INPUT GATE

od rda napicia zasilania (+6V) i zewrze je bezporednio z mas, ustalajc w ten
sposb stan odcicia bramki.
Dokona pomiaru amplitudy sygnau wyjciowego, otrzymywanego w odpowiedzi na
sygna wejciowy o maksymalnie dopuszczalnej amplitudzie rwnej 10 V. Przerysowa
z ekranu oscyloskopu przebieg obserwowanego sygnau.
Zadanie 15.4. Pomiar piedestau i przenikania sygnau bramkowania
Zmodyfikowa ukad pomiarowy do postaci przedstawionej na rysunku 15.3.
BG
ZAS.CAMAC
TDS 220
CFG 280
+6V -6V +24V -24V
GATE
DUT
CH.1
CH.2
WY
WE
Rys. 15.3. Schemat ukadu do pomiaru piedestau i przesuchu sygnau bramkujcego
Generator funkcji przeczy w tryb generacji fali prostoktnej, ustalajc jej amplitud
na poziomie +6V. W warunkach zwartego bezporednio do masy wejcia sygnaowego,
dokona pomiaru przesunicia poziomu na wyjciu bramki. Z mocy definicji okrela ono
warto napicia piedestau.
Zaobserwowa ewentualne przenikanie sygnau bramkujcego w momentach
przeczania bramki. Opisa jego ksztat oraz oceni wysoko i czas trwania.
85
Modu wiczeniowy: BRAMKA LINIOWA typ 1105

Generator funkcji typu CFG 280 lub generator wielofunkcyjny HP 33120A
Cyfrowy oscyloskop pomiarowy typu TDS 220
Zasilacz niskiego napicia systemu CAMAC
BG
AG
[1] Battista A.: Simple, High Performance Linear Gate for Nuclear Physics Applications.
Nucl. Instr. and Methods, vol. 80, 1970, 172
[2] Instrukcja obsugi: Bramka liniowa 1105. Warszawa, ZZUJ POLON 1974
86
Stabilizator spektrometru
Zakres wiczenia
Ustawienie parametrw stabilizatora.

Pomiar wspczynnika stabilizacji S.
Pomiar wzgldnej degradacji rozdzielczoci .
Pomiar szybkoci korekcji wzmocnienia SKW.
Pomiar zakresu stabilizacji D.
Przedmiot wiczenia
AG
Przedmiotem wiczenia jest STABILIZATOR PIKU w ukadzie Grinberga, zestawiany

samodzielnie przez wiczcych z rozporzdzalnych wkadek aparatury systemu
STANDARD. Rysunek 16.1 podaje blokowy schemat takiego zestawu. Komercyjnie
dostpne bloki funkcjonalne uzupeniono w nim specjalnie zaprojektowan wkadk
INTEGRATORA RNICOWEGO, wyposaajc nadto blok ZASILACZA WYSOKIEGO
NAPICIA ZWN-21 w obwd sterowania sygnaem napiciowym.
WL-41
A-21 Y
do MCA
WL-41
BG
L.SCYNT.
EREF
A-21 Z
INT. RN.
ZWN-
ZWN-21
Rys. 16.1. Schemat blokowy zestawu stabilizatora spektrometru amplitudowego
Ukad Grinberga wywodzi si z oryginalnej konfiguracji de Waarda. Dla monitoringu

globalnego wzmocnienia systemu (G) wykorzystuje on referencyjne, monoenergetyczne
rdo promieniowania o energii przewyszajcej nominalny zakres pomiarowy spektrometru.
Dla przypomnienia zasady dziaania stabilizatora, na rysunku 16.2 przedstawiono
schematycznie czny spektrogram analizowanego (mierzonego) promieniowania oraz
(zakrelone owalem) widmo promieniowania rda referencyjnego. Oznaczono na nim
rwnie pooenie wierzchoka widma rda referencyjnego (VpR) w warunkach
nominalnych, to jest dla zaoonej wartoci globalnego wzmocnienia (G) toru spektro-
87
metrycznego. Replika napicia VpR suy jako reper, wzgldem ktrego w bloku formowania sygnau bdu monitorowane s, wywoane efektami destabilizujcymi, ewentualne
przesunicia piku referencyjnego.
<f>
VpR
E, Vo
ZAKRES POMIAROWY
Rys 16.2 Ilustracja wzajemnego usytuowania widma mierzonego i referencyjnego
AG
Mechanizm formowania sygnau bdu zilustrowano pogldowo na rysunku 16.3.

Ukazuje on pooenia piku referencyjnego w nominalnym stanie pierwotnym oraz w stanie
podwyszonego wzmocnienia. W pierwszym przypadku wsprzdna napiciowa wierzchoka piku pokrywa si z zadan wielkoci referencyjn VpR. Z tego wzgldu iloci
zlicze NA i NB rejestrowane w kanaach pomiarowych A i B wobec symetrii piku s takie
same, a w konsekwencji ich rnica jest rwna zero. Odpowiedzi integratora rnicowego
na cigi impulsw obu kanaw jest w tym przypadku rwnie zerowy sygna wyjciowy;
stan pracy systemu pozostaje zatem niezmienny.
BG
VpR
Vp0
POOENIE
PIK PRZESUNITY
NA NB
KANAY: A
Rys. 16.3. Ilustracja sposobu formowania sygnau korekcyjnego
Zauwamy, e kanay pomiaru iloci zlicze s przywizane do napicia referencyjnego VpR, za iloci zlicze (a dokadniej mwic szybkoci zlicze) reprezentuj
na diagramie powierzchnie pod obwiedni piku ograniczone szerokociami kanaw.
W przypadku drugim NB jest wiksze od NA, dajc w efekcie sygna niezrwnowaenia,
wykorzystywany w stowarzyszonym bloku wykonawczym (efektorze) do odpowiedniej
korekcji wzmocnienia globalnego. W stanowicej przedmiot wiczenia konfiguracji
funkcj efektora peni wzmacniacz w ptli ujemnego sprzenia zwrotnego stabilizowanego
zasilacza wysokiego napicia.
88

Zadanie 16.1. Przygotowanie zestawu do pomiarw
a)
b)
c)
d)

W warunkach rozpitej ptli autoregulacji (Klucz K rozczony) nastawi, podan
przez prowadzcego zajcia, nominaln warto wysokiego napicia (ZWN-21),
zasilajcego fotopowielacz licznika scyntylacyjnego. (W razie braku specjalnych
dyspozycji przyj warto VWN = 800V).
Ustawi na analizatorze A-21 X pooenie piku VP(X) mierzonego rozkadu amplitudowego oraz szeroko kanau pomiarowego VKAN(X) . Proponowane wartoci uzgodni z prowadzcym zajcia. (W razie braku specjalnych zalece przyj wartoci:
VP(X) = 8,0V, oraz VKAN(X) = 0,2V).
Ustali i nastawi w analizatorach Y i Z poziomy determinujce szerokoci i pooenia ich okienek pomiarowych. (Uzyskanie podanych, moliwie duych szybkoci
zlicze w kanaach zapewniaj wartoci ich szerokoci VKAN(Y-Z) oraz pooe ich
centroid: VP(Y) i VP (Z) odpowiednio na poziomie 0,6V, 7,7V i 8,3V).
WL-41
L.SCYNT.
AG
ILL-21
alternatywa:
MCA
A-21 X
P- P-44
A-21 Y
INT.RN.
WL-41
A-21 Y
BG
ZWN-
A-21 Z
34401A
ZWN-21
TDS 220
Rys. 16.4 Schemat blokowy zestawu wiczeniowego
e)
f)
Wstawi do uchwytu na obudowie licznika scyntylacyjnego wzorcowe rdo promieniowania (Cs-137).

Dobra warto wzmocnienia wzmacniacza impulsowego (WL-41) przy zadanych
wartociach staych czasowych (i = d = 5 s) dla uzyskania maksimum wychylenia
wskanika analogowego w integratorze liniowym (ILL-21). (Przy zadanych przykadowo wartociach VWN, VP(i) oraz VKAN(i) warunki takie uzyskuje si dla pooenia
przecznika regulacji zgrubnej (COARSE) wzmocnienia [4 x 4 x 8]). Nastpnie doregulowa precyzyjnie wzmocnienie za pomoc potencjometru regulacji drobnej
(FINE), kierujc si wskazaniami woltomierza kontrolnego 34401A, zapitego na
wyjciu INTEGRATORA RNICOWEGO, ktre powinny by sprowadzone do
89
(lokalnego) minimum. Skorygowa pooenie rda promieniotwrczego a do uzyskania czstoci zlicze w kanale piku VK(X) okoo 150 s-1.
Zadanie 16.2. Pomiar wspczynnika stabilizacji S i wzgldnej degradacji

rozdzielczoci
Wspczynnik stabilizacji spektrometru zdefiniowany jest jako stosunek wzgldnych
przesuni pooe wierzchokw pikw widma rda referencyjnego spowodowanych
takim samym zaburzeniem destabilizacyjnym w warunkach otwartej i zamknitej ptli
autoregulacji (sprzenia zwrotnego). Oznaczajc symbolami VpR, VpO oraz VpS pooenia
wierzchokw piku referencyjnego, odpowiednio, przed zadziaaniem czynnika destabilizujcego oraz po jego zadziaaniu w warunkach otwartej (0) i zamknitej (S) ptli
sprzenia zwrotnego, formua definiujca wspczynnik stabilizacji S przyjmie posta
def
(V pR V pO ) / V pR
(V pR V pS ) / V pR
S =
AG
Rysunek 16.5 pokazuje celowo przesadnie uwypuklone relacje midzy wielkociami VpR, Vp0 oraz VpS.
VpR VpS
Vp0
BG
<f>
Vo
Rys. 16.5 Ilustracja przesuni piku referencyjnego przy zaczonej (S)

i wyczonej (0) autoregulacji
a)
W ustalonych w zadaniu 16.1b warunkach za pomoc subzestawu pomiarowego:

analizator A-21 X przelicznik P-44, wyznaczy rozkad amplitudowy impulsw
uzyskiwanych w pomiarze promieniowania rda kontrolnego. Przyj czas zliczania
t =100 s. (W przypadku dostpnoci analizatora wielokanaowego (MCA) skorzysta z tej moliwoci pomiaru).
b)
Wprowadzi zaburzenie wzmocnienia globalnego poprzez skokow zmian napicia

zasilania fotopowielacza VWN i w tak zmienionych warunkach wyznaczy powtrnie
rozkad amplitudowy impulsw detektora.
Wczy dziaanie ptli autoregulacji (zewrze klucz K) i przywrci pocztkowy stan pracy jak w zadaniu 16.2a, a nastpnie dokona pomiarw wedug procedury podanej w zadaniu 16.2b.
c)
90
d)
Z uzyskanych danych pomiarowych wyznaczy pooenia wierzchokw pikw

(wartoci VpR, VpS i Vp0) i zgodnie z zalenoci definicyjn okrelajc wspczynnik stabilizacji S obliczy jego warto.
e)
Wykreli diagramy rozkadw amplitudowych na podstawie danych pomiarowych

i wyznaczy wartoci szerokoci powkowych pikw E0 (przy wyczonej autoregulacji) oraz ES (z zamknit ptl autoregulacji). Wielkoci te wyznaczaj
kolejny parametr znamionowy stabilizatora zwany wzgldn degradacj
rozdzielczoci () zdefiniowany formu
def
ES E0
.
E0
Korzystajc z powyszej formuy wykona stosowne obliczenia.
AG
Zadanie 16.3. Pomiar szybkoci korekcji wzmocnienia SKW

i zakresu stabilizacji D
Mianem szybkoci korekcji wzmocnienia okrelony jest czas, w cigu ktrego wprowadzona skokowo zmiana wzmocnienia ulega redukcji od 90% do 10% swej wartoci pocztkowej. Eksperymentalnie parametr ten wyznaczany jest porednio przez pomiar czasu
reakcji ukadu na wprowadzone skokowo zaburzenie.
Nastawi parametry pracy ukadu jak w zadaniu 16.2a.
b)
Wczy oscyloskop z pamici na wyjciu integratora rnicowego.
c)
Wprowadzi skokowe zaburzenia wzmocnienia jak w zadaniu 16.2b i za pomoc

oscyloskopu z pamici zarejestrowa przebieg nieustalony. Wyznaczy sta czasow
jego zaniku zan. Obliczy warto parametru SKW zgodnie z konwencj 90%10%
wedug ktrej
0,46
SKW =
.
zan
BG
a)
d) Powtarzajc wielokrotnie pomiary wedug powyszej procedury przy systematycznie

zwikszanym stopniu destabilizacji, odnotowa warto zaburzenia wzmocnienia, przy
ktrej nie uzyskuje si autoregulacji. Ta graniczna warto skokowej zmiany wzmocnienia determinuje czwarty parametr znamionowy stabilizatora zwany zakresem
stabilizacji.
Informacje dotyczce sondy scyntylacyjnej i sposobu jej wczenia do systemu
stabilizatora podano w dodatku E, natomiast szczegy adaptacji zasilacza WN oraz opis
techniczny INTEGRATORA RNICOWEGO zamieszczono w dodatku F.
91
Sonda scyntylacyjna SSU 70.2

Wzmacniacz liniowy typu WL-41
Analizatory jednokanaowe typu A-21 3 szt. (ew. MCA)
Zasilacz wysokiego napicia typu ZWN-21 (uzupeniony obwodem sterowania
napiciowego)
MODU WICZENIOWY: INTEGRATOR RNICOWY
Przelicznik impulsw typu P-44

Integrator liniowy (lin-log) typu ILL-21
Obudowy aparatury STANDARD z zasilaczami NN. (3 szt)
Oscyloskop pomiarowy TDS 220
Woltomierz cyfrowy 34401A
Komplet kabli i przewodw poczeniowych
Kontrolne rdo promieniowania [137Cs - 1Ci]
AG
BG
[1] Grinberg J., Sabbah B., Schuster M.: A peak stabilized single channel analyzer. Nuclear Instruments and Methods, vol. 82, 1970, 278
[2] Instrukcje fabryczne aparatury STANDARD, ZZUJ POLON
[3] Korbel K.: Elektronika jdrowa. Cz.III. Ukady i systemy elektroniki jdrowej. Krakw, Wyd. AGH, 1987
[4] Masny S.: Laboratoryjna aparatura techniki jdrowej na obwodach scalonych STANDARD, Warszawa, OIEJ, Bibl. PTJ, seria: Aparatura i technika pomiarowa, nr 80
(596), 1976
[5] deWaard H.: Stabilizing Scintillation Spectrometers with Counting-Rate-Difference
Feed-back. Nucleonics, vol. 13, No. 7, 1955, 36
92
Filtr niestacjonarny z integratorem bramkowanym
Zakres wiczenia
Badania efektu deficytu balistycznego.

Praktyczne zapoznanie z zasad dziaania filtru niestacjonarnego z integratorem bramkowanym.
Pomiary podstawowych parametrw znamionowych filtru.
Dobr optymalnych warunkw pracy filtru.
Przedmiot wiczenia
BG
AG
Przedmiotem wiczenia jest zestaw filtru niestacjonarnego obejmujcy quasi-gaussowski prefiltr stacjonarny WZMACNIACZA LINIOWEGO WL-41 oraz MODU
DEMONSTRACYJNY integratora bramkowanego. Tego rodzaju konfiguracja zalicza si do
kategorii filtrw niestacjonarnych z kluczowaniem, a ze wzgldu na charakterystyczny
ksztat jej funkcji wagi do klasy FILTRW TRAPEZOIDALNYCH.
Wymienione bloki funkcjonalne filtru umoliwiaj dokonywanie niezalenej regulacji
fragmentw funkcji wagi odpowiedzialnych za rozdzielczo amplitudow i czasow.
W szczeglnoci stromo krawdzi bocznych funkcji wagi, determinowana przez charakterystyk przenoszenia prefiltru (struktura, rzd i wartoci staych czasowych) decyduje
o wartoci stosunku sygnau do szumu, natomiast rozcigo jej paskiego grzbietu, uzaleniona od parametrw bramkowanego integratora (staa czasowa, interwa otwarcia
bramki), w istotny sposb wpywa na czas rozdzielczy filtru.
Walory filtru niestacjonarnego ujawniaj si szczeglnie w przypadku niestaoci
czasu zbierania adunku w detektorze, manifestujcej si odpowiednim zrnicowaniem
(rozmyciem) deficytu balistycznego. W technice filtracji stacjonarnej efekt ten powoduje
wzrost nieoznaczonoci amplitudy, czyli pogorszenie rozdzielczoci amplitudowej.
Warunkiem uniezalenienia dokadnoci pomiaru od wpywu czasu zbierania adunku
w detektorze jest utrzymanie w tym interwale staej wartoci funkcji wagi filtru. W przypadku filtrw stacjonarnych warunek ten udaje si speni z niezbyt zadowalajcym przyblieniem kosztem znacznego zwikszenia ich staej czasowej, co prowadzi w rezultacie do
niepodanego, silnego wzrostu czasu rozdzielczego i zwizanych z tym szkodliwych
efektw.
Stanowicy przedmiot wiczenia filtr niestacjonarny pozwala uzyska stao funkcji
wagi w obrbie dowolnie nastawianego interwau czasowego. Nadto, po jego upywie zostaje natychmiast przywrcony stan pocztkowy, a poziom sygnau wyjciowego sprowadzony do zera. W ten sposb ustalony jest zarazem czas rozdzielczy filtru.
Na rysunku 17.1 przedstawiono schemat ideowy MODUU WICZENIOWEGO z zaznaczonym skrtowo ukadem PREFILTRU STACJONARNEGO (WL-41). W strukturze
moduu zawarto aktywny integrator wykonany na scalonym wzmacniaczu operacyjnym
ULY7741, system bramkowania, obejmujcy wejciow bramk rwnoleg (T1) oraz
sterowany za porednictwem prostego stopnia OE (T2) klucz (T3) zwierajcy ga
93
sprzenia zwrotnego wzmacniacza operacyjnego, jak rwnie monowibrator (MW) zadajcy czas bramkowania integratora TBR.
-24V
24k
T1
510
BC179
2k
PREFILTR
+5V
WE
TRIG.
f
42k
2k
510
10
+5V
4k1
8k2
+15V
10k
_
Q
WY T3
-15V
2x2N4416
200k
10n
BC179
-15V
14
KONTR
+15V
75
1k
2k
TBR
510
290
11
180
LF 355
510
1k
2k
1k2
WE
SYGNA
100
SN 74121
24k
T2
-24V
10
AG
-15V
Rys. 17.1. Schemat ideowy ukadu integratora bramkowanego
BG
Zadanie 17.1. Ustalenie optymalnych wartoci parametrw

prefiltru stacjonarnego
GEN.SZUMU BIAEGO
GEN.SZUMU
1/f2
+ MIXER
PREFILTR
ANAL.AMPL.IMP.
~
~//
WL-41
INTEGRATOR
A-21
ILL-21
t
Rys. 17.2. Schemat zestawu do pomiaru parametrw prefiltru stacjonarnego
94
W zestawie tym korzystamy z zastpczych rde sygnau i szumu, symulujcych

detektor promieniowania wraz ze stowarzyszonym ukadem elektroniki front-end.
Jako rdo impulsw licznikowych naley uy generator typu RP1 i za pomoc jego
organw nastawczych ustali nastpujce wartoci parametrw sygnau:
czas narastania
tn = 0,1 s,
staa czasowa zaniku

d = 10 s,
amplituda impulsu
Vi max = 2 V,
czstotliwo impulsw
f = 1 kHz.
BG
AG
Charakterystyczny dla naturalnych rde szumu detektora i elektroniki wejciowej

ksztat rozkadu gstoci widmowej mocy szumu
2
WN () = 2 + 2
w zestawie wiczeniowym symulowany jest przez dwa generatory szumw: GENERATOR

SZUMU BIAEGO i GENERATOR SZUMU typu (1/f 2). Mieszczcy si w module GENERATORA SZUMU (1/f 2) ukad MIESZACZA umoliwia sumowanie obu rodzajw szumu
wraz z symulujcym sygna detektora cigiem impulsw licznikowych dostarczanych przez
generator RP-1.
a) Dokona pomiaru rozmycia szumowego sygnau (FWHM)Vo na wyjciu wzmacniacza
dla rozporzdzalnych wartoci staej czasowej filtru f . Posuy si metod pomiaru
rozkadu amplitudowego impulsw, wyznaczajc w pomiarach bezporednich pooenie (amplitud) i wysoko (szybko zlicze) piku oraz przynalen mu szeroko na poowie jego wysokoci. Pomiaru poziomu szybkoci zlicze (w piku i na
poowie jego wartoci na obu jego zboczach) dokona za pomoc liniowego
INTEGRATORA IMPULSW ILL-21, za odpowiadajce im wartoci amplitud impulsw odczyta wprost z obrotowej skali helipotu ustalajcego prg dyskryminacji
ANALIZATORA A-21.
b) Przy zaoeniu gaussowskiego ksztatu piku obliczy wartoci redniego odchylenia
standardowego Vo oraz stosunku sygnau do szumu SNR. Wyniki pomiarw i oblicze
przedstawi w formie wykresu SNR = f(f). Minimaln warto SNR oraz warunkujc
j warto staej czasowej f uzna za optymalne i przyj jako referencyjne
w dalszych procedurach obliczeniowych.
Zadanie 17.2. Badanie efektu deficytu balistycznego prefiltru

Zjawisko deficytu balistycznego zostao szczegowo omwione w dodatku G.
Przedstawiona tam analiza dotyczy najprostszego przypadku, gdy filtr pasmowo-przepustowy tworz dwa ukady formujce pierwszego rzdu: ukad rniczkujcy C-R i ukad cakujcy R-C. W badanym ukadzie filtru niestacjonarnego w charakterze prefiltru wykorzystano wzmacniacz spektrometryczny WL-41. Jego czstotliwoci graniczne: grn i doln
wyznaczaj odpowiednio: prosty obwd rniczkujcy pierwszego rzdu oraz dolnoprzepustowy filtr aktywny rzdu drugiego. Dla porwnania uzyskanych wynikw pomiarowych
z obliczeniami teoretycznymi naley zatem skorzysta z zalece literaturowych.
95
Zestawi ukad pomiarowy wedug rysunku 17.3.

SYNCHROSKOP
GEN.IMPULSW
LICZNIKOWYCH
PREFILTR
RP-1
TDS 220
WL-41
~
~//
TRIG
Rys. 17.3. Schemat zestawu do badania efektu deficytu balistycznego
Dla wyznaczonych w poprzednim zadaniu optymalnych wartoci parametrw prefiltru

wyznaczy eksperymentalnie deficyt balistyczny impulsw o duszych czasach narastania, a mianowicie:
tn = 0,5 s, 1,0 s i 2,0 s.
b)
Dla tych impulsw dobra eksperymentalnie wartoci staej czasowej prefiltru, przy
ktrych deficyt balistyczny zostaje praktycznie zlikwidowany, a nastpnie dokona
pomiaru wartoci przynalenych czasw rozdzielczych wedug kryterium spadku poziomu odpowiedzi (sygnau wyjciowego) do wartoci 1% amplitudy.
AG
a)
Zadanie 17.3. Badanie wasnoci penego ukadu filtru niestacjonarnego

Zestawi zoony filtr niestacjonarny (prefiltr quasi-gaussowski + integrator bramkowany), wczajc go do ukadu pomiarowego ukazanego schematycznie na rysunku
17.4. (Do wyzwalania GENERATORA IMPULSW BRAMKUJCYCH wykorzysta
impulsy TRIG-OUT generatora RP-1).
b) Wyznaczy eksperymentalnie optymalne wartoci interwau bramkowania integratora
wedug kryterium zerowego deficytu balistycznego oraz przebiegi odpowiedzi na
wymuszenia impulsami o rnych czasach narastania przy rnych wartociach interwau otwarcia bramki TBR.
c) Wykona pomiary kontrolne rozmycia szumowego sygnau dla caego ukadu filtru,
oraz wyznaczy warto bezwzgldnego SNRN i wzgldnego stosunku sygnau do szumu N (odniesionego do filtru idealnego) w funkcji staej czasowej prefiltru stacjonarnego. Parametry impulsu wejciowego przyj jak w zadaniu 17.1 programu
wiczenia. Wyznaczenie N przeprowadzi w sposb poredni; najwpierw okreli
R = SNRN /SNR (WL-41) przyjmujc za referencyjny, stacjonarny filtr aktywny WL-41
a nastpnie, uwzgldniajc warto SNR(WL-41) /SNR filtru stacjonarnego (0,842)
obliczy N wedug oczywistej relacji
BG
a)
N = R [SNR(WL-41) /SNR ] = 0,842 R.

Rezultaty przeprowadzonych pomiarw oraz oblicze przedstawi w formie wykresu
(SNR)N = f(f).
96
d)
Za pomoc oscyloskopu pomierzy szeroko impulsu wyjciowego i skopiowa

jego przebieg z ekranu oscyloskopu. Porwna uzyskany rezultat z analogicznym
wynikiem uzyskanym w pomiarach wykonanych w ramach zadania 17.2. Sformuowa wnioski.
GEN.SZUMU BIAEGO
SYNCHROSKOP
TDS 220
PREFILTR + iNT.BR.
GEN.SZUMU
1/f2
+ MIESZACZ
SYGN.
~
~//
ANAL.AMPL.IMP.
DUT
t
INTEGRATOR
IMP TRYG
A-21
ILL-21
Rys. 17.4. Schemat zestawu do badania wasnoci filtru niestacjonarnego
AG
Modu wiczeniowy: FILTR NIESTACJONARNY Z INTEGRATOREM BRAMKOWANYM (wkadka STANDARD 70)
Wzmacniacz liniowy typu WL-41

Analizator jednokanaowy typu A-21 (wkadka STANDARD 70)
Integrator liniowo-logarytmiczny typu ILL-21 (wkadka STANDARD 70)
Modu wiczeniowy: GENERATOR SZUMU BIAEGO (wkadka STANDARD 70)
Modu wiczeniowy: GENERATOR SZUMU 1/f 2 + MIESZACZ (wkadka STANDARD 70)
Obudowa systemu STANDARD 70 z zasilaczem niskiego napicia ZNN-41
Generator impulsw licznikowych typu RP-1
Oscyloskop pomiarowy typu TDS 220
BG
[1] Dodatek A do instrukcji wiczeniowych
[2] Instrukcje obsugi pomocniczej elektronicznej aparatury pomiarowej
[3] Korbel K., Dbrowski W.: Filtracja sygnau w spektrometrycznym torze pomiarowym.
Filtry analogowe, Krakw, Wyd. AGH 1992
[4] Masny S.: Laboratoryjna aparatura techniki jdrowej na obwodach scalonych STANDARD, Warszawa, OIEJ, Biblioteka PTJ, Seria: Aparatura i technika pomiarowa,
nr 80 (598), 1976
[5] Radeka V.: Trapezoidal filtering of signals from large germanium detectors at high
rates. Nuclear Instruments and Methods, vol. 99, 1972, 525
97
DODATEK A
Generatory szumw
rda szumw, niezbdne dla realizacji zada przewidzianych programem wicze,
powinny charakteryzowa si odpowiednio wysokim poziomem szumw oraz podanym,
zaoonym ksztatem widma czstotliwociowego. Spenienie tych wymaga osiga si
poprzez dobr warunkw pracy elementu szumogennego (ktry zwa bdziemy pierwotnym rdem szumu) oraz zastosowania dodatkowych ukadw wzmacniajco-formujcych.
Spord rozporzdzalnych rde pierwotnych szczeglnie wydajnymi okazuj si
pprzewodnikowe diody stabilizacyjne oglnie zwane diodami Zenera pracujce
w reymie przebicia lawinowego. Tego typu diody zostay wykorzystane w ukadach generatorw szumu wykonanych specjalnie dla potrzeb wicze prowadzonych w Laboratorium Elektroniki Jdrowej. Rysunek A1 przedstawia schemat ideowy GENERATORA
+24V
200
300
P
10k
814B
33k
1k
0.3
0.3
NE5539
510
1k
1n
-24V
300
1n
36k
BG
BZPC12
1M
10k
WE GEN.
POF-10
BZP683
C6V2
AG
1n
BZPC12
SZUMU BIAEGO [GSB].
WY do
oscyloskopu
WY B
470
1n
BZP683
C6V2
200
Rys. A1. Schemat ideowy generatora szumu biaego
Pierwotnym rdem szumu jest w nim dioda stabilizacyjna typu 814. Warunki jej
pracy wyznacza nastawiany potencjometrem P prd zwrotny (ID 45 A), ktrego
warto ustalono na podstawie globalnej charakterystyki szumowej diody w pamie
<100 Hz5 MHz>. Szerokopasmowy wzmacniacz operacyjny NE5539 wzmacnia formowane na zaciskach diody (rda prdowego) napiciowe widmo szumw do poziomu
VN rms 500 mV. Wyjcie moduu wyposaono w dodatkowy, prosty obwd miksujcy,
umoliwiajcy nakadanie szumu na impulsowe sygnay standardowe (opcja dla wiczenia
nr 12)
W innej konfiguracji zrealizowano GENERATOR SZUMU typu 1/f 2 (w argonie technicznym zwanym szumem czerwonym). Ukazano j na rysunku A2. Transformacja generowanego w diodzie DZ9V1 pierwotnego prdowego widma szumu na widmo
napiciowe dokonywana jest tu w ukadzie wielostopniowego wzmacniacza z obwodami
lokalnych sprze zwrotnych. Wasnoci transmisyjne wzmacniacza, obok wartoci prdu
98
zwrotnego diody, decyduj rwnie o ksztacie rozkadu widmowego szumw wyjciowych. Na drodze ich racjonalnego doboru uzyskano rozkad zadowalajco przybliajcy (w ograniczonym pamie) zaleno 1/ f 2. Konstrukcyjnie omawiany generator zwizano z sumatorem aktywnym umoliwiajcym syntez sygnau zoonego z impulsowego
sygnau informacyjnego (WE-C) oraz dwch zakcajcych sygnaw szumowych (WE-A)
i (WE-B). Schemat tego subukadu funkcjonalnego zamieszczono rwnie wsplnie ze
schematem generatora szumu, okrelajc cay modu wiczeniowy skrtem [GSC+M]
GENERATOR SZUMU CZERWONEGO + MIESZACZ.
Obydwa moduy wykonano w formie wkadek systemu aparaturowego STANDARD.
+24V
+ 6V
4k7
200
A 733
0,1
47
100
KV = -10
BZP
C-20
22k
WY
10k
510
0,1
AG
200
a)
- 6V
+ 6V
300
WE
CA 3450
10
10 0.1
WY
3 x 150
BG
100
150
10
300
10 0.1
- 6V
b)
Rys. A2. Schematy: generatora szumu 1/f2 a) oraz sumatora aktywnego b)

(obydwa ukady mieszcz siewe wsplnym bloku GSC+M)
Jak atwo zauway, tor A sumatora przenosi sygna z mniejsz (nastawialn) wag ni
pozostae dwa tory (B i C). W ten sposb zapewniono moliwo ustalania zaoonych
relacji midzy intensywnociami obu rodzajw szumu. Wasnoci obu generatorw
ilustruje rysunek A3 przedstawiajcy widma szumw obu omawianych generatorw,
otrzymywane na wyjciu sumatora WY, po podaniu na jego wejcia A i B odpowiednio
szumu czerwonego i szumu biaego. Saby spadek intensywnoci szumu biaego
spowodowany jest modyfikujcym wpywem impedancji obcienia. Na rysunku zaznaczono rwnie charakterystyczny punkt przecicia si obu rozkadw widmowych.
W punkcie tym gstoci widmowe mocy obu rodzajw szumu s rwne, za przynalenej
99
mu wsprzdnej czstotliwociowej nadano nazw naronej czstotliwoci szumowej

(ang. noise corner frequency).
1/2
S [V/Hz ]
6000
Generator GSC
4000
NARONA
CZSTOTLIWO
2000
SZUMOWA
Generator GSB
F [MHz]
0,00
0,0
1,0
2,0
3,0
Rys. A3. Rozkady widmowe szumw generowanych przez GSB i GSC
AG
W charakterze pierwotnych rde szumu zastosowano krzemowe diody stabilizacyjne

z dominujcym udziaem lawinowego powielania nonikw adunku w procesie przebicia
odwracalnego. Efekt ten manifestuje si na charakterystyce prdowo-napiciowej diody
stabilizacyjnej gwatownym wzrostem prdu wstecznego przy minimalnym wzrocie napicia polaryzacji zaporowej po przekroczeniu okrelonego jej poziomu. To graniczne napicie nazwano napiciem przebicia Vb (ang. breakdown voltage). Okrela go formua
empiryczna
3
2
) (N / 10 )
Vb = 60 Wg / 1,1
22
3
4,
BG
gdzie:
Wg szeroko przerwy energetycznej pprzewodnika,
N koncentracja domieszek.
Zmiana nachylenia charakterystyki I -V diody zachodzi w sposb cigy, std te dla
okrelenia wartoci napicia znamionujcej efekt przebicia przyjto umownie napicie, dla
ktrego prd zwrotny osiga warto rwn dziesitej czci dopuszczalnej wartoci
maksymalnej.
Z punktu widzenia koncentracji domieszek, tego rodzaju diody zajmuj porednie
miejsce midzy konwencjonalnymi diodami prostowniczymi a diodami Zenera. W szczeglnoci dla zcz krzemowych charakterystyczny dla przebicia lawinowego obszar koncentracji domieszek zawiera si w granicach (5102021023) m-3, a odpowiadajce im
napicia przebicia mieszcz si w przedziale (1035) V. Wartoci tych parametrw maj
istotny wpyw na poziom szumw generowanych w zczu w warunkach pracy na kolanie
zaporowej czci charakterystyki diody.
W obszarze tym inicjowany jest proces przebicia zcza. W swym pocztkowym stadium ma on charakter pojawiajcych si przypadkowo, krtkotrwaych mikroprzebi, ujawniajcych si w formie prostoktnych impulsw prdowych o eksponencjalnym rozkadzie
rozcigoci czasowej i staej amplitudzie.
100
W miar wzrostu redniej wartoci prdu wstecznego diody charakter impulsw

prdowych nie ulega zmianie, wydua si natomiast ich szeroko, a amplituda zda do
pewnej, okrelonej wartoci maksymalnej. Z chwil jej osignicia zmienia si gwatownie
charakter wyadowania z niestabilnego (impulsowego) na stabilne (cige). Efekt ten pogldowo ilustruje rysunek A4 przedstawiajcy w uproszczeniu kilka przebiegw cigw
impulsw prdowych mikroplazmy dla rnych wartoci rednich prdu wstecznego
(I1 < I2 < I3 < I4 < I5).
I1
I2
I3
I4
I5
AG
Rys. A4. Ewolucja impulsw prdowych mikroplazmy w funkcji <ID>
BG
Zjawiska mikroprzebi maj swe rda w niedoskonaociach (defektach) sieci krystalicznej, na ktrych tworz si mikroskopijne obszary (o rednicy kilku m), w ktrych
osignicie krytycznej wartoci natenia pola elektrycznego, warunkujcego pene rozwinicie wyadowania lawinowego, zachodzi przy nieco niszym napiciu przebicia ni
w pozostaej objtoci warstwy zuboonej zcza. Wykazuje ono wiele podobiestwa do
lawinowej jonizacji zderzeniowej w gazach. Z tego te wzgldu przez analogi
mikroobszarom tym, o duej gstoci prdu wyadowania, nadano nazw mikroplazmy.
Zauwamy, e zapocztkowanie jonizacji zderzeniowej, prowadzcej w konsekwencji
do wyadowania lawinowego, uwarunkowane jest fluktuacjami swobodnych nonikw adunku w warstwie zaporowej, te za produkowane s w rnych wspbienych procesach
stochastycznych.
Do najwaniejszych zaliczane s:
jonizacja termiczna,
proces generacyjno-rekombinacyjny,
emisja polowa (tunelowanie midzypasmowe),
jonizacja fotoelektryczna.
Zapon mikroplazmy nastpuje wic z pewnym, uwarunkowanym statystyk tych
procesw, opnieniem losowym w stosunku do chwili osignicia krytycznej wartoci
pola elektrycznego. Rwnie losowy charakter wykazuje czas ycia mikroplazmy i zwizany z nim moment jej zganicia. Proces gaszenia mikroplazmy jest bardzo zoony.
Warunkuj go gwnie fluktuacje prdu mikroplazmy (amplituda i szybko zmian) oraz
wartoci jej lokalnych parametrw elektrycznych i termodynamicznych.
W rezultacie, w ograniczonym zakresie (redniej wartoci) prdu wstecznego zcza
(50100 A) mikroplazma podlega sukcesywnemu, losowemu wczaniu (zaponowi) i wyczaniu (gaszeniu), ktrego efekt obserwowany jest w formie stochastycznego cigu
101
prostoktnych mikroimpulsw prdowych. Taki charakter sygnau prdowego da podstaw

do zaproponowania modelu oraz elektrycznego schematu zastpczego mikroplazmy. W tym
przedmiocie wysunito szereg koncepcji szczegowych. Za najbardziej zaawansowany
uznawany jest tzw. udoskonalony model mikroplazmy Haitza. Na rysunku A5 przedstawiono oparty na tym modelu elektryczny schemat zastpczy. Obok wielkoci deskryptywnych mikroplazmy, jak rezystancja szeregowa RS ora ekstrapolowane napicie przebicia
Vb tudzie zawartych w stochastycznym elemencie bistabilnym (kluczu S) funkcji
opisujcych prawdopodobiestwa zaponu (wczenia) p01 i zganicia (wyczenia) p10
mikroplazmy w interwale jednosekundowym, uwidoczniono na nim rwnie pojemno
wasn mikroplazmy C i elementy zewntrznego obwodu polaryzacji zcza (RL,, VG ).
IL
RL
S
V
VG
AG
Vb
Rys. A5. Schemat zastpczy generatora mikroplazmy wg modelu Haitza
BG
Istotnym krokiem w doskonaleniu modeli matematycznych mikroplazny okazaa si,

podjta przez Haitza, sugestia Shockleya, dotyczca pojcia ekstrapolowanego napicia
przebicia. Wielko ta zdefiniowana jest na gruncie formuy Shockleya okrelajcej
(liniow) zaleno odwrotnoci wspczynnika powielania M od napicia V w obszarze
napi bardzo bliskich wartoci napicia przebicia Vb. Wedug tej koncepcji ekstrapolowane napicie przebicia naley rozumie jako teoretyczn warto napicia polaryzacji, jaka przy hipotetycznym, idealizujcym zaoeniu braku oddziaywa ograniczajcych zapewniaaby osignicie w procesie jonizacji zderzeniowej nieskoczenie
wielkiej wartoci wspczynnika powielania nonikw adunku.
Na rysunku A6 przedstawiono dla przykadu, zaczerpnity z prac Haitza, wykres
ilustrujcy sposb wyznaczenia wartoci ekstrapolowanej Vb . Uwidoczniono na nim przebieg dwch charakterystyk pojedynczej mikroplazmy: charakterystyki powielania w procesie jonizacji zderzeniowej (a) oraz charakterystyki prdowo-napiciowej (b). Charakterystyka (b) pozwala wyznaczy drugi podstawowy parametr modelu RS (tj. warto
rezystancji szeregowej mikroplazmy), a take poprzez ekstrapolacj jej odcinka liniowego
w obszar I 0 wyznaczy warto Vb
Nie wnikajc w szczegy warsztatu eksperymentalnego umoliwiajcego pomiar tego
rodzaju charakterystyk, wypada choby zasygnalizowa, e dotycz one zarwno technik
pomiarowych, jak i podlegajcych badaniom struktur, narzucajc w obu dziedzinach bardzo
wyrafinowane wymagania. czne wykorzystanie specjalnych i konwencjonalnych technik
pomiarowych pozwala natomiast wyznaczy wartoci dwu pozostaych parametrw
modelu, tj. prawdopodobiestw wczenia (turn-on) mikroplazmy p01(I) oraz jej wyczenia (turn-off) p10 (I).
102
1/M
60A
0.06
b)
a)
0.04
40A
20A
0.02
V
0.00
21.6
21.8
Vb
22.0
22.2
22.4 [V]
Rys. A6. Ilustracja sposobu wyznaczania wartoci ekstrapolowanej napicia przebicia
AG
Przedstawiony w zarysie model mikroplazmy dotyczy najprostszego przypadku dwupoziomowego przeczania bistabilnego. Bogata literatura przedmiotu dostarcza informacji
o bardziej zoonych mechanizmach przeczania, charakteryzujcych si wicej ni dwoma poziomami impulsw prdowych. Zcza wykazujce tak wasno przyjto zwa
zczami o przewodzeniu wielostabilnym (ang. multistable conduction) wzgldnie wielopoziomowym. Blisze dane na ten temat znajdzie czytelnik w podanej w wykazie materiaw rdowych obszernej publikacji K.C. Champlina. Do tej wanie kategorii zaliczaj si (praktycznie wszystkie) standardowe, komercyjnie dostpne, diody stabilizacyjne.
Ponadto zwyke diody lawinowe zawieraj du liczb mikroplazm, przy czym cz z nich
w zadanym punkcie pracy moe znajdowa si w stanie stabilnym a cz w niestabilnym.
BG
Z charakterem przewodzenia niestabilnego (dwu- lub wielopoziomowego) omawianych diod zwizany jest wysoki poziom szumw nadmiarowych. Jest on silnie zaleny od
wartoci napicia przebicia, a nadto wykazuje nieregularn (nawet w obrbie tego samego
typu diody) zaleno od prdu wstecznego. W oglnym przypadku dyspersja szumw
diody osiga szereg wyranie rozdzielonych maksimw (ang. noise peaks) i minimw (ang.
noise valleys) w miar wzrostu prdu wyadowania lawinowego, a kady z pikw
szumowych zwizany jest jednoznacznie z wystpowaniem mikroplazmy.
Napicie przebicia i natenie prdu diody wywieraj rwnie istotny wpyw na
rozkad gstoci widmowej mocy generowanych szumw. Poprzez racjonalny dobr typu
diody stabilizacyjnej oraz wartoci jej prdu wstecznego mona w atwy sposb zestawi
generator szumw o wysokiej wydajnoci i podanym ksztacie widma. Gwn wad
tego rodzaju pierwotnych rde szumu, ograniczajc ich moliwoci aplikacyjne, jest ich
dua wraliwo termiczna.
Dla ilustracji omawianych wasnoci diod stabilizacyjnych i ich wzajemnego porwnania na rysunku A7 zestawiono charakterystyki szumowe kilku losowo wybranych konwencjonalnych diod o rnych wartociach napicia stabilizacji (napicia przebicia). Reprezentuj one zalenoci wartoci redniokwadratowych (dyspersji) globalnego szumu
VN rms w szerokim pamie czstotliwoci (BW = <020 MHz >) od prdu wstecznego
diody I.
103
12
80
VN rms
VN rms
[mV]
40
4 dioda 809
5 dioda 9V1
6 dioda 6V2
[mV]
1 dioda C-20
2 dioda C-18
3 dioda 810
60
2
5
20
6
0
0
100
200
300
400
500 [A]
100
200
300
400
500 [A]
Rys. A7. Charakterystyki szumowe rnych typw diod stabilizacyjnych
AG
Jak atwo zauway, pierwszy (najwyszy) pik szumowy wszystkich badanych egzemplarzy mieci si w przedziale prdu wstecznego <50100> A. Jest to jedyna prawidowo dotyczca wszystkich typw diod. Pooenie i amplituda kolejnych pikw szumowych zwizane s prawdopodobnie z niekontrolowanymi w procesie wytwrczym parametrami materiaowymi i technologicznymi. W zakresie wikszych wartoci prdu wstecznego, gdy wyadowanie lawinowe rozciga si w sposb jednorodny na cae zcze,
intensywno szumw monotonicznie maleje. Stabilno wyadowania w tym obszarze
pozwolia sformuowa (podany przez Hinesa) dobrze pracujcy opis teoretyczny, wedug
ktrego VN rms f -1.
Rysunek A8 ilustruje wpyw napicia przebicia na charakter widma generowanych
szumw. Przedstawia on mianowicie przykadowe rozkady gstoci widmowych mocy
80
1/2
BG
S [V/Hz ]
60
C-20
40
20
9V1
f [MHz]
0
0.0
2.0
4.0
6.0
8.0
10.0
Rys. A8. Rozkady widmowe szumw wybranych diod stabilizacyjnych
szumw generowanych przez diody o znacznie rnicych si wartociach napicia

przebicia, (20 V oraz 9 V) pomierzone przy prdzie wstecznym odpowiadajcym maksimum natenia szumu.
104
Literatura
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
[10]
[11]
[12]
[13]
[14]
[3]
AG
[2]
Champlin K.S.: Microplasma Fluctuations in Silicon., J. Appl. Phys., vol. 30, Jul.
1959, 1039
Chynoweth A,G., Pearson G. L.: Effect of Dislocations on Breakdown in Silicon
p-n Junctions. J. Appl. Phys., vol. 29, Jul. 1958, 1103
Haitz R.H., Goetzberger A., Scarlett R.M., Shockley W.: Avalanche Effects in Silicon p-n junctions. I. Localized Photomultiplication Studies on Microplasmas.
J. Appl. Phys., vol. 34, Jun. 1963, 1581
Haitz R.H., Goetzberger A.: Avalanche Noise Study in Microplasmas and Uniform
Junctions. Solid-State-Electronics, vol. 6, Nov-Dec. 1963, 678
Haitz R.H.: Model for the Electrical Behaviour of a Misroplasma. J. Appl. Phys., vol.
35, May 1964, 1370
Haitz R.H.: Mechanisms Contributing to the Noise Pulse Rate of Avalanche Diodes.
J. Appl. Phys., vol. 36., Oct. 1965, 3123
Haitz R.H.:Noise of a Self-Sustaining Avalanche Discharge in Silicon: Low Frequency Studies. J. Appl. Phys., vol. 38, June 1967
Haitz R.H., Voltmer F.W: Noise of a Self-Sustaining Discharge in Silicon: Studies
at Microwave Frequencies., J. Appl. Phys., vol. 39, Jun. 1968, 3379
Hines M.E.: Noise Theory for the Read Type Avalanche Diode. IEEE Trans. on
Electron Dev., ED-13, No. 1, January 1966, 158
McIntyre R.J.: Theory of Microplasmas Instability in Silicon. J. Appl. Phys., vol. 32,
June 1961, 983
McIntyre R.J.: Multiplication Noise in Uniform Avalanche Diodes. IEEE Trans. on
Electron Dev. ED-13, No. 1, January 1966, 164
McKay K.G.: Avalanche Breakdown in Silicon. Phys. Rev., vol. 94, May 1954, 877
Rose D.J.: Microplasmas in Silicon. Phys. Rev., vol. 105, Jan 1957, 413
Senitzky B., Moll J.L.: Breakdown in Silicon. Phys. Rev., vol. 110, May 1958, 612
BG
[1]
105
DODATEK B
Generator impulsw przypadkowych
Skonstruowany dla potrzeb wiczenia nr 5 generator impulsw o przypadkowym
rozkadzie czasowym stanowi tandem dwch blokw funkcjonalnych:
generatora szumu biaego,
dyskryminatora progowego.
Konfiguracj t przedstawiono na rysunku B1 ukazujcym w widoku pyty czoowe
obu jednostek skadowych.
GENERATOR SZUMU BIAEGO (GSB)
DYSKR. PROG. DP-21
REGUL.
WIDMA
WE IMP
WY
WY GENERATORA
WY.
WYOBS
WE
AG
Rys. B1. Widok pyt czoowych wkadek tworzcych ukad generatora

impulsw o przypadkowym rozkadzie czasowym
Zasada pracy takiego ukadu oparta jest na charakterystycznym dla szumu biaego
gaussowskim rozkadzie wartoci chwilowych amplitud. Opisuje go funkcja prawdopodobiestwa p (V pr ) przekroczenia poziomu (progu) Vpr

1 V pr
exp
p (V pr ) =
2
2 N
N

BG
(B.1)
w ktrej symbolem N oznaczono warto redniego odchylenia standardowego napicia

szumw (czyli jego wartoci redniej kwadratowej VN rms).
Stowarzyszony z generatorem szumu dyskryminator progowy, w reakcji na kady akt
przekroczenia zadanego poziomu dyskryminacji, wytwarza standardowy impuls wyjciowy
generujc w rezultacie cig impulsw o statystyce sygnau wymuszajcego i redniej czstotliwoci <f > podyktowanej czstoci przekraczania tego progu przez sygna szumowy.
Traktujc sygna szumowy jako stochastyczny cig mikroimpulsw napiciowych
o zadanym przebiegu v(t) i redniej czstotliwoci < f > jego wariancj (2N) okrela drugie
twierdzenie Campbella-Francisa
2N V N2 rms = < f >
[v(t )]
dt
(B.2)
W niespektrometrycznym torze pomiarowym szum wraz z sygnaem informacyjnym

(detektora) po odpowiednim kondycjonowaniu przekazywany jest do dyskryminatora
progowego, powodujc losowo (w wyniku nakadania si tworzcych go mikroimpulsw
106
szumowych) przekroczenie progu dyskryminacji i wygenerowanie faszujcych wynik

pomiaru impulsw szumowych. W pomiarach radiometrycznych efekt ten znany jest pod
nazw faszywych zlicze.
Problematyka impulsw szumowych zostaa podjta i wyczerpujco rozwinita przez
Ricea w ramach oglnej teorii szumw. Godnymi uwagi s rwnie pniejsze, traktujce
o tych zagadnieniach, opracowania ksikowe J.S. Bendata oraz A.B. Gillespiego. Wedug
ostatniej z wymienionych pozycji edytorskich przedstawiono ponisz analiz.
Jej celem bdzie wyznaczenie redniej czstotliwoci < f > impulsw szumowych. Skorzystajmy w tym celu z (wywodzcej si z (B.1)) zalenoci, okrelajcej prawdopodobiestwo tego, i w pewnym interwale < t, t dt > amplituda sygnau szumowego bdzie
zawarta w przedziale <Vpr, Vpr - dVpr>
2
V
1
1 pr
(B.3)
p (V pr ,V pr dV pr ) =
exp
dV pr
2 V N rms
2V N rms
[v (t )] dt
AG
2
V Nrms
=< f >
Analogiczne zalenoci mona napisa dla szybkoci zmian poziomu szumu dVNrms/dt
i poziomu dyskryminacji dVpr/dt , ktre dla skrcenia notacji oznacza bdziemy odpowiednio symbolami VNrms oraz Vpr.
Tak wic wariancja szybkoci zmian poziomu szumu przyjmie posta:
(B.4)
a prawdopodobiestwo sytuacji, w ktrej szybko zmiany sygnau szumowego bdzie za
warta w przedziale < V Nrms

, V Nrms
+ dV Nrms
> , wyniesie

1 V pr
exp
2 V Nrms
2 V Nrms

BG
dV
pr
(B.5)
Caka wyraenia (B.5) po wszystkich dodatnich wartociach szybkoci zmiany progu

dyskryminacji V2pr okrela prawdopodobiestwo p(+VNrms ) zachowania przez ni w dowolnej chwili wartoci dodatniej. Wynosi ono:

1
exp 1 V pr
p (+VNrms ) =
2V
2 V Nrms
Nrms
dV
pr
(B.6)
Skojarzenie wyrae (B.3) i (B.6) prowadzi do wyznaczenia prawdopodobiestwa,

z ktrym sygna szumu o dodatniej szybkoci jego zmian bdzie si mieci w czasie t dt
w przedziale zawartym midzy Vpr, a Vpr dVpr. Okrela go iloczyn
1 V
1
pr
exp
p(V pr ,V pr dV pr ) p(+V pr ) =
2 VNrms
2VNrms VNrms
(B.7)
2
V
dV pr exp 1 pr dV pr
2 V
Nrms
107
Wreszcie dla dopenienia warunku, aby sygna szumu osign poziom V pr nie pniej ni
w chwili t, zmiana progu dVpr winna si rwna V pr

dt . Uwzgldniajc ten zwizek
w rwnaniu (B.7), dochodzimy ostatecznie do wyraenia okrelajcego prawdopodobiestwo pV pr przechodzenia sygnau szumu przez poziom V pr z prdkoci dodatni.
pV pr =
dt
V Nrms
2V Nrms
exp
1 V pr
2 V Nrms

V pr exp

1 V pr
2 V Nrms
dV
pr
(B.8)
Caka w powyszym rwnaniu jest okrelona, a jej warto jak atwo obliczy*)
2
wynosi VNrma
, Wobec tego rwnanie (B.8) sprowadza si do postaci
VNrms
dt
exp
2VNrms
2
1 V pr
2 VNrms
(B.9)
pV pr =
AG
Wynika std, e rednia czstotliwo odpowiedzi dyskryminatora na pobudzenie

sygnaem szumowym, czyli tzw. czstotliwo impulsw szumowych (rwna prawdopodobiestwu pV pr w interwale jednej sekundy) wynosi
f =
V Nrms
2V Nrms
1 V pr

2 V
e Nrms
(B.10)
Czynnik przed eksponent okrela liczb przej sygnau szumowego przez poziom
zerowy w cigu 1 sekundy w kierunku dodatnim nazywan czstotliwoci pozorn <fo>.
BG
*) Obliczenie caki w rwnaniu (B.8)
Interesujca na caka oznaczona jest cak typu
1 x 2
x
exp
dx .
2 w
Wprowadmy w niej podstawienie: x = y (x =
y ), wobec czego dx =
1
2 y
dy .
Daje ono w wyniku
y
1
1 y dy
= exp
y exp
2
2
2 w 2 y 2
2w
0
dy = 1 2 w 2 exp y
2 w2
2
Wielko w2 jest odpowiednikiem wariancji V N2rms w rwnaniu (B.8).
108
= w2 .
0
Dla ilustracji przedstawionej analizy na rysunku B2 przedstawiono przykadowy przebieg zalenoci redniej czstotliwoci przewysze progu dyskryminacji przez szum
uywanego w wiczeniu generatora GSB, zdjty przy wartoci prdu polaryzacji zaporowej
diody w obrbie pierwszego piku szumw.
<f>
[Hz]
106
105
<f> = F(Vprog)
104
103
102
10
Vprog
[V]
10-1
0.20
0.40
0.60
0.80
1.0
AG
Rys. B2. Diagram zalenoci czstoci przewysze progu dyskryminacji

przez szum generatora szumu biaego (GSB)
BG
Literatura
[1] Rice S.O.: Mathematical Analysis of Random Noise. Bell System Technical Journal,
vol. 23, 282332, July 1944; vol. 24, 46-156, January 1945
[2] Bendat J.S.: Principles and Applications of Random Noise Theory. New York, John
Wiley 1958
[4] Hasse L., Spiralski L.: Szumy elementw i ukadw elektronicznych. Warszawa, WNT
1981
[5] Tichonow W.I.: Wybrosy suczajnych processow. Uspiechy fiziczeskich nauk, T. 77,
nr 3, 1962, 449
109
DODATEK C
Wyznaczanie czasu rozdzielczego ukadw koincydencyjnych
metod koincydencji przypadkowych
Bardzo rozpowszechnion w radiometrii metod wyznaczania czasu rozdzielczego r
ukadw koincydencyjnych jest tak zwana metoda koincydencji przypadkowych. Jest ona
oparta na wikszym od zera prawdopodobiestwie wspczesnoci impulsw
pochodzcych od rnych, wzajemnie niezalenych cigw stochastycznych. Cakowita
niezaleno genetyczna (rdowa) tych cigw daa asumpt do nadania zdarzeniom
koincydentnym miana koincydencji przypadkowych. W przypadku m-kanaowego ukadu
koincydencyjnego o czasie rozdzielczym r oraz rednich wartociach czstoci zlicze
(m)
rwnych odpowiednio n1, n2 , ..., nm czstotliwo koincydencji przypadkowych n KP
okrelona jest znan formu
m n1 n 2 ....... n m (rm 1)
(C.1)
(m)
n KP
Dla najczciej spotykanego w praktyce ukadu dwukanaowego (m = 2) sprowadza

si ona do prostej postaci.
= 2 r n1 n 2
(C.2)
AG
( 2)
n KP
BG
( 2)
pozwalajcej przy pomierzonych wartociach czstoci zlicze ( n KP
, n1 i n 2 ) wyznaczy
szukan warto czasu rozdzielczego
( 2)
n KP
r =
(C.3)
2 n1 n 2
Rysunek C1 ilustruje schematycznie sucy temu celowi ukad pomiarowy. Zawiera

on dwa wzajemnie ekranowane radiacyjnie (wzgldnie dostatecznie odlege) detektory promieniowania z przynalenymi radioemiterami, wzmacniacze ksztatujce, badany ukad
koincydencyjny oraz zesp rejestrw (przelicznikw) rejestrujcych liczby impulsw
w zaoonym interwale akumulacji.
DETEKTOR 1
n1
nKP
n
DETEKTOR 2
UKAD KOINCYD.
REJESTRY
Rys. C1. Schemat blokowy zestawu do pomiaru czasu rozdzielczego ukadu koincydencyjnego
110
W konfiguracji tej posuono si fizycznymi generatorami cigw impulsw przypadkowych (rdo promieniotwrcze + detektor) i w takim wanie zestawie dokonywany
jest pomiar czasu rozdzielczego ukadu koincydencyjnego w ramach wicze w Laboratorium Radiometrii WFiTJ. Wycznie aparaturow alternatyw stanowi moe ukad
z dwoma niezalenymi elektronicznymi generatorami impulsw o losowym rozkadzie
czasowym.
Formua (C.1) wywodzi si z oglniejszej zalenoci wyprowadzonej dla zespou m
stochastycznych cigw impulsw o rednich czstociach zlicze nk i rnych rozcigociach czasowych k (dla k=1 ....., m). Poniej przytoczono (za Kozodajewem) sposb
wyprowadzenia tej zalenoci.
dt
n1 1
n2 2
1
2
3
AG
n3 3
Zgodnie z terminologi radiometrycznych pomiarw koincydencyjnych poszczeglne

cigi impulsw bdziemy wiza z kanaem pomiarowym; std wic indeks k okrela
bdzie numer kanau. Na rysunku C2 przedstawiono pogldowo usytuowanie na osi czasu
impulsw (przynalenych do rozwaanych cigw) speniajcych warunek m-krotnej koincydencji.
ni i
nm-1 m-1
m -1
nm. m
BG
t
Rys. C2. Diagramy usytuowania impulsw speniajcych warunek koincydencji
Wydzielmy na tej osi czasu may interwa dt, wielokrotnie mniejszy od najmniejszego
spord wartoci k i sprbujmy wyznaczy prawdopodobiestwo zaistnienia na nim penej
(m-krotnej) koincydencji impulsw. Zauwamy, e dla dowolnie wybranego (i-tego)
kanau prawdopodobiestwo pojawienia si w tym interwale (dt) pocztku jednego z impulsw cigu wynosi
pi = ni dt
(C.4)
Przypomnie te wypada, e celem radiometrycznych pomiarw koincydencyjnych

jest w istocie pomiar rwnoczesnoci zdarze (aktw detekcji promieniowania) generujcych cig impulsw elektrycznych. Oznacza to, e informacja o momencie zaistnienia
zdarzenia zawarta jest w czole generowanego impulsu. W konsekwencji na to, aby zasza
koincydencja zdarze w pozostaych (oprcz i-tego) kanaach, pocztki impulsw winny
si mieci odpowiednio w obrbie zaznaczonych (na lewo od dt) na rysunku C2 interwaw 1,2,3,...., m.
111
Z kolei, prawdopodobiestwo tego, aby w odpowiadajcym k-temu kanaowi interwale

k pojawio si czoo impulsu wynosi
p k = 1 e k nk
(C.5)
W praktyce z reguy zachodzi nierwno k nk 1, wobec czego wyraenie (C.5)

sprowadza si do prostszej postaci
1 exp (-k nk) = k nk
(C.6)
Prawdopodobiestwo pojawienia si pocztku impulsu i-tego kanau w zadanym

interwale dt w przypadku, gdy we wszystkich pozostaych kanaach czoa impulsw
mieszcz si odpowiednio w interwaach 1,2,3, ....., m okrela zatem iloczyn prawdopodobiestw
ni dt k n k =
k nk
k =1
(C.7)
k i
dt
i
AG
Analogiczna relacja zachodzi w sytuacji gdy w miejsce i-tego kanau przyj dowolny
inny kana systemu koincydencyjnego. Wszystkie te konkurencyjne przypadki determinuj
addytywnie czne (cakowite) prawdopodobiestwo p zaistnienia w wybranym dowolnie
przedziale czasu dt penej (we wszystkich m kanaach) koincydencji. Wyraa je formua
m
p =
i =1
dt
i
k n k = dt k n k
k =1
i =1 i k =1
(C.8)
BG
Prawdopodobiestwo to wyraone w relacji do redniej liczby koincydencji przypad(m)

przybiera posta
kowych n KP
( m)
p = n KP
dt
(C.9)
Na tej podstawie moemy napisa

m
(m)
= k nk
n KP
k =1
1 m
=
k
i
k =1
i k n k
i
(C.10)
W szczeglnym przypadku, gdy dugoci impulsw (rwnoznaczne z czasami rozdzielczymi poszczeglnych kanaw) s jednakowe i wynosz , formua powysza sprowadza si do postaci
(m)
n KP
= m ( m 1)
odpowiadajcej tosamociowo formule (C.1).
112
nk
k =1
(C.11)
Literatura
BG
AG
[1] Kaasznikowa W. I., Kozodajew M.S.: Detiektory elemientarnych czstic .Ekspierimientalmyje mietody jadiernoj fiziki. Kozodajew M. S. (red.) Moskwa, izdat. Nauka
1966
[2] Liwszic A. P.: O wierojatnosti n-sowpadienija. Radiotiechnika i Elektronika, T. II,
Nr. 8, 1957, 947
[3] Sielakin N. M.: Elementy tieorii suczajnych potokow. Moskwa, Sowietskoje Radio,
1965
113
DODATEK D
Symulacje komputerowe bramki mostkowej
Cennym rodkiem wspomagania instrumentalnej diagnostyki (testowania) ukadw
(urzdze) elektronicznych jest szeroko stosowana w praktyce projektowania technika
symulacji komputerowej. Pozwala ona zweryfikowa podawane w dokumentacji
technicznej (katalogach) dane znamionowe urzdzenia wzgldnie w przypadku ich braku
uzyska podane w tym zakresie informacje.
AG
Zadania wicze laboratoryjnych mieszcz si w zasadzie w sferze diagnostyki

instrumentalnej. Poytecznym wydaje si zatem choby na jednym przykadzie dokona
konfrontacji uzyskanych tymi metodami wynikw z rezultatami odnonych oblicze
symulacyjnych. Wybrano w tym celu stanowicy przedmiot wiczenia 14 stosunkowo
prosty ukad mostkowej bramki liniowej. Rysunek D1 podaje dla przypomnienia ogln
struktur tego ukadu z zaznaczonymi wzami (punktami) pomiarowymi.
T3
T1
I1K
WE
D1
D3
BG
D2
T4
WY
D4
I2K
T2
VG
Rys. D1. Schemat diodowej bramki mostkowej
Przedmiotem symulacji komputerowej s dwa rodzaje charakterystyk statycznych oraz

charakterystyka dynamiczna bramki. Charakterystyki te przedstawiono odpowiednio na
kolejnych rysunkach. W szczeglnoci rysunek D2 podaje statyczn charakterystyk
przenoszenia bramki (tj. zalenoci poziomu napicia na wyjciu bramki Vo= od poziomu
wejciowego Vi=) dla bramki zamknitej i otwartej Na rysunku D3 wykrelono natomiast
zaleno potencjaw w wybranych wzach ukadu Vk= (dla k = A,B,C,D) oraz wydajnoci sterowanych rde prdowych (I1K, I2K) od napicia sterujcego bramki VG.
114
5.0
4.0
BRAMKA OTWARTA
NAPICIE VO=
[V ]
3.0
2.0
1.0
BRAMKA ZAMKNITA
0.0
-1.0
-2.0
-3.0
-4.0
-5.0
-8.00
-4.00
0.00
4.00
8.00
[V ]
NAPICIE VG
AG
Rys. D2. Diagram symulacyjny charakterystyki statycznej bramki
8,0
PRD I1,2
[V ]
NAPICIE Vk
VA
I1k
4,0
BG
[mA]
6,0
2,0
VC
0,0
VD
-2,0
-4,0
i2k
VB
-6,0
-8,0
-8.0
-7.0
-6.0
-5.0
-4.0
-3.0
-2.0
-1.0
0.0
1.0
2.0
NAPICIE STERUJCE VG [V ]
Rys. D3. Diagram symulacyjny zalenoci Vk(VG) oraz Ik(VG)
115
Rysunek D4 ilustruje z kolei (maosygnaowe) wasnoci dynamiczne bramki. Podano na nim przebiegi sygnaw wejciowego i wyjciowego w dwu stanach przewodzenia
bramki zamknitej i otwartej.
SYGNA WEJCIOWY Vi (t)
200 mV
100 mV
0
48 s
49 s
50 s
CZAS t
51 s
52 s
SYGNA WYJCIOWY VO(t)

200 mV
100 mV
0
-100 mV
topn
AG
-200 mV
48 s
49 s
50 s
51 s
52 s
CZAS t
SYGNA STERUJCY VG(t)

0
-1.5 V
BRAMKA ZAMKNITA
BRAMKA OTWARTA
BG
-3.0 V
48 s
49 s
50 s
CZAS t
51 s
52 s
Rys. D4. Diagramy symulacyjne ilustrujce wasnoci dynamiczne bramki
116
DODATEK E
Sonda scyntylacyjna SSU-70
Scyntylacyjna Sonda Uniwersalna SSU-70 strukturalnie nie odbiega od konwencjonalnych konstrukcji detektorw scyntylacyjnych. Wedug zaoenia projektowego
przeznaczona jest do wsppracy z rnego rodzaju aparatur radiometryczn; zwaszcza
z systemem aparaturowym STANDARD-70.
Zawiera ona trzy pomieszczone we wsplnej obudowie mechanicznej podzespoy
funkcjonalne:
1) scyntylator (wymienny),
2) fotopowielacz,
3) wzmacniacz wstpny.
W ukadzie przedwzmacniacza (o wzmocnieniu kv 30) zastosowano konfiguracj
OE-OC z przeniesion do odbiornika sygnau rezystancj obcienia drugiego stopnia.
AG
Tego rodzaju rozwizanie pozwala ograniczy liczb kabli czcych sond z urzdzeniem
pomiarowo-rejestrujcym, wykorzystujc do zasilania przedwzmacniacza i transmisji
sygnau jeden wsplny kabel koncentryczny.
S12FS52A
24k
R dob. 560k
T1
270k
4n7
47
10k
330
BSXP87
+ WN
15n
2x6n8 10n
Sygn.
& NN
160
BG
20k
7x560k
910k
T2
50
560
2k4
Poczenie zewntrzne
20
WL-41
+24V
Sygn.
15n
1k
BSXP87
Test
Rys. E1. Schemat przedwzmacniacza i zespou gniazd wzmacniacza WL-41
Zamieszczona na rysunku E1 ikonka ukazuje sposb wczenia sondy do systemu stabilizatora spektrometru poprzez odpowiednie poczenia z obwodami zasilajcymi i sygnaowymi bloku wzmacniacza WL-41. Celowi temu suy gniazdo BNC-75 oznaczone na
schemacie symbolem [Sygn.&NN]. Drugie gniazdo tego samego typu [Test] przeznaczone
jest do pomiarw sprawdzajcych poprawno dziaania przedwzmacniacza, natomiast
trzecie (wysokonapiciowe) wsposiowe zcze typu C-5 [WN] suy do zasilania
obwodw fotopowielacza.
117
Literatura
Instrukcje obsugi:
Sonda Scyntylacyjna Uniwersalna typ SSU-70. Bydgoszcz, ZZUJ POLON,
Zakad Urzdze Dozymetrycznych 1975.
Wzmacniacz Linearny WL-41. Warszawa, ZZUJ POLON, Zakad Aparatury
Elektronicznej 1973
[2] Korbel K.: Ukady Elektroniki Front-End. Krakw, UWND, AGH 2000.
[3] Masny S.: Laboratoryjna aparatura techniki jdrowej na obwodach scalonych Standard. Warszawa, OIEJ, Bibl. PTJ, Seria Aparatura i technika pomiarowa, nr 80
(598) 1976.
BG
AG
[1]
118
DODATEK F
Subukady systemu autoregulacji stabilizatora spektrometru
AG
Przyjty system stabilizacji spektrometru dokonuje z zaoenia korekcji globalnego wzmocnienia toru pomiarowego w pierwszym bloku funkcjonalnym spektrometru
(w liczniku scyntylacyjnym) poprzez regulacj napicia zasilajcego fotopowielacz. W tym
celu niezbdne jest napiciowo sterowane rdo wysokiego napicia. Konwencjonalne
zasilacze tego typu wyposaone s niemal wycznie w organa rcznej regulacji napicia
(przeczniki, potencjometry). Zachodzi zatem potrzeba ich odpowiedniej adaptacji.
W stosunkowo prosty sposb mona jej dokona w ukadzie zasilacza ZWN-21, doprowadzajc napicie sterujce (autoregulacji) na wejcie sumujce wzmacniacza operacyjnego w ukadzie formowania napicia odniesienia zasilacza. Sposb ten ilustruje rysunek
F1, na ktrym przedstawiono odnony fragment schematu zasilacza ZWN-21. Jak atwo
zauway dziaania adaptacyjne sprowadzaj si do wmontowania do ukadu rezystora (RD)
oraz zamocowania na pycie czoowej zasilacza dodatkowego gniazda (oznaczonego
symbolem STER). Tak zmodyfikowany zasilacz zastosowano w stanowicym przedmiot
wiczenia stabilizatorze spektrometru.
200k
47k
ZWN-21
400
+6V
RD
MAA-501
1k5
2xBAY95
5k3
10k
BG
10
210
20k
25k
-24V
BLOK NAPICIA ODNIESIENIA
1k5
814E
+24V
Rys. F1. Schemat bloku formowania napicia odniesienia zasilacza stabilizowanego WN
Kolejny rysunek (rys. F2) przedstawia peny (wraz z obwodami parametrycznych

stabilizatorw napicia zasilania) schemat ideowy integratora rnicowego penicego
w ukadzie stabilizatora funkcj rda napicia sterujcego. Dodajmy, e warto oraz
polarno tego napicia jest okrelon funkcj stopnia i kierunku destabilizacji systemu.
Rnicowy pomiar szybkoci zlicze zrealizowano w prostej konfiguracji dwu identycznych integratorw liniowych z pompami diodowymi i indywidualnymi stopniami
standaryzujcymi (uniwibratorami 74121) zapitych na rnoimienne wejcia wzmacniacza
operacyjnego (A741). W obu torach przyjto tylko jeden zakres pomiarowy ustalony
wartociami pojemnoci dozujcych pomp diodowych (Cd = 1 nF) oraz elementw biernych
uniwibratorw determinujcych szeroko generowanego impulsu standardowego.
119
Podobnie te w obu torach przyjto tak sam warto staej czasowej integracji dobran
stosownie do natenia promieniowania zastosowanego w wiczeniu referencyjnego rda
promieniowania.
74121
WE-II
100k
1M
+ 15 V
10
510
11
1k
1n
14
1M
22
3k3
7
8
741
+5V
74121
WE-I
1k
1n
100k
10
11
7 14
510
1M
22
3k3
47n
1M
0.3
10k
-15 V
-15V
C15V
1k
1k
+24V
910
+15V
C15V
0,3
A209
+15V
910
6
5
+5V
-24V
WY
0.3
0,3
+5V
0.3
AG
Rys. F2. Schemat integratora rnicowego (z przynalenymi stabilizatorami)
Dla uzyskania podanego celu autoregulacji dyskryminatory rnicowe KANAU

DOLNEGO (X) i GRNEGO (Y) naley poczy odpowiednio z wejciem WE-I i wejciem
WE-II INTEGRATORA RNICOWEGO. Takie poczenie realizuje stanowic podstaw
BG
dziaania stabilizatora zasad ujemnego sprzenia zwrotnego. Zauwamy bowiem dla

przykadu, e spowodowany czynnikami destabilizujcymi wzrost wzmocnienia toru spektrometrycznego przesuwa w skali napiciowej jak to ukazano na rysunku F3 pooenie
piku wzgldem jego pooenia nominalnego, obniajc czsto zlicze w kanale dolnym
w daleko wikszym stopniu ni w grnym. Naruszenie rwnoci szybkoci zlicze w obu
kanaach daje w wyniku sygna korekcyjny powodujcy odpowiednie zmniejszenie napicia wyjciowego zasilacza ZWN-21 zasilajcego fotopowielacz, a w konsekwencji
odpowiedni redukcj wzmocnienia globalnego.
VpR
Vp0
POOENIE PIERWOTNE
PIK PRZESUNITY
NA NB
KANAY: A
Rys. F3. Ilustracja sposobu formowania sygnau korekcyjnego
120
Oznaczenia odnonych wej integratora rnicowego uwidoczniono na rysunku F4

przedstawiajcym rozmieszczenie gniazd na pycie czoowej wkadki STANDARD, w ktrej zmontowano ten ukad.
INTEGRATOR RNICOWY.
WY
WE II
WE I
Rys. F4. Pyta czoowa integratora rnicowego
Wasnoci zespou IR-ZWN (integrator rnicowy zasilacz wysokiego napicia)

ilustruje rysunek F5 przedstawiajcy zaleno napicia wyjciowego zasilacza VWN od
rnicy czstotliwoci impulsw w obu kanaach stabilizatora piku (<f> = <fG>-<fD>)
AG
808
VWN
[V]
804
806.3
803.4
BG
800
800.6
800.1
801.2
797.7
796
794.2
RD=200k
792
-100
-50
0.0
50
100 <f>
[Hz]
Rys. F5. Charakterystyka ukadu regulacji WN
Literatura
[1] Instrukcja obsugi: Zasilacz Wysokiego Napicia ZWN 21. Warszawa, ZZUJ POLON,
Zakad Aparatury Elektronicznej 1973
121
DODATEK G
Deficyt balistyczny
Spektrometria amplitudowa promieniowania jonizujcego z natury swej zalicza si do
kategorii pomiarw balistycznych, w ktrych sygna wyjciowy jest proporcjonalny do
cakowitego adunku zebranego na elektrodzie zbiorczej. Sygna tego rodzaju przyjto
wanie okrela mianem sygnau balistycznego.
Proces zbierania adunku w detektorach promieniowania jonizujcego przebiega w dobrze okrelonym przedziale czasu. W uproszczonej analizie formowania odpowiedzi zakada si jednak na og, i jest on nieskoczenie krtki, co jest rwnowane przyjciu dirakowskiego charakteru indukowanego impulsu prdowego
I i (t ) I D (t ) = QT (t )
(G.1)
AG
Lepszym przyblieniem ksztatu rzeczywistego impulsu prdowego jest przebieg prostoktny (t). Moemy wic napisa
Q
(G.2)
I i* (t ) I D* (t ) = T {H (t ) H (t t n )}
tn
Na cakowitej pojemnoci obcienia detektora CT pierwotne impulsy prdowe daj
odpowiednie wtrne impulsy napiciowe Vi(t) oraz Vi* (t). Opisuj je wyraenia
Q
(G.3)
Vi (t ) = T H (t )
CT
Vi* (t ) =
QT / CT
{t H (t ) (t t n ) H (t t n )}
tn
(G.4)
BG
gdzie:
QT cakowity adunek niesiony przez indukowany impuls prdowy,
tn czas narastania impulsu napiciowego, rwny rozcigoci czasowej impulsu
prdowego (tj. czasowi zbierania adunku).
Przebiegi opisane rwnaniami (G.1), (G.2), (G.3) i (G.4) przedstawiono wykrelnie na
rysunku G1.
a)
b) ID
ID
t
VD
VD
t
t0
t
t0
tn
Rys. G1. Idealizowane przebiegi impulsw prdowych ID(t) i napiciowych VD(t) detektora:
a) dla ID(t) = Q (t), b) dla ID(t) = Q {H(t) H(t-tn)}
122
Obciony zakceniami szumowymi impuls napiciowy podlega filtracji w mniej lub

bardziej rozbudowanych filtrach pasmowo-przepustowych. Dla prostoty dalszej analizy
przyjmiemy najprostszy filtr tego rodzaju typu (CR)(RC).
W warunkach filtracji suboptymalnej stae czasowe obwodu rniczkujcego (CR)
i cakujcego (RC) takiego filtru d i i s identyczne. Std te transmitancj (przepustowo operatorow) tego filtru F (p) , kadc = d= i , zapiszemy w prostej postaci
p
1
F ( p) =
(G.5)
p+ 1 2
W przypadku wymuszenia dirakowskiego otrzymujemy na wyjciu filtru impuls opisany w postaci operatorowej rwnaniem
Q 1
p
(G.6)
Vo ( p ) = T
CT p p ( p + 1 )2
ktrego transformata odwrotna daje jego przebieg czasowy
t
QT t
e H (t )
CT
Vo (t ) =
AG
o wartoci maksymalnej rwnej
Vo max = (QT / CT ) e 1
(G.7)
(G.8)
W przypadku wymuszenia impulsem prostoktnym transformata laplaceowska napicia wejciowego wynosi

Q / C T 1 e pt n
(G.9)
Vi* ( p ) = T
tn
p2
BG
Uzyskiwana na wyjciu filtru odpowied operatorowa Vo* ( p ) przyjmie wic posta

Vo* ( p ) =
QT / CT 1 e pt n
tn p p + 1 2
(G.10)
odwzorowaniem ktrej w dziedzinie czasu jest wyraenie

Vo* (t ) =
QT / CT t
1 1 + t t n
(
)
1
1
e
H
t
tn
t t n
H (t t n )
(G.11)
Wobec niecigoci powyszej funkcji rozpiszemy j na dwie czci :

1) w przedziale od zera do tn
Vo (t ) =
0<t <t n
t
QT / CT t
1 1 + e H (t )
tn

(G.12)
123
2) w przedziale od tn do nieskoczonoci
t t
t
QT / CT t t t n n
H (t t n )
1 1 + e 1 1 +
e
(G.13)
t n <t <

tn
t
Kadc z kolei n = wyraenie powysze sprowadzimy do bardziej zwizej postaci
Vo (t ) =
Vo*
(t ) = QT 1 1 + t e 1 e e
t n < t < CT
(G.14)
W celu obliczenia wartoci maksymalnej skorzystamy z normalnej procedury

analitycznej. Tak wic przyrwnanie pierwszej pochodnej funkcji Vo* (t ) do zera
dVo* (t )
QT
e
=
dt
CT
t
) (
*
t max
= tn
(G.15)
1
1
1
t
e 1 e + e 1 e 1 = 0

*
daje w wyniku warto wsprzdnej czasowej t max
e
(G.16)
(e 1)
a jej podstawienie do rwnania przebiegu czasowego napicia wyjciowego prowadzi do
szukanej wielkoci Vo*max
AG
(G.17)
BG
Vo*max
Q (e 1) (e 1)
= T
e
CD
Nietrudno zauway, e zawsze V o max > V o*max . T oczywist relacj ilustruje rysunek G2 przedstawiajcy we wsprzdnych znormalizowanych przykadowe przebiegi
dwch sygnaw balistycznych stanowicych odpowiedzi odpowiednio na wymuszenie
skokowe i na sygna wejciowy o czasie narastania tn = 2.
0,4
Vo
QT / CT
(BD)
0,3
0,2
tw=2
0,1
0
0
2,0
4,0
6,0
8,0
10,0
Rys. G2. Ilustracja efektu deficytu balistycznego
124
Rnica amplitud obu sygnaw balistycznych zwana jest deficytem balistycznym,

oznaczanym wedug terminologii anglosaskiej symbolem BD (Ballistic Deficit).
def
BD
Vo max Vo*max
(G.18)
Bardziej instruktywnym pojciem jest wzgldny deficyt balistyczny RBD (Relative

Ballistic Deficit) definiowany jako
def
Vo max Vo*max
(G.19)
RBD =
Vo max
W szczeglnoci dla zadanych wyej warunkw okrela go zaleno
RBD = 1
e 1
+ 1
exp
e 1
(G.20)
AG
W praktyce pomiarowej bardzo wygodna i dostatecznie dokadna okazuje si

przybliona formua wyprowadzona przez Baldingera i Franzena, dobrze pracujca w przypadkach symetrycznych wzgldem swej centroidy przebiegw prdu wejciowego Ii(t).
W przypadku quasi-gaussowskiego filtru suboptymalnego zawierajcego pojedynczy
stopie grnoprzepustowy (rniczkujcy) i N stopni dolnoprzepustowych (cakujcych)
przybiera ona szczeglnie prost posta
RBD
N tn

24
N 2
24
(G.21)
BG
Literatura
[1] Baldinger E., Franzen W.: Amplitude and Time Measurement in Nuclear Physics.
Seria Advances in Electronics and Electron Physics, vol. VIII, 256, New York,
N.Y., Academic Press Inc.: Publishers 1956
[3] Goulding F.S., Landis D.A, Hinshaw S.M.: Large Coaxial Germanium Detectors
Correction for Ballistic Deficit and Trapping Losses. IEEE Trans. Nucl. Sci., vol. 37,
No. 2, 1990
[4] Goulding F.S., Landis D.A.: Ballistic Deficit Correction in Semiconductor Spectrometers. IEEE Tans. Nucl. Sci., vol. 35, No 1, 1988, 119
[5] Korbel K., Dbrowski W.: Filtracja sygnau w spektrometrycznym torze pomiarowym
Filtry analogowe. Krakw, Wyd. AGH 1992
[6] Loo B.W., Goulding F.S.: Ballistic Deficits in Pulse Shaping Amplifier. IEEE Trans.
Nucl. Sci., vol. 35, No. 1, 1988, 114
125
DODATEK H
Pomiar impedancji wejciowej wzmacniacza
Standardowa metoda pomiaru impedancji wejciowej wzmacniaczy operacyjnych
korzysta z zalenoci (H.1) wicej stosunek napi wejciowych Vi1 i Vi2, podanych
odpowiednio za porednictwem wczanej na wejciu rezystancji szeregowej R oraz bezporednio, dajcych na wyjciu tak sam warto napicia Vo.
[Vi1 / Vi 2 ] 2
= 1 + [ R (2 Ri + R) / Ri2 ] + ( R 2 / X i2 ]
(H.1)
Dla wykazania jej susznoci skorzystamy z zamieszczonego poniej schematu ukadu

pomiarowego.
R
kV wzm
Vi1
Ri
Ci
Vi2
AG
V0
Rys. H1. Schemat ukadu pomiarowego metod standardow
Podstaw oblicze stanowi rwnania obwodowe (H.2) i (H.3)

Vo1 = Vi1 Fatt kVwzm
(H.2)
(H.3)
Vo 2 = Vi 2 kVwzm
BG
Z zaoenia metody pomiaru Vo1 Vo 2 , wobec czego zachodzi rwno

Vi1 Fatt = Vo 2
czyli
Vi1 musi 1
=
Vi 2
Fatt
(H.4)
Dla zadanej konfiguracji dzielnika (attenuatora) jego transmitancja Fatt(p) wynosi

Fatt ( p) =
Z i ( p)
R + Z i ( p)
Ri /(1 + pC i Ri )
R + [ Ri /(1 + pC i Ri )
R + Ri
R
i
i analogicznie przepustowo widmow Fatt(j) opisuje rwnanie
Fatt ( j) =
126
1
R + Ri
R + jRC i
i
R + Ri
R
i
R + Ri
R
i
+ pRC i
jRC i
+ 2 R 2C 2
i
(H.5)
(H.6)
Oznaczajc przez Xi reaktancj pojemnoci wejciowej wzmacniacza (Xi = 1/Ci)

atwo dochodzimy do podanej uprzednio formuy (H.1)
Vi1
Vi 2
R ( 2 Ri + R) R 2
2R R 2
R
R2
= 1 + + 2 R 2 C i2 = 1 +
+ 2 + 2 = 1+
+ 2
Ri
Ri
Xi
Ri2
Xi
Ri
(H.7)
( C Ri )2
AG
Vi1
Vi 2
Praktyczna uyteczno tej metody ograniczona jest kilkoma warunkami. I tak, podstawowym warunkiem jej stosowalnoci jest wymaganie, aby wprowadzane przez ni
elementy zewntrzne modyfikoway wycznie stopie podziau sygnau na wejciu
badanej struktury nie wpywajc na jej wasnoci transmisyjne. Warunku tego nie speniaj
ukady z zamknit na wejciu ptl sprzenia zwrotnego. Drugim wanym warunkiem
jest danie zgodnoci potencjaw spoczynkowych obwodu wyjciowego rda sygnau
pomiarowego i obwodu wejciowego badanego wzmacniacza. W ukadach niespeniajcych tego wymogu konieczne jest wprowadzenie separacji pojemnociowej. W konsekwencji formua (H.7) przestaje by suszna. Formalnie mona j skorygowa
uwzgldniajc w dzielniku napicia rwnie wprowadzon pojemno szeregow C,
prowadzi to jednak do bardziej zoonej (H.8) postaci nieco kopotliwej w praktycznym
uyciu.
(CR C i Ri )2 4 + {(CR) 2 + (C i Ri ) 2 + (CRi ) 2 + 2C i2 RRi + 2C i CRi2 } 2 + 1
(H.8)
Na rysunku H2 przedstawiono schemat ukadu pomiarowego uwzgldniajcy

pojemno separujc C. Formua (H.8) korzysta z oznacze schematowych tego rysunku.
BG
Vi1
Vi2
kV wzm
Ri
Ci
V0
Rys. H2. Schemat ukadu pomiarowego uwzgldniajcego separacj pojemnociow
Metoda ta okazuje si rwnie mao skuteczna w przypadkach bardzo wysokich oraz

bardzo niskich impedancji wejciowych. Wymienione ograniczenia wykluczaj praktycznie
t wersj metodyczn z bezporedniego zastosowania w pomiarach badanych wzmacniaczy.
W przypadku bardzo maych wartoci pojemnoci i rezystancji wejciowych oraz
umiarkowanej czstotliwoci sygnau pomiarowego czon 2 R 2 C i2 w rwnaniu (H.6)
staje si pomijalnie may wzgldem jednoci. Wobec relatywnie duej wartoci (10 F)
pojemnoci separujcej mona j rwnie zaniedba w uproszczonym schemacie
127
zastpczym, w rezultacie czego ukad rwna obwodowych (H.1) i (H.2) sprowadza si do

postaci:
Ri
Vo1 = Vi1
kVwzm
(H.9)
R + Ri
Vo 2 = Vi 2 kVwzm
(H.10)
Jego rozwizaniem jest przybliona formua okrelajca warto rezystancji wejciowej

Vi 2
(H.11)
Ri R
(Vi1 Vi 2 )
Formu (H.11) mona si posuy dla wyznaczenia rezystancji wejciowej
wzmacniacza prdowego charakteryzujcego si niskimi wartociami Ri i Ci.
C1
C2
Vi
AG
Bardzo prost formu obliczeniow mona uzyska w alternatywnej metodzie pomiaru wykorzystujcej impulsowe wasnoci obwodu wejciowego. W tej wersji w charakterze
sygnau pomiarowego stosuje si pobudzenie skokowe, a bezporednio mierzon wielkoci jest staa czasowa zaniku odpowiedzi. Zasad tej metody, ktr okreli mona mianem
metody impulsowej, ilustruje rysunek H3.
kV wzm
CS
Ci
Ri
V0
BG
Rys. H3. Schemat ukadu do pomiaru impedancji wejciowej metod impulsow
Dla uproszczenia zapisu oznaczmy symbolem C dziaajc na wejciu, wypadkow

pojemno szeregow (zoon z pojemnoci separujcej CS i wtrcanej pojemnoci zewntrznej CZ)
CZ C
C=
CZ
(H.12)
CZ CS C Z <<C S
Transmitancja obwodu wejciowego przybiera w tej notacji posta
Fatt ( p) =
128
Zi
X C + Zi
Ri /(1 + pC i Ri )
1 / pC + [ Ri /(1 + pC i Ri )]
C
p
C + Ci
1
p+
(C + C i ) Ri
(H.13)
za odpowied na wymuszenie skokowe E H(t) w dziedzinie czasu opisuje rwnanie

Vo (t ) = E
C
t
exp
(
+
C
C
C + Ci
i ) Ri
(H.14)
Dla dwch rnych wartoci CZ otrzymujemy na tej podstawie ukad dwch rwna
1 = (C1 + C i ) Ri
oraz
2 = (C 2 + C i ) Ri
(H.15)
pozwalajcych obliczy wartoci wyznaczanych parametrw Ri i Ci.
Metoda powysza rekomendowana jest dla wzmacniaczy napiciowych, gdy due

wartoci Ri daj nawet przy maych wartociach Ci atwo mierzalne wartoci staych
czasowych.
AG
Literatura
BG
[1] Badmirowski K., Koodziejski J., Spiralski L., Stolarski E.: Miernictwo elementw
pprzewodnikowych i ukadw scalonych. Warszawa, WKi 1983
[2] Spiralski L., Koodziejski J.: Mikroelektronika. Miernictwo ukadw scalonych. Warszawa, WKi 1977
129
DODATEK I
Ilustracje pogldowe moduw oraz zestaww wiczeniowych
Moduy wiczeniowe wykonano w dwu wersjach:

w formie pokazanej na rysunku I1 (wersja podstawowa),
w formie wkadek systemu aparaturowego STANDARD.
BG
AG
Rysunek I1 przedstawia rozwizanie konstrukcyjne podstawowej wersji moduu wiczeniowego. Stanowicy przedmiot wiczenia ukad (DUT), zmontowany na uniwersalnej
pytce montaowej, zamocowany jest midzy dwoma pytami osaniajcymi, zwizanymi
wzajemnie za porednictwem supkw dystansowych. Pyta dolna stanowi podstaw moduu, na grnej (czoowej) natomiast zamieszczono schemat ideowy badanego ukadu, a na
jego tle zamontowano gniazda umoliwiajce elektryczny dostp do wybranych wzw
ukadu.
Rys. I1. Wersja podstawowa moduu wiczeniowego
Do budowy drugiej wersji moduw wykorzystano elementy konstrukcyjne systemu

aparaturowego STANDARD, a stosownie do potrzeb, badane ukady wyposaono w uzupeniajce obwody zasilania. W tej rwnie wersji wykonano kilka niekonwencjonalnych
pomocniczych blokw aparaturowych. Rysunki I2, I3 oraz I4 podaj przykadowe zestawy
wiczeniowe w konwencji systemu STANDARD.
W wiczeniu 15 (Liniowa bramka transmisyjna 1105) w charakterze moduu wiczeniowego wykorzystano oryginalny blok systemu CAMAC dostosowany do indywidualnej
pracy poza kaset.
130
131
WY
GENERATORA
REGUL.
WIDMA
WY.GEN.
MODU GSC+M
WY.MIESZ.
P-2
WY
P-1
FILTR ( CR-RC)
AG
WE MIESZ.
WE
WE
CZWRNIK RC
Rys. I2. Zestaw aparaturowy do badania FILTRU QUASI-GAUSSOWSKIEGO - (wiczenie 3)
WE IMP
WYOBS
MODU GSB
BG
R
WY
132
WE
WY.d.
WE
WE
WY.a.
Start
Stop
mode
WY.d.
reset
Gate time / multip.
WY.a.
WY
Power
Seconds / Pulse
WE
ANALIZATOR A-21
AG
WY.d.
WY-SONDA-ZASIL
POL. WY. SIE

REG
ZAKRES
ZAKRES
iINTEGRATOR ILL21
INTEGRATOR ILL21
WE 1
WN
WY
INTEGR.RNIC
WY WN
ZWN-21
Rys. I3. Zestaw wiczeniowy do badania STABILIZATORA SPEKTROMETRU (wiczenie 16)
P-41
.
WY.a
ANALIZATOR A-21
REG. WZMOCNIENIA
BG
STAA CZASOWA
ZAS.WN.
WE 2
STER
WE
ZAKRESY
WE 2
SCALER / TIMER
WE
ANALIZATOR A-21
WZMACNIACZ LINIOWY WL-41
WE 2
133
WE
WY.
WIDMA
REGUL.
WY.GEN.
MODU GSC+M
REG. WZMOCNIENIA
POL. WY. SIE
WY.MIESZ.
WE
WY.d.
ANALIZATOR
A-21
ANALIZATOR
A-21
WY-SONDA-ZASIL
AG
WE MIESZ.
STAA CZASOWA
BG
WY.a.
WY
ZAKRES
ZAKRES
INTEGRATOR ILL21
INTEGRATOR ILL21
WE
WE
[GI-F]
TRIG WY-Br. WY-Sygn. WE
TBR
FILTR z INTEGR.BRAMK.
Rys. I4. Zestaw wiczeniowy do badania FILTRU NIESTACJONARNEGO - (wiczenie 17)
WYOBS
WE IMP
MODU GSB
WZMACNIACZ LINIOWY WL-41

Korbel Laboratorium

Enviado por

Dados do documento

Título original

Direitos autorais

Formatos disponíveis

Compartilhar este documento

Compartilhar ou incorporar documento

Opções de compartilhamento

Você considera este documento útil?

Este conteúdo é inapropriado?

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

Korbel Laboratorium

Enviado por

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

H

Ilustracje pogldowe moduu oraz zestaww wiczeniowych......................................

Weryfikacja dowiadczalna dopenienia warunkw kryterialnych nakadanych na

Rys. 1.1. Schemat ideowy wzmacniacza przeznaczonego do pracy w systemie prdowym

Dla wygody opisu w dalszej czci instrukcji obydwa przedzwzmacniacze bd

Rys. 1.2. Schemat ideowy wzmacniacza do pracy w systemie napiciowym

Obydwa przedwzmacniacze zmontowano w identycznych obudowach. Rysunek 1.3

Rys. 1.3. Rozmieszczenie gniazd i kontrwtykw na obudowie przedwzmacniaczy

Program wiczenia instrukcja szczegowa

Pomiar rezystancji wejciowej wzmacniacza prdowego

Rys. 1.4. Ukad do pomiaru rezystancji wejciowej wzmacniacza prdowego

Metoda ta polega na wyznaczeniu napi wejciowych ViR i Vio podawanych na

Dla zminimalizowania wpywu pojemnoci wejciowej wzmacniacza i pojemnoci

Rys. 1.5. Schemat ukadu do pomiaru impedancji wejciowej wzmacniacza napiciowego

Rys. 1.6. Schemat ukadu do pomiaru charakterystyki amplitudowej wzmacniacza

Pomiar naley przeprowadzi metod punkt po punkcie w przedziale czstotliwoci

Zadanie 1.2. Testowanie zespou detektor elektronika odczytu

Warto napicia zasilania licznika scyntylacyjnego nastawi wedug wskazwek

prowadzcego zajcia laboratoryjne!

Umieci kontrolne rdo promieniotwrcze w uchwycie na stanowisku

Wyznaczy sta czasow opadania impulsu wyjciowego i ewentualnie oszacowa

Testowanie systemu napiciowo-prdowego

Przeczy podzespoy ukadu odczytu w napiciowo-prdowy tryb pracy zgodnie ze

Rys. 1.9. Ukad do badania pracy licznika scyntylacyjnego w systemie napiciowo-prdowym

Zadanie 1.3. Badanie wasnoci ukadu pomiaru redniego poziomu

Rys. 1.10. Schemat stanowiska do badania ukadu pomiaru redniego poziomu

Opis ukadu licznika scyntylacyjnego

Rys. 1.11. Schemat ukadu zasilania elektrod (dynod i anody) fotopowielacza

ZWORA lub LINIA TRANSMIS.

Rys. 1.12. Schemat pocze w poredniczcej puszce rozdzielczej

Wzmacniacze wczane s w tor sygnau alternatywnie. Na rysunku 1.13 pokazano

Rys. 1.13. Poczenie zespou blokw toru pomiarowego w systemie prdowym

Rys. 1.14. Poczenie zespou blokw toru pomiarowego w systemie napiciowym

Wyposaenie stanowiska pomiarowego

Demonstracyjny zestaw wiczeniowy (obejmujcy licznik scyntylacyjny i wzmacniacze: prdowy i napiciowy)

[1] Instrukcje obsugi aparatury pomiarowej uywanej w wiczeniu

Identyfikacja parametrw elektrycznych transformatora impulsowego za pomoc

Program wiczenia instrukcja szczegowa

Zadanie 2.1. Identyfikacja parametrw elektrycznych transformatora

rezystancji uzwojenia pierwotnego r1 ,

Pomiaru opornoci uzwoje naley dokona albo metod mostkow, posugujc si

Okres drga wasnych okrela formua

sumaryczna oporno po stronie pierwotnej,

sumaryczna oporno strony wtrnej przeniesiona na pierwotn,

Ro oporno obcienia transformatora.

Rys. 2.1. Schemat ukadu do pomiaru okresu drga wasnych transformatora

rdem pobudzenia skokowego jest tu generator typu HP 33120A przeczony

Zadanie 2.2. Wyznaczenie charakterystyki amplitudowej w oparciu o modele

Schematy te przedstawiono na rysunku 2.2

Dla zakresu niskich czstotliwoci (a) przyjmuje ona form

natomiast w obszarze czstotliwoci wysokich (b) opisuje j wyraenie

dla zakresu wysokich czstotliwoci (b)

Obliczenia przeprowadzi korzystajc z dostpnego w laboratorium komputera PC;

Nieco bardziej zoone obliczenia pozwalaj wyznaczy charakterystyki skokowe R(t).

Odpowied skokowa ukadu wedug schematu zastpczego (rys. 2.2b) uwarunkowana

atwo zauway, e dla dodatniej wartoci wyraenia podpierwiastkowego bieguny

Przebiegi odpowiedzi skokowej dla wyrnionych warunkw tumienia przedstawiono

Na podstawie wynikw pomiarw identyfikacyjnych obliczy warto wspczynnika

Zadanie 2.3. Eksperymentalne wyznaczenie charakterystyki amplitudowej

Rys. 2.4. Schemat ukadu do pomiaru charakterystyki amplitudowej transformatora

Przedmiotem bezporedniego pomiaru s w tym przypadku amplitudy sinusoidalnie

Zadanie 2.4. Pomiar charakterystyki przenoszenia transformatora

Zadanie 2.5. Pomiar odpowiedzi transformatora na impuls prostoktny